22. Oktober
DIES VIGESIMA SECUNDA.
SANCTI QUI COLUNTUR XI KALENDAS NOVEMBRIS.
S. Salome, mater filiorum Zebedæi.
S. Marcus, episcopus Hierosolymitanus.
S. Abercius, episcopus Hierapolitanus, in Phrygia.
S. Alexander, episcopus, martyr.
S. Heraclius, miles, martyr.
S. Anna, martyr.
S. Theodota, martyr.
S. Glyceria, martyr.
S. Elisabet, martyr.
S. Philippus, episcopus et martyr, Firmi in Piceno.
S. Valerius, archidiac. Lingonensis, martyr, in Gallia.
S. Leugatus vel Leogathus, martyr.
S. Julius, martyr, apud Coptos.
S. Philippus episc. Heracleæ, martyr, Hadrianopoli Thraciæ.
S. Severus, presb., martyr, Hadrianopoli Thraciæ.
S. Hermes diac., martyr, Hadrianopoli Thraciæ.
S. Mellonus seu Melanius, conf. episcopus Rothomagensis, in Gallia.
S. Abibus monachus in Ægypto.
S. Apollo monachus in Ægypto.
S. Candida vel Candia, virgo et martyr, Dertosæ in Hispania.
S. Cordula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ.
S. Verecundus, episc. Veronæ, in Italia.
S. Simplicius abbas in Monte Cassino.
S. Constantinus abbas in Monte Cassino.
S. Nunctus, abbas et martyr, prope Emeritam in Hispania.
S. Lupentius, abbas et martyr, Catalauni in Galliis.
S. Nepotianus, episc. Claromontanus, in Arvernia.
S. Merovæus, monachus Bobiensis, in Liguria.
S. Salarius, episcopus et martyr Lunæ, in Italia.
S. Moderamnus, episc. Rhedonensis in Gallia, deinde abbas Berceti in Italia.
S. Benedictus, abbas, ejusque soror S. Avenia, Maceraci in Britannia Minori.
S. Nunilo soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania.
S. Alodia soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania.
S. Donatus, episcopus, Fesulis in Italia.
S. Bertharius, abbas et martyr, in monasterio Cassinensi.
S. Joannes, monachus Rylensis et confessor, in Turcia Europæa.
S. OElbertus, martyr, in Brabantia.
B. Joannes Bonus, eremita ordinis S. Augustini, Mantuæ in Italia.
B. Hieronymus Garibus, confessor ord. FF. Minorum, Bononiæ et Niciæ in Italia.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| Novariæ, Translatio sancti Gaudentii episcopi. Ita ex Tabulis ecclesiæ Novariensis Ferrarius in Catalogo generali. Vide ejus Acta a Bollando illustrata | XXII Januarii. |
| S. Severus, episcopus Ravennatensis, occurrit hac die in quibusdam Usuardi Auctariis. Actum de S. Severo, episc. Raven., S. Vincentia, ejus conjuge, S. Innocentia, virgine eorum filia | I Februarii. |
| Translatio sanctæ Vincentiæ, uxoris sancti Severi, Ravennatensis postea episcopi, et Innocentiæ virginis, ejus filiæ ad diœcesim Moguntinam. Ita Arturus in Gynecæo ad hunc diem. De hac Translatione vide Acta S. Severi | I Februarii. |
| Translatio corporis S. Martini, archiepiscopi Bracarensis, in Lusitania; quod ad hanc civitatem translatum anno 1606 fuit ex monasterio Dumiensi. Celebratur festum in diœcesi Bracarensi [Calendarium Hispanicum Sainzii de Baranda. Clave de la España Sagrada, pag. 427; Acta SS. tom. III Martii, pag. 90.] . De S. Martino egimus | XX Martii. |
| S. Mariæ Jacobi alias Cleophæ, una cum S. Salomæ, festum sub ritu duplici signatur in antiquo Breviario ad usum insignis ecclesie collegiate dive Gudile oppidi Bruxellensis, excuso Parisiis ineunte sæculo XVI. De S. Maria Jacobi egit Henschenius | IX Aprilis. |
| Beati Ladislai Gielnovii, ordinis Fratrum Minorum de observantia, Varsoviæ in Polonia. Ita in Martyrologio Romano-Seraphico. Acta dedit circa annum 1680 Henschenius ad diem emortualem, nempe quartam Maji [Acta SS. tom. I Maji, pag. 560 – 616.] . Postea cultu ab immemorabili probato et confirmato, festum in hunc diem, 22 Octobris, relatum fuit. Audiamus Benedictum XIV [De Serv. Dei Beatificatione, etc., tom. VI, pag. 20. Venetiis 1788.] : Jam usque ab anno 1627 super fama sanctitatis et cultu, beato Ladislao præstito, constructus fuit auctoritate ordinaria processus; quo mature discusso in SS. Rituum congregatione anno 1629, signata fuit manu san. mem. Urbani PP. VIII commissio introductionis causæ; expeditisque subinde litteris remissorialibus et compulsorialibus, confectus fuit Varsaviæ ab anno 1632 usque ad annum 1637, processus auctoritate apostolica super sanctitate vitæ, virtutibus, e miraculis in specie, in quo de anno 1635, in actu judicialis visitationis ejus sepulcri, adnotatum fuit inter alia, quod conditiones et requisita, præscripta in decretis Urbani VIII, ad concludendum cultum immemorabilem, seu casum ab iisdem exceptum, in causa concurrebant. Hoc autem processu in actis sacræ congregationis exhibito, causa siluit usque ad annum 1730, quo fel. mem. Clemens XII commissionem reassumptionis ejusdem causæ in statu et terminis signavit, cum conditione de more apposita, ut in primis doceretur de paritione decretis præfati Urbani VIII, sive de casu ab illis excepto. Quare expeditæ fuerunt eodem anno 1730, litteræ remissoriales et compulsoriales cum termino triennii, ad construendum in civitate Varsaviæ processum apostolicum super cultu publico, ab immemorabili tempore prædicto Beato exhibito; quæ tamen, ob diuturnam episcopi tunc temporis Posnaniensis infirmitatem et obitum, debitæ executioni demandari non potuerunt. Relaxatum subinde fuit anno 1737 duplicatum earumdem litterarum, cum concessione termini sexennii; quo tamen expleto, quin memoratus processus, ob calamitates in Poloniæ regnum invectas, compleri potuerit, concessus iterum fuit anno 1745, in altero duplicato, novus terminus sexennii. In hoc itaque termino vicarius generalis Varsaviensis judex delegatus, dictum processum anno 1747 compilavit, ac lata sententia declaravit: “Constare de cultu publico, eidem beato Ladislao de Gielniow, a centum et ultra annis ante promulgationem dictorum decretorum san. mem. Urbani VIII, exhibito”. Hujusmodi cultus immemorabilis inter alias antiquissimæ venerationis species comprobatus fuit, tum ex titulo “Beati” et “Sancti,” quo absolute et super personam cadente, condecoratus semper fuit ven. Ladislaus in monumentis historicis, conscriptis per centum et ultra annos ante constitutionem Urbanam; tum ex tabellarum oblatione et concursu fidelium ad Beati sepulcrum, ut præ cæteris referunt… Andreas Critius, archiepiscopus Gnesnensis, et Joannes Komorrovus; tum præcipue ex assumptione et electione beati Ladislai in patronum civitatis Varsaviæ et regni Poloniæ, ex classicis auctoribus per Matthiam Voksewski collecto, et typis edito Cracoviæ anno 1607; verum etiam ex tabula quadam antiquissima, in qua conscripta erat oratio cum hac epigraphe: “Oratio ad beatum patrem Ladislaum, patronum Varsaviensem.” Et interpositis id genus aliis quibusdam: Celebris quoque est corporis præfati Beati ex humili in sublimiorem et honorificentiorem locum elevatio, solemni pompa anno 1572 peracta Varsaviæ, tempore generalium regni Poloniæ comitiorum per Stanislaum Karnkowski, episcopum Uladislaviensem, prævia permissione et consensu cardinalis Francisci Commendoni, legati a latere S. Pii V, et Vincentii Portici, apostolicæ Sedis nuntii apud Sigismundum Augustum, Poloniæ regem. His aliisque hujusmodi mature discussis, sacra congregatio supradictam sententiam vicarii generalis Varsaviensis confirmandam censuit, et judicium congregationis Benedictus XIV pontifex approbavit. Unde et sequens prodiit decretum: Cum post signatam anno 1730 manu san. mem. Clementis papa XII commissionem reassumptionis causæ canonizationis B. Ladislai, constructus fuerit in civitate Varsaviæ anno 1747, particularis auctoritate apostolica processus super cultu immemorabili ipsi Beato præstito, sive super casu excepto a decretis fel. mem. Urbani papæ VIII, in congregatione sanctissimæ Inquisitionis editis; cumque modo ad instantiam F. Dominici Elewski, ordinis Minorum Observantium S. Francisci, causæ postulatoris, per celsitudinem regiam eminentissimi et reverendissimi D. cardinalis, ducis Eboracensis propositum fuerit in sacra Rituum congregatione ordinaria, habita die 31 Januarii currentis anni, dubium: An sententia per reverendissimum vicarinm generalem Varsaviæ, judicem a sacra Rituum congregatione delegatum, lata super cultu publico, ab immemorabili tempore prædicto Beato exhibito, sive super casu excepto a decretis san. mem. Urbani papæ VIII, sit confirmanda in casu, ad effectum etc.; sacra eadem congregatio, præfato dubio mature discusso, auditoque prius voce et scripto R. P. D. Ludovico de Valentibus, fidei promotore, respondit affirmative, si sanctissimo Domino nostro visum fuerit. Die 31 Januarii 1750. Et facta deinde de prædictis eidem sanctissimo Domino nostro relatione, Sanctitas sua benigne annuit. Die 11 Februarii ejusdem anni 1750. In hodierno Breviario PP. Franciscanorum, B. Ladislai a Gielniow festum notatur hac die, 22 Octobris, sub ritu duplicis min., estque officium novem lectionum; sexta desinit hoc modo: migravit ad Dominum quarto nonas Maji anno millesimo quingentesimo quinto, et in ecclesia sui ordinis sepultus est. Ejus merita et sanctitatem statim post mortem miraculis Deus comprobavit, præsentemque in suis calamitatibus opem agnoscentes Poloni et Lithuani, inter suos primarios patronos beatum Ladislaum adlegerunt. Ipsius cultum summus pontifex Benedictus quartus decimus ratum habuit et apostolica auctoritate amplificavit. Et in Martyrologio Romano-Seraphico annuntiatur prædicto die et primo loco: Varsoviæ in Polonia, beati Ladislai confessoris, ordinis Minorum, sanctitate, eruditione et eloquentia celeberrimi, qui migravit ad Dominum quarto Nonas Maji, ante et post obitum miraculorum gloria refulgens. Acta vide in Opere nostro | IV Maji. |
| SS. Septem puerorum Dormientium Ephesinorum memoria habetur hodie in magnis Menæis; in quibus illorum festivitas agitur die 4 Augusti, et aliqualis etiam Commemoratio, Kalendis Septembris [Menæa, Mense Octobri, pag. 128, nota *, edit. Venetiis 1843.] . In Menologio Græcorum Basilii imperatoris, die 23 Octobris fit Commemoratio manifestationis sanctorum septem Puerorum Ephesi. Consonant Ephemerides græco-moscæ Papebrochii, hac die 22 Octobris: Resuscitatio VII Puerorum in Epheso Dormientium CCCLXXII annis. Videsis ipsum Papebrochium [Acta SS. tom. I Maji, pag. LXIX.] . Similia habentur quoque in nostris synaxariis Ruthenicis mss. De illis actum est | XXVII Julii. |
| S. Cassius. Beneventi natale S. Cassii, episcopi in S. Sophia. Sic auctaria Usuardi ex codice Vaticano apud Sollerium, qui subdit: Quis hic Cassius, postea quæretur. Equidem quæsivi, ast non inveni; nisi sit S. Cassianus, quartus a S. Januario Beneventanus episcopus, ut habet Ughelli [Italia sacra, tom. VIII, col. 15.] . Id certum, nulla Cassii (si diversus sit a S. Cassiano) in ejusdem Ughelli catalogo Beneventanæ sedis præsulum, apparere vestigia. Cæterum constat in templo S. Sophiæ locupletissimum prætiosissimumque sacrarum reliquiarum thesaurum fuisse [Thesaurus alter antiquitatum Beneventan. medii ævi, pag. 98. Romæ 1764.] : nam præter sanctorum martyrum XII Fratrum corpora …; pretiosi martyris Mercurii, nec non aliorum tam martyrum quam confessorum numero triginta et unum corpora, ex diversis Italiæ partibus per tempora diversa indeptus (adeptus) … attulit, et per diversa altaria in circuitu majoris altaris satis reverenter locavit, nempe Arichis seu Arigisus, Beneventanus princeps sub Carolo Magno [Ibid.] . Non utique repugnat, ut inter illas S. Cassius aliquis reperiretur, non tamen episcopus Beneventanus, ut dixi: nam si episcopus, putarem eumdem esse ac S. Cassianum, qui secundum Ughellum (ex conjectura tamen) floruit circa annum CCCXL. S. Cassiani Acta dedimus | XII Augusti. |
| Passio S. Cosmæ et Damiani signatur hac die in Kalendario marmoreo sæculi IX, Neapoli anno 1742 in S. Joannis majoris invento. De quo ita scribit Angelus Maius [Veterum scriptorum nova Collectio, tom. V, pag. 58.] : Ego duplicem ejus monumenti tabulam exstare comperi; unam nempe sequiore artificio effectam, mendisque aliquot inquinatam; alteram elegantiorem, quodque pluris interest, emendatiorem. Prior, id est illa pejor, ad manus Marinio fuit: posterior extat in Mazochii volumine, quin tamen ipse Mazochius eadem usus fuerit, dum commentarium adornaret, quia scilicet nondum confecta fuisse videtur. Itaque Mazochius ad mendosum apographum meditatus est, id quod cognosco ex erroribus aliquot, qui eruditissimum commentarium commaculant. Ego in hac editione mea textum pono ex emendatiore tabula accurate expressum. Cæterum in utroque exemplari convenit de his sanctis. Notum porro est Mazochii commentarium in priores tantum sex anni menses, a Januario ad Junium, decurrere. De SS. Cosma et Damiano actum est | XXVII Septembris. |
| S. Wenceslai, ducis Bohemorum et martyris, ex martyrologio Franciscano. Ejus Acta vide | XXVIII Septembris. |
| S. Theodoræ martyris meminit, 22 Octobris, Sanderus. Uxor dicitur Flandberti, flandrorum reguli, et in societate undecim millium Virginum cæsa. Quæ quidem desumpta sunt ex Revelationibus B. Hermani Steinfeldiensis lib. II cap. 15, ut habes in hoc tomo pag. 199. Incerta omnia. Vide Prætermissos | IV Octobris. |
| S. Hedwigis viduæ, ducissæ Poloniæ, fit hac die commemoratio in Martyrologio SS. Congregationis Vallisumbrosæ. De illa egimus | XVII Octobris. |
| S. Irenem, virginem et martyrem, Sculabi in Lusitania annuntiat Ferrarius in Catalogo generali; item Arturus et Marietta. Acta dedimus | XX Octobris. |
| S. Asterius, presbyter in civitate Ostia, S. Viator, minister S. Justi, Lugdunensis episcopi; uterque in auctariis Usuardi, et de utroque ipse Usuardus die præcedenti, ad quam de his agimus, | XXI Octobris. |
| S. Cunera, virgo et martyr, ex eodem agmine Ursulano, apud Rhenanos, quod eo loci passa sit, valde celebris est in Territorio Trajectensi. Hæc Molanus in Natalibus. De eo egit Papebrochius ad 12 Junii et iterum actum in Commentario de S. Ursula ad | XXI Octobris. |
| In Neapoli S. Festi et Modesti martyrum, et aliorum CCLXXI. Ita in auctariis Usuardi Sollerius, addditque: Vide Hieronymiana die præcedenti, et Acta nostra ad | XXI Octobris. |
| S. Pirmerius, episcopus Cremonensis et martyr, de quo officium notatur ad hunc diem in Breviario ecclesiæ Osnabrugensis. Ast nec Ughellus, ubi de sede Cremonensi [Italiasacra, tom. IV, col. 576 et seqq.] , nec Sanclementius in Serie critico-chronologica [Series critico-chronologica episcoporum Cremonensium, etc. Cremonæ 1814.] , vel levissimam S. Pirmerii habent mentionem. Quæ vero ad hanc spectant quæstionem, plene et lucide reddita nuper fuere ab erudito doctore Antonio Dragoni, presbytero primicerio S. Ecclesiæ Cremonensis [Sulla Storia ecclesiastica Cremonese nei primi tre secoli del cristianesimo. Discorsi o disquisizioni critiche del dottore Antonio Dragoni. Cremonæ 1838.] , cujus hic adscribere juverit verba [Ibid. Discorso III, pag. 161 – 163.] : Clarissimus DD. episcopus Laudensis (Lodi), Alexander Maria Pagani in suo manuscripto, cui titulus “Animadversiones et Dubia” super seriem episcoporum nostrorum, editam a celebri P. ab. Sancteclemente, miratur nullam fieri menitonem SS. Permerii et Bassani martyrum. “Accedit,” inquit (Paganius), ubi tractat de primis præsulibus, “vel hoc loco vel alibi in hac Serie critico-chronologica dicendum fuisse de sanctis Permerio et Bassano martyribus, qui inter Cremonæ episcopos a nonnullis recensentur.” Tum monet Dragonius: Verissimum est, quosdam ex nostris scriptoribus S. Simpliciano successorem dare græcum natione S. Permerium alias Parmerium, (plerumque Pirmerium) quem prædicant verbis et operibus sanctis præluxisse Cremonæ populo christiano, sed paucis post mensibus ab inito episcopatu, discessisse, et quidem sponte juxta unos, juxta alios declinandæ persecutionis causa; resignasse vero titulum suum discipulo. S. Bassano, diacono Cremonensi; ipsum (Permerium) profectum ad prædicandum barbaris gentibus, quibus lux evangelica nondum affulserat. Addunt, S. Bassanum, eodem animatum zelo, sedem quoque suam reliquisse, ut magistro suo se conjungeret, eosque simul legem Christi annuntiasse Suevis, Frisiis et Normannis (hi utique illa tempestate hoc nomine non percrebuerant), ac tandem una martyrium passos Coloniæ Agrippinæ cum Ursulano agmine. Alia alii multa, eaque curiosa scripserunt de prætensis illis episcopis nostris; atque in tantum apud nonnullos hæc invaluerunt, ut Brescianus noster anno 1653 typis dederit opusculum, cui titulus: “Vita sancti Bassani, episcopi et martyris Cremonensis,” in quo quædam occurrunt de S. Permerio. Ast cum Rossius in sua “Tabula dyptica perfecta” sileat tum de S. Permerio, tum de S. Bassano; et eorum nomina non legantur in antiqua nostra liturgia, nec in canone, nec in sacris dypticis, nec in Menologio; nec ullam eorum mentionem faciant Aldo et Oddo; nobis optima suppetit ratio eos excludendi ex catalogis nostris. Quod si quis plura noscere voluerit, præter opusculum Bresciani, consulat seriem episcoporum nostrorum Zaccariæ, præsertim paginis 44 et 236, ubi discet quod, si erudite probatum sit ab Hermanno Crombachio, Permerium et Bassanum vere sanctos esse martyres, non ita probatur eos Veronenses, multo minus hujus sedis episcopos fuisse. Quos quamvis nonnulli ponant inter S. Creatum et S. Marinum, nempe ab anno 212 ad annum 220; id tamen constat, Permerium et Bassanum laboriosam ac sanctam suam vitam palma martyrio coronasse Coloniæ, simul cum SS. Virginibus Ursula, Sencia, Gregoria, Pinnosa etc., ac proinde Permerium et Bassanum floruisse duobus et ultra sæculis post nostros SS. Simplicianum et Creatum, cum juxta chronicum Sigeberti, triumphus SS. Ursulæ et Sociarum inciderit in annum 452 vel 453, (imo 451). Nec tamen prætermittendum, Chinellum Sommi et Joannem Franciscum Marianum, laudantes S. Permerium, ut episcopum Veronensem et firmissimum rectæ fidei adversus Arianos columen, ejus meminisse ad annum 446; addentes, martyrio coronatum Coloniæ an. 452. Ast præterquam quod non universim admittatur, virgines Ursulanas passas esse anno 452 vel 453, quoniam non desint qui sentiant id contigisse anno 235, vel juxta alios, nec sine bona ratione, anno 383; putem ego patrem historiæ ecclesiasticæ Cremonensis, hac vice in errorem inductum ex falsis relationibus, Osnabrugo profectis; in quibus mentio fit de antiquis chartis, ubi re quidem vera occurrit memoria cujusdam Permerii, viri adversus Arianos acerrimi, sed solum presbyter nostræ ecclesiæ prædicatur. Nihil dico de Mariano, quum hic auctoritate Chinelli nitatur. Unde equidem tractatum hunc de SS. Permerio et Bassano concludam verbis doctissimi Zaccariæ: “Quid ergo Bassano nostro fiet, quid etiam Permerio? Sanctos fuisse ac martyrio adfectos, non negavero; Cremonenses, multoque magis episcopos fuisse Cremonenses, id illud enim vero est, quod, universa silente antiquitate, nego pernegoque.” Loc. cit. Hactenus Antonius Dragoni. Vide Comm. prævium et Gloriam posthumam de S. Ursula et Sociabus, ubi ostenditur, hujusmodi SS. Episcopos, sicut et ipsum S. Cyriacum papam, non aliunde ortos quam ex falsis titulis. | XXI Octobris. |
| S. Wendelini festivitas hac die celebratur in diœcesi Trevirensi, quod dies præcedens impedita sit propter festum SS. Ursulæ et Sociarum. S. Wendelini Acta vide | XXI Octobris. |
| S. Adriani, episcopi Firmani et martyris fit memoria in Hagiologio Italico. Alibi nullam illius mentionem vidi hac die. Cæterum Sanctus ille probabilius numquam exstitit. Ughellus quidem ab eo auspicatur catalogum suum præsulum ecclesiæ Firmanæ: S. Adrianus, inquit [Italia sacra, tom. II, col. 682.] , episcopus Firmanus, nobilisque martyrio, cujus meminit Ottinellius in elogio Firmanæ ecclesiæ, dum apud Xystum V ejusdem prærogativas enarraret, quo plane dignior ostenderetur, quæ in Picentinam metropolim erigeretur. Ast Catalanus, ubi de episcopis ex Ughelliana serie expungendis tractat [De ecclesia Firmana ejusque episcopis et archiepiscopis commentarius, pag. 79, edit. Firmi, 1783.] : Nullo, ait, antiquitatis neque traditionis suffragio iste S. Adrianus commendatur. Ottinellii vero auctoritas recentior est, quam ut in re tam antiqua fidem facere possit. Neque immerito mihi suspicari videor, quin Ottinellius in eo erraverit, ut pro S. Alexandro, de quo nulla apud eum mentio, S. Adrianum e memoriæ lapsu in scribendo reponeret. Quod enim ait, S. Adriani corpus in æde cathedrali servari, falsissimum est; id vero de S. Alexandro jure meritoque prædicatur. Confer Acta S. Philippi episc. Firmani ad hunc ipsum diem. | |
| SS. Cordubæ et Fortunatæ, martyrum mentionem facit in Catalogo generali Ferrarius ex Tabulis ecclesiæ Ariminensis, in qua, inquit, earum reliquiæ habentur. Addit videri Cordubam scriptum pro Cordula. Ex his forte non nemini in mentem veniet, illas ad S. Ursulæ agmen esse referendas. Aliud nihil reperi. Ipse Ferrarius eas in Sanctis Italiæ prætermittit. | |
| S. Floræ meminere hac die Ferrarius et Saussaius. Socia fuit S. Ursulæ. Nonnulla de S. Flora attinguntur hodie in Actis S. Candidæ. | |
| SS. Germana et Lucia virgines, item earum mater Theodora; omnes martyres, sociæ S. Ursulæ, hac die apud Molanum in Natalibus Sanctorum Belgii. | |
| Gualteri a Romano, ordinis S. Dominici, obitus signatur apud Marchesium [Sagro Diario Domenicano. Neapoli 1679.] cum titulo Beati. Ejus laudantur virtutes et præsertim zelus, cum per Delphinatum discurreret, annuntians magna cum eloquentia et pari ardore verba salutis. Migravit ad Dominum in conventu Morensi (Moras esse [Expilly, Dictionn. Geograph. Verbis: Moras, Romans.] putem) hac die, inquit Marchesius ibidem, at non comperi quo anno. Est autem Romanum, gallice Romans, oppidum ejusdem Delphinatus, in diœcesi Viennensi. | |
| Henrici a Bruxella, fratris conversi Cisterciensis, in Villariensi monasterio Brabantiæ, meminere ad hunc diem Henriquez [Menologium Cisterciense, 22 Oct.] et kalendarium Cisterciense, ast hoc ad calcem minoribusque literis [Kal. Cister. seu martyrologium ex Usuardo ad usum sacri ord. Cist. Paris. 1689.] ; item Martyrologium Ms., quod penes nos est, et probabilissime ad usum Villariensium monachorum exaratum, sæculo elapso, fuit. Item Bucelinus [Menologium Benedictinum.] et Raissius [Ad Natales SS. Belgii Joan. Molani, Auctarium.] . Apud hos omnes titulo Beati insignitur. Nulla cultus deprehendi vestigia. Omittitur quoque a diligentissimo Molano in Natalibus Sanctorum Belgii. Ejus vita habetur in historia monasterii Villariensis [Lib. III, cap. 6.] a Martenio et Durando edita [Anecdota, tom. III, col. 1366 et seq.] . Ex Bruxella originem ducens, primum sæculo totum se dedit. Parentes vero sui, insolentiam ejus refrænare conantes, matrimonium eum subire voluerunt. Cum autem dies nuptiarum adveniret, cognatos suos Domino servientes in præfato cœnobio (Villariensi) videre et alloqui optavit. Veniens vero et videns nostri conventus multitudinem, velut angelicam multitudinem, compunctus est vehementer, et insiliente in se Spiritu Domini, factus est unus ex nobis. Erat enim quasi tenerrimus ligni vermiculus, mollis et delicatus nimis… Cum teneritudinem pristinæ conversationis ægre dedisceret, et asperitatem vigiliarum, jejuniorum etc., gravem valde sentiret, Ægyptum repetere volens, mortem in olla religionis esse clamabat. Quod audiens nonnus Gobertus de Aspero-Monte, eum per mensem unum in ordine permanere rogavit et ordinavit, et deinde rursus per alteram quindenam. In se reversus novitius instinctu Spiritus Sancti, mox elegit potius in domo Dei subjici, quam cum hoc sæculo inaniter gloriari. Et infra: cum autem quadam vice orationi insisteret, facta est vox ad eum dicens: Si vis esse socius meæ consolationis, oportet te mecum bibere calicem passionis… Et non multo post caro, mundus, dæmonia propinabant ei varia molestiarum pocula. Septem annis in ordine expletis, correptus infirmitate gravi, sacramentis ecclesiasticis munitus est [Ibid.] . Tempus quo vixit, habetur ex eo quod coævus fuerit B. Goberto de Aspero-Monte, cujus Acta dedimus 20 Augusti [Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 370 et seqq.] , ubi illius obitus ponitur anno 1265. Notandum tamen est, nec apud Henriquezium, nec apud Raissium nec Bucelinum (qui dicunt se sua hausisse ex Chronico Villariensi ms.) nominari B. Gobertum. Martenius historiam monasterii Villariensis edidisse se asserit ex duobus Mss., uno monasterii Bonifontis, altero Dunensi [Ubi supra, col. 1267.] . Denique non est confundendus Henricus a Bruxella. cum altero fratre converso ejusdem nominis itidem Villariensi, de quo Martenius eodem lib. III, cap. 11 [Ibid col. 1271.] , et quem Bollandus 22 et iterum 23 Jan. inter Prætermissos retulit [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 338 et 611.] . | |
| S. Henrici martyris, in templo Societatis Jesu, Montibus in Hannonia, agebatur festiva memoria dominica quarta Octobris, die proinde 22 vel sequentibus usque ad 28. Exstat apud nos apographum litterarum RR. DD. Francisci Van der Burch, archiepiscopi Cameracensis, ex quibus discimus, S. Henrici reliquias ex urbe Roma, beneficio R. P. Præpositi generalis S. J. acceptas. Addit deinde præsul: Et quia per testimoniales prædicti R. P. Præpositi generalis Societatis Jesu, ejus manu subscriptas ejusdemque sigillo signatas, et aliunde etiam nobis constitit et constat, eas esse veras gloriosi martyris Henrici reliquias, Romæ in cœmeterio Priscillæ inventas, ac inde de consensu sanctissimi domini nostri Pauli, divina providentia papæ quinti, elevatas et ad Montense collegium Societatis Jesu transmissas esse, ordinaria nostra auctoritate libenter concessimus, et harum serie concedimus, ut eædem reliquiæ ad Christi fidelium devotionem augendam, publicæ venerationi exponantur. Postulaverant etiam patres collegii Montensis, ut novum, quod ædificaverant, dignaretur episcopus templum consecrare. Nos igitur, inquit, piis supplicationibus inclinati, anno Domini millesimo sexcentesimo decimo septimo, mensis Aprilis die tertia, Annuntiationi B. Mariæ virginis eo anno sacro, prædictum templum una cum altari suo summo … dedicavimus et consecravimus. Et rursus, nonnullis interjectis: Quo etiam die altare sacelli lateralis ejusdem ecclesiæ ad dexteram majoris, sive ad ejusdem cornu evangelii et plagam septemtrionalem, in capite minoris navis juxta campanile situm, ad invocationem prædicti gloriosi martyris Henrici, cum debitis ritibus et solemnitatibus benediximus et consecravimus. Et post pauca, iterum: Cæterum in ecclesia ista consecrata, in ejusque altari, prædicto S. Henrico martyri præparato et ad nomen ejus dedicato, ejusdem sacrum corpus, quod pridie consecrationis hujusmodi, videlicet dominica in Albis, die secunda mensis Aprilis anni prædicti, maximo cum honore ac religiosissimo cultu in prædictum oppidum Montense invectum, et a clero, Senatu populoque Hanno-Montensi, nobis in habitu pontificali assistentibus, cum solemni pompa et insigni supplicatione exceptum, atque in ecclesiam collegiatam S. Waldetrudis illatum fuerat; inde ad prædictam ecclesiam Deiparæ virginis Mariæ supradicti collegii Societatis Jesu transferendum duximus, et eo quo decuit ritu, honore et reverentia, cum festiva processione, et maxima comitantis cleri et senatus, populique Montensis devotione et lætitia, die quarta prædicti mensis Aprilis, transtulimus; inibique eodem die in memoriam ejusdem S. Henrici martyris, in habitu pontificali, Deo omnipotenti, Martyrum glorioso regi, Missarum solemnia decantavimus, celebravimus et exolvimus. Statuimus autem et decrevimus, prædictæ ecclesiæ dedicacationis et consecrationis universarium diem dominica secunda post Pascha singulis annis in perpetuum celebrandum esse et celebrari debere; prædicti vero S. Henrici martyris annuam solemnitatem Dominica quarta mensis Octobris esse quotannis recolendam. Adduntur indulgentiæ quadraginta dierum singulis annis in perpetuum, lucrandæ visitantibus præfatam ecclesiam in consecrationis anniversaria die, nec non in omnibus et singulis festivitatibus B. V. Mariæ, et supra nominatorum SS. Henrici, Laurentii, Blasii, et cæterorum, quorum reliquiæ in sepulcris depositæ fuerant. Datum Montibus Hannoniæ anno Domini millesimo sexcentesimo decimo septimo. Non indicatur dies. Perspicuum ex his fit, S. Henricum hunc illis accensendum esse Sanctis, quos e veteribus Romanis eductos cœmeteriis seu catacumbis, hodie baptizatos vocare solemus, quibus nempe, cum absque inscripto tumulis nomine inveniantur, nomen imponitur. Id autem hic obtinere, vel ipsa vox Henricus satis declarat: nec enim Græcis aut Romanis hujusmodi appellatio usitata erat. | |
| S. Leodegali passio in Tracia civitate. Ita in additamentis Wandelberti apud Dacherium [Spicilegium, tom. II, pag. 54.] . Forte idem est ac S. Leogathus, variato nomine. Vide hujus syllogen ad hunc diem. | |
| S. Leontii episcopi, de quo Saussaius in Supplemento primo martyrologii Gallicani sic habet: Loco sedis ignoti, at sanctimoniæ notitia conspicui, ob quam colendus hodie indicatur in antiquis ecclesiæ Tolosanæ tabulis. | |
| Mariæ Jacobi et Mariæ Salome, materterarum Domini nostri Jesu Christi, meminere auctaria Usuardi ex codice Bruxellensi apud Sollerium. Videsis Acta S. Salomæ ad hunc diem. | |
| S. Orophrygiæ, virginis et martyris, meminit hodie Ferrarius in Catalogo generali ex Joanne Marieta, qui tradit eam fuisse sociam S. Ursulæ, ejusque corpus asservari in cœnobio S. Dominici de Calervega, atque ibidem ejus peragi officium post SS. Ursulæ et Sociarum festum. Vide supra kalendarium Ursulanum die præcedenti. | |
| SS. Panefredis, Secundæ et Simiberiæ VV. et MM. ex societate S. Ursulæ, fit, testibus Saussaio et Arturo, memoria in cœnobio S. Dionysii; | |
| Item SS. Florinæ et Valeriæ, ex eadem societate, Lingonis, testibus iisdem. | |
| Beati Pauli confessoris ordinis Minorum, Arquatæ seu Arguatæ in Umbria. Obiit circa annum 1303, clarus, inquit Arturus, sanctitate et miraculis. Et Gonzaga [De origine Seraphicæ Religionis, part. I, pag. 98.] : B. Paulus, qui vivens miracula fecit, jacet Arquatæ diœcesis Nursinæ. Nihil de cultu. | |
| Beati Petri Blancarti seu Blancardi martyris, ex ordine S. Francisci, meminit primo loco Arturus in Menologio. Ab hæreticis Calvinistis pro religione catholica gladiis transverberatus anno 1579 est Ixidolii. Hæretici, ait Gonzaga [De origine Seraphicæ Religiones Franciscanæ, pag. 1032. Romæ 1587.] , expilatum oppidum denudaverunt funditusque everterunt, (urbis Iciodurensis bina memoratur obsidio; altera anno 1577, altera anno 1590 [Expilly, Dictionnaire Géographique des Gaules. Paris. 1764. — Item La Martinière, Grand Dictionn. Géograph. Paris. 1768. Verbo, Issoire.] ) et Ven. P. Petrum Blancartum sacerdotem, ejusque accolam (duo ei dantur socii a Barezzo, nempe PP. Ismael Vinagrius, et Petrus Telatus [Quatriesme partie des chroniques des frères Mineurs, etc., traduite en françois, par R. P. F. I. Blancone relig. du grand couvent de Tolose et gardien de l'Observ. de Mirepoix, pag. 584. Paris. 1627.] ) iteratis gladiorum ictibus confoderunt; qui (P. Blancartus), cum esset vir tum corporis tum animi dotibus præditus, in certamine omnes labores et odia propter Christum et fidei romanæ confessionem alacri animo suscepit. Atque hæc ita Gonzaga, paucis post venerabilis Viri obitum annis. Ad locum passionis quod attinet, scilicet Ixidolium, non dubitem quin agatur de Icioduro seu Ixioduro in Arvernis et proinde in Aquitania I, cum vox illa in gallica interpretatione Chronicorum P. Barezzi reddatur verbo Issoire [Ibid. pag. 583.] . Est autem Iciodorum, Icciodorum, Issiodorum etc. vicus in Arvernis ad flumen Elaver (Allier), hodieque… Issoire nuncupatur. Ita Henricus Valesius [Notitia Galliarum, pag. 249.] , ubi et alterius meminit vici, pariter Iciodorum, nunc Iserre vel Iseure dicti, in Turonibus, confinis Biturigibus Cubis, ad Crosam flumen (Creuse) positi. Hinc forte est, quod Blanconeus in sua Barezzi versione, distinguendi causa, scribat Issoire-Mande. Dixi supra, Iciodorum spectasse ad Aquitaniam I. Quocirca in mentem revocandum est, primo quidem unam et simplicem fuisse Aquitaniam, inter Pyrenæum et Garumnam ac Oceanum, qualis a Julio Cæsare describitur [Ibid. Verbo Aquitania.] . Deinde etiam diu post prolatos ab Augusto ejus terminos usque ad Ligerim, una esse perseveravit… Postea Constantini Magni ordinatione, ut puto, ex una provincia duæ factæ, Aquitania altera, altera a Novempopulis Novempopulana dicta. Demum remanentibus Novempopulis, Aquitania bifariam divisa est, in Aquitaniam primam et Aquitaniam secundam: provinciæ Aquitanicæ primæ metropolis facta Biturigæ, secundæ Burdigala. Et in Notitia, quam edidit Sirmundus tom. I. Conciliorum Galliæ, et condita videtur Honorii Augusti temporibus [D. Bouquet, tom. I, pag. 122.] , provinciæ Aquitanicæ primæ numerantur: Metropolis, civitas Biturigum; civitates Arvernorum, Rutenorum, Albiensium, Cadurcorum, Lemovicum, Gabalum, Vellavorum; secundæ: Metropolis, civitas Burdigalensium; civitates Agennensium, Encolismensium, Santonum, Pictavorum, Petrocoriorum [Ibid. pag. 123. Conf. annexam Tabulam Geograph. — Item Walkenaer, Géographie univ. des Gaules, tom. II, pag. 362. Paris. 1839] . Proinde Iciodurum, in Arvernis, ad Aquitaniam I pertinebat. Ordo Seraphicus duplicem habebat provinciam Aquitaniæ; alteram Antiquioris [Gonzaga. pag. 721 – 733.] , alteram Recentioris [Ibid. pag. 1025 – 1033.] dictam. De hac notat Gonzaga [Ibid. pag. 1025.] : Hæc Aquitaniæ recentioris provincia antiquissima est, cum sub B. P. Francisco initium sumpserit. Et ubi de Antiquiori tractat [Ibid. pag. 721.] : Cum celebre seraphici P. Francisci ejusque sequacium nomen ad Aquitaniam … duorum ejusdem B. P. Francisci sociorum opera, anno Domini 1220 (proinde sexennio ante mortem sancti Viri) penetrasset, Mirapiscensis conventus, ut ibi hujus provinciæ, quam, ad alterius sibi contiguæ differentiam, Aquitaniæ antiquioris patres nostri appellandam voluerunt, fundamenta jacere possent, illis a pientissimis quibusdam Aquitanis oblatus exstitit. Cæterum pervolventi loc. citt. Gonzagam in oculos incurrit, ambas illas Minoriticas provincias nullo modo respondisse Aquitaniæ bifariam ut supra sectæ. Scholii loco addere liceat, non confundendum Iciodurum cum Exoliduno (alias legitur Exoldunum, Essoldunum, Issoldunum, Issildunum atque hinc gallice Issoudun) quod etiam vetus oppidum Biturigum Cuborum est [Valesius, Notitia Gall.] , octo leucis ab Avarico (Bourges) positum. Prætermittimus Petrum Blancartum, quia cultum non habet. | |
| Ruandus, Ruaudus, Robaldus, Rodaldus, Rothaldus, ex monacho Cisterciensi episcopus Venetensis (Vannes), in Britannia Armorica. Virum, inquit Manrique [Annales Cistercienses, ad an. 1177, cap. 8, num. 7, tom. III, pag. 56. Lugdini 1642.] , Sanctis Cisterciensibus annumerant, quotquot de eis scripserunt; Wionius [Lignum Vitæ, lib. I, cap. 46.] , Rusca [Episcopi sancti Cistercienses.] aliique. Item ad 23 Martii signatur in Menologiis Henriquezii et Bucelini. Quia vero non constabat de cultu prætermissus a nobis tunc est. Ad hunc autem diem 22 Octobris recensetur, cum titulo Beati, ab Hugone Menardo et a Castellano. Cum tamen nihil ego nec amplius nec certius repererim de cultu, hoc quoque die prætermittendum censeo. Inter episcopos Venetenses ordine XLIII ponitur in primæva Gallia Christiana [Pag. 507. Paris. 1626.] , uno tomo edita a Roberto, atque ibi quidem Beatus nuncupatur, quæ vox expuncta fuit a Sammarthanis in altera Gallia Christiana, quatuor tomis comprehensa, ubi Ruandus venit ordine XLVIII [Tom. III, pag. 1175. Paris. 1656.] . Nec mirum variari successionis ordinem, cum catalogi ecclesiæ Venetensis sint valde defectuosi [Tresvaux, L'Église de Bretagne, pag. 151. Paris. 1839.] . In nova Gallia Christiana (cum hæc perducta tantum hactenus sit usque ad Metropolim Turonensem, cui suffraganea erat sedes Venetensis) nihil de Ruando occurrit. P. Richardus in sua Bibliotheca [Bibliothèque sacrée, tom. XXIX, pag. 290. Paris. 1827.] Sammarthanos sequitur, nec proinde Beatum dicit. Ita etiam R. D. Tresvaux [Ubi supra, pag. 157 et seq.] ; Beatum quidem ad diem emortualem 26 Junii inscribit R. D. Garaby [Vies des bienheureux et des saints de Bretagne, pag. 20. Briocis. 1839.] , at ne verbum quidem habet de cultu. Cæterum hi ambo compendiose et fere eodem modo exhibent Ruandi res gestas: Monachus erat Cisterciensis; quando autem cœpit anno 1138 abbatia de Levanciis fundata ab Alano, barone de Lambaux [Annales Cistercienses.] , præfectus illi fuit Ruandus; anno 1143 (ita uterque; ast perperam; cum sederit Ruandus annis viginti et obierit anno 1177 [Ibid. tom. II, pag. 295.] ; ponendum itaque anno 1157) factus episcopus Venetensis est; aliquot elapsis abhinc mensibus interfuit secundæ fundationi Busaii et dedicationi ecclesiæ S. Juliani Cenomanensis; anno 1158 absolvit Eudonem a Rocha-Bernardi, excommunicatum quod pecora et servitia abbatiæ Redonensis sibi usurpasset Obiit denique Ruandus 26 Junii anno 1177 et sepultus fuit in sanctuario Levanciensi. Dicitur apud Sammarthanos [Gall. Christ. tom. III, pag. 1157.] , canonicis ecclesiæ suæ medietatem S. Paterni ecclesiæ libere et absolute donasse. Tumulo ejus imposita anno 1740 est sequens inscriptio: Hic jacet beatus in Christo pater dominus Rotaldus, vir summæ sanctitatis et rigidæ justitiæ, hujus cœnobii primus abbas et rector, episcopus tum Venetensis, qui post multa virtutum monumenta laudabiliter edita, anno Domini 1177, die vero 26 Junii obdormivit in Domino, et in hac, quam condiderat, ecclesia sepeliri voluit [Tresvaux et Garaby, locc. citt.] . Monet Manrique in annalibus Cisterciensibus [Tom. II, pag. 295.] , Acta Viri (Ruandi) sibi adhuc ignota. Apud Menardum ejus depositio hac die 22 Octobris recolitur. | |
| S. Severus, martyr in Thracia, separatim annuntiatur in Hieronymiano Florentinii et in Bedæ auctariis. Hunc, ait Florentinius, alibi signatum non comperi. Non dubitem, eumdem esse, qui passus est cum S. Philippo etc., de quibus hodie agimus. | |
| S. Valerii martyris in Portu, mentio fit hac die in Hieronymiano Corbeiensi [Spicilegium, tom II, pag. 20.] , et ex hoc apud Florentinium. Alii legendum censent in Ponte. In quodam Usuardi auctario apud Sollerium habetur: Valerii episcopi et martyris. Aliud reperi nihil. Probabile mihi valde apparet, esse Valerium, archidiaconum Lingonensem, passum in Portu Bucino. Vide ejus Acta hac die. | |
| Wigandus cum titulo Beati occurrit in Menologio Cisterciensi Henriquezii; item in Menologio Benedictino Bucelini. Omittendus a nobis quod de nullo constet cultu. Tradit de Wigando Gaspar Bruschius [Chronologia monasteriorum Germaniæ præcipuorum, pag. 245. Sulzbaci. 1682.] quod, fundato in Nariscis Westphaliæ a Gerwico cœnobio ordinis Cisterciensis, (quod centesimum dicit idem Bruschius in tota christianitate Cisterciensi recens inchoata, Manriquus tamen dubitat an vere centesimum fuerit [Annales Cistercienses, ad an. 1133, cap. 8, num. 3, tom. I, pag. 258. Lugdun. 1642.] ) in cœnobitarum collectorum Priorem electus, cœlesti oraculo per quietem oblato admonitus, D. Virgini matri ac B. Joanni Evangelistæ locum hunc sacrandum ac dedicandum censuerit. Et Manriquus [Ibid. num. 7, pag. 259.] : Illustrant Waldsassi initia conspicui sanctitate viri Gerwicus Wigardusque (ita ipse nominat), uterque, ut aiunt, consummatus felici obitu, sed cujus nec dies nec annus nobis constet, sicut nec reliqua acta utriusque Sancti. Menologium Cistercii memorat Wigardum vigesima secunda die mensis Octobris, Gervicum vero die quinta ejusdem mensis, qui apud nos pariter inter Prætermissos laudatur ad præfatum diem. | |
| Ferdinandus a Leiva seu Liva, sicut et duo sequentes, in Martyrologio francisc. Arturi accensetur Beatis, id est viris pietate et virtute insignioribus. Erat Ferdinandus frater laicus, qui humilitate et obedientia, charitate et abstinentia admodum eluxit. Ex Provincia Burgensi transierat ad Indiam. Obiit anno 1574 et conditus est Quauhnaoaci, versus Mexicum, in conventu FF. Minorum Annuntiationis B. Virginis; | |
| Franciscus a Valentia, sepultus est in conventu S. Francisci, Abulæ; | |
| Item Franciscæ, tertii ordinis Franciscani olim alumnæ, honestissimæ pariterque religiosissimæ [De origine etc., pag. 425.] . Dæmonibus etiam summe formidabilis exstitit, teste Arturo. Requiescit in conventu Minorum Ripæ-Limosani in Apulia. Floruit sæculo XVI. | |
| Translationes sanctarum Virginum et Martyrum e sodalitio beatæ Ursulæ et e cœtu undecim millium Virginum, diversis in locis celebres. Ita Arturus hodie in Gynecæo, ubi plures illarum Translationum recenset, quas vide si libeat. | |
| Consecratio regalis Basilicæ Mafrensis in Lusitania, quo in regno illius fit hac die memoria [Calendarium Hispanicum, Clave, pag. 427.] . | |
| Octava dedicationis ecclesiarum nostri sacri ordinis, in Martyrologio Sanctorum pro ordine discalceatorum SS. Trinitatis Redemptionis captivorum. Vide append. Martyrol. Romani. | |
| De S. Gratiano, martyre in pago Ambianensi, ut habetur in Usuardi auctario, cujusque meminit Bedæ item auctarium, agendum crastina die | XXIII Octobris. |
| S. Romani episcopi, de quo in Tractatu de divinis Siculorum officiis, (auctore Johanne de Johanne, canonico Panormitanæ ecclesiæ) hæc invenio [Pag. 387. Panormi, 1736.] : In uno Missali Nicosiensi, et duplici Breviario, nempe Messanensi et Gallo-Siculo, extat S. Romanus episcopus. Posset hic esse S. Romanus Autissiodorensis [Confer de divinis Siculorum offic. Ibid. pag. 87 et seqq.] , cujus Syllogen reperies 6 Octobris; vix tamen dubitem, quin sit S. Romanus, Rothomagensis episcopus, die 23 Octobris cultus, et cujus venerationem in utramque Siciliam invexere Normanni, quum ea sæculo XI et XII potiti sunt. Vide Michaelem Monachum [Sanctuarium Capuanum, pag. 747. Neapoli 1630.] , et apud nos | XXIII Octobris. |
| S. Severini, episcopi Coloniensis memoria in quodam codice Hieronymiano notatur. Item ejus Vigilia annuntiatur ex Usuardo Lubeco-Coloniensi apud Sollerium. Vide ejus Acta die sequenti | XXIII Octob. |
| S. Theodoritus, presbyter Antiochiæ, signatur in Bedæ auctario hac die; ast in Usuardo aliisque die sequenti | XXIII Octobris. |
| B. Jacobi Vagarelli alias Ungarelli meminit hac die, nescio quam ob causam, Hagiologium Italicum. Teste Gonzaga [De origine Seraphicæ Religionis, pag. 270. Conf. Bernardin. Scardeonium de antiquitate Urbis Patavii et claris civibus Patavinis, pag. 115. Basileæ. 1560.] , ejus sepulcrum spectatur Forolivii, in sacello Immaculatæ Conceptionis, in ecclesia FF. Minorum, hac cum inscriptione: Hic jacet corpus beati Jacobi Vagarelli de Padua, ordinis regularis observantiæ. Obiit MDXVII. In menologiis Franciscanis annuntiatur | II Novembris. |
| S. Authodi episcopi depositio, ex Bedæ auctariis. Putem eumdem esse ac S. Autbodum eremitam, non vero episcopum, qui, teste Castellano, colitur in Vallicurti in agro Atrebatensi | XXI Novembris. |
| Edibii, episcopi Suessionensis, meminit hac die Ferrarius in Catalogo generali; item ejus mentio fit in aliquo Usuardi auctario apud Sollerium. Juxta Saussaium in Supplemento, hodie celebratur Inventio S. Edebii; festum vero agitur die depositionis, nempe IV idus id est 10 Decembris. Saussaium sequitur Castellanus; item Martyrologia Ebroicense, Autissiodorense etc. Habemus vitam quam dabimus. | X Decembris |
DE S. SALOME, MATRE FILIORUM ZEBEDÆI.
SÆCULO I.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Salome, mater filiorum Zebedæi (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. S. Salome, uxor Zebedæi, Christi consanguinea, cui et morienti præsens fuit; testis quoque ejus resurrectionis, ac de cujus sepultura sollicita legitur in Evangelio. Ejus memoria in Martyrologiis, Breviariis et Missalibus.
Salome, Græce Σαλώμη, Syriace Scholoum, est, inquit Lucas Brugensis [In Marci Ev., cap. 15, v. 40, tom II, pag. 713. Antverp. 1606.] , [S. Salome, uxor Zebedæi,] nomen feminæ, derivatum a virili Salomon; et accuratius Schleuser [Lexicon græco-latinum in Nov. Testamentum.] : Salome nomen proprium mulieris hebraicum, significans pacificam a radice Schalam; denique S. Hieronymus de Nominibus Hebraicis [Migne, Patrologia latin. tom. XXIII, col. 843. Conf. Glossarium Thomassini, col. 997.] : Salomon pacificus sive pacatus erit; Salome pacifica. Constat autem ex ipso textu evangelico, S. Salomen matrem fuisse S. Jacobi majoris et S. Joannis, discipuli quem diligebat Jesus, quorum pater Zebedæus [Matth. cap. 4, v. 21.] ; unde et sæpius in sacris litteris nomine filiorum Zebedæi veniunt. Quod autem S. Salome eorum fuerit mater, evidenter efficitur ex Matthæi et Marci textibus collatis: quæ enim apud illum mater filiorum Zebedæi est [Ibid. cap. 27, v. 55.] , apud hunc diserte Salome vocatur [Marc. cap. 15, v. 40.] . Unde errare convincuntur, ut habet Baronius [Apparatus ad Annales ecclesiast., pag. 459. Lucæ. 1740.] , qui dixerunt, Salomen uxorem fuisse Joseph, et ex ea dictos suscepisse liberos. Confer Castrium [Viridarium Marianum, pag. 50. Coloniæ. 1649.] . Pauca sunt, quæ de illa referuntur. Accessit, inquit S. Matthæus [Cap. XX. 20 et seqq.] , ad eum (Jesum) mater filiorum Zebedæi cum filiis suis, adorans et petens aliquid ab eo, qui dixit ei: Quid vis? Ait illa: Dic ut sedeant hi duo filii mei, unus ad dexteram tuam et unus ad sinistram in regno tuo. Atque hæc Dominum inter et Salomen. Reliqua ibidem inter omnes, ni malueris inter filios et Jesum: Nescitis quid petatis. Potestis hibere calicem quem ego bibiturus sum? Dicunt ei: Possumus. Ait illis: Calicem quidem meum bibetis; sedere autem ad dexteram meam vel sinistram, non est meum dare vobis, sed quibus paratum est a Patre meo. Et audientes decem indignati sunt de duobus fratribus. Notat in hunc locum S. Hieronymus [In cap. 20. Matthæi, Migne, tom. XXVI, col. 143.] : Mater postulat, et Dominus discipulis loquitur, intelligens preces ejus ex filiorum descendere voluntate. Animadvertendum quoque est, S. Marcum de filiis, non de matre facere mentionem [Cap. XV, V. 35.] : Et accedunt ad eum (Jesum) Jacobus et Joannes, filii Zebedæi, dicentes: Magister volumus ut quodcumque petierimus facias nobis etc. Quæ ut inter se componantur, responderi, ait Calmetus [Commentarius litteralis in Evang. S. Matth., cap. 20.] , solet, Marcum quidem de filiis dicere id, quod mater illorum causa fecerat; Christum vero filiis, non matri respondere, quod hæc non sibi, sed filiis postularet. Paulo ante dixerat idem Calmetus: Mulieri nomen erat Salome; eaque ad Christi clientelam accesserat, fortasse post viri obitum, scilicet Zebedæi. Cum hæc proxime ad Deiparam atque ad Jesum sanguinis conjunctione pertineret, jus sibi esse censuit, primas inter apostolos dignitates filiis postulare. Huc etiam faciunt, quæ habentur in Criticis sacris [Annotata ad Evangelia sive Sacrorum Criticorum, tom. VI, col. 615. Londini. 1660.] : Videtur Salome hanc fiduciam concepisse ex eo quod nulla aliorum apostolorum mater Christum ita perpetuo sectaretur, eique tam sedulo inserviret. Fovit spem materni ambitus, quod filios aliquoties intellexisset seorsim a Christo abductos sine aliorum apostolorum comitatu, ita ut Petrus solus contendere cum ipsis posse videretur. Alia quædam ejusdem S. Salomæ cum Servatore colloquia ferebantur apud Ægyptios, de quibus nonnullam mentionem invenies in libris Stromatum Clementis Alexandrini ex evangelio secundum Ægyptios, utique apocrypho, ut nemini non notum est. Aiunt (ita Clemens [Stromatum, lib. III, cap. 9. Migne, Patrologia græc, tom. VIII, col. 1166 et seqq., item, col. 1150. Confer Criticorum sacrorum tom. VI. Ubi supra.] ) ipsum dixisse Servatorem ad Salomen: Veni ad dissolvendum opera feminæ… Ait Salome: Quousque homines morientur? Respondet Dominus: Quoadusque peperint mulieres… Cum ea dixisset: Recte ergo feci, quæ non peperi ..; excipit Dominus dicens: Omni herba vescere, ea autem quæ habet amaritudinem, ne vescaris. Atque hæc fere sunt, quæ ad nos pervenerint ex isto Evangelio, omnium apocryphorum antiquissimo [Calmet, Commentaire litteral, tom. VII. Dissertation sur les Évangiles apocryphes, pag. XLVI et seq.] .
[2] [soror Domini] Quod spectat ad sanguinis conjunctionem S. Salomes cum Maria, matre Jesu, adeoque cum ipso Jesu servatore, quæstio est haud paucis parvisque implicata difficultatibus; ita quidem ut nihil, quod undequaque certum sit, statui potuerit. Totius rei cardo vertitur in textu illo evangelico: Et veniens (Jesus) in patriam suam, docebat eos in synagogis eorum, ita ut mirarentur et dicerent. Unde huic sapientia hæc et virtutes; nonne hic est fabri filius? Nonne mater ejus dicitur Maria; et fratres ejus, Jacobus et Joseph, et Simon et Judas? Et sorores ejus, nonne omnes apud nos? [Matth. cap. 13, V. 54 et seqq.; Marc. cap. 6, V. 1 et seqq.] Jam vero id plurimum vexavit et adhuc vexat interpretes, qua scilicet ratione illi fratres Domini dicantur; item quæ sint sorores et quomodo. Respondebat, ait Cornelius a Lapide [Commentaria in Matth. cap. 12, V. 46.] , spurcus hæresiarcha Helvidius, fuisse eos qui ex eadem matre B. Virgine post Christum erant nati… Sed eum acriter et docte refellit S. Hieronymus lib. contra Helvidium. Græci passim cum Eusebio lib. II. hist. cap. 1, et e latinis S. Hilarius cum Ambrosio, quos citat Baronius in Apparatu annal. cap. 46, putant fuisse eos, qui nati sint ex priori matrimonio Joseph, antequam B. Mariam duceret in conjugem. Ast hæc manifeste perpetuæ S. Josephi adversantur virginitati, quam hodie absque temeritatis nota nemo impugnaverit. Imo S. Petrus Damianus Epist. II cap. 4 (citante Suarezio [In tertiam part. D. Thomæ, quæst. 28, art. 2 et 3, disput. 5, sect. 4. Tom. II, pag. 58. Moguntiæ. 1616.] ) dicit hanc (de S. Josephi virginitate) esse ecclesiæ fidem; id est, ut ibidem notat laudatus Suarezius, universalem et piam credulitatem. Hugo de S. Victore (ita prosequitur Cornelius noster [Ubi supra] ), et Glossa in cap. 1 ad Gal., Eckius Homil. de S. Anna, censent hos fuisse progenitos ex S. Anna, matre B. Virginis; S. Annam enim præter Joachimum, ex quo genuit B. Virginem, duos alios habuisse maritos, ex quibus geniti sunt hi, qui fratres Domini vocantur. Paucos hæc nostra ætate nanscicetur sententia patronos, utpote quæ secundum Suarezium [Tom. II, pag. 59.] nec verisimilis est neque ullo nititur probabili fundamento, ut loco cit. latius demonstratur. Denique concludit idem Suarezius [Ibid. pag. 60.] : Incertum esse, propter quem gradum consanguinitatis vel propinquitatis, hi fuerint dicti fratres Christi, imo neque an veri consanguinei fuerint vel tantum putati.
[3] [nuncupata,] Attamen recte, nostra opinione, notat Joan. Baptista Cancellottus S. J. [Annales Mariani, Romæ 1616, in-fol. pag. 82.] : Recepta est a sacris doctoribus et vulgata sententia, fratrem fuisse Josepho (Christi nutritio) germanum, nomine Cleopham (alii Cleopam vocant et Clopam)… Addunt præterea Cleophæ uxorem fuisse Mariam, quæ ideo dicitur Maria Cleophæ, vel etiam quandoque Maria Jacobi, respectu majoris natu aut certe notioris filii. (De hac egit Henschenius ad diem 9 Aprilis [Acta SS. tom. I Aprilis, p. 811 et seqq.] .) Qui vero ab Evangelistis fratres Domini nuncupantur, et quæ sorores, his parentibus tribuuntur, nempe Cleophæ et Mariæ; unde et nepotes ac neptes erant S. Josephi, sponsi B. Mariæ Virginis, ac proinde Salvatoris patrueles seu consobrini et consobrinæ; qui, ut habet Cornelius a Lapide [Ubi supra.] , phrasi Hebræis familiari fratres et sorores dicebantur. Consonat Christophorus de Castro S. J., in præclaro suo de B. V. Maria opere [Viridarium Marianum, sive virtutum ac vitæ Deiparæ vera historia. Coloniæ. 1649.] , probabilius censens, quatuor illos, in textu evangelico supra recitato, fratres Domini nuncupatos, ex iisdem parentibus Cleopha et Maria progenitos [Ibid. pag. 37 et 38.] ; hanc autem Jacobi et Jose seu Joseph tantum vocari matrem, duobus aliis, nempe Jacobo minori et Simone seu Simeone præteritis, quod hi essent primi ex fratribus et insigniores [Ibid. pag. 42.] . Quod vero ad sorores Domini attinet, constat, inquit Cancellottus [Annales Mariani, pag. 83.] , fuisse plures ex evangelica historia, ubi apud Mathæum Nazareni cives appellabant numero multitudinis (seu plurali) ejusdem Christi sorores, deque iis pariter ac fratribus dicebant: “Nonne omnes apud nos sunt”? Esse neutiquam potuerunt pauciores duabus, posito hoc testimonio. Et re quidem vera, S. Epiphanius [Hæresi 87, num. 8. Operum tom. I, pag. 1040. Paris. 1622, curante Petavio.] vocat illas Mariam et Salomen; quæ nomina, juxta Castrium [Ubi supra, pag. 49.] ex Evangelio non obscure colligi possunt. Attamen obscura omnino sunt, quæ ad priorem seu Mariam spectant; ita ut recte statuat Cancellottus [Annales Mariani, loc. cit.] , unicam tantum in sacris litteris nominatim reperiri expressam nempe S. Salomen, quæ fuit juxta veriorem, inquit Castrius [Pag. 50.] , quam secuti sumus, opinionem, filia Cleophæ et Mariæ ejus uxoris. Inquirit quoque ibidem Castrius, quo ordine fuerint nati hi fratres et sorores Domini, statuitque, verosimilius S. Salomen fratres suos ætate præcessisse. Salome, ait [Ibid. pag. 53.] , nata videtur ante Jacobum (majorem natu filiorum Cleophæ) et Simeonem, quia nupta jam fuisset Zebedæo, cum natus est Christus, ut minimum cum esset ipsa quindecim aut sexdecim annorum. Quæ tamen mera tantum conjectura est, quam diligentius excutere supervacaneum putem. Cæterum, ut videre apud ipsum Castrium est citato loco, alii aliud censuerunt. Sic Epiphanius, quem sequitur et Nyssenus, natas volunt sorores post fratres, teste eodem Castrio. S. Ambrosius S. Salomen, ubi cum filiis ad Jesum accessit, ætate longavam fuisse dicit [De Fide ad Gratianum lib. V, c. 5. Migne, tom. XVI, col. 661.] .
[4] [eique reipsa sanguine] Porro Cornelius noster subjicit tabulam, in qua, ait [Commentaria in Lucam, cap. 3, V. 23.] , genealogiæ totius Christi et cognatorum ejus seriem, gradumque ad oculum perspicies, ex patribus et neotericis, ac præsertim ex Christophoro a Castro cap. 1 de Deipara, probabiliter sed accurate concinnatam. Ex hac, quæ in rem nostram faciunt, excerpimus sequentia.
Hæc tabula si admittatur, cum Jacob (qui genuit Joseph, virum Mariæ) frater esset S. Annæ (hæc mater B. Mariæ V.), sequetur Mariam et Joseph consobrinos, in secundo consanguinitatis gradu, exstitisse. Proinde B. Virgo in eodem consanguinitatis gradu erat cum Cleopha (fratre S. Josephi); cum autem Salome filia sit Cleophæ, ulterius efficitur, B. Virginem illam in tertio attigisse gradu inæquali. Rursus in quantum respicitur Joseph, hic patruus, ac proinde ejus sponsa virgo Maria matertera (quod secundum efficit gradum inæqualem) S. Salomes, ex affinitate erat; Jesus autem in quantum filius Mariæ, S. Salomen attingebat in tertio consanguinitatis gradu sed inæquali; in quantum vero putabatur filius Joseph, in secundo æquali. Atque hæc quidem ita se habent admissa tabula genealogica Cornelii a Lapide.
[5] [satis propinque conjuncta,] Imo propinquior erit S. Salomes cum Jesu Christo et Maria agnatio, posita sententia, quam unam veram esse censet P. Franciscus Xaverius Patritius S. J. [De Evangeliis libri tres. Friburgi Brisgoviæ 1853, lib. III, pag. 101.] , vir sane diligentissimus et in rebus scripturicis apprime versatus; nempe Joakimum Mariæ parentem et Josephum, hujus virum, fratres fuisse, quamque ita ibidem paucis verbis cum Zaccaria exponit et probat: Uterque evangelista Christi prosapiam descripsit; at Christus nullam prosapiam habuit nisi maternam. Ergo utraque genealogia Mariæ prosapiam nobis exhibet. Verum utraque Josephi quoque prosapia est; neque enim secus credere ipsa eorum verba ullo modo sinunt. Omnes itaque aut fere omnes Josephi majores ab evangelistis enumerati, Mariæ quoque majores fuerunt. Quum autem ne suspicari quidem liceat eam esse Josephi sororem, ex ipsius Josephi fratre orta esse putanda est. Quid contra hæc dici queat non equidem dispicio. Ita P. Patritius, quæ deinde latius evolvit, referens [Ibid. pag. 102.] ex Julio Africano: Jacob … viduam ejus (τοῦ Heli) conjugem accipiens, TERTIUM ex ea Josephum genuit, atque concludens: Duos itaque fratres habuit Josephus, Jacobi ex alia uxore filios. Statuit dein, horum alterum esse Clopam, quod cum Alphæo est unum ac idem nomen: Addit denique: Quinam vero tertius, quot fuisse scripsit Julius Africanus, vix est, cur dubites. Joakim Mariæ virginis pater is fuit. Quod quidem sine ratione a me affirmari ne credas. Joannes hæc narrat: “Stabant autem juxta crucem Jesu Mater ejus et soror matris ejus Maria Cleophæ.” Hanc vero, quæ Maria Cleophæ vocatur, esse sororem germanam Mariæ virginis et Clopæ uxorem, non facile crediderim, sed potius Clopæ filiam, ipsius Virginis patruelem. Neque enim ἡ ἀδελφη sororem germanam necessario significat, quum neque οἱ ἀδελφοι Christi, quorum non semel mentio est in novo testamento, germani hujus fratres sint habendi. Tum græca locutio: Μαρια ἡ του Κλωπα, filiam non vero uxorem Clopæ sonat. Denique veri minus simile fortasse est, duas sorores germanas idem nomen Mariam sortitas esse. Fidenter igitur affirmare jam licet, esse Josephum Mariæ patruum [Ibidem, pag. 102 et 103.] .
[6] [teste præsertim] Magnum sane pondus hæc sententia, quam jam ex Possino laudavit Papebrochius [Acta Sanctorum 19 Martii. Commentario de S. Josepho, num. 23.] , mutuatur ab auctoritate Julii Africani, qui sæculo tertio ineunte floruit [Ceillier, tom. II, pag. 535.] , et plurimum ab Eusebio commendatur: Ejusdem Africani, inquit [Historia ecclesiastica, lib. VI, cap. 31, pag. 230 et seqq. Moguntiæ 1677.] , quinque de chronographia libri (hodie deperditi) accuratissime compositi ad nos etiam pervenerunt. Et paulo inferius: Altera quoque ejusdem Africani exstat epistola ad Aristidem de dissensione, quæ videtur esse inter Matthæum et Lucam in stirpe Christi referenda, in qua Evangelistarum consensum apertissime demonstrat ex narratione quadam, quam a majoribus acceperat. Clarius adhuc elucet, quanti Eusebius hanc scriptionem fecerit, quod illam operi suo magna ex parte inseruerit, scilicet ubi agit de dissensu qui creditur esse inter Evangelia in stirpe Christi [Ibid. lib. I, cap. 7. pag. 20 et seq.] , utpote ex qua meliori modo solveretur proposita quæstio. Quoniam, ait, Matthæus et Lucas … plurimum inter se dissentire vulgo existimantur, adeo ut singuli fidelium ob veritatis ignorationem varias eorum locorum explicationes certatim excogitaverint; de his traditionem, quæ ad nos usque deducta est, proponamus, quam… Africanus in epistola ad Aristidem… commemoravit. Spectata igitur scriptoris ætate, diligentia et accuratione, nemo certe non magni fecerit ejus explicationem. Subdubitare tamen nonnihil videtur Africanus ipse: Sive igitur, ait, ita res se habeat sive aliter, planiorem certe interpretationem, meo quidem judicio aliorumque, qui æqui rerum æstimatores esse volent, nemo facile repererit. Proinde hæc nobis sufficiat, tametsi nullo testimonio fulta, quando nec meliorem aliam nec veriorem præferre possumus. Ceterum quin vera sit Evangelii narratio dubitari non potest. In fine autem ejusdem epistolæ Africanus hæc addit: Matthan a Salomone. etc. Atque hæc ita apud Eusebium [Hist. eccl. lib. I, cap. 7, pag. 23.] . Notat vero Valesius in hunc locum [Ib. Annotationes in librum I, pag. 15.] : Quanti facienda sit hæc evangelici loci explicatio, patet ex his Africani verbis; quippe qui fateatur eam nullo testimonio fulciri veterum scriptorum. Admitti tamen eam vult a nobis, eo quod nulla melior afferri possit. Quæ cum ita sint, nollem Eusebium nostrum in vestibulo historiæ suæ mentionem hujus rei (dissonantiæ evangeliorum) fecisse. Quæ equidem acerbius et iniquius tam in Africanum quam in Eusebium prolata existimo. Quid enim veterum scriptorum testimonia hic invocentur? Quasi vero ipse Africanus ad primævam ecclesiæ ætatem non accedat, iisque vixerit in locis, ubi degebant propinqui Salvatoris secundum carnem, paucis tantum generationibus ab eo dissiti.
[7] [Julio Africano.] Certe ipse Africanus scribit [Eusebius, pag. 22.] : Cognati Servatoris nostri, sive ad ostendendam generis sui nobilitatem, sive ut simpliciter rem docerent, veraci utique sermone hæc nobis tradiderunt. Narrat deinde origines familiarum, quæ ad id usque temporis in tabulariis publicis descripta essent, ab Herode; Antipatri filio, ex invidia combustas fuisse atque subdit [Ibid. 23.] : Pauci tamen antiquitatis studiosi privatos stirpis suæ commentarios, vel quod nomina ipsa memoriter callerent, vel ex archivis descriptos penes se habentes, in primis gloriabantur, quod avitæ nobilitatis memoriam conservassent. Ex quorum numero erant hi, de quibus supra dixi, ob propinquitatem generis, qua Servatori nostro juncti erant, δεσπόσυνοιappellati. Qui e Nazaris et Cochaba, Judææ vicis, in varias regiones dispersi, supradictam generis seriem, ex ephemeridum libro quam poterant fidelissime exposuerunt. Sive igitur ita res se habeat sive, etc., ut supra. Optandum sane fuisset, quod etiam Africanus declarat, ut genealogiæ series publicis ex tabulariis probaretur; ast an ob hujusmodi defectum totam narrationem vel dicemus suspectam, vel rejiciemus ut mendacem et fictitiam? Cæterum id unum ex Africano Patritius hoc loco urget: Jacob viduam ejus (τοῦ Heli) conjugem accipiens, tertium ex ea Josephum genuit. An ergo quis negaverit hæc potuisse, et quidem in una eademque familia, per paucas generationes, ab una ad alteram, traditione (hoc verbo utitur Eusebius), etiam solum orali, transmitti? Nec tamen scripta omnino defuisse ex citato Africani loco manifestum est. Equidem assentior P. Patritii sententiæ, eamque cum Africano meliorem et veriorem habeo; nec culpandum existimo Eusebium, bene vero laudandum, quod narrationem suæ inseruerit historiæ; tanto magis quod aliter illam jam non haberemus, siquidem epistola ad Aristidem aliunde ad nos non pervenerit. Atque ex his confirmantur dicta a nobis de gradibus consanguinitatis S. Salomes cum Jesu Christo et B. V. Maria, eo sensu, quod, ut supra innuebam, propinquior etiam inter illos habeatur parentela seu agnatio, quam in priori sententia.
[8] [Recapitulatio.] Ex dictis hactenus sequitur S. Salomen natam ex Cleopha seu Clopa (fratre S. Josephi) et Maria (de qua vix occurrit quid asseramus; uxorem fuisse Zebedæi; matrem S. Jacobi majoris et S. Joannis evangelistæ, secutam esse Jesum, atque accessisse ut aliquid peteret ab eo, cui et sanguine satis arcte conjuncta fuisse apparet. Atque hæc quidem ex evangeliis et antiquis seu patribus seu scriptoribus ecclesiasticis. Addo quædam hoc loco (quoniam opportunior non occurret) ex legendis et officiis.
[9] [In legendis et officiis soror Mariæ V. dicitur.] Habemus, inquit Henschenius [Acta SS. tom. IX Aprilis, pag. 812.] , longa acta, descripta ex Ms. codice serenissimæ Christinæ, reginæ Sueciæ, numero 1131 signato, sub hoc titulo: “Vita seu legenda trium Sororum, Mariæ virginis, Mariæ Jacobi, Mariæ Salomæ”. Quid autem illa contineatur, edocet Prologus, ita exordiens: Sanctam et indubitatam, præcelsamque ac salutiferam beatissimarum Sororum, gloriosæ semper virginis Mariæ, christiferæ videlicet, Mariæ Jacobi et Mariæ Salomæ, ejusdem Domini nostri Jesu Christi materterarum, genealogiam, vitæ conversationem et corporum resolutionem in Domino, ac earum inventionem, cum translatione et earum miraculis, Deo adjuvante, licet sermone tenui et inculto, conabimur enarrare. Post hæc omnia fuse exposita et relata, sequitur: Sermo brevis de sanctis Sororibus in natali beatissimarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salomæ, sacratissimæ Virginis sororum, et materterarum Christi. Porro acta Mss. sæculo XV exarata non satis solida sunt, utpote a variis absque ullo examine coacervata, ita quidem, ut Henschenius nihil ex eis duxerit typis edendum, præter pauca miracula ex iis selecta, quæ referuntur in Galliis contigisse, et tamquam verosimiliora habet [Ibid.] . Et addit: falluntur præterea, scilicet corasores actorum illorum, qui, ut tres Marias reperiant, Salomen, matrem SS. Jacobi et Joannis evangelistæ, appellant Mariam Salomæ, quasi hæc Maria esset uxor Salomæ. Verum Salome est nomen mulieris non viri. Quod notavit quoque Colvenerius [Kalendarium SS. V. Mariæ novissimum, tom. II, pag. 302. Duaci, 1638.] : citatis enim Marci verbis: Erant mulieres de longe aspicientes, inter quas erat Maria Magdalene, et Maria Jacobi minoris et Joseph mater et Salome, subjungit: ubi Salome esse nominativum, non autem genitivum, patet ex græco, et solide declarat Estius in Annotationibus ad cap. 15 Marci ℣. 41. Qua ratione Maria Cleophæ seu Jacobi dici queat soror B. V. Deiparæ ex dictis num. præcedenti colligi potest. Non vero item de S. Salome: nam, ut recte observat rursus Henschenius [Ubi supra.] , et liquido fluit ex allatis et discussis a nobis supra: quod hæc (Salome) fuerit ejusdem Deiparæ habita soror, neque apud Evangelistas, neque apud antiquos patres legitur. Denique subjungit: An fuerit Salome soror Mariæ Cleophæ, et inde data occasio dicendi, eam etiam fuisse sororem Deiparæ Mariæ, non habemus unde solide asseramus, aut id asserentes refellamus. Arbitramur tamen hanc esse rationem satis commodam (quæ utique mera tantum conjectura est) ad explicandum ea, quæ de ipsis, ut sororibus Deiparæ, in variis Missalibus et Breviariis leguntur, in quibus (ut videbitur infra) passim sorores inter se et nonnumquam materteræ Christi vocantur.
[10] [Præsens fuit Christo morienti,] Notat Tillemontius [Mémoires pour servir à l'histoire ecclés. tom. I. pag. 325. Paris, in 4°, 1701.] Originem, commentario in Matthæum, præter laudes, quas universim tribuit sanctis illis mulieribus, Jesum secutis, innuere speciatim, S. Salomen fide sua, vitæ sanctimonia atque constantia, qua Dominum, quocumque iret, comitabatur, meruisse gratiam, ut præsens foret morti ejus in Calvariæ monte, cum aliis, quæ ex Galilæa advenerant. Et re quidem vera, Marcus [Cap. 15, V. 39 et seqq.] , postquam retulit centurionem exclamasse: Vere hic homo filius Dei erat, subjungit: Erant autem et mulieres de longe aspicientes, inter quas erat Maria Magdalene, et Maria, Jacobi minoris et Joseph mater, et Salome. Consonat Matthæus [XXVII, 55 et 56.] : Erant autem ibi mulieres multæ a longe, quæ secutæ erant Jesum a Galilæa, ministrantes ei; inter quas erat Maria Magdalena et Maria, Jacobi et Joseph mater, et mater filiorum Zebedæi, nempe Salome, quæ a solo S. Marco nomine suo vocatur. Pariter alii duo evangelistæ [Luc. XXII, 49. Joan. XIX, 35.] testantur præsentes fuisse sanctas mulieres, quarum aliquas nominatim designant, non tamen S. Salomen. Memorant deinde Matthæus, Marcus et Lucas adventum Josephi ab Arimathæa, qui corpus sindone involutum posuit in monumento; adduntque duo priores: Erat ibi Maria Magdelene et altera Maria, sedentes contra sepulcrum [Matth. XXVII, 61.] et aspiciebant ubi poneretur [Marc. XV, 47.] . Ex quo effici videretur, solum duas illas ibi adfuisse, ac proinde recessisse S. Salomen; ast contrarium innuit Lucas [Luc. XXIII, 55.] : Subsecutæ autem mulieres, quæ cum eo venerant de Galilæa, viderunt monumentum et quemadmodum positum erat corpus ejus. Nisi quis dicat priores duas totius rei gestæ perpetuo remansisse testes; cæteras autem id solum venisse examinatum, ubi et quomodo positum corpus esset. Cæterum nemo est, qui ignoret, quantum evangelica narratio de gestis sanctarum mulierum sive in Calvariæ monte sive ad sepulcrum Domini, sacros exercuerit imo et vexaverit exegetas. Nostrum non est tantas componere imo nec exponere lites. Sufficit ad propositum nostrum demonstrasse ex evangeliis, S. Salomen non solum adfuisse, cum Christus cruci esset affixus, sed de ejus quoque sepultura fuisse sollicitam, et resurrectionis testem.
[11] [atque de ejus sepultura sollicita] Quod ut præstemus, operæ pretium ducimus hic adscribere egregium locum ex P. Patritio, ubi et res ipsa (quod unice nos, ut jam monui, spectamus) continetur et simul declaratur quomodo varii ex evangelistis textus inter se componi queant. Dum Christus, inquit ille [De Evangeliis, lib. III, dissert. LIII, pag. 543 et 544.] , sepeliebatur “erat … ibi Maria Magdalene et altera Maria sedentes contra sepulcrum [Matth. XXVII, 61.] ,” quæ altera Maria fuit Maria Joseph, et “aspiciebant, ubi poneretur [Marc. XV, 47.] ;” sed et aliæ cum his [Luc. XXIII, 55.] . “Et revertentes paraverunt aromata et unguenta.” Et sabbato quidem siluerunt secundum mandatum [Luc. ibid. 56.] . “Vespere autem sabbati, quæ lucescit in prima sabbati” id est, postridie mortis Christi circa solis occasum, “venit Maria Magdalena et altera Maria videre sepulcrum [Matth. XXVIII, 1.] .” Continuo, illo ipso vespere “et cum transisset sabbatum, Maria Magdalena, et Maria Jacobi et Salome emerunt” alia “aromata, ut venientes ungerent Jesum [Marc. XVI, 1.] . Una autem sabbati [Luc. XXIV, 1; Joan. XX, 1.] ” eodem, inquam, die, si ad formam dierum Judaicam attendas (Judæis dies, non a media nocte aut ab ortu solis, sed ab occasu inchoabatur, ut, si ante occasum dies erat postrema mensis postremaque hebdomadæ, sabbatum post occasum jam esset prima hebdomadæ dies primaque mensis insequentis [Patritius, Ibid. pag. 540.] ,) postridie vero, si ad Romanam, ante lucem Christus revixit, eaque evenerunt, quæ narrat Matthæus [XXVIII, 2 – 4.] (terræ motus, angelus revolvens lapidem etc.). Mox πρωι σκοτιας ἐτι οὐσης [Joan. XX, 1.] et ὀρθου βαθεος [Luc. XXIV, 1.] . “Maria Magdalene venit ad monumentum [Joan. ibid.] ” sed et altera saltem [Ibid. 2.] (dicit enim etc.:“ Tulerunt Dominum … et nescimus ubi posuerunt eum” proinde saltem erant duæ) imo plures [Luc. Ibid.] , vel ante Magdalenen, vel cum ea venere, vel, quum ipsa esset ad sepulcrum, supervenerunt. Vident “lapidem revolutum [Luc. XXIV, 2.] ” et “sublatum a monumento [Joan. XX, 1.] . Cucurrit ergo” Maria Magdalene “et venit ad Simonem Petrum et ad alium discipulum, quem amabat Jesus [Ibid. 2.] ,” ceteræ vero, illic mansere, moxque “ingressæ non invenerunt corpus Domini Jesu [Luc. XXIV, 3.] ;” sed “duo viri steterunt secus illas in veste fulgenti” easque docuerunt de iis quæ venerant [Ibid. 48.] . Interea Maria Magdalene, quum ad Petrum et Joannem adiisset, “dicit illis: Tulerunt Dominum de monumento, et nescimus ubi posuerunt eum [Joan. XX, 2.] .”
[12] [et resurrectionis testis.] Mox cæteræ et ipsæ “regressæ a monumento nuntiaverunt hæc omnia” quæ viderant atque audierant, “illis undecim et ceteris omnibus [Luc. ibid. 9.] ,” non quidem omnes omnibus simul, quod forte nec diei hora, quæ tunc erat, suspicari sinit, sed… deinceps atque aliæ aliis. Altero hoc nuntio accepto, Petrus et Joannes cucurrerunt “ad monumentum…” His redeuntibus Maria Magdalene, quæ, ut adparet, postquam iis rem nuntiaverat, ipsos currentes ad sepulcrum sequuta erat, “stabat ad monumentum foris plorans. Dum ergo fleret, inclinavit se, et prospexit in monumentum, et vidit duos angelos in albis sedentes, unum ad caput et unum ad pedes, ubi positum fuerat corpus Jesu [Joan. XX. 11 – 13.] ;” continuoque Jesus ipse ei “primum” se videndum præbuit, cumque ea colluquutus est [Ibid. 14 – 17; Marc. XVI, 9.] . “Illa vadens” rem totam “nuntiavit his, qui cum eo fuerant [Marc. ibid. 10; Joan. ibid. 18.] .” Tum demum aliæ mulieres [Matth. XXVIII, 5; Marc. XVI, 2.] . Maria Magdalene jam in urbem regressa, utpote quam obviam illas minime habuisse ex eo adparet, quod rei totius adhuc nesciæ essent [Marc. ibid. 3.] ; “venerunt ad monumentum orto jam sole [Marc. ibid. 2.] .” Utque illuc introire, angelus rem gestam eis narravit, jussitque ipsas nuntiare “discipulis et Petro [Matth. XXVIII, 5 – 7; Marc. ibid. 5 – 7.] ,” quo confirmaretur nuntius huic jam adlatus a Maria Magdalene, postquam hæc Christum redivivum conspexerat, cui nuntio, qui eum acceperant, nondum fidem adjungebant [Marc. ibid. 11.] . Illæ perterrefactæ “exierunt cito de monumento [Matth. ibid. 8.] ,” indeque aufugientes οὐδενι οὐδεν εἰπον “nemini quidquam dicebant [Marc. ibid. 8.] ,” nimirum in via, dum fugerent [Conf. Matth. ibid.] . “Et ecce Jesus occurrit illis,” salutat, ipsumque veneratas, adloquitur [Matth. ibid. 9 et 10.] . Hæc P. Patritius haud minus acute quam diligenter; quibus utique continetur quidquid ad S. Salomen (quæ diserte inter sanctas mulieres a Marco numeratur) in his rebus gestis ex evangeliis pertinet.
[13] [S. Salomes memoria in martyrologiis,] Nec alia habemus de S. Salome, quibus satis fidere liceat. Silent deinceps de ea sacræ paginæ, sicut et antiqua ecclesiasticæ historiæ monumenta. Attamen infra latius examinanda erit traditio ecclesiæ Verulanæ in Hernicis, et Arelatensis seu Camariensis; quod antequam præstemus sequenti paragrapho, hic subjicimus quæ in martyrologiis et liturgicis libris atque breviariis notatu digna occurrunt. Martyrologium Romanum habet ad hunc diem: Jerosolymis sanctæ Mariæ Salomæ, quæ in Evangelio legitur circa Domini sepulturam solicita. Ad verbum hausta hæc annuntiatio est ex Usuardo, demptis tamen positione seu loco Jerosolymis, et nomine Mariæ, quæ ille non habet. De hoc notat Sollerius [Martyrologium Usuardi, 22 Oct. pag. 619.] : Mariæ prænomen ei (Salomæ) alicubi tribuitur; at nuspiam, quod ego sciam, ita apud antiquos appellata legitur. In quibusdam codicibus auctariorum, scilicet Bruxellensi [Ibid.] , ultrajectino [Ibid. pag. 620.] , sicut et in editione Lubeco-Coloniensi (de qua vide ibidem eumdem Sollerium in Præfatione [Pag. XXXVI.] ) prænomen illud adscriptum est. Attamen recte notat Castellanus [Martyrologe universel, 22 Oct.] : Prænomen incognitum evangelistis ac martyrologis omnibus, qui ante correctores martyrologii Romani scripserunt. Nec Baronius in suis Annotationibus ullam reddit rationem introducti illius prænominis; imo in Annalibus non aliter eam designat quam Salomes nomine [Tillemont, Mémoires, tom. I, pag. 595.] . Suspicatur Tillemontius [Ibid.] , præposterum illud additamentum ex commentitiis trium Mariarum historiis ortum habuisse vel ex traditione ecclesiæ Verulanæ in Hernicis, ut conjicere licet ex Notis ad 25 Julii, ubi de Jacobo majore. Confer dicenda infra. In Romano parvo, quod Rosweydus noster in lucem dedit, annuntiatur ad 22 (manuscriptum quo usus Rosweidus, ferebat, sed, ut ipse notat, præpostere 21) Octobris: Jerosolymis, Marci, qui primus ex gentibus episcopus ibi factus est. Et Salomæ, quæ in evangelio legitur. Unde recte observat Sollerius [Usuardi, Martyrol. pag. 619.] : Salome, aliis martyrologis antiquis præterita, debetur auctori Romani parvi. Ex inde eam transtulit Ado: Beatæ Salomæ, quæ in evangelio legitur cum reliquis sanctis feminis circa Domini sepulturam sollicita. Usuardus illa solum expunxit, quæ ad eam proprie non pertinebant, nempe: cum reliquis sanctis feminis; cætera omnia plane Adoniana sunt. Usuardum ad verbum exscribit Romanum, nisi, quod addat positionem Jerosolymis et inserat prænomen Mariæ. Hac itaque die celebratur separatim memoria S. Salomes. Aliis diebus de eadem agitur, sed conjunctim cum aliis.
[14] [menologiis,] A Græcis ad diem 8 Aprilis memorantur, Matronæ evangelicæ, quæ venerunt Dominica mane, ut ungerent Jesum.
Χριστῷ
φέρουσιν
αἱ
μαθήτριαι
μύρα·
Ἐγὼ
δὲ
ταύταις
ὕμνον,
ως
δῶρα,
φέρω.
Unguenta Christo deferunt discupulæ;
Hymnos ego illis, munerum loco, fero.
Et observat Henschenius [Acta SS. ad diem 9 April, pag. 811.] : causa hujus solemnitatis videtur data Constantinopoli, ob corpora ad templum S. Jacobi, fratris Domini, translata; et refert ex Georgio Codino in originibus Constantinopolitanis pag. 50: Justinus … imperator ecclesiam S. Jacobi extruxit, ubi suis in conditoriis asservantur reliquiæ sanctorum Innocentium … et Jacobi τοῦ ἀδελφοθέου… Ceterum in dextera sacri conditorii posita sunt corpora sanctarum mulierum, quæ unguenta ad Christi sepulcrum tulerunt. His subjungit Henschenius: Ultima græce ita efferuntur: Ἐν δὲ τῷ δεξιῳ μέρει τῆς ἁγίας σοροῦ, εἰσι κείμενα τῶν ἁγίων μυροφόρων γυναικῶν τὰ σώματα. Videntur intelligi S. Mariæ Cleophæ, mater S. Jacobi fratris Domini, et Salome, mater filiorum Zebedæi. Saussaius [Martyrol. Gallic.] ad diem 11 Maii annuntiat: Remis festum beatarum Mariæ Jacobi (hæc enim promiscue Maria Cleophæ et Maria Jacobi dicebatur [Faillon, Monuments inédits sur l'apostolat de Sainte Marie-Madeleine, etc. Paris, 1848, tom. I, col. 1316. Ad marginem.] ) et Salome, et quidem sub ritu duplici [Acta SS. 11 Maji, pag. 612. Inter Prætermissos.] ; in Breviario Remensi anni 1759 notatur ritus semiduplex minus. Testatur idem Saussaius [Saussaius in Supplemento, pag. 1200.] easdem coli similiter ritu duplici a Burdegalensi ecclesia, die XXV præfati mensis. Item tertio Nonas, id est die tertia, Decembris celebratur Arelate, revelatio sanctarum Mariæ Jacobi et Salomæ [Ibid.] . De hac infra prolixe dicemus.
[15] [breviariis el missalibus.] Habemus, ait Henschenius noster [Acta SS. 9 Aprilis, pag. 812.] , antiqua Breviaria ecclesiæ Antissiodorensis in Gallia, et Tornacensis in Belgica, in quibus ad diem 25 Maji solemni cultu celebratur festum SS. Mariæ Jacobi et Mariæ Salomæ sororum. Confer Colvenerium [Kalendarium Marrianum, 25 Maji. Duaci 1638.] . In Missali ad usum ecclesiæ Ebroicensis anni 1497 notatur: De beatissimis Maria Jacobi et Salome, Octobris probabiliter 22 [Faillon, Monuments inédits, tom. I, pag. 1315, not. a.] . Item in Missali ad consuetudinem ecclesiæ Redonensis, anni 1523: VIII kal. Junii (25 Maji) de Tribus Sororibus [Ibid.] . Sic etiam in Missali ecclesiæ Ultrajectinæ, anno 1514 excuso, post missas de communi Sanctorum, ponitur missa ad honorem SS. Mariæ Jacobi et Salomæ: ubi utraque soror Mariæ Deiparæ et matertera Christi vocatur [Acta SS. Ubi supra.] . Apud Waddingum [Annales Minorum, tom. VII, pag. 278.] in Kalendario festorum propriorum ecclesiæ hierosolymitanæ, celebranda indicitur 22 Octobris festivitas S. Marci episcopi et martyris duplex, et S. Mariæ Salome nec virginis nec martyris semiduplex. Confer, infra ad hunc ipsum diem, acta S. Marci numero finali. Nec prætermittendum quod habent decessores nostri ad diem 25 Maji [Pag. 2. Inter Prætermissos.] : Ordo Carmelitarum, pro speciali sua erga Deiparam devotione, etiam consanguineas ejus colendas sibi censuerat, et in antiquioribus missalibus ac breviariis suis notatum habebat “Octavo kal. Junii (25 Maji) Mariæ Jacobi et Salome. Duplex” cum officio proprio. Daniel a virgine Maria in Speculo indicare videtur, recentiori usu translatum festum esse ad XXII Maji. Sed neque isto neque alio ullo die invenimus quidquam in recentiori breviario ordinis anni 1672. Nec ego quidquam reperi in ejusdem ordinis Breviariis, quæ præ manibus habeo, annorum 1689, 1702, 1730 (Horæ diurnæ), 1778, nec denique in Propriis officiis Sanctorum fratribus et monialibus Carmelitis discalceatis in hanc diem concessis, Mechliniæ anno 1849 editis. In his porro omnibus notatur 22 Octobris officium Octavæ S. Teresiæ. Item celebratur utriusque S. Matronæ festum 25 Maji in breviariis antiquæ professionis Regularium beatissimæ Dei Genitricis semperque Virginis de Monte Carmelo ex usu et consuetudine approbata Hierosolymitanæ ecclesiæ et Dominici Sepulcri [Acta SS. 9 Aprilis, pag. 812.] . Et F. Joannes de Venetto, ex Carmelo Parisiensi, scribebat anno 1357: Festum S. Mariæ Cleophæ agitur XXV Maji; festum S. Salomæ XXII Octobris. Quidam tamen de duabus Sororibus simul agunt mense Majo (XXV), quod communis sit illo die oratio [Monuments inédits, tom. I, pag. 1315.] . Tandem in Martyrologio Canonicorum regularium annuntiatur Jerosolymis S. Maria Salome, et id quidem ad diem 22 Octobris [Martyrologium romanum. Mechleniæ. 1846. Ad calcem.] ; in Proprio autem Canonicorum S. Hierosolymitanæ ecclesiæ et custodum sacro-sancti Dominici sepulcri notatur ad diem sequentem, 23 Octobris, festum S. Mariæ Salomæ Viduæ. Duplex. [Festa propria etc. Leodii 1674.] .
[16] [Item Propriis Bruxellensi] In antiquo Breviario collegiatæ S. Gudulæ Bruxellis, habetur officium proprium de sancta Maria Jacobi et Salome, et quidem, ut notatur in calendario, ritu duplici. Cujus Antiphona ad I vesperas hæc est: O felix prosapia regali ex germine David propagata: Beata Provincia, sub Marie nomine stellis illustrata, digne gaudes Villa Maris, que duabus filiabus Anne illustraris. Oratio: Propitiare, quesumus, Domine nobis famulis tuis, ut per beatarum gloriose virginis et matris tue Marie sororum, tuarumque materterarum, Marie Jacobi et Marie Salome merita gloriosa et earum piam intercessionem ab omnibus semper protegamur adversis. Qui vivis. Invitatorium: Jubilemus in hac die dignis Deo laudibus, qui claris virtutibus regnum dat Sororibus matris virginis Marie. Lectiones novem constant Legenda utriusque simul Sanctæ. Præcipua in prioribus sex contenta, breviter resumuntur in Antiphonis secundi Nocturni: Anna conjunx Joachim trinos sponsos habuit, et Mariam, Domini matrem, primo genuit — quo defuncto Cleopham maritum accepit, de quo matrem Jacobi Mariam concepit. — Demum sponso Salome tertio donatur, hinc Maria Salome dicta generatur. (Hic ergo Salome, nomen est viri. Confer num. 6). In septima et octava Lectione hæc notatu digna reperio: Per invidiam judaicam cum quibusdam Christi discipulis in quadam rate in mari sine gubernatore et remige sunt emisse. Sed Deus, qui universorum, et specialiter in se sperantium est gubernator, eas per semetipsum direxit et ad littus usque perduxit. Exeuntesque de navi, intraverunt terram, que antiquitus Stichados dicebatur, nunc autem Carimarchia nuncupatur, et ibidem attenderunt locum esse idoneum orationi et contemplationi amicum, quam partem elegerunt Sancte iste. Hymni ad Laudes et II Vesperas proprii sunt: prior nihil habet speciali mentione dignum, posterior est hujusmodi:
Exultet celi curia,
Resultet hec ecclesia;
Plaudat tellus Provincie,
Deum colamus hodie.
Maritime confinio,
Villa gaude cum gaudio,
Que Sororum suffragiis
Dotaris et reliquiis.
Arelatis Diocesis,
Totius expers heresis,
Intra tuos limites
Corporum sancti stipites
Sororum Matris Virginis
Laudum stirpis et nominis:
Due Christi matertere
Secum gaudent in ethere.
Matres et duo Jacobi
Captent ne simus reprobi,
Dies magna cum venerit
Et judex summus aderit.
Breviarium hoc nostris diebus rarissimum, etiam in Belgio nostro, est. Illud paucis ante annis Musæo comparare licuit. Qua vero de causa excusum fuerit, discinus ex proœmio, quod ad caput ponitur: Decanus canonicique ecclesie Dive Gudile Bruxcellensis clero suo S. Eccum diu desideratum et quotidianis ferme conviciis (sic) efflagitatum usus nostri, sacerdotes venerandi, Breviarum, diligenter ordinatum et non negligenter impressum, ad honorem optimi maximi Dei nostri, laudemque ejus sacrosancte genitricis perpetueque virginis ac domine nostre Marie, nec non et sponse ejus eximie nostre titularis (ut ita dicamus) Dei sanctissime Gudile, quin etiam totius in celo triumphantis curie; ad salutem vero fidelium in purgatorio degentium et nostram in hac lachrymarum valle militantium. Reliquum est ut Deo et hujus tanti operis procuratoribus sitis quam gratissimi. Valete. Ubi vero et quando, quorumve studio et diligentia editum typis sit, docet nos Rubrica his verbis: Finit pars hyemalis Breviarii ad usum insignis ecclesie collegiate sancte Gudile virginis in illustri Bruxellensi oppido, diocesis Cameracensis. Impressum Parisiis, opera solerti Desiderii Maheu et accuratione vigili Jodoci Badie ascensii, tertio calendas Novembris anno mil. quingentesimo decimo sexto. Deo gratias.
[17] [et Compostellano.] Si fides sit Tamayo, ecclesia Compostellana festum agit S. Salomes die 23 Octobris: Compostellæ in Gallæcia Hispaniæ anniversaria colitur festivitas S. Mariæ Salome, matris S. Jacobi Hispaniarum apostoli, quæ filium in Hispanias secuta, Vercellis glorioso fine quievit. Hæc Tamayus, ubi, nisi prorsus absurda voluerit proferre, pro Vercellis legendum procul dubio Verulis est, ut ex dicendis patebit. Notat autem Henschenius [Acta SS. 9 Aprilis, pag. 817.] , Salomen inscriptam esse antiquis Hispaniæ martyrologiis ad diem 22 Octobris. Quod quidem et hodie obtinet, ut efficitur ex proprio Sanctorum Hispanorum, edito Mechliniæ anno 1841, juxta editionem Matritensem anni 1831, ubi die 22 Octobris legitur: S. Salomæ, viduæ. Pro civitate et diœcesi Compostellana, duplex 11 classis, et pro aliis omnibus dominiis, regi catholico subjectis, duplex majus. Proprii sunt hymni duo; alter pro utrisque Vesperis et Laudibus; alter ad Matutinum. Item propriæ Antiphonæ ad Magnificat et Benedictus. Lectiones I nocturni: Mulierem fortem; II nocturni, propriæ, historiam evangelicam exponentes; III nocturni homilia S. Fulgentii in Evangelium: accessit ad jesum mater filiorum Zebedæi.
§ II. Quid sit censendum de cultu de S. Salomes in Hispania, et quo fundamento nitatur traditio de illius obitu Verulis in Italia.
[Cultus S. Salomes in Hispania,] Quæ hactenus diximus (præter pauca illa num. 9) sive ex sacris desumpta sunt litteris, sive ex monumentis suo in genere certis, ut sunt Martyro logia, Liturgiæ, Breviaria, quatenus testantur agi memoriam vel celebrari festum alicujus Sancti. Nunc progrediendum ulterius, atque examinanda quarumdam regionum et ecclesiarum traditiones de origine et antiquitate cultus, quem S. Salomæ exhibent. Hand levis enim exstitit et adhuc existit disceptatio, ubi illa vitam clauserit, ubi sacræ ejus asserventur exuviæ. Hæc est, inquit Henschenius in Actis S. Mariæ Cleophæ [Acta SS 9 Aprilis, pag. 812] , gloriatio tum urbis Verulanæ in Hernicis, populo Latii apud Italos: tum agri Arelatensis in Provincia, Galliæ Narbonensis regione, imo et aliquatenus ecclesiæ Compostellanæ in Gallæcia Hispaniæ. Exordiamur ab hac, ut a levioribus ad graviora gressum faciamus. quam paucis expedire licebit, cum vix occurrat quod addam Henscheniano commentario. Omnis hac de re probatio desumitur ex Additionibus Braulionis et Halecæ ad Maximi chronicon annis XVI et XVII, ubi hæc leguntur: Fama est cum S. Jacobus venit in Hispaniam, Mariam Cleophæ et Salome matrem et Mariam quamdam Magdalenam eum fuisse comiter comitatas, et rediisse cum illo, venisseque cum corpore, et utrasque Cleophæ et Magdalene obiisse in civitatensi oppido (vernacule Ciudad-Rodrigo) in Lusitania, die Aprilis 10; Magdalenam vero, Lazari sororem, cum Lazaro, Maximino atque Chelidonio, Marcella, Josepho ab Arimathia venisse in Galliam Aquitanicam, ibique prædicasse Domini Jesu Christi sanctum Evangelium, ut docent luculenter Gallorum historiæ, et est traditio ubique satis recepta illius regionis. Maria Salome rediens cum ipso Jacobo filio, peragratis partibus Germaniæ, Angliæ et Italiæ, ubi prædicavit, cum Verulas pervenisset, ætate confecta ibi requievit 24 Maji. Hæc ibi sub nomine Helecæ, archiepiscopi Cæsaraugustani, qui floruit sæculo nono [Nicolaus Antonius, Bibliotheca Hispana vetus, tom. I, pag. 510. Matrit 1788.] .
[19] [quo tamen illa numquam pervenit.] Præter absurda varia, quæ hoc textu proferuntur, uti confusio Galliæ Aquitanicæ cum Narbonensi etc., ab Henschenio [Acta Sanctorum. Ubi supra.] jam suggillata; usu hic venit, quod habet Philippus Labbeus noster in dissertatione de scriptoribus ecclesiasticis [Apud Papebrochium, Responsio ad Exhibitionem errorum, art. 21, § 2, num. 10.] : Verum, ut dicam quod res est, quodque omnes per Europam eruditione ac judicio eximii censent; omnia illa Ludprandorum, Dextrorum, Maximorum, Helecarum, Julianorumque Hispano-Gotthica Chronica cum quisquiliis Joan. Viterbiensis, et fabulis anilibus aut Amadisiorum nugis, sunt in Utopiam Morboniamque insulam releganda. Concordat Nicolaus Antonius in Bibliotheca passim, atque in specie ubi, agens de Heleca, asserit [Bibliotheca Hispana vetus, pag. 510, num. 315.] , additiones ad Maximi Chronicon sive sub Braulionis, sive sub Helecæ nomine veniant, aliud non esse nisi canoras nugas. Non est ergo cur diutius his immoremur, cum spuria sint, nec aliunde quidquam adducatur in confirmationem. Id unum probatur, ex proprio Hispanico festum S. Salomæ Viduæ celebrari, et quidem ut apparet, quia mater S. Jacobi Hispaniarum apostoli, hac die 22 Octobris. Cæterum in lectionibus propriis II Nocturni nihil habetur de ejus gestis post Christi ascensionem. Narrata hujus, postquam resurrexisset, apparitione, ita concluditur lectio III: His cælestibus donis ditata, constans in fide, spe dives, charitate potens, persecutiones invicta superans, usque in finem perseverans ad cœlestia regna migravit. Notatur ejus festum die sequenti, 23 Octobris, in Martyrologio Hispanico Tamaji. confer. num. 17.
[20] [Traditio Verulana de adventu] Paulo Latius agendum est de cultu et traditione Verulanis, quæ argumentis, si non solidis, saltem pluribus nituntur, nec spernenda fulciuntur auctoritate. Legendum (de qua diximus num. 6) in hunc fere modum resumit Henschenius [Acta SS. 9 Aprilis, pag. 812.] : dicuntur Maria Salome et Maria Jacobi, mortuis earum maritis, cohabitasse Deiparæ, eique adfuisse, cum Josephus illius sponsus moreretur, et Christus cruci affixus expiraret; post Christi resurrectionem et ascensionem permansisse cum eadem Deipara, donec eidem morienti extrema exhibuissent obsequia; postmodum vero, cum fama percrebuisset S. Joannem, filium S. Salomæ, in dotium ferventis olei missum atque exinde incolumen servatum, eas relicta Palæstina in Italiam navigasse, ac Romam usque progressas, egisse cum Clemente pontifice; pleniusque de omnibus instructas, ad Verulanam civitatem venisse; ibique ambas mortem obiise, positasque in eodem sepulcro quievisse, Mariam Jacobi 8 kal. Junii, Salomen 11 kal. Novembris. Eadem, teste rursus Henschenio [Ibid. pag. 813.] , narrantur in antiquo breviario Carmelitano ad festum S. Joannis ad portam latinam 6 Maji; sed de sola matre S. Joannis. Baronius in notis ad 25 Julii, agens de S. Jacobo, fratre Joannis evangelistæ, asserit ex monumentis ecclesiæ Verulanæ, horum matrem, uxorem Zebedæi, Mariam, in illa persecutione, quæ post necem S. Stephani secuta est, fugatam in Italiam adventasse, et apud Hernicos itinere fatigatam in pace quievisse, ibique ejus venerandum corpus religiose asservari, nulla ullius sociæ aut sororis facta mentione. Deneque apud Ughellum ex vetere ecclesiæ Verulanæ Menologio legitur [Italia sacra, tom. I, col. 1387. Venetiis 1717.] , Mariam Jacobi, matrem filiorum Zebedæi (ita nempe ipse scribit) dispersis post S. Stephani necem, Christi discipulis, apud Hernicos in Latio libentius divertisse, ut filium suum evangelistam Joannem, jussu Domitiani detentum inviseret (qui hæc sibi chronologice cohæreant, viderit Ughellus); sed dum Romam venisset, illumque in exilium relegatum audiisset, indeque rediret, secus Verulas permansisse, susceptamque hospitio fuisse a quodam Rusticano, quem ad fidem Christi cum convertisset Maurum appellavit; denique ætatis supra annum centesimum onere prægravata migravit ad Dominum 6 kal. Julii. Atque hæc sunt quæ ex Variis de S. Salomes adventu et mora Verulana colligere licuit.
[21] [S. Salomes] Imprimis quærii hic potest, ut quid Ughellus seu potius ejus Menologium ecclesiæ Verulanæ Mariam Jacobi vocet matrem filiorum Zebedæi. Ex communi usu Maria Jacobi eadem est ac Maria Cleophæ, mater Jacobi minoris; sed hæc nulla ratione dici potest mater filiorum Zebedæi, nempe Jacobi majoris et Joannis evangelistæ, qui diserte apud eumdem Ughellum filius ejusdem Mariæ Jacobi habetur. Addit quoque idem scriptor ibidem, ecclesiam cathedralem Verulanam divitem esse Sanctorum reliquiis, inter quas recenset corpus S. Mariæ Jacobi. Cum autem alibi tradat [Italia sacra, tom. V, col. 1181.] absque ullo asterisco asservari Venetiis caput Mariæ Cleophæ in æde Servorum; ni dicas Ughellum sibi non constare, concludendum videtur aliam ipsi fuisse Mariam Cleophæ a Maria Jacobi; hæc autem quæ sit aut rationabiliter esse possit præter matrem filiorum Zebedæi seu Salomen, equidem non video. Adde hanc nonnumquam, licet ut vidimus perperam, Mariam Salomen vocari; admisso autem nomine Maria, posset aliquo sensu Salome dici Maria Jacobi, quod mater sit Jacobi majoris. Itaque, mea opinione, agitur in monumentis Verulanis de S. Salome, labiturque Baronius, ubi in martyrologio Romano ad diem 25 Maji annuntiat: Verulis in Hernicis Translatio S. Mariæ Jacobi, imo S. Salomæ; præsertim cum ipse notet se ejus rei gestæ historiam accepisse editam ab ecclesia Verulana. Dubius nihilominus hæsit Henschenius [Acta SS. tom. I April. ad diem 9, pag. 814.] : Advertat, ait, lector hic appelari “Mariam Jacobi” et haberi “matrem filiorum Zebedæi,” quæ aliis est Salome; cum mater fratris Domini et episcopi Hierosolymorum appellari debuerit “Maria Jacobi;” ut dubium videatur cujus corpus ibidem (Verulis) asservari dicatur. Mihi non ita. Quid quod Henschenius ipse recitet [Ibid. pag. 813.] Relationem ad Innocentium III de corporis inventione (cujus mox incidet mentio), desumptam ex collectione Vallicellana Gallonii, in qua diserte et exclusive agitur de matre filiorum Zebedæi; de Maria, matre Joannis apostoli et Jacobi; at de Maria Jacobi ne verbum quidem?
[22] [non videtur satis fundata;] Traditio de adventu S. Salomes nititur itaque his duobus: Legenda et Monumentis ecclesiæ Verulanæ. Legenda exiguæ imo nullius est auctoritatis. Scripta primum sæculo XV fuit: testatur namque auctor [Acta SS. tom. I April. ad diem 9, pag. 812.] , a doloribus calculi miraculose curatum se anno 1425; ait præterea se sua e scriptis Gallicis latino eloquio deprompsisse; scilicet, ut habet Colvenerius [Kalendarium sacratissimæ V. Mariæ, 25 Maji, tom. I, pag. 564, Duaci 1638.] , ex Vita trium Mariarum, matris earum, prolium et maritorum, gallico rythmo et auctore Joanne de Venesse seu Vineta, ordinis Carmeli, defuncto, juxta Lezanam [Annales Carmelitanorum, tom. IV, pag. 662 et 663. Romæ 1656.] , versus annum 1367. Qui autem, inquit Henschenius [Tom. I April. pag. 812.] , omnia ista latine transtulit, latet auctor. Hoc unum de omnibus possumus enuntiare, eos absque ullo examine varias res coacervasse. Quis cordatus fidat istiusmodi farragini? Quod vero attinet ad Monumenta, quæ et qualia illa sint nuspiam reperio: solas video voces, per se satis vagas: ex Menologio, ex Monumentis ecclesiæ Verulanæ; ita Baronius, ita Ughelli [Loc. citt.] . Quæ utique parum sunt idonea probando facto historico, ad primævam spectanti annalium ecclesiasticorum ætatem, cujusque nec in proxime nec in remote coævis scriptoribus vel levissimum deprehendere est vestigium. Quod si hujusmodi argumentis fas esset stare, vix ulla erit per Italiam, Gallias, Hispanias, ne dicam per totum fere orbem olim notum ecclesia, aliquali donata antiquitate, quæ ad tempora apostolica non probetur ascendere. Norunt tamen eruditi, quam falso pleraque, imo vix non omnia id genus obtrudantur. Desunt itaque argumenta, ut dici solet, positiva quibus efficiatur, S. Salomen Verulas accessisse ibique vita functam atque primum tumulatam; nec clarius constat de tempore, quo postea ejus corpus eo fuisset allatum, nec unde, nec quo modo.
[23] [quid de ejus corporis inventione] Sed quid de Inventione, cujus ita meminit Ughellus [Ibid. tom. I. Ubi supra.] : Sacrum corpus ejusdem S. Mariæ Jacobi, 8 kal. Junii anno 1209, pontificatus vero Innocentii III an. XII, Oddonis autem Verulani episcopi an X, revelante tum ipsius filio B. Jacobo apostolo, tum sanctissimo Petro, cuidam Verulano Thoma nomine, in ecclesia ipsi apostolorum principi dicata frequenter oranti, summa omnium lætitia inventum fuit in quodam specu extra civitatem, olim a priscis illis Christi fidelibus absconditum… Quamplurima autem miracula in inventione sacri corporis Mariæ Jacobi a Domino patrata fuisse, innumerosque ibidem populos undique confluxisse, tantamque fuisse eleemosynarum copiam, ut ex iis primo parvam ecclesiam, deinde nobilissimam, quæ nunc exstat, in ejus gloriam et honorem exædificatam fuisse produnt vetera Verulanæ ecclesiæ monumenta. Testatur vero Baronius [Martyrol. ad 25 Maji.] , se alia insuper de his manuscripta accepisse ab ecclesia Pistoriensi, prædictis consentientia. Atque hæc quidem ita narrantur ibi; a quibus valde diversa occurrunt in superius citata Legenda: scilicet apparuisse B. Jacobum, S. Joannis evangelistæ fratrem, Verulanensi episcopo, et indicasse locum, ubi corpora matris suæ Mariæ Salomæ, et sororis ejus Mariæ Jacobi inveniret recondita; ac postmodum, splendore magnæ claritatis emicante et miri odoris fragrantia subsecuta, corpora ita candida et nivea fuisse reperta, ut nulla corruptionis vestigia apparerent; sed et pallium, quo fuissent involuta, inventum totum ex integro quasi novum. Imposita ergo novæ thecæ prope majus altare atque decenter condita dicuntur cum hoc titulo: Hic duæ sorores sunt materteræ Christi, quæ vita functæ sidera mente tenent. Ibidem sanitates ægrotantibus redditæ, leprosi mundati, cæci visum, auditum surdi, claudi gressum receperunt [Acta SS. tom. I April. pag. 813.] . In manuscripto Pistoriensi, quod teste Baronio, consonat manuscriptis Verulanis, referuntur in specie miracula quædam, sub hac epigraphe: de S. Maria matre S. Jacobi et Joannis evangelistæ, quæ vide, se lubet, apud Henschenium [Ibid. pag. 813 et seq.] .
[24] [sit censendum.] Putem factum ipsum vocari in dubium non posse, hoc scilicet sensu, quod sæculo XIII repertum sit corpus vel duo corpora, creditumque fuerit exuvias esse S. Salomes, vel etiam hujus et alterius Mariæ. Laudata a nobis supra tum Verulana tum Pistoriensia manuscripta aliud statuere, vix imo ne vix quidem sinunt. Ex quibus et ulterius colligitur, jam ab aliquot vel etiam pluribus annis, ni malueris dicere ab aliquot sæculis, invaluisse Verulis persuasionem de tumulata ibidem S. Salome sive sola, sive simul cum Maria Jacobi. Quinimo, antiquissima erit dicenda hæc persuasio, si authentica supponatur Relatio ad Innocentium III, quam cum Henschenio ex collectione Gallonii laudavimus num. 16. Traditur enim ibid. [Ibidem. pag. 813.] : cavatum est (in perquirendis reliquiis) fere ad staturam hominis; et inventus lapis, sub quo iterum lapis inventus est alius, ubi scriptum erat: MARIA MATER JOANNIS APOSTOLI ET JACOBI IN ISTA. Inventa est et CHARTULA, in qua id ipsum quod in lapide scriptum erat. Quæ chartula suta erat in panno, ubi ipsæ erant involutæ reliquiæ. Charta, pannus et ossa, omnia pura, integra et sincera, ac si de novo fuissent ibi reposita. De his recurret infra mentio. Id addam: ex sibi consentientibus Manuscriptis Verulanis et Pistoriensibus cum Relatione, unicum inventum fuisset corpus, et quidem S. Salomæ, matris filiorum Zebedæi, nempe S. Jacobi majoris et Joannis evangelistæ: nec enim illa (manuscripta) aliter, ut sibi constent, interpretari rationabiliter posse videntur de Maria Cleophæ, bene vero de S. Salome. Deinde tanti non est mihi Legenda ut duorum corporum inventionem reddat prohabilem. Magni facerem Relationem, si de hujus sinceritate constaret. Nolim tamen ego ejus vadem me præstare.
§ III. Exponitur traditio Camariensis de appulsu S. Salomes ad oram Provinciæ.
[Camariensis traditio] Insulam efficit Camariam Rhodanus, in tria ora dispersus, quæ vulgo la Camargue dicitur, littera i in gu conversa [Valesius, Notitia Galliarum, ad vocem Camaria.] . Scilicet haud procul ab Arelate ad Austrum, dividitur Rhodanus in duo fluenta inæqualia [Confer Faillon, Monuments inédits, tom. I, pag. 1271, ubi tabella topographica. Item Cassini, Carte générale de la France, tom. II, 19 K et 19 L] . Exit ibi ramus seu brachium (parvus sive minor Rhodanus nuncupatur) in occiduum vergens primum, ac dein flexu plus minus sinuoso in septemtrionem tendit, donec refundatur in mare Mediterraneum. Inter hunc (Rhodanum minorem) et ipsum fluvium qui rursus, ubi prorius accedit ad ostia, scinditur in Rhodanum magnum sive majorem et antiquum (Vieux Rhone) comprehenditur Camaria insula. Deltæ sue trianguli speciem exhibet, cujus basis, ad septemtrionem, mare est Mediterraneum; summitas, ad Austrum, haud longe ab Arelate; latus orientale alluitur a Rhodano majore et antiquo; occidentale, a parvo seu minore. Area in longitudine, ab Austro in Boream seu ab apice ad basim, leucas Gallicas habet omnino decem seu milliaria (Chiliometra) quadraginta; ubi vero maxime patet, septem cum dimidia seu milliaria (Chiliometra) triginta in latitudine, ab ortu in occasum. Regio est depressa valde, paludibus abundans et stagnis (quorum præcipuum Vacares appellatur); nihilominus, ubi minus depressa est, veluti versus fluvii ripas, fertilissima; interior pars hinc inde prata habet optima, in quibus gregatim atque ingenti numero pascuntur oves, boves, et equi eximii [Ad. Guibert, Dictionnaire géographique et statistique. Ad vocem Camargue. Paris 1850.] . Fertilitate soli (ita generatim Valesius [Notitia Gall. Ubi supra.] ,) salinis optimis, piscationibus maris et fluviorum, venationibus, cyrogryllis (Ducangius [Vide Glossarium.] scribit chirogryllus et genus est cuniculorum vel ericiorum) aucupiis et pascuis præstantissima. Porro ad ostium Rhodani minoris visitur urbecula seu oppidum Trimarianum sive Trium Mariarum (Saintes-Maries) [Guibert, Dictionn. vo Maries.] vel etiam S. Mariæ de Mari, (Notre-Dame de la Mer), incolas numerans solum quingentos quadraginta tres [Ibid.] . Atque ad hanc proprie refertur traditio longe celeberrima, quam hic nos oportet diligentius expendere. Dicuntur enim ibidem adhuc hodie asservari corpora SS. Mariæ Jacobi et Salomes, a quibus nomen suum urbecula mutuaverit.
[26] [de apulsu Mariæ Jacobi et Salomes,] Quæ autem traduntur, hæc sunt [Acta SS. 9 Aprilis, pag. 815; Faillon, Monuments inedits, tom. I, col. 1266 et seq.] : SS. Matronas, Mariam Jacobi et Salomen, earumque ancillam Saram (de hac silet R. D. Faillon) ex Palæstina migrasse una cum SS. Martha, Maria Magdalene etc., et appulisse in Camariam, et quidem haud procul ab oppido, quod nunc visitur, S. Mariæ de Mari, ibique struxisse altare terreum; idque adeo placuisse Domino, ut illico ibidem eduxerit fontem aquæ dulcis, quæ in toto circuitu alibi non reperitur; gratas propterea SS. Matronas erexisse oratorium, B. V. Mariæ sacrum, imo Mariam Jacobi et Salomen (additur apud Henschenium Sara) eo loci aliis alio discedentibus, remansisse, ædificata juxta oratorium cellula, quam ad obitum suum usque incoluerunt; dictum oratorium cum adjacenti cellula principium fuisse ecclesiæ S. Mariæ; denique ambas, S. Mariam Jacobi et S. Salomen, tumulatas juxta fontem in oratorio ubi erat altare illud terreum; sepulturam longo tempore absconditam latuisse propter variorum barbarorum incursiones, Gothorum, Wandalorum, Saracenorum, postea autem detectam. Additur SS. Matronas secum Hierosolymis asportasse capita trium Innocentium infantum, et quartum aliud, quod perhibent esse caput S. Jacobi apostoli, quæ eodem ac SS. Maria et Salome tumulo fuere reposita. Putem hæc esse præcipua traditionis Camariensis capita, nec quidquam, quod alicujus sit momenti, prætermissum.
[27] [acerrime impugnata] Quicumque in rebus Hagiologis versantur, norunt quot et quantis disputationibus ansam præbuerit cultus in Galliis SS. Mariæ Magdalenæ, Lazari, Maximini et Marthæ, cum quo arcte conjunctus est cultus S. Salomes; acerrime propugnantibus aliis Sanctorum illorum adventum Massiliam vel ad ostia Rhodani; aliis non minus acriter contendeutibus ficta esse hæc omnia et mere commentitia. Hæc lucta, inquit Sollerius in Actis S. Mariæ Magdalenæ [Acta SS. 22 Julii, Comm. præv. § 16, pag. 213 et seqq.] , hæc pugna, quæ Provinciales totis viginti et amplius annis exercuit, obtrectantium duce et coryphæo Joanne Launoyo. Qui vero in aciem processerint, quæ pugnæ fuerint fata et vicissitudines videantur apud eumdem Sollerium [Ibid. num. 146 et seqq.] ; qui etiam addit, ex tot litigiosis scriptis vix ea extundi, quæ perspicuum quæstionis, certis suis limitibus coercendæ, sic statum explicent, ut lectores omnes de eo per se judicare facile queant [Ibid. num. 150.] . Imo profitetur, se Acta quæcumque sub Marcellæ, Syntychis aut alterius nomine, sive hebraice sive latine scripta, prorsus non admittere [Ibid. num. 151.] . Denique post enumerata varia Acta edita [Ibid. § 15, num. 166.] et plurima manuscripta [Ibid. num. 167.] concludit [Ibid. num. 168.] : Liceat asserere legendas istas omnes qualescumque momenti tam exigui videri, et pridem ab eruditis ita contemptas fuisse, ut iis Acta nostra inspergere scrupulo mihi et religioni pridem duxerim. Horum loco apposuit Sermonem Ven. Odonis Floriacensis et Cluniacensis abbatis de B. Maria Magdalena [Ibid. pag. 218 et seqq.] , sæculo proinde X conscriptum [Ibid. § 15, num. 169.] , in quo (sermone) ne verbum quidem de ejus in Gallias adventu.
[28] [et propugnata] Post hæc mirabitur non nemo Sollerio verosimillime constare [Acta SS. Ibid. § 14, num. 152.] , S. Mariam Magdalenam cum sociis in Provinciam quocumque demum tempore appulisse; ibi haud dubie vixisse, ibi vita functam, ibidemque depositam esse. Et infra [Ibid. num. 154.] : id ego propugnandum suscipio … nempe S. Mariæ Magdalenæ sacras exuvias in Provincia superesse; idque duplici argumento: altero negativo [Ibid, § 13, num. 139 et seqq.] , quod scilicet nec Ephesi nec Constantinopoli nec Hierosolymis nec in Bethania sint vel umquam fuerint; eodem loco habet Vezaliensem traditionem [Conf. Monuments inédits, tom. I, col. 694 et seqq.] de qua infra pluribus agetur; altero quod nempe in sacri Magdalenæ corporis inventione anni 1279 reperta schedula manifeste ostenderit, ipsum illud esse, quod anno 716 (imo anno 710 die sexta Decembris ut ex vera schedulæ lectione probat R. D. Faillon [Ibid. col. 695.] ) metu Saracenorum absconditum fuerat. Quæ quidem eruditus decessor operose evolvit, verbis repetitionibusque abundans; in varias se torquet partes, thesim nuspiam omnino clare circumscribit, aut sicubi id facere videatur, aliis in locis restringit, limitat, temperat, modificat; id unum rotunde edicit et repetit, concertationum istarum pelagus se nequaquam ingressurum [Acta SS. Ubi supra, num. 152.] . Unde nata suspicio est, Sollerium amore pacis et turbarum metu a severiore examine abstinuisse [Acta Bollandiana Vindicata, pag. 352.] . In actis S. Marthæ tomo sequenti ad diem 29 ejusdem mensis Julii: Eadem, inquit [Acta SS. 29 Jul. pag. 4, num. 1.] , ratio (quæ pro Magdalena) militat, prævalente Provincialium traditione circa sacrorum istorum corporum (Marthæ et sociorum) avitam possessionem. Sollerio itaque præcipuus rei cardo vertitur in præfata schedula, quam hic apposuisse juverit [Acta SS. tom. V Julii, pag. 215.] : Anno Nativitatis dominicæ DCCXVI, mense Decembri (imo DCCX, VI die mensis Decembris), in nocte, secretissime, regnante Odoino piissimo Francorum rege, tempore infestationis gentis persidæ Saracenorum, translatum fuit hoc corpus carissimæ et venerandæ Mariæ Magdalenæ de sepulcro suo alabastri in hoc marmoreum, ex metu dictæ gentis persidæ Saracenorum, quia securius est hic, amoto corpore Sidonii. Verum est schedam hanc seu cartallum, ex apposito præsertim anno et regis nomine (regnante Oidoino piissimo Francorum rege) ansam pluribus dedisse disputationibus, Provincialibus ipsis in diversa abeuntibus usque adeo ut etiam Natalis Alexander a vero sensu longissime recesserit. De hac porro schedula Pagius (qui illam, judice Sollerio [Acta SS. tom. V Julii, § 14, num. 156 et 157.] , a criticorum cavillis recte et solide vindicavit) ita scribit [Annales Baronii, in Critica ad annum 916.] : Superest adhuc ea schedula, quæ tamen propter vetustatem amplius legi non potest. Sed Bernardus Guido, sacræ fidei inquisitor et episcopus Lodevensis circa annum MCCCXX, in suo Speculo historiali, eamdem refert, aitque: Istum ego cartallum vetustissimum legi, qui hæc scribo, et vidi ibidem in sacrario (scilicet oppidi S. Maximini) asservari in testimonium veritatis… Eamdem etiam vidit Philippus Cabassolla episcopus Cavallicensis et cardinalis… Eadem verba leguntur in libro pergamineo, asservato in conventu PP. Prædicatorum sancti Maximini, et in omnibus fere scriptoribus, qui de hac inventione superioribus seculis locuti sunt. Negotium facessebat Odoinus Francorum rex, quem alii alium dicebant. Verum, prosequitur ibidem Pagius, is Odoinus Francorum rex, alius non est ab Eudone, Aquitaniæ duce, qui aliquando Odo, aliquando Otto, Odoicus vel Odoinus appellatus reperitur.
[29] [etiam a Sollerio,] Summota hac difficultate, longe præcipua, aliunde vim argumenti aggrediuntur. Et quidem primo, quod levioris sint auctoritatis præfati scriptores a Pagio aliisque laudati. Videant, ait Tillemontius [Mémoires, tom. II, pag. 481 etc. Paris 1701.] illi, qui noverunt Ptolomæum Lucensem et Bernardum Guidonis, an testes sint idonei ad probandum factum adeo insolitum. Philippus vero episcopus scribebat anno septuagesimo quinto post eventum. Sane Muratorius longe aliud tulit judicium [Monuments inédits, tom. II, col. 771. Muratorius Rerum Ital. scriptores, tom. XI, pag. 747 et seq.] : Quod autem attinet ad tempora Ptolomæo propiora, nullus, puto, erit, apud quem in pretio futurum non sit quidquid ille scriptum reliquit; tum quod scriptor fuerit judicii, diligentiæ ac eruditionis minime vulgaris… quod si in antiqua historia eumdem non magnifacio … id … tribuendum temporum conditioni. Et alibi [Ibid. col. 772. Muratori, tom. III, part. I. Prolegomen.] : Inter scriptores ecclesiasticos illustre est nomen Bernardi Guidonis, atque illius fama ita vulgata in eruditorum libris, ut etc. Unde etiam Bailletus [Vies de Saints, 20 Juillet, pag. 316.] alio ex capite suspectum vult testimonium trium laudatorum scriptorum, quod nempe ad familiam Dominicanam pertinerent, cujus intererat cartallum tueri, quo Vezeliacensis contraria traditio destrueretur. At enimvero nefas ego judico tribus præsulibus (episcopi enim erant) talem notam inurere [Conf. Monuments inédits, tom. II, col. 769.] quasi scientes et volentes commentitia edidissent, ideo solum ut, ordini, cui nomen dederant, faverent.
[30] [cujus argumentum] Secundo objiciunt Tillemontius et Baillet [Ubi supra.] pontificum Romanorum præcipue Martini IV diplomata, quæ ita breviter a Brietio laudantur apud Sollerium [Acta SS. tom. V Julii, pag. 207.] : Hic, Martinus, tum Senonas misit costam S. Mariæ Magdalenæ, quam seposuerat, dum interfuit anno 1267 ejus translationi Vezeliaci cum S. Ludovico rege, cujus etiam testimonium præstat, sicut et diploma hoc anno (1281) datum, quo asseveratur, corpus S. Mariæ Magdelenæ quiescere Vezeliaci, consonum diplomatis Lucii II, Urbani III, Clementis III, Innocentii III, de quibus inter Vezeliacenses monachos et Maximinenses Dominicanos ingens certamen. Unde sic Tillemontius: non capio, qui, integra stante narratione Sanmaximinensium, Martinus IV, amicissime utens principe Salernitauo seu Carolo II. Siciliæ rege, asserat die 24. Septembris 1281, tunc temporis corpus S. Mariæ Magdalenæ requiescere Vezeliaci; quod pariter declaraverat biennio ante anno 1279 (eodem scilicet quo facta sub præfato principe Salernitano Inventio est in Provincia) Nicolaus III. Nec prætermittendum Martinum IV, illum ipsum esse Symonem, cardinalem presbyterum tituli S. Cæciliæ, sedis apostolicæ in Francia legatum, et qua talem una cum S. Ludovico rege adfuisse anno 1267 solemni translationi corporis S. Mariæ Magdalenæ, duobus ante annis Vezeliaci inventi, ut efficitur ex instrumento inventionis secundæ, a Sollerio nostro primum in lucem dato ex Mss. bibliothecæ Vaticanæ [Ibid. pag. 209 et seqq.] . Instrumenti fidem non vocat in dubium Sollerius; ast Vezeliacensis traditionis de sancti corporis possessione originem, prout ex annalibus aliisque documentis redditur, perstringit ac rejicit ob parachronismos et asystata quibus inspersa narratio est. Sub finem tamen nonnihil hæsitat [Ibid. pag. 213.] : At enim, negare ausis, inquies, S. Mariæ Magdalenæ corpus Vezeliaci umquam exstitisse? Candide eloquar, id mihi neutiquam probari ex inconditis omnibus quæ hactenus producta sunt; utique illa intelligit quæ ad primam illarum reliquiarum asportationem spectant, quas Vezeliacum adductas alii, et quidem antiquiores inter quos Baldericus, dicunt ab Hierusalem [Ibid. pag. 212.] , alii ab urbe Aquensi, ut legitur in Chronico Sigeberti Gemblacensis, ubi additur: Quamquam aliqui scribant, quod hæc (S. Magdalena) apud Ephesum quiescat, nullum super se tegmen habens [Ibid.] , quæ postrema verba S. Gregorium Turonensem manifeste demonstrant [Greg. Tur. lib. I de Gloria Martyrum. Migne tom. LXXI, col. 731.] . Denique addit Sollerius [Ubi supra.] : Eccur alia sancta sub Magdalenæ nomine Vezeliaci coli non potuerit… Id si non placet, dic partem aliquam reliquiarum ex Provincia quoque modo acceptam.
[31] [præcipuum expenditur,] Tertio opponitur Cartallo Sammaximinensi cartallus Vezeliacensis. Quas quidem sanctas reliquias (ita in instrumento [Ibid. pag. 209.] ) esse corpus beatissimæ Mariæ Magdalenæ, manifestissime declaratur ex testimonio litterarum illustrissimi regis quandam Caroli, cum iisdem reliquiis inventarum. Sunt autem litteræ hujusmodi: In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis, Carolus gratia Dei Rex. Regalis celsitudinis moris est, ut nos justorum supplicationibus annuendo, ea, quæ futurorum commendanda sunt memoriæ, manus nostræ propriæ subscriptione firmemus et annuli nostri impressione signemus. Idcirco noverit experientia atque industria omnium fidelium, quod in hoc sacro loculo reconditum est sacrum corpus beatissimæ Mariæ Magdalenæ. Signum ✠ Caroli gloriosissimi regis. Quis ille Carolus sit non satis constat, forte Carolus Calvus [Conf. Monuments inédits, tom. I, col. 865, not. a.] . Notandum etiam probe est, in litteris nullam monasterii fieri mentionem: In hoc sacro loculo; ac proinde inhærendo stricte verbis ut jacent, ut ætas Caroli regis definiatur, non necesse est attendere, an Vezeliacense monasterium fundatum tunc esset necne. Habemus itaque hinc Litteras regias illinc Schedulam, vel si mavis utrimque Cartallum, paris (non repugnabo) fidei. Quid ergo? An uterque cartallus supposititius vel post primam sepulturam superadditus seu introductus? Ast ita rueret argumentum princeps imo unicum Sollerianæ sententiæ. An alteruter non satis fidus? Ast uter; an Sammaximinensis, an Vezeliacensis? Implexa et intricata quæstio: quod enim uni opposueris, alteri mox ab aliis et vix non pari jure objicietur. Denique si, quamvis adsit cartallus, nihilominus commentitia dici queat traditio Vezeliacensis, nonne eadem ratione poterit et altera? Simile quid occurrit supra num. 24, ubi de Verulana S. Salomes sepultura agimus: Cavatum est fere ad staturam hominis; et inventus lapis, sub quo iterum lapis inventus est alius, ubi scriptum erat: Maria mater joannis apostoli et jacobi in ista. Inventa est et CUARTULA, in qua id ipsum quod in lapide scriptum erat; quæ chartula suta erat in panno, ubi ipsæ erant involutæ reliquiæ. Charta, pannus, et ossa, omnia pura, integra et sincera. Cæterum haud infrequens est hujusmodi Schedulas seu Cartallos exhumari, ubi reliquiæ antiquiores elevantur vel transferuntur, quin tamen exinde argumentum decretorium deducant eruditi. Ut candide dicam quod sentio, videtur mihi Sollerius nimium tribuisse Cartallo [Conf. Monuments inédits, tom. I, col. 819 – 867.] .
[32] [ac nuper resuscitata quæstio a R. D. Faillon.] Et re quidem vera, si Provinciam excipias, vix non ubique, nominatim Parisiis, prævalebat etiam post edita S. Mariæ Magdelenæ Acta, opinio Launoii, quod ipse agnoscit R. D. Faillon [Ibid. col. 341 – 348.] . Pro dubiis (ita Gallia Christiana [Tom. I, col. 299, edit. 1715.] ) ne dicam falsis, nunc habenter inter eruditos fere omnes, quæ vulgo aiunt, Lazarum, Mariam Magdalenam… ad oram Provinciæ appulisse. Sequioribus autem sæculi XVIII annis, sicut et nostro sæculo XIX, non sciam aliquid speciali dignum attentione fuisse in hac quæstione sïve susceptum sive productum, donec anno 1835 laudatus D. Faillon typis edidit suum Tentamen de apostolatu S. Lazari et aliorum sanctorum, Provinciæ tutelarium [Essai sur Papostolat de S. Lazare et des autres saints tutélaires de Provence. Paris 1835.] , ita præludens majori operi. Contigit autem, ut, dum vir diligens undequaque conquirebat et colligebat documenta ad suam firmandam sententiam, compos tandem fieret Vitæ S. Mariæ Magdalenæ, quam audierat a Rabano Mauro compositam, atque ineditam latere Oxonii inter Mss. collegii Magdalenensis. Novo exinde zelo rem suam prosecutus, denique anno 1848 typis vulgavit Mignianis Monumenta inedita super apostolatu S. Mariæ Magdalenæ in Provincia, et aliorum, scilicet sanctorum Lazari, Maximini, Marthæ et Mariarum Jacobi et Salomæ. Duobus constat opus voluminibus in 4°, iisque haud parum densis. Prioris, præmisso longissimo de identitate Mariæ Magdalenæ cum Maria Bethaniæ et Peccatrice tractatu, scopus est omni argumentorum genere stabilire traditionem de appulsu Sanctorum illorum et Sanctarum ad ora Provinciæ; in posteriori continentur ipsa Monumenta hactenus inedita, plurimis inspersa annotatis, sane eruditis et nonnumquam valde curiosis. Natum erat ex hujusmodi scriptione vere præclara ut resuscitaretur, saltem aliquousque, controversia, a sæculo et amplius vix non sopita, quæ utique a nobis minime prætermittenda est, tum quod in hac plurima spectent ad S. Salemen, tum quod alia ex mente auctoris (R. D. Faillon Sansulpitiani præsbyteri) arctissime cum illius Actis connectantur. Et re quidem vera, probato adventu seu apostolatu aliorum, haud facile negari poterit appulsus alterius. Per se patet, quæ disputat eruditus scriptor de una vel tribus Mariis ad propositum nostrum non spectare. Cæterum omnino consentit Sollerio [Acta SS. ad 22 Julii, pag. 198 et seqq.; item. pag. 218, num. 169.] . Uterque unam eamdemque esse statuunt. Nec etiam propositum nobis, universam, sæculis XVII et XVIII tam acriter agitatam disceptationem denuo ad examen revocare; id unum quæremus quid argumenta, quæ diligens ac vere eruditus scriptor vel protulit nova vel clariori in luce posuit, conferant ad stabiliendam Provincialium traditionem. Sunt autem quatuor præcipue. Primum est Cartallus, anno 1279 repertus; secundum Vita S. Mariæ Magdalenæ recens Oxonii detecta et Rabano Mauro tributa; tertium, confirmatio præcedentium ex nonnullis documentis hactenus non satis attente consideratis; quartum denique desumitur ex sepulchris S. Maximini et S. Mariæ Magdalenæ aliisque id genus monumentis. De his (prætermisso Cartallo de quo supra num. 28 – 31 satis fuse dictum) sequens sit paragraphus.
§ IV. Num traditio Camariensis Provincialium probetur ex Monumentis nuper editis; præsertim ex Vita S. Mariæ Magdalenæ, Rabano Mauro tributa, et sepulchris aliisque similibus.
[Ex vita S. Mar. Magdalenæ,] Pervolventi duo volumina reverendi D. Faillon in oculos incurrit, hunc fuisse, ut dixi, auctoris opinionem, antiquiora monumenta vim haud parvam mutuare ex Rabani scriptione, ita ut quæ antea videbantur rejicienda, post ejus editionem admitti jam possint imo debeant. Atque hæc fuit ratio, quæ laudatum induxit editorem, ut Vitam primum ex hiberet gallice versam, commentario illustratam historico-critico [Monuments inédits, tom. II, col. 131 – 346.] ; deinde textum daret genuinum, nempe latinum, notis potissimum ex Rabano desumptis ornatum [Ibid. col. 454 – 558.] , ut ex convenientia hujus libri cum iis, quæ occurrunt in aliis Rabani operibus appareat vere illam ex eodem fonte manasse; quod cæteroquin in prævio Examine critico [Ibid. col. 7 – 130.] probandum ex professo suscipitur. Rabani libri authentiam vindicat auctor tum ex controversiis et statu ecclesiæ Gallicanæ IX sæculo, quæ in Vita describuntur, tum ex stylo et opinionibus propriis Rabani, ibidem ad amussim exhibitis. Equidem nullatenus dubito consentire plane in sententiam, qua statuitur sæculo nono editus liber; id enim apertissime indicant errores, qui incidenter impugnantur; et divisio provinciarum Galliæ, præsertim vero quod refertur de Burdigalis, “nunc” metropoli Aquitaniæ secundæ; nam antiquitus Burdigalæ ad metropolim Bituricensem pertinebant. Quum igitur de metropolitico jure, Burdigalis tributo, agatur, quasi de facto recenti, quod particula “nunc” significat, satis ostenditur antiquus esse scriptor Vitæ et sæculum IX vix posse excedere. Ita collega meus tomo præcedenti, in Actis S. Florentini episcopi Trevirensis [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 29.] . Confer Præterm. nostros pag. 433.
[34] [quam Rabani Mauri] An vero Rabanus habendus sit vitæ illius auctor, dubitare licet; quod jam observatum a nobis loco citato est. Subjicitur enim: Ne porro Rabanum admittam plane auctorem… aliqui me retinent scrupuli [Ibid. pag. 30.] . Præcipui oriuntur ex collatione Vitæ cum Martyrologio Rabani, in quibus de iisdem Sanctis v. g. Frontino aut Frontone, item Feronico aut Ferrutione adeo diversa traduntur, ut unus idemque utriusque libri auctor haud facile haberit possit [Ibid.] . Addo ego scrupulos maximopere augeri ex sequentibus duabus annuntiationibus Martyrologio inscriptis et jam alibi recitatis: 22 Julii Nativitas Mariæ Magdalenæ, absque Positione seu loci indicatione; et 19 Januarii: Hierosolymæ natale Marthæ et Mariæ sororum Lazari. Quis credat hæc prolata ab eodem viro, qui tam diserte in Vita tradit Martham et Mariam ad ostia Rhodani in Provinciam apulisse, ibidem defunctas et tumulatas, quin vel minima nec in una nec in altera addatur aut innuatur scriptione correctio? Adde Rabanum [Vitæ cap. 37. Mon. inédits, tom. II, col. 538.] SS. Mariæ Magdalenæ et Marthæ socios dare navigationis S. archipræsulem Maximinum et beatum Parmenam archidiaconum, episcopos quoque Trophimum, Eutropium nec non et reliquos duces christianæ militiæ; in Martyrologio autem, quamvis illud haud segniter plus semel pervolverim, quatuor istorum tam diserte nominatorum, nullam inveni mentionem.
[35] [opus esse] Scio, ut jam notatum habes a laudato collega [Tom. VIII Oct. Ib. 57 et 58] , martyrologium a quibusdam, paucis quidem numero, abjudicari Rabano; ast perperam, ut docet Jacobus Basnagius in Observatione de Rabano ejusque scriptis [Apud Canisium, Thesaurus monumentorum, tom. II, part. II, pag. 285.] : Est, inquit [Ibid. pag. 290.] , ejus (Rabani) geuuinus fœtus, ut patet ex ipsius Epistola ad Radleichum abbatem, et Versibus ad Grimaldum Archicapellanum, quos ad frontem Martyrologii reposuerat. Desunt ii in editione Canisii. Legebantur tamen in codicibus mss. monasterii S. Gallensis cum aliis scriptis, quæ inde eruit diligentissimus Mabillonius, in suis Analectis. Basnagio consonant Sollerius [Martyrol. Usuardi, præf. pag. XIX.] et Binterim [Denkwürdigkeiten, tom. V. part. I, pag. 63.] . Verum, ut recte animadvertit rursus Basnagius [Apud Canisium, Ubi supra, p. 292.] : Plurima forent observanda circa Martyrologium, si singula liceret expendere, obscura aperire, spuria rejicere; qualia sunt nomina regionum et urbium insulse notata; et quod gravius est, iidem producuntur Sancti diversis, et nonnumquam ab invicem parum dissitis, diebus, cum variato nec satis concordanti elogio: sic VII Idus (IX) Martii refertur Passio SS. XL Martyrum, fere ut in Martyrologio Romano, sed rursus V Idus (XI) ejusdem mensis de iisdem legitur annuntiatio a priori valde recedens nec sibi cohærens; simile quid habetur de Maria, ancilla Tortuli, diebus XVI kal. Aprilis (XVII Martii) et III Idus (XIII) Maji. Quæ latius explicata vide in Actis S. Florentii Trevirensis [Acta SS. tom. VIII Oct. pag. 30.] , ubi apposite notatur, credi vix posse Rabanum tam incuriosum fuisse, ut similes repetitiones absque ratione sibi indulgeret. Cum itaque ex una parte nulla satis solida inveniatur ratio abjudicandi Rabano Martyrologii, ex altera vero haud pauca castigandu imo et incohærentia reperiantur; reliquum est, ut cum Basnagio aliisque admittamus, illud sæpius fuisse adulteratum [Apud Canisium, ubi supra, pag. 292.] . Num igitur dicemus adulteratum iis in locis omnibus, quibus Vitæ adversetur, ac proinde discrepantiam inter utrumque librum apparentem tantum esse? Equidem hoc mihi non facile persuaserim.
[36] [non satis constat,] Sed an forte aliunde satis liquet Vitam Rabano esse adjudicandam, et, si ita, non fuisse corruptam? Teste ipso R. D. Faillon, Manuscriptum Oxoniense, unicum forte quod hodie habeatur, non est authographum, sed transumptum recentioris ævi, puta temporis Eduardi III Anglorum regis, qui solium conscendit anno 1327 [Mon. inéd., tom. II. col. 16.] ; et exaratum quidem ab amanuensi imperito latinique sermonis ignaro, qui proinde menda mendis accumulat, ut lectio reddatur obscura valde, imo nonnumquam præ se ferat sensum absurdum ridiculumque, v. g. ubi habetur centesimum pro trigesimum, ex quo efficeretur Christum baptizatum anno ætatis suæ centesimo [Ibid. col. 39.] . In hoc itaque exemplari reperitur Vita inscripta Rabano tamquam auctori; quod utique per se, in hujusmodi rerum adjunctis, haud magnæ est auctoritatis. Observat præterea sæpius dictus R. D. Faillon [Ibid. col. 14.] , Vitam hanc verosimillime eamdem esse, cujus meminit Sollerius [Acta S. Mariæ Magdalenæ, 17 Julii, pag. 217, num. 167.] his verbis: Binas vitas (S. Mariæ Magdalenæ) descripsit… Petrus Franciscus Chiffletius ex codice Ms. Vallis Lucentis atque item ex alio Carthusiæ Diviionensis, quæ postrema satis convenit cum ea quæ in nostro grandi codice Valcellensi exhibetur; at vero in Chiffletiano subsequitur Vita alia Sanctorum Mariæ, Lazari et Marthæ ad quinquaginta capita (quot omnino numerantur quoque in Oxoniensi) extensa, quorum non pauca omittenda censuit Chiffletius, suntque ea haud dubie famosa Acta Marcelliana, quæ satis est nominasse. Hic ergo nomen Rabani desiderabatur. Numquid forte codici Oxoniensi nomen istud inde irrepsit, quod multa repererentur a scriptis illius auctoris haud abludentia, imo et satis consona? Non ausim dijudicare. Dolendum sane est codicem Chiffletii nobis excedisse: lux enim affulgeret ex utriusque collatione. Interim id extra dubium manet, nomen Rabani defuisse, et neque Chiffletio neque Sollerio in mentem venisse Vitam illi tribuere. Imo uterque scriptionem illam pluris non fecit quam cæteras de eodem argumento quas vix ullius habebant pretii.
[37] [traditio Provincialium] Nutat ergo probatio exinde deducta: suppresso enim Rabani nomine, viri absque controversia docti et eruditi, jam Vita ista Mariæ Magdalenæ nihil ad historiam faciens habet præ cæteris, quæ a criticis vix non uno ore rejiciuntur. Quod si admitteretur a Rabano scripta, dispiciendum foret uter liber alteri præferendus, uter utri ætate prior, uter ex altero seu castigandus seu emendandus. Vitam existimat R. D. Faillon [Monum. inédits, tom. I, col. 399.] scriptam post Rabani in Oriente prætensam, ut videbitur, peregrinationem, proinde ante annum 822 [Vide Mabillon. Elogium B. Rab. Mauri, Migne, Patrol. tom. CVII, col. 17.] . Martyrologium Basmagius affigit [Apud Canisium, tom. II, part. II, pag. 292.] anno 855 (obiit Rabanus 856), sed pura, ut ait, putaque conjectura, quippe de tempore quo fuit scriptum nihil nobis constat. Autumare tamen licet, ex Basnagii mente non esse referendum ad viridem auctoris ætatem, quod ipse extremis vitæ illius innectit annis. Fabricius [Bib. latina, tom. VI, pag. 25. Patavii 1754.] , Scripta ejus (Rabani) ordine chronologico recensens postremo fere loco ponit Martyrologium, ut parum absit a conjectura Basnagiana. Consentit Mabillonius: Mortuus, inquit [Annal. Bened. ad an. 851, tom. II, pag. 15. Lucæ 1739.] , est sub idem tempus Ratleicus abbas, cui paullo ante obitum Rabanus Martyrologium suum nuncupavit. Sive agatur de obitu Ratleici sive Rabani defuncti anno 856 [Ibid. pag. 48.] parum refert. Diserte illud D. Ceillier [Autheurs ecclésiastiques, tom. XVIII, pag. 760. Paris 1752.] adscribit anno 845; quod et longe verisimilius videtur Sollerio [Martyrol. Usuardi, præf. pag. 19.] , improbanti Papebrochium suspicantem annum 830 [Acta SS. tom. II Martii, præf. ad Martyrologia Bedæ, etc. pag. VII, num. 11.] ; Sollerio consonant scriptores historiæ litt. Franciæ [Histoire littéraire de France, tom. V, pag. 174. Paris 1740.] . Ruit jam ex his proinde sequens editoris Monumentorum argumentatio: Si qua, inquit, fuisset orientales inter et occidentales controversia de BB. Mariæ Magdalenæ, Marthæ, Maximini sepulchro, hæc Rabanum, qui certo certius in suis peregrinationibus conversatus cum græcis est, non latuisset, atque illius procul dubio meminisset, eamque impugnasset; cum vero nuspiam tradat Rabanus, vel suo vel præteritis sæculis diversas hac de re obtinuisse sententias, concludere oportet græcos tam nono quam antecedentibus ævis consensisse cum latinis [Monum. inédits, tom. I, col. 399.] . Ast primo evidens est simili modo, sed in adversam partem, ratiocinari, negative, ut aiunt, posse ex Martyrologio; proinde perperam argui ex silentio Rabani in Vita de diversitate opinionum, græcos cum latinis consensisse in traditione Provincialium. Secundo de græcorum traditione, corpus S. Mariæ Magdalenæ Ephesi primum fuisse conditum, ita constat, ut nemo eam in dubium vocare serio susceperit. Utique, qui Provincialium partes tuentur, illam ut falsam vel non satis fundatam habent, vel suo quodam modo explicare conantur; ast quod reipsa existat traditio hæc, nemo unus jure negaverit.
[38] [non satis solide] Quinimo cum ab orientalibus et græcis non solum S. Maria Magdalena, sed etiam frater ejus Lazarus et soror Martha, aliique ejusdem quasi consortii seu familiæ, apud se defuncti, tumulati atque subinde aliqui saltem Constantinopolim vel alio translati celebrentur, idque ex testimoniis S. Epithanii [Lib. XI, Hæres. 66.] , Modesti [Apud Photiam, col. 275] , sæculo VII ineunte episcopi Hierosolymitani, et sæculo VIII ex Vita S. Willebaldi [Sæcul. III, Benedictinum, part. II.] , quibus diserte adstipulatur S. Gregorius Turonensis scribens [Lib. I, de Gloria Martyrum, cap. 30. Patrologia Mignan., tom. LXXI, col. 751.] : In ea urbe (Ephesiorum) Maria Magdalena quiescit, nullum super se tegmen habens; et tandem ex Menæis pluribusque Martyrologiis; inde fit ut hæc orientalis græcæque ecclesiæ traditio præcipuum sit, quod Provincialibus opponant, argumentum. Tertio denique nonne dicendum potius, ex mente R. D. Faillon, foret, commentitia esse quæ in Vita traduntur de appulsu in Provinciam, cum manifeste adversentur ejusdem Rabani Martyrologio ubi Maria Magdalene annuntiatur absque positione, Marthæ vero natalis Hierosolymis celebratur? Itaque si Vita scripta sit ante Martyrologium, ergo melius edoctus sententiam mutavit Rabanus; si post illud, in extremos auctoris incidimus annos, ac proinde contradictoria protulisse reputandus erit, idque sine ullo ad lectorem monito; unde universa ejus in historica quæstione rueret auctoritas. Maluerim ego Vitam illi abjudicasse, quam talem tanto viro incohærentiæ notam inussisse. Non putem etiam quempiam fore, qui facile admittat Martyrologium ita fuisse corruptum, ut quidquid ad apostolatum pertineat sive expunctum pronunciet sive adulteratum. Denique commentitia est Rabani in Orientem peregrinatio quæ solius nitebatur Mabillonii auctoritate. Hic scilicet in Elogio historico B. Rabani scripserat [Migne, Patrologia, tom. CVII, col. 17.] : Per eam Ratgarii tempestatem (quæ finem habuit anno 817 [Ibid.] ) accidisse arbitror, ut Rabanus loco cedere compulsus abierit in loca Sancta: cujus peregrinationis hactenus ignoratæ meminit ipse in mss. commentariis libri Josue cap. 11, versu 8, ubi de Sidone agit. “Ego quidem” inquit, “cum in locis Sidonis aliquoties demoratus sim, numquam comperi duas esse Sidonias, unam magnam et aliam parvam, quantum ad terrenum pertinet locum.” Neque enim iter revocari potest ad tempus intermissi regiminis abbatialis; siquidem hos commentarios nuncupavit Fridurico Trajecti ad Rhenum episcopo, qui anno 834 cæsus est, ante annos octo quam Rabanus regimen abdicaret. Atque hæc ita ibi Mabillonius. Ast lapsum se esse vir eruditus fassus candide in Annalibus est: Mihi, inquit [Annales Bened. ad an. 815, tom. II, pag. 388.] , aliquando visum fuit, Rabanum per eam tempestatem (Ratgarii) peregre abiisse in loca sancta, quod ex ejus commentario in Josue nondum edito colligendum putabam. Verum hunc locum ex Origine desumptum postea deprehendi. Acta B. Rabani dedit Henschenius [Die IV Feb. pag. 500 – 538.] , anno 1658, antequam Elogium Mabillonii prodiisset. Nulla peregrinationis in illis mentio fit.
[39] [probatur,] Præterea dato et non concesso Vitam Rabani partum esse, tamen ultra sæculum IX non ascenderet, proinde nimium ab eventu distaret, quam ut per se testimonium efficeret satis idoneum. Id solum declararet, illo vel etiam præcedenti sæculo hujusmodi opinionem plus minus obtinuisse. Nec ego id negavero. Verum quidem est auctorem sive Rabanum sive alium profiteri in Prologo [Mon. inédits, tom. II, col. 456.] : Operæ prætium se æstimare, quæ post Salvatoris ascensionem, circa ejus amicos (Mariam scilicet, Lazarum etc.) gesta sunt, nobis patres nostri tradiderunt et suis etiam reliquerunt scriptis, stylo veraci disserere; ast quæ sunt illa scripta? Ait R. D. Faillon, esse primum Vitam S. Mariæ Magdalenæ primævam, quam ipse reperit, atque ex tribus codicibus, sæculo X exaratis, omnino sincere editam voluit [Ibid. tom. I, col. 405; tom. II, col. 440.] , quam et omnium antiquissimam esse opinatur [Ibid. tom. I, col. 411.] , esseque fragmentum Actorum S. Maximini, et compositam sæculo V vel VI [Ibid. col. 413.] ; brevis admodum illa est, atque fere tota refertur ad appulsum, mortem et sepulturam SS. Magdalenæ et Maximini (de his enim duobus solum ibidem fit mentio) in Provincia. Deinde altera venit Vita ejusdem Sanctæ anonyma [Ibid. tom. II, col. 437 – 446.] , in se quidem haud prolixa, sed priori comparata non ita exigua. Ex hac hausisse Rabanum et Odonem Cluniacensem supponit R. D. Faillon [Ibid. col. 435.] potius quam probat; imo satis aperte declarat [Ibid. col. 437.] , non deesse qui existiment illam ex istis fuisse excerptam. Quid igitur? Duo illa Mss. sane e numero eorum sunt quæ ipse Sollerius, favens tamen apostolatui, haud digna judicavit quibus opus nostrum inspergeret. Deinde in utroque agitur de solis Maria Magdalene et Maximino, in Vita autem Rabano tributa de pluribus; ita ut si hæc authentica et omni ex parte digna fide habeatur, non solum concludendum sit in favorem apostolatus duorum illorum, sed et cæterorum. Cum itaque non constet an Rabanus præfati libri sit auctor, et aliunde ab eventu, qui narratur, longe sit dissitus, nec insuper antiquioribus, saltem satis probatis, innitatur documentis; non mihi legitima videtur conclusio, quasi jam extra omne dubium foret appulsus Sanctorum illorum in Provinciam, atque probationibus, quæ olim et nuper a longe plurimis rejiciebantur, tantam accessisse vim, ut lis dirempta declaretur; imo vero, mea opinione, subjudice hæret.
[33] [nec etiam actis S. Alexandri Brixiensis,] Innixus manuscripto suo Oxoniensi, placita sua existimat quoque confirmari tum ex actis S. Alexandri Brixiensis, tum ex antiquioribus martyrologiis. Et ad primum quod attinet, legitur quidem in præfatis actis [Acta SS. tom. V Aug. pag. 777. Ad diem 26. Item Monuments inédits, tom. I, col. 523; tom. II, col. 581.] : Alexander Brixiæ nobili genere natus … adolescens Massiliam apud B. Lazarum ejus urbis episcopum venit. Inde Aquas-Sextias ad B. Maximinum episcopum profectus, ab eodem in fide confirmatus etc. Testimonium sane clarissimum sed an et authenticum? Affirmat R. D. Faillon [Ubi supra, tom. I, col. 522 – 532.] , laudans diligentiam et eruditionem Ferrarii, actorum illorum primi editoris, ex quo in tomos Bollandianos transierunt; nec dici possunt fabricata in gratiam Provincialium, utpote ab extraneo conscripta; concordant præterea cum historia coæva, cum chronologia Massiliensi et Aquensi; proinde præbent acta illa argumentum irrefragabile apostolatus S. Lazari et Maximini; ita quidem ille. Ast longe aliter Pinius noster [Acta SS. ubi supra.] : Acta sequentia (S. Alexandri), quandoquidem certo approbare vel improbare ea aliunde non possumus defectu documentorum, damus in Ferrarii fide, etiamsi nonnulla sint iis immixta, quæ magnis difficultatibus non carent. Addit deinde: Ad XVII diem Decembris expendi poterunt difficultates circa tempus sedis ejus (Lazari), notatque Galliam Christianam in medio rem reliquisse; ad S. Maximinum quod attinet, tricis chronologicis admodum obnoxius est, ut licet videre apud nos die VIII Junii, tom. II p. 53, ubi signatur sæc. I, IV vel. VI. Nec fuere in hac re oculatiores dictæ Galliæ Christianæ editores. Hæc Pinius. Cæterum Ferrarius ita fontes suos indicat: Ex monum. ecclesiæ Brixiensis Ms. [Catal. Sanctorum Italiæ. 26 Aug., pag. 544.] . Et alibi [Catagus Sanctorum generalis, eodem die, pag. 377. Venetiis 1625.] : Ex tab. et martyrol. antiquo ecclesiæ Brixiensis. Extat Brixiæ insignis huic martyri ecclesia dicata, a fratribus Servorum possessa, in qua acta et passio ejusdem martyris, in pariete depicta leguntur. Confer hujus comm. num. 22, ubi diximus ex istiusmodi generali fontium indicatione nihil admodum certi posse concludi.
[34] [antiquioribusque martyrologiis,] Nec clarius video, quomodo in favorem ejusdem traditionis extundi aliquid possit ex Romano parvo, Adone, Usuardo [Confer Monuments inédits, tom. I col. 635 – 680.] . Romanum parvum, ex editione Rosweydi recenset 22 Julii [Vetus Romanum et Adonis martyrol. Antverpiæ, ex officina Plantiniana 1613.] : S. Mariæ Magdalenes; 17 Octobris: Marthæ, sororis Lazari; 17 Decembris: Lazari, quem Christus resuscitavit, et Marthæ sororis ejus in Bethania. Quis ex his inferat eos obiisse in Gallia Narbonensi? P. Natalis Alexander sibi objiciens [Historia ecclesiastica, sæc. I, dissert. XVII, tom. III, pag. 184. Venetiis 1778.] silentium antiquorum martyrologorum, præsertim Adonis Viennensis, ut qui Provinciæ finitimus esset; respondet, hujusmodi argumenta futilia esse, quia negantia; Bedam et Usuardum in regionibus a Provincia longe remotis floruisse, nec proinde scripsisse de rebus, quæ sola pene ecclesiarum Provinciæ traditione tunc notæ erant; Adonem vero ipsos domesticos ecclesiæ suæ (Viennensis) Sanctos silentio præteriisse. Esto. Attamen aliud est silentio præteriisse, aliud hanc posuisse annuntiationem: XVI kal. Januarii (17 Decembris) beati Lazari, quem Dominus Jesus in Evangelio legitur resuscitasse a mortuis; item beatæ Marthæ sororis ejus, quorum venerabilem memoriam exstructa ecclesia non longe a Bethania (ubi e vicino domus eorum fuit) conservat [Apud Rosweydum. ubi supra, pag. 199.] . Num cuipiam, hæc legenti, in mentem veniet Adonem seculo IX (sedit Viennæ ab anno Christi 859 ad annum 874 [Fabricius, Bibliotheca mediæ et intimæ latinitatis, tom. I, pag. 15. Patav. 1754.] ) sibi perspectam multo minus probatam habuisse vicinæ provinciæ traditionem? Non equidem id mihi facile persuaserim. Quid, quod in Libello de festivitatibus SS. Apostolorum et reliquorum, qui discipuli aut vicini successoresque ipsorum apostolorum fuerunt, quem edidit quoque Rosweydus [Ubi supra, pag. 31 – 45.] et est genuinum ejusdem Adonis opus, æque sileat auctor de Provincialium traditione, ubi tamen solet ampliores dare annuntiationes? XI kal., Augusti (22 Julii): Natalis sanctæ Mariæ Magdalenæ, de qua, ut evangelium refert, septem dæmonia ejecit Dominus. Quæ etiam inter alia dona insignia Christum a mortuis resurgentem, prima videre meruit. Conferantur hæc cum iis, quæ in eodem libello paulo superius leguntur [Ibid. pag. 39.] : IV kal. Januarii (29 Decembris): Natalis sancti Trophimi, de quo scribit Apostolus ad Timotheum, “Trophimum autem reliqui infirmum Mileti.” Hic ab apostolis Romæ ordinatus episcopus, primus ad Arelatem, urbem Galliæ, ob Christi evangelium prædicandum directus est. Ex cujus fonte, ut beatus papa Zozimus scribit, totæ Galliæ fidei rivos acceperunt: qui apud eamdem urbem in pace quievit. Dicta tamen non ita accipi velim, quasi ego existimarem nullam sæculo IX fuisse traditionem de appulsu SS. Lazari, Magdalenæ ect., vel nimium pondus adderem argumento negativo, ex Adonis scriptis deducto; hoc solum probare intendo, sanctum nempe Viennensem martyrologum nedum faveat, obesse potius præfatæ traditioni; mallemque dicere eum illam ignorasse, quam cognitam et sibi probatam silentio præterire voluisse. Quid denique, quod ipse Rabanus, ut vidimus alibi in Martyrologio suo S. Mariæ Magdalenæ meminerit absque positione, et Hierosolymis celebret natale Marthæ et Mariæ sororum Lazari? Nec prætermittendum est Rabanum Adoni coævum fuisse, cum hic illi viginti tantum fere annis supervixerit.
[35] [imo nec ex duobus] Superest aliud argumenti genus, quod sæpius laudatus scriptor pluribus explicat atque evolvit, deductum scilicet ex sepulcris cæterisque hujusmodi monumentis antiquis [Monuments inédits, tom. I, col. 426 – 596.] . Ait in crypta a S. Maximino dicta, videre esse adhuc hodie varia sepulcra seu sarcophagos, nominatim SS. Mariæ Magdalenes et Maximini. Et hæc quidem duo diserte memorantur in Vita antiqua, quam R. D. Faillon scriptam tenet sæculo V vel quam tardissime VI. Transiit (S. Magdalene) XI kal. Augustarum, cujus santissimum corpus beatus antistes Maximinus assumens, diversis conditum aromatibus in honorifico collocavit mausoleo, construens super beata membra mirabilis architecturæ basilicam. Monstratur autem sepulcrum ejus ex candido marmore etc Ita nempe in Vita antiqua [Ibid. tom. II, col. 435.] . Et rursus paulo inferius [Ibid. col. 436.] : Imminente denique tempore, quo beatus Maximinus … cognovit mercedem laborum suorum a pio judice recepturus, infra prædictam basilicam jussit sepulturæ suæ locum præparari ac juxta beatæ Mariæ Magdalenæ sarcophagum suum collocari. In quo post sanctum ejus transitum a fidelibus honorifice est depositus … qui locus postea tantæ religionis est habitus etc. Posset quæri quid sibi velit mirabilis architecturæ basilica a B. Maximino constructa? Nec enim facile quis crediderit illa tempestate hujusmodi ædes a christianis erigi potuisse? Aliud esset post Constantini Magni tempora. Nihilominus maximi facit R. D. Faillon hoc testimonium, ex quo, ejus opinione, efficitur sæculo V constitisse tamquam de re notissima, conservatos ibidem binos sarcophagos; quæ deinceps traditio omnium et singulorum sæculorum monumentis firmatur [Monuments inédits, tom. I, col. 432 et seqq.] . Sed enim dubiæ saltem fidei est Vita illa antiqua, imo et ipsa Rabani scriptio. Confer num. 27 – 30 Aliunde ergo probanda est sepulcrorum illorum ætas, adeoque ex notis seu characteribus propriis. Et re quidem vera cernuntur in media facie sepulcri S. Maximini binæ effigies, altera Christi salvatoris, de qua non videtur ambigendi locus [Ibid. col. 443.] : alteram asserit R. D. Faillon esse B. Maximini, nec posse ad alium referri [Ibid. col. 445.] . Esto. Ex eo autem quod exhibeatur S. Præsul absque orario, pallio, pedo pastorali; absque corona capillitia, mitra; absque ullis denique sacerdotii insignibus, concludit vir eruditus, sarcophagum sæculo IV seu Constantino Magno antiquiorem esse: quia, ut ait, certum est, sæculo quarto præsules, saltem intra ecclesiarum septa, aliqualem ornatum, suæ dignitatis indicium, gestasse, quod negat tribus prioribus sæculis obtinuisse [Ibid. col. 450 et seq.] . Nec enim, subjungit, supponere licet, quod fideles; si sæculo IV aut V illud posuissent, S. Episcopum absque ullo ornatu exhibuissent, eo fine ut præcedentium sæculorum consuetudini morem gererent. Cur non? Nihil est quod repugnet, donec probata sit assertio contraria. Redit deinde ad testimonium ex antiqua Vita petitum, atque subjicit: Si sarcophagus exstructus fuisset sæculo IV vel V, quis ausus esset scripto mandare, nedum tentasset coætaneis suis persuadere, opus adeo recens, cujus artifices digito monstrare adhuc licuisset, ad ætatem pertinere apostolicam? Necesse itaque est inferre sarcophagum esse antiquissimum, atque certo certius sæculo IV vetustiorem [Ibid. col. 451.] . Hanc puto summam totius argumentationis. Omitto, quæ ex Vita desumitur, confirmationem; cum illa ipsa notæ sit non satis probatæ.
[36] [S. Maximini] Quod vero spectat ad ornatus, tribus prioribus ecclesiæ sæculis haud adhibitos ab episcopis, miror auctorem hac in re testem adducere Baronium, hujusque citare verba sequentia: Ex institutione, imo et usu apostolorum manasse certum est … ut episcopi christianæ ecclesiæ … mitra in sacris uterentur pretiosa [Ibid. col. 550 et 551, nota b.] . Certe Binghamus, ecclesiæ Anglicanæ minister, scribit [Origines seu antiquitates ecclesiasticæ, tom. V, pag. 247. Halæ. 1727.] : Ecclesiæ Romanensis scriptores Baronius, Saussayus et Bona, qui cæremoniam quamcumque esse volunt apostolicam, ipsos apostolos peculiari habitu in omnibus ministerii sui actibus usos esse dictitant. Nec tamen eorum sententiam omnino rejicit, sed incertam traditionem dicit [Ibid. pag. 248.] . Cardinalis autem Bona: Audacius, inquit [Rerum liturgicarum, lib. I, cap. 5, num. 11. Opera pag. 342. Antverpiæ 1677.] , quam par esset Nicolaus Alemannius … sacrarum vestium usum non solum apostolis, sed etiam apostolicis viris abnegat; idque ait explodendum esse tamquam ridiculum, et ab omnibus viris doctis improbari. Nimia prorsus audacia. Nemo enim negabit viros doctos fuisse Valdensem, Democharem, Baronium, Stapletonium, Saussayum et alios contrariæ sententiæ assertores. Quin etiam erudito sane viro Antonio Jos. Binterim verisimillimum est [Denkwürdigkeiten, tom. IV, part. I, pag. 188 et seqq.] apostolos, primosque episcopos et presbyteros peculiari vestitus genere usos inter celebranda sacra mysteria. Concordat Joannes Marangoni: quamvis, inquiens [Delle cose gentilesche e profane transportate ad uso e adornamento delle chiese, pag. 136. Romæ 1744.] , ex historia ecclesiastica trium primorum sæculorum certo constet sanctos Apostolos distinctum vestimenti genus præscripsisse in celebrandis divinis; quæ tamen illius fuerit forma particularis nuspiam in specie determinatur etc. Et addit ex actis S. Cypriani episcopi et martyris: cum se Dalmatica expoliasset et eam diaconibus tradidisset, in linea stetit et cœpit spiculatorem sustinere. Quinimo Joannes Augusti, licet reformatæ sit religionis, candide fatetur rem confici argumentis cardinalis Bona. Sic nempe scribit ille in erudito suo opere de Antiquitatibus ecclesiasticis [Denkwürdigkeiten aus der Christlichen Archæologie, tom. VIII, pag. 208. Lipsiæ 1826.] : Profecto tenet jure merito Bona, ex quo Cœna id est Eucharistia tamquam sacrificium oblata sit, fluere tum ex ipsa rei natura, tum ex analogia cum Judæorum et ethnicorum ministris sacris, ut in celebrando sacrificio distinctum a communi et quotidiano adhiberent sacerdotes vestimentum. Quod manifeste effici idem scriptor tradit [Ibid. pag. 207.] ex testimoniis claris Polycratis, SS. Hieronymi et Epiphanii; testem quoque adducit Tertullianum, et refutat Dallæum, quem dicit, præconcepta confessionis suæ ductum opinione, quando Tertulliani verba studuit in alium sensum trahere [Ibid. pag. 212.] . Hujus loci non est argumentum de ornatu primis sæculis inter litandum adhibito enucleatius tractare. Dicta sufficiunt, ut judicet eruditus lector quid hac in re sit sentiendum.
[37] [cum effigie,] Quid quod non nemini, attentius consideranti effigiem S. Maximini (si tamen illius sit) prout sistitur in Monumentis [Monuments inédits, tom. I, col. 441.] , fortasse videatur S. Episcopus gestare ornatum, haud multum abludentem ab antiquis quibusdam planetis seu casulis? Nolim tamen huic notationi insistere. Potior mihi dubitandi ratio est an hic S. Maximini effigies vere exhibeatur. Utique, si constaret, ut opinatur R. D. Faillon, sarcophum pertinere ad ætatem præfati S. Præsulis non viderem cur quis typum ad alterum sanctum pontificem referret; at multum abest ut tanta antiquitas monumento vindicari possit. Audi eximium virum Joannem Baptistam de Rossi, cui in archæologiæ christianæ peritia vix parem repereris [De christianis Monumentis ΙΧΘΥΝ exhibentibus. Vide Spicilegium Solesmense, tom. III, pag. 557.] : Sarcophagi, christiani argumenti anaglyphis (sculpturis) insignes, sæculo quarto anteriores vix ulli sunt; pauci, quibus hæc antiquitatis prærogativa vere competit, pastorum, ovium, aliarumque fere id genus imaginum ornatu unice gaudent. Atqui in magno sarcophagorum numero, quos sæculis quarto, quinto et sexto sculptos fuisse peritissimi quique consentiunt, et utriusque fœderis historias ac symbola exhibent, nullum adhuc me vidisse memini etc. Infra, postquam dixero de S. Magdalenæ sepulchro, inquiram in ætatem sarcophagi S. Maximini. At ex hactenus disputatis, putem demonstratum, assertum R. D. Faillon vacillare, tum quia Vita antiqua dubiæ fidei est, tum quia non solum variant eruditi, sed potius consentiunt hodie de ornatu primis sæculis inter sacrificandum adhibito, tum quia certe sarcophagus sancti antistitis sæculo quarto antiquior non est.
[38] [et S. Mariæ Magdalenæ] Simili modo ratiocinatur de sepulcro S. Mariæ
Magdalenæ, quod ex marmore candido est juxta
alios, juxta alios ex alabastro [Monuments inédits, tom. I, col. 456.] , sed indiscreto
perigrinantium zelo valde truncatum [Ibid. col. 457 et 458.] ; plures
tamen adhuc cernuntur sculptæ effigies, quas exhibet
atque explicat R. D. Faillon. Dubito an quis facile
admittat quæ ibidem tradit de Christo in elyseis
campis, tamquam symbolo ejus post resurrectionem
glorificationis [Ibid. col. 458 – 470.] . Equidem non video qui elyseum
deprehendi possit in viro imberbi sedenti sub
fornice seu porticu et conversanti cum duobus
militibus coram adstantibus [Vide tabellam, ibid. col. 465.] , quin aliud sit
adjunctum quodvis quo res significetur distinctius.
Cæterum fatetur laudatus scriptor, neminem alium
ante se tale quid proposuisse [Ibid. col. 465 – 469.] . Ipse autem in hanc
mentem inductus fuit ex simili quodam emblemate,
quod reperit apud D. Bernardum de Montfaucon [Ibid. col. 465 et 466.] .
Concludit itaque [Ibid. col. 473 et 475.] , præfatas effigies sarcophago
insculptas ante tempora Constantini Magni, motus
præcipue symbolo ethnico, quo Christus in elyseo
exhibetur, quod quidem, ut ait, satis indigitat,
quo tempore factum hoc monumentum est, gentiles
adhuc dominatum habuisse. Quid tali conjecturæ
(aliter vocari non potest) superstrui queat,
equidem non video. Primum utique probandum
foret id, quod nunc ex conjectura tantum ponitur; dein
demonstrandum, legitime ex apposito illo ethnico
emblemate fluere, gentiles tunc temporis rerum potitos.
Ast neutrum præstat laudatus scriptor. Quin,
ipso fatente, in altera parte ejusdem sarcophagi cernitur
crux, monilibus ornata, imo forte et impositum
habens monogramma 
, et insuper vestigia
apparent satis clara militis ante illam genuflexi [Ibid. col. 473.] .
Hæc ne ad ætatem referantur Constantino recentiorem,
multis præcavere satagit verbis; aliud
tamen demonstrans nihil, nisi absolute non repugnare
ut hujusmodi effigies ante pacem ecclesiæ
datam sepulcris inciderentur.
[39] [anaglyphicis] Audiamus iterum J. B. Rossium: Unum tamen,
ait [Spic. Solesm. ubi supra, pag. 552 et 553.] , utverum fatear, non adeo antiqui temporis
argumentum in … his epitaphiis agnosco, Christi
siclicet quod appellant monogramma . Quidquid
enim plurimi, iique doctissimi viri, hac de re scripserint,
ego certe nullum adhuc repperire potui
christianum monumentum, quod vel mediocri
mihi se fide probaverit, quodque monogramma
ante Constantinum incisum a christianis pictumve
fuisse demonstraverit. Attamen non is ego sum,
qui hujuscemodi monogramma ante id tempus vel
nondum a christianis excogitatum, vel ne eorum
monumentis nec semel incideretur lege aut more
cautum putem fuisse: quare nonnulla hoc
Christi signo nobilitata monumenta ante annum
312, quo Constantinus ejus signi ductu auspicioque
victoriam adeptus est, facta fuisse, nec negare
profecto possum, et si paullo certiora suppeterent
argumenta ultro ipse affirmarem. Interim, dum
hæc argumenta desidero et conjecturis transigenda
quæstio est, hoc unice statuo, quod monumenta
ipsa aperte me docuerunt, ejus monogrammatis
usum secundo et ineunte tertio ecclesiæ sæculo,
vel nullum plane fuisse vel certe rarissimum;
exeunte vero tertio et ineunte quarto facile aliquem,
fortasse etiam non infrequentem, pervulgatissimum
demum ac plane sollemnem inde ab
anno Constantinianæ victoriæ 312. Itaque undecim
illos titulos, in quorum gratiam hæc indicavi, ipso
sæculo quarto antiquiores, vel ejus sæculi initiis
æquales esse posse negare non ausim; cæterum
dubitatio mea hoc tantum efficiet, ut qui cautissimi
esse volent, ultra annum 312 illorum interim
ætatem attollere non præsumant. Hactenus Rossius
haud minus sapienter quam erudite. Unde sequeretur
S. Mariæ Magdalenæ sepulchrum ætatis apostolicæ
monumentis, ex mente Rossii non esse annumerandum.
Adde etiam, quæ numero superiori de
anaglyphis ex eodem auctore recitavimus. Id præterea
haud parum R. D. Faillon adversatur sententiæ,
quod ex argumentis omnino septem, sarcophago
insculptis atque adhuc plus minus clare apparentibus,
quinque manifeste ad Christi passionem spectent;
aliud Crucem, ut supra, exhibet; denique
septimum elyseos campos, imo ego, si quid conjicere
luberet, dicerem Christum exeuntem sepulcro. Etenim
in Montfalconii emblemate, non vir, ut in
nostro, sed mulier sedet; nec sub fornice, sed sub
aulæis; nec illa solum extendit manum, sed hanc
jungit manui proxime adstantis viri: nam non duo
exhibentur milites, ut in sepulchro S. Mariæ Magdalenæ,
sed unus tantum; alter vir est præclaræ
formæ et speciei, levi tunica eleganter indutus. Ita
ut duo illa anaglypha haud parum dissimilia sint.
Certe fornix mihi verosimillime sepulchrum est;
idque tanto magis, quod sex alia anaglypha, Magdalenæ
sarcophagum ornantia, ad Christi Domini passionem,
ipso R. D. Faillon consentiente, referantur;
unde satis pronum concludere est, septimum ad ejus
resurrectionem spectare. Cæterum si ex uno illorum,
et quidem valde obscuro, legitime putet ipse posse se
concludere tum dominatos gentiles; ut quid non ego
ex sex aliis adeo manifestis contrarium multo magis
legitime inferam? Quæ in confirmationem adducuntur
ex Vita antiqua, prætermitto. Vide supra n. 30
[40] [sarcophagis] Est mihi itaque certum, sarcophagos S. Maximini et S. Mariæ Magdalenæ non esse referendos ad ætatem Constantino priorem. Quo ergo sæculo erectos dicemus? Auctore Joanne Baptista Rossio (conf. supra n. 37), consentiunt harum rerum peritissimi quique, monumenta utriusque fœderis historias ac symbola anaglyphis exhibentia magno numero sæculis quarto, quinto et sexto condita fuisse. Nihil ergo obstat, quominus admittamus præfatos sarcophagos ad illa posse spectare tempora; ast cui sæculo; an quarto, an quinto, an sexto adscribendi? Quinimo numquid repugnat, simile quid præstitum uno vel altero ex sæculis sequentibus, ita ut jam propius accedamus ad Rabani ævum seu sæculum IX? Non nemo forte etiam quæsierit, an sarcophagi illi erecti revera fuerint primum SS. Maximino et Magdalenæ, idque tanto magis, quod deserendi sint scriptores, qui utrumque ab ipso sancto Maximino paratum existimarunt. Non desunt sane exempla, quibus probatur, Sanctorum corpora, eorum præsertim quibus magna in particularibus ecclesiis erat veneratio, reposita fuisse in sepulcris, quæ ab initio ad alterius sive ossa sive sacras reliquias asservandas, destinata fuerant. Certe corpus B. Magdalenæ, sæculo VIII, Sarracenorum metu, a Monachis Cassianitis, ex suo in alium fuisse translatum sarcophagum, probatur ex celebri cartallo seu schedula anno 1279 reperta. Confer dicta num. 28. Putem itaque ætatem utrique monumento certam hactenus dari non posse. Vir, architectonicæ artis et archæologiæ peritus, inspectis Junii Bassi, ex Vaticano cœmeterio [Arringhi Roma subterranea, lib. II, cap. 10, pag. 177.] , et S. Mariæ Magdalenæ sepulcris, prout exhibentur in opere R. D. Faillon [Monuments inédits, tom. I, col. 459 – 462.] existimavit, utrumque ejusdem esse a vi, nec sæculo quinto inferioris. Optandum sane fore ut clarior lux oriatur, quod quidem sperare licet præsertim ex præclaris laboribus diligentissimi ac eruditissimi J. B. Rossii; id interim ego lubens fateor laudatum Monumentorum editorem viam novis de traditione Provincialium investigationibus et apperuisse et stravisse, de qua proinde eum optime meritum nemo unus negaverit.
[41] [aliisque similibus,] Supervacaneum foret pluribus referre, quæ sæpius memoratus scriptor tradit de caverna Balmensi seu sancta Balma (la Sainte Baume) [Ibid. col. 477 – 500.] , de oratorio S. Salvatoris Aquensi [Ibid. col. 501 – 520.] , de Sepulcro S. Lazari [Ibid. col. 533 – 552.] , de Carcere ejusdem Massiliensi [Ibid. col. 553 – 572.] etc. Nihil enim admodum in his omnibus est, quod majoris sit ad probandum ponderis, quam quæ disputantur de Sarcophagis SS. Magdalenæ et Maximini. Sufficiat notasse generatim, ex communi eruditorum sententia valde difficile esse, certam antiquitatis monumentis assignare ex propriis suis characteribus ætatem, quando extrinseca, eaque authentica desiderantur documenta, ex annalibus manuscriptisque codicibus petita. Vix una est hujusmodi crypta, sepulcrum, oratorium antiquum, de quibus variorum concors reperiatur judicium; vix non ubique in diversa abeunt, ut plerumque non uno tantum vel altero, sed pluribus ab invicem discedant sæculis. Confer dicenda ad hunc diem de Crypta S. Gervasii in Actis S. Melloni episcopi Rothomagensis. Præterea, ubi certa alicujus sepulcri tenetur ætas, non raro disceptatur an ab origine fuerit illius, cui post aliquot sæcula vulgo legatur adscriptum.
[42] [non ergo certa fit Camariensis traditio ex Aquensi.] Ut paucis resumam, justo forte prolixiorem, disputationem: existimo ex sarcophagis aliisque id genus monumentis cultus summam antiquitatem stabilitam et confirmatam; ita ex Vita recens edita, etiamsi hæc Rabano abjudicetur, rite probari traditionem de apostolatu sæculo IX viguisse, ac proinde Launoyi asserta hac ex parte omnino deserenda. Quod vero spectat ad ipsam Sanctorum, dum viverent, in Provincia commorationem, non mihi videtur ex opere, utique præclaro et erudito, R. D. Faillon eam affulsisse lucem, qua evanescant scriptorum dissidia, quorum maxima pars appulsum habet commentium, ut notabat quidam circa annum quinquagesimum sæculi elapsi: Præclari, inquiens [Acta Bollandiana vindicata, Papebrochii Responsio ad Exhibitionem errorum, pag. 352, not. 1.] , quique ætatis nostræ critici Massiliensem hunc Mariæ Magdalenæ appulsum fabulis adnumerant, ut mirer (quod alibi monuimus) Sollerium nostrum tom. V Julii ejus patrocinium suscepisse. Alibi dixerat [Ibid. pag. 271 et 272, not. 1.] : Pacis … amor turbarumque metus bonum senem (Sollerium) videtur severiore examine dimovisse … in Actis S. Mariæ Magdalenæ. Sit, amore pacis inductum fuisse Sollerium; at adeo senex non erat, utpote nondum sexagenarius; siquidem natus anno 1669, editus vero tom. V Julii (ubi Acta S. Mariæ Magdalenæ) est anno 1727. Cæterum Sollerius rejicit quasvis Sanctæ illius Vitas sive manuscriptas sive typis editas; unico fere nititur argumento, quod desumitur ex Schedula, reperta anno 1279 in sacri Magdalenæ corporis Inventione; at certe, post Monumentorum editionem, aliis, nec spernendis, suam firmandam et firmatam existimasset sententiam. Confer supra num. 27 et 28, ubi Sollerii placita latius explicavimus.
§ V. Expenduntur argumenta quibus probatam velint traditionem de Adventu S. Salomes in Camariam. De ejus ibidem cultu et Reliquiis.
[Expensis quibusdam difficultatibus.] Secundum sæpius laudatum scriptorem [Monuments inédits, tom. I, col. 1268.] , traditio Camariensis iisdem nititur ecclesiarum Provinciæ monumentis, quibus appulsus S. Magdalenæ; quod assumptum, ejus opinione, evidens per se probatione non indiget. Proinde cum ex dictis nutet appulsus, nutat ex hac parte et traditio. Addit deinde R. D. Faillon, traditionem hanc nullis repugnare certis probatisque historiæ documentis. Atque hic duo sibi objicit: alterum ex antiquario Arelatensi, Petri Veran nomine, qui scripsit oram Camariæ, ubi nunc visitur vicus S. Mariæ de Mari, aquis immersam exstitisse, quo tempore S. Salome eo appulisse perhibetur; atque id quidem, mea opinione, sufficienter refellitur [Ibid. col. 1268 – 1272.] : alterum desumitur ex Martyrologio Romano, Baronii curis recognito, ubi 25 Maji celebratur Verulis Translatio S. Mariæ Jacobi, et 22 Octobris, Jerosolymis S. Maria Salome. Respondetur [Ibid. col. 1273 et seq.] : cum vicus S. Mariæ situs in extrema Camariæ ora sit, mirum non est, Baronium ignorasse coli ibidem S. Salomen; eruditum quoque cardinalem se profiteri erroribus obnoxium: homines; inquit, sumus omnes; nec nobis ipsis tantum tribuimus, ut nusquam putemus offendisse; Romanum Parvum prætermittere locum ubi colatur S. Salome, quam si Baronius Jerosolymis annuntiet, id ex eo ortum, quod ignorans ubi illa obiisset, urbem posuit in qua vixerat; denique Mariam Jacobi, Verulis memoratam, diversam esse ab illa quæ in Provincia colitur. Confer supra num. 21. Denique R. D. Faillon [Ibid. col. 1275 – 1277.] ut insulsum fabulatorem traducit, idque recte omnino, Joannem de Venetto (vide num. 22), narrantem corpora SS. Salomes et Mariæ Jacobi anno 1357 Verulis in Camariam translata. Atque hæc sunt, quibus existimat ille demonstratum, traditionem Camariensem haud repugnare factis historicis bene probatis. Ast nonne simili modo parique jure probarent Græci et Verulani nec suas traditiones eisdem repugnare? Ubi itaque ecclesiarum traditiones sibi invicem contradicunt, cardo vertitur in argumentis quæ singulæ adducunt, ut ex illis dijudicetur, quæ sit traditio aliis præferenda, vel an omnino sit quæ cæteris firmior probetur.
[44] [afferuntur duo testimonia] His præmissis, accedit vir eruditus ad argumenta, quibus speciatim firmari existimet Camariensem traditionem. Primo loco venit testimonium Gervasii Tilburiensis [Ibid. col. 1277 et seqq.] . Hic, ut habet Fabricius [Bibliotheca latina, tom. III, pag. 55.] , charus Othoni IV, ab anno 1202 ad 1218 imperatori … et Mareschalci dignitate auctus ei dedicavit “Otia imperialia,” sive ab origine rerum repetitum historico-geographicum opus et physicum. Scribit autem Gervasius, ecclesiam S. Mariæ de Mari esse primam omnium ecclesiarum citra marinarum… fundatam a discipulis a Judæa pulsis et in rate sine remigio dimissis per mare, Maximino Aquensi, Lazaro etc. Et additur: Sub hujus basilicæ altari, ab ipsis de terra pistato… tenet plena auctoritate vetustas… duas Marias sepultas [Monuments inédits, tom. II, col. 1267.] . Nemo non videt Gervasii ætatem obstare, quominus testis habeatur idoneus. Recte concludit R. D. Faillon, exinde ruere præfatum Joannis de Venetto commentum; ast aliud inferre non licet. Nec amplius valet Gervasiani testimonii confirmatio, petita ex Rationali divinorum officiorum Guilelmi Durandi, episcopi ab anno 1286 ad 1296 Mimatensis in Gallia Aquitanica [Fabricii Bibl. latina, tom. II, pag. 68.] , qui ait [Monuments inédits. tom. II, col. 1268.] : In comitatu Provinciæ in castro sanctæ Mariæ de Mari est altare terreum, quod ibi fecerunt Maria Magdalene et Martha, et Maria Jacobi et Maria Salome. Nihilominus altare istud R. D. Faillon ut monumentum habet summæ antiquitatis [Ibid. tom. I, col. 1281 et seqq.] , quod utique esset probandum. Nec enim probatio sunt, quæ sequuntur; nempe, teste eodem Gervasio, altari deinceps superpositam fuisse tabulam ex pario marmore, atque subtus, per modum sustentaculi, locatam parvam ex lapide columnam; hæc vero omnia simul sub choro terræ mandata, reperta fuisse medio sæculo XV; tabulam marmoream tulisse epigraphem latinam, a pluribus scriptoribus memoratam, atque annis 1774 et 1791 denuo recognitam, quam tamen nemo umquam explicare valuit; hodie vero jam non existit, utpote confracta et destructa, dum anno 1795 expoliata ecclesia S. Mariæ de Mari fuit [Ibid. col. 1282.] .
[45] [et tertium ex ædis sacræ structura desumptum;] Cæterum hæc parum vel nihil probare, satis fatetur Monumentorum editor: ait enim paulo post [Ibid. col. 1287.] : Deficientibus testimoniis scriptis, argumento habemus ecclesiam S. Mariæ de Mari ipsam, quæ citra controversiam inter antiquiores illius tractus est numeranda. Ast illico subjicit: qua tamen ætate sit extructa non est facile definire. Deinde varias variorum recenset opiniones [Ibid. col. 1288 et seq.] . Guesnæus et Petrus Veran ejus ædificationem affigunt medio sæculo XII, alii exeunti sæculo X. Certum esse, affirmat R. D. Faillon [Ibid. col. 1292 et seqq.] , ex sua structura ecclesiam referendam esse ad tempora regum Provinciæ (quos alibi [Ibid. col. 1308. Confer, Art. de vérifier les dates, pag. 661 et 662.] tradit regnasse sæculis IX et X); imo posse eam his antiquiorem existimari, quod ex notis quibusdam declarare conatur architectonicis, valde, ut mihi quidem videtur, dubiis, ut vel ipsa auctoris disserentis verba satis ostendunt. Sed quid de duobus leonibus sculptis, hinc inde ad antiquam ecclesiæ portam (nunc clausam) spectandis [Monum. inédits, tom. I, col. 1299 et seqq.] ? Scribunt auctores recentioris staticæ [Statistique des Bouches-du-Rhône, tom. II. pag. 1130. Item Monuments inédits, ibid. col. 1302 et 1303.] : Leones illi, sibi invicem e regione muro inhærentes, ex pario, eoque selecto, marmore sculpti sunt; alter subtus habet infantem, agnum alter; uterque detritus valde. Præclarum opus græci, ut videtur, artificis. Concludit R. D. Faillon ex infante et agno symbolum esse a christiana lege petitum [Monuments inédits, ibid. col. 1303.] (quod non improbavero) et sæculo IX antiquius [Ibid. col. 1304.] , quod nonnullis conjecturis quidem firmatur; quæ tamen hac altera facile eliderentur, scilicet num forte leones illi non fuerint aliunde huc allati, præsertim si (nec omnino id negatur) græcæ sint originis? Rursus proinde tenebræ. Prætermitto alterum lapidem sculptum, in extremo ecclesiæ ad occidentem tecto, exhibentem ratem seu navim fluctuantem, in qua duæ femineæ effigies, nunc capite truncatæ. Nihil enim amplius ex hoc quam ex aliis demonstratur [Ibid. col. 1305 et seq.] . Cæterum typus hic cum legenda navis in pelago, ab immemorabili tessera est oppidi sanctæ Mariæ de Mari [Ibid. col. 1308.] , olim vocati (utique a Rate) sancta Maria de Ratis (Notre-Dame de la Barque [Ibid. col. 1308 et 1309.] ,) quod nomen jam sæculo VI legitur in testamento S. Cæsarii Arelatensis: Reservamus … agellum silvanum in quo est sita ecclesia sanctæ Mariæ de Ratis [Ibidem col. 608; item Baronius, ad an. 508, num. 23; Acta SS. tom. VI, ubi de S. Cæsario, pag. 62.] ; nec dubitat R. D. Faillon [Monuments inédits, tom. I, col. 1309.] his designari præfatam urbeculam, addens [Ibid. col. 1312 et 1313.] : Certum esse hujusmodi nomen derivatum a Rate, qua Provinciæ apostoli appulerunt in has terras, ita verba Cæsarii in argumentum convertens suæ Traditionis. Forte alii contrarium arguerent ex silentio sancti episcopi. Demonstrandum utique foret nomen istud non venire ex ratibus, quæ eo loci appellere solebant.
[46] [at non satis probantia] Atque hæc dicta sunt de intricatissima quæstione, quæ ad primævum SS. Mariæ Magdalenæ, Lazari et sociorum, sicut et S. Salomes in Provinciam appulsu pertinent. Quamvis plura hactenus inedita publici juris fecerit R. D. Faillon, atque ut lubens agnosco et repeto, ex eo capite de re historica sit bene meritus, imo etiam quod multa de his docte et erudite disputaverit, ut ejus Monumenta in pretio apud posteros quoque futura sint; non putem tamen rem primariam confectam. Quapropter mea opinione, quisque in suo abundabit sensu; plures commentitium censebunt apostolatum, alii dubium, pauci certum. Mihi vero nec traditio Verulana, nec traditio Camariensis (licet qua tales minime dedignandæ, multo minus cum supercilio explodendæ) satis probatæ sunt. Concludo itaque ex et cum Henschenio [Acta SS. 9 Aprilis, pag. 817 et 818.] in connexa quæstione de S. Maria Jacobi seu Cleophæ: Interim (dum clarior lux oriatur) cum martyrologio Romano mortem (S. Salomæ) Hierosolymis adscriptum relinquo… Cæterum si forsan et nos in hac molesta disquisitione non videamur aliquibus satisfecisse, libenter edocebimur certioris veritatis meliorem methodum.
[47] [Cultus S. Salomes in Camaria:] Aliud est de cultu, quem in Camaria et antiquum et celebrem esse nemo negaverit. Documenta certa habemus sæculi XII, quibus constat de veneratione, jam tunc ab immemorabili exhibita SS. Mariæ Jacobi et Salomæ in ecclesia S. Mariæ de Mari. Vide supra num. 44 testimonia Gervasii Tilburiensis et Durandi Mimatensis. Alia deinceps tribus sequentibus sæculis occurrunt plurima minimeque dubia, quæ prætermittimus, propterea quod attingantur in instrumento inventionis corporum SS. Mariæ Jacobi et Salomæ anno 1448, quod, quia prolixum nimis ut hic inseratur, ad calcem hujus Commentarii integrum cum annotatis reperies; ex quo discimus, ritu solemni elevata medio sæculo XV fuisse corpora (ut credebatur) sanctarum illarum Matronarum, auctoritate Nicolai papæ V, petente Renato, Hierusalem et Siciliæ rege, Provinciæ comite, qui solemnitati præsens aderat; in cujus memoriam instituta fuit festivitas Revelationis, die tertia Decembris deinceps celebranda [Monuments inédits, tom. I, col. 1333 et seq.] . Exinde aucta religio in sacra illa est lipsana. In specie memoratur, urbem Arelatensem circa finem sæculi XVI civili discordia in eo fuisse ut in ruinam ageretur; consules ad Sanctarum nostrarum præsidium confugisse. Atque brevi pacata civitas est. Grati ergo iidem consules conficiendum curarunt emblema argenteum, præfatam exhibens urbem, adstantibus utraque sancta Matrona, cum gallica inscriptione: Sanctæ Mariæ Jacobi et Salome, intercedite pro civibus urbis Arelati: quod deinde 15 Septembris 1596 magna pompa a consulibus, comitantibus capitulo metropolitano, viris primariis et innumera populi multitudine delatum est ad S. Mariæ de Mari [Monuments inédits, tom. I, col. 1333 et seq.] ; quo die reserata quoque fuit theca, in qua corpora asservantur [Ibid. col. 1334.] .
[45] [reliquiæ,] Atque hujusmodi reseratio semel et iterum, referente Honorato Bucheo [Histoire de Provence, par Honoré Bouche, lib. IV, cap. 4, tom. I, pag. 327; ita Monuments inédits, ubi supra, col. 1335.] , facta est sæculo sequenti, nempe XVII: primum versus annum 1627, requirente Alphonso Ludovico du Plessis de Richelieu (fratre Germano celeberrimi Armandi cardinalis Richelii) tum archiepiscopo Aquensi, postea cardinali et archiepiscopo Lugdunensi; rursus circa annum 1640, ad instantiam Joannis Joubert seu Jaubert de Barrault, archiepiscopi Arelatensis. Nec unius nec alterius facti mentio fit in Gallia christiana, ubi de Præsulibus illarum ecclesiarum [Tom. I, col. 337; item, col. 593.] . Addendæ sunt et aliæ eodem sæculo, sub Joanne Baptista de Grignan, Jacobo de Forbin-Janson, et Francisco de Mailly, archiepiscopis Arelatensibus [Monuments inédits, tom. I, col. 1335.] . Alia plurima eaque præclarissima sunt de cultu sacris illis pignoribus reddito testimonia, quæ longius foret hic recitare, tanto magis quod pleraque occurrent in laudato Instrumentis Inventionis.
[48] [servatæ exeunte sæc. XVIII] Ast prætermittenda nullo modo sunt, quæ acciderunt ad finem sæculi XVIII, cum omnia susdeque in Galliis verterentur. Spoliata tunc fuit ecclesia S. Mariæ de Mari ornatibus suis pretiosis, atque in specie duobus reliquiariis, in forma brachii ex argento, fragmenta ex ossibus SS. Matronarum continentibus [Ibid. col. 1336.] . (Alterum tamen postea redditum est). Erat quoque lapis muro ecclesiæ inhærens, Pulvinar Sanctarum, le coussin des Saintes dictus atque magna apud fideles in veneratione habitus: hunc avulserunt atque in fossam jecerunt, ante fores ejusdem templi paratam erigendæ arbori, ut aiunt, libertatis [Ibid.; item, tom. II, col. 1639.] . Sacra autem corpora, cum capsa lignea continerentur, a sacrilegis prætermissa sunt. Itaque Antonius Abril parochus clanculo accersivit civem, nomine Antonium Molinier, atque noctu 22 Octobris 1793 ambo ecclesiam ingressi capsa extraxerunt Reliquias, duobus fasciculis distinctis compositas, et, rudi involutas panno, terræ mandarunt in cella lignaria ejusdem Antonii Molinier [Ibid. tom. I, col. 1336 et seq.; item, tom. II, col. 1633 et seqq.] . Sedato turbine civili, restitutum anno 1797 fuit in manus Josephi Barrachin parochi (qui successerat Antonio Abril vita functo) alterum ex reliquiariis, in modum brachii efformatis, ast, ut videtur, ossium fragmento carens [Ibid. tom. II, col. 1630 et seq.] ; quod in ecclesia cum populo exhiberetur, unanimi voce incolæ exclamarunt illud ipsum esse, quod olim erant venerati [Ibid. tom. I, col. 1337 et seqq.] ; atque desuper factum est instrumentum authenticum manu notarii publici, quod videsis in Monumentis ineditis [Ibid, tom. II, col. 1629 – 1632.] . Similiter pulvinar Sanctarum, exultante populo, repositum pristino suo loco est [Ibid. tom. I, col. 1338, et tom. II, col. 1639.] .
[49] [atque restitutæ.] Denique 21 Maji 1797, præfatus Antonius Molinier cum declarasset se simul cum Antonio Abril, jam tunc defuncto, terræ mandasse, quatuor abhinc annis, exuvias SS. Mariæ et Salomes, appositis authentiæ litteris; decretum fuit, ut, præside parocho Josepho Barrachin, aliis comitibus multis, effoderetur locus a dicto Antonio Molinier indicandus. Quo facto, repertæ sunt reliquiæ, quas præsens recensuit medicus seu chirurgus nomine Gondran. Duobus fasciculis continebantur ossa separatis, violaceo legamine circumdatis. Alteri inscriptum legebatur: Franciscus de Mailly archiepiscopus Arelatensis attest. Ossa sanctæ Mariæ Salomæ. Et infra: De mandato illustrissimi et reverendissimi domini D. archiepiscopi et primatis. Morel secretarius [Ibid. tom. II, col. 1636.] . In altero fasciculo: Ludovicus episcopus et comes Tricastinensis, ossa sanctæ Mariæ Jacobi. Quæ ita recognita reposuit parochus in thecam, factumque est de toto processu instrumentum, quod in extenso videre iterum est apud R. D. Faillon [Ibid. tom. II, col. 1633 – 1640.] . Postea 20 Junii anno 1839, translatæ sunt reliquiæ in aliam thecam a R. D. Jacquemet, vicario generali ill. ac RR. DD. Bernet archiepiscopi Aquensis, Arelatensis ac Ebrodunensis, qui eo fine adierat S. Mariam de Mari. Cum vero rumor manasset agi de transferendis aliam in urbem sacris exuviis, tumultuari cœperunt incolæ, nec quieverunt, donec rite perspectam habuerunt veram causam, ob quam advenerat R. D. vicarius [Ibid. tom. I, col. 1340; et tom. II, col. 1639 – 1642.] .
[50] [Festiva celebritas] Post hæc mirabitur nemo festivitatem SS. Matronarum in oppido S. Mariæ de Mari solemniter et olim et hodie celebrari. Videre est in Monumentis ineditis fragmenta antiquorum liturgiæ et officii [Ibid. tom. II, col. 599 – 604.] . Ab immemorabili, inquit R. D. Faillon [Ibid. tom. I, col. 1315.] , confluebant peregrini ad hoc sanctuarium, nec ex vicinis solum sed et ex procul dissitis regionibus. Accurrunt, juxta recentioris staticæ scriptores [Statistique des Bouches-du-Rhône, tom. II, pag. 1131; ita Monum. inédits, tom. I, col. 1315.] , ex Occitania (Languedoc) Vindascino comitatu et universa Provincia, tanto numero, ut partim extra oppidi ambitum in tentoriis degere cogantur; festum in plures producitur dies continuos; toto tempore referta ecclesia precantium est. Ast cum viæ in Camaria post autumnales pluvias admodum difficiles sint, hæc videtur ratio [Monum. inédits, ibid.] , quæ fideles induxerit, ut potius 25 Maji (qui dies sacer est S. Mariæ Jacobi) turmatim accederent, quam 22 Octobris, festo S. Salomæ. Addi potest ex Joanne de Venetto (scriptore, ut vidimus, sæculi XIV): Festum S. Mariæ Cleophæ seu Jacobi agitur XXV Maji, festum S. Salomæ XXII Octobris. Quidam priori die colunt utramque, quod officium sit commune, quantum scilicet ad orationes spectat, in quibus unius et alterius fit mentio [Ibid. not. a.] , ut jam alicubi monui. Narrat R. D. Faillon se anno 1841, die S. Salomes sacro, 22 scilicet Octobris in S. Mariæ de Mari fuisse, testaturque universos incolas in ecclesia convenire, ut adsint dum theca SS. Matronarum ex turri, in qua per anni decursum reposita manet, dimittitur. Cereos gestant accensos, hymnosque in earum laudem decantant. Simul atque ex alto conspicitur sacra theca, acclamant omnes jubilantes, donec ope machinæ paulatim deorsum missa, perveniat ad locum in sanctuario debite paratum, ubi per reliquum diem, excepto tempore solemnis supplicationis, fidelium venerationi exponitur. Denique vespertino tempore rursus attollitur, eodem quo demissa fuit modo, dum interea canitur Magnificat.
[51] [speciatim Revelationis corporum.] Numero præcedenti dixi, occasione Inventionis corporum (ut tradebatur) SS. Mariæ Jacobi et Salomes, institutum fuisse festum Revelationis, die anniversaria illius Inventionis, tertia nempe Decembris celebrandum; cujus, ad calcem historiæ S. Mariæ Jacobi et S. Mariæ Salomæ, editæ anno 1750, a presbytero (ignoratur nomen) congregationis S. Sulpitii, exstat [Monum. inédits. tom. II, col. 1281.] officium, proprias, inter alia, habens lectiones II Nocturni et Hymnum ad Laudes, quæ partum esse suspicatur R. D. Faillon [Ibid. col. 1283.] ejusdem illius presbyteri, ad quem scripta reperitur epistola a RR. DD. de Jumilhac, archiepiscopo Arelatensi, die 20 Julii 1749, in qua leguntur sequentia: lubens annuo, ut typis mandes preces et officia, quæ composuisti in honorem sanctarum Mariarum. Quidquid autem de eo sit, adhibitum auctoritate ecclesiastica fuit dictum officium in ecclesia S. Mariæ de Mari [Ibid.] . Lectiones hic apponendas duxi, quod brevi compendio exhibeant præcipua capita Instrumenti infra edendi.
[52] [hujus Lectiones.] Lectio IV. Renatus, Siciliæ et Jerusalem rex, ac comes Provinciæ, cum audisset corpora sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome in ditionis suæ angulo sub terra requiescere, nimirum in ecclesia beatæ Mariæ de Mari, diœceseos Arelatensis, ubi jam pridem a Christi discipulis Judæa pulsis tumulata fuerant, summo pietatis studio ardens, et ne tantus fidei splendor caliginediutius obrueretur, illa diligentissime inquirere animo statuit, ut detecta efferrentur, et fidelibus ad cultum religiose proponerentur. Quocirca Nicolaum V, summum Pontificem suppliciter oravit, ut perficiendi facultatem propositi sibi indulgeret. Lectio V. Piis votis annuens summus Pontifex postulatam a rege copiam concessit, per apostolicas litteras ad archiepiscopum Aquensem, ad Massiliensium antistitem, tum ad cardinalem de Fuxo in comitatu Avenionensi a latere legatum directas. Hi qua par erat reverentia munus demandatum acceperunt curaveruntque. Legatus vero episcopos, abbates, theologos perplures in utroque jure laurea doctorali insignitos, secum assumens, in locum præfatum se contulit: ibique ponderata inquisitione ab antistite Massiliensi acta, de opinione, fama, miraculisque voce publica disseminatis: insuper post lecta nonnulorum notæ sanctitatis virorum scripta, asserentium sacra pignora illic sepulta esse, et a Christi discipulis in mare * sine remigio ac velo huc appulsis, terræ mandata: habita denique diligenti ac matura deliberatione, et Dei nomine invocato, sequentem sententiam seu edictum coram pluribus testibus rite vocatis pronunciavit. Lectio VI. Videlicet corpora sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome in prænotata jacere ecclesia, et ab humo, ubi ante majus altare fuerant reperta, educenda esse, eductaque in capsis condignis solemni ritu componenda, apostolica auctoritate curavit. Quin etiam legatus, cum serenissimi regis precibus permoveretur, cœptum opus prosequens, assistentibus clericis, abbatibus et episcopis pontificali veste decoratis, missam celebravit, ac tandem Sanctarum reliquias odore suavissimo fragrantes e terra magno apparatu et pompa extulit. Tum illas populorum undique confluentium et incolarum multitudini conspicuas in gemina capsa cupressina, pannis sericis auro intextis, regio munere exornata, honorifice collocavit, a Christi fidelibus deinceps venerandas. Id autem peractum est tertio Decembris anni reparatæ salutis millesimi quadringentesimi quadragesimi octavi, cujus anniversaria dies in eadem ecclesia quotannis celebratur.
[53] [Monitio ad instrumentum inventionis,] Reliquum est, ut paucis de sequenti inventionis instrumento agam, quo ejus sinceritas demonstrata habeatur, et vindicetur a quibusdam Launoii animadversionibus seu cavillis. Acta originalia ad hunc usque diem conservantur in archivo publico oppidi S. Mariæ de Mari, inclusa primæva sua capsa ex ferro [Ibid. col. 1219.] . Exstat et horum transsumptum authenticum in archivo prætorii seu præfecturæ Massiliensis, jussu Legati apostolici confectum datumque Renato regi, ut in Processu refertur. Cæterum quamvis in extenso primum editum a R. D. Faillon instrumentum fuerit, a pluribus tamen reperitur laudatum et partim recitatum; inter alios a P. Sebastiano Michaelis, priore conventus S. Maximini [Démonstrations évangéliques sur la vraie généalogie et l'histoire de Sainte Anne. Edit. 1692, fol. 16 verso.] , qui testem adducit Vincentium Philippon, anno 1523 prætorem (vulgo ballivium) illius oppidi [Monum. inédits, ubi supra.] ; item a Guesnæo et Bucheo; postremi hujus verba repetit Henschenius in actis S. Mariæ Cleophæ seu Jacobi [Acta SS. 9 Aprilis, pag. 816 et seq.] . Atque ita deinceps alii ex aliis. Non itaque ullum est dubium de Instrumenti omnimoda sinceritate. Nec vel ipse Launoyus quod solide opponeret invenit, ut apparet ex iis quæ objicit in sua Disquisitione disquisitionis de Magdalena Massiliensi advena [Cap. 7. Opera, tom. II, part. I, pag. 263. Coloniæ Allobrogum (Genève) 1731.] : Numerantur, inquit, inter antistites, qui Mariæ Jacobi et Mariæ Salomes corporum inventioni præsentes adfuerunt anno MCCCCXLVIII, “Joannes de Colliargis episcopus Trecensis,” qui non reperitur in catalogo Trecensium episcoporum, nec ullus ibi locus vacat; nullus quoque hoc nomine habetur in serie Tricastinensium episcoporum, nec ullus etiam ibi locus vacat; deinde “Tristandus de Aura episcopus Conseranensis” qui anno MCCCCXLVIII nondum erat Conseranensis episcopus, de quo in tomo II Galliæ Christianæ: “Tristandus de Aure ex nobili genere de Aura ann. MCCCCLVIII die XIX mensis Februarii.” Sic falsum est instrumentum, quo ad probandum sanctorum corporum inventionem utitur Guesnæus.
[54] [quod contra Launoyum.] Ast primum latius patet conclusio. Juxta sinceras rei diplomaticæ leges, non facile quis falsitatis arguerit instrumentum ob unum alterumve istiusmodi nævum, ut passim efficitur ex iis qui ex professo de hoc argumento tractarunt [Mabillon de Re diplomatica, Nouveau traité diplomatique, etc.] . Deinde Antiqua Gallia Christiana (qua nititur Launoyus) corrigenda est ex nova, ubi ita habetur [Gallia Christ. tom. I, col. 1139.] : Trisstando de Aura electo Conseranensi scripsit Eugenius papa IV, quinto calendas Februarii, pontificatus sui anno 14, Christi vero 1444, ut refert Reginaldus. Et additur: Numeratur … inter episcopos, quibus præsentibus, Petrus, Albanus episcopus, S. Sedis legatus, sanctarum Mariæ Jacobi, Mariæ Salome et Mariæ Cleophæ corpora decentiori loco collocavit. Hallucinatio est. In instrumento de duobus agitur corporibus inventis, nec ulla fit mentio Mariæ Cleophæ, nisi quatenus eadem censeretur cum Maria Jacobi. De Joanne de Colliargis, notat R. D. Faillon [Monuments inédits, tom. II, col. 1217.] eum in instrumento dici Trojanensem episcopum, non vero Trecensem aut Tricastinensem; atque exinde eliditur animadversio Launoyi, quin tamen soluta sit difficultas. Labitur enim ipse Monumentorum editor, asserens hic agi de Joanne Paulo, quem tradit Ughellus [Italia sacra, tom. I, col. 1347. Venetiis 1717.] , a sede Potentina translatum ad Trojanam ecclesiam kal. Augusti anno 1469, pro (post) obitum Jacobi (de Lombardis qui electus fuerat coadjutor anno 1438 et obierat procul dubio circa mox dictum annum 1469). Ast, inquit R. D. Faillon [Mon. inédits, tom. II, col. 1218, nota b.] , annus iste (1469) mendum est: verba enim sequentia pro obitum satis ostendunt quam negligenter procurata fuerit operis (Italia sacra) impressio. Si reverendus scriptor inspexisset ibidem seriem præsulum Potentinorum [Italia sacra, tom. VII. col. 141.] , comperisset mendum non irrepsisse, ut liquet ex sequentibus verbis: Joannes Paulus… Antonio prædefuncto successit anno 1463. Præfuit sex omnino annos Potentinæ ecclesiæ, et ad Trojanam ecclesiam translatus est. Hic ergo interesse non potuit anno 1448 corporum inventioni. Quis proinde sit Joannes ille de Colliargis hactenus non est satis compertum.
[55] [vindicatur,] Num forte agitur hic, non de Troja, urbecula in regno Neapolitano, sed de Troja in Asia minori [Moroni, Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, verbo Troia, tom. LXXXI, pag. 83 et seqq.] ? Est enim hæc sedes episcopalis in partibus, quam summi pontifices conferre solent. Certe Leo XII in consistorio, die 23 Junii 1828, hoc titulo insignivit Joannem Nuschel, abbatem Guastallensem. Dicitur autem in propositione consistoriali: In provincia Asiæ Minoris in Phrygia sita est Trojan, ab Alexandro magno extructa, sed sub infidelium jugo etiam nunc misere oppressa gemit [Ibid. pag. 86.] . Qui plura de hac urbe, diversa ab illa cujus fata cecinit Homerus, scire voluerit, adeat Moronii dictionarium locis citatis. Notum porro est, titulos in partibus infidelium Orientis a sæculo XII et præcipue XIII datos fuisse [Pellicia, de Christianæ ecclesiæ politia, tom I, pag. 112. Bassani 1782.] , quales jam complures Hispania sæculo IX et X, cum a Mauris occuparetur, habuit [Ibid.] , ut inter alios etiam docet eruditus vir Antonius Jos. Binterim [Denkwürdigkeiten der Christ. Katolischen Kirche, tom. I, part. II, pag. 378 et seqq.] , cujus hac de re disputationem plurimum laudat Joannes Augustius [Handbuch der Chrislichen Archäologie, tom. I, pag. 212. Lipsiæ 1836.] . Nihil itaque impedit, quominus sæculo XV Trojanensis aliquis episcopus fuerit, isque in Elevationis instrumento referatur testis. Utique frequenter nostris diebus accidit, tales præsules id genus solemnitatibus interesse. Cæterum ex Annotatis constabit, Episcopos Galliæ omnino tredecim et Abbates quatuor, qui præsentes memorantur in instrumento, reipsa tunc temporis præfuisse. Post hæc fateor equidem absurdum mihi videri ob unius siveignotam sive præpostere notatam sedem, (quod tamen valde dubito an ita sit) falsitatis insimulare documentum de cætero optimæ notæ.
[Annotata]
* navi?
INSTRUMENTUM SEU PROCESSUS DE ELEVATIONE SS. MARIÆ JACOBI ET SALOMÆ ANNO CHRISTI MCDXLVIII.
Ex actis autographis et transsumpto authentico, in Monumentis ineditis R. D. Faillon. Tom. II, col. 1223 et seqq.
Salome, mater filiorum Zebedæi (S.)
BHL Number: 5436
EX R. D. FAILLON.
§ I. Cardinalis de Fuxo legatus a latere, una cum rege Renato Andegavensi, in Camariam se conferunt ad elevanda Sanctarum corpora.
[Petrus legatus a latere] Petrus, miseratione divina Albanensis episcopus, sacrosanctæ Romanæ ecclesiæ cardinalis, de Fuxo a vulgariter nuncupatus, in civitate Avinionensi et comitatu Venayssini vicarius in temporalibus, pro domino nostro Papa, generalis, ac in eisdem civitate et comitatu, Arelatensique, Aquensi, Narbonensi, Tholosanensi, et Auxitanensi provinciis sanctæ Sedis apostolicæ a latere legatus, judexque et commissarius in hac parte; una cum certis aliis nostris in eadem parte collegis, cum clausula: “Quatenus tu, frater episcope Albanensis, si ad id commode intendere potueris ac volueris, per te vel alium, si super hoc requisitus fueris,” etc.; eadem auctoritate deputatus, universis et singulis Christi fidelibus præsentes nostras litteras, sive præsentem nostrum processum, visuris, lecturis ac etiam audituris, salutem in Domino sempiternam; ac ipsis nostris præsentibus litteris, seu processui fidem plenariam adhibere.
[2] [requisitus] Universitatibus vestris notum facimus per præsentes quod die sabbati, quæ fuit vicesima tertia Novembris, anno inferius latius expresso b, serenissimo principe et domino domino Renato Hierusalem et Siciliæ rege, Andegaviæ, Barri et Lotharingiæ duce, ac Provinciæ, Forcalquerii, Cenomaniæ ac Pedemontis comite, existente Avinione, causa et pro negotio de quo etiam inferius latius subjicietur, ac personaliter coram nobis constituto in ecclesia majori Avinionensi, ac ante majus altare ejusdem, associato pluribus episcopis, prælatis, militibus et aliis notabilibus viris ditionum suarum, nobis etiam pari forma associatis episcopis, prælatis nobilibusque, burgensibus, et aliis personis egregiis civitatis et comitatus supradictorum; postquam per venerandum et egregium in sacra pagina professorem, magistrum Adhemarium Comitis c, ordinis prædicatorum, ipsius domini regis confessorem, eleganter fecit eam quam erga gloriosas sanctas, Dei genitricis beatissimæ virginis Mariæ sorores, Mariam videlicet Jacobi et Mariam Salome, quarum venusta corpora in ipsius regis villa de Mari, Arelatensis diocesis, ac in ecclesia quæ in villa ipsa sub honore dictæ sanctæ Dei Genitricis est fundata, infra terram per sanctos apostolos Christi recondita et tumulata fuerunt, et a Christi fidelibus ibidem cum magna veneratione venerantur, dictus rex gerit devotionem et affectionem, ut ipsa gloriosa corpora pro firmiori devotione populi, et majori veneratione earumdem Sanctarum de dicto loco eleventur, et supra altare, vel alias infra eamdem ecclesiam in tabernaculo seu capsa honorifice reponantur et recondantur, proponi coram nobis, et nobiscum astantibus fecit sub his verbis:
[3] [nomine Renati regis] “Reverendissime in Christo pater, ea illa sincera devotio quæ regum animos pulsare solet, in omni religione et fide sicut scriptum est: Princeps ex fide vivit, quæ per dilectionem operatur; nihil etiam est quod lumine clariore præfulgeat quam recta fides in principe; regiam celsitudinem provocavit attentius, ut venusta corpora sanctarum sororum beatissimæ Mariæ Virginis, sanctæ Mariæ Jacobi et Mariæ Salome in ecclesia beatæ Mariæ de Mari, quæ ipsa prima est ecclesia citra montes (sicut Gervasius attestatur), sub humo jacentia et sepulta, miro tamen odore fragrantia, ne tantus videlicet fidei splendor sub caligine obumbretur, erigantur sursum in patulo et eminentiorem in locum, cum omni et debita honorificentia transferantur. Unde, pater reverendissime, secutum est pro expetente, et solerter prosequente serenissimo principe domino rege hic præsente, in cujus ditione sacra hujus * corpora constituta sunt, fervore in ea parte devotionis accenso, sanctissimus dominus noster papa, cujus providentia circumspecta, actibus intenta salubribus et operibus exposita pietatis, libenter exsequitur quæ sunt Dei, rem hanc exsequendam salubriter vobis suæ sanctitatis dignissimo vicario et legato de latere committendam duxit specialiter et mandavit, sicut constat sacris apicibus quorum ex parte regia fit humilis exhibitio de præsenti. Quocirca humilis et devota creatura regis precatur et rogat suppliciter, etiam postulat et requirit quatenus eadem vestra reverendissima Paternitas dignetur et velit injunctum onus hujusmodi a sede apostolica recipere et amplecti; et tandem statuenda die ad locum ministerii proficisci, et successive accersitis dominis coepiscopis et prælatis, servatisque solemnibus in actibus hujusmodi celebribus, debitis et consuetis, rem exsequi et finire in Domino, sicuti noverit expedire. Quod, pater reverendissime, profecto cedet ad laudem, gloriam et honorem omnipotentis Dei, fidelium animarum salutem, decus etiam et exaltationem ecclesiæ suæ sanctæ, perpetuo in futurum.”
[4] [et acceptis litteris] Ipse serenissimus rex et princeps, nobis, coram notario publico, et testibus, inferius nominatis, exhibuit et præsentavit litteras apostolicas, quas, super elevatione hujusmodi, sanctissimus dominus noster papa nobis ad postulationem ipsius domini regis dirigit atque mandat, quas de manibus ipsius domini regis cum ea, qua decet, reverentia recepimus, tenorem qui sequitur de verbo ad verbum continentes:
[5] [Nicolai Papæ V,] “Nicolaus, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus Petro, episcopo Albanensi et archiepiscopo Aquensi ac episcopo Massiliensi, salutem et apostolicam benedictionem. Piam sanctorum et sanctarum memoriam recolendam, qui, Christi sequendo vestigia, æternæ beatitudinis præmia consecuti, cuncti Christi fideles eo debent libentius honorare, quo eorum merita gloriosa, uberior justis tribuitur gratia, et peccatoribus delictorum suorum venia, ipsorum intercessionibus, facilius indulgetur; propter quæ fideles ipsos ad eorum venerationem sanctorum et sanctarum tanto attentius invitamus, quanto id efficacius eis proficere novimus ad salutem. Sane, sicut ex serie petitionis, pro parte carissimi in Christo filii nostri Renati, Siciliæ regis illustris, nobis oblatæ, percepimus, licet corpora sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome in ecclesia beatæ Mariæ villæ de Mari, Arelatensis diœcesis, infra terram, in loco honesto, per sanctos discipulos Christi recondita et tumulata fuerint, et a Christi fidelibus ibidem cum magna veneratione venerentur; tamen idem rex pro ferventiori devotione populi, et majori veneratione earumdem Sanctarum, affectat corpora et reliquias hujusmodi de dicto loco elevari, et supra altare vel alias infra eamdem ecclesiam, in tabernaculo seu capsa argentea, honorifice reponi et recondi, si desuper a sede apostolica, concedatur licentia. Quare pro parte dicti regis nobis fuit humiliter supplicatum, ut super his opportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur, effectionem dicti regis plenariam in Domino commendantes, ac cupientes ut corpora et reliquiæ Sanctarum hujusmodi a Christi fidelibus congrue venerentur ac decenter conserventur, hujusmodi supplicationibus inclinati, fraternitati vestræ, per apostolica scripta, mandamus, quatenus tu, frater episcope Albanensis, si ad id commode intendere potueris ac volueris, per te vel alium, si super hoc requisitus fueris, alioquin vos fratres, archiepiscope et episcope Massiliensis, aut alter vestrum, si ita est, corpora et reliquias Sanctarum hujusmodi de dicto loco licite elevandi, et supra altare, vel alias infra ipsam ecclesiam, in tabernaculo honesto seu capsa argentea, reponendi et recondendi, cum solemnitatibus in talibus requisitis, auctoritate nostra licentiam concedatis. Datum Romæ, apud sanctam Potentianam d anno Incarnationis Dominicæ millesimo quadringentesimo quadragesimo octavo, tertio decimo calendas Novembris, pontificatus nostri anno secundo.”
[6] [ad elevanda SS. Matronarum] Quibus quidem apostolicis litteris, superius insertis, sicut supra dictum est, nobis præsentatis et per nos receptis, ipsarumque tenore de nostro mandato, ibidem in publica concione, alte et intelligibiliter, per dictum notarium publicum, lecto et publicato; nos Petrus, episcopus cardinalis, vicarius et legatus ac judex, et commissarius apostolicus supradictus, cupientes mandatis apostolicis obedire, piamque et devotam dicti domini regis, in hac parte, devotionem supra dictam, suum debitum consequi effectum, obtulimus ibidem nos fore dispositos et paratos, quam citius commode poterimus, ad exsecutionem dictarum litterarum apostolicarum, in propria intendere et propterea dictam Villam de Mari adire. De quibus omnibus et singulis præfatus dominus rex requisivit sibi, pro parte sua, nosque etiam pro parte nostra, requisimus nobis fieri publicum instrumentum, per notarium publicum infra scriptum.
[7] [corpora,] Quæ omnia sic gesta et acta fuerunt Avinione, ubi et die quibus supra, anno a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo octavo, indictione undecima cum eodem anno sumpta, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Nicolai, divina providentia Papæ quinti anno secundo; præsentibus ibidem reverendissimo reverendisque in Christo patribus et spectabilibus viris, Dñis R. archiepiscopo e Aquensi; Rō. Tarbiensi f, G. Vapincensi g, N. Massiliensi h T. Conseranensi i, episcopis; Tanguido de Castro k, milite, senescallo; Joanne Martini, legum doctore, cancellario Provinciæ, et pluribus aliis astantibus ad præmissa.
[8] [die 2 Decembris.] Deindeque, adveniente die dominica immediate sequenti, quæ fuit dies vicesima quarta Novembris supradicti, concluso et concordato inter dictum dominum regem et nos, de die qua ipsius domini regis placentia intendebat nos debere convenire apud dictum locum de Mari, pro dictarum litterarum apostolicarum superius insertarum exsecutione per nos facienda; præfatus dominus rex unam missam solemnem de sancto Spiritu, in dicta ecclesia Avinionensi, solemniter per supra dictum dominum Conseranensem episcopum decantari fecit, in qua, una cum ipso domino rege nobisque, episcoporum, prælatorum, nobilium, et aliarum egregiarum personarum multitudo copiosa interfuit; et facta in ipsa missa prædicatione per venerandum sacræ paginæ professorem, magistrum Martialem Auribelli l, ordinis Prædicatorum, in generali studio Avinionensi in sacræ theologiæ facultate regentem, idem magister Martialis piam et devotam dicti domini regis, in hac parte, devotionem, eleganter in dicta prædicatione publicavit; et successive diem, qua ad exsecutionem dictarum litterarum apostolicarum et gloriosarum Sanctarum, supra dictarum, corporum elevationem dictus dominus rex nos procedere intendebat: quod erit, Altissimo permittente, die lunæ, quæ erit dies secunda instantis, et proxime futuri, mensis Decembris.
[9] [se confert in Villam S. Mariæ de Mari.] Qua die secunda Decembris adveniente, nobis apud dictam villam de Mari existentibus, præfatus dominus rex serenissimus, coram nobis, ut ad exsecutionem dictarum apostolicarum litterarum, superius insertarum, potestatem nostram in hac parte continentium, procedere deberemus, coram nobis, realiter et de facto exhibuit et produxit quemdam processum verbalem, per reverendum patrem dominum Nicolaum de Brancassiis, episcopum Massiliensem, quem ad hujusmodi negotium idem dominus noster papa, hæsitans ne forte nos ad elevationem supradictam personaliter vacare possemus, per antea, per ipsius domini nostri apostolicas litteras, commissarium deputaverat, factum super perquisitione et inventione corporum dictarum Sanctarum; certasque informationes, per eumdem dominum episcopum, receptas super voce et fama earum sepulturæ, et alia certa scripta, a magnæ sanctitatis viris, super tumulatione dictarum Sanctarum tradita, et aliis circumstantiis circa hæc requisitis; quorum tenores de verbo ad verbum sequuntur et sunt tales; et primo processus dictæ perquisitionis est talis.
ANNOTATA.
a Gallice: de Foix. Præclarissimi viri hujus, qui tantum addidit Franciscanæ familiæ decus, tam strenue certavit pro ecclesia Dei, brevem hic dare convenit notitiam ex Waddingi annalibus [Annales Minorum, tom. IX, pag. 331 et seqq.] : Ortus est Isabella Castelbona, quæ in principatu successit anno MCCCC Matthæo fratri comiti Fuxensi, et nupsit Archambaldo de Grayly capitaneo, seu capitali Bojorum vel Bojarum (vulgo Gallico cap. de Buch) in Aquitania. His quinque liberi, quorum quintus Petrus hic, ab utero matris beato Francisco dicatus. Habitum induit in conventu Morlanico in Bearnia, a suis majoribus constructo, et theologiæ cursum feliciter peregit. In ipsa adolescentia ad ecclesiam Lascarensem et cardinalatus dignitatem ab æmulis pontificibus (Alexandro V Romæ sedenti, et Benedicto XIII Avenione) assumptus, mox ad episcopatum transfertur Convenarum in Gallia, sub archiepiscopo Auscensi; iterumque perpetua ei confertur administratio ecclesiæ Lascarensis, quam anno MCCCCXXXIII retinebat. Archiepiscopum etiam Aquensem Claudius Roberti, et Tholosanum nuncupat Ciaconus; sed Arelatensem pro Tholosano oportebat dicere: in hac enim sede successit, jubente Nicolao V anno pontificatus IV, Ludovico Alamano (de quo dicam infra ad§ 11) sanctæ Cæciliæ Presbytero cardinali. Ex titulo etiam cardinalitio sancti Stephani in Cœlio monte, a Benedicto XIII collato et a Martino V confirmato, translatus est ab Eugenio IV ad episcopatum Albanensem. Benedicto derelicto, interfuit concilio Constantiensi; et in Sessione XXV legitur procurator Joannis comitis Fuxi (Germani fratris) et trium statuum vicecomitatus Bearnensis. Electo Martino V, Sardiniæ et Siciliæ legationibus fungitur; dein ad Hispanos missus, schisma diuturnum et idolum Peniscollæ penitus delevit. Clementem VIII, Benedicti XIII successorem, pseudo-pontificatu abdicare coegit; pœnitentes absolvit, contumaces et obstinatos carcere conclusit; pacem inter Martinum papam et Alphonsum regem Aragonum, mox inter hunc et Joannem Castellæ regem componit. Honore auctus et opimis spoliis ecclesiasticæ suppellectilis in Hispaniam abductæ, et præsertim tiara sancti Silvestri onustus, in Urbem gloriosus regreditur, et honorifice a Martino Vexcipitur. Defuncto Alphonso Carrillio, cardinale sancti Eustachii legato Avenionensi, ab Eugenio IV anno 1434 substituitur Petrus cum amplissima potestate. Id munus sub Nicolao V, Calixto III, Pio II et Paulo II invitus obtinuit: sæpe enim ob crebras ægrotationes et senescentem ætatem, missionem petitam non impetravit… Orto schismate Felicis Sabaudi, Eugenii partem inter potissimos hostes constantissime defendit. Avenione et alibi sacras ædes magnifice extruxit … III Idus Septembris, assumptionis ad cardinalatum [Ibid. tom. XIII, pag. 356.] anno LVI et legatione Avenionensi XXXIV [Ibid.] , Christi MCCCCLXIV Deo animam reddidit, die sanctæ Luciæ, ut legitur in calendario collegii Fuxensis, hora prima in ortu solis. Sepulturam ipse suam elegerat apud fratres Minores: ita enim habetur in testamento quod paulo ante mortem condiderat [Ibid. tom. IX, pag. 333.] : Eligimus corpori nostro sepulturam in ecclesia conventus fratrum Minorum præsentis civitatis Avenionensis, et in medio chori ipsius ecclesiæ, volentes et ordinantes fieri unum lapidem fortem ponendum super sepultura nostra, in quo sculpatur imago nostra cum armis et habitu nostris; ita quod dictus lapis non sit elevatus a terra, sed stet in plano. Additum sequens epitaphium, in qua mentio fit Elevationis: Sub hoc humili jacet loco frater P. de Fuxo, creatus cardinalis anno ætatis suæ XXI, qui in concilio Constantiensi cum RR. cardinalibus, et in Hispania legatus schisma delevit, et duos Hispaniæ Reges confœderavit: tiaram sancti Sylvestri Lateranensi ecclesiæ restituit: Avenionensem, ac diversas provincias, ut patriæ pater, annis XXXIV rexit; Jacobi et Salome Marias in alto locavit. Tandem anno MCCCCLXIV mense Decembri, animam cœlo reddidit, quam sancta suscepit de terris Lucia, Pauli pontificis maximi anno I.
b Scilicet 1448.
c Gallice: Adhémar de Comte.
d In authographo habetur: Pudentianam.
e Roberto. Robertus vulgo dictus Damiani cognominabatur Rogier, Bituricus patria; archiepiscopus Aquensis ab anno 1437 ad annum saltem 1457. Honoratus Bouche eum recenset in capite præsulum omnium qui convenerunt anno 1448 ad translationem trium (inepta vox: in toto instrumento de duabus agitur) sanctarum Mariarum [Gallia Christiana, tom. I, col. 327.] .
f Rogerius Fuxensis de Castro bono (Roger de Foix de Castel-Bon) ex episcopatu Adurensi traducitur ad Tarbensem, sedebatque anno 1441 … obiit anno 1661 [Ibid. col. 1237.] . Consanguineus erat cardinalis legati [Monuments inédits, tom. II, col. 1228. Ad marginem.] .
g Galcherius de Forcalquerio (Gaucher de Forcalquier) … episcopatu Vapincensi donatus est incertum quo anno … diu vixit et usque ad annum 1480 [Gallia Christiana, tom. I, col. 469.] .
h Nicolaus de Brancaciis seu Brancassiis (de Brancas) … delphinum Viennensem, Ludovicum postea regem Galliæ XI, Massiliæ excepit 1447, 7 Maji, cum pietatis causa S. Magdalenæ cryptam visitasset … elevavit corpora SS. Mariarum … obiit anno 1466 [Ibid. col. 664.] .
i Vide Comment. præv. numerum ultimum.
k Gallice: Taneguy Duchatel [Monuments inédits, tom. I, col. 1327.] .
l Gallice: d'Auribeau [Ibid. tom. II, col. 1228. Ad marginem.] .
* hæc
§ II. Exhibetur Legato Processus perquisitionis præviæ SS. corporum, factæ ab episcopo Massiliensi, commissario apostolico.
[Nicolaus, ep. Massiliensis] In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, ad laudemque ejusdem ac gloriosissimæ et intemeratæ Dei genitricis Mariæ, suarumque gloriosissimarum sororum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome, Christi materterarum. Amen. Universis Christi fidelibus Nicolaus de Brancassiis, miseratione divina Massiliensis episcopus, judex et commissarius apostolicus, in hac parte, una cum quibusdam nostris in eadem parte collegis, cum clausula: quatenus vos, vel alter vestrum etc., et apostolica auctoritate deputatus, salutem et præsentibus fidem indubiam adhibere.
[11] [parandæ Elevationis] Universitatibus vestris attestamur, ac notum facimus et manifestum, per præsentes: quod serenissimus princeps et dominus noster, dominus Renatus, Hierusalem et Siciliæ rex, Andegaviæ, Barri et Lotharingiæ dux, Provinciæ, Forcalquerii et Pedemontis comes, piam sanctorum et sanctarum memoriam qui, Christi sequendo vestigia, æternæ beatitudinis sunt præmia consecuti, recolens, et devota consideratione attendens, quod in villa sua de Mari, Arelatensis diocesis, in insulis quæ antiquitus Sicados, nunc vero, vulgo, de Camarguas, quasi charas Marchias a, Rhodano flumine per tria ostia diviso, clausis; terra fertili, salinis inexcelsæ bonitatis, piscationibus stagnorum marium, fluvialibus venationibus, cirogrillis aucupationibus, et pascuis incomparabilibus, decoratis, sita, et in ecclesia parochiali ejusdem villæ, sub honore beatissimæ Dei genitricis Mariæ constructa, quæ, multis attestantibus scripturis, prima omnium ecclesiarum citra marinarum, ac a discipulis a Judea pulsis, et in rate sine remigio dimissis per mare, beatis Maximino Aquensi, Lazaro Massiliensi evangelico, fratre beatarum Marthæ et Mariæ Magdalenæ, Eutropio Auraycensi, Georgio Vellaycensi, Saturnino Tholosanensi, Martiale Lemovicensi, Trophimo Arelatensi, ex septuaginta duobus discipulis, consecrata existit, requiescunt in terra, ut fidelium firma credulitas, ac etiam auctoritate plena vetustas attestantur et pie tenent, corpora gloriosa sanctarum Domini Nostri Jesu Christi materterarum, dictæ gloriosissimæ suæ Genitricis sororum, Mariæ Jacobi et Mariæ Salomæ, quæ mane prima sabbati cum aromatibus venerunt videre sepulcrum, pluriumque aliorum Sanctorum reliquiæ multæ: disposuit et affectat, divæ memoriæ progenitorum suorum vestigia insequens, corpora et reliquias hujusmodi, pro ferventiori populi devotione, et majori veneratione earumdem Sanctarum, facere, suis propriis sumptibus et expensis, postpositis, ob ingentem devotionem hujusmodi, omnibus aliis suis curis, de dicto loco elevari, et super altare vel alias infra eamdem ecclesiam, in tabernaculo, seu capsa argentea honorifice reponi et recondi: obtenta a sancta sede apostolica super hoc licentia condecenti; et in elevatione hujusmodi, personaliter, cum illustrissima domina nostra regina, consorte sua, interesse, ac facere, cum reverendissimo in Christo patre et domino, domino Petro episcopo Albanensi sacrosanctæ Romanæ ecclesiæ cardinali, de Fuxo vulgariter nuncupato, partibus in istis dictæ sanctæ sedis apostolicæ legato, evocari et conveniri, in dicta villa diversos ditionum suarum, et aliarum circumvicinarum, et etiam remotarum partium, prælatos et viros tam ecclesiasticos quam temporales.
[12] [causa] Quapropter, postquam ut dictum est, ipse dominus noster rex, super hoc, a dicta sancta sede apostolica habuit licentiam condecentem, habuitque a domino nostro cardinali legato supradicto, verbum quod dictarum gloriosarum Sanctarum devotione, et ipsius serenissimi domini nostri regis contemplatione, in exsecutione hujusmodi elevationis libenter, disponente Domino, intererit: placuit majestati dicti domini nostri regis, etiam ad id interveniente beneplacito dicti domini nostri cardinalis legati, nos, ad disponendum negotium hujusmodi elevationis, et faciendum cætera, quæ perantea erant facienda, gratiose præligere et præeligit.
[13] [Arelatum venit;] Nosque Nicolaus, episcopus, judex et commissarius apostolicus præfatus, affectionem dicti domini nostri regis considerantes, cupientes illi totis viribus obsecundare; assumpto, pro notario et scriba nostro in hac parte, honesto et sapiente viro Humberto de Rota, cive Avinionensi, publico, auctoritatibus apostolica et imperiali, notario; anno a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo octavo, indictione undecima cum eodem anno sumpta, die vero jovis quæ fuit dies quarta decima Novembris, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Nicolai, divina providentia papæ quinti, anno secundo; pro mandato supradicti domini nostri papæ. proque dicti domini nostri regis voluntate et affectione devotis exsequendis, discessimus, cum dicto notario nostro de Avinione, ad civitatem Arelatensem, in quam venimus die veneris immediate sequenti. Et quia idem dominus noster rex nobis injunxerat quod in exsecutione dictarum suarum voluntatis et affectionis devotarum vocaremus nobilem et patentem virum dominum Joannem Arlatan, militem, dominum de Castronovo, dictæ diocesis, ipsius domini nostri regis cambellanum fidelem; et ipse dominus Joannes, pro tunc a dicta civitate pro hujusmodi negotio absens erat, nec rediit ad dictam civitatem Arelatem, donec die dominica immediate sequenti circa horam vesperorum ejusdem; ideo ab aliquid negotiando, in hujusmodi negotio, usque ad dictam diem dominicam supercessimus.
[14] [ubi a vicario generali] Adveniente vero die dominica, immediate sequenti, circa horam vesperorum, quæ fuit decima septima Novembris supradicti, reverso apud Arelatem domino Joanne Arlatan supradicto, venerandus pater et egregius decretorum professor, dominus Joannes Albaleti canonicus et præpositus ecclesiæ Arelatensis b vicarius in spiritualibus et temporalibus, ac officialis generalis archiepiscopatus Arelatensis c associatus pluribus et diversis canonicis dictæ ecclesiæ Arelatensis, ac officiariis tam spiritualibus quam temporalibus et nobilibus, burgensibus, et cæteris civibus dictæ civitatis, præsentiam nostram adiens, nobis in diversorio Mutonis d, in quo tunc eramus, cum familia nostra hospitati; reverenter, ex parte supradicti domini nostri regis, postquam de vita et conversatione dictarum Sanctarum gloriosarum, effectioneque et devotione ferventissimis in hac parte dicti domini nostri regis, aliqualem narrationem fecit eleganter, exhibuit et præsentavit coram notario nostro supradicto et aliis, propterea, ut supradictum est, ad invicem convocatis et congregatis, litteras apostolicas per sanctissimum dominum nostrum papam eidem domino nostro regi super elevatione hujusmodi concessas, sua ipsius domini nostri papæ vera bulla plumbea bullatas, potestatem nostram in hac parte continentes, sanas et integras, non viciatas, non cancellatas, nec in aliqua sui parte suspectas, sed omni prorsus vitio et suspicione carentes; quas, cum ea qua decet reverentia humiliter recepimus, tenorem qui sequitur de verbo ad verbum continentes.
[15] [exhibetur commissionis bulla.] “Nicolaus episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus archiepiscopo Aquensi, et episcopo Massiliensi salutem et apostolicam benedictionem e. Piam sanctorum et sanctarum memoriam recolendam, qui Christi sequendo vestigia, æternæ beatitudinis præmia consecuti, cuncti Christi fideles eo debent libentius honorare, quo eorum merita gloriosa, uberior justis tribuitur gratia, et peccatoribus delictorum suorum venia, ipsorum intercessionibus, facilius indulgetur; propter quæ fideles ipsos ad eorum venerationem sanctorum et sanctarum tanto attentius invitamus, quanto id efficacius eis proficere novimus ad salutem. Sane, sicut ex serie petitionis, pro parte carissimi in Christo filii nostri Renati, Siciliæ regis illustris, nobis oblatæ percepimus, licet corpora sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome in ecclesia beatæ Mariæ, villæ de Mari, Arelatensis diocesis, infra terram in loco honesto per sanctos discipulos Christi recondita et tumulata fuerint, et a Christi fidelibus ibidem, cum magna veneratione venerentur, tamen idem rex pro ferventiori devotione populi, et majori veneratione earumdem Sanctarum, affectat corpora et reliquias hujusmodi de dicto loco elevari, et supra altare vel alias infra eamdem ecclesiam in tabernaculo seu capsa argentea, honorifice reponi et recondi, si desuper a sede apostolica concedatur licentia. Quare, pro parte dicti regis, nobis fuit humiliter supplicatum ut super his opportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur affectionem dicti regis plurimum in domino commendantes, ac cupientes ut corpora et reliquiæ Sanctarum hujusmodi a Christi fidelibus congrue venerentur ac decenter conserventur, hujusmodi supplicationibus inclinati, fraternitati vestræ, per apostolica scripta mandamus, quatenus vos f, vel alter vestrum, si ita est, corpora et reliquias Sanctarum hujusmodi de dicto loco licite elevandi et supra altare, vel alias infra ipsam ecclesiam, in tabernaculo honesto seu capsa argentea, reponendi et recondendi, cum solemnitatibus in talibus requisitis, auctoritate nostra, licentiam concedatis. Datum Romæ, apud sanctum Petrum, anno Incarnationis dominicæ millesimo quadringentesimo quadragesimo octavo, tertio nonas augusti, pontificatus nostri anno secundo coronatus.”
[16] [Citantur quoque] Et post hujusmodi præsentationem dictarum apostolicarum, nostræ in hac parte potestatis, litterarum, et illarum receptionem tenorisque illarum, ibidem in aperto ac publice, alta et intelligibili voce, de eis factam, nostro mandato per dictum nostrum notarium lecturam; dominus præpositus et vicarius præsentans, superius nominatus, nos instantissime, tam ex parte sanctissimi domini nostri papæ, quam etiam domini nostri regis supradicti, requisivit, quatenus ad exsecutionem ipsarum litterarum et contentorum in illis procedere curaremus. Nos igitur Nicolaus, episcopus, judex et commissarius apostolicus supradictus, cupientes in præsenti negotio, cujus qualitate attenta, mature procedere, voluimus, ante omnia, de legenda dictarum Sanctarum gloriosarum, et quæ, et qualia, voce et fama publicis in patria illa credebatur, tenebatur et reputabatur, aliisque circumstantiis, quæ nobis in et circa hoc negotium expedire videbantur, voluimus informari.
[17] [scripta] Quamobrem præfatus dominus præpositus et vicarius Arelatensis, pro nostra hujusmodi informatione in hac parte, facto et realiter, coram nobis, exhibuit et produxit extractam legendam, quæ annis singulis in ecclesia Arelatensi et aliis ecclesiis ejus diœcesis ac provinciis, ubi de dictis gloriosis Sanctis fit et colitur festum, legitur et declaratur, in quodam papyri quaterno a registris et libris dictæ Arelatensis ecclesiæ extracto. Produxit insuper et exhibuit, pro nostra supradicta informatione, extractum hujus, quod Gervasius in suo Tractatu seu Otio imperiali, lib. II, de Divisione orbis et provinciarum, in parcella de provincia Arelatensi incipiente, in § Narbonensis, etc., scribit et narrat, ubi expresse ponit dictarum gloriosarum Sanctarum corpora, ut supra in principio præsentium enarrata, quiescere et fuisse sepulta. Quod quidem scriptum corroboratur per ea quæ in Rationali divinorum officiorum, libro primo, de Dedicatione altarium, in § …; postea vero circa finem ipsius § incipientis Verumtamen; quorum omnium, sic productorum, tenores hic inserere et facere omittimus, brevitatis causa, atque cessamus.
[18] [et adducuntur testes,] Produxit insuper novem notabiles et egregias personas tam ecclesiasticas quam sæculares de antiquioribus personis dictæ Arelatensis civitatis, per quas et eorum depositiones dicebat nobis apparere debere, quomodo, voce et fama publicis referentibus, dictæ gloriosæ sanctæ Dei Materteræ, pro sanctis gloriosis palam, publice, communiter et notorie habentur et reputantur, habitæque et reputatæ fuerunt et exstiterunt; etiam id approbantibus diversis miraculis, ab omnibus indifferenter palamque, publice et manifeste, et sine hæsitatione seu dubitatione quacumque, ac a tantis temporibus citra et ultra, quod de initio seu contrario memoria hominum non habetur. Quodque earum corpora gloriosa in ecclesia nostræ Dominæ de Mari fuerunt per sanctos Dei discipulos, de Hierosolymis a Judæis in mari sine gubernaculo expulsos, fuerunt et sunt in eadem ecclesia sepulta, ut pie ab omnibus creditur, vociferatur et habetur, etiam sine hæsitatione et contradictione quibuscumque.
[19] [quibus declaratur antiqua traditio.] Quodque etiam de ipsis gloriosis Dominabus fit et celebratur, anno quolibet, in civitate et diœcesi Arelatensi, festum seu festivitas, cum duplici solemnique et proprio officio, tam in die quam per octavas, videlicet de sancta Maria Jacobi, die vicesima quinta Maji; et de sancta Maria Salomne, die vicesima secunda Octobris; et de aliis circumstantiis, circa hæc necessariis et opportunis. Quos novem testes, sic coram nobis productos, nos ad dicti producentis instantiam, in testes, duximus, ad perhibendum testimonium veritati in hac parte, admittendos et admisimus; eosque successive de et super voce et fama, credulitate, reputatione et aliis circumstantiis supradictis, diligenter, singulariter et secrete, recepto primitus ab ipsis et eorum quolibet corporali juramento ad sancta Dei Evangelia, tactis propterea in manibus nostris per eos et eorum quemlibet successive sacris divinis Scripturis, de deponendo et testificando nobis eam quam de et super his scirent veritatem, nullamque in suis testimoniis immiscere falsitatem, prece, pretio, timore, amore, odio et favore quibusilibet postpositis, totaliter semotis, audivimus et examinavimus diligenter; et ea, quæ super his tulerunt, testimonia in scriptis ad partem per dictum notarium nostrum, et in hac re coram nobis scribam superius nominatum, redigi mandavimus et fecimus.
[20] [Post hæc episcopus petit] Et illis redactis completisque per nos, eis quæ pro hujusmodi elevationis negotio visa nobis fuere facienda, disposuimus, pro ulteriori et latiori informatione nostra, nos in propria transferre usque ad dictam villam de Mari, locum dictæ ecclesiæ nostræ Dominæ de Mari oculis suspicere; et ducere nobiscum dominum Joannem Arlatan, qui fuit exsecutor cujusdam ordinationis, per reverendissimum in Christo Patrem dominum Robertum, modernum Aquensem archiepiscopum nostrum in hac parte collegam, in favorem hujusmodi elevationis factæ; per quam mandavit idem collega noster dictam ecclesiam nostræ Dominæ de Mari fodi, et fodiendo perquiri et sentiri quid de sepultura dictarum sanctarum Dominarum reperiri posset, ut ipse dominus Joannes, qui interfuit in perquisitione supradicta, nobis locum ostendere, et de sic circa hæc gestis et repertis informare et informari facere haberet. Hac igitur de causa, die Martis proxime tunc immediate sequenti et novissime lapsa, quæ fuit dies decima nona Novembris supradicti, discessimus, una nobiscum domino Joanne Arlatan, notarioque ac familia nostris supradictis, de Arelate, et iter arripuimus ad dictam villam de Mari; in qua applicuimus ipsa die, hora tertia post meridiem; et illico nobis ibidem applicatis accersiri mandavimus et fecimus, per dictum dominum Joannem Arlatan, bajulum regis g ac syndicos dictæ villæ, nec non eos qui ex ordinatione dicti domini collegæ nostri perquisitionem fodiendo dictam ecclesiam fecerant.
[21] [villam S. Mariæ de Mari;] Quibus omnibus sic accersitis, nos cum eis transtulimus ad dictam ecclesiam Nostræ Dominæ de Mari, quam clausam reperimus; et illam per honorabiles viros Poncium Comitis et magistrum Joannem Gondelim, notarium et syndicum dictæ villæ, custodes ex ordinatione dicti nostri collegæ clavium dictæ ecclesiæ, ac habentes ex mandato etiam pœnali, ne aliquem cujuscumque sexus, status, præheminentiæ seu condictionis esset, haberent seu sinerent introducere sive introduci infra dictam ecclesiam, sine ipsius domini collegæ nostri, aut præfati domini nostri regis, aut alterius, ab ipso domino nostro rege seu alio superiore mandatum habentis, præter horam qua missa in dicta ecclesia dicitur, licentia expressa; et quod tunc ipsa hora haberent interesse, introducendis tunc fortiores et præcavere, ne pars dictæ ecclesiæ in qua, ut dictum est, pro inquisitione supradicta est fossa, per quempiam ingredi haberet seu videri; aperiri nobis et nobiscum astantibus mandavimus et fecimus.
[22] [ingressus] Qua aperta, nobisque in illa et una nobiscum milite, custodibus, et notario nostro supradictis, ac honorabilibus viris dominis Giraldo Sampsonis, monacho monasterii Montis majoris, ordinis Sancti Benedicti, dictæ ecclesiæ priore, et Hugone Rollandi, presbytero vice curato ipsius ecclesiæ, et non pluribus introductis, dictam ecclesiam oculis subjecimus. Quam ecclesiam ab extra habere comperimus solum duas januas, unam majorem altera, videlicet a qualibet sui parte progrediendo in latum unam januam; et infra comperimus ipsam ecclesiam fore tripartitam videlicet in navim seu navem pro prima; et in unam capellam satis protensam, clausam ante uno cledassio h de ferro, et duobus lateribus, et retro muro de lapide quadrato, pro secunda; et in chorum, seu partem illam quæ psallentibus clericis tantummodo patere debet, pro reliqua et tertia partibus; et ad quam tertiam partem aditus de ipsa ecclesia haberi non poterat, neque potest, nisi per longum muri lateraliter in largum ductum dictæ capellæ facientis.
[23] [ecclesiam,] Et plus comperimus in dicta secunda parte, quæ capella Sanctarum prædictarum vulgo appellatur, quod ipsa secunda pars erat quasi hinc et inde ad longum et latera fossa, et habebat in medio unum canale aquæ dulcis, et hucusque in hodiernum diem a peregrinis, et aliis Christi fidelibus, dictam ecclesiam visitantibus, causa devotionis, et alias, credebatur pie et asserebatur corpora sancta dictarum Dominarum sanctarum fuisse et esse sepulta in pede principalis altaris ipsius capellæ; quod erat de uno lapide marmoreo, longitudinis circa septem palmorum, et latitudinis trium palmorum; pro eo, quia juxta ipsum altare existit forma unius putei dictæ aquæ dulcis, quæ aqua soluerat et solebat ab ipsam ecclesiam gubernantibus dari et tradi Christi fidelibus, illic causa peregrinationis et devotionis venientibus, et etiam patientibus morsu canum seu canis rabidi; et comperta dicta secunda parte seu capella et fossa, et aliis in dispositione superius enarratis, voluimus certiorari quare ipsa secunda pars seu capella sic erat, et fuerat fossa.
[24] [explorat terram] Pro qua nostra certificatione de re hac fuit nobis ibidem significatum, tam per militem et syndicos quam alios dictæ villæ, nobiscum tunc existentes, quod ipsa capella fuerat sic fossa ex ordinatione et de mandato supradicti domini Aquensis archiepiscopi collegæ nostri; et in ea fodiendo indegatum * et investigatum, si corpora sancta dictarum Sanctarum gloriosarum, una cum reliquiis aliis per eas a Hierosolymis apportatis, qui secundum antiquas scripturas dicebantur fuisse in dicta ecclesia sepulta, et, ut credebatur, in dicta capella; et finaliter indagato et fosso in dicta capella usque ad abyssum, id est usque ad inventionem dictæ aquæ dulcis, nihil fuerat in dicta capella inventum, nisi dicta aqua dulcis. Item etiam oculis subjiciendo dictam dictæ ecclesiæ tertiam partem, quæ chorus ipsius ecclesiæ existit, ac pro clericis psallentibus juxta sanctissimas canonicas sanctiones patet, vidimus et comperimus dictam tertiam partem, totaliter a principio usque ad finem, usque ad majus altare, quod est in capite seu fine ipsius tertiæ partis, fossam et indagatam.
[25] [antea efforsam,] Et interrogatis milite et aliis de dicta villa nobiscum ibi existentibus, qui foderant et præsentes fuerant in fossione et indagatione ipsius partis, comperimus, eorum testimoniis et relationibus, ipsam tertiam partem fuisse sic fossam et indagatam ex ordinatione et de mandato domini collegæ nostri supradicti. Comperimus etiam ex relationibus et testimoniis supradictis, quod quasi circa medium dictæ tertiæ partis prope murum a parte sinistra cavando et fodiendo fuerat reperta rupta quædam parva crota i rotunda subterranea, in medio dictæ capellæ, de lapidibus satis debiliter constructa, qui * extendebat se in latitudine ex traversio k totius dictæ capellæ; et habebat, in medio ipsius muri, murus ipse unam parvam portam: per quam habebatur accessus ab altari de terra pista, de quo infra latius dicetur, in tertia parte dictæ capellæ, ad dictam aquam dulcem; et subtus dictam votam l, certæ scutellæ de terra ad comedendum dispositæ, et certæ petiæ m plurium aliarum similium scutellarum de terra, etiam certa quantitas de cineribus et de carbonibus.
[26] [inspicitque unum] Et statim post repertionem seu inventionem scutellarum, et cinerum ac carbonum hujusmodi, plus fodiendo versus majus dictum altare, prope ipsum majus altare, et satis profunde fere per mediam canam n fodientes et indagantes hujusmodi, invenerunt fere per spatium unius canæ, progrediendo ab ipso majori altari, ad medium tertiæ partis in longo, unam magnam quantitatem terræ pistæ, diversam valde a terra alia cavata et fossa in ipsa ecclesia et tertia parte, et in ipsa terra sic pistata unum parvum pilare o rotundum de marmore, altitudinis unius cubiti; item unum parvum lapidem marmoreum ad modum unius altaris portatilis. Et statim postquam non reperierunt plus de dicta pista juxta illud, quo nihil plus reperierunt de dicta pista, et inter hoc et majus altare, reperierunt omnia ossa unius corporis defuncti, videlicet a capite usque ad plantam pedis, ibidem a parte sinistra sepulti, habentis caput juxta id quo cessatum fuit plus inveniri de dicta terra pista, et plantam pedis juxta dictum majus altare, videlicet subtus partem illam, in qua solet legi evangilium.
[27] [et alterum] Quibus hujusmodi sic inventis, indagatores seu fodientes supradicti, plus cavare seu fodere cessarunt; et quæ sic invenerunt, notificari mandarunt et fecerunt serenissimo domino nostro regi memorato. Qui dominus noster rex mandavit, hoc audito, magis et magis in dicta tertia parte fodi et perquiri, si aliquid ibi inveniri posset; et ad hoc exsequi faciendum, remisit apud dictam villam dominum militem supradictum. Qui dominus miles, visis cavatione et dispositione dicti corporis humani sic inventi, fecit ab alia parte dicti altaris, videlicet parte illa qua inchoatur et finitur missa, fodi et cavari. Et sic fodiendo et cavando, fuit in ipsa hujusmodi parte repertum unum caput corporis humani defuncti. Item plus ibi fodiendo, fuerunt inventa, statim post dicti secundi capitis inventionem, multa ossa, tam colli quam spatularum etiam unius corporis defuncti. Ob quod, fodientes et cavantes præfati, perterriti, disposuerunt cum cutellis, et non aliis fortioribus ingeniis p, simpliciter indagare, si plus aliquid reperirent.
[28] [corpus] Et sic simpliciter cum dictis cutellis indagando inveneruut reliquam partem dicti secundi corporis humani, videlicet ab umbilico, seu media parte ventris, usque ad plantam pedis. Et erat restans pars inventa extensa in terram, videlicet ad formam alterius corporis humani, primo loco inventi; videlicet tenendo caput versus partem illam qua fuerat reperta terra pista, et pedes seu plantam pedum subtus dictum majus altare; et inter hæc duo corpora non erat magna distantia, qua distarent duo corpora prœdicta, unum ab alio, plus de tribus palmis q. Comperimus etiam, dictis relationibus supradictis, quod in inventione hujusmodi et postquam dicta duo corpora fuerunt terra discoperta, quod maximus odor ex illis et in loco illo ubi sic sepulta quiescunt, exiit et prodiit, qui a circumstantibus sentitus fuit, et eos cordialiter confortavit.
[29] [jam discoopertum.] Et quia pro tunc dicta duo corpora erant desuper uno feretro, quod dictus dominus miles construi de postibus fecit, coperta, et super hujusmodi feretris et eorum quolibet, unus pannus ciriceus suppositus; mandavimus et fecimus, et pannum et feretra prædicta desuper levari, et quod sic repertum fuerat de dictis duobus corporibus humanis, nobis, et quos nobiscum introduxeramus, ostendi. Et levando feretra supradicta, postquam ipsa fuere levata, sentivimus ex utroque hujusmodi corporum seu ossorum eorumdem fragrantiam magnam progredi, et pariter sentiisse asseruerunt nobiscum, ut dictum est, ibi astantes; quod mirabile debet censeri, attenta humiditate terræ qua dicta ossa sepulta sunt, quæ humiditas potius sentitatem r, quam bonam fragantiam prodire s verisimiliter est censenda. Et illis discopertis omnino, comperimus et vidimus de puncto ad punctum, dicta duo corpora esse sepulta et in dispotione superius latius expressa, et similiter viderunt, quos nobiscum introduxeramus, qui ibidem una nobiscum existebant.
[30] [item quatuor] His vero sic compertis, redeuntes ad dictam capellam ab extra, a parte sinistra comperimus etiam ibidem fuisse fossum et cavatum; et inquirentes quare et propter quid ibi erat et fuerat cavatum, nobis, per militem et alios ex cavatoribus supradictis ibi adstantibus nobis, dictum et responsum exstitit, quod quando primo ex ordinatione dicti nostri collegæ fuit inchoatum cavare indagationem, de qua supra fit mentio, indagatio ipsa fuit inchoata a parte dextra dictæ capellæ, videlicet ab extra, et in parte illa qua de navi dictæ ecclesiæ per partem dextram habetur accessus ad dictum chorum, et in ipsa parte dextra cavando seu fodiendo circa finem dictæ partis dextræ, satis profunde in terra fuit repertum unum caput corporis humani, satis grossum, ligatum una lamina de plumbo; et postquam fuit cavatum, in dicta parte dextra, ad videndum, si aliqua ossa, aut aliud in dicta dextra parte posset inveniri: nihil plus, neque ossa, neque aliud, in dicta parte fuit inventum, præter caput supradictum.
[31] Et ideo fodientes seu cavantes hujusmodi concluserunt ad invicem, [alia] præsente dicto domino milite et non contradicente, ab alia parte dictæ capellæ, videlicet a parte sinistra fodere et cavare et indagare, si aliquid in ipsa parte posset reperiri; et postquam foderunt de dicta parte id quod possibiliter fodi poterat, invenerunt in summitate dictæ sinistræ partis, respiciendo ad majus altare, quod est in dicta tertia parte, et recte a directo illius partis dextræ partis dictæ capellæ, in qua caput plumbo ligatum, de quo supra fit mentio, fuit inventum, tria capita corpora * humanorum posita et sepulta ibidem ad modum unius triquadrati t, seu unius, quod gallico vulgari vocatur hersa, et quod, dispositive ad dictum primo loco repertum caput u habendo respectum, poterant ipsa quatuor capita sic reperta censeri facere unam crucem seu formam unius crucis, videlicet primo inventum caput faciebat seu formam pedis crucis, aliud vero, quod in summitate dicti triquadrati erat caput, constituebat seu faciebat summitatem crucis, et duo alia capita quæ erant in angulis dicti triquadrati, constituebant unum partem dextram, et aliud partem sinistram dictæ crucis; et cavato seu fosso, ut dictum est, in dicta sinistra parte tantum quantum fodi et cavari possibiliter potuit et valuit, nil aliud in ipsa parte potuit inveniri, nisi tria capita superius dicta.
[32] [capita.] Comperimus plus et postremo relationibus supradictis a memoria hominum citra nec ante fuisse visum neque auditum, aliquod funus cujuscumque defuncti fuisse in dicta ecclesia ob reverentiam hujus, quod in ea quiescunt corpora gloriosa dictarum Sanctarum cum reliquiis multis diversorum Sanctorum, sepultum, neque sepeliretur qualicumque de causa, sed sepeliuntur hujusmodi funera in cimeterio dictæ ecclesiæ circumquaque ipsam ecclesiam ab extra existenti.
[33] [Super his juridicta] Completa igitur dictæ ecclesiæ, in capella, et duabus partibus ejusdem ab extra, videlicet dextra et sinistra partibus, ac etiam choro ipsius ecclesiæ, oculata inspectione nostra supradicta; et in ipsa nostra oculari inspectione compertis omnibus et singulis quæ comperuisse superius diximus et narravimus, et nihil plus, discessimus ab ipsa ecclesia ad diversorium quo in dicta villa collocati eramus; et ad ipsum diversorium nobis præsentari et ad nos venire mandavimus et fecimus dictum militem, syndicosque et alios qui cavationes, fossiones et indagationes, de quibus supra fit mentio, fecerunt, usque ad septem personas, et ipsos et eorum quemlibet, singulariter, diligenterque et secrete examinavimus et interrogavimus, recepto primitus ab eis, et eorum quolibet, ad sancta Dei Evangelia corporali juramento, in manibus nostris tactis scripturis divinis et sacrosanctis, præstito de et super cavatione, fossione et indagatione supradictis, eorumque circumstantiis et aliis quæ nobis visa fuere inquirenda circa hæc.
[34] [quæstio habita] Et factis per eos super his eorum depositionibus et testimoniis coram nobis, ac illis in scriptis per notarium nostrum supradictum ad partem redactis, recedere a dicta villa in crastinum, quod fuit die Mercurii tunc crastina et proxime venienti, disposuimus, ab ulterius aliquid peragendo supercessimus, ac apud Avinionem reverti; hunc nostrum processum reverendissimo domino nostro cardinali et legato supradicto, cui exsecutionem supradictæ elevationis sanctissimus dominus noster papa supradictum post dictarum nostrarum potestatis litterarum apostolicarum, superius insertarum, concessionem, duxit committendam, humiliter præsentari, ut sua reverendissima Paternitas super ulterius agendis in hujusmodi elevationis negotio ordinare et dispouere posset ad suæ libitum voluntatis: et ipsa die recessimus, gressus nostros repetendo, apud Avinionem, unde perantea hac de causa, ut supradictum est, iter nostrum arripueramus, ubi in Avinione v die Jovis tunc crastina, et immediate sequenti, quæ fuit dies vicesima tertia Novembris supradicti.
[35] [et scriptum instrumentum] In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium præmissorum, de et super præmissis has patentes litteras, hunc nostrum processum in se continentes, confici, per dictum notarium nostrum, mandavimus et fecimus, et sigilli nostri appensione muniri. Quæ omnia modo et forma supradictis acta fuerunt locis et temporibus latius superius expressis et declaratis. Et ego Humbertus de Rota, de Matiscone civis Avinionensis, publicus apostolica imperiali, et regis Franciæ notarius, curiarumque episcopalis et temporalis Avinionensis in causis civilibus scriba, omnibus et singulis in processu suprascripto, dum, ut in eo scribuntur, per reverundum in Christo Patrem dominum Nicolaum de Brancassiis, episcopum Massiliensem coexsecutoremque supradictum, et coram eo fierent et agerentur, præsens fui, et de et super eis de ejusdem domini episcopi mandato præsentem processum per alium, me aliis occupato negotiis, mihi fidelem, scriptum confici x, quem propria manu subscripsi, et signo meo solito, una cum appensione sigilli ejusdem domini Massiliensis episcopi, signavi in fidem, robur et testimonium veritatis omnium et singulorum in illo contentorum.
ANNOTATA.
a Id impugnat Valesius, citans [Notitia Gallicarum. Voce Camaria insula.] ex Gervasio Tisleberiensi, Narbonensem provinciam habere in fronte, qua Rhodanus fluvius exit in mare, Sticadas insulas, quas vulgo Camargas nominant, quasi Caras Marchias; in modum enim insulæ, Rhodano, per tria ostia diviso, claudi. Subjungit Valesius: Sed fallitur Gervasius. Nam Camariæ primum dictæ sunt, quæ postea Camargæ …, ut videtur a Caio Mario, non a Caris Marcis, aut limitibus (notum est vocem Marca idem sonare ac Limes); uti fossa Mariana, ejusdem Caii Marii opus, partem Rhodani navigabili alveo effundit. Stœchades autem sunt insulæ in mari Gallico contra Massiliam (quod quidem confirmatur ex Pomponio Mela: In Gallia, inquit [De Situ Orbis, lib. II, cap. 7, pag. 239. Lugduni Batav. 1782.] , quas referre conveniat (insulas), solæ sunt Stœchades, ab ora Ligurum ad Massiliam usque dispersæ. Sic ille); ita ut earum nomen insulæ amnicæ, qualis est Camaria aut Camariæ, convenire non possit. In tabulis plerisque vocatur Camaria la Camargo. Valesii sententiam sequitur Guibert [Dictionnaire de Géographie.] . Confer Comm. præv. num. 25.
b Johannes I, Albaletus alias Arbaleti, eodem præsule (Ludovico Alemando cardinali) præpositus Arelatensis 1447 [Gallia Christiana, tom. I, col. 598.] .
c Nemini mirum videbitur, nullam hic nec in sequentibus fieri mentionem de archiepiscopo Arelatensi Ludovico Alemando, qui in memoriam sibi revocarit acta conciliabuli Basileensis. In eo cœtu (quando agebatur de deponendo Eugenio IV [Histoire de l'Église Gallicane, tom. XX, pag. 370 et seqq. Paris 1827, in-12.] ) omnia gesta esse Ludovici nostri nutu, postquam dissidium patrum cum Eugenio IV erupit in apertum schisma, queritur Odericus Raynaldus… At si auctor fuit eligendi Amedeum Sabaudum, qui dictus est Felix V, eidem postea suasit, imo persuasit abdicare papatum. Interim ab Eugenio IV, contra quem sententiam exauctorationis pronuntiarat cardinalis Arelatensis die XX Junii anni 1439 [Ibid. pag. 387 et seq.] vicissim depulsus est a sede Arelatensi … Administrandæ vero Arelatensi ecclesiæ præfectus est Rogerius Aquensis ecclesiæ præpositus (id quidem ab initio; sed anno 1448 Præpositus erat Joannes Albaletus)… Absoluto concilio, Arelatem rediit (cardinalis post abdicationem nempe Felicis V antipapæ factam die 9 Aprilis [Art de vérifier les dates, pag. 309.] vel potius 7 Aprilis [Histoire de l'Église Gallicane, ubi supra, pag. 460.] anno 1449) … restituente ipsi honores pristinos Nicolao papa V (qui in locum Eugenii IV electus fuerat die 6 Martii, et die 18 coronatus anno 1447 [Art de vérifier les dates, pag. 309.] ) …, addita etiam apostolicæ sedis legatione in Germania inferiori. Inde reversus in diœcesim suam, Salonii emisit animam die XVI Septembris 1540 [Gallia Christ. tom. I, col. 583.] . Et infra additur [Ibid. pag. 584.] : Miraculis ad ejus ejus sepulcrum Arelate fieri solitis, ut Æneas Sylvius testatur, claruisse constat; et una cum Petro Luxemburgio… Clemens VII papa anno 1527, ob memoriam egregiarum utriusque virtutum ac piorum operum, nec non miraculorum coruscationem, debito Beatis cultu ac veneratione honorari concessit. Addo quædam ex Actis B. Lud. Alamandi, operi nostro a Stiltingo insertis die 16 Septembris [Acta SS. tom. V Septembris, pag. 436 et seqq.] . Officium ejus additum fuit veteri breviario Arelatensi sub Joanne Ferrerio archiepiscopo, defuncto anno 1621 [Ibid. pag. 436.] ; sed deinde prætermissum, ignorante Saxio qua de causa; resumptum tamen sæculo XVII, cum leviuscula forsan immutatione, fixumque die Dominico ante festum Dedicationis S. Michaelis archangeli, ut in perpetuum eo die dicatur ritu duplici [Ibid. pag. 437.] . Multis agit Stiltingus de gestis utique reprobandis et lugendis B. Alamandi in concilio Basileensi [Ibid. 442 – 455.] ; atque concludit [Ibid. pag. 452.] : Verum infelix exitus tantorum moliminum oculos aperire potuit viri alias minime mali. Vidit demum fædum schisma conflatum esse in ecclesia, et pontificem suum, quem forte æque ac Martinum V post Constantiense concilium, cito ab omnibus agnoscendum speraverat, a toto fere mundo improbari. Vidit non paucos ex iis, qui inter præcipuos fuerant in concilio, non Felici suo sed summo Pontifici subjectos, ac Felicis purpuram ab aliquibus etiam abjectam. Hinc videre potuit, gesta sua improbari; potuit serio ac tranquillo examine facta sua excutere, et eorum temeritatem tandem agnoscere et deflere. Neque dubitandum est quin id fecerit, ut ostendam contra aliquos id negantes, nempe Bailletum, Natalem Alexandrum aliosque, contendentes B. Ludovicum in ea defunctum opinione, quam secutus fuerat concilii Basileensis tempore [Ibid. pag. 452.] . Scilicet vellent inter Beatos invenire aliquem, qui Romanæ ecclesiæ decretis constanter se opposuit, nec mentem unquam, ne in morte quidem mutavit, ac si rebellibus ecclesiæ filiis nihil amplius timendum foret, postquam Beatum aliquem futilibus aliquot ratiunculis exhibere conati fuerint sibi in rebellione similem. Verum tam ineptæ et frivolæ sunt rationes, quibus Basileenses labe schismatis eximere, et quibus pœnitentiam Ludovii Alamandi negare contendit Alexander, ut mirer similia scribi potuisse ab homine alias erudito. Cætera vide apud Stiltingum.
d Il est, juxta R. D. Faillon, sub signo Vervecis, gallice mouton, unde barbara vox muto [Monuments inédits, tom. I, col. 1326.] .
e Sunt eædem, paucis immutatis, litteræ, quæ supra num. 5. Dies quoque diversa est.
f Hæc paulo aliter reddenda erant ac supra num. 5.
g Bajulum regis. Voces hæ referri non possunt, ut non nemo autumavit, ad Joannem Arlatan, quasi ipse fuisset bajulus regis. Textus perspicuus est: Accersiri mandavimus … per Joannem Arlatan, bajulum regis ac syndicos dictæ villæ. Videtur hic agi de Balivio [Ibid. tom. II, col. 1237 et seq. note b.] .
h Id est Crate seu Clathris.
i Probabiliter a voce italica grotta gallice grotte, quæ ut cryptæ species haberi potest. Cæterum indicatur structura lapidea eaque concamerata.
k Ex transversio id est per transversum.
l Votam id est fornicem gallice voute. Videtur indicari structura concamerata, quæ supra lit. i.
m Petiæ gallice pieces, id est frustra, fragmenta.
n Mediam canam, species mensuræ est, cujus longitudo diversa in diversis regionibus. In Provincia et Occitania inferiori habet pedes sex et lineas duas [Dictionnaire de Trevoux. Verbo Canne.] .
o Pilare gallice pilier, id est columna. Vide Comm. præv. num. 41.
p Ingeniis id est instrumentis. In Glossario Ducangii: Ingenium machina bellica, ingenio et arte adinventa et constructa. Hinc vox gallice engin.
q Tribus palmis. Recte observat R. D. Faillon [Monum. inédits, tom. I, col. 1328, note a.] , ex hac tam minuta episcopi Massiliensis descriptione, commentitium demonstrari, quod habet Joannes Bertaudus in Encomio trium Mariarum et ita refertur apud Colvenerium [Kalendarium SS. V. Mariæ, ad diem 9 April. tom. I, fol. 284, verso.] : Harum Mariæ Cleopha et Salome, sororum virginis Mariæ, beata corpora nunc in Gallia celtica recondita visuntur, in oppido quodam exiguo, Gallis et plerisque aliis ob ipsa sane quam (valde) religioso, e regione Massiliæ, civitatis provincialis comitatus. Unde cum Robertus olim Siciliæ rex et Provinciæ comes præfata corpora ex eorum cellula, in qua ad præsens celeberrime consistunt, ea quidem evelli imperasset, frustra nixus est: quæ admodum amplexu gemino divinitus palam adeo conjuncta sunt, ut quondam separata fuisse minus crederetur, Fratre Joanne Veneto perspicuo auctore in vitis ipsarum trium Mariarum. Nec mirum consortium ipsarum sanctarum Sororum post obitum, annuente Deo optimo, factum, quod, vita vegetante, apprime illibatum constiterat. Porro regnavit Robertus ab anno 1309 usque ad annum 1344 [Henschenius in Actis S. Mariæ Cleophæ, 9 April. pag. 815.] . Res itaque hæc gesta foret sæculo et aliquid amplius ante Inventionem seu Elevationem sub Renato anno 1448. Atqui evidens est in hac ne vel levissimum indissolubilis illius corporum nexus repertum vestigium fuisse, unde merito fabulis annumerandus est, sicut et alia pleraque a Joanne de Venetto consarcinata. Cæterum hujus narrationem, si lubet, vide apud Henschenium, qui illam in extenso recitat, additis uno et altero miraculo [Henschenius in Actis S. Mariæ Cleophæ, 9 Aprilis, pag, 815.] .
r Sentitatem. Vox deducta a Sentina, ac proinde pravum significans odorem.
s Prodire id est producere vel prodere.
t Triquadrati id est trianguli; hersa gallice herse, latine occa.
u Caput. In authographo per errorem fuit scripta vox locum pro caput.
v In Avinione. Probabiliter legendum est advenimus vel quid simile.
x Supple curavi.
* indagatum
* quæ
* corporum
§ III. Tenor informationum, de quibus in processu domini episcopi Massiliensis fit mentio.
[Testimonia Arelatensia:] Sequuntur dicta et depositiones ac testimonia certorum testium per nos Nicolaum de Brancaciis, episcopum Massiliensem, judicem et commissarium apostolicum in illa parte, apostolica auctoritate deputatum, auditorum et examinatorum tam in civitate Arelatensi quam in villa nostræ Dominæ de Mari Arelatensis diocesis, pro negotio et facto elevationis gloriosorum corporum sanctorum Dei materterarum et gloriosissimæ ejus Genitricis sororum, sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome, quam elevationem fieri facere de proximo intendit serenissimus dominus noster rex Renatus.
[37] [Isnardi de Aqueria,] Anno a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo octavo, indictione undecima cum eodem anno sumpta et die decima octava Novembris; venerabilis, nobilis et religiosus vir dominus Isnardus de Aqueria a, canonicus et archipresbyter ecclesiæ Arelatensis, ætatis sexaginta annorum testis nobis Nicolao, episcopo Massiliensi, commissarioque apostolico supradicto ministratus, et per nos ad perhibendum in hujusmodi negotio receptus et admissus, atque juratus, dixit juramento suo: quod ipse, qui a multis annis citra fuit canonicus dictæ ecclesiæ, vidit, scivit et audivit, palam, publice et manifeste credi et reputari Arelate, et partibus circumvicinis, quod corpora dictarum Sanctarum requiescunt, fueruntque et sunt humata in loco de Mari et ecclesia illius; et propterea est accessus et peregrinatio magna Christi fidelibus ad ipsam ecclesiam atque locum, ab omnibus etiam de remotis partibus, ipseque loquens fuit peregrinus ad illa causa devotionis; quodque dictæ Sanctæ habent festum anno quolibet, videlicet una, vicesima quinta Maji, et alia vicesima secunda Octobris; et sunt hujusmodi festa descripta in calendario ecclesiæ Arelatensis; et ecclesia Arelatensis habet officium, ab antiquo proprium de illis, legendam, capitula, hymnum, et responsoria, et missam, et octavas, etc., etc.: alia dixit nescire diligenter interrogatus.
[38] [Olivarii,] Eadem die examinatio domini Joannis Olivarii b, præcentoris Arelatensis. Venerabilis et religiosus vir dominus Joannes Olivarii, canonicus et præcentor ecclesiæ Arelatensis, ætatis sexaginta annorum vel circa, testis administratus, juratus et receptus, juramento suo dixit et deposuit quod ipse, qui a viginti duobus annis citra fuit canonicus dictæ ecclesiæ, et perantea in illa et dicta civitate fuerat nutritus infans, vidit et scivit toto tempore suæ memoriæ, dici, reputari palam et publice, indubie et notorie, quod corpora dictarum Sanctarum fuerunt et sunt humata, et requiescunt in ecclesia villæ de Mari, ad quas ecclesiam et villam de Mari, propterea causa devotionis dictarum Sanctarum est et habetur, etiam de remotis partibus, peregrinatio et communis accessus; ipseque loquens fuit pluries peregrinus causa devotionis ad dictum locum, et de ipsis Sanctis colitur festum in dicta civitate et ecclesia Arelatensi, et etiam in villa dicta de Mari, videlicet, de una in Majo, et de alia in Octobri; habetque ecclesia Arelatensis propria officia de illis, videlicet, vesperos, matutinas, hymnos, legendam et responsoria, et missam pro diebus festorum et illarum octavis; et ipse, qui loquitur, ut præcentor dictæ ecclesiæ, in tabulis chori intitulat dicta festa duplicia cum c quando illa occurrunt. Plura dixit se nescire interrogatus, etc.
[39] [Antonii Pelam,] Eadem die examinatio Anthonii Pelam, mercatoris de Arelate. Honorabilis et sapiens vir Anthonius Pelam, mercator, oriundus de Arelate, ætatis septuaginta annorum, et bonæ memoriæ quinquaginta annorum et ultra, testis administratus, ut supra, et juratus, atque receptus, juramento suo dixit et deposuit, videlicet, quod a totis temporibus suæ memoriæ, ipse ab antiquis et aliis, in dicta civitate vidit et audivit dici, et teneri palam, et publice communiter, et notorie quod sacratissima corpora sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome fuerunt sepulta, et sepulta requiescunt in loco villæ de Mari dictæ, Arelatensis diœcesis, et ipse sic tenuit, credidit, tenetque et credit; quodque in earum festivitatibus, quæ sunt videlicet Mariæ Jacobi in Maio, et Mariæ Salome, quæ est in Octobri, in quibus mensibus cujuslibet ipsarum Sanctarum solemnizatur festum, illarum est publicus et communis, causa devotionis et adorationis ipsarum Sanctarum, accessus et peregrinatio; et ipsemet, qui loquitur, in altera hujusmodi solemnitatum fuit, causa devotionis, et plures tunc, et etiam ante et post, venire peregrinos vidit et audivit; quodque de præmissis fuit et est in dicta civitate Arelatensi, et partibus circumvicinis publica vox, communis opinio, credulitas et fama.
[40] [Joannis Cabassole,] Eadem die examinatio Joannis Cabassole civis Arelatensis. Nobilis vir Joannes Cabassole, de Cavallione oriundus, civis et incola Arelatensis ab ephebis, ætatis sexaginta annorum, et bonæ memoriæ quinquaginta et ultra, ut dixit, testis, ut supra, ministratus, et receptus atque productus, dixit et deposuit verum esse quod ipse, qui loquitur, a temporibus suæ infantiæ usque nunc vidit, scivit et audivit ab omnibus etiam se antiquioribus dici, teneri, indubitanterque credi, et reputari palam, publice, communiter et manifeste in dicta civitate Arelatensi, et totis illis partibus illis circumvicinis, quod in villa de Mari dictæ diœcesis. et in ecclesia beatæ Mariæ ejusdem, fuerunt et sunt humata corpora sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome, sororum beatissimæ Dei Genitricis, et, causa devotionis quæ ad illas habetur, est ad eas et dictum locum peregrinatio notorie et manifeste ab omnibus patrialibus d, et etiam longinquis et remotis, ipseque loquens, qui ita pie et pro vero habet et credit, fuit pluribus vicibus, causa devotionis et peregrinationis, ad ipsum locum ad orandum et venerandum dictas Sanctas, scitque quod in civitate Arelatensi, et dicto loco, celebratur festivitas illarum, et cujuslibet earum, videlicet, ut credit, unius in Majo, et alterius in mense aut proxime præterito vel alio præcedenti. Plura, etc.
[41] [Honorati Raynaudi,] Eadem die examinatio Honorati Raynaudi de Arelate. Nobilis Honoratus Raynaudi burgensis et originarius civitatis Arelatensis, ætatis sexaginta annorum, et bonæ memoriæ quinquaginta, testis administratus, juratus et receptus, juramento suo dixit et deposuit esse verum quod ipse loquens a totis temporibus suæ memoriæ vidit, scivit et audivit dici et reputari indubitanter, palam, publice et notorie, etiam a majoribus annis se, quod corpora dictarum Sanctarum fuerunt et sunt humata in dicto loco et ecclesia de Mari, estque magna peregrinatio, causa devotionis illarum, ad ipsum locum, et de illis colitur festum annis singulis, videlicet unius in Madio et alterius in Octobri, ipseque qui loquitur, qui ita credidit et credit fuisse et esse verum, fuit ad dictum locum causa devotionis. Plura,etc.
[42] [Joannis Margoie,] Eadem die examinatio domini Joannis Margoie, militis de Arelate. Nobilis et potens vir dominus Joannes Margoie, miles ordinis sancti Joannis Hierosolymitani, oriundus civitatis Arelatensis, ac præceptor domus beatæ Mariæ de templo, ordinis et civitatis supra dictorum, ætatis septuaginta, et bonæ memoriæ sexaginta annorum, ut dixit, testis, ut supra, administratus, juratus et receptus, ejus medio juramento dixit et deposuit, quod ipse qui loquitur, ut prædicitur, originem traxit a civitate Arelate, et in illa alitus ut pro magna parte suæ vitæ moratus fuit, vidit, scivit et audivit ab omnibus indifferenter, etiam se majoribus annis seu antiquioribus, dici palam, publice, communiter et manifeste, quod in villa de Mari, et ecclesia beatæ Mariæ ejusdem, fuerunt et sunt humata ac quiescunt corpora sancta sanctarum Domini nostri materterarum et beatissimæ ejus Genitricis sororum, sanctarum Mariæ Jacobi et Salome, ibidemque venerantur a Christi fidelibus, et ad ipsum locum habetur incessanter, causa devotionis illarum, peregrinatio publica a patriotis et etiam a de longinquis et remotis partibus, ipseque loquens hoc credidit et credit indubitanter fuisse et esse verum, fuitque, causa devotionis, diversis vicibus, et in diversis etiam magnatum societatibus, ad ipsum locum de Mari; et ibidem oravit et orari vidit dictas Sanctas; quodque ipsæ Sanctæ habent festum quælibet, quod celebratur in dictis civitatibus et loco ab omnibus, videlicet, unum in Majo, et aliud in præsenti seu præterito mense, etc. Plura dixit.
[43] [Bernardi Pangoni,] Eadem die examinatio magistri Bernardi Pangonis de Arelate. Honorabilis vir magister Bernardus Pangonis, notarius, syndicus et civis Arelatensis, ætatis quinquaginta quinque annorum vel circa, testis administratus, juratus et receptus, dixit et juramento suo deposuit, quod a toto tempore suæ memoriæ ipse vidit et audivit in civitate Arelatensi dici, teneri et reputari palam, publice, communiter et notorie, quod corpora dictarum sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome fuerunt et sunt humata in ecclesia nostræ Dominæ de Mari Arelatensis diœcesis, et de eis colitur in ipsis locis festum omni anno, videlicet unius in Majo et alterius in Octobri; et tunc, et potissime in Majo, est magna peregrinatio, causa devotionis earumdem, in dicto loco; et multi undique tunc accedunt, ipseque, qui loquitur, pluries accessit dicta de causa, et fuit peregrinus, et vidit fieri processionem, et imagines illarum processionaliter portari, et vidit super earum sepultura vota plura, serta et alia, etc.
[44] [Petri Isnardi] Eadem die examinatio Petri Isnardi de Arelate. Nobilis vir Petrus Isnardi burgensis et originarius civitatis Arelatensis, ætatis quinquaginta annorum, et bonæ memoriæ quadraginta, testis juratus, etc., ejus juramento dixit verum esse, quod ipse qui loquitur, toto tempore ætatis suæ vidit, scivit et audivit dici et publice reputari in dicta civitate, et etiam ab antiquis ejusdem, quod corpora dictarum Sanctarum requiescunt et fuerunt et sunt humata in dicta villa de Mari, et ecclesia ejusdem, sub nomine nostræ Dominæ fundata, et causa devotionis illarum, est et habetur publica et communis peregrinatio ab omnibus indifferenter, etiam de remotis partibus, ipseque, qui loquitur, qui ita credidit et credit fuisse et esse verum, fuit pluribus vicibus ad ipsum locum et ecclesiam peregrinus, quodque omni anno colitur festum de eis in Arelate et dicto loco, videlicet unius in Majo, videlicet, vicesima quinta Maji; et alterius in Octobri; et ecclesia Arelatensis colit dicta festa; et in die eorum festorum portantur imagines earum processionaliter; et ipse, qui loquitur, fuit in processione, et pallium e portavit. Plura, etc.
[45] [et Jacobi Bastoneti.] Eadem die examinatio Jacobi Bastoneti de Arelate. Honorabilis vir Jacobus Bastoneti, originarius Arelatensis, ætatis septuaginta sex annorum, testis, etc., dixit quod a totis temporibus suæ ætatis ipse loquens audivit, vidit et scivit, etiam a se antiquioribus credi, dici et reputari palam, publice, communiter et notorie in Arelate et partibus circumvicinis, quod in dicta villa de Mari, et ecclesia nostræ Dominæ ejusdem, requiescunt fueruntque et sunt sepulta corpora dictarum sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome, prope et in pede majoris altaris ejusdem; ibidemque a Christicolis venerantur, coluntur, adorantur, et causa devotionis et adorationis est continua communisque et publica peregrinatio a patriotis, etiam a remotis partibus; et ipse, qui loquitur, ad ipsum locum pluries dicta de causa peregrinus fuit; et ob illarum memoriam et honorem annis singulis in Arelate colitur earum festum, videlicet unius in Majo, et tunc magna populi multitudo etiam cum quadrigis illic ad festum accedere, et se vehi et portari facere consuevit, et etiam de partibus circumvicinis; et alterius ante festum omnium Sanctorum; ipseque loquens in festo Maji peregrinus pluries fuit, et imagines dictarum Sanctarum processionaliter portari vidit, et ipsas Sanctas venerari juxta dictum majus altare. Plura, etc.
[46] [Testes auditi in villa de Mari Joannes Arlatan de cultu immemorabili,] Deinde dictus dominus Massiliensis commissarius ad examinationem testium subscriptorum processit in villa de Mari, ut sequitur: et primo examinatio domini Joannis Arlatan, militis. Nobilis et potens vir dominus Joannes Arlatan, miles de Arelate, dominus de Castronovo, Arelatensis diœcesis, ætatis sexaginta annorum, et bonæ memoriæ quinquaginta, ut dixit, testis administratus et juratus, suo juramento medio dixit et deposuit, ut sequitur: videlicet verum esse quod a totis temporibus memoriæ suæ ipse indubitanter, publiceque, palam, communiter et notorie vidit, scivit et audivit credi, dici et reputari, quod gloriosa corpora sanctarum materterarum Domini nostri Jesu Christi, sororumque gloriosissimæ virginis Mariæ suæ matris, videlicet sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome, fuerunt et sunt sepulta ac requiescunt in ecclesia nostræ Dominæ villæ de Mari, dictæ diœcesis; et in eadem die ab omnibus circumquaque patriotis, etiam a remotis partibus, venerantur, multique de dictis patriotis, et etiam de dictis partibus remotis, affluunt dietim ad dictam ecclesiam nostræ Dominæ, causa peregrinationis et devotionis, ad dictas Sanctas, ac etiam pluries hac de causa ipse loquens illic accessit et fuit; scitque et vidit quod in civitate et ecclesia majori et aliis civitatis et diœcesis Arelatensis, de quibus notitiam habet, colitur festum de ipsis Sanctis, videlicet de sancta Maria Jacobi in Majo circa finem, et de sancta Maria Salome in Octobri etiam circa finem.
[47] [de terra] Dixit ulterius, quod de anno præsenti et mense Julii ejusdem, quia serenissimus dominus noster rex Renatus disposuit procurare et facere toto suo posse, quod dictarum gloriosarum Sanctarum corpora de loco, ubi infra terram dictæ ecclesiæ de Mari requiescebant, elevarentur; et propterea certas super hoc a beatissimo domino nostro Papa impetraverat litteras, quæ reverendissimo domino Aquensi archiepiscopo moderno dirigebantur; dictus dominus noster rex pro executione hujusmodi litterarum destinavit ad dictam villam de Mari dictum dominum archiepiscopum. Qui dominus archiepiscopus, quando fuit applicatus ad ipsum locum, et infra dictam ecclesiam, sciscitatus est a diversis incolis, et aliis originariis et senioribus dicti loci, ubi credebantur dictarum Sanctarum corpora in dicta ecclesia requiescere; et responso sibi per sic inquisitos quod credebantur dicta corpora quiescere in capella quæ in centro dictæ ecclesiæ, videlicet inter navem et chorum ejusdem ecclesiæ, est contructa, ipse dominus archiepiscopus ordinavit in dicta capella fodi, et tantum cavari, quod dicta corpora possent reperiri seu possit haberi certitudo si ipsa sancta corpora in dicta capella requiescunt.
[48] [effossa] Qua de re dictus loquens, qui, ad requestam dicti domini nostri regis, fuit paulo post per dictum dominum archiepiscopum destinatus ad dictam villam de Mari pro faciendo exequi ordinationem ejusdem domini archiepiscopi, quod dicta ecclesia cavaretur, quam cito fuit applicatus in dicta villa de Mari, vocavit certos ex syndicis et aliis incolis dicti loci usque ad numerum quatuordecim; et illis ad faciendum cavationem hujusmodi auctoritate dicti domini archiepiscopi commisit et injunxit, primitus ab ipsis sic præsentatis præstito corporali juramento ad sancta Dei evangelia, quod bene, fideliter et diligenter dictam cavationem facerent, et quidquid cavando reperirent, veraciter et fideliter seu dicto domino nostro regi, aut nobis pro ipso domino nostro, revelarent, eisdem sic præsentatis cavationem supra dictamque f solis post introductis per dictum loquentem, ex ordinatione dicti domini archiepiscopi, infra dictam ecclesiam, illis quos, ut dictum est, ipse dominus archiepiscopus commiserat ad faciendam cavationem supra dictam, solum, et nullis aliis præter notarium dicti loci.
[49] [inventisque uno] Ipsi sic introducti dictam cavationem facere inchoarunt, et inchoaverunt illam secus dictam capellam a parte dextra; et postquam cavaverunt quasi usque ad finem dictæ partis dextræ, constituit clausuram dictæ capellæ; ibidem invenerunt unum caput corporis humani plumbo coopertum, seu bendatum g; et facta diligenti cavatione, si plus ibidem reperire possent, nihil aliud, neque unicum ossum ibidem in dicta parte invenerunt. Deinde continuando cavationem hujusmodi, cavaverunt partem in choro dictæ ecclesiæ, qui est retro dictam capellam; et cavando in dicto choro, reperierunt in illo quamdam crotam antiquam, quam fregerunt, et reperierunt certas scutellas, et petyas h scutellarum terræ, cineresque et carbones nigros, et unum murum ex transverso, in quo erat una parva porta, clausa uno lapide; et credit quod illa porta erat pro accedendo de dicta crota ad fontem seu puteum aquæ dulcis, qui est in capella dictarum Sanctarum in medio ecclesiæ sita, in qua capella fuit etiam cavatum, sed nihil in illa fuit repertum, nisi fons seu puteus dictæ aquæ dulcis; et ordinavit idem loquens quod cavatio continuaretur procedendo usque ad majus altare dicti chori.
[50] [et altero corpore,] Et hoc ordinato, accersitus per dictum dominum nostrum regem, ab hinc recessit ad ipsum dominum nostrum regem, qui eum sic accersitum, quam cito appulit ad ipsum, eum mandavit, non recordatur ubi pro præsenti. Dixit plus, quod ipso loquente regresso, dictus dominus noster rex sibi dixit quod illi de villa de Mari sibi fecerant notificari, quod cavando prout ipse loquens cavare injunxerat, invenerunt ossa unius corporis humani, et certa alia satis consonantia ad illud, quod Gervasius in suo Occio i imperiali scribit de sepultura dictarum Sanctarum. Quare voluit dictus dominus noster rex, et eidem loquenti injunxit, quod rediret ad dictam villam de Mari, et videret quid ibidem fuerat inventum, et faceret quæ sibi loquenti utiliora et expedientiora viderentur peragenda ad hanc rem. Et tunc ipse, qui loquitur, reversus fuit ad ipsam villam; et quam citius in illa appulit, ivit cum syndicis dicti loci, qui cessaverant et cessabant plus in dicta ecclesia cavare ad ipsam; et visitavit dictam cavationem, et reperit et vidit ossa dicti corporis humani; et hoc viso, ipse, qui loquitur, disposuit facere cavari a parte dextra dicti altaris majoris; et hac de causa fecit ipsum majus altare retineri de lignis, et illo retento fecit cavari a parte dextra ipsius altaris; et postquam fuit in dicta dextra cavatum ad æqualitatem plateæ qua jacebant ossa supra dicti corporis humani, fuerunt reperta unum caput et alia ossa de uno alio corpore humano usque ad quasi umbelicum; et deinde discooperta plus de dicta terra cum cutellis, et bene dulciter, fuerunt reperta alia ossa corporis humani a dicto umbelico usque ad plantam pedis extenta et jacentia in terra; videlicet a parte capitis tendebant ad partem illam qua terra pista fuerat inventa, et plantæ pedum erant subtus dictum majus altare ad formam alterius corporis primo inventi; nec erat distantia inter dicta duo corpora sic inventa, nisi circa tres aut quatuor pedes.
[51] [sicut et aliis tribus capitibus;] Quibus corporibus sic inventis, fuit cessatum plus in illa parte cavare, dubitando quod, si plus fuisset in illa cavatum, forsan potuissent destrui dicta ossa dictorum duorum corporum; sed ad hinc recedendo dictus loquens fecit cavari a parte sinistra supræ dictæ capellæ. Et postquam fuit in illa parte satis cavatum, fuerunt recte de directa parte partis dextræ dictæ capellæ, ubi fuit inventum dictum caput, de quo supra fit mentio, fuerunt reperta tria alia capita corporum humanorum parva et valde parviora primo reperto capite. Quæ tria capita solum fuerunt reperta sine aliquibus ossibus; et erant ipsa tria capita posita in triangulo, videlicet unum altius aliis duobus, et duo alia inferius, unum videlicet ad unum latus, aliud de directo ad aliud latus, ad modum trianguli unius crucis; et facta diligenti cavatione et indagatione in dicta sinistra parte, si aliquid plus inveniri posset, nihil plus potuit inveniri. Ideo a plus cavando et fodiendo in dicta tota ecclesia fuit omnino cessatum. Et fecit ipse, qui loquitur, dicta quatuor capita, et alia duo capita dictorum duorum corporum humanorum, sicut dictum est, repertorum, cum certa parte ossium corporis secundo loco reperti, recondi et reponi in sacristia dictæ ecclesiæ. Et id quod de ossibus ipsorum duorum corporum remansit, et est in terra, cooperiri quodlibet uno feretro ligneo, et desuper poni unum pannum ciriceum. Deposuit plus ulterius dictus loquens quod quando dicti secundi corporis humani ossa fuerunt reperta et discooperta, magna fragrantia et bonus odor exinde provenit; et ita provenisse, hii qui alia ossa dicti alterius corporis invenerunt, dicebant in discoopertura et inventione ejusdem. Plura alia, etc.
[52] [Joannes Sondelin,] Eisdem die et villa de Mari, honestus et vir discretus magister Joannes Sondelini, notarius apostolicus et syndicus dictæ villæ de Mari, ætatis viginti octo annorum, testis administratus, etc.; deposuit et dixit, juramento suo, quod ipse testis fuit auctoritate supra dicti domini Aquensis archiepiscopi, et de mandato regis sibi testi per supra dictum dominum militem facto, præsens, et unus ex eis qui auctoritate et mandato supra dicto cavaverunt dictam ecclesiam nostræ Dominæ de Mari, ad investigandum in illa locum in quo gloriosa corpora sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome, ut certæ aliæ reliquiæ Sanctorum (quæ cum ipsis gloriosis corporibus in dicta ecclesia per nonnullos Domini nostri Jesu Christi discipulos, qui cum eisdem sanctis a Hierosolymis per perfidos Judæos in mari per ratem sine gubernaculo expulsi fuerunt ob fidem Domini nostri) k leguntur et quæ corpora gloriosa loquens ipse, a toto tempore quo moram traxit in dicta villa de Mari, audivit et vidit pie credi in ipsa ecclesia fuisse sepulta, ut dictum est, et illa ibidem venerari a patriotis et etiam de remotissimis partibus vidit; et in dicta ecclesia juvit ad cavandum, videlicet primo in capella, in qua nihil, post magnam cavationem et investigationem in illa usque ad abyssum factam nihil fuit repertum, nisi aqua dulcis, proveniens ex puteo, qui per antea in illa habebatur, et de cujus aqua dabatur peregrinis ad ipsam ecclesiam venientibus, et præcipue causa morsus a cane rabido.
[53] [investigationi præsens adfuit] Deinde juvit in parte dextra ad cavandum dictæ capellæ ab extra in qua parte circa finem respiciendo ad chorum dictæ ecclesiæ, et juxta ipsum chorum fuit repertum unum grossum caput corporis humani, de plumbo munitum, et nihil plus saltem de corpore humano vel alio. Insuper juvit ad cavandum in choro et chorum dictæ ecclesiæ, in quo circa medium fuit reperta una parva crota, habens, inter se et partem dicti chori respicientem et progredientem ad dictam capellam, unum murum ex transverso dicti chori, et in ipso muro unam portellam quæ fuit, et erat clausa de lapidibus, et per quam portam habebatur introitus ad ipsam crotam ex parte dictæ capellæ, et etiam ex parte ipsius crotæ ad ipsam capellam, et dictum puteum in illa existentem; et in ipsa crota nihil fuit repertum de corpore humano, sed solum certæ scutellæ de terra, et certæ partes similium scutellarum, et certa quantitas cinerum cum carbonibus nigris. Quibus visis, fuit continuatum cavari usque ad majus altare quod est in fine dictorum ecclesiarum et chori; et cavando repertum fuit prope dictum majus altare, quasi ad unam cannam, una quantitas magna de terra pista, diversa valde ab alia terra quæ reperiebatur cavando dictum chorum; et in ipsa terra pista fuit repertum unum parvum pilare de lapide albo valde corrosum et devastatum, et super dictum pilare unus parvus lapis marmoreus ad modum unius altaris portatilis, qui lapis cavando fuit ruptus et divisus in petiis pluribus. Deinde plus procedendo versus dictum majus altare a parte sinistra, videlicet illa qua dicitur evangelium, fuit repertum unum caput corporis humani, et deinde omnia ossa quæ ad corpus humanum et dicto capiti pertinere poterant, inhumata in terra valde per extensum, taliter, quod pedes ipsius corporis erant satis subtus lapidem dicti majoris altaris, et habebat dictum corpus manus super pectus plicatas ad modum crucis, et valde bonum odorem et fragrantiam producebat.
[54] [operamque præstitit;] Præterea juvit ad cavandum a parte dextra dicti chori, satis prope ipsum locum in quo dictum corpus fuerat et erat repertum; et post certam cavationem a parte dextra dicti altaris, videlicet parte illa qua inchoatur missa, reperierunt aliud corpus ibidem sepultum ad modum alterius, quod habebat partem anteriorem a parte dicti pilaris, et pedes duos subtus dictam partem dicti altaris majoris, et non distabant dicta duo corpora, unum ab alio, per mediam cannam ex transverso, et hoc secundum corpus erat inhumatum inter lapides parvos, qui vulgariter vocantur lausas l. Et dimisso plus cavare in dicta parte ob timorem, ne forte procederetur ad corruptionem fundamentorum in illa parte dictæ ecclesiæ, venerunt ad cavandum ad partem sinistram dictæ ecclesiæ, recte per directum illius partis in qua fuerat repertum dictum caput plumbo munitum; et post magnam cavationem reperierunt in dicta parte sinistra tria capita corporum humanorum, non longe sepulta unum ab alio, per modum unius trianguli, quia unum erat altius, et alia duo ad latera dextra et sinistra, et valde indirecte ad alium locum in quo dictum primum caput fuit inventum; taliter, quod videbantur disponi ad faciendum crucem dicta quatuor capita, videlicet, unum pedem, aliud caput, et alia duo brachia crucis. Plura alia non reperierunt in dicta ecclesia. Et hujusmodi cavationem fecerunt a principio Augusti proxime præteriti usque prope medium ejusdem. Alia dixit nescire de hoc negotio, diligenter interrogatus.
[55] [Poncius Comitis] Eisdem loco et die, discretus vir Poncius Comitis m, alias Philipot, fusterius n, dictæ villæ de Mari, alter ex supradictis cavatoribus deputatus, reauditus per dictum dominum Massiliensem, ut testis, etc., juramento suo dixit et deposuit, quod cum ipse sit ætatis quinquaginta quinque annorum, vel circa, semper continue, et publice, palam et notorie dici, et pie teneri atque credi audivit, et etiam tenuit atque credidit, quod corpora Sanctarum supradictarum in ecclesia nostræ Dominæ de Mari fuere per sanctos Christi discipulos humi tradita et sepulta; et maximam peregrinorum, tam patriotarum quam aliorum de longinquis partibus, confluentiam continue vidit, et signanter in festivitatibus ipsarum gloriosarum Sanctarum; et in concavatione et perquisitione corporum et reliquiarum dictarum Sanctarum et aliarum de Hierosolymis apportatarum, jussu, mandato et ordinatione dicti domini archiepiscopi, atque militis prælibati continue interfuit. Quæ quidem cavatio in capella illarum Sanctarum per ipsum et alios ad hæc deputatos fuit inchoata, in qua nisi solum puteum aquæ dulcis, qua pie creditur morsu canis rabidi laborantes, seu ab eis morsos, per ipsius aquæ haustionem seu potionem, ipsarum Sanctarum intercessionibus gloriosis, curari; qui videntes in in ipsa capella nihil aliud invenisse, extra ipsam, in parte dextra fodere et cavare cœperunt, in qua parte respiciente versus chorum dictæ ecclesiæ invenisse dixerunt unum caput satis grossum, plumbo involutum, corporis humani; nihil tamen in eodem loco plus dixit invenisse.
[56] [similiter manum] Et continuando cavationem hujusmodi in choro dictæ ecclesiæ circa medium, inventa exstitit quædam crota lapidea, habens murum ex transverso dicti chori respicientem et progredientem ad dictam capellam, et in ipso muro unam parvam portam, lapidibus clausam, per quam aditus habebatur ad ipsam crotam de capella prædicta, et puteo in eadem existente; in qua quidem crota inventæ exstiterunt certæ scutellæ de terra, et certæ similium scutellarum petyæ, ac quantitas cinerum cum carbonibus nigris. Et iis inventis, fuit cavari continuatum usque ad majus altare, quod finem tenet ecclesiæ atque chori, prope quod fuit reperta magna quantitas terræ pistæ, et terræ alteri concavatæ penitus dissimilis et diversa; in qua terra fuit etiam repertum unum pilare parvum de lapide, desuper quo erat unus lapis marmoreus, qui similis erat altari portatili, qui fractus fuit in concavatione prædicta. Procedentes vero versus dictum majus altare in illa videlicet parte, qua legitur Evangelium, quoddam caput corporis humani dixit fuisse inventum, et successive omnia ossa quæ ad corpus humanum pertinere dignoscuntur, inhumata, et extensa; manibus ipsius corporis in modum crucis supra positis, pedibusque subtus lapidem ipsius majoris altaris existentibus, a quo corpore terra discooperto odor suavissimus et fragrantia emanarunt, ideo o quod ipsi concavatores plurimum fuerunt admirati.
[57] [operi admovit;] Fodientes autem, et ulterius perquirentes in dextra parte dicti chori, qua missa inchoatur et finitur, satis prope dictum locum repererunt aliud corpus ejusdem formæ, habens partem anteriorem a parte dicti pilaris, et pedes duos subtus dictam partem dicti altaris majoris, quæ non distabant unum ab altero per mediam cannam; quod quidem secundo inventum corpus lapidibus tenuibus erat circumdatum; et tunc dubitantes ultra cavare ob timorem fundamentorum dictæ ecclesiæ, ibidem cessarunt, et in parte sinistra dictæ capellæ fodere continuarunt, ubi tria capita defunctorum, recte in directo illius partis in qua invenerant caput illud plumbo ligatum, eadem tamen minora, quæ in modum crucis, habendo respectum ad primo inventum, stare videbantur, compererunt. Alia in dicta ecclesia non repererunt, ut dixit, quamquam diligenter interrogatus.
[58] [Guillelmus Besselin] Eisdem loco et die discretus vir Guillelmus Besselini, alias Beaulaygue p, piscator dictæ villæ, etiam concavator et perquisitor, per dominum archiepiscopum præscriptum deputatus, ætatis viginti sex annorum vel circa, ut dixit, diligenter examinatus, juramento suo, ut testis administratus, dixit et deposuit quod semper et continue, palam et publice atque notorie, vidit pro vero teneri et pie credi, atque ipse loquens tenuit, ac semper credidit, quod corpora sacrosancta ipsarum dominarum Christi Materterarum fuerunt et sunt in ecclesia nostræ Dominæ de Mari sepulta et humi tradita cum certis aliis Sanctorum reliquiis de Hierosolymis per sanctos ejusdem Christi discipulos apportatis, ibique plures et magno numero peregrinos causa devotionis ipsarum Sanctarum concurrere, et tam in earum festivitatibus quam alio tempore, etiam de remotis partibus confluere; et quia per dictum dominum archiepiscopum commissarium ordinatum fuerat dictam ecclesiam nostræ Dominæ fodi, et corpora ipsa in eadem sepulta perquiri, in ipsa fossione deputatus per ipsum dominum commissarium, ut supra, continue personaliter interfuit. Quæ fossio et cavatio in capella ipsarum Sanctarum fuit per ipsum cum aliis deputatis ad hoc inchoata, in qua nil invenire potuerunt, nisi solum puteum unum aquæ dulcis, de qua bibebant illi, qui de cane rabido mordebantur, nec eis morsus ille ex post in aliquo nocebat.
[59] [eadem] Qui continuantes dictam cavationem, egrediendo ab extra ipsius capellæ, in parte dextra, quæ respicit versus chorum dictæ ecclesiæ, invenerunt unum grossum caput, laminibus plumbeis circumdatum cujusdam corporis humani, absque alio quocumque osso. Dicti vero deputati videntes aliud non invenire in dicto loco, fodendo in choro prædicto circa medium inventa fuit quædam crota, circumdata muro, qui murus respiciebat de directo ad dictam capellam, in quo erat una parva porta, lapidibus obturata, per quam solebat iri de dicta crota ad capellam prædictam et ipsum puteum aquæ dulcis, et in eadem certæ scutellæ terræ, et plures aliarum similium petyæ scutellarum, cum certa quantitate cinerum et carbonibus nigris etiam fuerunt repertæ. Et procedendo usque ad majus altare, finem dictæ ecclesiæ tenens et faciens, invenerunt perquirentes ipsi magnam quantitatem terræ pistæ, alteri terræ fossæ in nullo similis, sed omnino diversæ, in cujus medio erat unum parvum pilare, in quo erat superpositus unus lapis ad formam unius altaris portatilis, qui, inadvertenter cavando, fuit fractus. Et ulterius fodiendo versus majus altare prædictum, versus partem illam in qua evangelium cantatur, caput unius corporis humani invenerunt, et illico ossa omnia corporis humani et ad caput ipsum pertinentia, ex quibus odor redolens valde exivit, postquam fuit terra discoopertum.
[60] [testatur;] Quibus compertis, magis et magis foderunt, et cavaverunt, videlicet in parte dextra dicti chori, in qua solet missa inchoari, et illico, satis prope dictum locum, alia corporis humani ossa formæ similis repererunt, cujus pedes subtus partem prædictam dicti altaris posita erant; non distabant autem unum a reliquo spatio trium pedum: quod quidem corpus, ultimo inventum, erat lapidibus. qui lausas in vulgari dicuntur, circumquaque zonatum. Dubitantes vero de fundamentis dictæ ecclesiæ, ibidem amplius non foderunt, sed in altera parte, videlicet sinistra, extra dictam capellam, ibi prope, scilicet ubi primum caput invenerunt, tria capita alia repererunt, quæ in modum crucis, habito respectu ad dictum primo repertum, humata erant. Plura alia in dicta ecclesia non invenerunt, credentes habere quod petebant. Quamquam diligenter interrogatus, etc.
[61] [Monetus Robert] Eisdem die et loco discretus vir Monetus q Roberti, piscator, originarius dictæ villæ de Mari, triginta quinque annorum ætatis vel circa, testis. ut supra, administratus, juratus et receptus, qui juramento suo dixit et deposuit semper toto tempore vitæ suæ, de quo memoriam habet, vidit et audivit publice teneri, et semper dici, ac pie credi, corpora ipsarum Sanctarum gloriosarum in dicta ecclesia nostræ Dominæ de Mari fuisse et esse cum pluribus Sanctorum reliquiis de Hierosolymis per ipsas et sanctos discipulos a Judæa pulsos, humi tradita atque sepulta, et ad illam ecclesiam, ob ipsarum Sanctarum devotionem, populi multitudo omni tempore, tam patriotarum quam de longinquis partibus, confluit, et ad illas perquirendum et in eadem ecclesia cavandum per præfatum dominum archiepiscopum commissarium fuit cum aliis ordinatus, qui incipientes cavare et indagare in capella ipsarum Sanctarum nihil in ea repererunt, nisi solum puteum aquæ dulcis, quæ morsis a cane rabido datur ad bibendum.
[62] [præcedentium] Et ideo extra dictam capellam in parte dextra concavantes, in qua parte circa finem respiciendo ad chorum dictæ ecclesiæ et juxta ipsum chorum fuit repertum unum caput grossum, plumbo involutum, et nihil plus, saltem de corpore humano; sed fodiens ipse cum aliis et cavans in choro dictæ ecclesiæ circa medium, invenit unam crotam parvam, habens inter se et dictum chorum unum parietem respicientem ad dictam capellam ex transverso dicti chori, et in eodem muro unam portellam, per quam ibatur de dicta crota ad ipsam capellam et puteum aquæ dulcis, in qua crota in venerunt quasdam scutellas de terra, cum diversis petiis scutellarum similium, et certam quantitatem cinerum cum carbonibus nigris; sed in ea nihil aliud invenerunt. Visis autem iis, fuit per ipsum continuatum cavari cum aliis usque ad majus altare; et cavando reperta exstitit, prope dictum majus altare, magna quantitas terræ pistæ, in qua erat unum parvum pilare, et super eo unus lapis marmoreus, qui credebatur esse altare portatile, qui lapis cavando fractus fuit ex inadvertentia.
[63] [dicta confirmat.] Procedendo vero versus dictum altare majus, illam scilicet partem in qua cantatur Evangelium, invenit ipse loquens primo unum caput humani corporis, et deinde omnia ossa, quæ ad corpus humanum pertinere poterant inhumata, in terraque per extensum posita, et extensa taliter, quod pedes ipsius corporis erant subtus lapidem dicti majoris altaris, et habebat dictum corpus manus ligatas in modum crucis supra pectus, et valde bonum odorem et fragantiam producebat. Præterea ipse cum aliis suis sociis ulterius perquirens, et concavans versus videlicet illam partem qua inchoatur et finitur missa, invenit aliud corpus ibidem sepultum, ad formam alterius, quod habebat partem anteriorem versus dictum pilare, pedes vero subtus dictam partem dicti altaris majoris, quod erat circumdatum lapidibus tenuissimis dictis lausas, non autem distabat ab alio primo invento per dimidiam cannam; sed quia periculum erat ibi plus cavare propter fundamenta ecclesiæ, ab ulteriori cavatione et perquisitione in illo loco cessarunt. Venerunt autem ipsi perquirentes ad cavandum in parte sinistra dictæ capellæ recte per directum illius partis in qua fuerat primum caput, plumbo involutum, inventum; et inibi reperierunt tria capita, illo minora, quæ crucem facere videbantur, habito respectu ad dictum primum caput, quod pedem crucis faciebat. Plura alia dixit non invenisse, diligenter examinatus.
[64] [Notarii attestatio,] Ita deposuerunt testes supradicti coram reverendo patre domino Nicolao episcopo Massiliensi, et commissario apostolico supradicto, in præsentia mei, Humberti de Rota, publici notarii supradicti, teste signo meo manuali sequenti.
H. de Rota.
ANNOTATA.
a Gallice Isnard d'Aiguières.
b Jean d'Olivari.
c Adde Octava. Deest vox in manuscripto; at facile supplenda: non enim videtur dubium, quin præcentor intitularit dicta festa duplicia cum Octava.
d Patrialibus id est incolis illius patriæ seu regionis.
e Pallium portavit. Quid hæc sibi velint habes ex Glossario Novo Carpentarii: Pallium, inquit, Aulæum. Hinc nomen Poële mansit umbraculo, quatuor hastis sustentato, sub quo vel divina deferri solet Eucharistia, vel quod regibus in solemnibus ceremoniis prætenditur… corrupte Poësle (seu Poële) appellatur.
f Locus nonnihil confusus. At sensus clarus. Soli quatuordecim introducti fuerunt.
g Bendatum i. e. circumligatum; unde gallica vox bander, quæ ipsa ex Germanico binden.
h Petyas idem quod supra petiæ, frusta, fragmenta.
i Occio pro Otio. Vide infra.
k Domini nostri… leguntur. Supple: Domini nostri adportata sunt, sepulta leguntur, vel quid simile.
l Lausas, idiomate Provincialibus vulgari, lapides dicit tenues sed oblongos latosque.
m Poncius Comitis gallice Pons de Comte.
n Fusterius Provincialium lingua idem sonat ac faber lignarius, aut id genus opifices.
o Ideo potius adeo.
p Beaulaygue id est potator aquæ.
q Monetus. Videtur esse abbreviatio vocis Raymonetus, quæ diminutivum est Raymondi.
§ IV. Solemnis SS. Corporum Elevatio.
[Prælegitur Legato testimonium Gervasii] Produxit insuper præfatus serenissimus dominus rex Renatus quoddam extractum de libro quodam authentico, qui intitulatur liber De Otio imperiali, extractum a libro ipso, videlicet, libro secundo, rubrica de divisione orbis et provinciarum, in parcella de provincia Arelatensi, incipiente in paragrapho Narbonensi, tenorem, qui sequitur, de verbo ad verbum continente. “Narbonensis provincia, pars Galliarum habet ab oriente Alpes Tucias, inter quas et mare ac Rhodanum sunt hæ provinciæ: Arelatensis, quæ caput est regni Viennensis, quæ cancellaria regni gaudet; Tarentasiensis, Ebredunensis et Aquensis, et pro aliqua sui parte Lugdunensis ac Bisuntina. Habet Narbonensis provincia ab occidente Hispaniam, a circio Aquitaniam, a septentrione Lugdunensem, ab aquilone Galliam Belgicam, a meridie Gallicum mare, quod est inter Sardiniam et insulas Baleares, habens in fronte, qua Rhodanus fluvius exit in mare, Sticados insulas, quas vulgo Camargas nominant, quasi caras marchias a, in modum enim insulæ, Rhodano per tria ostia diviso, laudantur terra fertilli, salinis, in excelsæ bonitatis piscationibus stagnorum, marium, a fluvialibus venationibus, cirogrillis et aucupationibus et pascuis incomparabilibus. Illic ad littus maris est prima ecclesia omnium ecclesiarum citra marinarum, in honore beatissimæ genitricis Mariæ fundata, ac a discipulis a Judæa pulsis, et in rate sine remigio dimissis per mare, Maximino Aquense, Lazaro Massiliense, evangelico fratre Marthæ et Mariæ Magdalenæ, Eutropio Auraycensi, Georgio Velaicensi, Saturnino Tolosano, Martiale Lemovicensi, Trophimo Arelatensi, ex septuaginta duobus discipulis, consecrata, astantibus Martha et Maria Magdalena cum aliis multis. Sub hujus basilicæ altari, ab ipsis de terra pistata, lapide titulari de marmore, et pario modico super strato, tenet auctoritate plena vetustas, sex corporum Sanctorum capita, in quadrum disposita, reliqua corporum membra suis tumulis clausa, inter quæ duas asserunt Marias sepultas, quæ mane prima sabbati cum aromatibus venerunt videre sepulcrum.”
[66] [et Durandi Mimatensis.] Plus produxit idem serenissimus dominus rex Renatus quoddam aliud extractum de libro, qui Rationale divinorum officiorum intitulatur, videlicet libro primo, de dedicatione altaris, in paragrapho Postea vero, circa finem ipsius paragraphi incipientis Verumtamen, tenorem etiam qui sequitur continentis. (Vide in Rationali divinorum officiorum, libro primo, de dedicatione altaris, in § Postea vero, circa finem ipsius § incipientis Verumtamen.) “Verumtamen in Exodo legitur Dominum præcepisse fieri altaria de lignis setim, quæ sunt imputribilia, et altare Laterani ligneum est. Salomon quoque fecit altare aureum prout legitur in III Reg. VII, 48. Sed illa facta sunt in figura; et in comitatu Provinciæ in castro sanctæ Mariæ de Mari est altare terreum, quod ibi fecerunt Maria Magdalene et Martha, et Maria Jacobi, et Maria Salome.” Nobisque precatus fuit, nosque rogavit suppliciter, postulavitque et requisivit serenissimus dominus rex supradictus, quatinus ante omnia super Elevatione, et aliis per sanctam sedem apostolicam super hoc nobis commissis ordinationem nostram ferre, et lata, ad exsecutionem dictæ Elevationis procedere apostolica auctoritate supradicta curaremus.
[67] [Cardinalis de Fuxo legatus] NOS IGITUR PETRUS, episcopus, cardinalis, vicarius et legatus, judexque et commissarius supradictus, visis omnibus quæ pro hujusmodi Elevationis consequendo effectu idem dominus rex serenissimus coram nobis producere facere voluit, et super illis habitis deliberatione et consilio cum reverendis patribus dominis archiepiscopo, episcopis, abbatibus, prælatis, sacræ paginæ ac utriusque juris doctoribus, in cedula pronuntiationis nostræ inferius insertæ nominatis, propterea tam per ipsum dominum regem quam nos accersitis, de ipsorum dominorum archiepiscopi, episcoporum, prælatorum, abbatum, magistrorum et doctorum hujusmodi concordi consilio et consensu, ad nostram super hujusmodi facienda Elevatione sententiam seu ordinationem processimus, illamque per notarium, et coram nobis in præsenti causa scribam subscriptum, legi et publicari, in publica concione, altaque et intelligibili voce, coram nobis fecimus, in scriptis sub his verbis:
[68] [sententiam,] Christi nomine invocato: Nos Petrus episcopus, cardinalis, vicarius legatusque, ac judex et commissarius apostolicus supradictus, visis litteris apostolicis nostram potestatem in hac parte continentibus, superius insertis, per serenissimum dominum regem Renatum, etiam superius nominatum, super Elevatione corporum sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome facienda de humo, ubi, in ecclesia ad honorem beatissimæ virginis Mariæ, in præsenti villa de Mari, Arelatensis diocesis, constructa, ipsa corpora fuerunt per discipulos Christi, a Judæa per mare in rate sine remigio pulsos, sepulta, impetratis a sanctissimo domino nostro Papa, nobisque per ipsum serenissimum regem præsentatis, visis etiam processibus per reverendum Patrem dominum Nicolaum episcopum Massiliensem, ad dictam faciendam Elevationem eadem auctoritate et per alias apostolicas litteras ipsius domini nostri Papæ, præmissis nostræ potestatis litteris priores, deputatum, habitis, super investigatione, perquisitioneque et inventione dictorum corporum, et factis; visis etiam informationibus, per ipsum episcopum super firma credulitate, voceque et fama publicis, multis signis et prodigiis divina virtute confirmatis, præmissorumque notorietate verissima, quod dicta corpora in dicto loco sepulta existebant, et ibidem a Christi fidelibus devote venerabantur, sumptis; ac etiam nonnullis a magnæ sanctitatis viris traditis scripturis, id attestantibus; quæ omnia, pro nostri informatione in hac parte, coram nobis ex parte dicti serenissimi domini regis exstitere producta;
[69] [assentientibus episcopis, etc.] Et super eis habita deliberatione et consilio reverendorum in Christo patrum, dominorum: Roberti Damiani, archiepiscopi Aquensis; Anthonii Ferrerii, Auraicensis; Petri Nasondi, Aptensis; Joannis de Coliargis, Trojanensis; Gaucherii de Forcalquerio, Vapincensis; Guillermi Soyberti, Carpentoratensis; Nicolai de Brancassiis, Massiliensis; Tristandi de Aura, Conseranensis; Petri Turelure, Dignensis; Palamidis de Carreto, Cavallicensis; Guillermi Guezi, Grassensis; Petri Marini, Glandatensis; et Pontii de Sadone, Vasionensis, episcoporum; b Petri de Lacu Sancti Victoris, Massiliensis; Arnaudi de Sancto Felice, Psalmodiensis: Joannis Preverandi Sancti Ægidii, Nemausensis; et Joannis Eustacii Sanctæ Mariæ Nizellæ Cameracensis, diocesum, monasteriorum abbatum; Adhemarii Fidelis, et Joannis de Badoeria, prioris de Bedoino, Carpentoratensis diocesis: in sacra pagina: Joannis Arbaleti, præpositi ecclesiæ et vicarii, ac officialis Arelatensis; Ludovici de Frassengis, ecclesiæ collegiatæ Sancti Petri Avinionensis decani; Joannis Payerii archidiaconi Carpentoractensis; Arnaudi Guillermi de Sansaco, ecclesiæ Adurensis canonico: decretorum; Jacobi Guilhoti, de Aurelianis, legum professoribus; Nobis, una cum reverendis viris dominis Guillermo de Arencourt, Joanne Hueti et Marqueto de Riciis, sanctæ sedis apostolicæ protonotariis assistentibus;
[70] [dicit] Per hanc nostram sententiam, ordinationem, seu pronuntiationem, quam ad honorem Dei Patris omnipotentis, Filii, et Spiritus Sancti, et exaltationem fidei, ac Christianæ religionis augmentum, auctoritate apostolica, de dictorum dominorum archiepiscopi, episcoporum, abbatum, cæterorumque prælatorum, in theologia quoque ac utriusque facultatis doctorum egregiorum, nobiscum existentium, concordi consilio, ferimus, pro tribunali sedentes, in his scriptis pronuntiamus, et ordinamus dicta sancta corpora in prædicta jacere ecclesia, c ipsaque ab humo, et loco illo quo in dicta ecclesia reperta sunt et existunt recondita et tumulata, elevanda fore, et elevari debere, ipsaque de dicto loco elevandi, et elevata supra altare vel alias infra ipsam ecclesiam in tabernaculo honesto seu capsa argentea, reponendi et recondendi, cum solemnitatibus in talibus requisitis, licentiam dicta auctoritate apostolica concedimus per præsentes, ad quam quidem hujusmodi nostram sententiam, et Elevationem, de qua in illa fit mentio, faciendam, Altissimo disponente et permittente, diem crastinam captamus et assignamus. Lecta siquidem, et in scriptis, ut supra dictum est, promulgata fuit dicta sententia, seu pronuntiatio, per nos Petrum cardinalem, vicariumque et legatum ac commissarium apostolicum supradictum apud villam nostræ Dominæ de Mari, Arelatensis diocesis, videlicet in hospitio honorabilis viri Poncii Comitis, alias Philipot, fusterii, habitatoris dictæ villæ de Mari, in qua hospitati existebamus, videlicet in quadam magna aula nova ejusdem hospitii quam nobis pro actu præsenti faciendo nobis pro loco sufficienti et idoneo in hac parte elegimus et assumpsimus nobis, ibidem super quodam scanno fusteo d ibidem existenti pro tribunali sedentes, die supradicta secunda decembris, anno, quo supra, a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo octavo, indictione undecima, pontificatus supradicti domini nostri papæ Nicolai V anno secundo.
[71] [coram rege cæterisque primatibus;] Præsentibus ibidem una cum serenissimo domino rege supradicto reverendissimoque, ac reverendis in Christo patribus dominis archiepiscopo, episcopis et abbatibus, ac dilectis nobis in Christo magistris, doctoribus et aliis viris ecclesiasticis in cedulla in hac parte nostræ sententiæ seu pronuntiationis, superius insertæ nominatis; Joanneque Martini, legum doctore, cancellario regio comitatuum Provinciæ et Forcalquerii, supradicto, ac reverendis viris dominis Guillermo de Arencourt, Joanne Hueti et Marqueto de Riciis, sanctæ sedis apostolicæ protonotariis, meque Humberto de Rota, publico notario subscripto; illustri domino Frederico, ex illustri domo de Lotharingia, dicti serenissimi domini regis genero, strenuisque viris dominis Tanguido de Castro, senescallo regio comitatuum Provinciæ et Forcalquerii; Helia, domino de Montefalcone; Joanne Arlatan, Joanne Quiquerani, militibus; Ludovico, domino de Claramonte; Joanne Cosse, domino de Grimaudo, dicti domini regis consiliariis; dominis Giraldo de Monte Marino, camerario; Garcia de Mota, thesaurario; Romano Goy, secretario nostris; Joanne Malrosii, decano administrante; Joanne de Sevassio, decano non administrante, et canonicis ecclesiæ Avinionensis; Ernaudo Bagueti, archidiacono et canonico ecclesiæ Arelatensis; Joanne, domino de Sas; Joanne de Castro-Verduno, Stephano Gaufridi, Arnaudo de Cerasa, Arnautono de Monte Gaudio, Antonio de Reali, dicto Cabassola scutiferis, et familiaribus nostris magistris; Petro de Bleugeriis et Joanne Rastezini, publicis notariis; ac pluribus aliis numerum trecentorum hominum et ultra excedentibus, testibus ad hoc vocatis et rogatis.
[72] [solemniter Missam celebrat,] Deinde vero adveniente die Martis, quæ fuit dies crastina diei pronuntiationis nostræ sententiæ supradictæ anno, indictione et pontificatu supradictis, nos Petrus, cardinalis vicariusque, et legatus, et commissarius apostolicus supradictus, considerantes quod parum prodesset sententias ferre, nisi exsecutioni debitæ demandarentur, sententiam nostram ad instantiam serenissimi domini regis supradicti exsecutioni demandantes, corpora sancta dictarum sanctarum Domini Nostri Jesu Christi materterarum, Mariæ videlicet Jacobi, et Mariæ Salome, quæ in dicta ecclesia præfatæ villæ de Mari recondita et humi secus et ante majus altare dictæ ecclesiæ sepulta invenimus et vidimus, postquam unam solemnem missam, ad honorem ipsarum Sanctarum ordinatam et celebrari, tam in diebus suarum solemnitatum quam alias, ob earum devotionem, solitam, celebravimus in habitu pontificali, altaque et intelligibili voce, assistentibus nobis, etiam suis habitibus pontificalibus decoratis, reverendissimo reverendisque patribus dominis archiepiscopo, episcopis, et abbatibus supradictis, et aliis viris ecclesiasticis etiam superius nominatis, in suis in divinis deferri solitis habitibus ecclesiasticis, præsentibusque serenissimo domino rege supradicto cum illustrissima domina Ysabelle ejus consorte, associatis multis, et quamplurimis claris viris et mulieribus, ac personis tam de dictis comitatibus Provinciæ quam partibus circumvicinis etiam remotis, celebravimus.
[73] Ab ipsis humo et loco, juxta potestatem dicta apostolica auctoritate nobis super hoc attributam, [SS. corpora bina includit theca] ad instantiam dicti domini regis directam et concessam, assistentibus nobis archiepiscopo, episcopis et abbatibus, in dicta nostra sententia nominatis, elevavimus, servatis solemnitatibus in talibus consuetis; et elevata, a terraque, qua humi jacuerant, emundata, et in vino albo mundata, in nostra præsentia et de nostri mandato per reverendos patres dominos Massiliensem et Conseranensem episcopos, superius nominatos, in quadam capsa gemini forma e de arbore cypresso confecta, pannisque sericeis miro opere auri munitis ab extra et infra decorata, per nos per antea juxta formam a sancta Dei Ecclesia traditam et ordinatam, consecrata hac de causa et benedicta, recondimus cum thuris immixtione, honorifice, et reposuimus, ab omnibus Christi fidelibus pie et devote veneranda successiveque. Sumpto per nos prandio, dicta sancta corpora et illorum capita, et ossa, clero et populo foris dictam ecclesiam in platea publica ibidem existenti, facto antea per supradictum reverendum magistrum Adhemarium Fidelis f sermone solemni in nostri dominique regis et dominæ reginæ supradictorum, magnaque nobilium, et aliarum personarum propterea congregatarum, etiam præsentibus dominis archiepiscopo, episcopis, abbatibus, prælatisque et aliis viris ecclesiasticis superius nominatis, publicari, exiberi et particulariter demonstrari reverenter, et solemniter, mandavimus et fecimus, ut est moris.
[74] [et deponit in sacello S. Michaelis,] Et tandem die Mercurii tunc immediate sequenti, quæ fuit dies quarta dicti Decembris, postquam capita et cæteras venerabiles reliquias, ut superius, in processu verbali reverendi domini episcopi Massiliensis superius nominati, in dicta ecclesia reperta et repertas, in quadam alia cassia * de ligno nucis etiam mirabili opere per dictum dominum regem hac de causa fieri construique g, de mandatoque nostro, et in nostri dominique regis supradicti præsentia, per reverendum patrem dominum episcopum Glandatensem benedicta, reposuimus et recondimus in sacristia dictæ ecclesiæ custodienda et servanda, donec aliud per nos aut superiorem nostrum fuerit de et super illis aliter ordinatum; capsiam, in qua, ut dictum est, dicta sancta corpora dictarum gloriosarum Dei sanctarum Materterarum reposita sunt et fuerunt, per nos quatuor clavis clausam et servatam, in altum, videlicet in quodam insigni loco supra ante dictum majus altare, videlicet in capella sancti Michaelis ejusdem ecclesiæ, per dictum dominum regem mirifice construi ordinato et constructo, elevari et custodiri etiam mandavimus, in præsentia dominorum, et personarum de quibus supra fit mentio, solemniter, et fecimus.
[75] [traditis clavibus regi et priori Montis Majoris;] Et claves ipsas quatuor, duas videlicet supra dicto domino regi in suis thesauris custodiendas et conservandas, et duas alias dilecto nobis in Christo religioso viro domino Jordano Guavarreti, priori claustrali monasterii sancti Petri Montis Majoris, ordinis sancti Benedicti, Arelatensis diocesis, a quo dicta ecclesia de Mari dependet, et per monachos ejusdem monasterii regi et obtineri est solita, apud thesaurum dicti monasterii deportandas, in illoque custodiendas, tradidimus et commisimus, supra dictumque dominum regem præsentem et consentientem in Domino caritative exhortati fuimus, ne dictas claves tradere seu communicare habeat aliquibus, sanctissimo domino nostro Papa aut nobis, seu successoribus ejusdem domini nostri, aut nostro in officio nostris supradictis inconsultis. Præfato vero priori claustrali similiter fieri, sub excommunicationis sententia, quam ipsum et secus facientes, in futurum quovis modo incurrere voluimus et volumus ipso facto, inhibuimus apostolica auctoritate supradicta; et quod hæc dictus dominus rex in suis thesauris, et præfatus prior claustralis in thesauris dicti monasterii (sic fuisse per nos exhortatum et inhibitum, describi authentice) habeant, eadem auctoritate injunximus, quod se facturos nobis liberaliter spoponderunt.
[77] [denique confectæ litteræ patentes.] In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium præmissorum, has nostras patentes litteras, processum et dictæ nostræ sententiæ pronuntiationem, et alia supradicta continentes, mandato nostro per dilectum nobis in Christo Humbertum de Rota de Matiscone, civem Avinionensem, publicum apostolica, imperiali et regia Franc. h notarium, et causæ hujusmodi coram nobis scribam subscriptum, confectas, subscriptas et signatas, sigillique nostri appensione roboratas, domino regi præfato præsenti, et per vocem et organum egregii juris civilis professoris domini Joannis Martini cancellarii sui in dictis comitatibus Provinciæ et Forcalquerii, instrumentum seu patentes litteras, sibi domino regi per nos decerni et concedi requirenti, duximus concedendas. Elevata siquidem fuere sancta corpora dictarum gloriosarum sanctarum Domini nostri Jesu Christi materterarum, sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome, ac recondita et reposita, ac alia supradicta gesta et pacta fuere modo et forma, ac locis supradictis, anno quoque, indictione, diebus ac pontificatu supradictis; præsentibus ibidem una cum reverendissimo reverendisque ac venerandis in Christo patribus dominis archiepiscopo, episcopis et abbatibus ac prælatis aliis, militibusque, et aliis superius nominatis, dilectis nobis in Christo dominis Hectore, domino Petra, et Joanne de Jambes, domini Francorum regis magistro hospitii, et castellano suo Aquarum Mortuarum, ac pluribus aliis testibus ad præmissa vocatis et rogatis.
[78] [Attestationes Humberti de Rota, notarii,] Ego vero Humbertus de Rota de Matiscone, civis Avinionensis, Christianissimi domini regis Francorum secretarius, publicusque apostolica et imperiali, ac ipsius domini regis Francorum auctoritatibus, causaque hujusmodi Elevationis coram reverendissimo in Christo patre et domino, domino cardinali de Fuxo, vicario, legato et commissario apostolico superius nominato, notarius et scriba, quia omnibus et singulis, ut supra dictum est, per ipsum reverendissimum dominum nostrum cardinalem, et per eumdem factis et gestis, in et circa negotium Elevationis, de qua supra fit mentio, præsens, una cum dominis testibus superius nominatis, sui, ideo de mandato ejusdem domini nostri cardinalis de et super eis præsentem processum, per alium mihi fidelem, me aliis occupato negotiis, scriptum confeci. Ideo ipsi præsenti processui, me, propria manu, subscripsi, et signum meum solitum una cum appensione sigilli ejusdem reverendissimi domini cardinalis anteposui, in fidem, robur et testimonium veritatis omnium et singulorum supradictorum, ex parte serenissimi domini regis Renati, superius nominati, requisitus et rogatus i.
[79] [Roberti Aquens, et Nicolai Massiliensis;] Nos Robertus Damiani, miseratione divina archiepiscopus Aquensis, et Nicolaus de Brancassiis, eadem miseratione episcopus Massiliensis supradicti, qui auctoritate apostolica nobis in hac parte, prout per littterarum apostolicarum superius insertarum tenorem constat, commissa, perquisitionem sanctorum corporum dictarum sanctarum Dei materterarum, sanctarum Mariæ Jacobi et Mariæ Salome, modo et forma latius in processu verbali nostri episcopi Massiliensis, in processu sententiæ reverendissimi domini cardinalis vicarii et legati, ac etiam apostolici commissarii in hac parte eadem apostolica auctoritate deputati, superius immediate scripto, et suo sigillo sigillato, fecimus; præsentesque in dictæ sententiæ prolatione, et in ipsius sententiæ exsecutione, in dictorum sanctorum corporum Elevatione, reconditione et repositione, ac aliis omnibus et singulis latius in dicto processu sententiæ descriptis, præsentes una cum reverendis dominis sanctæ sedis apostolicæ protonotariis episcopisque, abbatibus, magistris, doctoribus et aliis viris ecclesiasticis in dicta sententia nominatis, fuimus; et ea omnia, modo et forma k in ipso processu sententiæ, fieri vidimus. Nosque episcopus Massiliensis supra dictus, qui ad mandatum dicti reverendissimi domini cardinalis dicta corpora sancta ex humo, quo sepulta fuerunt inventa, extrahi, ex terraque qua ossa dictorum sanctorum corporum, cum fuerunt ex humo extracta, erant sordida, mundari et lavari propriis manibus coadjuvavimus cum reverendo patre domino Tristando, episcopo Conseranensi, subsigillato, præsentes nostras testimoniales litteras dicto processui subjungi fierique et signari per magistrum Humbertum de Rota, dicti præfatæ sententiæ processus, coram dicto domino cardinali, notarium et scribam supra signatum, mandavimus et fecimus, et sigillorum l nostrorum et nostrum cujuslibet appensione muniri anno, indictione et pontificatu superius in dicto processu ultimo loco annotatis; in fidem, robur et testimonium veritatis omnium et singulorum præmissorum.
H. de Rota.
[80] [protonotariorum,] Nos etiam Guillermus de Arencourt, Joannes Hueti et Marquetus de Riciis, sanctæ sedis apostolicæ protonotarii in processu sententiæ supradictæ nominati, in ipsius sententiæ pronuntiatione et exsecutione, ac dictorum sanctorum corporum Elevatione, et aliis omnibus et singulis latius in processu reverendissimi domini cardinalis, vicarii legatique, et commissarii apostolici supradicti, contentis, una cum reverendissimis reverendisque in Christo patribus dominis archiepiscopo, episcopis, abbatibus et aliis personis ecclesiasticis in superius descripta sententia nominatis, præsentes fuimus. Ideo ipsi processui præsentes testimoniales litteras, per magistrum Humbertum de Rota, dicti processus notarium et scribam supra signatum, fieri mandavimus et fecimus, et sigillorum nostrorum et nostrum cujuslibet appensione muniri m anno, indictione et pontificatu superius in dicto processu ultimo loco annotatis; in fidem, robur et testimonium veritatis omnium et singulorum supradictorum.
Humbertus de Rota.
[81] [episcoporum Auraycensis. Aptensis et Trojanensis,] Nos etiam Anthonius Ferrerii Auraycensis n, Petrus Nasondi Aptensis o, et Joannes de Coliargis Trojanensis p, episcopi, in processu supradictæ sententiæ nominati, in ipsius sententiæ pronuntiatione, exsecutione, ac dictorum sanctorum corporum Elevatione, et aliis omnibus et singulis latius in processu reverendissimi domini cardinalis, vicarii legatique, et commissarii apostolici supradicti, contentis, una cum reverendissimis reverendisque in Christo patribus, et dominis archiepiscopo, episcopis, sanctæ sedis apostolicæ protonotariis, abbatibusque et aliis personis ecclesiasticis in superius descripta sententia nominatis, præsentes fuimus. Ideo ipsi processui præsentes litteras testimoniales, per magistrum Humbertum de Rota, dicti processus notarium et scribam supra signatum, fieri mandavimus et fecimus, et sigillorum q nostrorum et nostrum cujuslibet appensione muniri anno, indictione et pontificatu superius in dicto processu ultimo loco annotatis; in fidem, robur et testimonium veritatis omnium et singulorum prædictorum.
II. de Rota.
[82] [item Vapincensis, Conseranensis et Carpentoractensis,] Nos etiam Gaucherius de Forcalquerio Vapincensis r, et Tristandus de Aura Conseranensis s ac Guillermus Soyberti Carpentoractensis t episcopi, in processu supradictæ sententiæ nominati, in ipsius sententiæ pronuntiatione et exsecutione, ac dictorum sanctorum corporum Elevatione, et aliis omnibus et singulis latius in processu reverendissimi domini cardinalis, vicarii legatique, et commissarii apostolici supradicti, contentis, una cum reverendissimis reverendisque in Christo patribus, dominis archiepiscopo, episcopis protonotariisque, et abbatibus, ac aliis omnibus et singulis personis ecclesiasticis in superius descripta sententia nominatis, præsentes fuimus. Ideo ipsi processui præsentes testimoniales litteras, per magistrum Humbertum de Rota, dicti processus notarium et scribam supra signatum, fieri mandavimus et fecimus, et sigillorum nostrorum u, et nostrum cujuslibet appensione muniri anno, indictione et pontificatu superius in dicto processu ultimo loco annotatis; in fidem, robur et testimonium veritatis omnium et singulorum prænarratorum.
Humbertus de Rota.
[83] [Dignensis, Cavallicensis et Grassensis,] Nos etiam Petrus Turelure Dignensis v, et Palamides de Carreto Cavallicensis x, et Guillermus Guezi Grassensis y, episcopi, in processu sententiæ supradictæ nominati, in ipsius sententiæ pronuntiatione et exsecutione, ac dictorum sanctorum corporum Elevatione, et aliis omnibus et singulis latius in processu reverendissimi domini cardinalis vicarii legatique, et commissarii apostolici supradicti, contentis, una cum reverendissimis reverendisque in Christo patribus et dominis archiepiscopo, episcopis, protonotariisque, abbatibus et aliis personis ecclesiasticis in superius inserta sententia nominatis, præsentes fuimus. Ideo ipsi processui præsentes testimoniales litteras, per magistrum Humbertum de Rota, dicti processus notarium et scribam supra signatum, fieri mandavimus et fecimus, et sigillorum nostrorum z et cujuslibet nostrum appensione muniri anno, indictione et pontificatu superius in dicto processu ultimo loco annotatis; in fidem, robur et testimonium veritatis omnium et singulorum prædictorum.
H. de Rota.
[84] [Glandalensis, Vasionensis et Petri abbatis,] Nos etiam Petrus Marini Glandatensis aa, et Poncius de Sadone Vasionensis bb, episcopi, ac Petrus de Lacu sacri monasterii sancti Victoris Massiliensis cc, ordinis sancti Benedicti, ecclesiæ Romanæ immediate subjecti, humilis abbas, in processu supradictæ sententiæ nominati, in ipsius sententiæ pronuntiatione et exsecutione, ac dictorum sanctorum corporum Elevatione, aliisque omnibus et singulis latius in processu reverendissimi domini cardinalis, vicarii legatique, et commissarii, contentis, una cum reverendissimis, reverendisque in Christo patribus, dominis archiepiscopo, episcopis, protonotariisque, abbatibus et aliis personis ecclesiasticis in superius descripta sententia nominatis, præsentes fuimus. Ideo ipsi processui præsentes testimoniales litteras, per magistrum Humbertum de Rota, dicti processus notarium et scribam supra signatum, fieri mandavimus et fecimus, et sigillorum dd nostrorum, et nostrum cujuslibet jussimus appensione muniri anno, indictione et pontificatu superius in dicto processu ultimo loco annotatis; in fidem, robur et testimonium veritatis omnium et singulorum præmissorum.
H. de Rota.
[85] [item abb. Psalmodiensis, S. Ægidii et Nizellensis,] Nos etiam Arnaudus de Sancto Felice Psalmodiensis ee et Joannes Preverandi sancti Ægidii ff, sancti Benedicti, et Joannes Eustacii sanctæ Mariæ Nizellæ gg Cisterciensis ordinum monasteriorum, Nemausensis et Cameracensis diœcesum, humiles abbates, in processu sententiæ supra dictæ nominati, in ipsius sententiæ pronuntiatione et executione, ac dictorum sanctorum corporum Elevatione, aliisque omnibus et singulis latius in processu reverendissimi domini cardinalis, vicarii, legatique, et commissarii apostolici supra dicti contentis, una cum reverendissimis reverendisque in Christo patribus dominis archiepiscopo, episcopis, protonotariisque, magistris, doctoribus, ac aliis personis ecclesiasticis, in superius descripta sententia nominatis, præsentes fuimus. Ideo ipsi processui præsentes testimoniales litteras per magistrum Humbertum de Rota dicti processus notarium et scribam, supra signatum fieri mandavimus et fecimus, sigillorumque nostrorum hh, et cujuslibet nostrum jussimus appensione muniri anno, indictione et pontificatu superius in dicto processu ultimo loco annotatis; in fidem, robur, et testimonium veritatis omnium et singulorum supra dictorum.
H. de Rota.
[86] [denique præpositi Arelatensis, etc.] Nos etiam Joannes Arbaleti decretorum doctor, præpositus sanctæ Arelatensis ecclesiæ, et Vicarius in spiritualibus et temporalibus, ac officialis generalis ejusdem, et Ludovicus de Frassengis sæcularis, et collegiatæ sancti Petri Avinionensis decanus, Joannes Payer, Carpentoractensis archidiaconus, et Arnaudus Guillermus de Sansaco Adurensis, ecclesiarum canonici, et decretorum doctores in processu sententiæ supradictæ nominati, in ipsius sententiæ pronuntiatione et executione, ac dictorum sanctorum corporum Elevatione, aliisque omnibus et singulis latius in processu reverendissimi domini cardinalis vicarii, legatique, et commissarii apostolici supra dicti contentis, una cum reverendissimis reverendisque in Christo patribus et dominis archiepiscopo, episcopis protonotariisque, abbatibus ac alliis personis ecclesiasticis in superius descripta sententia nominatis, præsentes fuimus. Ideo ipsi processui præsentes, testimonialis litteras per magistrum Humbertum de Rota dicti processus notarium et scribam supra signatum fieri mandavimus et fecimus, et sigillorum nostrorum ii, et cujuslibet nostrum jussimus appensione muniri anno, indictione et pontificatu superius in dicto processu ultimo loco annotatis; in fidem, robur et testimonium veritatis omnium et singulorum supra dictorum.
H. de Rota.
ANNOTATA.
a Caras Marchias. Vide supra § 1. Annot. lit. a.
b De his episcopis, sicut et de sequentibus abbatibus etc., jam supra nonnulla annotavimus, et alia item reperientur infra.
c Atque ita quidem juxta traditionem, quæ tamen ex hac sententia non efficitur certa quod ad objectum suum spectat, historicam scilicet adventus et obitus in his locis veritatem. Haud minora militant momenta in favorem traditionis Vezeliacensis, de qua hæc habentur apud Papebrochium [Responsio ad Exhibitionem errorum, art. 11, § 3, num. 13. Acta Bollandiana Vindicata, pag. 352.] : Jam inde a Caroli Calvi ætate, i. e. sæculo Christi IX, in quodam historiæ Francicæ fragmento, ante annum 1031 conscripto, legebatur: “Ecclesia Vezeliacensis constructa, in qua requiescit venerabile corpus S. Mariæ Magdalenæ,” idque confirmant septem pontificum ex parte Vezeliacensium producta Brevia omnino undecim, a Paschali II ad Martinum IV. Nihilominus Sollerius (Confer. Comm. præv. num. 31) diserte edicit: Vezeliacensem traditionem jam proxime sic everti, ut, qui desperatam causam suscipiat, neminem repertum iri existimem. Eamdem ex professo impugnat quoque R. D. Faillon [Monuments inédits, tom. I, col. 821 – 868.] . Cæterum his non offendetur, nisi qui in rebus theologicis peregrinus. Imagines et reliquiæ … improprie tantum coli et adorari dicuntur, eo quod veneratio nostra minime in iis sistat, sed per eas transeat ad prototypum; quare totus hic cultus relativus est [Perrone, Prælectiones theologicæ, tom. IV, pag. 339. Lovanii 1839.] . Hinc etiam ipse Leibnitzius: Quoniam pii tantum affectus res est, nihil refert, etiamsi forte contingeret reliquias, quæ pro veris habentur, supposititias esse [Apud Perrone, ibid. pag. 394.] . Quærit autem Suaresius [In tertiam partem S. Thomæ, tom. I, pag. 829. Moguntiæ 1617.] , an hujusmodi reliquiæ absolute adorandæ sint vel tantum sub conditione. Et ratio dubii est, quia plurimum sunt incertæ, unde si absolute adorentur, periculum est ne falsæ pro veris adorentur; ad vitandum ergo periculum oportet conditionem apponere. Et respondet, ad publicam venerationem requiri, ut publica auctoritate reliquiæ proponantur ut veræ et ad talem personam pertinentes: hæc autem auctoritas est apud summum pontificem et episcopos, qui sufficientem diligentiam ante approbationem adhibere tenentur. Deinde addit Suaresius: Et quam vis harum reliquiarum non sit æqualis certitudo (aliæ enim sunt antiquiores aliis), tamen supposita dicta approbatione, absolute adorari possunt absque explicita conditione: tum quia in rebus humanis non est major certitudo requirenda, et periculum formalis erroris, ut ita dicam, nullum est, cum in ratione formali adorandi non possit esse error (veneratio enim refertur ad prototypum), in qua ratione virtute (id est virtualiter) continetur conditio errorem excludens: tum etiam, quia si interdum materialiter erretur nulla erit culpa, cum bona fide et prudenti modo procedatur. Denique subjungit: At vero, ut reliquiæ privatim coli possint, sufficit privatum etiam testimonium virorum fide dignorum, vel alia ratio aut conjectura ita probabilis, ut sufficiens sit ad prudens judicium ferendum. Porro quando de antiquis agitur reliquiis, solent prælati ecclesiastici procedere juxta traditionem ab immemorabili et bene probatam, nihil statuentes de originaria facti historici veritate.
d Fusteo id est ligneo, ut habet Ducangius in Glossario, ubi citat ex charta Geraldi abb. S. Johannis Angeriac. anno 1385: Sedente eodem Dom. abbate super quemdam bancum fusteum.
e Gemini forma. Videtur indicari capsa duobus loculis, utrique sacro corpori separatim capiendo distincta.
f Fidelis idem videtur qui supra Comitis dicitur. In sequenti pericope deest una vel altera vox: In mei … regis, supple præsentia; et infra: magnaque nobilium, supple adstante multitudine vel aliud simile.
g Fieri construique supple Jussa.
h Imperiali et regia Francica seu Franciæ, supple auctoritate vel quid simile. Conf. infra num. 78.
i Sigillum istud hodie non jam existit [Mon. inédits, tom. II, col. 1277.] .
k Modo et forma supple ut supra.
l Aquensis sigillum deest hodie, Massiliensis ex cera rubra adhuc habetur [Ibid. col. 1278.] .
m Priorum, nempe Harencurii et Hueti, hactenus servata sunt sigilla ex cera rubra; ex sigillo Marqueti nihil jam videre est præter ligamentum paginæ inhærens [Ibid.] .
n Aurayensis id est Arausicensis. Episcopus erat jam anno 1445. Anno 1448 interfuit translationi sanctarum Mariarum Jacobi et Salome, ubi cognominatur Ferrerii [Gallia Christ. tom. I, col. 781.] , quod cognomen alibi non reperitur.
o Petrus VI. Ex hoc unum eumdemque cum superiori episcopo (Petro V) Sammarthani fratres conflarunt; quamvis duo fuerint ejusdem tum nominis, tum cognominis. Alter vero, de quo hic agimus, prioris vicarius generalis fuerat, postea in sedi episcopali successor anno circiter 1448. Hoc anno adfuit elevationi sanctarum Mariarum apud Arelatem (imo in villa S. Mariæ de Mari); attamen hoc tribuit Petro V Nasondi, decessori ejus, Honoratus Bouche [Ibid. 368.] .
p Trojanensis. Vide Comm. præv. num. 50 et 51.
q Ferrerii et Nasondi sigilla, præter ligamentum periere; Trojanensis adhuc integrum manet estque cereum rubri coloris [Mon. inédits, tom. II, col. 1278.] .
r Vapincensis. Vide Annotata § 1 litt. g.
s Conseranensis. Confer Comm. præv. num. 51.
t Carpentoractensis. Ex episcopo Ucetiensi (Uzes) factus Carpentoractensis, Petro, Albanensi episcopo sedis apostolicæ legato, sanctarum mulierum Mariæ Jacobi, Mariæ Salomæ et Mariæ Cleophæ (inepte, ut et alibi jam dicendi locus fuit, tres nominantur, cum de duabus tantum agatur, et Maria Jacobi eadem sit cum Maria Cleophæ) corpora e terra educenti etc. [Gallia Christ. tom. I, col. 909.] .
u Servatum est sigillum Vapincensis ex cera rubra; duorum aliorum supersunt solum ligamina [Mon. inédits, ubi supra, col. 1279.] .
v Dignensis. Diversimode effertur ejus cognomen: Turtulerius, Turelure, Taurus, Turturelli [Gallia Christ. tom. III, col. 1129.] . De ordine prædicatorum… Dignensis episcopus ab anno 1445. Præsens adfuit translationi SS. Mariarum anno 1448, ubi et orationem elegantem habuit, ex tabulis Aquensibus [Ibid.] , quod sane in instrumento nostro non reperitur; imo una et altera vice Adhemarus pro concione dixisse notatur. Underecte suscipatur R. D. Faillon [Monum. inédits, tom. II, col. 1279, not. a.] , perperam tribui Dignensi, quod ab Adhemaro præstitum fuerat.
x Cavallicensis. Electus a capitulo anno 1437, promotus a summo pontifice tertio cal. Martii ejusdem anni. Anno 1448, 4 Decembris interfuit elevationi … sanctarum Mariarum [Gallia Christ. tom. I, col. 953.] . Non recte, imo præpostere asserit R. D. Faillon, promotum anno 1448 [Monum. inédits, tom. II, col. 1279, not. b.] . Error manaverit ex non satis attenta lectione citati mox ex Gallia Christiana textus.
y Grassensis. Guillelmus antea Grassensis ecclesiæ sacrista, episcopatum cum ambiret, Antonio (decessori suo) pollicitationibus assentationibusque suasit ut abdicaret, in quem tamen parum æquus fuit, denegata ipsi pensione conventa. Jam sedebat anno saltem 1448, uti liquet bulla Nicolai papæ V, qua ad pensionis hujusmodi solutionem compellitur. Statutum quoddam condidit anno eodem 9 Julii, et 4 Decembris insequentis interfuit elevationi corporum SS. Mariæ etc. [Gallia Christ. tom. III, col. 1171.] . Cognomen vario modo redditur: Guezi, Gueri, Guasqui [Ibid.] . Quod vero a Guillelmo Soiberti scriptus dicatur processus elevationis, in hujus textu non habetur. An aliunde id hauserunt Galliæ Christ. collectores? Non dicunt.
z Solum supersunt fragmenta quædam sigillorum Cavallicensis et Grassensis episcoporum [Mon. inédits, ubi supra, col. 1280.] .
aa Glandatensis, vel Glandavensis (Glandèves). Petrus cognomento Marini, ordinis Heremitarum S. Augustini, ex conventu Aquensi, vir doctus concionator percelebris, Renato Andegavensi duci, Siciliæ regi et comiti Provinciæ a confessionibus, Glandatensibus infulis decoratus est. Interfuit translationi reliquiarum SS. Mariæ etc. [Gal. Christ. tom. III, col. 1244.] . Oritur aliqualis difficultas chronologica ex Waddingi annalibus Minorum, quam explicant collectores Galliæ Christ. [Ibid.] .
bb Vasionensis. Poncius de Sadone (Pons de Sadon) in Academia Avenionensi professor, primiceriatus dignitate functus est in arduis concilii Basileensis temporibus, quibus Eugenii IV auctoritatem summa prudentia tueri visus est. Erat etiam præpositus ecclesiæ Avenionensis… Adfuit anno 1448 … elevationi… SS. Mariarum… Rexit ad annum 1469 [Ibid. tom. I, col. 933.] .
cc Petrus VI de Lacu (ex nobili genere apud Arvernos) rescripto Eugenii IV abbatiam suscepit per resignationem fratris (Guillelmi de Lacu) 1442. Comitia ordinis generalia ex more indixit 1446. Anno 1448… Adfuit elevationi SS. Mariarum [Ibid. col. 694.] .
dd Superest fragmentum sigilli abbatialis. Alia duo periere [Monum. inédits, tom. II, col. 1280.] .
ee Psalmodiensis. Arnaldus de S. Felice … occurrit abbas 1439 et 1448, quo anno fuit definitor capituli generalis apud Carcassonam celebrati. Interfuit eodem anno … elevationi corporum SS. Mariarum [Gallia Christ. tom. VII, col. 479.] .
ff Joannes Preverandi, decretorum professor, ac perpetuus administrator Ucetiensis archidiaconatus, anno 1448 adfuit una cum cardinali de Fuxo … elevationi etc. [Ibid. col. 502.] .
gg Nizella sesquimilliari ab oppido Nivella (Nivelles) fuit olim villa Molinensis abbatiæ (Molines) [Ibid. tom. III, col. 599.] . Johannes Eustachii vel Eustachius adolescens Montibus Hannoniæ in cœnobio Vallischolarium (Val-des-Ecoliers) S. Augustini complexus est institutum [Ibid. col. 595.] . Versus annum 1428, obtenta superiorum facultate, transiit ad Molinenses. Versus annum 1435 ab Alnensi abbate missus est ad hortulum B. Virginis, vulgo Jardinetum (Jardinet). Anno vero 1441 fit primus abbas Nizellensis … ad annos sex; quibus elapsis ad suum Jardinetum revertitur [Ibid. col. 596 et 599.] . Unde sequitur Eustachium anno 1448 abbatem Nizellensem non fuisse; et re quidem vera anno illo notant iidem scriptores [Ibid. col. 599.] : Johannes II Tristandi abbas erat S. Mariæ Nizellæ anno 1448; atque nihilominus alibi [Ibid. tom. VI, col. 502.] recitant initium præsentis attestationis: Nos etiam Arnaudus … et Johannes Preverandi … et Johannes Eustacii S. Mariæ Nizellæ etc. Quæ quidem omnia non admodum sibi cohærent, ut proinde vix quidquam ex illis inferre liceat, tanto magis quod catalogus abbatum Nizellensium haud parum sit imperfectus, ut vel ex titulo: Aliquot abbates [Ibid. tom. III, col. 599.] indicatur. Præterea, si detur etiam, Eustachium jam tunc reversum ad Jardinetum fuisse, certe recens id contigerat, atque adeo non absolute repugnat quod habet R. D. Faillon [Monum. inédits, tom. II, col. 1281, not. c.] , illum in subscribendo assumpsisse titulum, quo magis notus adhuc esset. Quidquid tamen de eo sit, videtur mihi potius standum instrumento Elevationis, atque transitum ad Jardinetum paulo tardius ponendum. Nec prætermittendum Eustachium historiam Inventionis Rythmice recitasse, ut alibi tradit Gallia Christiana [Tom. VI, col. 479.] . Asserit autem R. D. Faillon [Monum. inédits, tom. II, col. 1222 et 1223.] se illam undequaque quæsivisse; sed frustra.
hh Præter ligamina, nihil jam superest ex his sigillis [Ibid. col. 1231.] .
ii Subsistunt adhuc Ludovici de Frassengis et Arnaudi Guillermi sigilla ex cera rubra; duorum aliorum nihil jam habetur præter ligamina.
* capsa?
DE S. MARCO, EPISCOPO HIEROSOLYMITANO.
CIRCITER CL.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Marcus, episcopus Hierosolymitanus (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. De sede Hierosolymitana ejusque episcopis ex circumcisione; primus ex gentilitate S. Marcus.
Sedem Hierosolymitanam, ipsis ecclesiæ Christi incunabilis coætaneam, [Sedis Hierosolymitanæ,] in patriarchatum erectam, nemo est qui ignoret; quamvis non conveniat inter eruditos, quo tempore id, saltem de jure, sit factum. Papebrochius [Historia chronologica Patriarcharum Hierosolymitanorum, pag. XIX, tom. III Maji.] Joannem, quem sedisse notat ab anno 389 ad annum 415, diserte primum patriarcham inscribit. Juxta P. Lequien [Oriens Christianus, tom. III, col. 109 et seq.] : Joannes nihil aliud tentavit adversus metropolitæ ecclesiæ Cæsariensis jura, nisi quod alienos clericos sibi niteretur usurpare, et quod ad Alexandriæ patriarcham, non vero ad Cæsariensem præsulem aut Antiochenum antistitem aliquando provocasset; Juvenalem vero (qui secundum chronotaxin Papebrochianam ab anno 418 ad annum 458 præfuit [Ubi supra, pag. XXII et seq.] ) Patriarchatus Hierosolymitani esse conditorem. Atque ita deinceps plerique statuunt [Conf. Moroni, Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica verbo Gerusalemme, tom. XXIX, pag. 76 et seq.] . An autem Juvenalis sedi suæ reapse jura patriarchalia adeptus sit, est dubium. Statuerat Nicenum I canone VII: Quia consuetudo obtinuit et antiqua traditio, ut Æliæ episcopus honoretur, habeat honoris consequentiam, salva metropoli propria dignitate. Perspicuum est agi tantum de prærogativa honoris, salva manente penes episcopum Cæsariensem Palæstinæ, utpote metropolitam, prærogativa jurisdictionis. Quare etiam Juvenalis altius evehere sedem suam in Ephesina synodo tentavit, conatus adscribere ditioni suæ partes aliquas patriarchatus Antiocheni. Frustra tamen; repugnantibus scilicet S. Cyrillo Alexandrino et sede apostolica, cui præerat Cœlestinus [Oriens Chritianus, tom. III, col. 112. Cabassutius, Notitia ecclesiastica, pag. 217. Lugdun. 1690.] . Paulo meliori cum exitu idem rursus suscepit in concilio Chalcedonensi. Audi Cabassutium [Ibid.] : Quod a Cyrillo et Synodo (Ephesina imo et a Cœlestino) nequivit obtinere Juvenalis, a Theodosio principe impetravit, qui divali decreto sex provincias, Antiocheno patriarchæ ademptas, in Juvenalem transtulit, ejusque Æliensem sedem nova patriarchæ Jerosolymitani dignitate sublimavit, idque, ut in notis apud Devotum asseritur sed perperam [Institutiones Canonicæ, tom. I, pag. 179, not. 2. Gandæ 1822.] , probante sede apostolica. Pergit Cabassutius: Hæ provinciæ fuere tres Palæstinæ, duæ Phœniciæ et Arabia. Sed quæ insecuta est Calchedonensis Synodus Actione 7, interveniente Marciano Augusto … litem istam in perpetuum diremit ex mutua partium conventione, ut tres Palæstinas Juvenalis ejusque successores cum Patriarchæ titulo retinerent, duæ vero Phœniciæ cum Arabia Maximo Antiocheno … restituerentur. Denique istud Calchedonense arbitrium de duabus patriarchiis, quinta Synodus novo decreto, Justiniano rogante et suadente, firmavit ac roboravit. At enimvero reticet Cabassutius, Leonem Magnum, illud pactum Chalcedonense, licet præsentibus initum legatis pontificiis Maximum inter et Juvenalem, irritum fecisse. Sic enim epistola CXIV juxta recensionem Balleriniorum, die 21 Martii 453, data sanctæ Synodo apud Calchedonem habitæ scribit [Opera S. Leonis Magni, tom. I, col. 1197. Venetiis 1753. Item Patrologia, Migne, tom. LIV, col. 1029 et seq.] : Observantiam vestræ sanctitatis admoneo, ut jura ecclesiarum, sicut ab illis CCCXVIII Patribus divinitus inspiratis sunt ordinata, permaneant; … infirmum atque irritum erit, quicquid a prædictorum Patrum canonibus discreparit. Et rursus epistola CXIX ad Maximum Antiochenum, 11 Junii ejusdem anni [Opera, col. 1217, Patrologia, col. 1045.] : Si quid sane ab his fratribus, quos ad sanctam Synodum vice mea misi, præter id quod ad caussam fidei pertinebat, gestum esse perhibeatur, nullius erit penitus firmitatis, quod ad hoc tantum ab apostolica sunt sede directi, ut excisis hæresibus, catholicæ essent fidei defensores… Nam quod ab eorum (Patrum Nicænorum) regulis et constitutione discordat, apostolicæ sedis numquam poterit obtinere consensum. Iidem textus eumdemque ob finem recitantur apud Lequien [Oriens Christianus tom. III, col. 115.] , ast inverso ordine: ibi enim tempore prior censetur epistola ad Maximum, et scripta ante reditum Legatorum; altera vero ad Synodum post reditum. Utut est parvi refert ad rem nostram.
[2] [postmodum dignitate patriarchica auctæ,] Quod vero Synodum attinet quintam, in qua actum est de tribus Capitulis, meminerimus ex eodem Cabassutio, sed in altero opere [Notitia Conciliorum sanctæ ecclesiæ, pag. 354. Lovanii 1776.] , illam malis initiis et mala intentione auspicatam, nihil ecclesiæ contulisse præter innumeras dissensiones, clades, vexationes schismata etc. Et cum contra summi pontificis (Vigilii) mentem per sæcularem potestatem, … coactum habitumque fuerit istud concilium, nullo præsente apostolico legato, primusque subscripserit, qui eidem propria præsedit auctoritate, Eutychius Constantinopolis episcopus, fuisse manifeste illegitimum et schismaticum conciliabulum, nullo modo censendum inter ecclesiæ concilia, nisi ex solo tempore, quo robur eidem accessit ex approbatione apostolica, sive postquam Vigilius papa carcere et fama, suorumque miserabili clade diu mactatus, ut ad hoc approbandum adigeretur, tandem approbavit; … sive (quando jam ecclesia majori securitate et pace fruebatur) ex approbatione sancti papæ Gregorii, sive ex approbatione Nicolai I. Quibus omnibus adjungenda quoque approbatio synodorum œcumenicarum VI et VII [Confer. Art de vérifier les dates, pag. 184, et Cabassutii, Notitiam ecclesiasticam, pag. 267.] . Præterea (idque præcipue ad quæstionem nostram facit) Acta, ut iterum Cabassutius [Notit. Conciliorum, pag. 355.] decretaque Synodi V latine supersunt, in quibus etiam haud pauca supposititia agnoscit.. Ex quibus arguitur illius ætatis orientalium profusa ad contexendas imposturas licentia. Unde piæ memoriæ P. Antonius Tinnebroek, defunctus nuper in flore ætatis collega noster, in quodam tractatu Ms., ubi Primatum Romanii pontificis ex antiquis Patriarchatibus ecclesiasticis demonstrandum suscipit, sic pro more suo concinne et accurate: In Chalcedonensi concilio, approbantibus concilii judicibus, juvenalis pactum de dividenda patriarchica auctoritate iniit cum Maximo Antiocheno; at pactum rescidit S. Leo Magnus eadem potentia qua canonem de Patriarchatu Constantinopolitano irritum fecerat. Invasere tamen Jerosolymitani episcopi tres Palæstinas auxilio brachii sæcularis; indeque usque ad concilium Lateranense quartum ambiguo jure usi sunt. Et re quidem vera, in hoc concilio, anno 1215 sub Innocentio III pontifice celebrato, patriarchalibus ecclesiis sedes Hierosolymitana diserte annumeranda sancitur canone V: Antiqua patriarchalium sedium privilegia renovantes … sancimus, ut post Romanam ecclesiam… Constantinopolitana primum, Alexandrina secundum, Antiochena tertium, Jerosolymitana quartum locum obtineant. Alia, quæ afferuntur, ut probetur dignitas patriarchica episcopis Hierosolymitanis asserta, vel dubiæ aut non satis firmæ videntur fidei seu auctoritatis, vel factum probant non vero jus [Conf. Cabassutium, Notit. ecclesiast. pag. 444.] . Id porro certum, sedis illius præsules primum episcopos, deinde saltem a Juvenali patriarchas nominatos [Historia chronologica, pag. 1.] .
[3] [primi episcopi Hebræi:] Episcoporum sedis Hierosolymitanæ duplex occurrit series. Primi, quindecim numero Judæi fuere; sequentes, incipiendo a S. Marco, ex gentibus assumpti sunt. De prioribus hæc tradit Eusebius [Historia ecclesiast. lib. IV, cap. 5. Valesius. Moguntiæ 1672.] : Eorum autem episcoporum tempora, qui Hierosolymis præfuerunt, nusquam reperire potui. Omnes quippe (exceptis sane SS. Jacobo et Symeone) brevi admodum tempore sedisse perhibentur. Illud tamen ex veterum scriptorum monumentis didici, ad illam usque obsessionem Judæorum, quæ imperante Hadriano contigit, quindecim episcopos continua successione illi ecclesiæ præfuisse: quos omnes origine Hebræos fuisse memorant, et fidem Christi sincere atque ex animo suscepisse; adeo ut ab illis, qui de hujusmodi rebus judicium ferre poterant, episcopali officio dignissimi censerentur. Quippe tunc temporis universa Hierosolymorum ecclesia conflata erat ex Hebræis fidelibus, qui jam inde ab apostolorum ætate ad illam usque obsidionem permanserant, qua Judæi iterum a Romanis deficientes, maximis præliis domiti atque expugnati sunt. Proinde cum episcopi, qui ex circumcisione erant, per id temporis defecerint, omnes a primo usque ad ultimum ordine suo recensere necessarium puto. Primus igitur fuit Jacobus, is qui Domini frater vocabatur. Secundus Symeon: tertius Justus (a S. Epiphanio dicitur Judas): quartus Zacchæus: quintus Tobias: sextus Benjamin: septimus Joannes: octavus Matthias: nonus Philippus: decimus subrogatus est Seneca, cui successit undecimus Justus. Post quem Levi duodecimus ordine fuit. Ephres (Epiphanio Vaphris) deinde secutus est, posthæc Joseph (apud Epiphanium Josis et in Chronico Joses), omnium postremus fuit Judas ordine quintusdecimus. Atqui hi omnino sunt Hierosolymorum episcopi, qui jam inde ab apostolis usque ad Judam et ad illa quæ designavimus tempora, omnes ex circumcisione ἐκ περιτομῆς fuerunt. Eodem ordine iisdemque nominibus pariter ab eodem Eusebio recensentur in Chronico [Hieronymus Vallarsii, Patrologia, tom. XXVII.] (de quo nonnulla infra dicam): nempe ad annum Christi 63: Jacobus frater Domini … a Judæis lapidibus opprimitur: in cujus thronum Simeon, qui et Simon secundus assumitur [Ibid. col. 585 et 586.] ; ad annum 109: Simon, filius Cleophæ, qui Jerosolymis episcopatum tenebat, crucifigitur, cui succedit Justus [Ibid. col. 607 et 608.] ; reliqui nominantur ad annum 113 [Ibid. col. 609 et 610.] et ad annum 126 [Ibid. col. 615 et 616.] . Consentit S. Epiphanius [Hæresi 66, Opera S. Epiphanii tom. II, pag. 264 et 266. Paris, 1622.] , paucis omnino apicibus, quos supra notavi variatis. (Conf. infra, ubi de annis episcopatus S. Marci). Si itaque ponamus Justum anno 115. quo ejus successores aliquot in Chronico recensentur, obiisse, abhinc usque ad annum 126, quo eversæ ab Hadriano Jerusalem meminit ibidem Eusebius, habebitur intercapedo tredecim annorum, quibus episcopi omnino sederint duodecim, utique brevi admodum tempore. Imo, ut habet P. Marcellinus Molkenbuhr [Dissertatio de serie primorum episcoporum ex Eusebio Cæsariensi, pag. 17. Monasterii Westphaliæ 1794.] , si Simeon mortuus fuerit anno Æ. V. 116 (ut Pagius contendit) et destructio Jerosolymorum secunda, sub Adriano facta, inciderit in annum 134, ergo spatio 18 annorum, Jerosolymis sedissent 13 episcopi, omnesque circumcisi. Ex quo, sicut et ex aliis quibusdam levioris etiam momenti, concludit ille Eusebii historiam, hoc loco sicut et pluribus aliis, fuisse interpolatam. Quod equidem, quantum ad rem præsentem spectat, admittere non possum, præsertim cum ipse Eusebius præcaveat ab objecta difficultate, et omnimodus sit inter Historiam et Chronicum consensus. Quod etiam observat Binterim: An, inquit [Denkwürdigkeiten, tom. III, part. I, pag. 226.] , eruditi viri (Molkenbuhr) argumenta debitum pro sana critica habeant pondus, multum dubito. Nec enim adeo mihi absimile vero est, ut in tanta rerum Judaicarum, et præcipue Hierosolymitanarum, perturbatione, tot episcopi tam brevi temporis spatio sederint, qui probabiliter ætate jam provecti ad hanc dignitatem sublimati fuerint.
[4] [S. Marcus primus ex gentilitate.] His de sede Hierosolymitana hujusque primis episcopis in genere prælibatis, ad S. Marci, qui alteram præsulum seriem auspicatur, nempe ex gentilitate assumptorum, electionem accedimus. Quæ, quomodo facta sit plene tradit idem Eusebius [Historia eccl. lib. IV, cap. 6, pag. 118.] : Cum defectio Judæorum magis ac magis iterum (fuerat Hierosolyma excisa sub Vespasiano et Tito, sed paulatim ex cineribus renascebatur [Baillet, Vies des Saints, ad 22 Octob. pag. 341.] ) cresceret, Rufus, legatus Judææ, auxiliis sibi ab imperatore (Adriano) subimissis, amentiam ac desperationem hominum in occasionem sæviendi vertens, eos acerbissime ultus est, cæsa innumerabili hominum multitudine cum conjugibus ac liberis, agroque illorum jure belli in populi Romani ditionem redacto. Erat tunc temporis Judæorum ductor Barchochebas quidam, quod nomen stellam significat, vir alioqui cruentus et latrocinandi avidus, sed qui nomine suo auditoribus utpote vilissimis mancipiis fucum faciebat, quasi sidus e cælo delapsum esset, ut ipsis ærumnarum mole oppressis lucem afferret. Anno demum octavo decimo imperii Hadriani, cum totius belli vis circa Berthera, urbem munitissimam nec procul Hierosolymis dissitam, exarsisset, et protracta diutius a Romanis obsidione, rebelles fame ac siti oppressi essent, ipseque adeo seditionis auctor debitas pœnas dedisset, ex eo deinceps tempore universa Judæorum gens in regionem, circa Hierosolymam sitam, pedem inferre prohibita est lege et constitutione imperatoris Hadriani; adeo ut ne prospicere quidem e longinquo patrium solum ipsis liceret, ut scribit Aristo Pellæus. In hunc igitur modum cum civitas Judæorum gente nudata esset et veteribus incolis penitus vacuefacta, posthæc alienigenis eo confluentibus, urbs et colonia civium Romanorum effecta, in honorem Ælii Hadriani imperatoris Ælia nuncupata est. Et cum ecclesia ejusdem loci ex gentibus coaluisset, primus post episcopos ex circumcisione ἐκ περιτομῆς sacerdotium illius civitatis suscepit Marcus. Hactenus Eusebius. Notat autem Lequien [Oriens Christ. tom. III, col. 103.] vocem ἐκ περιτομῆς, qua etiam utitur S. Epiphanius, significare episcopos illos non solum genere hebræos fuisse, sed et vivendi ratione; quippe qui legum Mosaicarum quarumdam, et imprimis circumcisionis, tenaces se praberent observatores, juxta quod olim majoribus eorum permiserant apostoli, quamvis in synodo Hierosolymitana ab iisdem fere omnibus, præsertimque circumcisione, gentiles, qui in Christum credebant, declarassent immunes [Confer. Act. Apostolor. cap. XXI, V. 30 et seqq.] … Horum itaque nepotes, etiam post eversam Hierosolyman, a patriis ritibus ex toto non desciverunt, quos tamen necessarios, Ebionitarum instar, ad salutem æternam comparandam non asserebant. Scribit etiam Sulpicius Severus [Historia sacra, lib. II, num. 31. Migne, Patrologia latin., tom. XX, col. 147. Paris, 1845.] : Tum Hierosolymæ non nisi ex circumcisione habebat ecclesia sacerdotem. Et paulo post: tum pene omnes Christum Deum sub legis observatione credebant; subjungitque: ita tum primum Marcus ex gentibus apud Hierosolymam episcopus fuit. Confer Tillemont [Mémoires, tom. II, pag. 391 et seq. Paris, 1701.] et Baillet [Vies des Saints, ubi supra.] .
§ II. De annis episcopatus S. Marci ex Eusebii Chronico, cujus recensentur editiones ante et post repertum codicem Haicanum. Perperam a nonnullis S. Marcus habetur martyr. Ejus officium et missa.
[Chronici Eusebiani notitia] De annis quibus præfuit S. Marcus, non convenit inter scriptores. Papebrochius in margine notat [Historia chronologica, pag. XI.] : ab anno 135 ad ann. 156, quod satis concordat cum Eusebii Chronico, ut paulo post explicatius reddam, postquam de ipso Chronico aliquid præfatus fuero. Quod ideo præstandum duxi, tum quia quædam, quod tunc mihi deesset Vallarsiana operum S. Hieronymi editio, minus distincte protuli superiori Actorum nostrorum volumine ad diem 19 Octobris in Commentario prævio de SS. Ptolemæo et Sociis n. 42 et seqq. tum quia hodie præ manibus habeo non solum hanc, sed omnino omnes Chronici præstantiores editiones, præcipue vero trinas illas, quæ adhibito textu Armeniaco, adornatæ hoc sæculo XIX currente fuerunt. Initium duco ab accurata operis Eusebiani descriptione, quam præteritis sæculis nec integram nec fidam satis dare licuerat, eo quod ante codicis Armeniaci nuperam inventionem, Chronici partem tantum haberemus, eamque non omnimode sinceram. Audiamus Aucherum, monachum Armenum et doctorem Mechitaristam, de cujus industria et diligentia erit pluribus infra agendum. Eusebius, inquit [Eusebii Chronicon bipartitum, nunc primum ex armeniaco textu in latinum conversum. Venetiis 1818, præfatio, pag. II et III.] , Chronicum opus, quod integrum ex Armeno codice nunc primum prodit, molitus, omnium gentium ac populorum res gestas parva veluti tabula complexus est: quas ita ille per temporum seriem digessit, ut qua mundi ætate gens quæque floruerit, quoto mundi anno imperia singula, urbes, respublicæ conditæ sint, quibus incrementis succreverint, qua tempestate desierint, quilibet vel uno intuitu videre possit. Temporum vero rationibus diligenter subductis, nihil Mosaicis originibus aut præstantius aut vetustius reperiri posse demonstrat, qui cum DCCC pœne et L annis Trojanum bellum præcesserit, non modo omnium scriptorum antiquissimus habendus est, sed ipsis fabulosis græcorum numinibus longe vetustior. Ac priori quidem libro (siquidem in duo volumina universum opus distribuit) ab ipso generis nostri parente Adam exorsus, uniuscujusque imperii aut gentis historiam ac tempora singillatim recensuit, eumque propterea παντοδαπὴν ἱστωρίαν, hoc est omnimodam historiam vocari licuit; altero vero, ducto ab Abrahami ætate supputandi initio, ac earumdem gentium fastis per columnas quasdam dispositis, ita columnas illas sive laterculos inter se composuit, ut singuli unius gentis anni quoto alterius gentis aut regni anno responderent primo obtutu pateret, atque hanc operis sui partem longe operosissimam χρονικοῦς κανόνας, sive simplici voce κανόνα nuncupavit. Deinde subjungit Aucherus [Ibid.] , chronographiam hanc, sæculo eodem labente, quo fuerat ab Eusebio conscripta, nempe Theodosio M. imperante, latinæ linguæ hominibus communicavit S. Hieronymus, qui tamen interpretis (imo alibi dicit, se vel interpretem esse vel novi operis conditorem [Præfatio ad lib. De situ et nominibus locorum Hebraicorum. Patrologia Migniana tom. XIII, col. 860.] ) et scriptoris ex parte officio usus, priorem quidem librum, ut nobis videtur, intactum prætermisit, solumque Canonem transtulit: nonnulla vero, quæ sibi intermissa videbantur, adjecit, in Romana maxime historia; eamdemque sæculo ab auctoris (Eusebii) obitu vix elapso, in Haicanam linguam conversam accepit Armenia; ita tamen conversam, ut græco archetypo Armenium exemplum ad amussim responderet [Præf. § 2, pag. VI et seqq.] . Infra ex professo probat Aucherus, versionem Armeniacam sæculo V adornatam [Ibid. pag. IX, num. 4.] , eamque diligenter atque operose elaboratam, ut non modo sententiæ sententiis, sed sæpissime etiam verba verbis apprime respondeant [Ibid. § 5, pag. XIV, num. 1.] ; denique rationes affert [Vallarsi, Opera S. Hieronymi, Migne, tom. XXVII, pag. 10.] quibus sibi persuasum est, a S. Hieronymo solum Canonem fuisse translatum, notatque secum sentire Hieronymum de Prato, imo et præcipuum ejus (Pratensis) Dissertationis argumentum in hac re demonstranda versari, nempe Duos de temporibus libros ab Eusebio editos fuisse atque hoc contra Vallarsium; S. Hieronymum autem ex illis alterum tantum fuisse interpretatum, quod contra Scaligerum compluresque alios est. Id porro certum partem Eusebiani Chronici priorem, si tamen umquam a S. Hieronymo versa fuit, jam diu periisse. Cum itaque deperditus esset Eusebii textus et lateret versio Armeniaca, sola eruditis nota erat Hieronymiana Canonis interpretatio, quæ, usque ad Vallarsium, deerat collectionibus operum sancti Doctoris. Id quidem se receperat Martianæus præstiturum; sed animum despondit, ubi quantum et quam impeditum negotium sibi daret, limine in ipso advertit [Id. Ibid. Conf. Fabricium, Bibliotheca Græca, tom. VII, pag. 338 et seqq. Harles.] .
[6] [et variæ editiones, ante] Seorsum tamen liber excusus pluries fuerat; at veteres editiones sunt omne genus vitiis deformatæ [Opera S. Hieronymi, ubi supra.] ; anno autem 1604 prodiit Burdigalæ sub titulo: Chronica trium illustrium virorum (Eusebii, SS. Hieronymi et Prosperi) ex 28 Mss., 8 editionibus etc. opera et cura Arnaldi Pontaci, Vasatensis in Aquitania episcopi; quæ editio Vallarsio diligentissime accurata dicitur [Ibid. pag 31.] , et Joanni Morino, omnium correctissima et jure merito cæteris (proinde Scaligerianæ) præferenda [Aucherus, præfat. pag. XV.] . Videbimus tamen non tantum ei tribuendum laudis. Biennio post Pontacum, Josephus Scaliger anno scilicet 1606 illud denuo edidit Lugduni Batavorum; quod deinde novis curis auctum atque adornatum recudere cogitavit; ast morte præventus rem ad exitum perducere non potuit; id vero præstitit Alexander Morus Amstelodami anno 1658. Porro opus universum sive ipse Scaliger sive qui illud edidit Morus Thesaurum temporum inscripsit, fuitque magno plausu ab eruditis illico exceptum ob ingentem præcipue delectum græcorum Eusebii fragmentorum, quæ undique Scaliger decerpserat, atque tanta copia subjecerat, ut integrum Eusebii textum jam diu exoptatum et frustra quæsitum restituisse videretur [Ibid. pag. XXII.] , imo et ipse, pro more suo jactantius, gloriaretur, se, si non ipsum corpus, non omnino tamen dissimile ei, quod ab auctore (Eusebio) institutum fuisset exhibuisse. Ast re penitius accuratiusque examinata, quantum Scaligerianæ industriæ ex collectis græcis fragmentis accessit laudis, tantum Scaligerianæ fidei ex ipsorum corruptione ac confusione detractum est [Ibid. pag. XVIII.] . Post Scaligerum, qui Eusebianæ chronographiæ illustrandæ memoria peculiari dignam operam dederit usque ad elapsi sæculi XVIII medium, nemo repertus est. Tum vero iterum Eusebianum Chronicon edendum illustrandumque suscepit Vallarsius operum S. Hieronymi tomo VIII, adnotationibus illustravit, addidit græca ex Syncello aliisque (pro Canone solo videlicet) fragmenta, nec ea tamen Scaligeriana licentia, temere ac carptim undecumque collecta, sed inde deducta, ubi ea canoni Hieronymo-Eusebiano quoquo modo respondere videbantur, indicatis etiam fideliter auctorum locis (quod prætermiserat Scaliger) unde illa deduxerat [Confer Præfationem ad Eusebii Chronicorum libros ex codice Haicano, editoribus Angelo Maio et Zohrabo. Mediolani 1818, pag. XVI.] . Rejecta itaque Scaligeriana, Pontacenam secutus est. Reprehendendus autem Vallarsius, tum quod Scaligeri lectionem perpetuo carpat, iisque ut plurimum utatur codicibus, qui ab Scaligero longius abscedunt, licet a vera lectione maxime absint [Aucherus, ubi supra.] ; tum præcipue quod priorem chronographici operis partem, ab ipso Eusebio identidem commemoratam, inter Scaligeriana commenta et somnia recenseat [Pag. XI, num. 1.] . Atque hæc quidem Vallarsii hallucinatio criticos non fugit. Vix enim ejus Chronicon prodierat, statim adversus singularem hominis sententiam dissertationem de chronicis Eusebii Cæsariensis conscripsit vulgavitque anno 1750 Hieronymus de Prato, oratorii Veronensis præpositus; in qua tam Scaligerianum quam Vallarsianum systema expendit ac utrumque simul fortissimis rationum momentis refutat, eaque adversus utrumque proponit, quæ nunc genuino Eusebii opere detecto, verissima esse atque certissima deprehensum est.
[7] [et post repertum codicem armeniacum.] Tantum igitur nactus ac tam singulare antiquitatis monumentum … de eodem in latinum transferendi consilium cœpit Aucherus, in id maxime incumbens, ut codex ille auro contra æstimandus, qualis ab antiquo amanuensi prodierat, talis in eruditorum hominum manus perveniret [Ibid. num. 11.] . Itaque cum anno MDCCLXXXVII Georgius quidam lector … vir inter Armenos eruditissimus pretiosissimi codicis nuper Constantinopolim advecti notitiam per litteras nobis communicasset, rescripsimus statim viro doctissimo, gratissimum nobis futurum, si codicis illius exemplar suamet ipsius manu quam emendatissime descriptum nobis Venetias transmitteret… Quod cum accepissem et cum Eusebiano Chronico a Scaligero edito contulissem, statim mihi quædam suspicio oborta est, exemplum nobis transmissum haud omnino antiquo illi codici respondere [Ibid. pag. XII.] . Qua de re monitus Georgius alteram exscriptionem suscepit, misitque Venetias Auchero una cum litteris, datis die 25 Julii 1795, in quibus ultro fatebatur, prius illud exemplum, quod triennio ante transmiserat, a se interpolatum fuisse; idque ut Gennadio cuidam græco Metropolitæ obsequeretur, qui illud ad Scaligerianam editionem exigendum esse ipsi persuaserat. Cæterum in novam hanc exscriptionem nihil se extraneum, alienum nihil aut adscititium induxisse; sed codicem ipsum antiquissimum bona fide et ad amussim repræsentasse, non solum quo ad verba, verum etiam secundum omnes conditiones diligenti cura, usque ad syllabas, apices et puncta. Sunt hæc ipsa verba Georgii. Subsecuti vero tumultus communesque Europæ universæ calamitates effecerunt [Pag. XIII.] ut, dilata operis editione, Aucherus ineunte sæculo XIX Constantinopolim profectus, ibique septennium moratus, Rhedestonium, qui codicem Hierosolymis advexerat, viderit sicut et Georgium Lectorem, cum ipsis multa contulerit de codice, quem adeo ipsum non semel tantum aut bis, sed pluries per otium lustrare ac diligentissime expendere potuit, et quæ vel incogitantia vel inscitia in secundum apographum irrepserant, emendare. Qua in re, addit Aucherus [Ibid.] , Georgii diligentiam numquam satis mirari poteram, qui paucis admodum exceptis, quæ aut incuria fudit aut humana parum cavit natura, ita codicem illum expresserat, ut ovum ovo, quod aiunt, tam simile esse minime possit. Denique concludit his verbis [Ibid.] : opus quod multis ante annis molitus fueram, anno MDCCCXV perfeceram, typis committere datum est anno MDCCCXVIII duplici forma in 4o et in fol. ut dicitur; quarum secunda (hanc nos adhibemus) magis expurgata fuit ab erroribus typographi, estque armeno-græco-latina, et prodiit typis cœnobii PP. Armenorum in insula S. Lazari Venetiis. Titulum lege infra [Eusebii Pamphili Cæsariensis episcopi Chronicon bipartitum, nunc primum ex Armeniaco textu in latinum conversum, adnotationibus auctum Græcisque fragmentis exornatum, opera P. Jo. Baptistæ Aucher Ancyrani, monachi Armeni et doctoris Mechitaristæ.] . Paucis ante mensibus prodierat Mediolani ex eodem codice versio latina, conjunctis curis Angeli Maii et Joannis Zohrabi, collegii Armeniaci Venetiarum alumni. Qui vero id factum sit, docebit Aucherus [Aucherus, pag. XIX.] : Esset autem hic locus etiam de recentissima quadam Mediolanensi ex Armeno-Latino-Græco hoc exemplo mutuata editione Latina dicendi: sed cum illam ad genuinam nostram lectionem studiosus lector exigere per se possit, supervacuum nobis videtur de re aperta laborare. Satis erit in præsentia admonere eam ex priori illo exemplo, quod a Georgio exscriptore interpolatum diximus clam nobis, me vero Venitiis absente, Mediolanum delato deductam esse, nonnullis interim ex altero saniore exemplo, quod deinde ab eodem Georgio accepimus, castigatis [Ibid. pag. XIX.] . Cætera ad hanc rem pertinentia accipe ab Angelo Maio in Præfatione ad alteram adeoque omnium postremam Chronici Eusebiani editionem [Scriptorum Veterum nova collectio, edita ab Angelo Maio, typis Vaticanis, 1836, tom. VIII, pag. V.] : Post inventum Eusebii Chronicorum librum priorem, quem latini veteres numquam habuerunt, græci jamdiu desiderabant, armeni denique orbi restituerunt, duæ tantummodo totius operis editiones curatæ sunt, Mediolanensis videlicet et Veneta: quæ separatis locis studiisque factæ, haud semel inter se dissident; neutra vero vel ad unguem elimata vel perfecta est: quamquam ego Venetæ editioni (Aucheri nempe) propter armeniaci textus doctorumque scholiorum comitatum, præcipuum honorem sponte defero. Quæ quum ita se habeant, numquam non optavi tertiam demum adornare editionem, quæ omnia superiorum bona conjungeret, mendis exclusis; id quod de priore præsertim libro dictum sit, qui unici codicis Armeniaci auctoritate et græcorum fragmentorum adminiculo nititur… Operæ igitur pretium duxi, si universum Eusebii Chronicon nova hac editione integrius, emendatius pleniusque facerem: priorem scilicet librum duarum collatione editionum, criticis aliquot animadversionibus, philologico studio ac sedulitate expolirem et reformarem; posteriorem, non solum prætermissis ab Armeniaco interprete (tum in Veneta tum in Mediolanensi desunt S. Hieronymi additamenta, et ipsemet Eusebii textus, ex solo Haicano codice desumptus, nec integer est nec purus; non pauca quippe Armenius interpres de genuinis Eusebii fragmentis prætermisit [Ibid.] ) Eusebianis fragmentis augerem, verum etiam doctis Hieronymi laboribus cumularem, et, quod apprime intererat, tot codicum Vaticanorum (plus viginti) auxilio fretus, nova prorsus lectione donarem. Atque ex his satis perspicitur cur altera hæc editio inserta sit novissimæ Græcorum patrologiæ Mignianæ [Tom. XIX. Paris, 1857.] ; in latinis, inter opera S. Hieronymi, recusa est Vallarsiana cum notis Pontaci [Patrologia lat. tom. XXVII. Paris, 1846.] . Jam ad S. Marcum redeamus, et quid de annis episcopatus ejus ex Eusebii Chronico statui possit videamus.
[8] [Ex Chronico non plane constat de annis S. Marci;] In Eusebio Vallarsii, ad annum Hadriani imperatoris XVIII, Christi CXXXVI, denique tertium Olympiadis CCXXVIII, notatur [Patrologia, Migne, Opera S. Hieronymi, tom. VIII, col. 619.] belli Judaici finis, additurque: Jerosolymis primus ex gentibus constituitur episcopus Marcus, cessantibus his qui fuerant ex Judæis; anno autem Titi Antonini XVIII, Christi CLVII, tertio Olympiadis CCXXXIII [Ibid. col. 623.] : Cassianus XVII Jerosolymæ episcopatum post Marcum suscepit, post quem XVIII Publius, cui succedit XIX Maximus etc. Habetur itaque inter utrumque terminum, XXI annorum spatium; unde si ponatur Cassianus absque mora successisse S. Marco, consequens erit hunc per annos sedisse omnino XXI. Satis consonat Scaligeriana recensio, ubi belli Judaici finis adscribitur [Thesaurus temporum, pag. 167.] anno Hadriani XVIII, Christi CXXXV; Marcus anno illius XIX, hujus CXXXVI; Cassianus [Ibid. pag. 169.] anno Titi Antonini XIX, Christi CLVII. Proinde, quod ad Marcum spectat, omnimoda reperitur concordia. Aliud est in Maiano Eusebii chronico, ubi [Scriptorum Veterum nova collectio, tom. VIII. pag. 386.] ad annum Hadriani XX, Christi CXXXVII, primum Olympiadis CCXXIX legitur: Hierosolymæ primus ex gentibus constituitur episcopus Marcus annis XVI (imo Marcus XVI et expungenda vox annis, ut paulo infra dicam), cessantibus his, qui ex circumcisione fuerant. Præcedenti anno annectitur Judaici belli finis. Ita quoque in Veneta Aucheri [Pag. 161.] ac Mediolanensi Maii et Zohrabi [Pag. 384.] editionibus, cum quibus concordat Samuel Aniensis [Temporum ratio, pag. 35.] . Deinde in Romana Maji, ad annum Titi Antonini XXIII, Christi CLXI, primum Olympiadis CCXXXV [Scriptorum Veterum, tom. VIII, pag. 387.] : Hierosolymæ episcopatum post Marcum septimus decimus suscipit Cassianus; et consonat rursus in Olympiadum et Antonini annis Veneta Aucheri [Pag. 161.] . Diversæ in his itaque a Vallarsio et Scaligero Olympiades, diversi anni imperatorum, discrepant anni etiam Christi. Præterea ab electione Marci ad electionem Cassiani (si tamen hæc revera contigerit illo anno quo ejus fit apud Eusebium mentio) non anni sexdecim, benevero viginti quatuor numerandi forent; quod nemo alius hactenus dixerat. Notandum tamen est, a Romana Maii editione discrepare Mediolanensem, item etiam Samuelem: illa [Pag. 385.] Cassianum refert ad Olympiadis 234 annum secundum. Titi Antonini annum 21; hic [Pag. 36.] ad Olympiadis 235 annum tertium, Christi 160, Titi Antonini 21: attamen ex utriusque computo, anni decurrunt viginti et unus a Marco ad Cassianum. Insuper textum ubi de S. Marco agitur, vitiatum esse, nullus equidem dubitem, quamvis eodem omnino reddatur modo in Romana, Veneta et Mediolanensi, ac proinde sic legatur in codice Haicano. Unde id tamen solum sequitur, lapsum nempe esse primævum Eusebii Armenium interpretem; vel apographum, quo usus sive Georgius sive Aucherus est, fuisse mendosum. Conf. supra num. 7. Itaque loco Marcus annis XVI, ponendum: Marcus XVI, quotus revera is venit inter episcopos Hierosolymitanos, et expungendum verbum annis. Secus nec pericope sibi recte cohæret, nec convenit cum aliis Eusebii locis, quibus recenset sacros antistites ejusdem urbis: perpetuo enim adscribitur ab illo numerus, ordinem successionis indicans, nuspiam vero adduntur anni, quot quisque sederit. Ut quid in solo Marco alia usus esset methodo Eusebius, idque ut manifeste pugnantia inter se proferret? Cum qui annos XVI præfuisse notaretur, is ex adscriptis Olympiadum et imperatorum numeris annos omnino viginti quatuor pontificatus haberet. Cæterum præplacent mihi anni a Pontaco, Scaligero et Vallarsio positi, quod magis videantur conformes canoni Eusebii Hieronymiano. Nec putem ad hujus codices Mss. Vaticanos, locum, de quo hic quæstio est, exactum vel emendatum in posteriori cardinalis Maii editione, cum iisdem prorsus verbis locus ille reddatur in triplici chronico, post repertam versionem Armeniacam excuso. Præterea, ut monui, in Mediolanensi, et in Ratione Samuelis, numerantur a Marco ad Cassianum anni etiam viginti et unus.
[9] [et incertum quo desierit,] Nec tamen ut certum assumo, S. Marcum annis præter propter viginti et uno præfuisse; præsertim, quod ex ipso Eusebii loquendi modo non constet, illum obiisse eo anno, quo mentio fit de Cassiano. Nam, ut jam animadvertit Tillemontius [Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 237. In-folio. Bruxelles, 1732.] , exinde quidem efficitur Cassianum tum sedem Hierosolymitanam tenuisse, non eum illo præcise anno successisse S. Marco. Quinimo cum plures simul sub eodem anno notet episcopos: Cassianus XVII Jerosolymæ episcopatum post Marcum suscipit, post quem XVIII Publius, cui succedit XIX Maximus… XXV Capito [Vallarsi, tom. VIII, col. 623 et 624.] ; haud absurdum est concludere ignorasse Eusebium annos successionis; prout certo ignoravit (id enim ipse fatetur) quibus annis præfuerint præsules a Simeone vel Justo usque ad Marcum, quosque propterea quasi binas per turmas assignat, alteram ad annum 113 a Justo III ad Philippum IX [Ibid. col. 609 et 610.] ; alteram ad annum 126, a Philippo IX ad Judam XV, addens: hi omnes usque ad eversionem, quam ab Hadriano perpessa est Jerusalem, ex circumsione episcopi præfuerunt [Ibid. col. 615 et 616.] . Adde diserte affirmare Nicephorum Callistum horum episcoporum tempora litteris mandata non esse [Historia ecclesiast. lib. III, cap. 25. Edit. a Frotone Ducæo. Paris, 1630, tom. I, pag. 258.] . Quidni idem prædicetur de successoribus episcopis S. Marci, quos in Historia ecclesiast. [Lib. V, cap. 12, pag. 314.] plurimos quoque simul congerit Eusebius? Quod si admittatur, consequens erit ex Eusebio haud satis effici hunc in sede Hierosolymitana perdurasse usque ad annum centesimum quinquagesimum sextum vel septimum, cui Cassianus aliique plures, ut diximus, in chronico adscribuntur. Nihil itaque repugnat, quominus quis admittat obiisse S. Marcum ante annum, quo floruisse notatur Cassianus; ac proinde non tamquam prorsus absurdus est habendus annorum XVI episcopatus prout in Eusebio Maiano, ut supra vidimus, juxta codicem Armeniacum reperitur. Imo in textu Eusebii græco apud Scaligerum (quem hic sub titulo χρονικῶν λόγος edidit) Marco anni tantum octo dantur: πρώτος δ᾽ἐξ ἐθνῶν ἐπίσκοπος Ιεροσολύμων Μαρκος ἔτη η᾽ [Thesaurus temporum, pag. 81.] . Scio hanc Scaligeri farraginem non tanti fieri ab eruditis. Attamen concordant hic Georgius Syncellus [Chronographia, tom. I, pag. 662 et 663. Corpus scriptorum historiæ Byzantinæ Romæ, 1829.] et Nicephorus patriarcha Constantinopolitanus [Chronog. compendiaria. Ibid. pag. 765.] : uterque S. Marci episcopatum similiter ad octennium reducit. Utique nec istorum tanta est auctoritas, ut rem dirimant. Certe de Nicephoro (nec pluris habendus est Syncellus) Petavius noster, ubi de illius catalogo cum singulorum antistitum annis, ita scribit [Opera S. Epiphanii, tom. II, pag. 264 et 266. Paris, 1622.] : Unde singulorum annos expiscatus sit Nicephorus, divinare non possum. Pessime tamen conceptos esse non dubium est. Imprimis Jacobo annos tribuit XXVI, Symeoni XXIII: quod utrumque falsum, ut multis probatur. Addit inferius Petavius juxta Eusebii chronicon S. Marcum sedisse annos XXII. Atque hæc ille, eadem opera, sicut ait, Nicephorum castigans et S. Epiphanium: notum enim est hunc editum a Petavio cum animadversionibus. Porro Epiphanius Hæres. LXVI [Ibid. tom. I, pag. 636.] , texit Elenchum episcoporum Hierosolymitanorum, minoris adhuc pretii quam Nicephori catalogum. Præterea, ut recte observat Tillemontius [Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 237.] , paulo quidem distinctius quam Eusebius, tempora conatus Epiphanius est distinguere: at cum ejus textus scateat seu mendis seu erroribus, nulla exinde hauriri potest probatio. Quod si etiam correctior foret, nihil lucis in rem nostram affulgeret, cum per annos tantum quosdam imperatorum decurrat. Dubium itaque remanet, quo anno functus munere seu vita sit S. Marcus; atque ex eo jam capite incerti sunt anni pontificatus ejus.
[10] [quo cœperit eppatus ejus:] Sed et alia, minor quidem, attamen difficultas oritur de initio illius, quod innectitur postremæ sub Hadriano Jerosolymorum ruinæ; de hac vero rursus non una est eruditorum sententia. Imprimis Scaliger [Thesaurus temporum. Animadversiones, pag. 212.] excidium istud imaginarium asserit confidentius, ne dicam pro more suo audacius. Quæ enim ratio, ut recte reponit Tillemontius [Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 236.] , nos inducere queat, ut rejiciamus testimonium Eusebii, S. Hieronymi, S. Chrysostomi et Appiani id diserte affirmantium? At si non possit excidium illud rationabiliter in dubium vocari, non ita facile tempus determinatur. Cœptam vult Tillemontius [Ibid. in tabula chronologica, pag. 258 et 259.] postremam Judæorum rebellionem anno Christi CXXXIV, quo et Jerusalem solo a quata iterum fuit; toto dein dein triennio arsisse bellum, ita ut anno Christi CXXXVI ad internecionem perfida gens fuerit cæsa; ac denique anno Christi CXXXVII reædificata urbs sit, quæ et Ælia Capitolina a suo conditore dicta; eodem autem anno (vel sequenti, ut alio loco dicit [Ibid. pag. 237.] ) electum fuisse S. Marcum, qui proinde annis sedisset viginti et uno. Ita Tillemontius, alibi scribens [Ibid. pag. 124] electionem S. Marci non esse differendam ultra annum Christi CXXXVIII, ejusque episcopatum octodecim vel viginti, juxta Eusebii chronicon, annorum fuisse, addens tamen nihil certi hac de re statui posse. Juxta Petavium nostrum [Rationarium temporum, pag. 188. Amstelodam. 1710.] belli Judaici exitus in annum Christi 135 incurrit, quo Hadrianus imperii vicesimum iniit. Et ita porro alii alios ponunt annos, fere triennio ab invicem discedentes.
[11] Est igitur dubium, tum quod ad initia, tum quod ad finem illius pontificatus spectat. Communius assumitur (nec enim probari potest) annorum fuisse viginti et unius, [plerique ei tribuunt annos XXI.] stando scilicet lectione Eusebiana, quæ videtur magis accurata. Sic Papebrochius [Hist. chronologica, pag. XI.] : Hadriani imperatoris anno XIX (potius XVIII juxta Lequien [Oriens Christianus, tom. III, col. 145.] ) Christi CXXXV, Pompeiano Luperco (lege ex correctione Norisii Pontiano [Epistola consularis. Apparatus Baronii, pag. 208. Art de vérifier les dates, pag. 528.] ) et Lucio junio Attico Aciliano (juxta Norisium [Ubi supra.] , absque ullo prænomine Atiliano seu Atelano) Cossulibus Hierosolymæ primus ex gentibus constituitur Marcus … et sedit usque ad consulatum Silvani et Augurini, id est usque ad annum Christi CLVI. (Addit tamen, a Nicephoro aliisque annos ut minimum VIII numerari.) Ita etiam Lequien loc. cit.; ita chronicon Eusebii, ut supra vidimus, Pontacenum, Scaligerianum, Vallarsianum et Mediolanense Maii et Zohrabi; item Samuel Aniensis et Benedictini [Art de vérifier les dates, pag. 240.] : Juxta Tillemontium ordinatus fuit anno Christi CXXXVIII: ignoratur quo anno sit mortuus.
[13] [Ejus memoria in solis fere martyrologiis;] De Marco Hierosolymitano, inquit Sollerius [Martyrologium Usuardi, pag. 619.] , primus inter Martyrologos loquitur auctor Romani parvi, ex solito suo fonte Rufino, his verbis: “Jerosolymis, Marci, qui primus ex gentibus episcopus ibi factus est.” Notat ad marginem Rosweydus noster, in suo Romano vetere quod Sollerio Romanum parvum), in Ms. Marcum et Salome annuntiari 21 Octobris, diem vero 22 vacare; Adonem tamen et omnes utrumque posuisse posteriori hoc die. Ita autem prosequitur Sollerius: Viennensis (Ado) primo loco, breve Marco elogium concinnat, quod ex citato loco (Rufini [Historia eccleiastica, lib. IV, cap. 7. Romæ 1740, part. I, pag. 185.] ) pro aliqua parte desumptum est. Ex Adone sua omnia desumpsit noster (Usuardus); quod etiam fecit Notkerus, sed die præcedenti. Porro Usuardus habet secundo loco: Item Beati Marci episcopi, clarissimi et doctissimi viri, qui primus ex gentibus ecclesiam Hierosolymorum suscepit regendam ac non multo post martyrii meruit palmam. Consonat Romanum, nisi quod hic primo loco occurrat Marcus, et passus asseratur sub Antonino imperatore. Cæterum verba clarissimi et doctissimi viri, ab Adone in alia martyrologia manasse videntur: nec enim in Eusebio, nec in Rufino, nec in Chronicis Eusebianis et Hieronymianis, supra a nobis laudatis, reperiuntur; imo nec in Nicephoro Callisto [Historia ecclesiastica, ut supra, pag. 259 et 314.] , qui sæculo XII et XIII floruit [Fabricius Bibliotheca græca, tom. VII. pag. 437.] . Papebrochius in sæpe dicta Historia chronologica [Pag. XI.] , addit ex Theodorico Pauli: Cæpit iste S. Marcus ecclesiam Hierosolymitanam, grandi terrore dispersam, fide et industria sua congregare et regere quia civitas Jerusalem, in Romanorum jus conversa, ritum penitus mutavit et nomen. Nihil dubito quin Theodoricus seu Theodericus Pauli sit Gorcomiensis ille scriptor sæculi XV, ut habet Fabricius [Bibliotheca mediæ et infimæ latinitatis. tom. VI. pag. 228. Patavii 1754.] cujus chronicon universale Ms. possident Jesuitæ Antverpienses (Bollandiani), prout ipsi testantur tom. II Martii, pag. 641. Non putem illud postea in lucem prodiisse; nec Ms. mihi jam præ manibus est. Denique, ut nihil omittam ex his quæ de S. Pontifice nostro apud probatos scriptores occurrunt, Binterim suspicatur S. Marcum ab episcopo Cæsariensi, quæ, post eversam Hierosolymam, urbs Palæstinæ erat præcipua, ordinatum …; forte etiam S. Marcus antea presbyter erat ecclesiæ Cæsariensis [Denkwürdigkeiten. tom. III, part. I. pag. 227.] .
[14] Paucissima itaque sunt quæ ad nos de S. Marco pervenerint. Imo vix mihi dubium est, quin perperam martyr nuncupetur. Imprimis errant, inquit Papebrochius [Ubi supra.] , [nec de martyrio] martyrologi, et alii post eos, dum scribunt, quod non multo post ordinationem suam martyrii meruit palmam: nam ab Hieronymo dantur anni XXI, qui a Nicephoro aliisque anni ut minimum VIII numerantur. Id utique certum, nihil esse ex quo concludere liceat, S. Marcum defunctum esse paulo post adeptam pontificiam dignitatem, nisi quis velit ita posse haud absurde interpretari octennium illud Nicephorianum; quod ipsum, ut vidimus, saltem valde est incertum, imo et mere supposititium. Deinde quod ad martyrium spectat, ut minimum saltem dubium est, ait Sollerius [Martyrol. Usuardi, pag. 619.] ; et juxta Papebrochium [Ubi supra.] difficilem fidem invenit præsertim ob silentium Eusebii, qui sollicitissime martyrum passiones requirens, Hieronymiano martyrologio conscribendo materiam suppeditavit. Nec solus Eusebius S. Marcum martyribus non annumerat, sed nec Rufinus nec alii omnes supra laudati scriptores, sicut et Romanum parvum; ita ut primus, qui martyrem illum dicat, sit Ado, quem secutus est Usuardus, ex quo hausit nostrum Romanum. Atque hinc aliquali notandus est asterisco Papebrochius, ubi asserit, omnes præter Eusebium de martyrio S. Marci dixisse. Fateor antiquiorum scriptorum silentium illud tanti apud me esse, ut plus quam dubium mihi reddatur recentioris ævi assertum. Quidni dicant, quibus ex fontibus talia hauserint? Qui si deficiant, non est cur asserenti nec probanti, fides ulla adhibeatur.
[15] [constat] Est et aliud argumenti genus, ita a Papebrochio nostro ibidem redditum: Jam ante annos aliquot, publico ipsius imperatoris edicto, cohibita fuerat persecutio Christianorum, et vix credibile est Hierosolymis pertinacius sevitum esse quam Romæ. Baronius edictum istud retulit ad annum CLV, eo quod S. Telesphorum papam et martyrem usque huc vixisse existimaret: sed ex antiquis pontificum Romanorum catalogis, per consules annuos optime digestis ante Aprilem nostrum, S. Telesphorus coronatus fuit anno Christi CXXXVIII, Cæsare et Balbino coss. Hic vero implicatissima movetur quæstio, ad chronologiam spectans Romanorum pontificum, cui retractandæ locus non est. Sufficiat ea recitasse, quæ faciant ad statuendum de valore argumenti Papebrochiani. In memoriam itaque revocandum est, tomo nostro Aprilis primo præmissam ab Henschenio fuisse Diatribam in catalogos veteres Romanorum pontificum, in qua successionem chronologicam ab ipso omnis pontificatus principio, Jesu Christo, usque ad S. Julium (anno 353) auctor stabiliendam suscepit, eamque, quod ad priores Christi vicarios attinet, a Baroniana chronotaxi haud parum diversam, ut videre est uno intuitu ex laterculo in hunc finem ibidem concinnato [Acta SS. tom. I Aprilis, pag. XXXVII.] . Henschenio consonat Papebrochius in conatu chronico-historico ad catalogum pontificum [Propylæum Maji.] . Jam vero uterque obitum S. Telesphori innectit anno Christi 138, post pontificatum undecim annorum; dum Baronius, inquit Henschemius [Diatriba, pag. 22.] , nescimus qua de causa, removit martyrium S. Telesphori usque ad annum CLIV: ejus vero electionem refert ad mensem Aprilem anni 142 [Annales. tom. II, pag. 158.] . Notat Pagius [Ibidem, pag. 193.] , Telesphorum ad hæc tempora non pervenisse, ejusque obitum adscribit anno 137, ac proinde parum abest ab Henschenio, cui et plerique alii scriptores consensere. Ast Josephus de Novaes, cujus Historia pontificum recenter edita [Elementi della storia de sommi Pontefici. Romæ, 1821.] haud mediocri cum plausu ab eruditis excepta fuit, Baronii chronologiam, jam vix non obsoletam, instauravit, atque in specie tenet S. Telesphorum sedisse ab anno 142 usque ad annum 154 [Ibidem, tom. I, pag. 43 et 45.] . Ex hac eruditorum dissensione consequens est, non ita firmum perstare argumentum Papebrochii. Fateor tamen hujus et Henschenii mihi magis probari chronotaxim; secus enim non esset verum, quod tamen passim affirmant scriptores [Confer Pagium, loc. cit.; item, Papebrochium in conatu chronico historico, pag. 21.] , Telesphorum sedisse tempore Hadriani imperatoris. Quod autem spectat ad edictum illud Imperatoris, a Baronio, ut asserit Papebrochius, relatum ad annum CLV, observat Pagius [Annales Baronii, tom. II, pag. 194 et 195.] , edictum pro cohibenda persecutione scriptores in duas partes distraxisse. Baronius, Halloixius et Papebrochius ad diem XIII Aprilis (in Vita S. Justini) illud ab Antonio Pio emissum fuisse contendunt; contra Valesius existimat errasse Eusebium, qui Antonino Pio illud edictum seu epistolam attribuit [Historia ecclesiastica lib. IV, cap. 12 et 13.] , cum sit M. Aurelii…, cujus (Valesii) opinio præferenda. Ex his satis liquet argumentum Papebrochii, ex imperatoris edicto haustum non satis stringere, cum tanta sit inter eruditos discrepantia. Cæterum facile, etiam absque ullo edicto, explicaretur martyrium, nempe ex inverato Judæorum in Christianos odio, de quo plura in præcedenti tomo vide [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 23.] . Quod quidem odium vehementius arsisse credere fas est in S. Marcum, qui primus ex gentilitate episcopus erat. Sed manet Eusebii et antiquiorum scriptorum silentium de S. Marci martyrio, quod mihi vix non decretorium videtur. Rem in medio relinquunt Baillet et Butlerus: hic ita habet [Vies des Saints, 22 Octob.] : Dicitur præfuisse annis viginti, vitamque martyrio finiisse; ille [Les Vies des Saints. Eodem mense et die.] : addunt (martyrologi) paulo post electionem martyrio fuisse coronatum.
[16] [apud probatos auctores.] Post hæc censebit utique eruditus lector auctorem dictionnarii Hagiologici in Encyclopædia Migniana, vel minus meditate, vel nimis confidenter ita scripsisse [Encyclopédie théologique, tom. XL. Dictionnarium Hagiographic., verbo Marc. Paris, 1850.] : S. Marcus, episcopus Hierosolymitanus et martyr, in hanc urbem venit cum aliis Christianis, versus annum 131, cum Hadrianus imperator illam reædificasset, remotis ab ea Judæis. Ob doctrinam et vitæ sanctitatem electus præsul, postquam annis viginti ecclesiam suam gubernasset, mortem pro Christo passus est anno 156, sub imperio Antonini. Colitur XXII Octobris.
[17] [Officium et Missa.] Nihilominus, certe quia ita passim in recentioribus martyrologiis annuntiatur, S. Marcus ut martyr colitur ab ecclesia Hierosolymitana; sic enim ad hunc diem habetur in kalendario festorum propriorum illius ecclesiæ: S. Marci episcopi et martyris. Duplex. Quod kalendarium reperies apud Waddingum ad annum 1342 [Annales Minorum, tom. VII, pag. 277 et seq.] , ubi addit: Officia propria typis edidit Venetiis anno MDCXXIII Melchior Antverpiensis minorita. Pariter in Missali secundum institutionem ordinis hospitalis sancti Joannis Jerosolymitani, quod editum sæculo XVI, habetur tum in ipso opere tum in præfixo kalendario: Hierusalem. Marci episcopi et martyris. Missa vero hoc singulare præfert, quod Introitus (Statuit ei Dominus), Epistola (Memor esto Dominum), Graduale (Ecce sacerdos Magnus), Evangelium (Homo quidam nobilis) Offertorium (Inveni David servum meum) et Communio (Domine quinque talenta) sint de Communi confessoris pontificis; oratio vero et complenda Martyrem dicant, Secreta Confessorem. Operæ pretium est illas hic adscribere. — Oratio. Exaudi Domine preces nostras et interveniente beato Marco MARTYRE tuo atque pontifice, supplicationes nostras placatus intende. — Secreta. Sit tibi Domine Deus nostre devotionis oblatio acceptabilis: ut beato Marco CONFESSORE tuo atque pontifice intercedente, et tue placeat majestati et nostre proficiat saluti. — Complenda seu Postcommunio. Mysteriis divinis refecti Domine Deus; quesumus ut beati Marci MARTYRIS tui atque pontificis ubique intercessione protegamur, pro cujus veneratione hec tue obtulimus majestati.
DE S. ABERCIO EPISCOPO HIERAPOLITANO IN PHRYGIA.
VERSUS ANNUM CLXVII
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Abercius, episcopus Hierapolitanus, in Phrygia (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. Acta S. Abercii ex Metaphraste justo severius reprehendit Tillemontius. Quibus annis sanctus Præsul vixerit et quibus præfuerit sedi Hierapolitanæ.
S. Abercii Acta, hucusque græce inedita, damus ex Symeone Metaphrasta; hujus enim genuinis scriptis sunt, [Acta tum a Metaphrasta] judice Leone Allatio [Diatriba de Symeonum scriptis, pag. 124 et 130. Paris, 1664.] , annumeranda. Latine tum a Lipomanno, tum a Surio typis excusa prodierunt. At cum verbum verbo reddiderint, haud multum de sermonis nitore solliciti, nostram versionem textui græco adscripsimus. Codices Mss. præ manibus habuimus omnino novem inter se vix non ad amussim ubique concordantes: nempe apographum ex Ms. num. 13 reginæ Sueciæ, quod exstat in Musæo nostro hagiographico; alterum ex Coistiniana collectione Parisiis in regia hodie imperatoria Bibliotheca, cod. 1480, fol. verso 171, qui judice Montfauconio, exaratus fuit sæculo X vel XI; reliqui codices reperiuntur in eadem bibliotheca Parisina inter Veteres græcos, scilicet codd. 1484, 1494, 1495, 1501; hi omnes ad sæculum XI spectant; item cod. 1503 fol. recto 140 et cod. 1543 fol. recto 172, uterque ad sæculum XII pertinere notatur. Præter hos codices, alios duo in prædicta bibliotheca vidi, qui acta continent S. Abercii, tam inter se quam cum nostris vix non omnino concordantia factis, diversa vero dictione seu stylo, sive inter se sive cum nostris. Alter codex habetur inter Veteres græcos num. 1540 fol. vers. 129 — fol. vers. 151, et videtur exaratus sæculo XIII; incipit: Ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις; alter asservatur in collectione Coisliniana num. 110 fol. 105, et spectat, si fides Montfauconio, ad XI circiter sæculum, incipit: Οὐκ ἀγώνων ἐνστάσεις μόνον μαρτυρικῶν. Acta S. Abercii ex posteriori hoc edidit codice nuper J. Fr. Boissonade in suis Anecdotis Græcis [Tom. V, pag. 462-488. Paris, 1833.] , sub titulo Μετάφρασις εἰς τὸν Βίον καὶ τὰ θαύματα τοῦ ἑν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἀβερκίου Metaphrasis in vitam et miracula S. patris nostri Abercii. Notat editor [Ibid.] : Ex nomine μετάφρασις nemo non statim putabit fuisse id opusculum a Symeone Metaphraste scriptum; aliud tamen est initium vitæ quam Symeon composuit, scilicet Μάρκου Ἀντωνίνου καὶ Λουκίου βήρου τὴν αυτοκράτορα Ῥωμαίοις διεπόντων ἀρχὴν apud Allatium. Ex quibus intelligitur Acta nostra non fuisse a Boissonadio perlecta, secus non Initium solum dixisset diversum, sed et clausulam et totum verborum contextum. Cæterum exiguam hac de re ab eo adhibitam diligentam apparet ex verbis sequentibus: Latinam, quæ extat apud Lipomannum et Surium, interpretationem consulere non potui. Trina itaque habemus ex codicibus græcis mss. Acta S. Abercii, consonantia factis, stylo diversa. Duo sunt hactenus inedita græce, Boissonnadius typis mandavit altera, scilicet Μετάφρασιν, qua voce deinceps ista designabimus.
[2] [tum ab aliis conscripta,] Jam vero oritur quæstio, quæ Vita alias ætate superet. Certum porro est atque cuivis conferenti singulorum textum in oculos incurrit, alias aliis præluxisse: in singulis namque eadem narrantur facta et quidem eodem ordine seu serie, at verbis perpetuo diversis. Brevior est μετάφρασις quam Acta nostra; contrahitur ubique dictio, sed præcipue quando adhibetur oratio directa. Item in μεταφράσει præmittitur exordium, sequitur clausula; neutrum occurrit apud Symeonem. Rursus in Actis ex codice 1540, facta sunt eadem, dictio diversa, prolixior quam in μεταφράσει, contractior quam in Symeone, saltem ubi recurrit oratio directa. Videsis inter Annotata fragmenta ex singulis tribus Actis. Mihi longe probabilius est Vitam ex codice ms. 1540 esse ævi recentioris: codex enim ipse refertur ad sæculum XIII, nec uspiam alibi ejusdem textus reperi vestigia. Ad duos alios quod attinet codices quibus eadem Vita continetur, si fides Montfauconio, unus ab altero haud multum ætate distat: alteram enim vitam, quæ incipit Μάρκου Ἀντωνίνου et est Symeonis, dicit contineri in codice membranaceo X vel XI sæculi [Bibliotheca Coisliniana, pag. 210 et 211.] ; alteram, quæ est sæpe dicta jam μετάφρασις, in codice XI circiter sæculi [Ibid. pag. 185.] ; quam in uno tantum hoc vidi membrano. Codicum proinde ætas favet aliquantisper Symeoni Metaphrastæ. Deinde cum, judice Leone Allatio [Diatriba de Symeonum scriptis, pag. 73.] , generatim Symeon sive vitæ auctorem proferrent sive rudi stylo congestæ lectorem deterrerent, eas, re semper immota manente, suo stylo circumvestiverit, ut eodem omnes decore unoque genio fideles ad sui lectionem alliceret, non bene video quid eum inducere potuisset ut Acta S. Abercii in aliam redigeret formam, si nota illi fuisset μετάφρασις quæ utique rudi stylo congesta non est. Ipsa quoque vox μετάφρασις nonne per se monet, scriptori præ manibus fuisse Acta, quorum solum mutaverit dictionem, servatis rebus carumque ordine. Talia autem erant Acta S. Abercii a Symeone composita. Non itaque improbabile, hæcætate μετάφρασιν præcedere. Si cui tamen visum fuerit, utriusque Vitæ scriptorem, ex actis antiquioribus, nunc deperditis aut ignoratis, sua hausisse et concinnasse, non omnino repugnaverim. Simile quid contigisse animadvertitur Actis S. Andreæ in Crisi ad 17 Octobris ex eodem Metaphrasta et eodem codice 110 Coisliniano desumptis [Cfr Acta SS. tom. VIII Octob. pag. 126, num. 8 et 9.] .
[3] [quæ ex priore edimus.] Eadem Acta reperiuntur in Paradiso Agapii monachi Cretensis [Παραδεισος, pag. 147 – 162. Venetiis 1683.] , resectis nonnullis vel contractis, et mutata dictione juxta formam recentioris græcorum idiomatis, sive ut ipse habet, μεταφρασθεὶς ἐκ τῆς τῶν ἑλλήνων εἰς τὴν κοινὴν διάλεκτον. Poterit hæc editio usui esse ad elucidandum textum nostrum Symeonis, quem damus ex codice Colbertino majoris bibliothecæ Parisiensis 1484. Vitam S. Abercii adornavit quoque Petrus Halloix S. J. [Illustrium ecclesiæ orientalis scriptorum vitæ et documenta, tom. II, pag. 1 et seqq. Duaci 1636.] ; cujus materies, ut ipse nos docet [Ibid. pag. XXV.] , potissime desumpta est ex antiquis actis (puta Symeonis Metaphrastæ; alia non vidit nec novit Halloixius noster) martyrologio Romano, Græcorum Menæo et Menologio atque Baronii annalibus. Vita hæc multis eruditisque illustratur notis, quarum non semel incidet per decursum hujus commentarii sicut et in Annotatis, mentio.
[4] [explodit Tillemontius,] Acta rejicit imo explodit Tillemontius [Mémoires pour servir à l'histoire ecclésiastique, tom. II, pag. 21 et seqq. Paris, 1701.] , imprimis quia scripta a Metaphrasta, ac proinde, sicut et cætera ejusdem auctoris, farrago, inquit, sunt miraculorum et prodigiorum incredilium, ni graviori quam, Metaphrastæ innitantur testimonio; in specie improbat Epitaphium, cujus nec res nec verba decere dicit sanctum senioremque episcopum, jamjam moriturum; ob similem rationem censet fieri non potuisse, ut Abercius passus sit se a Barchasano cœtuque fidelium declarari ἰσαπόστολον seu apostolis æqualem: id enim nimium quantum Tillemontio videtur abesse a simplicitate et humilitate christiana. Quod autem ad Lucillam, Marci Aurelii filiam dæmoniacam, atque a S. Abercio sanitate adeo prodigiose redditam, spectat, utique solius Metaphrastæ stari non potest assertione; insuper quæ de illa traduntur, non ita facile componuntur cum coævæ historiæ factis; quod idem dicendum de Epistola ejusdem imperatoris ad Euxenianum. Denique non videtur locus esse Abercio Papiam inter et Claudium Apollinarem Hierapolitanos episcopos; quod si ita sit, plane supposititia erunt Acta. Atque ex his, addit Tillemontius, satis superque probatur, recte pronuntiasse Baronium, plura esse in illis Actis, quæ rejici debeant; imo, juxta Tillemontium, nihil omnino in illis reperitur fide dignum. Hæc jam per partes discutienda.
[5] [Baronius minus severe notat.] Primum Baronii censura multo benignior est [Annales ad an. 163, num. 11 – 15, tom. II, pag. 214 – 217. Lucæ, 1788.] . Ait quidem summa se brevitate Acta contraxisse, cum multa in ea irrepsisse noscantur quæ haud omnino ipsi probentur; ast de sancti Præsulis Romano itinere non videtur dubitare, nec de frumenti ter mille modiis in singulos annos Christianis Hierapolitanis, ex Marci Aurelii liberalitate ob acceptum ab Abercio beneficium, qui Lucillam a dæmone liberaverat, præstandis præstitisque usque ad Juliani apostatæ tempora. Cujus largitionis, ait [Ibid. num. 14, pag. 216.] ), annis singulis repetendæ accepto diplomate regio reversus est in patriam Abercius, ac sancto fine, sibi successore delecto, quievit; quo etiam citius sublato, eruditissimus vir Apollinaris … ejus ecclesiæ administrationem capessivit, regnante adhuc eodem Marco Aurelio Antonino. Recitat quoque Baronius Epistolam imperatoris ejusdem ad Euxinianum prout in Actis habetur. Imo dolet vehementer e manibus suis elapsam, epistolam, quam ab Abercio ad Marcum scriptam, cardinalis Sirletus ei dederat; quam postea nec Baronius nec alius quisquam (in quantum ego scio) recuperavit.
[6] [Tillemontii expenduntur cavillationes.] Atque ut ad Tillemontii censuram redeam; sane nec ego omnium et singulorum, quæ habet Metaphrastes, vadem me fecerim. Nec tamen prodigium vel miraculum quodcumque falsitatis arguero, ideo quia tale est et a Metaphrasta refertur. Sit, non esse satis probatum; at non statim exinde efficitur, purumque putumque esse inventum vel mendacium. Ad Epitaphium quod attinet, interpretatio ejus moralis, ut ita dicam, fere tota pendet ab animo legentis; prout is comparatus est, arrogans illud atque vanitatem redolens inveniet, vel cum Halloixio [Scriptorum Vitæ et documenta, tom. II, pag. 140 et seqq.] statuet, tantum abesse ut Epitaphium seu Epigramma propositum, Viri dedeceat gravitatem ac sanctimoniam, ut potius maxime eam commendet, atque insignem ejus sapientiam planissime commonstret; hæc ille per modum conclusionis seu propositionis, quam multis suscipit probandam. Ex hujusmodi parum vel nihil in alterutram partem evincitur. Atque hæc dicta sint hic de Epigrammate, cujus infra redibit mentio. Haud majoris ponderis mihi est notatio Tillemontii, quod sanctus Præsul, recusatis pecuniis consenserit se ἰσαπόστολον dici. Utique si aliunde de facto constaret, nemini in mentem veniret illud commentitium habere, eo quod hujusmodi denominationem accipere non potuerit, nisi cum Christianæ simplicitatis et humilitatis læsione. Juxta Suicerum [Thesaurus ecclesiasticus e Patribus græcis ordine alphabetico tom. I, col. 1459. Amstelodami, 1682.] , hoc titulo apud græcos insigniuntur et viri et fæminæ pietate præstantes… Sic Constantinus et Helena ἰσαπόστολοι dicuntur … et Sancta Maria Magdalena ἰσαπόστολος æqualis apostolis, quod non tam ad ætatem referendum, quam ad opera apostolis digna. Vide Acta S. Abercii cap. 3. Minus adhuc valet, quod objicitur de Publio, præside minoris Phrygiæ: nam, inquit Tillemontius, prænomen illud est, nec umquam solum ponitur; dein illa ætate non videtur quis fuisse præses minoris Phrygiæ, quæ ab Asiæ proconsule tum dependebat. Demus utrumque. Quid inde? Potuit sane absque sinceritatis dispendio, græcus auctor græceque scribens sæculo decimo, non ita ad amussim servare latinorum morem in reddendis nominibus. Deinde quis asserat cognomen viri non intercidisse. Demum confidentius asserit Tillemontius, Publius prænomen esse, imo etiam et cognomen et gentilitium est. Ab hoc prænomine, ait Panvinius [Apud Grævium, Thesaurus Ant. Romanarum, tom. II, col. 2032.] , Publiorum gens manavit. Et Pitiscus [Lexicon antiquitatum roman., verbo Publius.] : Hoc prænomen licet fuerit vulgatissimum, aliquando tamen et gentilitii nominis, inde et cognominis loco fuisse saxa indicant, et citat exempla. Quod si Publius non sit necessario prænomen, patet funditus ruere Tillemontii notationem. Ad alterum quod attinet; num repugnat, ut, quamvis ab Asiæ proconsule dependeret Phrygia, hæc tamen haberet aliquem, qui sibi præesset, sed minori cum imperio, quem Actorum scriptor ἡγεμονεύοντα dicit, huncque fuisse Publium? Certe Josephus Eckhel, cui doctrina et eruditione haud facile parem inveneris, acturus de Proconsulibus, Proprætoribus, Legatis, Præsidibus (hi græce ἡγεμονες), in hunc modum præfatur [De Magistratibus, sect. 2, § 3. Doctrina Numorum, tom. IV, pag. 229. Vindobonæ, 1828.] : En tibi amplam disputandi materiam, eamque confusam admodum atque incertam; cum hæc, quæ præfiximus, magistratuum vocabula, differre quidem inter se videantur, ut differunt etiam, non tamen sic, ut non sæpe unum pro altero sive arbitrarie sive ex causa incerta poneretur. Et rursus [Ibid. pag. 238.] : Factum tamen est ut … provinciæ plures subjicerentur unius imperio, uni, in partes plures sectæ, plures imponerentur rectores; cujus quidem exempla passim offerunt scriptores et marmora. Et alio in loco [Ibid. pag. 245.] : Forte … non vane quis conjecerit, græcas Thraciæ urbes præfectos suos, quos proprie legatos pro prætore dici oportuit, generatim vocatos ἡγεμονας, quo modo omnis generis magistratus, qui sane certa sua ac propria habuere vocabula, tam a scriptoribus, quam in marmoribus dici videmus nomine generico ἀρχοντας vel ἐπαρχους. Ex his sane liquet, tanti non esse Tillemontii notationem, ut ex ea aliquid contra Actorum nostrorum sinceritatem inferatur. Huc quoque facit, quod habet P. Patritius in S. Lucam, ubi de descriptione orbis terrarum ab Augusto imperata [De Evangeliis, lib. III, pag. 162 et 163. Friburgi Brisgoviæ, 1853.] : ἡγεμονευοντος της Συριης Κυρηνιου, quod sine præpositione vertendum est præside Syriæ Quirinio, vel, quum Syriæ Quirinius, potestate, utique extraordinaria, præsset. Extraordinaria, inquam, potestate, quod ad censum civium et sociorum curandum, non vero ordinaria, qua Syriæ legatus Cæsaris proprætore præesse solebat, quaque tunc erat Cn. Sentius Saturninus …; et re vera Lucas non eum dixit ἡγεμονα, quomodo ordinarios præsides fere appellare solet [Art. XXIII, 24, 26, 33, 34; XXIV, 1, 10; XXVI, 30.] , sed ἡγεμονευοντα, qua appellatione, non ordinarium magistratum modo, sed extraordinarium quoque, atque eum, qui quocumque titulo potestatem aliquam exercet, manifestum est posse designari. Confer Annotata ad cap. 2 ubi videbitur nomen illius Publii in variis codicibus diverso modo reddi.
[7] [item difficultates] Paulo magis seriæ sunt difficultates ex concordia historica petitæ, attamen valde exaggeratæ; imo facile explicantur. Certe speciem rursus cavillationis habet, quod objicit Tillemontius [Mémoires, tom. II, pag. 622.] , convenisse primum inter imperatores, Marcum Aurelium et Lucium Verum, ut filiam suam Lucillam ille in Syriam deduceret, ibique Vero nuptui traderet. Et re quidem vera: Ephesum, inquit Capitolinus [In Vero Historia Augusta, pag. 173.] , rediit (Verus), ut Lucillam uxorem, missam a patre Marco, susciperet; et idcirco maxime, ne Marcus cum ea in Syriam veniret, ac flagitia ejus agnosceret: nam senatui Marcus dixerat se filiam in Syriam deducturum. Sit. Ast ipse Tillemontius ex eodem Capitolino aliisque asserit [Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 145. Bruxellis, 1732.] , promissas nuptias versus annum 161, celebratas Ephesi [Ibid. pag. 148.] anno 165 vel 164. His utique Acta nullatenus contradicunt, imo potius apprime consentiunt, ut manifestius adhuc fiet ex solutione alterius, ab eodem critico propositæ difficultatis, quod nempe in Actis tradatur Marcus Aurelius Roma profectus ad bellum Germanicum, cum adveniret in urbem S. Abercius in eaque moraretur. Id itaque falsitatis arguit Tillemontius: nam, inquit [Mémoires, tom. II, pag. 622.] , constat ex historicis M. Aurelium Roma non egressum, nec ullum gessisse bellum, quamdiu Verus contra Parthos occupatus fuit; bellum autem Germanicum dilatum usque ad reditum Veri ex oriente et annum 166. Ast primum, ex mox dicendis patebit, falso asseri Aurelium toto illo tempore Roma non egressum; deinde ex nummis efficitur, bellum Parthicum finitum anno 165, eodemque cœptum Marcomannicum (de quo tamen in Actis nostris nec est nec esse potest mentio) licet sequenti tantum anno profecti imperatores sint [Eckhel, Doctrina Numorum, tom. VII, pag. 48 et seqq. Item Tillemont, Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 150.] . Ast de his jam paulo latius agendum, quo clarius pateat coævam historiam facile componi cum romano S. Abercii itinere et Lucillæ nuptiis.
[8] [ex coœva historia,] Nata [Eckhel, Doctrina Numorum, tom. VII, pag. 98.] est Annia Lucilla, ut eam vocat numus Byzantiorum, anno Urbis conditæ 900, aut paullo ante… Desponsata a parentibus, Aurelio scilicet et Faustina juniore, L. Vero, et U. C. 917 ad sponsum missa, quo tempore is bello Parthico distenebatur, patre eam Brundisium usque deducente, et Vero ad eam excipiendam ex Syria Ephesum properante. Mortuo U. C. 922 marito, cui eam propinasse venenum ferebat rumor, a patre denupta est Claudio Pompejano etc. Nata itaque; ex communiori calculo, est Lucilla anno Christi 147, nupta anno 164; mortuus Verus anno 169 [Art de vérifier les dates, in Chronologia Consulum, pag. 328 et 329] . Atque hæc ad amussim conveniunt cum Actis, ubi cap. 3 sic legitur: Lucilla sexdecim annos nata, desponsata erat Lucio Vero … quem M. Aurelius Antoninus jam in orientem miserat… Atque inter eos convenerat, ut stato die, Lucius ab oriente, Antoninus Roma Ephesum venirent, ubi … puellam traderet Lucio… Cum ergo Lucius, ut convenerat, Ephesum festinans navigaret, Antoninus, correpta a dæmone ejus filia, nesciens quo se verteret, tempus, data excusatione, protrahit, scribens Lucio: Germanos, trajecto Rheno, Romanorum urbes et oppida populari; se proinde, ut convenerat, non posse modo cum filia sua venire Ephesum, sed tantum anno sequenti. Acceptis his, media in navigatione, ab imperatore litteris, Lucius, magno affectus dolore, ægerrime id tulit, reversusque Antiochiam est. Nonne diceres, Metaphrastam sub oculis habuisse, quæ ex Eckhelio descripsi verba? Nec etiam laborandum de profectione M. Aurelii in Germaniam, cum de hac serio non ageretur sed solum temporis protrahendi causa, et per modum excusationis adhiberetur ab imperatore Aurelio. Utique hoc loco nihil est in Actis, quod cum coævæ historiæ monumentis non rectissime componatur. Ast infra redit difficultas, ad finem ejusdem capitis 3; ubi post narratum S. Abercii in Urbem adventum, dicitur deductus primum sanctus Præsul ad Cornelianum præfectum; additurque: Hic (Cornelianus) quoniam imperator Antoninus expeditionem suscepisset contra barbaros, qui, transmisso Rheno, Romanorum agros populabantur, illum ad Faustinam Augustam deducit. Stando his, quæ supra ex iisdem Actis recitavi, admitti posset, M. Aurelium, quum adveniret S. Abercius, Romæ quidem non fuisse, nec tamen propterea in Germaniam profectum; cum hanc expeditionem suscipiendam causatus tantum esset (data excusatione), quo Lucillæ calamitatem Verum celaret. Cæterum anno 162, turbata Germania fuit irrumpentibus Cattis [Eckhel, tom. VII, pag. 49.] , adversus quos missus Aufidius Victorinus est [Tillemont, Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 145 et 146.] . L. Vero autem in Syriam profecto, M. Aurelius primum Romæ substitit, dein cognito, Verum suscepto in Parthos itinere apud Canusium ægrotare, ad eum videndum contendit. Ita Eckhel ex Capitolino [Doctrina Numorum, tom. VII, pag. 49.] . Putem ex his difficultatem a Tillemontio objectam omnino cadere, et exinde Acta potius, nec parum, confirmari. Confer Baronium [Annales ad an. 163, tom. II, pag. 214 – 216.] .
[9] [et epistola M. Aurelii,] Meliori jure reprehendit Tillemontius epistolam Marci Aurelii ad Euxinianum Actis contentam, qua Romam vocatur S. Abercius, Lucillæ opem laturus. In illa quæstio est de calamitate quæ Smyrnæ ex terræ motu evenerat; hic autem non accidit ante annum 176 [Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 164.] , quando proinde dudum jam mortuus erat Verus. Fatetur Petrus Halloix [Tom. II, pag. 117.] , in epistola agi de Smyrnæ casu et instauratione per Marcum Antoninum, cujus calamitatis meminere Aristides et Dio Cassius. Eusebius eam innectit anno 179 juxta Tillemontium [Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 164.] , Chronicon Paschale anno 178 [Tom. I, pag. 489. Bonnæ, 1821.] . In Chronico Eusebii, ex Scaligeri et Angeli Maii rencensione, legitur sub anno Christi 180: Smyrna urbs Asiæ terræ motu ruit, ad cujus instaurationem decennalis tributorum immunitas data est, et eodem anno notatur mors M. Aurelii: Antoninus in Pannonia febri perit. Vallarsius habet annum sequentem, nempe 181. Existimat Tillemontius, ut jam dixi, id non accidisse ante annum 177. Sed qualiscumque, ex his assumatur annus, Smyrnensis illa calamitas nullo pacto referri potest ad initia imperii M. Aurelii, quod tamen in epistola habetur; unde et hujus fides vehementer nutat, imo et commentitia dicenda est. Illam Fabricius [Bibliotheca græca, tom. V, pag. 507. Hamburg. 1795.] quoque fictam probabiliter spuriamque dicit. Equidem scio frequentes in Asia memorari terræ motus sub Tiberio [Eckhel, Doctrina Numorum, tom. VI, pag. 192.] aliisque Romanis imperatoribus, nominatim Tito Antonino [Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 130.] et M. Aurelio. Hujus recitatur in Chronico Paschali [Tom. I, pag. 485.] ad annum 169 epistola Communi Asiæ, in qua ita: De terræ porro tremoribus, quos aut sensistis aut sentitis, ineptum esset vobis in memoriam revocare, quod vos quidem, cum fiunt, desperabundi; illi (Christiani) vero, si illorum statum cum vestro comparemus, majori etiam spe erga numen suum implentur. Attamen ex his omnibus non vindicatur ejusdem imperatoris epistola ad Euxenianum, prout in Actis nostris reperitur; cum nimium diserte in illa Smyrnensis calamitas indicetur: quæ jussu nostro Smyrnæ nuper fecisti, ad levandum calamitatem ex terræ motu enatam. Nec enim uspiam discimus urbem illam ex præcedentibus terræ concussionibus gravius aliquid passam.
[10] [atque serie episcoporum Hierap. petilæ.] Denique objicit Tillemontius, vix vel ne vix quidem esse Abercio locum in serie episcoporum Hierapolitanorum. Teste, inquit [Mémoires, tom. II, pag. 622 et seq.] , sancto Hieronymo, S. Irenæus (ineunte sæculo tertio defunctus) discipulus fuit S. Papiæ, Hierapoleos episcopi. Hic ergo vixisse dicendus sæculo secundo haud parum provecto. Supponendum quoque est, S. Abercium, cum Romam venit anno 163, jam ab aliquot annis infulas tenuisse. Aliunde vero constat ex Eusebio, S. Apollinarem anno 171 Hierapoli sedisse, atque idcirco coactum fuisse Halloixium, mortem S. Abercii adscribere anno 165: inter hujus enim et S. Apollinaris episcopatum locus est inveniendus alteri Abercio, qui ex Actis successit priori. Quomodo, subsumit Tillemontius, hæc componantur cum historia S. Abercii? Qui Romam venit ante Lucillæ nuptias, versus annum 163 celebratas; rediens vero prædicavit in Syria et Mesopotamia, atque Hierapolim reversus, ibidem aliquamdiu fideles docuit, plura patravit miracula, librum composuit etc. Posthæc haud facile quis crediderit eum vita functum anno 163. Tandem qui duobus proxime præcedentibus annis in Syria et Mesopotamia potuit prædicare, cum tunc bellum Parthicum præcipue arderet? Ita Tillemontius, cujus sane argumentatio multiplici ex capite vacillat. Et primum quidem cum, judice ipso Tillemontio [Ibid. tom. III, pag. 79.] , natus sit Irenæus anno 120 (solus Dupinus, at perperam omnino, annum 140 posuit [Cellier, Autheurs ecclésiast., tom. VII, pag. 629.] ), amplum invenitur spatium, quo ille S. Papiæ discipulus esse potuerit, quin id vel minimum officiat episcopatui S. Abercii. Pone Irenæum, viginti annos natum, audiisse Papiam Hieropolitanum episcopum, perveniemus ad annum 140. Nihil sane in his est, quod cum ætate S. Abercii non rectissime componatur. Inde efficitur quoque hunc, cum Romam venit, jam a pluribus annis potuisse præesse sedi Hierapolitanæ. Deinde Eusebius in Chronico juxta Vallarsium [Patrologia Mign. lat., tom. XXVII. pag. 629.] scribit, non ad annum 171, ut habet Tillemontius, sed ad annum 175: Apollinaris Asianus Hierapolitanus episcopus insignis habetur. Scaliger et Maius annum ponunt 172; Samuel Armenus 173 [Chronic. Eusebii ab Angelo Maio et Joanne Zohrabo. Mediolani 1818. Ad calcem, pag. 59.] . Alibi jam vidimus exemplaria Chronicorum Eusebii et Hieronymi haud parum ab invicem in annorum serie discedere, ut nihil omnino certi in rem nostram ex his statui possit. Confer Acta S. Marci. Præterea ex eo quod Apollinaris episcopus diceretur anno 171, non ideo mors S. Abercii ponenda necessario erit anno 165. Quidni biennio vel triennio retardetur? Nec enim opus est alteri Abercio quinque vel sex dare annos, cum quodvis spatium, imo vel unius anni vel mensis sufficiat, ut Actis sua stet hac ex parte fides. His autem positis, nihil profecto impedit, quominus Roma rediens sanctus Præsul Syriam Mesopotamiamque peragrarit. Nec belli furor, quamtumvis sævus, per se arcet episcopos ab instruendis atque hortandis fidelibus. Adde Abercium imperatoribus gratiosum fuisse, atque exinde facilius, quo vellet, potuisse penetrare. Non eæ itaque sunt objectiones Tillemontii, quæ fidem Actorum quoad substantiam magnopere labefactent; quin potius haud parum confirmantur ex insigni eorum, quam adstruximus, cum coævæ historiæ monumentis convenientia.
[11] [De episcopatus] Certe episcopatum S. Abercii extra omne dubium existimo positum. Baronius [Annales, tom. II, pag. 214 et seqq.] , quamvis nonnulla in Actis reprehendit, sanctum Abercium præsulibus annumerat Hierapolitanis; sic etiam Menæa Græcorum, Menologium Basilii, Martyrologium Romanum; item Lequien, qui præterea hanc addit conjecturam [Oriens Christianus, tom. I, col. 834 et 835.] : Quando itaque Abercius sub Marco Antonino et Lucio Vero floruit, velut initio ejus vitæ fertur, quidni ipse sit Abercius Marcellus, cui Apollinaris Hierapolitanus librum contra Cataphrygas nuncupavit, jussu illius scriptum? Ut proinde Apollinaris Hierapolis presbyter dumtaxat tunc fuerit, qui, episcopo suo præcipiente, calamum contra sectarios illos strinxerit: Ἐκ πλείστου ὅσου καὶ ἱκανωτάτου χρὸνου, ἀγαπητὲ Ἀβέρκιε Μάρκελλε, ἐπιταχθεὶς ὑπό σου συγγράψαι τινὰ τὸν λόγον. Dilectum appellat Abercium, pro hujus temporis more, quo presbyteri non sic episcopis inferiores admodum erant. Nihil mihi occurrit quod ita supponere vetet, ni dicamus cum Tillemontio Cataphrygum seu Montanistarum hæresim primum natam anno 171 [Mémoires, tom. II, pag. 623.] . Ast ex alio ejusdem scriptoris loco [Ibid. pag. 666.] , ubi ex professo tractat de origine illius sectæ, videtur nihil certi circa hanc statui posse, nec deesse qui initia Cataphrygum innectant anno 126 vel anno 142 vel 156. Quidquid de eo sit, patet Lequienio minime dubium fuisse S. Abercii episcopatum; ast quibus quotve annis præfuerit incompertum.
[12] [et vitæ S. Abercii annis.] Ut tamen aliquid dicamus de tempore, quo sive vixit sive præfuit S. Abercius, has notas chronologicas adhibere licet. Primum ex Epitaphio habemus sanctum Virum annos vixisse septuaginta duos; deinde eum, et quidem cum episcopus esset Hierapolitanus, Romæ versatum anno Christi 161 vel 162 (vide supra num. 6); tandem Apollinarem eidem sedi jam præfuisse ex Eusebii Chronico (juxta Tillemontium) anno 171, (juxta Scaligerum et Maium) anno 172, (juxta Vallarsium) 175. Conf. num. 8. Dandus præterea locus alteri Abercio, medio inter nostrum et Apollinarem. Si itaque cum Maio annum 172 assumamus, et cum Halloixio [Sæculo secundo, pag. 53.] alteros quinque demus secundo Abercio, mors sancti Præsulis nostri incidet in annum Christi 167, ac proinde natus fuerit anno Domini 98; uterque autem numerus erit paulisper immutandus, si alios Eusebii præferamus annos, vel non tantum tribuamus alteri illi Abercio. S. Abercius itaque Romam venisset anno ætatis suæ 65 vel 66. Ad annos episcopatus quod attinet, difficilius est aliquales figere limites, quod ejus initium vix non omnino lateat. Cardo totius rei vertitur in anno obitus S. Papiæ, de quo scribit Henschenius ad 22 Februarii [Acta SS. tom. III Februarii, pag. 287.] : Quamdiu ecclesiæ Hierapolitanæ (Papias) episcopus præfuerit, aut quo ætatis, sedis ac Christi anno obierit, non legimus. Fuit postmodum S. Abercius ejusdem sedis episcopus, qui sub Marco Antonino et Lucio Vero imperatoribus potissimum floruit. Juxta Tillemontium [Mémoires, tom. II, pag. 299.] , S. Papias non diu supervixit anno Christi 150, si qua fides habenda Actis S. Abercii. Eusebius in Historia ecclesiastica tradit [Lib. III, cap. 34, 35 et 36. Patrologia græca, tom. XX, col. 286 et seq.] , ex Romanis pontificibus Clementem anno supradicti imperatoris (Trajani) tertio (Christi centesimo [Tillemont, Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 70.] ) abiisse e vita;… Symeone quoque … vita functo, Hierosolymitani episcopatus sedem Justus quidam Judæus suscepit… Iisdem temporibus florebat in Asia Polycarpus… Papias quoque Hierapolitanus episcopus eadem ætate celebris fuit. Ex his autem in ejusdem Eusebii Chronico, editore Maio, ad annum Christi 108, Trajani 10 legitur: Simon … qui Hierosolymis episcopatum tenuerat, crucifigitur, cui successit Justus. Et ad annum Christi 111, Trajani 13: Post Justum, ecclesiæ Hierosolymitanæ episcopatum suscepit Zachæus. Confer Acta S. Marci ad hunc diem, ubi diximus numeris Chronici non esse multopere fidendum, utpote qui varii variis in editionibus, iisque probatioribus signantur; attamen si non annos accurate indicant, saltem ætatem determinant. Denique S. Polycarpi martyrium ponitur ab aliis circa annum Christi 166 [Ceillier, Auteurs ecclésiastiques, tom. I, pag. 675.] , ab Eusebio in Chronico ad annum 168, a Bollando annum 169; qui addit [Acta SS. tom. II, 26 Januarii, pag. 693.] : Grandis natu nec multo minor centenario fuit, cum martyrium pertulit Polycarpus. Qui itaque in Eusebii Historia referuntur iisdem, quibus Papias, floruisse temporibus, valde diversis dissitisque extincti sunt annis. Et cum nihil suadeat, Papiam ad longævam Polycarpi a tatem pervenisse, id saltem ex dictis efficitur, haud modicum temporis spatium episcopatui S. Abercii relinqui, nec esse, quod vetet, illum cathedram Hierapolitanam conscendisse sive anno Christi 150 sive etiam citius. Confer Baronium et Pagium, qui de S. Papia agunt, ille ad an. 118, hic ad an. 116 [Annales, tom. II, pag. 78. Lucæ 1738.] . Liceat ergo ex hactenus disputatis concludere Acta S. Abercii longe melioris esse notæ quam famæ, cum in illis (si tamen epistolam M. Aurelii excipias) nihil sit, quod non facillime cum coæva historia componatur imo rectissime conveniat. Esto, nonnulla mirabilia vel resecanda vet fimiori stabilienda testimonio; ast narrationis, ut ita dicam corpus, non putem a cordatis adeo facile repudiatum iri.
§ II. S. Abercii memoria in Menologiis, Synaxariis et Martyrologiis. Ejus scripta et Epitaphium.
[Ejus memoria in Menologio Basilii,] In Menologio Basilii hæc leguntur ad hunc diem 22 Octobris: Commemoratio sancti et apostolorum æqualis patris nostri Abercii, episcopi Hierapoleos. Sanctus pater noster Abercius, Marco imperatore, floruit, episcopus Hierapolis a sanctis apostolis ordinatus (quod utique chronologice absurdum esse nemo non videt), celeberrimus miraculorum patrator. Cum vellet autem dæmon eum tentare, ingressus imperatoris filiam, effecit, ut illa Sanctum quæreret, ut ab illo sanaretur. Accitus itaque per literas ab imperatore, Romam venit. Imperavit autem servo, ut in unum eumdemque utrem acetum, garum et oleum immitteret, ex quibus si quid sibi Sanctus depromi jussisset, separatim ac proprie singula (fluebant); at si servus sibi sumere furtim ausus esset, promiscue fluebant. Romam igitur cum pervenisset, imperatoris filia liberata, dæmoni imperavit, ut lapideam aram, quæ in conspectu jacebat, Hierapolim deferret: Tu, inquiens, tanti itineris Romam usque mihi auctor fuisti; ego vero præcipio tibi, ut lapidem tollas et sepulcro meo superimponas. Quod et contigit. Sanctus vero cum reliquum vitæ suæ tempus sanctissime traduxisset, ad Dominum migravit. Eadem fere habentur in Menæis, nisi quod (et recte quidem) non fiat mentio de ordinatione ejus ab apostolis facta. Contrahitur quoque narratio: Jussit etiam ut lapis maximus ex urbe Roma in Phrygiam a dæmone asportaretur, quem et sepulchro suo, columnæ vice affixit. Et additur: Idem (Abercius) et aquas calidas e terræ visceribus precando elicuit. In Menologio Ms. ex bibliotheca Friderici Lindebrogii, quod Papebrochio videtur fuisse ecclesiæ Constantinopolitanæ, annuntiatur quoque τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἀβερκίου. Rursus in Menologio Græcorum Sirleti, quod Canisius edidit [Thesaurus Monumentorum, tom. III. pag. 481. Amstelodam. 1725.] , sic habetur: Natalis S. Abercii episcopi Hierapolitani. Hic cum esset Hierapolis episcopus Phrygiæ Salutaris, imperatore Marco Antonino, miraculorum et curationum multarum opifex, vita et sanctitate illustris migravit ad Dominum. At Menolologium istud græce non exstat, sed ex Menæis editis et Mss. excerptum est, ut ait Papebrochius plurimis in locis, et quidem levi opera. Cæterum hactenus recitata Actis omnino consonant, præter illa quæ ad ordinationem spectant.
[14] [Menæis et Synaxariis,] In Menæis leguntur sequentes versiculi:
Εἰκάδι δευτερίῃ Ἀβέρκιος ᾤχετο γαίης
Vigesima secunda Abercius migrat e terra;
alii duo obscuriores sunt:
Δοὺς
Ἀβέρκιος
χοῦν
χοΐ
θνητῶν
νόμῳ,
Θεὸς
θεῷ
πρόσεισι,
τῷ
φύσει,
θέσει,
quos Halloixius, ut scilicet latine eodem metro redderet ïambicos senarios græcos, ita vertit [Tom. II, pag. 146.] :
Humum Abercius humo, lege mortali, exhibens,
Deus ad Deum migravit et prope adstitit,
Sed Deus adoptione, natura Deo.
Prior versiculus perspicue redditus est et fere ad verbum; posterior brevius et clarius verteretur: Deus adoptione (θεὸς θέσει, nec enim video quid aliud posterior hæc vox significet) properavit ad Deum natura. Notat quoque Halloixius, ut metro satisfiat priorem ita ordinandum:
Ἀβέρκιος δοὺς χοὺν χοἳ, θνῃτῶν νόμῳ.
Similiter, et, quem primo loco posui, versiculus, ut Heroicus sit, additione Articuli indiget, hoc modo:
Εἰκάδι δευτερίῃ ὁ Αβέρκιος ᾤχετο γαίης.
In Synaxariis seu Menologiis Hierosolymitano et Calcopolitano, quod utrumque edidit Augustinus Scholzius, legitur quoque ad hunc diem: τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν ἀβερκίου, ἐπισκόπου ἱεραπολεως sancti patris nostri Abercii, episcopi Hierapoleos. Notat autem Scholzius [De Menologiis duorum codicum græcorum bibliothecæ regiæ Parisiensis commentatio, pag. 4 et 5. Bonnæ, 1823.] : Menologia hæc supra laudata servantur in fine codicum græcorum bibliothecæ regiæ Parisiensis, qui numeris 53 et 79. Dies festos vero Menologii codicis 53 omnes in textu, et Menologii codicis 79, ubi diversi sunt a priore, in margine inferiore typis exprimi curavi. Itaque cum ad diem 22 Octobris nihil in margine notetur, liquet utrumque inter se convenire. In Typico S. Sabæ signatur etiam Abercius episcopus Hierapolitanus. In Synaxario Ruthenorum, quod peculiare est diœcesi Kijoviensi et etiam Moschis usitatum, interprete Georgio David, missionario S. J. Moscuæ residente anno 1688, annuntiatur eodem die: Sancti patris nostri ἰσαποστόλου Ἀβερκίου episcopi Hierapolitani, thaumaturgi. Item in altero Synaxario breviori et communi toti ecclesiæ Ruthenicæ, quod Papebrochio idem P. Georgius David procuravit: Sancti patris nostri Avercii (Αβέρκἳα) episcopi Hierapolitani. Denique in tertio Synaxario prolixiori, tardius, nempe 30 Maji 1712, hagiographis submisso, legitur: Sancti et apostolis similis Averkii, miraculificis viventis anno 5656, æræ nempe Constantinopolitanæ, qua usi moscovitæ sunt usque ad tempora Petri Magni [Art de vérifier les dates, pag. XIV.] . Porro annus 5656 præfatæ æræ respondet anno Christi 148 [Ibid. pag, 3. In tab. chronol.] . Tria laudata synaxaria hodie cum aliis manuscriptis olim a Bollandianis magno numero collectis, servantur in Bibliotheca regia Bruxellis num. 11329.
[15] [Martyrologiis,] Latinorum antiquiora et classica Martyrologia de S. Abercio nihil attingunt, præter Romanum, ubi ita hac die: Hierapoli in Phrygia sancti Abercii episcopi, qui sub Marco Antonino imperatore claruit. In Usuardi auctariis apud Molanum occurrit hæc annuntiatio: Die vigesima secunda (Octobris), sancti Abercii episcopi Hierapolis, qui claruit miraculis tempore apostolorum. Quæ posteriora verba male addita sunt: Multis enim annis, ut recte notat Halloixius [Tom. II, pag. 145.] prius mortui erant omnes apostoli, quam Abercius clarescere miraculis cœperit: quippe qui vix natus fuerit, cum B. Joannes evangelista, postremus omnium superstes, vita excessit. Forte Molanus præpostere interpretatus est vocem ἰσαπόστολος æqualis apostolis; quod utique intelligendum non est de ætatis aut temporis æqualitate, sed de similitudine virtutum et prodigiorum, maxime peregrinationum; unde et in Menæis Elogio 4 seu topario (ῼδὴ θ᾽.) legitur: τὸν σύνδρομον τῶν θείων μαθητῶν divinis discipulis cursu parem; ita quidem Halloixius [Ibid.] : at in Veneta Menæorum editione anni 1845, loco σύνδρομον habetur σύνθρονον throno parem [Mense Octobri, pag. 133.] . Supra vidimus, in Menologio Basilii dici S. Abercium ab apostolis fuisse ordinatum; Molanus itaque videri posset hanc secutus lectionem; at vix non certum est illi (obiit anno 1583) præ manibus non fuisse Menologium illud, quod multo tardius in lucem editum.
[16] [alicabi Martyr dicitur, sed perperam.] Singulare est quod in Ephemeridibus Græco-Moscis, a Papebrochio editis ad caput tomi I Maji [Acta SS. tom. I Maji, pag. I – LXXII.] : in Octobri Moscorum figurato ad 22 habetur: Abercius episcopus martyr, addit Papebrochius [Ibid. pag. XLIX.] : Possevino satis inepte “Arechmus.” Quando Posevinum Papebrochius ita perstringebat nondum præ manibus habebat synaxarium Ruthenorum majus a P. Georgio David S. J. latine redditum et Antverpiam missum. In hoc enim, loco Abercii scribitur Irauni (Ιραλνα): quæ quidem posterior vox non minus inepta dici posset quam Arechmus. Cæterum in margine ibidem notatur, reddi illa græce Ἀβερκίου ἰσαποστόλου. Vide num. præcedente. At paulo ante in Octobri græcorum metrico ad eumdem diem legitur (ut supra, cum metricus ex Menæis sit excerptus):
Εὶκάδι δευτέριῃ Αβέρκιος ᾤχετο γαίης
Bis undena dies Abercion inserit astris.
Additque Papebrochius, haud satis meditate: Inseritur etiam Romano hodierno, ut episcopus Hierapolitanus in Phrygia et martyr sub Marco Antonino. Acta græca habemus. Id enim vero omni ex parte falsum, S. Abercium nostrum in Romano dici Martyrem. Nec hunc titulum illi uspiam alibi, præterquam in præfatis Ephemeridibus tributum invenio. Verosimiliter nominum confusio est. In Menæis ad diem quintam Decembris [Pag. 29] memoratur Sanctus martyr Abercius qui gladio consummatus fuit; ubi cæterum, præter solitos duos versiculos, nihil amplius de eo prædicatur. Tanto magis putem hunc in Ephemeridibus ad 22 Octobris fuisse translatum, quod in iisdem 5 Decembris mentio solius fiat S. Sabæ. Nihil quoque de Abercio martyre in Basilii Menologio.
[17] [Ejus scripta] S. Abercium nonnulla scripsisse, extra dubium est. Sed quæ? Non satis constat hodie. Duorum dumtaxat relicta diserte memoria est; at ipsa scripta interiisse creduntur. Sunt autem hæc: Epistola ad M. Aurelium Antoninum imp., et Liber de Disciplina. Epistolæ, ut jam supra attigi, meminit Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum: Extat, inquit, sanctissimi Viri epistola ad M. Aurelium Antoninum imp., quæ apostolicum redolet spiritum. Exhibemus eam integram in Annalibus ecclesiasticis, acceptam ab illustrissimo et reverendissimo D. Guillelmo Sirleto, cardinale amplissimo, qui eam græce scriptam in antiquo manu scripto codice, ut ingentis precii margaritam, custodit. Quæ tamen in Annalibus non reperitur. Quomodo id factum sit, ita ipse narrat Baronius [Annal. tom. II, ad an. Christi, pag. 163.] : Doluimus vehementer, e manibus nostris elapsam, nescimus quo modo, epistolam illam, quam ab Abercio ad Marcum scriptam, piæ memoriæ … cardinalis Sirletus, pro magno munere nobis concesserat. Quod si rursus in manus nostras deveniat, et si qui forte ad describendam accepit, reddiderit, ponemus in appendice vel editione secunda. Non putem illam hactenus inventam; unde metuendum ne funditus interierit. Non omnino exacte fata hujus epistolæ exhibet Lequienus; unde apparet eum Baronii annales non vidisse. Baronius, inquit [Oriens Christianus, tom. I, col. 833.] , in Notis ait, se exhibuisse ejusdem Abercii ad Antoninum epistolam a cardinali Sirleto acceptam, ex ejus utique vita, quæ in manuscriptis codicibus græcis frequens est, præsertim in Metaphrastæ collectaneis. Quæ tamen mera suppositio est, imo et falsa. Nam in Actis quæ vidimus, omnibus epistola illa non reperitur, nec ejus mentio fit. Ad alteram quod attinet S. Abercii scriptionem: Liber, inquit Halloixius [Tom. II, pag. 41.] , erat inscriptus Βίβλιος διδασκαλίας, Liber disciplinæ seu de disciplina; vel certe erat liber, qui perutiles doctrinas contineret, ignota jam inscriptione. De quo ita in Actis: Συνθεὶς δὲ καὶ βίβλιον διδασκαλίας, πάνυ ὠφελίμως ἔχουσαν, καταλείπει τοῖς ὑπ᾽ αὐτὸν πρεσβυτέροις ἅμα καὶ διακόνοις, ἵνα καὶ μετὰ θάνατον φθέγγηται δἰ αὐτῆς καὶ τρόπον τινὰ μηδέποτε ὠφελῶν παύηται composuit quoque Librum de doctrina seu disciplina valde utilem, quem suis reliquit presbyteris et diaconis ut per eum vel post mortem loqueretur et quodammodo cessaret nuspiam illis prodesse. In quæ verba recte notat laudatus Halloixius [Ibid.] : Ex quibus videtur colligi librum illum continuisse documenta presbyteris et diaconis utilia circa officium suum rite exequendum, et ad plebem verbo et exemplo instruendam. Quales sunt ii libri, qui nunc inscribuntur: Instructio sacerdotum, Cura pastoralis aliique similes, per quos eorum auctores licet terris demortui, in animis hominum vivunt et cum vivis loquuntur, ac per eos in commune multis prosunt. Num S. Abercius ipse suum, quod in Actis exhibetur, scripserit Epitaphium, non satis perspicue mihi constat. Supra quædam obiter tantum delibari de hoc argumento, nunc vero plenius agendum, cum habita nuperrime nonnulla de Titulo S. Abercii sit quæstio [Civilta Catolica, an. 1856, tom. I, pag. 685 et seqq.; item tom. II, pag. 83 et seqq.] .
[18] [et Epitaphium,] Ut perspiciatur quæ in quæstionem vocentur, necesse est Epitaphium adscribere, prout ab erudito viro D. Joanne Bapt. Pitra redditur in Spicilegio Solesmensi [Tom. III, pag. 533 et seq.] ; quoniam hinc orta controversia est. Alias lectiones dabo infra in Annotatis ad cap. 4. Actorum.
Ἐκλεκτῆς
πόλεως
τόδε
(μνῆμ᾽)
ἐποίησα
πολίτης
Ζῶν,
ἵν᾽
ἔχω
καιρῷ
σώματος
ἔνθα
θέσιν.
Τοὔνομ᾽
Ἀβέρκιος
εἰμι,
μαθητὴς
ποιμένος
ἁγνοῦ,
[4] Ὅς
βόσκει
προβάτων
ἀγέλας
ὄρεσιν
πεδίοιστε,
Ὁφθαλμοὺς
ὅς
ἔχει
μεγάλους,
κατὰ
πάνθ᾽
ὁρόωντας.
Οὗτος
γάρ
μ᾽
ἐδίδαξε
(τὰ
ζωῆς)
γράμματα
πιστά,
Εἰς
Ῥώμην
ὅς
ἐπεμψέ
με
(τὴν)
βασιλείαν
ἀθρῆσαι
[8] Καὶ
βασίλισσαν
ἰδεῖν
χρυσόστολον,
χρυσοπέδιλον·
Λαὸν
δ᾽
εἶδον
ἐκεῖ
λαμπρὰν
σφραγῖδα
ἔχοντα.
Καὶ
Συρίης
πέδον
εἰσεῖδον
καὶ
ἄστεα
πάντα,
Νίσιβιν,
Εὐφράτην
διάβας·
πάντας
δὴ
ἕωθεν
[12] Ἔσχον
(ἐμοὶ)
συνομηγυρέας.
Πίστις
δὲ
προσῆγε
Καὶ
παρέθηκε
τροφὴν
ἰχθὺν
(δὲ
μιῆς)
ἀπὸ
πηγῆς,
Παμμεγέθη,
καθαρὸν,
ὅν
ἐδράξατο
παρθένος
ἁγνῆ.
Καὶ
τοῦτον
ἐπέδωκε
φίλοις
ἔσθειν
διὰ
παντὸς,
[16] Οἶνον
χρηστὸν
ἔχουσα,
κέρασμα
διδοῦσα
μετ᾽
ἄρτου.
Ταῦτα
παρεστὼς
εἶπον
Ἀβέρκιος
ὧδε
γραφῆναι,
Ἑβδομηκοστὸν
ἔτος
καὶ
δευτέρον
ἦγον
ἀληθῶς.
Ταῦθ᾽
ὁ
νοῶν
εὔξατο
ὑπὲρ
μου
πᾶς
ὁ
συνῳδὸς,
[20] Τύμβον
(μή)
τις
ἐμοῦ
ἕτερον
ἐπάνω
θήσειε·
Εἰ
δ᾽
οὖν,
Ῥωμαίων
ταμείῳ
δισχίλια
χρυσᾶ,
Καὶ
χρηστῇ
πατρίδι
Ἱεροπόλει
χίλια
θήσει.
Quod latine sic vertit laudatus D. Joan. Bapt. Pitra [Ibid. pag. 534.] :
Urbis electæ civis, hoc ego vivus feci monumentum,
Ut haberem heic pro tempore corporis posituram.
Nomine sum Abercius, qui et discipulus casti pastoris,
[4] Pascentis ovium greges in montibus atque campis;
Et ipsi ingentes oculi sunt, quibus cuncta tuetur.
Sane is me docuit verba vitæ fidelia;
Is me Romam misit, regiam illam visurum urbem
[8] Atque imperatricem, aureis indutam vestibus et calceis.
Tum autem aspiciebam populum splendidos annulos manu gestantem;
Tum Syriæ vidi campum et omnia oppida,
Nisibin et Euphratem transgressus: porro omnes ex oriente
[12] Habui mecum in sacris unanimes: fides namque singulis produxit
Et apposuit cibum, ex uno fonte piscem
Prægrandem, impollutum, quem apprehendit immaculata Virgo
Et tradidit amicis ex integro commedendum:
[16] Eademque vinum habens bonum idque porrigens cum pane temperatum.
Hæc ego adstans Abercius jussi inscribi,
Septuagesimum secundum annum vere agens.
Orabit pro me, huc si quis attenderit, quisquis est mecum consentaneus.
[20] Ne quis tumulum alium ei qui mea continet ossa, superimponat;
Sin autem, romano quidem ærario bis decem millia aureos,
Dulcissimæ vero patriæ Hierapoli millia persolvet.
[19] [a Tillemontio redargutum,] Epitaphium, ut dixi, improbat sanctoque Abercio abjudicat Tillemontius, quod ejus nec res nec verba sanctum senioremque et jamjam moriturum deceant episcopum. At reponi potest, illius interpretationem, ut ita dicam, moralem, fere pendere totam ab animo legentis. Confer dicta num. 5. Speciatim reprehendit Tillemontius versiculos, quibus meminit Abercius, a Christo se Romam missum, ut rideret Augustam superbe vestitam imo et calceatam, populumque fulgidos gestantem annulos; quæ quidem levitatem ac vanitatem sonant hominis curiosi magisquam viri sancti. Respondet Halloixius [Scriptorum etc. tom. II, pag. 140.] : Christiani ex eo, quod diceret se a Deo missum Romam, satis videbant quomodo esset accipiendum id quod addebat: ad videndum palatium imperii aut imperatricem, nempe (ut terminis philosophorum ac theologorum utar) non caussaliter sed consecutive, hoc est: cum caussa fuerit, curatio filiæ imperatricis, inde consecutum est, ut et illam videret et matrem ejus Faustinam imperatricem, et alia quæ ibi commemorat. Et infra [Ibid. pag. 141.] : Apud gentiles autem, illa eorum, quæ Romæ viderat, declaratio, et magnificentiæ Romanæ in vestibus et annulis expositio, non poterat non grata esse atque accepta. Cæterum hujusmodi in carmine usui esse, nemo non novit. Nec perspicue dicitur in Actis, Inscriptionem ab ipso S. Abercio fuisse compositam: Et lapidem (ita præfatur Metaphrastes) quemdam quadratum, longitudine et latitudine æqualem sibi tumulum facit; et aram, quæ ipso jubente, a dæmone illuc translata fuerat, lapidi imponit, tale illi epigramma incidens τοιὸν δὲ τι ἐπίγραμμα αὐτῷ ἐγχαράξας, quæ utique non omnino demonstrant non ab altero, sed S. Abercii nomine, fuisse conscriptum; tanto magis quod soleat id in sexcentis hujusmodi epigraphis adhiberi, ut defunctus viatorem alloquatur, quin consequens ideo sit versiculos ab eo esse factos. Nec amplius probat, quod initio Tituli legitur: τόδ᾽ ἐποίησα ζῶν, ἳν᾽ ἔχω καιρῷ σώματος ἐνθάδε θέσιν, τοὔνομα Ἀβέρκιος feci hoc vivens ut in casu mortis habeam corporis sedem ego, nomine Abercius. Quæ quidem aliter ab aliis intelliguntur, et, judice Dubnero [Spicilegium Solesmense, tom. III, pag. 533.] , latum hariolationis campum aperiunt. Attamen id certum, particulam τόδε hoc, referri obvio suo sensu ad monumentum, non vero ad epitaphium. Unde in Ephemeridibus Romanis [Civilta Catolica, ubi supra, tom. II, pag. 83.] , non nihil jocando in eos, qui legendum putabant: Τόδε (γρὰμμ᾽) ἐποίησα πολίτης: quasi vero locum supremæ dormitionis suæ præparasset sibi Abercius ἐν γράμμασι: τόδε γράμμ᾽ ἐποἰησα ἱν᾽ ἔχω σώματος ἔνθα Θέσιν! Denique eodem sensu interpretari possunt verba: Ταῦτα παρεστὼς εἶπον Ἀβέρκιος ὧδε γραφῆναι, ἑβδομηκοστὸν ἔτος καὶ δεύτερον ἄγων ἀληθῶς: hæc adstans ego Abercius ita scribenda curavi, annum agens septuagesimum secundum: sufficit enim, ut hæc vera sint, Abercium curasse ut epitaphium hoc, sive a se sive ab alio conscriptum, sepulcro suo incideretur. Utut est, sat parvi refert.
[20] [de quo et recens orta disputatio.] Dixi supra, nonnullam de hoc Epitaphio ortam nostris diebus quæstionem. Nempe Domn. J. B. Pitra in Spicilegio Solesmensi, ubi tractat de Pisce (ΙΧΘΥ) symbolico [Tom. III, pag. 533. Paris, 1855.] , separatis typis edidit ex Boissonnadii Actis, S. Abercii Titulum seu epitaphium, notisque illustravit ad rem epigraphicam et symbolicam pertinentibus; judicium vero tulit de Actis (juxta Boissonadii scilicet recensionem; Metaphrastica enim non legerat) haud magnopere a nostro abludens. In textu Tituli quædam cum solertissimo Dubnero suo supplenda duxit aut mutanda. Non omnia et singula eruditi Benedictini placita probavit Garruccius noster. Imprimis, adhæret et quidem mea opinione justo amplius, Tillemontio, Actaque prorsus rejicit [Civilta Catolica, an. 1856, tom. I, pag. 688, et tom. II, pag. 84.] , quod ego sane non ausim, præsertim cum ex disputatis num. 10 putem constare objectas a Tillemontio difficultates, illa excepta quæ ad epistolam M. Aurelii spectat, levioris et vix ullius esse momenti. Secernit itaque Garruccius Epigraphen omnino ab Actis, imo supponit vel potius asserit hæc ex illa a Symeone fuisse fabricata. Proinde Epitaphium, nulla habita Actorum ratione, crisi subjicit; illud, quale nunc est, indignum sancto præsule pronuntians, propter eadem fere, quæ Tillemontius habet, momenta, et concludit corruptum et interpolatum a Metaphrasta fuisse; unde et novam subjicit lectionem, in qua resecantur aliquot versiculi, et textus exhibetur diversus tum ab eo qui reperitur in codicibus mss., tum ab eo quem proposuere Dubner, D. Pitra aliique. (Videsis Annotata ad cap. 4.) Et quidem versiculos expungit omnino quinque: scilicet quartum et quintum; illum, quod sint verba et voces; hunc, quod magni oculi cernerentur in picturis ecclesiarum muralibus ætate Metaphrastæ sæculo X, non autem ætate S. Abercii, sæculo II vel III; item expungit octavum, quod sanctum dedeceat episcopum; undecimum et duodecimum, quod peccent in ecclesiasticam disciplinam etc. Emendationes a Garruccio propositæ atque adhibitæ plures sunt, præcipuæ tamen in sequentibus continentur versiculis:
Καὶ
συνομηγυρέας
Πέτρον
καὶ
Παῦλον
ἔσωθεν
Μαρτυρίου
πέδον
εἰσεῖδον.
Πιστὶς
δὲ
προῆγε…
Quæ quidem penitus recedunt a lectione plurimorum, quos vidi, codicum, et cum nullo concordant; nec mirum; siquidem Garruccius ex conjecturis textum suscipiat restituendum. Cæterum versiculi illi duo (apud D. Pitra pars undecimi et duodecimus) sic in Actis redduntur: πάντας δ᾽ ἔσχον συνομηγύρους, Παῦλον ἔσωθεν· πίστις δὲ παντὶ προῆγε omnes me circumstantes habui, intus Paulum; fides vero mihi ubique dux fuit. Quæ sane obscura sunt et plus minus corrupta. Nec igitur mirum varie a variis explicari et mutari seu restitui. Porro hæc et alia, id genus videsis in Annotatis ad cap. 4, ubi Epigraphæ lectiones, prout a variis variæ proponuntur, in extenso reddemus. Sufficiat hic animadvertisse in omnibus codicibus Parisinis reperiri Epigramma fere ut in Actis infra excudendis legitur. In specie codex Colb. 1540, licet, ut alibi jam monui num. 2, stylo differat a Symeone, in Epigrammate longe maximam partem concordat, nec uspiam favet Garruccio. Sic etiam codex Coislin. 110, in quo Μετάφρασις a Boissonadio edita, Epigramma habet quidem mutilum, at versiculos illos profert quos rejicit Garruccius, et ex adverso nonnullos omittit, quos ille præ cæteris laudat v. g. λαὸν δ᾽ εἶδον ἐκεῖ λαμπρὰν σφραγῖδα ἔχοντα. Quod vero attinet ad interpretationem symbolicam ab eodem Garruccio propositam, hujus loci non est hanc vel tueri vel impugnare; nonnulla attingemus in Annotatis.
[18] [omnibus tamen antiquissimum probatur.] Id vero utrimque admittitur, S. Abercii epitaphium esse antiquissimum, imo ad primæva ecclesiæ spectare sæcula. Pretiosissimum proinde est monumentum traditionis (hac enim ex parte omnium consensu integrum ad nos pervenit) de sanctissimo Eucharistiæ sacramento:
Fidesque præibat
Et mensæ apposuit PISCEM (purissima Virgo
Eximium puro quem vitæ a fonte prehendit)
Vescendumque dedit dilectis tempus in omne,
Utile habens vinum, potum cum pane ministrans.
Ita nempe latine redditur in Garrucciana dissertatione. Laudandus sane Metaphrastes, saltem eo ex capite, quod epigramma posteris servaverit, inserendo illud Actis S. Abercii: nuspiam enim alias, in quantum ego noverim, reperitur, unde et ipsis Actis haud vulgare enascitur meritum. Laudandus etiam vir diligentissimus, D. Joan. B. Pitra, qui illud veluti ex Actorum latebris in publicam lucem primus eduxit; laudandus et P. Garruccius qui plurima, pro more suo, docte et acute de Titulo Aberciano disputavit. Liceat addere verba eximii et eruditi imprimis viri J. B. de Rossi in epistola data Romæ prid. kal. Jul. MDCCCLV ad eumdem D. J. B. Pitra, qui primus iterum et quidem paucis abhinc annis, pubici juris fecit celebrem Augustodunensem Inscriptionem: Atque hic, inquit Rossius de Pisce eucharistico agens [Spicilegium Solesmense, tom. III, pag. 567.] , ultro se offert insigne illud tuum Augustodunense epigramma, quod cum præclaris his Romanæ ecclesiæ pictis monumentis adeo amice conspirat, eorumque interpretationem tanta luce perfundit, ut quid requiri et expeti amplius possit plane non videam. In eo enim postquam baptismatis mentio facta est, hæc, interpretum omnium unanimi consensione, de eucharistia leguntur:
Σωτῆρος
δ᾽
ἁγίων
μελιηδέα
λάμβανε
βρῶσιν,
Ἔσθιε,
πινε… ΙΧΘΥΝ
ἔχων
παλαμαις
“Salvatoris sanctorum dulcem sume cibum, ede et bibe … PISCEM in manibus tenens.” Jam quis dubitare possit ἰχθὺν, sive ille panem et vinum dorso sustinet, sive in mensa cum panibus positus, sive sub ipsa consecrantis sacerdotis manu depictus est, Christum esse in eucharistia etc. In Pentametro deest vox ex lapidis defectu, quæ varie a variis suppletur. Vide Spicilegium Solesmense [Tom. I, pag. 557 et seqq.] , item Miscellanea Archæologica PP. Caroli Cahier et Arthuri Martin, ubi inserta valde erudita dissertatio est de titulo hoc Augustodunensi, autore Francisco Lenormant [Mélanges d'Archéologie, tom. III, pag. 114 – 137. Paris 1853.] .
ΒΙΟΣ
ΚΑΙ
ΠΟΛΙΤΕΙΑ
ΤΟΥ
ΕΝ
ΑΓΙΟΙΣ
ΠΑΤΡΟΣ
ΗΜΩΝ
ΑΒΕΡΚΙΟΥ
ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ
ΙΕΡΑΠΟΛΕΩΣ.
VITA ET CONVERSATIO
sancti patris nostri Abercii episcopi Hierapolitani.
Ex codice Colbertino num. 1484 folio verso 168, in regia Bibliotheca Parisiensi, auctore Symeone Metaphrasta.
Abercius, episcopus Hierapolitanus, in Phrygia (S.)
a
AUCTORE METAPHRASTA EX MSS.
CAPUT I.
S. Abercius populum ab impiis sacrificiis avertit, deorum simulacra
comminuit. Commotam exinde multitudinem, pluribus patratis miraculis,
sedat et ad Christum convertit.
Μάρκου Ἀντωνίνου, καὶ Λευκίου Βήρου, τὴν αὐτοκράτορα Ῥωμαίοις διεπόντων ἀρχὴν, δόγμα ἐπὶ πᾶσαν ἐφοίτα τὴν γῆν, ὅση τότε Ῥωμαίοις ὑπήκουε, δημοτελεῖς κελεῦον τοῖς λεγομένοις θεοῖς σπονδάς τε καὶ θυσίας ἐπιτελεῖν. Τοῦ γοῦν τοιούτου δόγματος καὶ αὐτῷ Ποπλίῳ τῆς μικρᾶς Φρυγίας ἡγεμονεύοντι τότε καταπεμφθέντος, ἦν ὁρᾶν τὴν ὑπὸ Ῥωμαίους πᾶσαν ἑορτάς τε ἄγοντας καὶ θυσίας, καὶ σπουδῇ τῷ τῶν αὐτοκρατόρων προστάγματι διακονουμένους· ἥτε βουλὴ τῶν Ἱεραπολιτῶν καὶ ὁ δῆμος, οὐδὲ οὗτοι τῆς κοινῆς ἐκείνης ἀπελιμπάνοντο τελετῆς. Αὐτὸς δὲ οὗτος ὁ νῦν ὑπόθεσις ἡμῖν ὑπάρχων Ἀβέρκιος, τὴν Ἱεραπολιτῶν ἐπισκοπὴν ἐγκεχειρισμένος, λευχειμονοῦντάς τε τοὺς πολίτας, καὶ τὰς ἀνεόρτους ἐκείνας ἑορτὰς ἐπὶ καταστροφῇ φεῦ τῆς ἑαυτῶν ψυχῆς ἐπιτελοῦντας ἰδών· καὶ τὸν μὲν ἀληθῆ Θεὸν ἀθετούμενον, εἴδωλα δὲ κωφὰ προσκυνούμενα, ψευδῆ φαντασίαν εἶναι, ἵνα τὸ τοῦ θείου Ἀμβακοὺμ φθέγξωμαι, καὶ πλάνης ἀχλὺν ἐπὶ πολλοὺς διαχεομένην· χαλεπὸν τὸ πρᾶγμα καὶ δεινῶς ἄτοπον ἡγησάμενος, καὶ οἷα ὑπὲρ ἀδελφῶν πληγεὶς τὴν ψυχὴν ἐν δάκρυσι τῷ θεῷ καταμόνας προσηύχετο· Θεὲ, λέγων, τῶν αἰώνων, καὶ κύριε τοῦ ἐλέους, καὶ δημιουργὲ τοῦ σύμπαντος τοῦ δε καὶ συνοχεῦ· ὁ ἐνανθρωπῆσαι τὸν μονογενῆ σου παῖδα δι᾽ ἡμᾶς εὐδοκήσας, ἔπιδε καὶ νῦν ἐφ᾽ ὃν ἐδημιούργησας κόσμον· μηδὲ τὴν σὴν ταύτην πόλιν, ἐν ᾗ με ποιμένα τῶν σῶν ἔθου προβάτων, καἰ ἧς τῷ ἀναξίῳ ἐμοὶ τὴν ἐπισκοπὴν ἐνεχείρισας, χειροποιήτοις οὕτω περΐιδης βδελύγμασι προσκειμένην· ἀλλἀ τοῦ ἐπισκοτοῦντος αὐτῇ τῆς ἀπάτης νέφους ἀπαλλάξας, τῷ σῷ φωτὶ προσοικείωσον.
[2] Ταῦτα ἐπὶ πολὺ τῆς ἡμέρας προσευξάμενος, καὶ ὕπνῳ δοὺς ἑαυτὸν, ὁρᾶ νεανίαν ὡραῖον τὲ καὶ καλὸν τὸ εἶδος, ῥάβδον αὐτῷ ἐγχειρίζοντα, καὶ ἐν τῷ ὀνόματί μου Ἀβέρκιε, λέγοντα, πορεύθητι νῦν, καὶ σύντριψον τῇ βακτηρίᾳ ταύτῃ τοὺς τῆς πλάνης αἰτίους. Διϋπνισθεὶς οὖν, καὶ ὅτι κύριος ἦν ὁ φανεὶς αὐτῷ καλῶς ἐννοήσας, εὐθὺς διανίσταται, καὶ θάρσους ἐμπίπλαται· καὶ παμμέγεθές τι ξύλον ἁρπάσας, ἄπεισι πνέων ζήλου καὶ ὀργῆς ἐκεῖνος παρὰ τὸ τοῦ Ἀπόλλωνος ἱερὸν, ἔνθα αἱ πλεῖσται σπονδαί τε καὶ θυσίαι διετελουντο· ἦν δὲ περὶ που τὴν ἐνάτην ὥραν ἡ νὺξ, καὶ τῇ θείᾳ πεποιθὼς ἐμφανείᾳ, πρῶτα μὲν αὐταῖς χερσὶ τὰς τοῦ νεὼ πύλας ἀθεῖ· καὶ ἐπεὶ αἵ τε κλεῖδες αὐτῷ καὶ οἱ μοχλοὶ συνετρίβησαν, καὶ αἱ πύλαι ἀνεπετάσθησαν· εἰς μέσον τὸν ναὸν εἰσδραμὼν, τὸ ἑστὼς ἑκεῖσε τοῦ Ἁπόλλωνος εἴδωλον κατέαξέ τε καὶ εἰς λεπτὰ διεῖλεν, εἶτα καὶ τὰ τῶν ἄλλων θεῶν περιελθὼν, ἐπίσης διέθηκε, καὶ οἱ θεοὶ οὐκ ἠμύναντο, καὶ τὰ κωφὰ καὶ μάταια· κωφὰ οὕτω καὶ ἄφωνα ἦν· φωνὴν μεγίστην ἀπὸ τῶν ἔργων ἀφιέντα, ὅτι μεμήνασιν ἄνθρωποι τοιούτοις οὖσι προσέχοντες, καὶ θεοὺς αὐτοὺς ὀνομάζοντες· καὶ ὅτι ταῦτα ἃ πάσχει νῦν, δικαίως ἐκεῖνα πάσχει καὶ λίαν ἐπαινετῶς. Οἱ μὲν τοι θεραπευταὶ τῶν θεῶν καὶ τοῦ νεὼ ὑπηρέται, τὰ γεγενημένα ταῦτα κατὰ πολλὴν τόλμαν ἰδόντες, μεστοὶ ἐκπλήξεως καὶ ἀπορίας εἱστήκεισαν· ὁ δὲ πρὸς αὐτοὺς ἐπιστραφεὶς, ὁργῇ τὲ δικαίᾳ ὁ δίκαιος ἀπιδὼν· ἄπιτέ, φησι, τῇ βουλῇ καὶ τῷ δήμῳ παντὶ ἀπαγγείλατε, ὡς οἱ θεοὶ ὑμῶν τῇ παρατεθείσῃ χθὲς αὐτοῖς εὐωχίᾳ καὶ αὐτῷ κώμῳ μεθύσαντες, συνέτριψάν τε ἀλλήλους, καὶ εἰς ἔδαφος οὕτω κατέσπασαν· ἀλλ᾽ ὑμεῖς εἴγε δὴ καὶ ὀλίγα φρενῶν μετέχετε, τὰ συντρίμματα τῶν εἰδώλων ταῦτα καμίνῳ παράδοτε καὶ πυρί· τάχα γὰρ ἂν οὕτως ὑμῖν οἱ θεοὶ χρήσιμοί που ὀφθεῖεν, διὰ τῆς ἀσβέστου φημὶ, τῆς εξ αὐτῶν ἐκείνων γενησομένης.
[3] Ταῦτα πράξας Ἀβέρκιος καὶ εἰπὼν, οἴκαδε ἐπανῆκε, καθάπέρ τις ἀριστεὺς κοινοὺς ἀνελὼν πολεμίους, πολλῶν ὄντως ψυχῶν ἀπωλείας αἰτίους· ἐπανελθὼν δὲ, τοὺς πρὸς αὐτὸν συῤῥεόντας ἐδίδασκεν ὄχλους, θεοσεβείας ἀληθοῦς ἔχεσθαι, καὶ βίου σώφρονος ἐπιμελεῖσθαι· ὑπὸ δὲ τὴν αὐτὴν νύκτα, οἵ τε θύται καὶ οἱ νεωκόροι προσίασι τῇ βουλῇ, καὶ προσαγγέλλουσι μὲν Ἀβέρκιον ἀναδιδάσκουσι δὲ τὰ γεγενημένα· καὶ ἅμα φωτὶ, λόγος εὐθὺς διὰ πάντων ἐχώρει, ὡς μεγάλῃ μὲν Ἀβέρκιος περιπέσοι πλάνῃ, κατεπαρθείη δὲ τῶν θεῶν, κἀντεῦθεν οὐχ ὅπως αὐτὸν, τοῖς θεοῖς καὶ τοῖς αὐτοκράτορσι μόνον, ἀλλὰ καὶ τῷ δήμῳ καὶ τῇ πόλει πάσῃ δίκας ὀφείλειν. Σπουδῇ τοίνυν πάντες ἐπὶ τὸν ναὸν ἀθροισθέντες, ἐσκέπτοντό τε καὶ ἀλλήλοις περὶ τοῦ ἀνδρὸς ἐκοινοῦντο· οἱ μὲν οὖν βελτίους τῶν πολιτῶν καὶ πολὺ τῶν ἄλλων διενεγκόντες, τοὺς δημοσίους συνεβούλευον ὑπηρέτας πέμψαι καὶ τὸν Ἀβέρκιον ἀγαγεῖν, ὑφέξοντα λόγον ὅτου χάριν τοιαῦτα τολμήσοι, καὶ τίνας αὐτῷ τοὺς συναραμένους ἔχοι· ὀυδὲ γὰρ ἐστι τῶν εἰκότων φησὶ τηλικούτοις ἐπιχειροῦντα, μὴ καὶ πλείονας ἔχειν τοὺς συνεργούς· κἀκείνους οὖν κατασχόντες, δεσμίους τῷ ἡγεμόνι σὺν Ἀβερκίῳ ἀποστελοῦμεν, ὅπως ἁξίαν γε δῶσι τὴν δίκην, ὧν εἴς τε τοὺς θεοὺς αὐτοὺς, καὶ τοὺς αὐτοκράτορας ὕβρισαν. Τοῖς μὲν οὖν συνέσει τῶν πολλῶν διαφέρουσιν, ὥσπερ ἔφημεν, τοῦτο λυσιτελεῖν ἐδόκει, καὶ οὕτω ποιητέα ἡμῖν, ἔφασαν, ἔσται· ὁ δὲ δῆμος, τὰς τε χεῖρας καὶ τοὺς πόδας καὶ τὰ πρόσωπα τῶν θεῶν ἐῤῥιμμένα κατὰ γῆς θεασάμενοι, σφόδρα τὲ κινηθέντες, ἀνόητοι (φαίη τίς) ὑπὲρ ἀνοήτων· καὶ ξύλα καὶ λίθους ἁρπάσαντες (τοιοῦτον γὰρ ὄχλος ἅπαξ εἰς ὀργὴν κινηθεὶς, καὶ οὕτως ἀλογίστῳ τῇ ὁρμῇ χρώμενος) ἴωμεν, πρὸς ἀλλήλους ἐβόων, ἴωμεν· πῦρ κατὰ τῆς αὐτοῦ βάλωμεν οἰκίας, καὶ ταύτην ὅτι τάχος ἀνάψωμεν, ὡς ἂν μὴ ἐκεῖνος μόνον, ἀλλὰ καὶ πᾶς ὅστις σύνοικος αὐτῷ καὶ ὁμόφρων κακῶς ἀπώλονται. Ἠ μὲν τοι βουλὴ δείσασα μὴ τῆς Ἀβερκίου οἰκίας ἐμπρησθείσης, αἵ τετῶν γειτόνων καὶ πολλῶν ἄλλων ἀναιτίων συμμετάσχωσι τοῦ κακου, εἶτα δίκας οὗτοι Ποπλίῳ ὑπόσχωσι, τῷ πλήθει ἑαυτοὺς διανείμαντες, κατέχαν τε ἀγριαίνοντας καὶ φλεγμαινούσας καταστέλλειν αὐτοῖς τὰς ψυχὰς ἐπειρῶντο.
[4] Ἐν τούτῳ τοίνυν διατριβῆς οὐ μικρᾶς γενομένης, αἰσθόμενοί τινες τῶν τὴν εὐσέβειαν ἤδη καταμαθόντων, ἐν πολλῷ τῷ τάχει πρὸς τὸν τοῦ Ἀβερκίου οἶκον ἐφίστανται· καὶ τοῦτον καταλαβόντες τῇ τῆς εὐσεβείας διδασκαλίᾳ τοὺς παρόντας ὡς ἥδιστα ἐν ἡμέρῳ τὲ τῇ ὄψει καὶ φαιδρᾷ δεξιούμενον, ὥσπερ οὐδενὸς καινοῦ γενομένου, φράζουσιν αὐτῷ τὴν ἐπιβουλήν· καὶ ἀντιβολοῦσι μικράν τινα χώραν δοῦναι τῇ ἀτάκτῳ ῥοπῇ, καὶ τῆς πόλεως αὐτίκα ὑπεξελθεῖν· ὡς μὴ δύο τὰ καιριώτατα, πατέρα τὲ ζημιωθῶσι καὶ ἀδελφούς· αὐτὸν δηλαδὴ τὸν θεῖον Ἀβέρκιον, ὃν εἰς πατρικὴν μοῖραν αὐτοῖς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἔταξε, καὶ ἀδελφοὺς ἐκείνους, οὓς εἰ οὗτος ἐπιβιώη προσάξοι τῇ εὐσεβείᾳ. Ὁ δὲ· δραπέται μὲν, ἔφη, πάντως ἂν τῶν ὑπὲρ Χριστοῦ παθημάτων ἀδελφοὶ νομισθείημεν, εἰ τὸ δι᾽ αὐτῶν παθεῖν ἀγεννῶς οὕτως ἐκφύγοιμεν· καὶ ταῦτα, τοῖς ἱεροῖς ἀποστόλοις ἐκείνου κελεύσαντος κηρύττειν σὺν παῤῥησίᾳ τὸν τῆς ἀληθείας λόγον τοῖς ἔθνεσι μηδὲ φοβεῖσθαί τι τῶν ἀβουλήτων ἕνεκεν τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ, ἐν καιρῷ τῆς τῶν ἐπηρεαζόντων ἐπαγωγῆς· τότε γὰρ κακοπαθεῖν δι᾽ αὐτὸν, ἡδύ· καὶ τὸ ὑπὲρ ἐκείνου ἀποθανεῖν, ζωῆς πάσης ἀληθῶς ἥδιον· πλὴν ἀλλὰ πειστέον ὑμῖν οὕτω βουλομένοις, καὶ τοὺς ἑπιόντας καθ᾽ ἡμῶν φευκτέον· ἐπεὶ καὶ τοῦτο νόμος Χριστοῦ, φεύγειν ἀτεχνῶς τοὺς διώκοντας. Ταῦτα ἔφη, καὶ ἅμα σὺν αὐτοῖς ἐξελθὼν, ἄπεισι κατὰ μέσην τὴν πόλιν παρὰ τὴν ἀγοράν· ἔνθα δὴ καὶ εἰς τόπον ὃς οὕτω παρ᾽ αὐτοῖς Φραγέλλιον ἐκαλεῖτο καθίσας, τὸ κήρυγμά τε τῆς ἀληθείας ἐδίδασκε τοὺς παρόντας, καὶ τῆς τοῦ θεοῦ γνώσεως ἠξίου, ὡς ἐκείνους ἀξιοῦσθαι δυνατὸν ἦν· καὶ δεῖν ἔλεγε τὸν τῷ θείῳ βαπτίσματι τελειωθέντα, καὶ χριστιανὸν ἀξιωθέντα ἤδη καὶ εἶναι καὶ ὀνομάζεσθαι, τῶν μὲν παρόντων ἡδέων καταφρονεῖν· ἐπίκαιρα γάρ· ὀρέγεσθαι δὲ μόνης τῆς ἀθανάτου ζωῆς· ἐπεὶ καὶ μόνη ὡς ἀληθῶς αὕτη ζωὴ, ἣν τοῖς ἀγαπᾶσιν αὐτὸν ἡτοίμασεν ὁ θεός. Ἐν ὅσῳ οὖν ταῦτα οὕτως πρὸς αὐτοὺς διελέγετο, τὸ κατ᾽ αὐτοῦ φερόμενον πλῆθος τὸ πρᾶγμα μαθόντες, καὶ ὅτι οὐκ ἠγάπησεν οἴκοι περὶ τῆς οἰκείας διεξιέναι πίστεως· ἀλλὰ καὶ δημοσίᾳ κηρύσσει καὶ παῤῥησιάζεται τὴν εὐσέβειαν, εἰς πλείονα τὴν μανίαν παροξυνθέντες καὶ θερμοτέρῳ ζέσαντες πνεύματι, οὐκ ἔτι καθεκτοὶ ἔμενον, οὐδὲ τοῖς βελτίστοις τῆς πόλεως ὑπεῖξαι οἷοί τε ἦσαν· ἀλλὰ σὺν θορύβῳ καὶ κραυγῇ κατ᾽ αὐτοῦ ὥρμων, μονονοὺ τοῖς ὀδοῦσιν αὐτὸν τε καὶ τοὺς σὺν αὐτῷ διασπαράξαι βουλόμενοι.
[5] Ἐπειδὴ δὲ ὡς αὐτόν τε ἤδη ἐγένοντο, καὶ ὄσον οὔπω τὰς χεῖρας ἐπιβαλεῖν αὐτῷ ἔμελλον, ἰδοὺ τρεῖς νεανίσκοι, πονηρῶν πάλαι δαιμόνων εἰς τὰς ψυχὰς αὐτῶν ἐνσκηψάντων, ἐκ τοῦ αἰφνιδίου περἰῤῥηξάμενοι τὰς ἐσθῆτας ἐκθέουσι τοῦ ὄχλου, τὰς οἰκείας αὐτῶν χεῖρας δάκνοντές τε καὶ στρεβλοῦντες, τοὺς ὀφθαλμοὺς διαστρέφοντες, ἀφρὸν τοῦ στόματος ἀποπτύοντες, ἄσημόν τινα καὶ ἀλλόκοτον φωνὴν ἀφιέντες· οἵ καὶ προσδραμόντες τῷ Ἀβερκίῳ· ὁρκοῦμέν σε κατὰ τοῦ ἀληθινοῦ καὶ μόνου θεοῦ ὃν σὺ κηρύττεις, ἰσχυρῶς ἐβόων, μὴ πρὸ καιροῦ βασανίσαι ἡμᾶς. Τοῦτο τῷ μὲν πλήθει τὴν ἄλογον ἐκείνην ἐπέσχεν ὁρμήν, τοῖς νεανίσκοις δὲ πέρας ἐγένετο τοῦ κακοῦ· μᾶλλον δὲ εἰ δεῖ ἀληθέστερον εἰπεῖν, ἀμφοτέροις ἔστησε τὴν μανίαν· τοῖς μὲν, τὴν ἐκ τῶν δαιμόνων· τῷ πλήθει δὲ, τὴν ἐξ ἀπαιδεύτου φύσεως κατὰ τοῦ ἁγίου κεκινημένη. Ἵσταντο οὖν πάντες ἀτενὲς αὐτὸν βλέποντες, μόνῃ τῇ κοσμιότητι τοῦ ἀνδρὸς, καὶ τῇ τῶν ἠθῶν γαληνότητι τὰς ὁρμὰς πεδηθέντες, καὶ τὸ μέλλον εἰς ὅτιοῦν ἐκβῇ περιμένοντες. Ὁ μὲν τοι θεῖος Ἀβέρκιος οὐδὲν μελήσας, εἰς εὐχὴν ἑαυτὸν τρεψάμενος· ὁ τοῦ ἁγίου παιδός σου Ἰησοῦ πατὴρ, εἶπεν, ὁ κἂν μυρίακις ἁμάρτωμεν αὐτὸς τὰ πρὸς σωτηρίαν οἰκονομῶν, δέομαι καὶ ἱκετεύω σε, λῦσαι τοῖς νεανίσκοις τὴν ἐκ τῶν δαιμόνων ἐπήρειαν, ἵνα καὶ αὐτοὶ τὸ λοιπὸν κατὰ τὸ σὸν ὦσι θέλημα πορευόμενοι, καὶ πολλοὺς ἄλλους τῷ περὶ αὐτοὺς θαύματι προστεθῆναί σοι παρασκευάσωσιν· ὥστε πάντας γνῶναι ὅτι σὺ εἶ θεὸς μόνος, καὶ οὐκ ἔστιν ἕτερος πλὴν σοῦ. Ταῦτα εὐξάμενος τῷ θεῷ καὶ εἰς τοὺς νεανίσκους ἰδὼν, πλήττει τούτων τῇ μετὰ χεῖρας ῥάβδῳ τὰς κεφαλάς· ἐν ὀνόματι τοῦ ἐμοῦ Χριστοῦ, εἰπὼν, ἐξέλθετε ἐκ τῶν νεανίσκων τούτων δαιμόνια πονηρὰ, μηδὲν αὐτοὺς λυμηνάμενα· καὶ τὰ μὲν δόξαντά τινα μεγίστην ἀφεῖναι φωνὴν, εὐθὺς ἀπηλάττοντο· οἱ δὲ τὴν κατέχουσαν αὐτοὺς τέως ὑπὸ δαιμόνων ἀχλὺν ἀποβεβληκότες, διαβλέψαντές τε μικρὸν καὶ οἷον ἀνενεγκόντες, τοῖς ἁγίοις ἐκείνου ποσὶν ἑαυτοὺς διδοῦσι, καὶ ἄφωνοι τούτων ἐπὶ πολὺ ἔχονται, ὥστε καὶ θανεῖν αὐτοὺς νομίζεσθαι παρὰ πάντων· αὐτὸς μὲν τοι λαβόμενος ἑκατέρου τῆς δεξιᾶς, νήφοντας αὐτοὺς διανίστησι· καὶ οἱ μὲν ἐσθῆτας ἐπιζητήσαντες καὶ ταύτας ἐνδύντες, εἱματισμένοι τὸ λοιπὸν ἑωρῶντο καὶ σοφρονοῦντες, καὶ Ἀβερκίου μηδ᾽ ὁπωσοῦν ἀφιστάμενοι.
[6] Ὁ δὲ ὄχλος ταῦτα ἰδόντες, ὥσπερ ὑπὸ μιᾷ πάντες γνώμῃ καὶ γλώττῃ· σὺ εἶ ὁ μόνος ἀληθινὸς θεὸς, ὁ διὰ τοῦ σοῦ κηρυττόμενος Ἀβερκίου, μέγα εφθέγξαντο. Μαρτυρεῖ τῷ πράγματι καὶ ἡ ἀθρόα τοῦ πλήθους ἐκείνου μεταβολή· οὕτω κατ᾽ ἄκρας ἁλόντων τῷ θαύματι, ὡς μηδένα τούτων ἀπολεφθῆναι τῆς ἐπιγνώσεως, ἀλλὰ τῷ θείῳ πάντας βαπτίσματι προσδραμεῖν· καλὸν πάρεργον τῆς Ἀβερκίου ἐπιβουλῆς τὴν ἑαυτῶν σωτηρίαν ποιησαμένους. Πλὴν εἶναι τι τὸ μάλιστα θορυβοῦν αὐτοὺς ἔλεγον· δεδοικέναι γὰρ καὶ τρέμειν, μήποτε διὰ τὴν πολλὴν αἰσχύνην, ἣν τὸ τῶν ἁμαρτιῶν πλῆθος τῆς ψυχῆς αὐτῶν κατεσκέδασεν, ἀπρόσδεκτοι οὕτω παρὰ θεῶ διαμείνωσιν· ἀμέλει καὶ προσιόντες· δίδαξον ἡμᾶς, ἔλεγον, ἄνθρωπε τοῦ θεοῦ, εἰ ἀνεξίκακον ἡμιν ὁ θεὸς ἐπιβλέψει, ἢ ἀποδιδοὺς ἔσται ἐφ᾽ οἷς εἰς αὐτὸν ἐν ἀγνοίᾳ πεπλημμελήκαμεν, ὃ καὶ φρίττομεν, ὑπὲρ οὗ φοβούμεθα καὶ δεδοίκαμεν. Ὁ δὲ προσχὼν μεγάλῃ ὡς δυνατὸν καὶ λαμπρᾷ τῇ φωνῇ· ἄνδρες οἱ νῦν πιστεύσαντες, ἔφη, εἰ μὴ ἐπιμείνητε τοῖς παλαιοῖς ὑμῶν ἔργοις καὶ ταῖς πατρικαῖς παραδόσεσιν, ἀλλὰ πάσης ἀποστῆτε κακίας, φθόνου φημὶ καὶ μίσους, ἀκαθαρσίας, καὶ τῶν ἄλλων ὅσα πρότερον ἐν αγνοίᾳ ὄντες ἐπράττετε, ἵλεως ὑμῖν αὐτὸς ἔσται, εἰς ὃν γνησίως νῦν πεπιστεύκατε, ὃς καὶ προσκαλούμενος τοὺς ἀμαρτίαις βεβαρημένους· δεῦτε πάντες, φησιν, οἰ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς· ἔχομεν μυρία τῆς αὐτοῦ χρηστότητος ὑποδείγματα· διόπερ εἰς αὐτὸν πιστεύσαντες, αὐτῷ καὶ τὰς ψυχὰς ἀνάθεσθε πάντες, καὶ τῶν ἑλπίδῶν οὐχ ἁμαρτήσετε. Ἀλλὰ πληγὰς, εἶπον, ἐλάβομεν χαλεπὰς, ὅλους ἑαυτοὺς πρὸς ἀτόπους τοῦ βίου ἡδονὰς πάντα τὸν ἔμπροσθεν χρόνον ἀνέντες, καὶ πολλὰ ταῖς τοῦ σώματος ἐπιθυμίαις δουλεύσαντες, καὶ τὴν πονηρὰν ἔτι συνήθειαν τυραννοῦσαν ἐν ἑαυτοῖς ἔχοντες. Ἀλλὰ δράμετέ, φησιν ὡς τάχος ἐπὶ τὸν ἰατρόν καὶ νηστείαν, πόνους, προσευχὰς, δάκρυα· τὸ τὴν ἁμαρτίαν ἐξαγορεύειν, καὶ αὐτοὺς ἐκείνους τοὺς ἐνοχλοῦντας ὑμῖν λογισμοὺς καὶ πρὸς τὴν τοῦ κακοῦ πρᾶξιν ὠθοῦντας· ὃ καὶ διὰ Ὠσηὲ τοῦ θείου πολλοῖς πρότερον ὁ θεὸς χρόνοις ὀνειδίξει τοὺς Ἰουδαίους· ἵνα τί, λέγων, παρεσιωπήσατε ἀσέβειαν καὶ τὸν καρπὸν αὐτῆς ἐτρυγήσατε. Ταῦτα δὴ τὰ ἀνυσιμώτατα φάρμακα αὐτοὶ ἑαυτοῖς ἐπίθετε, καὶ οὐδὲ ἴχνος ὑμῖν τῶν τραυμάτων ὑπολειφθήσεται.
[7] Ωὕτως τοῦ θείου πρὸς αὐτοὺς Ἀβερκίου διεξιόντος, ἡ ἐνάτη τῆς ἡμέρας ὥρα πρὸς τὸ τέλος ἤδη γενομένη, τέλος αὐτῷ καὶ τῷ τῶν λόγων ἐπάγει, καὶ διέλυσεν ἐν τούτοις τὴν ὁμιλίαν· τῆς συνήθους αὐτὸν προσευχῆς ἑλκούσης εἰς ὁμιλίαν ἄλλην τοῦ ποθουμένου· ὁ μὲν οὖν ἀνέστη καὶ τὰς ἱερὰς ἐκείνας χεῖρας τοῖς κακῶς ἔχουσιν ἐπιθεὶς, ἔσβεσέ τε αὐτοῖς τὰς ὀδύνας, καὶ πρὸς τελείαν ὑγίειαν ἐπανήγαγεν. Εἶτα πᾶσιν ἐπευξάμενός τε καὶ εὐλογήσας, ἀλλὰ μὴν καὶ τοῦ ἐν Κυρίῳ φιλήματος μεταδοὺς καὶ οἷόν τινα σφραγῖδα τοῦτο αὐτοῖς ἐπιθεὶς, ὥστε καλῶς φυλαχθῆναι παρὰ τούτοις τὰ εἰρημένα, οἴκαδε σὺν τοῖς ἀδελφοῖς ἐχώρει. Τὸ δὲ πλῆθος ἐπηκολούθουν, καὶ βαπτισθῆναι ὑπ᾽ ἐκείνου ἐδέοντο· ὁ δὲ ἀποδέχεται μὲν τὸ πρόθυμον ὥσπερ εἰκὸς πολλῷ πλείονα καὶ αὐτὸς ἔχων ἐν τούτῳ τὴν προθυμίαν· ἐπεὶ δὲ μὴ καὶ τὰ τὴς ὥρας συμβαίνοντα ἦν, εἰς τὴν αὔριον τὸ βάπτισμα ἀνεβάλετο· οἱ μὲν οὖν πολλοὶ τούτων τῷ θερμῷ ἔρωτι τοῦ βαπτίσματος, οὐδὲ τὴν οἴκαδε ὑποστροφὴν ὑπομείναντες, αὐτοῦ που παρὰ τὸ δωμάτιον ἐκοιμήθησαν. Ἐπειδὴ δὲ ἦν ἐκ μέσων νυκτῶν, ὁ τοσοῦτον ἐν χάριτι λάμψας Ἀβέρκιος προσευξάμενος τῷ θεῷ, ἔξεισι τῆς οἰκίας· καὶ τὸν ὄχλον περιεστῶτάς τε καὶ ὑπομένοντας θεασάμενος, τὰ ὄμματα εἰς οὐρανοὺς ἀνασχὼν· εὐχαριστῶ σοι δέσποτα καὶ θεὲ, εἶπεν, ὃτι με τὸν ποιμένα τῶν σῶν λογικῶν προβάτων ἠλέησας, καὶ τὸν ἀγρυπνοῦντα καθ᾽ ἡμῶν λύκον, κεχηνότα μάτην ἀπέδειξας, καὶ τὴν διασπασθεῖσαν ἀπὸ τῆς ἀληθείας τοῦ ποιμνίου μοῖραν ἀνεκαλέσω, καὶ τῆς διὰ τοῦ βαπτίσματος υἱοθεσίας ἤδη καταξιοῖς. Ταῦτα τῷ τῶν ὅλων θεῷ διαλεχθεὶς, ἀκολουθεῖν αὐτῷ πρὸς τὴν ἐκκλησίαν τὸ πλῆθος προτρέπεται· ἐπειδὴ δὲ αφίκοντο ἤδη, τὰς συνήθεις αὐτοῖς εὐχὰς ἐπειπὼν, τελειοῖ τῷ βαπτίσματι ἄνδρας πεντακοσίους τὸν ἀριθμόν.
[Pro populo idolis sacrificante orat Abercius,] Marco Antonino b, et Lucio Vero Romanum obtinentibus imperium, pervenit decretum c in universam, Romanis tunc subditam, terram, quo cavebatur ut publica sacrificia et libamina offerentur Diis, quos ipsi appellant d. Hoc ergo decretum cum missum esset Publio e, qui pro tempore parvæ præerat Phrygiæ, videre erat gentem omnem subditione Romanorum celebrare festa et sacrificia, atque jussis imperatorum prompte obtemperare. Senatus quoque et populus Hierapolitanus, nec ipsi prætermittebant interesse istis sacrificiis. Hic autem idem, de quo nobis nunc sermo, Abercius f episcopatum g Hieropolitanorum h adeptus, videns cives candidis superindutos vestibus infausta illa festa ad animæ suæ heu! perniciem celebrare, atque verum Deum contemptui haberi, surda vero adorari simulacra; falsam imaginem i (ut cum divino dicam Habacuc) et erroris calliginem super multos infundi, rem arbitratus gravem atque valde absurdam, et tamquam animo sauciatus pro fratribus, cum lacrymis Deum seorsum deprecabatur, dicens: Deus seculorum et Domine misericordiæ, qui universa et fabricasti et contines; cui placuit et unigenitum Filium tuum pro nobis hominem fieri; aspice nunc quoque mundum, quem condidisti; neque hanc tuam civitatem, in qua me posuisti pastorem ovium tuarum, et cujus mihi indigno episcopatum commisisti, despicias, manufactis ita deditam abominationibus; sed ab erroris, eos obumbrantis, nube liberatos, tuo lumini adjunge.
[2] [et templum ingressus simulacra comminuit:] Hæc cum magna diei parte precatus esset, et dein somno se dedisset, vidit juvenem speciosum et decorum, virgam sibi in manus tradentem atque dicentem: In nomine meo, Aberci, nunc perge, atque virga ista contere erroris auctores. Itaque somno excitatus atque probe intelligens Dominum sibi apparuisse, propere surgit et fiducia plenus, arrepto prægrandi quodam ligno, zelum spirans et iram abit ad templum Apollinis ib, in quo pleraque peragebantur sacrificia et libamina. Erat fere nona noctis hora. Divina fretus apparitione, primum suis manibus templi fores impellit, et cum claves et vectes essent contriti et portæ paterent, in medium accurens templum, Apollinis, quod illic stabat, simulacrum dejecit atque comminuit. Deinde alia quoque aliorum deorum simulacra obiens, similiter prostravit k; nec dii sese defendebant; sed simulacra illa surda et inania (erant enim plane surda et muta) ipso tamen facto magnifice proclamabant l, insanire homines, qui talia colunt et Deos vocant; quæ vero istis nunc accidunt, id recte ac valde laudabiliter fieri. Deorum autem cultores et templi ministri, hæc multa patrari cum audacia conspicati, stabant stupore pleni et dubitatione. Ipse vero ad eos conversus et justa cum ira justus intuens: Abite, inquit; senatui omnique populo renuntiate, deos vestros hesterno convivio et commessatione ebrios se invicem contrivisse, et sic in terram dejecisse. Sed vos, si quis in vobis sit sensus, frusta hæc simulacrorum camino mandate et igni: sic enim dii vestri utiles forte vobis fuerint, videlicet calce, quæ ex illis exustis habebitur.
[3] [orto exinde tumultu,] Hæc cum fecisset et dixisset Abercius, domum rediit, tamquam vir fortissimus, peremptis hostibus, qui ruinæ multarum animarum plane fuerant auctores. Reversus docebat ad se confluentes catervas veram Dei sequi religionem ac sobriæ curam gerere vitæ. Sub ipsam autem noctem sacrificuli et æditui accedunt ad senatum, et deferunt Abercium narrantes quæ facta fuerant. Orta luce, fama ubique vagatur, Abercium incidisse magnum in errorem, in deos insurrexisse, ac propterea eum non diis solum et imperatoribus, sed etiam populo et universæ civitati debere pœnas dare. Propere ergo omnes in templum congregati, disceptabant atque inter se de his conferebant. Qui primi erant inter cives et longe aliis antecellebant, suadebant mittere ministros publicos, qui Abercium adducerent, rationem redditurum, ut quid hæc sit ausus, et quosnam habeat sibi opem ferentes: neque enim est, aiebant, verisimile eum qui talia aggreditur, non habere plures coadjutores. Cum ergo hos quoque comprehenderimus, vinctos simul cum Abercio mittemus ad præsidem, quo meritas luant pœnas commissæ in Deos et in imperatores injuriæ. Atque iis, qui cæteris præstabant prudentia, ut diximus, videbatur hoc expedire, et: Sic, dicebant, nobis erit faciendum. At populus cernens manus et pedes ipsasque Deorum facies humi prostratas, vehementer commotus erat; imo amens, dixeris, pro amentibus. Arreptis itaque lignis lapidibusque (talis est enim omnis multitudo ad iram commota et impetu utens inconsiderato): Eamus, inclamant sibi invicem, eamus; ignem in ejus injiciamus domum, eamque cito accendamus, ut non solum ille, sed etiam quicumque habitat cum eo et sentit, male pereat. Senatus autem timens ne, incensa Abercii domo, vicinorum quoque et aliorum innocuorum ædes participes forent incendii, tum etiam, quod, si multitudini se adjunxisset, pœnas quoque esset daturus Publio, demulcens efferatissimum quemque, æstuantes conabatur animos sedare.
[4] [urbe exire recusat S. Præsul;] Facta igitur mora non modica, quidam ex iis, qui jam pietatem didicerant, rem percipientes, magna cum celeritate veniunt ad ædes Abercii; quem cum invenissent placido ac hilari vultu docentem m eos, qui aderant, doctrinam pietatis, ac si nihil novi accidisset; monent de paratis insidiis, rogantque ut parumper locum cedat inordinato tumultui, atque illico urbe egrediatur, ne res duas præcipuas amitterent, patrem et fratres; ipsum videlicet divinum Abercium, quem eis in locum patris dedit Spiritus sanctus; et fratres illos, quos ipse superstes adduceret ad pietatem. At ille: Alieni prorsus, inquit, existimaremur a suscipiendis pro Christo laboribus n, si in obeundis illis tam turpiter refugeremus pati quidquam; cum ille sacris apostolis jusserit libere gentibus prædicare verbum veritatis o nec, ubi persequentium irruerit impetus, quævis pro ejus nomine timere mala: pati enim pro Christo, jucundum; mori pro ipso, omni vita suavius; verumtamen vobis, ita volentibus, parendum, atque fugiendi qui nos invadunt; nam et hæc lex est Christi, fugere videlicet eos qui nos persequuntur. * His dictis, egressus simul cum illis, per mediam civitatem abiit in forum. Ubi sedens in loco, qui Fragellium p vocabatur, docebat adstantes præconium veritatis, et, quantum fieri poterat, rectam Dei cognitionem; dicebatque oportere eum, qui divino initiatus erat baptismate, atque dignus habitus qui Christianus esset et nominaretur, præsentium rerum despicere jucunditatem, utpote brevem caducamque; solam vero vitam expetere immortalem; siquidem hæc solum vere sit vita, quam Deus paravit diligentibus se. Interim, dum hæc ad eos loquebatur, hominum turba, quæ commota in eum erat, audito sanctum Virum non satis habere intra domus suæ penetralia de doctrina sua, verba facere, sed publice etiam ac multa cum libertate eam deprædicare, majori insania perciti ardentiorique ferventes spiritu, jam nec continebantur, nec potis erant optimatibus suis parere. Sed cum tumultu et clamore irrumpebant, vix non dentibus discerpturi et eum et ceteros qui cum eo erant.
[5] [irruente turba, tres dæmoniacos sanat,] Cum ad ipsum venissent, et jam manus essent in eum injecturi; ecce tres adolescentes, quos pridem malus dæmon invaserat, ruptis repente vestibus e media turba sese proripiunt, suas sibi mordentes ac lacerantes manus, contortis quoque oculis spumasque ex ore ducentes, confusam ac insuetam edebant vocem. Ad Abercium accurrunt, vehementer inclamantes: Adjuramus te per verum et solum Deum, quem tu prædicas, ne nos torqueas ante tempus. Exinde tum populi commotio tum adolescentum furor quievit; seu ut verius dicam, utrisque repressa insania est; his quidem a dæmonibus injecta, illis vero ex agresti in sanctum Virum orta impetu pb Stabant itaque omnes fixis eum intuentes oculis; sola viri modestia morumque ejus suavitate placati, exspectabant quisnam futurus esset exitus. Tunc divinus Abercius ad orationem conversus: Sancti filii tui Jesu Pater, inquit, qui etiam si millies peccaverimus, remedia salutis nobis dispensas q, rogo te et obsecro, ut a dæmonum insultu liberes adolescentes, quo et ipsi deinceps ambulent juxta tuam voluntatem, multosque alios tibi, eo, quod in ipsis opeberabitur, miraculo præparent adjungendos; sicque agnoscant omnes te solum esse Deum, nec esse præter te alium. Postquam Deum precatus hæc esset atque in adolescentes oculos suos convertisset, eorum capita percussit virga quam manibus tenebat, et dixit: In nomine Christi mei, exite ex his adolescentibus, mala dæmonia, nec ullum eis inferte malum. Protinusque recesserunt magnum veluti edentes clamorem. Illi, depulsa caligine, qua per dæmones obsessi erant, quum circumspexissent paululum ac aliquantum respirassent, ad sanctos illius pedes provoluti diu sine voce manserunt, ita quidem ut omnes eos existimarent mortuos. At ille, apprehensa uniuscujusque dextra, eos erigit sanos r. Ipsi autem quæsitis indutisque vestibus, cernebantur deinceps suis cooperti indumentis, atque sanæ menti restituti, nec vel minimum a sancti episcopi Abercii latere discedentes.
[6] [quo viso, populi multitudo convertitur ad fidem,] Quæ cum turba videret, omnes quasi una mente et ore, magna voce exclamant: Tu solus verus es Deus, qui per servum tuum Abercium prædicaris. Id quoque testatur repentina illius multitudinis conversio, quæ usque adeo capta erat miraculo, ut ne unus quidem remaneret qui veritatem non agnosceret, immo omnes baptismum petentes accurrerent; præclarum utique ex structis Abercio insidiis consecuti emolumentum, suam scilicet propriam salutem. Attamen esse dicebant aliquid, quod mentem turbaret: Se enim pertimescere, ne propter ingens dedecus, quod multitudo peccatorum animis offuderat, Deo permanerent odiosi. Accedentes itaque dicebant: Doce nos, Homo Dei, an nos sit Dominus propitius aspecturus, an potius redditurus mala propter peccata quæ adversus eum ex ignorantia commisimus; id detestamur, propter quod timemus et horrescimus s. Ille propius accedens, qua potuit magna et clara voce ait: Viri, qui nunc credidistis, si non perseveretis in antiquis vestris operibus traditionibusque paternis, sed recedatis ab omni malitia, invidia, inquam, et odio, immunditia, cæterisque malis quæ prius ignorantes fecistis, ille in quem nunc credidistis, vobis propitius erit; qui vocans etiam eos, qui peccatis gravati sunt: * Venite, ait, omnes qui laboratis et onerati estis et ego reficiam vos. Innumera habenus ejus benignitatis exempla. Quapropter in eum credentes, mentes vestras illi dicate, et spe vestra non frustrabimini. At graves, dicebant, accepimus plagas, obscænis nos omni transacto tempore totos tradentes carnis voluptatibus et multopere corporis servientes desideriis, imo et adhuc pravam, qua subjugamur t, in nobismet ipsis gerentes consuetudinem. Quibus ille: Accurrite, inquit, quantocius ad medicum, et jejunium, labores, preces, lacrymas; ad peccatorum quoque confessionem, imo et ipsarum cogitationum, quæ vexant vos, impelluntque ad malum. Quod quia non fecerunt, exprobat antiquis jam temporibus Deus Judæis u per divinum Oseam: Cur, inquiens, siluistis impietatem v et ejus fructum vindemiastis? Hæc vobis salutaria maxime apponite medicamina, ut nec vulnerum vestrorum relinquatur vestigium.
[7] [et postera die quingenti baptizantur.] Cum hæc divinus Abercius ad eos loqueretur, nona diei hora jam transacta finem ejus attulit verbis solutaque concio est x. Illum vero consuetæ orationis tempus vocabat ad alium sermonem habendum cum eo, cujus desiderio tenebatur. Surrexit itaque, imponensque sacras manus suas male habentibus, eorum extinxit dolores atque ad perfectam duxit sanitatem. Deinde cum bene omnibus precatus esset et benedixisset, quin et osculum in Domino impertiisset et velut quoddam signaculum posuisset eis, ut, quæ dicta fuerant, recte ab eis custodirentur, domum cum fratribus rediit. Sequebantur multi petentes ab eo baptizari. Annuit quidem ille, ut par erat, pio desiderio, quo et ipse multo ardentius flagrabat. Cum tamen tempus haud esset oportunum, baptismum in sequentem distulit diem; multi tamen ex illis, ob ardens baptismatis desiderium, domum redire nolentes, ibidem prope ædiculam pernoctarunt. Media nocte Abercius, tanta resplendens gratia, cum Deum precatus esset, domo egreditur; atque conspiciens circumfusam exspectantemque multitudinem, sublatis in cœlum oculis: Ago tibi, inquit, Domine et Deus, gratias, quod mei, pastoris tuarum rationabilium ovium, sis misertus, et lupi nobis inhiantis insidias vanas reddidisti, simulque partem hanc gregis, a veritate divulsam, ad te revocasti et par sanctum baptisma filiorum donasti adoptione. Hæc universorum Dominum precatus, jubet multitudinem secum ad ecclesiam pergere. Quo cum pervenissent, consuetas recitat preces, virosque numero quingentos initiat baptismo.
ANNOTATA.
a Titulus apud Boissonadium [Anecdota græca, tom. V, pag. 462.] est hujusmodi: Μετάφρασις εἰς τὸν βίον καὶ τὰ θαύματα τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἀβερκίου Metaphrasis in vitam et miracula sancti patris nostri Abercii; in codice vero regiæ biblioth. Paris. num. 1540, est sequens: Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν καὶ ἱσαποστὸλου Ἁβερκίου vita et conversatio sancti patris nostri et apostolorum æqualis Abercii. Confer dicta Comm. præv. num. 1.
b Inchoatur Μετάφρασις apud Boissonadium a prologo: Οὐκ ἀγώνον ἐνστάσεις μόνον μαρτυρικῶν καἰ νῖκαι καὶ τρόπαια τὸ ἀξιέπαινον ἀποφέρεται, ἀλλὰ καὶ βίος πολὺ τὸ ὑπερκείμενον ἔχων τῆς κατὰ σάρκα ζωῆς καὶ τὴν τραχεῖαν τῆς ἀρετῆς καὶ ἀνάντη τρίβον διηνυκὼς διὰ τῆς χαμόθεν ἐπάρσεως· εἰ δὲ καὶ ἀποστολικοῖς ἔργοις τε καὶ διακονήμασι καὶ πρὸς ἔτι γε θαύμασι τοῖς ὑπερφυέσιν, ἐγκαλλωπίζοιτο, ὅσον τῷ κεκτημένῳ τὸ πρὸς τοὺς ἄλλους ἀμιγὲς καὶ ἀπρόσιτον οἶδεν ἐπιμαρτύρεσθαι quæ latine ad sensum reddita sic fere sonant: Non martyrum solum præclara certamina, victoriæ et triumphi laudum merentur præconia, sed et vita, qua, carne depressa, per arduam virtutis semitam, ad cœlestia tenditur; quod si hæc apostolicis quoque fulgeat operibus et ministeriis atque supernaturalibus prodigiis, profecto excellentem homini conferet gloriam. Monui Comm. præv. num. 1. Vitam hanc S. Abercii a Boissonnadio editam ex codice 110 Coisliniano, qui quidem codex unicus videtur, ut olim, quando agebatur de Actis de S. Andreæ in Crisi conscribendis [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 124 et seqq.] inquirendo in omnes fere Bibliothecarum Europæ catalogos, nobis apparuit; certe vitæ pleræque, quas continet nusquam alias reperiuntur. Sunt, ut plurimum, encomia aut panegyres. Codex num. 1540, de quo rursus in Comm. præv. num. 1 ita orditur: Ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις τὴν προεδρείαν καὶ ἐπισκοπὴν τῶν χριστιανῶν τῆς Ἱεραπολιτῶν πόλεως τοῦ ἁγίου Ἁβερκίου ἐγκεχειρισμένου, δόγμα τῶν αὐτοκρατόρων, Μάρκου καὶ (sic) Ἀντωνίνου καὶ Λευκίου Βήρου ἐφοίτησεν εἰς πᾶσαν τὴν ὑπὸ Ῥωμαίους ἡγεμονίαν, ψηφίζων δημοτελεῖς θυσίας καὶ σπονδὰς τοῖς θεοῖς επιτελεῖσθαι· τὸ οὖν τοιοῦτον δόγμα κατεπέμφθη καὶ Ποπλιῳ Δολαβελλα, ἡγεμονεύοντι τῆς Φρνγῶν Σαλουταρίων ἐπαρχίας Illis diebus, cathedram et episcopatum urbis Hierapolitanæ tenente sancto Abercio, edictum Marci Antonini et Lucii Veri augustorum pervenit in universam Romanis subjectam terram, quo cavebatur, ut publica fierent sacrificia et libamina. Hoc igitur edictum submissum quoque est Publio Dolabellæ, qui Phrygiæ Salutari præerat. Ex his videre est quis sit scribendi modus in diversis Actis adhibitus.
c Decretum seu Edictum, græce hic δόγμα, quod alias διάταγμα, επίταγμα, πρόγραμμα. S. Melito, inlibro ad Marcum Aurelium Antoninum pro Christianis, jam voce δόγμα utitur jam δίαταγμα, ut notat Halloixius [Tom. II, pag. 62.] , additque: Est autem edictum non imperatorum dumtaxat, sed etiam consulum, proconsulum, præfectorum, præsidum, et eorum, qui simili aliqua pollent potestate.
d Non est dubium, motam sub M. Aurelio et Lucio Vero contra Christianos fuisse persecutionem. Id abunde constat ex testimoniis Eusebii, Sulpitii Severii Orosii aliorumque, sicut et ex passionibus SS. Polycarpi, Justini, Photini etc. Confer Baronium ad annos 163 et sequentes [Annal. tom. II, pag. 209 et seqq.] , Halloixium [Tom. II, pag. 62 et seqq.] Tillemontium [Mémoires, tom. II, pag. 307 et seqq.] . At quæstio est num Divi Fratres (ut sæpius imperatores illi duo vocantur) edictum adversus Christianos promulgarint; cum Tertullianus, qui eodem sæculo vixit, neget [Apolog. lib. V. Patrol. Migne, tom. I, col. 296 et seq.] a M. Aurelio ullam hujusmodi legem fuisse datam: Quales ergo, inquit, leges istæ, quas adversus nos soli exercent impii?… Quas nullus Hadrianus, quamquam omnium curiositatum explorator, nullus Vespasianus, quamquam Judæorum debellator, nullus Pius, nullus Verus impressit. Ubi per Verum liquet eum intelligere M. Aurelium, qui etiam Verus aliquo tempore est appellatus [Halloix, ubi supra, pag. 63.] . Respondet Baronius [Annal. ad an. 164, num. 4, tom. II, pag. 218.] : Etsi Verus nullas istiusmodi leges impresserit, tamen cum in aliis locis, tum in Asia constat Christianos diversis fuisse exagitatos edictis a proconsulibus provincias administrantibus latis; quorum alias diximus eamdem fuisse auctoritatem in iis quæ ad religionem spectarent, quæ erat Romæ pontificum. Hæc jam sufficerent, ut Acta nostra cum Tertulliani effato componi saltem aliquatenus possent. Ast melius id efficiunt, quæ paulo inferius apud eumdem Baronium [Ibid.] : Sed et alia excogitata atque aperta est ad persecutionem via: nam in Actis sanctorum martyrum Victoris atque Coronæ, quæ noscuntur esse fidelia, datum ab imperatore edictum dicitur, quo jubebantur omnes diis sacrificare; qui recusarent, supplicio afficerentur. Hæc eadem in Actis Abercii habentur, item in Actis S. Justini et Glyceriæ. Non itaque legem impressit M. Aurelius, qua directe Christianos feriret, ast indirecte. Attamen in Actis SS. Victoris et Coronæ, 14 Maji [Acta SS tom. III Maji, pag. 268.] , notat Henschenius, sub M. Aurelio Antonino nullam novam persecutionem fuisse excitatam; sed, inquit, duces et gubernatores provinciarum pro suo libitu aliquam tyrrannidem exercebant. Eusebius, in proœmio ad lib. V [Patrologia græca, Migne, tom. XX, col. 405 et 407.] : Quo tempore (M. Aurelii) cum in nonnullis terrarum provinciis adversus nostros persecutio commota esset ex incursione popularium, innumerabiles prope martyres per universum orbem enituisse, ex iis, quæ in unica provincia (Asia) contigerunt, conjicere licet. Quem in locum observat Valesius [Ibid.] : Persecutio Christianorum, quæ imperante Marco grassata est, non eodem ubique tempore flagravit, nec unius anni spatio finita est. In Asia quidem cœpta est anno VII Marci Antonini; idque non ex edicto imperatoris, sed tumultu et concitatione populari (quod quidem apprime consonat Actis S. Abercii). Exinde usque ad finem ejus imperii producta est etiam in Asia, ut docet Melito Sardicensis etc. Hæc cum ita sint, quis miretur præsides imperatorum edicta invocasse vel supposuisse, cum antiqua non viderent abolita saltem de facto. Quo posito, nihil impedit quominus Tertulliani verba cum Actis prorsus convenire dicantur. Nec opus est ad Halloixii nostri aliam confugere solutionem. Ait ipse [Tom. II, pag. 63 et 64.] , M. Aurelium Christianorum persecutorem et protectorem fuisse, sed diversis temporibus. Igitur Tertullianus, ut religionis ac fidei causam faceret meliorem, nec imperatores illos, qui boni et justi et clementes vulgo habiti essent, ulla ex parte reprehenderet, tacitis eorum in Christianos duris temporibus, clementiora tantum memoravit et imitanda proposuit; addiditque iis solum maxime exosam fuisse religionem, qui ipsi maxime fuissent, ob suam impietatem et inhumanitatem, cunctis exosi.
e Vide Comm. præv. num. 6. In Publii vocem notat Sigonius [Apud Grævium. Thes. Antiq. Rom. tom. II, col. 1955.] ex Valerio: Publii, qui prius pupilli facti erant quam prænomen haberent. Addit deinde alios aliam vocis dare originem. Imo Græci, inquit, Ποπλιον cum scribunt, a populo derivatum innuunt. In codice 1540 vocatur Publius Dolabella, quo jure ignoro.
f Rarum est hoc nomen in antiquis scriptoribus, ait Halloix [Tom. II, pag. 52.] ; contra est nomen apud primos Christianos satis celebre, juxta Henschenium [Acta SS. tom. III Febr. pag. 720.] . Meminit Eusebius [Hist. eccl. lib. V, cap. 16.] cujusdam Abercii Marcelli (seu Ἀουιρκίου Avircii, quem ibidem Valesius confundit cum nostro) qui, ait Halloixius [Tom. II, pag. 52.] etiam secundo vixit sæculo, et cui vetus quidam scriptor illi contemporalis (Apollinarem esse nonnulli autumant) suum opus contra …, Cataphrygas … dedicarit. Verum et ille Abercius nostro est posterior, et illa hæresis necdum tunc erat cognita. Confer Comm. præv. num. 11, ubi aliam sententiam ex Lequieno adscripsimus. Præter illum Abercium Marcellum, alios duos ex Actis habemus; nostrum nempe sanctum Præsulem, hujusque successorem; utrumque nomine Abercium. Denique in Menæis ad diem 5 Decembris fit memoria S. Abercii martyris. Extra hos quatuor Abercios, alium hoc nomine nec in latinorum Martyrologiis, nec in græcorum Menæis aut Menologiis, nec item in sacris historiis reperio neminem. Ita Halloix [Ibid.] . Ast Henschenius numerat sex Abercios qui primis sæculis… Christi fidem gloriose professi sunt… Addit alterum Abercium, qui ejusdem Hierapolis episcopus subscripsit concilio Chalcedonensi [Acta SS. ubi supra.] .
g Nihil ad nos pervenit de gestis S. Abercii ante episcopatum, a quo exordiuntur Acta nostra. Halloixius [Tom. II, pag. 1.] , natum dicit Hierapoli, parentibus, jam quidem nominibus incognitis, sed fide ac religione (ut ex habitis ab eo sermonibus non obscure nobis colligi datum est) Christianis. Juxta Lequienum [Oriens Christ. tom. I, col. 833 et 834.] , S. Abercius inter episcopos Hierapolitanos ordine temporis tertius venit. Primus est Heros, quem scribit Nicetas [Apud Lequien, ibid.] ordinatum fuisse a S. Philippo apostolo episcopum Hierapolitanum, secundus est Papias, qui, teste S. Hieronymo [Item, ibid.] mille annorum regni Christi fabulam edidit. Porro ex Epistola S. Pauli ad Titum cap. 3 ℣ 12 colligere licet ecclesiam illam a Doctore gentium fuisse fundatam [Lequien, ibid.] : Cum misero ad te Artemam et Tychicum, festina ad me venire Hierapolim; et rursus ad Colloss. cap. 4, ℣ 12 et 13: Testimonium illi (Epaphræ) perhibeo, quod habet multum laboris et pro his qui sunt Laodiceæ et qui sunt Hierapoli. Vetera quoque monumenta tradunt eam a Philippo institutam, qui, ut est apud Eusebium, mortuus est Hierapoli [Apud Lequien, ibid.] .
h Sunt plures ejusdem nominis urbes in diversis regionibus. Hic agitur de Hierapoli Phrygiæ seu Asiæ, quod Phrygia intra fines Asiæ contineatur. Hierapolis, ait Strabo [Geograph. lib. XIII, pag. 902 et 903. Oxonii 1807.] , ubi calidæ sunt aquæ et Plutonium. Aquæ sunt etiam lapidescentes. Aqua, subdit Strabo, tam facile in callum coit atque induratur, ut rivis deductis sæpes e solido lapide constantes operentur. Est autem Straboni plutonium, generatim terræ in monte hiatus, mortiferum spiritum exhalans, quem alibi Charonium dicit [Oriens Christ. tom. I, col. 831 et 832. Item, Strabo. Ubi supra. pag. 902.] . Plutonium Hierapolitanum ita describit ipse Strabo [Ibid. pag. 903.] : Plutonium sub parvo supercilio montis supra incumbentis foramen est modicum, quanto possit homo recipi, admodum profundum; inclusum est cancellis quadrangulis, ambitu dimidii circiter jugeri. Id foramen oppletum est nebulosa et crassa caligine, ut solum vix possit conspici. Enimvero qui in orbem ad cancellos accedunt, nihil (his) incommodi aër adfert, qui novilunio tempore ab ea caligine est purus et intra cancellos se continet. Intro autem accedens animal illico mors excipit: tauri quidem introducti, mortui extrahuntur. Et nos passeres immisimus, qui extemplo exanimati conciderunt; at exsecti galli sine damno accedunt, etiam usque ad foramen, inque id introspiciunt, et aliquantisper compresso plurimum spiritu subeunt: nam ex aspectu deprehendimus suffocatricis cujusdam affectionis speciem. Qui hæc conferre voluerit cum textu ab Halloixio adhibito [Tom. II, pag. 809.] , comperiet hunc vel truncatum vel multopere corruptum fuisse. Hodie Hierapolis Phrygiæ destructa funditus est. Sita erat haud procul a loco Turcis dicto Bambuk-Kalasi, ut scribit Danvillius [Géographie ancienne abrégée, tom. II, pag. 51 et 52. Paris 1768.] , vel Pambuk-Kalessi, ut habet Ritter [Erdkünde, tom. IX, pag. 811, et tom. X, pag. 1057. Berolini 1840.] , et significat Arcem-Gossipii, quod, inquit Danvillius, vicinæ rupes albedine sua gossipii similitudinem referant.
i Græce φαντασίαν. Respicit auctor versum 18, cap. 2 Habacuc, qui sic habet in Vulgata: Quid prodest sculptile, quia sculpsit illud fictor suus, conflatile et imaginem falsam? Quia speravit in figmento fictor ejus, ut faceret simulachra muta. Et juxta LXX: Τὶ ὠφελεῖ γλυπτὸν, ὅτι ἔγλυψαν αὐτο; Ἔπλασεν αὐτὸ χώνευμα, φαντασίαν ψευδῆ, ὅτι πέποιθεν ὁ πλάσας ἐπὶ τὸ πλάσμα αὐτοῦ, τοῦ ποιῆσαι εἴδωλα κωφά Quid prodest sculptile, quia sculpserunt illud? Formavit illud conflatile, imaginem falsam, quia confidit fictor in figmento suo, ut faciat idola muta.
ib Sponius in ruinis Hierapolis supra porta theatri scriptum vidit: ΑΠΟΛΛΩΝΙ. ΑΡΧΗΤΕΤΕΙ Apollini Archegetæ. Vide Eckhel [Doctrina Numorum, tom. III, pag. 154.] . Et alibi [Ibid. tom. I, pag. 248.] : Ἀρχηγετης, dorice Ἀρχαγετας, idem græcis fuit, quod auctor Coloniæ fundandæ, atque hoc sensu Pindarus eumdem Apollinem Ἀρχαγεταν dixit, quod auctor fuit Batto deducendæ Coloniæ Cyrenes. Ejus aræ in Naxo meminit Appianus: Octavianus, inquit, ad Archegetam appulit precatus deum, positis ibi castris oppugnaturus Tauromenium. Est autem Archegeta Apollinis parva statua, quam primum dedicaverunt Naxii coloni missi in Siciliam. Sic Eckhel. Itaque Apollo Hierapoleos conditor colebatur.
k Additur in codice 1540: ἔπειτα καὶ τὰ λοιπὰ ἀγάλματα τό τε τοῦ Ἡρακλέως καὶ Ἀρτέμιδος καὶ Ἀφροδίτες καὶ τῶν ἄλλων θεῶν συνέτριψεν deinde reliqua simulacra nempe Herculis, Artemidis et Veneris aliorumque deorum comminuit.
l Hæc ad verbum redduntur ita apud Surium: Vocem tamen maximam emittentia, insanos esse homines, qui eos colunt et deos nominant; et quæ nunc patiuntur, illa quidem juste pati et valde laudabiliter. Cæterum sensus est, simulacra illa inania jure merito fuisse dejecta, ac sua ruina ostendere deorum vanitatem.
m Verbum verbo reddit Surius: Cumque illum invenissent, eos, qui aderant, placido et læto vultu accipientem (excipientem) doctrina pietatis, perinde ac se nihil novi accidisset, ei dicunt paratas insidias etc.
n Fugitivi … omnino existimaremur a suscipiendis pro Christo perpessionibus, si propter ipsum pati tam turpiter declinaremus; idque cum ille sacris jusserit apostolis etc. Surius.
o Ἀληθείας. Surius vertit voce pietatis; legerit itaque in suo codice εὐσεβείας.
p Quæ sit vocis hujus origo seu etymon, nuspiam declaratur, nec vel apud ipsum Halloixium, qui tamen, pro more suo, in singula verba vitæ Abercianæ diligentissime inquisivit. In codice 1450 ita habetur: εἰς τόπον λεγομένον παρ᾽ αὐτοῖς Φρούγιν in locum ab ipsis dictum Phrugin.
pb In codice 1450 additur per similitudinem amplificatio: Καὶ καθάπερ παῖδες ἀπὸ διδασκαλείου ἀθρόον ἀπολυθέντες, ἀτάκτος τρέχουσι καὶ πρὸς ἀλλήλους μάχονται καὶ θορυβοῦνται· εί ποθεν δὲ ἐξ ἀφανοῦς τόπου, ἀπροσδοκήτως ἐπιφανεῖ ὁ διδάσκαλος αὐτῶν, αἰφνίδιον βλέποντες ἀποφιμοῦνται καὶ εἰς γῆν νεύουσιν, οὕτως καὶ τότε οἱ πολλοί τῆς ταραχῆς ἔληξαν καὶ ἠρέμα εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ ἁγίου Ἀβερκίου ἀπέβλεπον et quemadmodum pueri a schola turmatim dimissi, currunt inordinate atque inter se pugnant et tumultuantur; at sicubi ex latenti loco eorum magister inopinate compareat, videntes eum illico os sibi obturant oculosque in terram dimittunt; ita tunc turba a tumultu quievit, et taciti in faciem sancti Abercii aspexerunt.
q Qui … ipse ea dispensas, quæ pertinent ad salutem. Ita Surius. Sensus est: Deum, licet sæpius ab homine offensum, ita tamen esse bonum et benignum, ut ipse nobis ea tribuat omnia, quæ ad conversionem et salutem recuperandam faciunt.
r Quæ hic narrantur de tribus adolescentibus dæmoniacis, in memoriam reducunt surdum et mutum evangelii Marc. cap. 9.
s Sensus est: Sincere nunc detestamur peccatum, cujus causa timemus. Surius habet: Doce … an sit Deus nos patienter aspecturus, an nobis mala redditurus propter ea peccata, quæ fecimus in ignorantia, quod etiam horremus, propter quod dolemus, quod timemus ac formidamus…
t Ad litteram: Consuetudinem, tyrannidem in nobis exercentem, habentes συνήθειαν τυραννοῦσαν ἐν ἑαυτοῖς ἔχοντες.
u In nostro codice legitur: ὀνειδίξει τοὺς Ἰουδαίους; in altero habetur: τοῖς Ἰουδαίοις.
v Ita juxta interpretationem LXX, Os. cap. 10 ℣ 15. In Vulgata legitur: Arastis impietatem, iniquitatem messuistis, comedistis frugem mendacii, quin confisus es in viis tuis, in multitudine fortium tuorum.
x Exemplo apostolorum horam diei nonam sacris precationibus dedicarat Abercius, ut hinc et ex aliis locis colligitur. De Apostolis quidem ipsorum testantur Acta cap. 3 ℣ 1. “Petrus autem et Joannes ascendebant in templum ad horam orationis nonam.” Est autem hora diei nona eadem quæ tertia pomeridiana. Hæc Halloixius [Tom. II, pag. 70 et 71.] , ubi Baronium, qui quam nos sextam ipse nonam dicit, pluribus impugnat. Nec prætermittendum locum hunc, nempe a verbis: Οὕτως τοῦ θείου πρὸς αυτοὺς Ἀβερκίου διεξίοντος usque ad οἴκαδε σὺν τοῖς ἀδελφοῖς ἑχώρησε recitari in quodam Tractatu de Jejunio Græcorum. Qui quidem tractatus hactenus ineditus reperitur in Mss. Parisiensibus num. 1133 fol. 321, ut mihi die 24 Decembris 1857 rescripsit D. Pitra, atque proximo tomo, scilicet quarto Spicilegii Solesmensis inserendus. Cæterum in manuscripto illo codice, forte sæculi XII, tractatus tribuitur cuidam S. Nicolao Constantinopolitano: qui, si Mysticus esset, haberetur testimonium de Actis S. Abercii, Metaphrasta antiquius, utpote quod ad sæculum IX pertineret. Ast difficile admodum est definire an agatur de Nicolao Mystico, an de Nicolao Chrysobergo vel etiam de Grammatico. Præterea idem tractatus alibi adscribitur Joanni Antiocheno, qui sæculo XII floruit. Atque hæc ita ex litteris D. Pitra, qui certius forte quid proferet in novo volumine, brevi, ut equidem spero et exopto, typis mandando. Vide Annot. h ad caput sequens.
* Math. X.
* Math. XI, v. 28.
CAPUT II.
Phrygellæ, nobili matronæ visum restituit Abercius, eamque
convertit; deinde cum Euxeniano, Phrygellæ filio, de religione disputat.
Varia miracula.
Πολλοὶ οὖν παρὰ τὸν ἄνδρα τὸ ἀπ᾽ ἐκείνου συνέῤῥεον οὐ τῆς μεγάλης μόνον Φρυγίας καὶ τῆς περιχώρου πάσης, ἀλλὰ καὶ ὅσοι τὴν Ἀσίαν ᾤκουν, ὅσοι τε τῇ Λυδίᾳ καὶ ὅσοι τῇ Καρίᾳ ταῖς ἐπαρχίαις ἐπεδήμουν· καὶ γὰρ διὰ πάσης πόλεως περὶ αὐτοῦ λόγος ἐχώρει, οὐ κενὸς ὤν καὶ μάταιος καὶ διὰ τοῦτο καὶ σβεσθῆναι τὸ τάχος δυνάμενος, ἀλλὰ πολλὴν ἔχων τὴν ῥώμην ἀπὸ τὴς ἀληθείας· συνέῤῥεον τοίνυν παρ᾽ αὐτὸν, οἱ μὲν ὥστε τὰ σωτήρια διδαχθηναι, οἱ δὲ καὶ τῶν ἐνοχλούντων ἀπαλλαγηναι· ὅσους δηλαδὴ νόσος ἐπίεζέ τις, ἤ τι καὶ ἄλλο κατεῖχε κακόν· ἦν γὰρ διδάξαι τὸν τὴς ἀληθείας λόγον δεξιώτατος, καὶ οἰκειώσασθαι τοὺς προσίοντας διὰ Χριστὸν ἑτοιμότατος, καὶ ἀπαλλάξαι κακῶν ὀξύτατος. Ὀλίγαι γοῦν παρῆλθον ἡμέραι, καὶ τοὺς πρεσβυτέρους καὶ διακόνους πρὸς δὲ καὶ τὴν λοιπὴν ἀδελφότητα παραλαβὼν, πρόεισι· καὶ καθίσας εἰς ὅν περ εἰώθει τόπον, ὥσπερ ἔκ τινος ἡδίστης πηγῆς τὰ γλυκύτατα τῆς διδασκαλίας ῥεῖθρα προΐει τοῦ στόματος.
[9] Ἐν τούτῳ δὲ προσῆλθέ τις ὑπὸ χειραγωγῷ γυνὴ τῶν ἐπιφανῶν ἐκκεκομμένη τοὺς ὀφθαλμοὺς, ὄνομα Φρύγελλα, Εὐξεινιανοῦ μήτηρ Ποπλίωνος· ὁ δὲ ἦν τῶν παρὰ τῷ αὐτοκράτορί τε καὶ τῇ πόλει πάσῃ, τὰς πρώτας ἐχόντων τιμὰς ὁ Ποπλίων· χειραγωγῷ οὖν ὥσπερ ἔφημεν ἡ έκείνου μήτηρ χρωμένη· ἐπειδὴ τὸν μέγαν Ἀβέρκιον αὐτοῦ τὲ ἤδη καθῆσθαι καὶ διδάσκειν ἐπύθετο, σπουδῇ αὐτῷ προσδραμοῦσα, καὶ τῶν ἐκείνου λαβομένη ποδῶν, πολλή τις ἦν δεομένη· καὶ οἴκτειρον, ἀνθρώπων ἐμοὶ τιμιώτατε καὶ τῷ μόνῳ καὶ ἀληθεῖ Θεῷ φίλε, τὴν ἱκέτιν, ἔλεγεν, οἴκτειρον· ἀπόδος μοι πάλιν τοὺς ὀφθαλμούς· τὸ μέγα τοῦ θεοῦ κτίσμα, τὸν γλυκὺν ἥλιον ἰδεῖν ἐμὲ παρασκεύασον· μηδὲ οὕτως ἔχουσαν ἐλεεινῶς περιΐδης· παραμύθησαί μοι τὴν συμφοράν· τὸ τῆς ἐμῆς περιφανείας μέγεθος δυσωπήθητι· ἔστι μοι Ποπλίων υἱὸς, μέγα παρὰ βασιλεῖ καὶ τῇ πόλει δυνάμενος· ἐγὼ δὲ αὐτὸν οὐχ ὁρῶ· ἔστι μοι πλοῦτος παντοδαπὸς, οἰκέται, χρήματα, κτῆσις ὅση· ἐγὼ δὲ μᾶλλον τῶν ἐνδεῶν πρὸς ταύτην ἔχω κακῶς· τοῖς μὲν γὰρ καὶ δυνατόν ἀπολαύειν τῆς θέας τῶν ὀλίγων ὧν ἔχουσι, καὶ διατίθεσθαι τὰ ὄντα, ὥσπερ ἂν βούλωνται· ἐγὼ δὲ οὐδὲ ὁρᾶν ἔχω ταῦτα, ὦν εἶναι κυρία πιστεύομαι· ὄφελόν γε τούτων πάντων ἀφηρημένη, τοὺς ὀφθαλμοὺς εἶχον μόνους. Διὰ τοῦτο δέομαί σου, τῆς φιλανθρώπου ψυχῆς πάνυ δέομαι, καὶ ἱκέτις ἡ ἀθλία γίνομαι, διανοῖξαι τοὺς ὀφθαλμοὺς τοὺς ἐμους καὶ τῇ σῇ πρὸς τὸν ἀληθῆ θεὸν παῤῥησίᾳ τὴν τοῦ βλέπειν αὐτοῖς δύναμιν ἐνθεῖναι.
[10] Ὁ δὲ· ἀλλὰ κἀγὼ ἁμαρτωλὸς ἔφη, γύναι, καὶ ἐλέου μᾶλλον δεόμενος, καὶ τῆς τοῦ ἀγαθοῦ φιλανθρωπίας ἐμαυτὸν ἀναρτήσας· εἰ δὲ ἐφ᾽ ὃν ἐγὼ πέποιθα καὶ σὺ πιστεύεις θεὸν, δυνατὸν αὐτῷ πάντως ὥσπερ δὴ τῷ ἐκ γενετῆς τυφλῷ, καὶ σοὶ τὸ βλέπειν χαρίσασθαι· ἡ δὲ· πιστεύω φησὶν εἰς τὸν ἀληθῆ δεσπότην Χριστὸν, καὶ πιστευούσης τῶν ἐμῶν ἁψάμενος ὀφθαλμῶν, τὸ ποθεινὸν τούτοις χάρισαι φῶς. Ταῦτα οὐ λόγοις μόνον ἐφώνει ψιλοῖς, ἀλλὰ καὶ τῷ ἤθει καὶ ταῖς τῶν δακρύων πηγαῖς ἐπιστοῦτο· σπλαγχνισθεὶς οὖν ὁ ἅγιος καὶ εἰς οὐρανοὺς ἰδὼν, ὁ τῶν οὐρανῶν ὄντως ἄξιος· ἐλθὲ τὸ ἀληθινὸν, ἔφη, φῶς Ἰησοῦ Χριστὲ, καὶ διάνοιξον ταύτης τοὺς ὀφθαλμούς. Εἶτα ἐπιστραφεὶς, καὶ τῶν ὀμμάτων αὐτῆς ἁψάμενος· εἰ ἀληθῶς, εἶπεν, εἰς Χριστὸν ἐπίστευσε Φρύγελλα, παραχρῆμα ἀναβλεψάτω. Οὕτως εἰπόντος, ἥτε πήρωσις αὐτῇ διελύετο, καὶ ἡ πρὸς Χριστὸν πίστις ἀληθὴς ἐδείκνυτο· ἡ γὰρ τῶν σωματικῶν ὀφθαλμῶν ἀνάβλεψις, τῆς ψυχῆς ἐδήλου πεφωτίσθαι τοὺς ὀφθαλμούς.
[11] Ἀμέλει καὶ εὐγνώμων περὶ τὴν δωρεὰν ἐγνωρίζετο· εὐχαριστῶ σοι Κύριε, λέγουσα, ὅτι μοι διπλῆ τὸ φῶς ἐχαρίσω· τῶν γὰρ ὁρωμένων τούτων τοῦ σώματος ὀφθαλμῶν, πολλῷ πλέον ἐμοὶ τοὺς τῆς καρδίας διήνοιξας· ὅθεν μοι καὶ προσήκει τὰ τοῦ Δαβὶδ τοῦ σοῦ φθέγγεσθαι· ὃτι ἐῤῥύσω τοὺς ὀφθαλμούς μου ἀπὸ δακρύων, καὶ τοὺς πόδας μου ἀπὸ ὀλισθήματος· ἐῤῥύσθην γὰρ ἀληθῶς τοῦ προσκόπτειν οὐδὲν ἧττον τῶν σωματικῶν, καὶ τὰ τῆς ψυχῆς διαβήματα. Ἐντεῦθεν καὶ θερμῷ τῷ εἰς Χριστὸν ἔρωτι ληφθεῖσα, καὶ ὅλη τῶν ἐντολῶν αὐτοῦ γενομένη· ἰδού, φησι, πάτερ, εἰς τὸν ἅγιον ἀποβλέψασα, συντίθημί σοι ὑπὸ πολλοῖς μάρτυρσι τούτοις, τὸ ἥμισυ τῆς οὐσίας διαδοῦναι τοῖς ἐνδεέσιν. Ὁ τοίνυν περιεστηκὼς ὄχλος τὸ καινὸν τοῦ θαύματος ἐκπλαγέντες· μέγας εἶ, καὶ οὗτοι, ὁ τῶν χριστιανῶν θεὸς, ἀνεβόησαν· ἐπεὶ καὶ μεγάλων ὄντως ἀπολαύουσι τῶν χαρίτων, οἱ τὸ σὸν ἐπικαλούμενοι ὄνομα. Ἐν τούτῳ δἐ ὁ θεῖος Ἀβέρκιος· ἰδοὺ γύναι, φησὶν, ἔγνως ὅπως ὁ ἐμὸς δεσπότης ἀμείβεται φιλοτίμως τοὺς ἐλπίζοντας ἐπ᾽ αὐτόν. Πορεύου τοιγαροῦν εἰς εἰρήνην, ἑαυτῇ τε προσέχουσα, κἀκείνῳ προσήκουσαν τὴν εὐχαριστίαν ἀποδιδοῦσα. Ταῦτα ὁ μὲν ἔλεγεν, ἡ δὲ πρὸς μἐν τὸ παρὸν ἀφίστατο· πάλιν δὲ ἐπανήρχετο, καὶ κατὰ πολὺ τὸ σέβας αὐτοῦ εἴχετο, καὶ οὐδαμῶς τὸ μετὰ ταῦτα διΐστατο.
[12] Ἥπτετο μὲν οὖν Ἀβέρκιος αὖθις τῆς συνήθους διδασκαλίας· τοῦ δὲ κατὰ τὴν Φρύγελλαν θαύματος εἰς πολλὰ τῆς γῆς μέρη διαδοθέντος, προσέρχονται αὐτῷ πρεσβύτιδες τρεῖς, τὰς ὄψεις καὶ αὗται πεπηρωμέναι· πιστεύομεν λέγουσαι, καὶ ἡμεῖς εἰς τὸν ὑπὸ σοῦ κηρυττόμενον Ἰησοῦν· φανήτω τοιγαροῦν ἡ εὐσπλαγχνία τοῦδε καὶ ἐφ᾽ ἡμᾶς, καὶ δεῖξον, ὦ θαυμάσιε καὶ ἡμῖν, ὥσπερ ἄρα καὶ Φρυγέλλῃ τὸ φῶς· ὁ δὲ· εἰ ἡ πίστις ὑμῶν πρὸς τὸν ἀληθῆ θεὸν ἀληθής ἐστιν ὡς φατὲ, τοῖς νοητοῖς αὐτὸν τῆς καρδίας ὄψεσθε ὀφθαλμοῖς. Ταῦτα τε εἴρηκε καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἀνατείνας· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, δέομαί σου, ἔφη, ἰδέτωσαν καὶ αὗται τὸ φῶς τῆς σῆς ἐπιγνώσεως, καὶ τῆς ἐπικειμένης αὐταῖς ἀχλύος ἀνενεγκοῦσαι, διαβλεψάτωσαν, δέσποτα, πρὸς τὰς σὰς τῆς ἀληθείας αὐγάς. Οὕτως ηὔξατο, καὶ ἰδοὺ τὸν τόπον ἔνθα δὴ καὶ εἱστήκεσαν, φῶς ἄνωθεν περιαστράπτει μέγα, καὶ πάντας εἶχε πεσόντας ἡ γῆ, τῷ παραδόξῳ τῆς θέας καταπλαγέντας· τὸ δὲ φῶς οὐχ οἷον ἐξ ἡλίου καὶ ἀστραπῆς ἔρχεται, ἀλλὰ καινὸν ἄλλως καὶ φρικτὸν καὶ ἀσύνηθες. Ἵσταντο τοίνυν ἀκλινεῖς αὗται, πάντων τῷ ἐδάφει καταπεσόντων, καὶ τὸ φανὲν ἐκεῖνο φῶς πολὺ ταῖς ὄψεσι τούτων ἐγκατασκῆψαν, ἀναβλέψαί τε αὐτὰς ἐποίησε παραχρῆμα, καὶ τὸ ἡλιακὸν τοῦτο φῶς τὸ γλυκὺ καὶ φίλον ἀνθρώποις ἰδεῖν. Ὁ δὲ ὡς οὕτως ὑγιως τῶν ὀμμάτων ἐχούσας εἶδε· τί ἄρα τὸ φανὲν ὑμῖν, ἤρετο, καὶ τί πρῶτον διαβλέψασαι εἴδετε; Ἡ μὲν οὖν· πρεσβύτην ἔφη, τὸ εἶδος, ἄῤῥητον τὴν ὥραν, φαιδρόν. Ἡ δὲ· νεανίσκος ὤφθη μοι. Ἡ δὲ ἑτέρα· παιδάριον κομιδῆ, φησιν, ἥψατό μου τῶν ὀφθαλμῶν. Τούτων ἀκούσας Ἀβέρκιος, καὶ τῷ τῶν θαυμασίων χάριν ὁμολογήσας θεῷ, διέλυσε τὴν διδασκαλίαν. Ἐκ δὲ τῶν παρόντων τοὺς συνήθεις παραλαβὼν οἴκαδε ἐπανῆκε, καὶ τοὺς τῆς ἐνάτης ὥρας ὕμνους ἀποδοὺς· τοῦτο γὰρ αὐτῷ ἔθος οἱονεὶ κατὰ πάρεργον καὶ πρὸς τῷ τέλει τῆς ἡμέρας ποιεῖσθαι καὶ τοῦ σώματος λόγον· βραχύ τι ἄρτου μεταλαμβάνει.
[15] Τούτων τοίνυν ὑπ᾽ αὐτοῦ γενομένων, τῆς περιχώρου πολλοὺς ἦν ὁρᾶν πρὸς τὸν ἄνδρα συῤῥέοντας, καὶ εἰς ὄνομα Πατρὸς, Υἱοῦ καὶ Πνεύματος ἁγίου βαπτιζομένους. Ἐν τοσοὐτῳ δὲ τὰ κατὰ τὴν μητέρα γνοὺς Εὐξεινιανὸς, ὅπως τε χειραγωγουμένη προσέλθοι τῷ ἁγίῳ, καὶ ὅπως πεπηρωμένων αὐτῇ τῶν ὀφθαλμῶν ἀναβλέψειεν· ἀκριβῶς πάντα ἐξ αὐτῆς πυθόμενος, ἄπεισι παρὰ τοῦτον, καὶ ἀσπασάμενος· εἴ σε ἤδειν πάτερ ἐγώ, φησιν, ἡδέως εἰς χρήματα βλέποντα, οὐκ ὀλίγον ἄν σοι μέρος ἀπένειμα τῆς οὐσίας, ἀνθ᾽ ὧν μοι χάριτος εἰς τὴν μητέρα τοιαύτης ὑπεῖρξας. Ἐπεὶ δὲ μετὰ τῶν ἄλλων ὧν ἐδωρήσατό σοι θεὸς, καὶ κρείττονά σε χρημάτων διέθηκε, τί ἄν σε τῆς δωρεᾶς ταύτης ἀμειψαίμεθα κατὰ λόγον· τί ἄλλογε, ἢ ἀνάγραπτά σοι τὰ τῆς εὐχαριστίας κείσεται παρ᾽ ἡμῖν; Ταῦτα ὁ μὲν εἰπὼν, τῶν ποδῶν ἥψατο τοῦ ἁγίου· ὁ δὲ τῆς δεξιᾶς λαβόμενος· ἐμὲ μηδενὸς ἔφη, χρήζοντα ἴσθι, ὦ βέλτιστε, παρὰ σοῦ· ἢ ὅπως οὕτω συνετὸς ὢν, πιστός τε ἐξ ἀπίστου γένοιο, καὶ τῆς δυσσεβοῦς θρησκείας μεταβαλὼν, εἰς ἐπίγνωσιν ἔλθοις τῆς ἀληθείας· βούλομαι γὰρ πιστόν σε εἶναι πένητα μᾶλλον, ἣ ἄπιστον περιφανῆ τε καὶ πλούσιον.
[14] Καὶ ὁ Εὐξεινιανός· οὐκοῦν, ὦ ἱερά κεφαλὴ, εἴπερ βούλει, ζητητέον ἡμῖν περὶ τούτου· πολλάκις γὰρ ἤκουσα παρακαθήμενος τῇ μητρὶ, ὡς ὑπὸ σοῦ διδαχθείη τὸν θεὸν, νῦν μὲν φιλάνθρωπόν τε καὶ ἀγαθόν· νῦν δὲ, φοβερὸν εἶναι καὶ δίκαιον· καὶ τοὺς μὲν ὡς σφόδρα ἀγαθὸν, ἀγαθοῖς ἀμείβεσθαι, τοὺς δὲ οἷα δίκαιον, ἀμύνεσθαι καὶ κολάζειν. Εὶ τοίνυν ἐξ ἀγάπης μὲν ἡ εὐεργεσία καὶ τὸ ἀμείβεσθαι· ἡ τιμωρία δὲ καὶ τὸ κολάζειν ἐκ μίσους, πῶς ἔνι τὸν αὐτὸν ἀγαθόν τε εἶναι καὶ δικαίας ἐπάγειν τιμωρίας. Ὅτι, φησὶν ὁ μέγας Ἀβέρκιος, τοῦ κατ᾽ ἀξίαν ἑκάστῳ συντηρομένου, τοὺς μὲν τὰ ἀγαθὰ πράσσοντας, οἷα φύσει ἀγαθὸς ὢν εὐεργετεῖ, τοὺς δὲ τὰ φαῦλα μετιόντας, ἅτε δικαίως πάντα ποιῶν, τιμωρεῖται· μηδενὸς αὐτοῦ τὴν γνῶσιν ὧν ἡμεῖς πράττομέν τε καὶ μόνον εἰς νοῦν λαμβάνομεν, διαφεύγοντος· αὐτὸς γάρ ἐστι καὶ τῶν ἐν βάθει τῆς διανοίας ἐξεταστὴς ἀκριβέστατος, δοκιμάζων καρδίας καὶ νεφροὺς, διἳκνούμενος ἄχρι μερισμοῦ ψυχῆς καὶ πνεύματος· ἁρμῶν τε καὶ μυελῶν καὶ κριτικὸς ἐνθυμήσεων, καὶ ἐννοιῶν καρδίας.
[15] Καὶ ὁ Εὐξεινιανός· τοῦτο μὲν οὖν ὀρθῶς ἐπιλέλυται· πλὴν ἀλλ᾽ ἐκεῖνό με δίδαξον· εἰ τοῖς ἀγαθοῖς ὁ θεὸς ἥδεται, διατί μὴ τὴν ἀρχὴν τοιοῦτον ἐποίει τὸν ἄνθρωπον, ὥστε τὸ μὲν ἀγαθὸν ἐργάζεσθαί δυνατὸν εἶναι· πονηρὸν δὲ μηδοτιοῦν πρᾶξαι δύνασθαι· οὕτω γὰρ ἂν τά τε κατὰ γνώμην αὐτῷ πράττοντες ἦμεν, καὶ ἀπαθεῖς πάσης διεμένομεν τιμωρίας. Ὁ δὲ καὶ τοῦτο σφοδρῶς κηδομένου, ἔφη, καὶ τὸ ἡμέτερον ἀγαθὸν ἐκ παντὸς θέλοντος. Εἰ γὰρ μὴ τὰ φαῦλα πράττειν δυνατῶς ἔχομεν, οὐδὲν ἂν, οὐδὲ ἀπὸ τοῦ τὰ ἀγαθὰ ποιεῖν ἐκερδαίνομεν· οὔτε γὰρ ἐπαίνου παρὰ τοῦτο πάντως, οὔτε ἁποδοχῆς ἦμεν ἄξιοι· τότε γὰρ οὐ παρὰ τὴν * ἡμετέραν ἐγίνετο τὸ πραχθὲν προαίρεσιν, ἀλλὰ παρὰ τὴν τοῦ πράγματος φύσιν· οὐ γὰρ ὁ μὴ ποιεῖν τὸ κακὸν δυνάμενος, οὗτος μὴ πράττων ἐπαινετός· ἀλλ᾽ ὁ πράττειν μὲν δυνατὸς ὢν, ἀπεχόμενος δὲ διὰ τὴν πρὸς τὸ καλὸν ἔφεσιν. Ἐπειδὴ δὲ ἀμφότερα παρ᾽ ἡμῖν, καὶ εἴτε ἀγαθοί ἐσμεν εἰ βουλοίμεθα, εἴτε φαῦλοι (ἐὰν θέλητε γὰρ φησι, θεοὶ ἔσεσθε) * καὶ τῆς εὐδοκιμήσεως τὴν πρόφασιν ἀναιρεῖς, καὶ τῶν στεφάνων ἐκβάλλεις τὰς ἀφορμάς; Πρὸς ταῦτα ὁ Εὐξεινιανός· ἀκριβῶς πέπεισμαι τὸν ἄνθρωπον ἔφη, αὐτόνομόν τε εἶναι καὶ αὐτεξούσιον, καὶ κατὰ γνώμην ἐπὶ τὸ ἁμαρτάνειν ἔρχεσθαι. Τοιαῦτα πρὸς ἀλλήλους διαμιλλωμένων αὐτῶν, ἡ ἐνάτη πάλιν καταλαβοῦσα, διέλυσε τὰς ζητήσεις. Ἀναστὰς γὰρ ὁ θεῖος Ἀβέρκιος ἀσπάζεται τοὺς περιεστῶτας· καὶ εὐλογήσας, οἴκαδε σὺν Εὐξεινιανῷ πέμπει.
[16] Ὀλίγαι τὸ μετὰ ταῦτα διῆλθον ἡμέραι, καὶ τὰς πέριξ κώμας καὶ πρό γε τῶν ἄλλων τὰς ἐν γειτόνων, ἅμα τοῖς ἀδελφοῖς περιήει. Ἐμάνθανε γὰρ ἤδη πολλοὺς ἐκεὶ διαφόροις πιέζεσθαι νόσοις. Περιελθὼν οὖν καὶ θεραπεύσας εὐχῇ καὶ χειρῶν ἐπιθέσει, ἐπεὶ βαλανείου ἄπορον ἑώρα τὸν τόπον (πρᾶγμα νοσοῦσι δεξιὸν παραμύθιον) εἴς τινα χῶρον ἐλθὼν, ᾧ Ἀγρὸς μὲν ἡ κλῆσις, ποταμὸς δὲ αὐτῷ παραῤῥέει, τὰ γόνατα τῷ θεῷ κλίνας, τοῦ ἐδάφους γίνεται· καὶ ἰδοὺ βροντὴ μὲν ἐξ ἀκριβοῦς καταῤῥήγνυται τῆς αἰθρίας· ἀναδίδωσι δὲ πηγὰς θερμῶν ὑδάτων ἡ γῆ, καὶ διὰ πάντων ὑμνεῖτο θεὸς, ἐπήκοος οὕτω δικαίων ἀνδρῶν γινόμενος. Ἡ μὲν τοι μακαριά ἐκείνη γλῶσσα, λάκκους ὀρύξαι τοῖς παροῦσιν ἐντειλαμένη, ὥστε σύῤῥοιαν ἐν τούτοις γίνεσθαι τῶν θερμῶν ὑδάτων, καὶ εἰς ἀνάκτησιν αὐτὰ σωμάτων εἶναι πεπονηκότων, ἐπανήκει πρὸς τὴν οἰκίαν.
[17] Ἐν τούτῳ οὖν ὁ τῶν πειρασμῶν καὶ τῆς ἀπάτης πατὴρ, ὁ πονηρὸς δαίμων, γυναικείαν ὑποκριθεὶς μορφὴν, πρόσεισι τῷ ἁγίῳ, εὐλογίας τυχεῖν δῆθεν παρ᾽ αὐτοῦ βουλομένης· ὁ δὲ ἐπιβαλὼν ἐκεῖνῳ τοὺς ὀφθαλμοὺς, καὶ τὸν εἴσω κρυπτόμενον λύκον οὐκ ἀγνοήσας, εἰ καὶ τὴν προβάτου δορὰν περιέκειτο, εὐθὺς μετασρέφεται, καὶ λίθῳ προσπταίει τὸν πόδα τὸν δεξίον. Περιαλγὴς οὖν γενόμενος, ἅπτεται τῇ χειρὶ τοῦ ἀστραγάλου· αὐτὸν γὰρ ἦν πεπληγώς· καὶ ὁ πονηρὸς εἰς ἑαυτὸν πάλιν μεταβαλὼν, ἡδιστόν τε καὶ θερμὸν ἀνεγέλα, καὶ ἀπὸ τῆς φίλης εὐθύς ὐπερηφανίας· μήτοι με νόμιζε, λέγει, τῶν ταπεινῶν εἶναι ἐκείνῶν δαιμονίων, ἃ σὺ πολλάκις φυγαδεύειν οἶδας καὶ μόνῳ τῷ ῥήματι, ἀλλ᾽ αὐτός εἰμι αὐτὸς ἑκατόνταρχος, οὗ δὴ καὶ νῦν εἰς πεῖραν ἐλθὼν, ὁρᾶς πῶς χαλεπαῖς βέβλησαι περιωδυνίαις, ὁ πολλοῖς ἑτέροις λυσάμενος τὰς ὀδύνας.
[18] Οὕτως ἀπὸ τοῦ βλάπτειν ὁ μιαρὸς, οὐδέποτε δὲ ἀπὸ τοῦ ὡφελεῖν οὐδενὰ, ἑαυτῷ τὸν ἔπαινον περιτίθησι. Ταῦτα τοίνυν πρὸς τὸν θαυμαστὸν Ἀβέρκιον εἶπε· καὶ τινι τῶν περιεστηκότων αὐτὸν νεανίσκων ἐπιπηδᾶ, ὃν χαλεπῶς σπαράξας τὲ καὶ διαταράξας, μεταξὺ πάντων ἐλεεινῶς καταβάλλει· ὁ μέν τοι μέγας Ἀβέρκιος ἔλεον αὐτίκα τοῦ νεανίσκου λαβὼν καὶ δεηθεὶς τοῦ θεοῦ, λύσιν τὲ αὐτῷ δίδωσι τοῦ κακοῦ, καὶ τὸν μιαρὸν ἐκεῖνον δαίμονα ἐκποδῶν τίθησιν· ἔργῳ δηλώσας, τίς ὁ τοῦ ἀγαθοῦ μαθητὴς καὶ ἀγαθύνειν δεδιδαγμένος, καὶ τίς ὁ ἐξ ἀρχῆς πονηρὸς, καὶ τοῦ πράττειν ἄλλους τὰ πονηρὰ διδάσκαλος. Ἐκεῖνος δὲ ἀλλ᾽ οὐ μέχρι τούτου ἔστη, οὐδὲ ἐπὶ μονῃ τῇ τοιαύτῃ ἔμεινεν ἥττῃ· ἀλλὰ καὶ ἐτέραν αὐτῷ προκηρύττει πάλην, οὗ μηδὲ τὴν πρώτην ὑπενεγκεῖν ἴσχυσεν. Ἐπειδὴ γὰρ καὶ ἄκων ἀπήει τὸν νεανίσκον ἀπολιπὼν, τραχείᾳ ὡς εἶχε καὶ ἀναιδεῖ χρησάμενος τῇ φωνῇ· ταχύ σε, ἔφη, Ἀβέρκιε καὶ ἄποντα, παρασκευάσω τὴν Ῥωμαίων ἰδεῖν. Τὸ δὲ ἄρα οὐ πολλῷ ὕστερον ἐξέβη, ὡς τὰ ἑξῆς τοῦ λόγου δηλώσει.
[Confluente ad S. Virum undique multitudine,] Exinde multi ad eum confluebant non solum ex magna Phrygia a et omni finitima regione, sed ii quoque qui Asiam incolebant sicut et qui degebant in Lydiæ ac Cariæ provinciis: per universam enim civitatem de illo manabat sermo, nec is quidem vanus aut inanis, sed talis qui non facile extingueretur, quin et magnam a veritate sibi mutuans efficaciam. Ad eum itaque confluebant, illi quidem ut verba discerent salutis, alii ut ab inhærentibus liberarentur molestiis; quos nempe vel morbus premebat, vel aliud quodvis tenebat malum. Erat namque Abercius ad docendum verbum veritatis aptissimus, ad Christianos fovendos paratissimus b, ad depellenda mala præstantissimus. Paucis elapsis diebus, processit cum presbyteris, diaconis cæterisque fratribus, sedensque loco, quo consueverat, tamquam ex fonte suavissimo, profundebat ore suo fluenta doctrinæ dulcissima.
[9] [sistitur ei Phrygella matrona,] Inter hæc sistitur illustris quædam femina, oculis orbata, Phrygella nomine, mater Euxeniani c Poplionis, qui tum apud imperatorem tum in universa civitate primum obtinebat locum. Hujus itaque, ut diximus, mater adducitur, quæ audito magnum Abercium hic jam sedere et docere, protinus accurrens ejusque pedes præhensans, multis eum precabatur verbis: Miserere, dicebat, Vir mihi inter mortales honoratissime et soli veroque Deo dilecte, miserere mei supplicis; redde mihi oculos d fac videam magnum Dei opus, fac jucundum rursus intuear solem. Ne me adeo miseram despicias; consolare calamitosam. Moveat te conditionis meæ dignitas. Est mihi filius Poplion, plurimum apud imperatorem et in civitate valens, quem tamen intueri non mihi datur. Sunt mihi divitiæ et multæ et variæ: famuli, pecuniæ, prædia; quibus tamen minus fruor, quam si pauperibus annumerarer. Hi enim gaudent paucorum, quæ habent, aspectu, atque pro libitu illa disponunt; ego vero horum, quæ habere dicor, video nihil. Utinam cæteris omnibus amissis, lumine solo gauderem oculorum. Quapropter rogo tuam clementiam, rogo te vehementer et supplico misera, ut oculos mihi aperias, et tua apud verum Deum fiducia vim illis videndi impertias.
[10] [cui visum restituit Abercius;] Ille autem: Sed et ego, inquit, mulier peccator sum, et potius misericordia indigens, totusque a Dei pendeo clementia. Si tamen tu credis in Eum, cui ego confido, potens utique est, sicut olim cæco a nativitate, tibi quoque visum donare. Tunc illa: Credo, inquit, in verum dominum Christum: tu igitur mei credentis tangens oculos desideratam mihi restitue lucem. Quæ cum non solum verbis proferret sed et nutibus lacrymisque confirmaret, ejus Vir sanctus misertus et cœlum cujus plane dignus erat, aspiciens: Veni, ait, lux vera Jesu Christe, et oculos mulieris hujus aperi. Deinde ad eam conversus, tetigit oculos et ait: Si vere in Christum credidit Phrygella, protinus visum recipiat. His dictis et cæcitas evanuit, et sincera mulieris in Christum fides manifeste patuit: lumen enim corporeis oculis restitutum indicabat mentis quoque oculos fuisse illuminatos.
[11] [illa vero grata in Christum credit;] Protinus gratum de accepto dono ostendit animum: Domine exclamans, reddo tibi grates quod me duplici lumine donaveris: nec enim corporis solum, qui videntur, oculos, sed, quod longe majus est, mentis quoque oculos mihi aperuisti, unde etiam cum tuo Davide dicere me convenit: Liberasti oculos meos a lacrymis et pedes meos a lapsu e; vere enim liberata sum ab offendiculo f, nec minus in spiritualibus quam in corporeis gressibus. Hinc vehementi capta Christi amore, hujusque mandatis penitus addicta: Ecce, inquit virum sanctum aspiciens, Pater, tibi, coram multis hisce testibus, dimidium facultatum mearum committo, ut eas pauperibus distribuas. Novo hoc miraculo attonita exclamat circumstans multitudo: Magnus es, Christianorum Deus; cum invocantes nomen tuum, vere magnis donentur gratiis. Tum divinus Abercius: Ecce, inquit, mulier, cognovisti quam magnifice remuneret Dominus meus sperantes in se. Vade itaque in pace, et tibi attendens, et illi, quas par est, retribuens grates. Hæc ille. Ipsa tum quidem recessit; rediit vero postea, nec umquam deinceps cessavit eum maxima atque perpetua veneratione prosequi.
[12] [item tres aliæ a cæcitate liberantur.] Aggressus itaque Abercius denuo est, pro more cœlestem tradere doctrinam. Increbescente per regiones fama miraculi, in gratiam Phrygellæ patrati, veniunt ad eum tres mulieres ætate provectæ, eæque etiam oculis orbatæ: Nos quoque, aïentes, in Jesum quem tu prædicas, credimus. Appareat ergo et in nos ejus clementia, tuque, Vir admirande, nobis, sicut Phrygellæ, lucem ostende. Quibus ille: si fides vestra, inquit, in verum Deum sincera est, sicut dicitis, interioribus eum cordis oculis videbitis. Hæc fatus, cum sublevasset oculos: Rogo te, inquit, Domine Jesu Christe, videant ipsæ quoque lucem tuæ agnitionis, atque ab incubanti eis caligine ereptæ, aspiciant, Domine, radios tuæ veritatis. Dum ita precaretur, ecce locum, in quo stabant, circumfulsit desuper lux magna, quo attoniti tam inexpectato spectaculo, omnes in terram ceciderunt. Lux illa non ea erat, quæ a sole vel fulgure procedit, sed nova prorsus et stupenda atque insueta. Stabant porro mulieres immotæ, cæteris omnibus in terra prostratis; lux vero illa, quæ apparuerat, in oculos earum plane penetrans, subito visum restituit, ut solis lumen, adeo hominibus gratum et jucundum, intuerentur. Quas ut conspexit Abercius oculis sanas: quid, rogabat, vobis apparuit g; quid primum, recepto visu, aspexistis? Respondet prior: Senem vidi, cujus facies ineffabilem præ se ferebat pulchritudinem et jucunditatem; altera: Adolescens mihi apparuit: tertia: Puerulus, inquit, oculos mihi attigit h. His auditis Abercius, gratiisque Deo, prodigiorum auctori, peractis, cœtum dimisit, atque domum cum suis rediit, dictisque nonæ horæ hymnis paululum panis commedit: solebat namque sub diei finem i, sed quasi aliud agens, corporis curam habere.
[13] [Euxinianus, Phrygellæ filius,] Post hæc videre erat multos ex finitimis ad eum confluentes, atque in nomine Patris, Filii et Spiritus Sancti baptizari. Interea temporis, cum percepisset Euxianianus quæ matri suæ contigerant, quod scilicet hæc ad Virum sanctum adducta, oculis orbata, visum recepisset, diligenter eam de omnibus percunctatus, venit ad illum, et salute data: si te scirem, inquit, Pater, pecunias appetere, haud parvam tibi facultatum mearum dedissem partem, pro eo, quod matri meæ contulisti beneficium. Sed, quoniam præter alia, quibus Deus te donavit, terrenis superiorem te fecit, quid collato beneficio dignum tibi reddiderimus? Quid aliud præter gratias, quas tibi habemus? Hæc cum dixisset sancti Viri pedes amplectitur. Hic ejus prehensa dextra: Scias, inquit, vir optime, nulla mihi re tua opus esse; at prudens adeo cum sis, ex infideli fias fidelis, et impia mutata religione, venias ad agnitionem veritatis; malim namque te videre fidelem et pauperem, quam illustrem et divitem, sed infidelem.
[14] [cum Abercio de Deo justo] Tunc Euxinianus: Imo, Vir sancte, si libeat, sit hac de re inter nos quæstio. Sæpius enim, matri meæ assidens, audivi eam a te didicisse, Deum modo quidem clementem et bonum, modo terribilem ac justum; alios, qua mirifice bonum, præmiis donare, alios, quippe haud minus justum, rejicere et punire; cum itaque præmia et munera ab amore, supplicia vero et pœnæ ab odio procedant, qui fieri potest, ut qui bonus est, justa inferat supplicia? Cui magnus Abercius: Quia, inquit, unicuique reddens pro meritis, qui bona fecerunt, quod natura bonus sit, remunerat; et rursus qui mala, punit, quia justus: nihil enim eorum, quæ facimus, imo et solum cogitamus, eum latet. Ipse accuratissimus est omnium quæ in profundo mentis aguntur examinator, scrutans corda et renes, pervadens usque ad divisionem animæ et spiritus, compagum quoque et medullarum judex, cogitationum et affectuum.
[15] [et bono disceptat.] Tum Euxinianus: Id quidem recte solutum: sed et hoc me doce: si Deus bono delectatur, ut quid ab initio non ita fecit hominem, qui bonum posset operare, minime vero malum? sic enim et quæ ei grata sunt fecissemus, atque a supplicio mansissemus immunes. Atque hoc etiam, reponit Abercius, præclaræ ex parte Dei sollicitudinis est indicium, nostram cupientis omnimode procurare felicitatem: si enim mali committendi incapaces essemus, eo ipso nec ex bonis operibus meritum haberemus, utpote exinde nec laude nec commendatione digni æstimandi; quia, quod sic fieret, non a nostro arbitrio proficisceretur, sed a naturæ necessitate; nec ille qui male agere non potest, laudandus est, quia non egit male; bene vero ille qui, cum possit aliud facere, a malo abstinet ex boni amore. Cum autem utrumque a nobis pendeat, ut vel boni vel mali simus (si velitis, inquit, dii eritis), cur tollis bene agendi occasionem, et coronarum aufers materiam k? Ad hæc Euxinianus: Persuasum, inquit, plane est mihi, hominem sui juris et arbitrii esse, et sponte sua venire ad peccandum. Dum hæc inter se tractarent, hora rursus nona incidit, disceptationique imposuit finem. Surgens itaque divus Abercius circumstantes salutat eosque domum cum Euxiniano redire jubet.
[16] [Fontem Abercius terra educit,] Paucis post diebus, cœpit cum fratribus obire circumcirca vicos præcipue viciniores: didicerat namque plures variis illic laborare morbis. Cum itaque circumiisset, ægrosque sanasset precibus et manuum impositione, videns regionem egere balneo (quod laborantibus opportunum est solatium) progressus ad quemdam locum, cui nomen Ager l, jacetque juxta præterfluentem fluvium, flexis Deo genibus, humi se prostravit: ecce autem fulgur decidit cœlo sereno, et terra emittit fontes aquarum calidarum; ut per omnia laudetur Deus, qui ita exaudit justos. Cum beata illa lingua jussisset set adstantes fodere cisternas, receptaculum futuras calidarum aquarum, quæ solatio essent laborantibus corporibus, domum revertitur.
[17] [et dæmonem insolenter superbientem] Interea tentationum artifex et fallaciæ pater, malignus nempe dæmon, forman indutus muliebrem, accessit ad beatum Virum, petens ab ipso benedici. Qui cum in eum oculos conjecisset, nec ignoraret quis intra lateret lupus, quamvis ovili tectus esset pelle, protinus sese avertens, ad lapidem dextero offendit pede. Dolore affectus, manu tangit talum: ibi enim læsus erat. Tum dæmon, propria rursus assumpta specie, totis viribus m, atque intimis præcordiis risit; deinde solita motus superbia: Ne me, ait, ex humilibus aliquem putes dæmonibus illis, quos frequenter vel solo verbo fugientes vidisti, ast sum ego centurio ipse ille, cujus cum periculum nunc feceris, vides quam gravibus sis doloribus affectus, tu, qui tot alios a molestiis liberasti.
[18] [devincit.] Sic nempe scelestus ille gloriatur malo, sed numquam bono, quod præstitit. Hæc itaque magno dixit Abercio, atque insiliit in quemdam ex adstantibus juvenibus, eumque atrociter et misere discerptum projecit in medium. Abercius juvenis illico misertus Deumque precatus, illum a malo liberat et execrandum dæmonem procul expellit; re quidem ipsa demonstrans, quis sit qui bonum et noverit, et aliis præstare didicerit; quis vero ille, qui malus ab initio cum sit, alios etiam male facere doceat. Dæmon tamen non quievit, nec sola hac plaga contentus fuit; sed novam ei denuntiat pugnam, cum primam non valuerit sustinere. Quando enim, dimisso juvene, invitus abiit, voce, ut assolet, usus aspera et impudenti: Brevi, inquit, te, Aberci, vel invitum faciam videre Romanorum urbem. Quod non multo post evenit, ut ex sequentibus videbitur.
ANNOTATA.
a Ex Magna Phrygia in Minorem, ubi degebat S. Abercius.
b Hæc ita apud Surium redduntur: Erat enim aptissimus ad docendum verbum veritatis, et paratissimus familiares Christo reddere eos, qui accedebant. Defuere probabiliter in Lipomani codice græco verba: καὶ ὰπαλλάξαι κακῶν ὀζύτατος.
c Satis facile in mentem venit Poplionem hunc forte eumdem esse ac Publium de quo supra. Voces Græceparum ab invicem differunt: ποβλίος et ποπλίων. Quod si ita foret, exinde iterum rueret Tillemontii objectio,de qua Comm. Præv. num. 6. Haberetur quoque interpretatio verborum supra num. 1: qui parvæ Phrygiæ præerat; ita modus, quo Publius præerat, nullatenus impediret, quominus alter esset Præses Asiæ.
d Surius ita vertit: Redde mihi rursus oculos magnum Dei opus; effice, ut jucundum solem rursus intuear.
e Desumpta hæc sunt ex Ps. 114 ℣ 8: Quia eripuit animam meam de morte, oculos meos a lacrymis, pedes meos a lapsu. In Actis itaque nostris locus Davidis nec integer recitatur, nec eodem prorsus sensu, quo apud hunc profertur. David se Deum diligere eique gratias agere dicit, quod ereptus sit e periculo mortis et lapsu in manus Absalonis, atque etiam e magnis, quos inde persentiscebat, doloribus, uberes lacrymas elicientibus. Notat vero hic Halloixius [Tom. II, pag. 74.] : Sed unde, inquiet aliquis, gentili mulieri ista Davidis et Psalmorum cognitio et memoria? Nam et mihi aliquando fuit suspicio, ab Actorum scriptore aut descriptore potius fuisse hæc adjecta. Verum re maturius perpensa, et Actorum fideli sinceraque serie attentius considerata, prorsus sentio eam mulierem, non modo inaudisse antea de fide christiana quippiam … sed etiam de libris sacris edoctam esse, sibique ex illis quæ forent ad solatium (quid autem magis quam Psalmi Davidis) legi curasse, ac ea potissimum retinuisse, quibus sua in mentem redibat calamitas. Hæc ille. Quæ tamen mera conjectura est, et, mea opinione, minus probabilis, quam suspicio quæ Halloixio aliquando fuerat.
f Vere enim sum liberata ab offensione; neque gressus animæ sunt minores gressibus corporis. Ita Surius cum Lipomano. At posterior pars nec satis Græco textui respondet nec sensui. Halloixius [Ibid.] ita vertit: Servata vere sum ab offendendo gressus non minus animæ quam corporis. Cæterum sensus est: non minus servata sum ne animo offenderem quam ne corpore.
g Sic Dominus Marc. 8 ℣ 23 cum expuisset in oculos viri cæci et manus illi imposuisset, interrogabat eum, si quid videret. Et aspiciens, ait: video homines, velut arbores, ambulantes.
h Quod autem singulæ diversa in primo aspectu viderint … non est explicatum in Actis quid velint, ait Halloix [Tom. II, pag. 76.] . Verba sequentia τούτων ἀκούσας ὁ Ἀβέρκιος, καὶ τῷ τῶν θαυμασίων χάριν ὁμολόγησας θεῷ usque ad βράχυ τι μετελάμβανεν ἄρτου citantur in Tractatu de Jejunio Græcorum, de quo supra Annot. X ad cap. 1.
i Horæ diei, inquit idem Halloixius [Ibid. pag. 71.] , ab ortu solis numerabantur, ita ut sex ante meridiem et totidem quoque essent post meridiem; et cum Judæi pro ratione sacrificiorum et orationum, ac post eos primi christiani diem dividerent in quatuor partes, primam, tertiam, sextam, nonam; vocabant primam quæ ab ortu solis, seu diei initio, tres horas continebat; tertiam, quæ a tertia diei hora usque ad sextam procurrebat; sextam similiter, quæ a sexta diei hora sive a meridie usque ad nonam protendebatur, hoc est usque ad tertiam pomeridianam; nonam itidem, quæ a nona usque ad occasum solis. Dictis itaque nonæ horæ hymnis, facile ad diei finem perveniebatur.
k Cur tollis occasionem parandæ bonæ existimationis et ejicis materiam coronarum? Surius. — De hac disputatione Euxiniani cum S. Abercio pluribus tractat Halloixius [Ibid. pag. 76 – 103.] .
l Ita factum istud exponit seu commentatur Halloixius, in Vita S. Viri, quam, more suo, contexuit ex Actis, Menæis etc. [Cap. 12. Ibid. pag. 22.] : Cum ibidem animadvertisset deesse balneum, cujus usu et commoditate, si suppeteret, magnum adveniret ægrotantibus solatium; ipse pro eo impetrando ad illum pauperum atque afflictorum supremum patrem ac medicum abiit, et in loco cui nomen datum AGER AD FLUVIUM (non ita in Actis, quæ nos hoc loco cum Lipomano et Surio ad verbum reddidimus), flexis humi genibus calidas ad Deum preces fudit. .. Quid multa? Audiit preces misericors Deus. Et ecce sudo ac sereno cœlo perstrepere tonitrua, atque e propinquo illic solo, calidarum fontes aquarum erumpere, velut palam et clare resonante Deo: “En vobis aquas; struite balnea.” Quod intelligens Abercius, statim eodem in loco fodi cisternas excipiendis aquis et in ægrorum usus adaptari jussit. Hactenus Halloixius. Cæterum vide Annotata nostra in cap. 1 lit. h ubi ex geographis retulimus Hierapoli esse aquas calidas seu thermales. Haud obscure Acta nostra (quæ et sequitur Halloixius) illas precibus S. Abercii primum e terra erupisse insinuant.
m Malignus autem rursus in seipsum mutatus suavissime risit et vehementissime. Surius. Et Halloixius in Vita [Ibid. pag. 22.] ; Tum vero malignus ille exultim ridere et cachinari.
* ἐκάστου
* τἰ
CAPUT III.
Abercius, a M. Aurelio invitatus, Romam venit; imperatoris filiam liberat, multisque a Faustina Augusta cumulatur beneficiis.
Ο μὲν γὰρ θεῖος Ἀβέρκιος εἰς τὴν ἑαυτοῦ οἰκίαν ἐπανελθὼν ἑπτὰ ὅλας εἷλκεν ἡμερας ἐν νηστείαις καὶ πανυχίσιν ἅμα τοῖς ἀδελφοῖς, δεόμενος μὴ τοιαύτην γενέσθαι κατ᾽ αὐτοῦ ἰσχὺν τῷ ἐχθρῷ, ὡς ἤπερ ἂν ἐκεῖνος ἄγῃ καὶ αὐτὸν ἕπεσθαι· ὑπὸ δὲ τὴν ἑβδόμην νύκτα, ὄναρ αὐτῷ τὸν Κύριον ἐπιστάντα, καὶ· εἰς Ῥώμην· φάναι· Ἀβέρκιε οἰκονομίᾳ τῇ ἐμῇ ἀφίξη, ὥστε δὴ καὶ τοὺς ἐν αὐτῇ τὸ ἐμὸν ὄνομα ἐπιγνῶναι. Θάῤῥει τοιγαροῦν, ἡ γὰρ χάρις μου μετὰ σοῦ ἔσται. Τότε διϋπνισθέντα τὸν ἅγιον· γένοιτο φάναι τὸ θέλημά σου Χριστὲ· καὶ τὴν θείαν ἐκείνην ἐμφάνειαν τοῖς ἀδελφοῖς ἀπαγγεῖλαι. Ἀλλὰ τῷ μὲν οὕτω καὶ παρὰ τὴν Ῥωμαίων πόλιν ἀφικέσθαι προείρητο.
[20] Ὁ δὲ πονηρὸς δαίμων ἐκεῖνος ὁ μικρῷ πρόσθεν τῷ ἁγίῳ τὴν ἄφιξιν ταύτην ἐπισείσας, οὐδὲν ἀναβαλόμενος εἰς Ῥώμην φοιτᾷ, καὶ τὴν τοῦ βασιλέως Ἀντωνίνου παῖδα, ἐπίγαμόν τε ἤδη καὶ ἐκκαιδεκέτιν οὖσαν (ἥ Βήρῳ μὲν Λευκίῳ ἀνδρὶ κατηγγύητο, Λουκίλλα δὲ ἐκαλεῖτο) κάλλει καὶ μεγέθει τὰς κατ᾽ αὐτὴν ὑπερενεγηοῦσαν, εἰσδύεται, καὶ αὐτίκα ἐκμαίνει, ὡς σπαράττεσθαί τε καὶ καταβάλλεσθαι, καὶ ὀδοῦσιν τῶν χειρῶν ἅπτεσθαι, καὶ τὰς αὐτῆς σάρκας διαμασᾶσθαι· Ἡ οὖν μήτηρ Φαυστίνα· τοῦτο γὰρ ἦν ὄνομα τῇ αὐγούστῃ· λύπῃ σύν Ἀντωτίπῳ καὶ ἀπορίᾳ δεινῶς εἴχοντο, καὶ συμφορὰν ἐσχάτην τὸ πρᾶγμα ἐτίθεντο. Ἦν δὲ τὸ μάλιστα αὐτοῖς ἐπιτεῖνον τὴν ἀθυμίαν, ἡ πρὸς τὸν Λεύκιον τῆς κόρης μνηστεία. Τοῦτον γὰρ ἀπεστάλκει μὲν Ἀντωνῖνος ἤδη πρὸς τὴν ἑώαν πόλεμον συμβαλοῦντα τῷ βασιλεῖ Βουλγέσσῳ. Ὑπῆρχε δὲ ἀλλήλοις σνγκείμενον κατά τινας ῥητὰς ἡμέρας· τὸν μὲν ἀπὸ τῆς ἕω τὸν Λεύκιον· τὸν δὲ ἀπὸ Ῥώμῆς, τὴν Ἕφεσον καταλαβεῖν· καὶ ἐν τῷ κατ᾽ αὐτὴν ναῷ τῆς Ἀρτέμιδος τὸν μὲν ὑπὸ μάρτυρι τῇ θεῷ καταθέσθαι Λευκίῳ τὴν παῖδα, τὸν δὲ δέξασθαι.
[21] [Col. 505D] Ἐπεὶ οὖν ὁ Λεύκιος κατά τὰς συνθήκας ἔπλει πρὸς τὴν Ἔφεσον ἐπειγόμενος· οὐκ ἔχων ὅτι χρήσαιτο ἑαυτῷ Ἀντωνῖνος, δαιμονώσης αὐτῷ τῆς παιδὸς, προφάσει διακρούεται τὸν καιρόν, γράψας Λευκίῳ ὡς τὸ Γερμανῶν ἔθνος διαβὰν τὸν Ρῆνον, τὰς τε πόλεις Ῥωμαίων καὶ τὰς κώμας ληΐζεται· κἀντεῦθεν μηδὲ κατὰ τὰ συγκείμενα δύνασθαι νῦν εἰς Ἔφεσον μετὰ τῆς παιδὸς συνδραμεῖν, ἀλλ᾽ εἰς τὸ ἐπιὸν ἔτος. Τῷ δὲ ἐπειδὴ κατὰ μέσον τὸν πλοῦν τὰ παρὰ βασιλέως ὑπήντα γράμματα, σφόδρα τε ἀθυμήσας καὶ χαλεπῶς ἐνεγκὼν, εἰς τὴν ἐν Δάφνῃ Ἀντιόχειαν ὑποστρέφει. Βασιλεὺς δὲ Ἀντωνῖνος, τοῦτο μὲν καὶ τοῖς οἰκείοις σπλάγχνοις περὶ τὴν τῆς παιδὸς φροντίδα πολὺς ὤν· τοῦτο δὲ καὶ ὑπὸ τῆς συζύγου παροξυνόμενος, πάντα τὲ ἐποίει, καὶ οὐδενὸς ἀπείχετο τῶν λόγον ἐχόντων. Τοὺς Ῥωμαίων τοίνυν καὶ Ἰταλῶν ἱερεῖς συναγαγὼν, καὶ οἰωνοσκόπους ἀπὸ Τυῤῥηνίας μεταστειλάμενος, ἐξώρκιζέ τε τὸν δαίμονα δι᾽ αὐτῶν, καὶ οὐδὲν ὅτι οὐκ ἐπενόει, πρὸς τὴν τοῦ κακοῦ θεραπείαν.
[22] Τὰ δὲ κενά τε ἠλέγχετο καὶ ἀγριώτερον ἐποίει τὸν πονηρὸν δαίμονα τῇ κόρῃ. Ἀμέλει καὶ τοίανδέ τινα διὰ τῆς παιδὸς ἐκείνης ἠφίει φωνήν· ὡς εἰ μὴ Ἀβέρκιος ὁ τῆς ἐν τῇ μικρᾷ Φρυγίᾳ τῶν Ἱεραπολιτῶν ἐπίσκοπος ἔλθοι, οὺκ ἂν ἀπὸ τοῦ σκηνώματος ἐξέλθοιμι τοῦδε. Ὡς οὖν ἐπὶ συχνἀς ἡμέρας ταῦτα ἐβόα, διηπορεῖτο καθ᾽ ἑαυτον Ἀντωνῖνος, τί ἂν εἴη τοῦτο σκοπούμενος· καὶ ποτε εἰσκαλέσας τὸν ἔπαρχον τῆς αὐλῆς Κορνηλιανὸν, ἀνεπυνθάνετο εἴπου τίς Ἱεράπολις ὑπὸ μικρὰν Φρυγίαν ἐστίν. Ὁ δὲ· καὶ μάλα, δέσποτα, ἔφη, καὶ ἀπ᾽ αὐτῆς Εὐξεινιανὸν ὁρμᾶσθαι, ᾧ πολλάκις περὶ δημοσίων ἐπέστειλας πραγμάτων. Τοῦτο ἀκούσας Ἀντωνῖνος, ἥσθη τε οἷα τῆς φροντίδος ἀπολυθεὶς, ὅτι περ Εὐξεινιανὸς ἐκεῖ διατρίβων, δεξιὸς αὐτῷ ἔσται τοῦ πράγματος οἰκονόμος. Καὶ Οὐαλέριον καὶ Βασσιανὸν μαγιστριανοὺς εὐθὺς εὐτρεπισθῆναι κελεύσας, ἐπιστέλλει αὐτῷ ταῦτα.
[23] Ἀντωνῖνος αὐτοκράτωρ, σεβαστὸς, Εὐξεινιανῷ Ποπλίωνι χαίρειν. Ἐγὼ εἰς πεῖραν τῆς σῆς ἀγχινοίας ἔργοις αὐτοῖς καταστάς, καὶ μάλιστα οἷς ἔναγχος προστάξει τοῦ ἡμετέρου κράτους διεπράξω κατὰ τὴν Σμύρναν, ἐπικουφίσας Σμυρναίοις τὴν ἐκ τοῦ κλόνου τῆς γῆς ἐπιγενομένην αὐτοῖς συμφορὰν, ἥσθην τὲ ὥσπερ εἰκὸς, καὶ σε τῆς τῶν πραγμάτων ἐπιμελείας ἐπήνεσα. Ἔμαθον γὰρ ἅπαντα μετὰ ἀκριβείας, ὥσπερ ἂν εἰ παρών. Ἥ τε γὰρ παρὰ σοῦ πεμφθεῖσα ἀναφορὰ, ὅτε ἀποδιδοὺς ταύτην, καὶ Κέλιος ὁ ἐπίτροπος ὑμῶν, ἅπαντά μοι σαφῶς διηγήσατο. Ἐπὶ δὲ τοῦ παρόντος γνωσθὲν τῷ ἡμετὲρῳ κράτει, Ἀβέρκιόν τινα τῆς Ἱεραπολιτῶν ἐπίσκοπον παρὰ σοὶ διατρίβειν, ἄνδρα εὐσεβῆ οὕτω τὰ τῶν χριστιανῶν, ὡς δαιμονῶντας τέ ἰᾶσθαι, καὶ νόσους ἄλλας εὐκολώτατα θεραπεύειν. Τοῦτον * κατὰ τὸ ἀναγκαῖον ἡμεῖς χρήζοντες, Οὐαλέριον καὶ βασσιανὸν μαγιστριανοὺς τῶν θείων ἡμῶν ὀφφικίων ἐπέμψαμεν, τὸν ἄνδρα μετ᾽ αἰδοῦς καὶ τιμῆς ἁπάσης ὡς ἡμᾶς ἀγαγεῖν. Κελεύομεν οὖν τῇ σῇ στερότητι, πεῖσαι τὸν ἄνδρα σὺν προθυμίᾳ πάσῃ πρὸς ἡμᾶς ἀφικέσθαι εὖ εἰδότι, ὡς οὐ μέτριός σοι κείσεται παρ᾽ ἡμῖν καὶ ὑπὲρ τούτου ὁ ἔπαινος. Ἔῤῥωσο.
[24] Ταύτην τοῖς μαγιστριανοῖς δοὺς τὴν ἐπιστολὴν, ἀπέπεμψεν ἀπὸ Ῥώμης, εἰπών· ὅτι πολλαπλάσιον ὑμῖν θήσει τὴν εἰς ἐμὲ θεραπείαν τὸ Ἀβέρκιον ἐνεγκεῖν, προστεθὲν καὶ τὸ τάχος. Οὶ δὲ λαβόντες, οὐδὲν τάχους καὶ συντονίας ἐνέλιπον, ἀλλὰ δυσὶ τὸ Βρεντίσιον ἡμέραις καταλαβόντες, πλοίου τὲ ἐπὶ τούτῳ παρεσκευασμένου παρὰ τοῦ ὑπάρχου Κορνηλιανοῦ ἐπιβάντες κατὰ πρύμνην αὐτοῖς τοῦ πνεύματος ἱσταμένου, τῇ ἑβδόμῃ τὸν Ἰόνιον διαπλεύσαντες, καταίρουσι ἐν Φελοποννήσῳ· ἐκεῖθεν δὴ δημοσίοις ἵπποις χρησάμενοι, ἀφικνοῦνται τῇς πεντεκαιδεκάτης εἰς τὸ Βυζάντιον· εἶτα πρὸς τὴν Νικομηδέων αὐθημερὸν περαιωθέντες, καὶ αὖθις δημοσίῳ χρησάμενοι δρόμῳ, εἰς Σύναδα μητρόπολιν ἥκουσι τῆς Φρυγίας, ἡγεμόνας τὲ τῆς ὁδοῦ παρὰ τοῦ ἡγεμονεύοντος ἐκεῖ Σπινθῆρος λαβὸντες· οἷα προστεταγμένον αὐτῷ παρὰ Κορνηλίου τοῦ ἐπάρχου· περὶ του τὴν ἐνάτην ὥραν τὴν Ἱεραπολιτῶν καταλαμβάνουὶν. Εἰσιόντες τοιγαροῦν τὴν πὁλιν, ὑπαντῶσι τῷ Ἀβερκίῳ, καὶ ταῦτα ἀπὸ τοῦ παρήκοντος. Εἰώθει γὰρ κατὰ τὴν ἐνατην ὥραν ἐκ τῆς διδασκαλίας οἴκαδε ἀναστρέφειν, τὰς συνήθεις ὰποδώσων εὐχὰς τῷ θεῷ.
[25] Οἱ μὲν οὖν ὑπαντήσαντες αὐτῷ ἀνεπυνθάνοντο, ποῦ ποτε ὑπάρχοι Εὐξεινιανὸς, καὶ ὅπη γενόμενοι ἐντύχοιεν τῷ ἀνδρί. Ὁ δὲ ἐπειδὴ καὶ αὐτὸς, τίς τε ἡξήτησις τοῦ ἀνδρὸς καὶ ἐφ᾽ ὅτῳ ἥκοιεν ἤρετο, τὴν ἐκείνου ἐρώτησιν χαλεπῶς ἐνεγκὼν Οὐαλέριος, ὅτι μὴ ταχὺ ἀπεκρίνατο, τολμᾶ τι καὶ θρασύτερον, ἴσως ὑπὸ τοῦ πονηροῦ κινηθείς· καὶ ἀνατείνει κατὰ τοῦ ἁγίου τὴν δεξιὰν, πλῆξαι τοῦτον τῇ μάστιγι βουληθείς. Καὶ εὐθὺς ἡ φρουροῦσα χεὶρ ἄνωθεν οὖκ ἠμέλει, καὶ ἡ τολμηρὰ ἐκολάζετο, καὶ ἀκίνητος ἦν, ὡσπέρ τινι προκατασχεθεῖσα πέδῃ. Λαμβάνει τὸν ἕτερον δέος, ἐπὶ τῷ καινῷ τούτῳ θεάματι καὶ ἀποβάντες ἄμφω τῶν ἱππων, προσπίπτουσί τε τοῖς τοῦ ἁγίου ποσὶ, καὶ ἱκέται γίνονται ταπεινοὶ λίαν, ὥστε τὴν ἀπομαρανθεισαν χεῖρα καὶ οἱονεὶ τεθνηκυῖαν, ἀναθῆλαι πάλιν καὶ ἀναζῆσαι, μηδὲ οὕτως ἀπολειφθῆναι νεκράν. Ὁ δὲ τῆς συνήθους κἀν τούτῳ γίνεται συμπαθείας, καὶ ἅπτεται μὲν τῆς πηρωθείσης, ὑγιᾶ δὶ αὐτὴν εὐθὺς δείκνῦσιν. Εἶτα τὴν αἰτίαν καὶ πάλιν τῆς τοῦ ἀνδρὸς χρείας ἐρόμενος, καὶ μαθὼν ὅτι βασιλικὰ πρὸς αὐτὸν κομίζοιεν γράμματα ὁδηγὸς γίνεται τῶν ἀνδρῶν, καὶ εἰς τὸν Εὐξεινιανοῦ οἶκον τὸ τάχος ἐπάγει. Ἐκεῖνος μὲν τοι τὰ γράμματα, εἰς χεῖρας λαβὼν, καὶ τὰ ἐγκείμενα ἐπανελθὼν, μεταδίδωσι τὴν ἐπιστολὴν εὐθὺς τῷ ἁγίῳ καὶ ἠξίου μηδὲν ὑπερθέσθαι, ἀλλ᾽ ὥσπερ αὐτὴ ἠβούλετο, τὴν ταχίστην ἅπτεσθαι πορείας. Ὁ δὲ καὶ αὐτὸς ἀναγνοὺς· ἐλεύσομαι ἔφη, καὶ οὐκ απροθύμως τὴν πορείαν ἀνύσω· ἐπεὶ κατὰ γνώμην θεοῦ τὸ γινόμενον, ὡς κἀμοὶ ἤδη παρὰ τοῦ Κυρίου μου ἐδηλώθη.
[26] Οἱ μὲν οὖν μαγιστριανοὶ λαμπρῶς παρ᾽ Εὐξεινιανῷ ξενισθέντες, δύο τέ τινας ἡμέρας παρ᾽ αὐτῷ μείναντες, τὴν πορείαν τὲ πᾶσαν αὐτῷ καὶ τὸν πλοῦν ἀπαγγείλαντες, τῇ τρίτῇ ἀντίφραγα λαβόντες, ἀπῄεσαν, ὑπεσχημένον αὐτοῖς ὑπὸ τοῦ θαυμαστοῦ Ἀβερκίου, μετὰ τεσσαράκοντα ὅλως ἡμέρας κατὰ τὸν λεγόμενον Πόρτον, ὃς ἐχόμενα Ῥώμης ἐστιν, ἀλλήλοις ἐντυχεῖν· καἰ οὕτως ἅμα ἐκείνοις τῆς πόλεως ἐπιβῆναι. Οί δὲ ἀπιστεῖν οὐκ ἔχοντες· ἔκρινον γὰρ ὀρθῶς ἐξ ὧν ἔπαθόν τε καὶ οἶδον, ὅτι ἀδύνατον ἄνδρα τοιούτων ἠξιωμένον, τότε συνειδὸς καὶ τὴν γλωτταν ἔχειν οὑχ ὑγιᾶ· τοῖς δημοσίοις καὶ αὖθις ἐπιβάντες ἵπποις ἐπανήεσαν. Ἀβέρκιος δὲ ὁ θεῖος, οἶνον τὲ καὶ ὄξος καὶ ἔλαιον εἰς ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν ἀσκὸν ἐμβαλὼν, πρὸς δὲ καὶ ἄρτους ὀλίγους λαβὼν, εἶτα τοῖς ἀδελφοῖς διαλεχθεὶς τὰ εἰκότα, τὴν ἐκείνου τε ἀποδημίαν ἐλεεινῶς ἀποδυρομένους δεξιώτατα παραμυθησάμενος, ὀχήματος πολικοῦ ἐπιβαίνει καὶ τῆς πόλέως ἔξεισι.
[27] Βραχύ δὲ τῆς ὁδοῦ προελθὼν, ὁρᾶ τινὰ ἀμπελουργὸν σκάπτοντα, καὶ περὶ τὰς ἀμπέλους ἐπιμελῶς ἔχοντα· ὄνομα τῷ ἀνδρὶ Τροφιμίων· τοῦτον ὀνομασττὶ καλέσας· δεῦρο, φησὶν, ἀδελφὲ συνδιάνυσόν μοι τὴν ἐπἰ Ῥώμην ὁδὸν. Ἤκουσεν ἐκεῖνος καὶ τὴν δίκελλαν εὐθὺς καὶ τὸ σκαφεῖον ἀπολιπὼν, τὴν οἰκείαν τὲ ἁρπάσας ἐσθῆτα· ἣ διὰ τὸν ἐν τῆς ἐργασίας κόπον τῇ γῇ καταθεὶς ἦν· εἵπετο τῷ ἁγίῳ. Ἐπειδὴ δὲ συνώδευον ἤδη. Ἀλλὰ νῦν ὅτι μάλιστα προσέχειν ὑμᾶς ἀξιῶ· θαῦμα γὰρ ἀκούσεσθε σύμμικτον ἡδονῇ. Καὶ γάρ ὁπότε μὲν ὁ Τροφιμίων εἰς κοινὴν ἤδη χρείαν, ἐπιστρέψαντος τοῦ ἁγίου, τὸν τοῦ ἀσκοῦ πόδα λύσειεν, αὐτὸ δὴ τὸ πρὸς τὸ παρὸν συντελοῦν μόνον, ἀμιγὲς ἐξῄει· οἶνος τυχὸν ἢ ὄξος ἢ ἔλαιον, τῶν ἄλλων κατὰ χώραν μενόντων· ὁπότε δὲ πάλιν ἐκεῖνος ἐν χρείᾳ τινὸς καταστὰς, οὐ κατὰ γνώμην τοῦ ἁγίου λύσειε τὸν ἀσκὸν, τἀναντία ἢ αὐτὸς ἠβούλετο, θαυμαστῶς ἐξῄει· ὄξος μὲν καὶ ἔλαιον, εἰ δίψῃ τυχὸν ληφθεὶς πειρῶτο πιεῖν· εἰδὲ καὶ ἔμπαλιν αὐτῶν δεηθείη, οἶνος ἀκραιφνὴς τοῦ ἀσκοῦ ἀπέῤῤει· οὕτως ὁ ἑκοντὶ δολερὸς, ἄκων ὑπῆρχε πιστός· οὐδενὸς ὧν ἠβούλετο, κατὰ χρείαν ἁπτόμενος· σαφῶς αὐτὸν τοῦ πράγματος ἐκδιδάσκοντος ὀρθῶς ἔχειν καὶ ἀκεραίως, καὶ μηδὲν παρὰ τὴν τοῦ χρησαμένου γνώμην ποιεῖν. Τοιούτων Ἀβέρκιος τῶν παρὰ Θεοῦ θείων ἀπέλαυε χαρισμάτων. Πᾶσαν οὖν εὐμαρῶς ἀνύσαντες τὴν ὁδὸν, ἐν Ἀτταλείᾳ τῆς Παμφυλίας κατάγονται, ἐν ᾗ πλοίου τινὸς τῶν ἐπὶ Ῥώμην ἀναγομένων ἐπιβάντες, εἰς τὀν ὡρισμένον καταίρουσι τόπον· πέρας ἄρτι καὶ τοῦ τῶν ἡμερῶν λαβόντος συνθήματος.
[28] Τῶν οὖν μαγιστριανῶν τρισὶν ὕστερον ἡμέραις καὶ αὐτῶν καταθέντων· πολὺν γὰρ αὐτοῖς ἐτρίβη χρόνον ὁ πλοῦς διὰ τὸ τῆς ὥρας χειμέριον· καὶ πολλὰ σφίσιν αὐτοῖς μεμφομένων τῆς βραδυτῆτος οὕτω τε οἰομένων ὡς, εἰ μὴ τῷ ἁγίῳ κατὰ τὰς συνθήκας ἐντύχοιεν, ἢ ἑαυτοὺς ὠμῶς διαχρήσασθαι, ἢ τῷ αὐτοκράτορι κεναῖς ὃ δὴ λέγεται χερσὶν ἐμφανισθεῖεν ὑπ᾽ ἐκείνου ἀναιρεθῆναι. Ταῦτα τούτων καθ᾽ ἑαυτοὺς διασκοπουμένων, ἐπειδὴ ἀπέβησάν τε τῆς νηὸς ἤδη καὶ τὰς καταγωγὰς ἀνηρεύνων, καὶ τὴν ἀκτὴν περιῄεσαν, ἐντυγχάνουσι τῷ ἁγίῳ· ὁ μὲν οὖν τὴν δεξιὰν προτείνας, καὶ αὐτοὺς ἀσπασάμενος, προσφιλές τε εἶδὲ τοὺς ἄνδρας, καὶ πράως τοῦ συνθήματος ὑπεμίμνησκεν· οἱ δὲ ἄσμενοι τοῦτον ὡς οὐκ ἄν ἤλπισαν ἰδόντες, προσεκύνουν εὐθέως, περιεπτύσσοντο, περιέβαλλον, πάντα τ᾽ ἄλλα ἐποίουν, ὅσα ψυχῆς ὑπὸ περιχαρείας κεκινημένης ἐστὶ σύμβολα. Εἶτα παραλαβόντες, εἰσίασί τε τὴν Ῥώμην, καὶ ὡς τὸν ὕπαρχον ἄγουσι Κορνηλιανόν.
[29] Ὁ δὲ· ἐπειδὴ τὸν αὐτοκράτορα Ἀντωνῖνον ἡ κατὰ τῶν βαρβάρων εἶχεν ἐκστρατιά, τὸν Ῥῆνον τὲ διαβάντων, καὶ τὴν Ῥωμαίων λεηλατούντων· τὸν ἄνδρα πρὸς τὴν αὐγούσταν ἄγει Φαυστίναν· ὃν ἐκείνη θεασαμένη γεραρὸν οὕτω καὶ σεμνὸν, καὶ τὸ εὔκοσμον οἷον καὶ γαληνὸν ὑποφαίνοντα, αἰδοῦς ὑπόπλεως γίνεται, καὶ σὺν πολλῇ αὐτὸν ἀσπάζεται τῷ σεμνοπρεπείᾳ· καὶ ὅτι μὲν ἀγαθοῦ καὶ πάντα δυναμένου, λέγει, Θεοῦ δοῦλος εἶ, δῆλον ἐξ ὧν ἄλλοι τὲ πολλοὶ πρότερον, καὶ νῦν ἀπήγγειλαν ἐπανελθόντες οἱ μαγιστριανοί· καὶ γὰρ ἤδη καὶ παρ᾽ αὐτῶν ἡ Φαυστίνα τὰ κατὰ τὸν ἄνδρα ἐμεμαθήκει· δέομαι οὖν μηδὲν ἀναβαλέσθαι, καὶ βασιλέων εὐεργέτης ὀφθῆναι, καὶ τὸ ταπεινὸν ἡμῶν σῶσαι καὶ θεραπεῦσαι θυγάτριον· οὕτω γάρ σοι μεγάλαι τιμαὶ παρ᾽ ἡμῶν καὶ δωρεαὶ τὴν χάριν ἀμείψονται. Ταῦτα μετὰ πολλῆς ὑπηγόρευε τῆς περιπαθείας· ἔκαμπτον γὰρ αὐτὴν αἱ τῆς φύσεῶς ἀνάγκαι, καὶ βοηθὸν ἔποίουν ἐκεῖνον ἐπιζητεῖν, ὃν κατὰ τὸν θεῖον φάναι Δαβὶδ δωρεὰν ἐμίσουν, καὶ ὡς ἀληθῆ προσκυνεῖν οὐκ ἠνείχοντο. Ὁ δὲ· ἀπόδεκτα μὲν τὰ τῆς προαιρέσεως, ἔφη, τῆς σῆς· πλὴν οὐδενὶ τούτων ἡμεῖς τῶν παρ᾽ ὑμῖν τιμίων ἡδόμεθα, πάλαι τὴν κενὴν ταύτην διαπτύσαντες φαντασίαν. Ἄλλως τε δὲ, οὐδὲ ἐμμίσθους τὰς παρὰ θεοῦ δοθείσας ἡμῖν παρέχομεν χάριτας, δωρεὰν λαβόντες, καὶ δωρεὰν διδόναι κεκελευσμένοι.
[30] Ἀλλὰ ποῦ σοι, φησὶν, ἡ θυγγάτηρ; καὶ ἡ Φαυστίνα ὡς εἶχε τάχους, εὐθὺς εἰς τὸν θάλαμόν τε εἰστρέχει, καὶ τῆς παιδὸς αὐτὴ λαβομένη, ἐφέλκεται πρὸς τὸν ἅγιον, μεθ᾽ ὅσης ἂν τῆς θερμότητος εἴποις καὶ τῆς σπουδὴς. Ὁ μέν τοι ἐνοικῶν τῇ παιδὶ πονηρότατος δαίμων, ἐπεὶ πρὸς αὐτὸν ἀπαγόμενος ἔγνω, οὗ καὶ πρότερον ἐγίνωσκεν ἡττηθεὶς, ἐσπάραττε τὴν παῖδα, κατέβαλλε· δεδοικέναι, ταράττεσθαι, τρέμειν, ἰλιγγιᾶν ἐποίει. Εἶτα καὶ φωνὴν ἐκ ταύτης ἠφίει· ἰδοὺ Ἁβέρκιε λέγουσαν, καὶ εἰς Ῥώμην σε ἤγαγον ὥσπερ ἄρα ἐπηγγειλάμην. Ὁ δὲ· ναί, φησιν, ἀλλ᾽ οὐ χαιρήσεις τούτου γε ἕνεκεν. Οὕτως ἔφη, καὶ τὴν κόρην εἰς ὕπαιθρον ἀχθῆναι κελεύει. Ἤχθη οὖν ἀνὰ τὸν ἱππόδρομον ἡ παῖς, ὑπασπιστῶν τε βασιλικῶν πρότερον καὶ φρουρῶν τὸν τόπον διαλαβόντων. Ἐν τούτῳ δὲ τοῦ ἀναιδοῦς ἐκείνου καὶ μιαροῦ δαίμονος, σπαράττοντός τε καὶ καταβάλλοντος τὴν κόρην, καὶ οὐδὲν ἄλλο βοῶντος ὅτι μὴ τὰ ὀφρῦν καὶ κόμπον δηλοῦντα μόνον, ἐφ᾽ ὧ τόν ἅγιον τοσαύτην θάλασσάν τε καὶ γῆν δι᾽ αὐτὸν ἀγάγοι. Τὸ ὄμμα εἰς οὐρανοὺς ἐπάρας Ἀβέρκιος καὶ προσευξάμενος τῷ θεῷ, δριμύ τε τῂ κόρῃ ἐμβλέπει· καὶ ἔξελθέ φησι ταύτης, πονηρὲ δαῖμον· ἐπιτάσσει σοι Χριστὸς ὁ ἐμὸς· μηδὲν αὐτὴν λυμηνάμενος. Ὁ δὲ εὐθὺς τὸ λεόντειον ἐκεῖνο θράσος εἰς δειλίαν ἀλώπεκος μεταβεβληκὼς· ὁρκίζω σε κἀγὼ, ἔφη, κατὰ τοῦ αὐτοῦ Χριστοῦ, μὴ εἰς ἐρημίαν με, μὴ εἰς ἕτερον ἀποπέμψαι τόπον, ἀλλ᾽ ἔνθα δὴ καὶ πρότερον ᾤκουν.
[31] Καὶ τὸν ἅγιον· ἀπελεύση μὲν οὐκ εἰς ἐρημίαν, ἀλλ᾽ εἰς τὸν τόπον τὸν πατρικόν· ἀνθ᾽ ὃτου δὲ με καὶ τὴν Ῥώμην ἰδεῖν ἐποίησας, ἐπιτάττω σοι καὶ αὐτὸς πάλιν ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ, τὸν βωμὸν τοῦτον ἆραι· δείξας αὐτῷ τῇ χειρὶ βωμὸν λίθινον· μέχρι τὲ Ἱεραπόλεως τῆς ἐμῆς ἐνεγκεῖν, καὶ παρὰ τῇ νοτίῳ φέροντι παραστῆσαι πύλῃ. Ἤκουσεν ὁ δαίμων, καὶ εὐθὺς οἷα δοῦλος φοβερῷ δεσπότῃ πάντα ὑπείκειν πεπαιδευμένος, ἀπαλλάττεται μὲν τῆς κόρης, μηδοτιοῦν αὐτὴν δράσας κακόν· εἶτα μυρίων ὁρώντων ὀμμάτων (ὤ τίς μὴ θαυμάσει σου πάντα Χριστὲ βασιλεῦ;) ὑπέρχεται τὸν βωμὸν καὶ ἀναιρεῖται, βαρὺ στενάξας, καὶ δίεισι διὰ τοῦ ἱπποδρόμου· καινὸν δὴ τοῦτο θέαμα Ῥωμαίοις· καὶ τῷ ὡρισμένῳ φέρων ἐναποτίθησι τόπῳ κατὰ τὴν Ἱεράπολιν. Ἡ δὲ κόρη τοῦ ἐνοχλοῦντος ἀπαλλαγεῖσα δαίμονος, ἄφωνος ἐπὶ πολὺν χρόνον τῶν ποδῶν εἴχετο τοῦ ἁγίου· ὃ καὶ μάλιστα τὴν μητέρα καὶ τοὺς παρόντας ἐθορύβει, δεδοικότας μὴ καὶ τὴν ψυχὴν ὁ δαίμων ἀφείλετο τῆς παιδός.
[32] Τὴν μέν τοι Φαυστίναν μὴ δυνηθῆναι σιωπῇ τοῦτο διενεγκεῖν, ἀλλὰ μεστὴν ἀγωνίας ἔχουσαν τὴν καρδίαν, πρὸς τὸν ἅγιον φάναι· ἦπου μετά τοῦ δαίμονος ἀπήλλαξας τὴν παῖδα καὶ τῆς ζωῆς. Ὁ δὲ οὕτως αὐτὴν διακειμένην ἰδὼν, καὶ οἰκτείρας, τὴν χεῖρα τῇ παιδὶ προτείνας, ὥσπερ ὑπὸ βαθεῖ ὕπνῳ κατειλημμένην, νήφουσαν ἐγείρει καὶ σωφρονοῦσαν. Καὶ πρὸς τὴν Φαυστίναν ἐπιστραφεὶς· ἰδού, φησι, παρέστηκέ σοι ἡ παῖς, οὔτε τῆς ζωῆς στερηθεῖσα, καὶ τῆς τοῦ δαίμονος ἐπηρείας ἀπαλλαγεῖσα. Ὡς οὖν οὕτω τὴν παῖδα ἡ μήτηρ εἶδε, περιβαλοῦσα ταύτην, καὶ δάκρυα χαρᾶς αὐτῇ καταχέασα, παρειάν τε παρειᾷ ἐπετίθει, καὶ στόματι στόμα, χερσί τε ἐνέβαλλε χεῖρας· καὶ ὤσπερ ἔνδον λαβεῖν, καὶ γυμνῇ αὐτῇ συγγενέσθαι τῇ ψυχῇ γλιχομένη, οὐκ εἶχεν ὅτι καὶ γένοιτο. Ἐπειδὴ δὲ ἱκανῶς αὐτῇ ἤδη τὰ πρὸς τὴν παῖδα εἶχεν, ἠζίου τὸν θεῖον Ἀβέρκιον θερμότατα λίαν ἡ βασιλὶς, μὴ παραιτήσασθαι παρ᾽ ἐκείνης λαβεῖν ἀμοιβὴν, ἥτινι μεγάλης οὕτως αὐτὸς καὶ ἀναγκαίας ὑπῆρξε χάριτος.
[33] Ὁ δὲ χρημάτων μὲν οὐδὲ μνήμην ἀτεχνῶς ἠνεσχετο, εἰρηκὼς ὅτι τί δεήσοι χρημάτων, ᾧπερ ἄρτος καἰ ὕδωρ πολυτελὴς ἄριστος· οἰκοδομηθῆναι δὲ βαλανεῖον αἰτεῖ, ἐπὶ τῷ παρὰ ποταμὸν Ἀγρῷ, ἔνθα κλίνας αὐτὸς τὰ γόνατα ηὔξατο, καὶ ἡ γῆ πηγὰς ὑδάτων ἀνῆκε θερμῶν· σιτηρέσιόν τε τοῖς ἐν τῇ πόλει αὐτοῦ πτωχοῖς, εἰς τρισχιλίους μοδίους ἀποταγῆναι. Τούτων ἡ βασιλὶς ἅμα τὲ ἤκουσε, καἰ ἀσμένως ἁρπάζει τὸ αἰτηθὲν, Κορνηλιανόν τε τὸν ἔπαρχον ὡς τάχος μετακαλεῖται, καὶ σπουδὴν πᾶσαν εἰσενεγκεῖν πρὸς τὰ αἰτηθέντα κελεύει, ὥστε μὴ ἀμβλῦναι τὴν χάριν τῶν ταχέως ὑποσχεθέντων, βραδυτῆτι διακονίας. Οὕτω φύσει καὶ πάθει ψυχῆς οἱ ἄνθρωποι, τοῖς ὀκνοῦσι τὰς δωρεὰς μᾶλλον, ἢ τοῖς πρὸς τὸ λαβεῖν ἑτοίμοις ἡδόμεθα χαριζόμενοι· τοὺς μὲν διὰ τὸ ἥττους ὁράσθαι τῶν διδομένων περιφρονοῦντες, τῶν δὲ τὸ ὑψηλὸν ἀσπαζόμενοι. Ὁ ἔπαρχος μέντοι μελλήσας οὐδὲν, τὸν ἀρχιτέκτονα πρὸς τὸν κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ ἄρχοντα Φρυγίας ἐκπέμπει, ἐφ᾽ ᾧ χρήματα λαβεῖν παρ᾽ αὐτοῦ πρὸς τὴν τοῦ βαλανείου οἰκοδομὴν, ὅσον δέοιτο· καί μοδίους τοῖς ἐν τῇ Ἱεραπόλει πένησι τρισχιλίους ἀπονέμει. Ἐπειδὴ δὲ καὶ τὸ βαλανεῖον οἰκοδομούμενον τέλος εἶχεν, οὐκ ἔτι τὸ ἀπ᾽ ἐκείνου παρὰ ποταμὸν Ἀγρὸς, ἀλλ᾽ Ἀγρὸς θερμῶν τῷ τόπῳ τὸ ὄνομα· καὶ το σιτηρέσιον δὲ διέμεινε χορηγούμενον, ἕως τῶν Ἰουλιανοὺ χρόνων τοῦ δυσσεβοῦς. Ἐκεῖνος δὲ καθάπερ τῶν ἄλλων ἀγαθῶν πάντων, οὕτω δὴ καὶ τούτου φθονήσας Χριστιανοῖς τὴν χορηγίαν εὐθὺς ἵστησιν.
[Christus apparet S. Abercio,] Divus itaque Abercius in domum suam reversus, septem integros dies simul cum fratribus, transegit in jejuniis et nocturnis vigiliis, orans ne tanta in se esset inimici potestas, ut quo iste vellet, sequi eum cogeretur. Septima nocte in sommis aparens Dominus, dixit: Romam, Aberci, venies, sed mea ductus providentia; ut, qui in ea sunt, nomen meum agnoscant. Confide igitur; gratia mea tecum erit. Cui Vir sanctus expergiscens: Fiat, inquit, Christe, voluntas tua; fratribusque suis divinam renunciavit manifestationem. Atque ita illi prædictum fuit, fore ut Romam iret.
[20] [qui ut Lucillæ, M. Antonini filiæ,] Malus dæmon, qui paulo ante beato viro profectum in Urbem minatus erat, nihil moratus, Romam venit, et imperatoris Antonini filiam jam nubilem, invadit. Quæ Lucilla nomine, sexdecim annos nata, desponsata a erat Lucio Vero, cæterasque æquales forma et corporis præstantia superabat. Hanc itaque dæmon subito ciet furore, ut ipsa se discerperet, projiceret in terram, manus quoque dentibus laceraret ac proprias carnes manderet. Mater ejus Faustina b (hoc Augustæ nomen) cum Antonino angebantur animo, valdeque hærebant dubii ac perplexi, summamque hanc ducebant calamitatem. Id vero eorum maxime augebat dolorem, quod desponsata Lucio puella esset. Hunc enim Antoninus jam in Orientem miserat, ad bellam contra regem Bulgessum c; atque inter eos convenerat d, ut stato die, Lucius ab Oriente, Antoninus Roma Ephesum venirent, ubi in templo Artemidis e Antoninus, Dea teste, puellam traderet Lucio, et hic eam acciperet.
[21] Cum ergo Lucius, ut convenerat, Ephesum f festinans navigaret; [a dæmone vexatæ] Antoninus, correpta a dæmone ejus filia, nesciens quo se verteret, tempus, data excusatione g, protrahit, scribens Lucio: Germanos, trajecto Rheno, Romanorum urbes et oppida populari; se proinde, ut convenerat, non posse modo cum filia sua venire Ephesum, sed tantum anno sequenti. Acceptis his, media in navigatione, ab imperatore litteris, Lucius, magno affectus dolore, ægerrime id tulit, reversusque Antiochiam h est. Imperator vero Antoninus, tum sponte de filia sua valde sollicitus, tum etiam a conjuge incitatus nihil non faciebat, nec ulli, quod proficere posse videbatur, remedio parcebat. Romanorum itaque et Italorum congregans sacerdotes, accersitis quoque ex Hetruria auguribus i, per eos adjurabat dæmonem, nihil intentatum pro filiæ suæ salute relinquens.
[22] [opem ferat, Romam vocatur,] At omnia vana reperiebantur, quin et amplius dæmonem efferatum in puellam reddebant. Cæterum hujusmodi is per eam dabat voces: Quod si Abercius, Hierapolitanorum in parva Phrygia episcopus, non venerit, haud recedam ab hac statione. Hæc cum per multos dies vociferaretur, dubius hærebat Antoninus quid sibi vellent; quare vocato Corneliano k, prætorii præfecto, rogabat num quæ esset in parva Phrygia Hierapolis? Est profecto, ait ille; atque ex ea oriundus est Euxinianus ad quem sæpius de rebus publicis scripsisti. His auditis, imperator, veluti gravi cura liberatus, gavisus est, quod Euxinianus ibi degens, rem solerter procuraturus esset. Jussis igitur Valerio et Basiano, magistrianis l, mox præsto adesse, in hunc modum illi scribit m:
[23] [missis ab imperatore litteris] Antoninus imperator Augustus Euxiniano Poplioni salutem n. Cum experientia didicerim quæ tua sit solertia, maxime iis, quæ jussu nostro Smyrnæ nuper fecisti, ad levandam calamitatem, ex terræ motu enatam; ut par erat, lætatus sum et tuam in rebus gerendis laudavi diligentiam. Omnia enim accurate novi, quasi præsens adfuissem. Nam et a te missa relatio, et ille, qui nobis illam tulit, sicut et Cœlius o procurator noster, cuncta mihi dilucide exposuerunt. In præsentiarum innotuit mihi quemdam Abercium, Hierapolitanorum episcopum, apud te versari, virum adeo inter Christianos pium, ut dæmoniacis medeatur, aliosque morbos curet facillime. Ejus cum nobis necessaria sit opera, Valerium et Bassianum, magistrianos divinorum nostrorum officiorum misimus, qui eum cum omni honore et reverentia ad nos deducant. Tuæ ergo jubemus celsitudini, ut ei persuadeas ad nos venire multa cum alacritate, sciasque haud parvam tibi apud nos hoc nomine futuram laudem. Vale.
[24] [et nuntiis,] Hanc cum dedisset magistrianis epistolam, eos Roma dimisit, dicens: Rem mihi multipliciter gratam præstiteritis, si huc Abercium quam celerrime adduxeritis. Illi, acceptis litteris, nulli parcentes celeritati et diligentiæ, biduo p pervenerunt Brundisium, ubi conscendentes navem a Corneliano præfecto paratam, ventoque usi secundo, atque transmisso lonio, die septima appellunt in Peloponesum. Hinc, publicis vecti equis, attingunt die q decima quinta Byzantium, eademque luce iter suum prosequuntur Nicomediam usque. Deinde, publico rursus usi cursu, veniunt Synada quæ Phrygiæ metropolis est; ubi acceptis a præside Spinthero (prout ei imperatum a Corneliano præfecto fuerat) viæ ducibus, circa horam nonam Hierapolim adventant. Ingredientes itaque urbem occurrunt Abercio, nec id quidem omnino easu r. Solebat enim is hora illa, docendi expleto munere, domum reverti, consuetas Deo dicturus preces.
[25] [quorum alterius brachium obrigescit.] Illi ergo obviam ei facti, rogabant ubinam esset Euxinianus, et quo eundum, ut eum invenirent. Quærit vicissim Abercius, ut quid virum illum quærant, et quamobrem venerint. At Valerius ægre ferens ejus quæstionem, quod non ita propere responderet; audacius aliquid tentat, motus forte a maligno spiritu: extendit namque manum dexteram adversus sanctum Episcopum, paratus eum flagello percutere. Sed non defuit manus, eum desuper custodiens; temeraria namque illa dextera plectitur, remanetque immobilis ac veluti compede constricta. Alterum invadit timor ex novo hoc spectaculo. Ambo igitur ex equis descendentes, ad pedes sancti Viri procidunt, supplicesque et valde demisse petunt, ut manus quæ emarcuerat et quasi mortua erat, effloresceret ac revivisceret, nec ita remaneret immobilis. Ille consueta usus misericordia, manum tangit ægram, quæ mox sana efficitur. Deinde rursus sciscitatus cur Abercium quærerent, auditoque quod ad ipsum ferrent litteras imperatoris, ducem se præbet itineris, celeriterque ad domum deducit Euxiniani. Hic acceptis litteris, cum quæ iis continebantur legisset, tradit statim epistolam sancto Viro, rogatque ut nihil moratus, sed sicut imperator volebat, itineri quam primum se committat. Quam cum ipse quoque legisset: Veniam, inquit, et prompto alacrique animo iter suscipiam; siquidem ex Dei voluntate id factum est, ut mihi jam a Domino meo fuit indicatum.
[26] [Viæ se dat S. Præsul,] Magistriani præclare ab Euxiniano excepti hospitio, duobusque apud eum diebus morati, iter suum et navigationis modum explicarunt; tertia, acceptis ab eo litteris, discesserunt. Pollicitus porro eis erat vir mirabilis Abercius, fore ut, post integros quadraginta dies in Portu s, qui prope Romam est, sibi occurrerent, et Urbem simul ingrederentur. Qui, cum non haberent cur diffiderent (recte enim judicabant ex iis quæ senserant et viderant, fieri non posse, ut vir tantis ornatus gratiis, conscientiam et linguam haberet non sanas) publicos iterum conscendentes equos redierunt. Divus Abercius infusis in unum eumdemque utrem t vino, aceto et oleo, atque præterea sumptis quibusdam panibus, ac denique illa, quæ tempori conveniebant, locutus ad fratres suos, quos etiam, amare ejus discessum lugentes, aptissime consolatus est, in publicum ascendit vehiculum atque civitate egreditur.
[27] [et vinitorem quemdam assumit itineris socium;] Cumque aliquantum progressus in via esset, videt quemdam vinitorem fodientem et vites diligenter excolentem. Viro nomen erat Trophimion, quem nominatim compellans: Age, inquit, frater, mecum iter institue Romam. Ut audivit ille, relictis ligone et rastro u, sumptaque veste, quam propter operis laborem humi deposuerat, sanctum secutus est Episcopum. Simul itaque faciebant iter. Sed nunc vos quam maxime attentos volo: audietis enim rem miram æque et lepidam v. Quoties Trophimion ad communem usum, jubente Abercio, utris operculum solvebat, solus citra mixturam effluebat liquor, quo tunc opus erat: puta vinum vel acetum aut oleum, cæteris introrsum remanentibus; quoties vero ille, re quapiam indigens, præter sancti Viri mandatum, removebat operculum, mirabiliter effluebant illa, quæ Trophimion nolebat; acetum nempe vel oleum, si siti forte laborans, vellet bibere; sin his opus haberet, fluebat vinum purum. Sic qui sua sponte fraudulentus, vel invitus fuit fidelis; cum nihil eorum quæ vellet obtineret. Experientia egregie doctus, recte et sincere se habere, nec quidquam facere præter voluntatem illius, qui utrem commodarat. Talia Abercius a Deo consecutus erat dona. Cum ergo totum facile emensi essent iter, Attaliam veniunt, Pamphiliæ x civitatem, ubi, conscensa navi, quæ Romam proficiscebatur, in constitutum sibi appellunt locum, jam propinquante dierum, de quibus convenerat, termino.
[28] [Romam ingressus] Magisteriani tertia post luce et ipsi adveniunt: longam enim traxerat eorum navigatio moram propter auræ iniquitatem. Cæterum tarditatem hanc ægerrime ferebant; quod putarent, ni Abercium ex condicto invenirent, vel sibi ipsis mortem violentam consciscendam, vel ab imperatore dandam, si vacuis, ut dicitur, manibus coram illo venissent. Hæc apud se animo agitantes, cum jam e navi descendissent et scrutarentur diversoria littusque obirent, sanctum inveniunt Virum, qui protensa dextera, dataque salute, placide aspexit viros et leniter pactum in mensem iis revocavit. Cum vero lubentes, præter quod sperassent, eum viderent, protinus venerabundi osculabantur et amplexabantur eum, aliaque edebant signa, quibus summa animi lætitia demonstratur. Deinde assumentes eum, Romam ingressi deducunt ad Cornelianum præfectum.
[29] [Faustinam augustam convenit;] Hic, quoniam imperator Antoninus expeditionem suscepisset contra barbaros y, qui, transmisso Rheno, Romanorum agros populabantur, illum ad Faustinam augustam deducit; quem illa cum conspexisset specie adeo veneranda et gravi, atque præ se ferentem summam quamdam moderationem et tranquillitatem, impletur pudore, eumque perhonorifice salutat. Et, inquit, quod sis Dei optimi atque omnipotentis servus, manifestum est, tum ex iis, quæ tum alii jam pridem, tum quæ nunc magistriani ab itinere reduces (nam et ex his quoque jam de illo acceperat Faustina) mihi renunciarunt. Rogo igitur, ut nihil differas bene de imperatoribus mereri, salvando et curando miseram nostram filiolam. Gratos nos exhibebimus, magnis te cumulando honoribus et donis. Hæc illa multo proferebat cum affectu: stringebat namque eam naturæ necessitas, impellebatque ut ejus postularet opem, quem, ut cum propheta David dicam, odio habebant gratis nec sustinebant adorare verum Deum. Grata utique nobis, inquit, est tua voluntas; ast honoribus, qui apud vos sunt, nullatenus nos delectamur, ut qui vanam eorum speciem jam pridem respuerimus. Nec etiam gratias a Deo nobis datas aliis non communicamus mercenariorum more; sed quæ gratis accepimus, jubemur et gratis dare.
[30] [dæmonem a Lucillæ corpore exire jubet,] Verumtamen ubi, inquit Abercius, est filia tua? Tum Faustina quam celerrime properat ad thalamum, arreptamque puellam cum omni quo potest ardore et studio, pertrahit ad sanctum Episcopum. Verum qui puellam inhabitabat sceleratissimus dæmon, cum cognovisset se ad eum adduci, a quo sciebat se pridem jam superatum, discerpens eam projiciebat in terram, ita ut paveret, turbaretur, tremeret, calligaret. Deinde per eam has quoque dabat voces: Ecce, Aberci, Romam ego te adduxi, sicut promiserum. Cui ille: Sic est; ast nequaquam idcirco gaudebis. Dixit, puellamque jubet foras ducere. Fertur itaque illa in hippodromum z, cum imperatoris satellites et custodes locum prius occupassent. Interim impudens ac sceleratus dæmon discerpere ac prostrare puellam non cessabat, nec aliud clamabat quidquam, nisi quo gloriari se significabat, quasi ipse sanctum Virum, per tantum terræ et maris spatium, eo adduxisset. At vero Abercius, sublatis in cœlum oculis fusaque ad Deum prece, puellam acriter intuetur, et: Ab ea, inquit, egredere, maligne spiritus, nihil illam lædens: ita jubet tibi Christus meus. Is itaque leonina subito audacia in vulpis mutata timiditatem: Et ego te, inquit, adjuro per ipsum hunc Christum tuum, ne me dimittas in solitudinem neve ullum alium in locum, præter eum in quo prius habitabam.
[31] [et aram deferre Hierapolim;] Et sanctus Abercius: Ibis, inquit, non in solitudinem, sed in patriam. Quia me Romam venire coëgisti, propterea jubeo rursus in nomine Jesu, ut tollas aram istam (digito ei demonstrans aram lapideam), ferasque Hierapolim usque, et statuas juxta australem portam. Audiit vocem dæmon, ac subito, veluti servus, qui terribili Domino didicit in omnibus subesse, recedit a puella, nihil ei prorsus mali faciens; deinde, innumeris rem conspicentibus oculis (O quis universa tua, rex Christe, non miretur opera?) aram subit, et, graviter ingemiscens, tollit, transiensque per medium hippodromum (novum profecto Romanis spectaculum) deponit illam Hierapoli in loco designato aa. Puella, a dæmone, quo vexabatur, liberata, obmutescens longo tempore sancti Viri pedes tenuit; ut mater cæterique adstantes maximopere turbarentur, veriti ne puellæ animam dæmon eripuisset.
[32] [puellam vero matri sanam restituit.] Quod Faustina silentio sufferre non valens, sed corde tristitia angoribusque pleno, sanctum compellit Episcopum: Certe exclamans, una cum dæmone vitam quoque filiæ ademisti. Quam cum ita prostratam videret, misericordia motus, puellæ manum præbens, veluti profundo somno oppressam evigilat sanam, mentisque plane compotem. Tum ad Faustinam conversus: Ecce, inquit, adstat tibi filia tua; nec vita est privata, sed a dæmonis liberata possessione bb. Quam ut ita mater conspexit, complexa eam illico est, et lætitiæ lacrymis eam perfundens, genam imposuit genæ, ori os, manusque conseruit manibus; cupiens eam veluti introrsum sibi habere, animumque animo conjungere, quid ageret nesciebat cc. Cum itaque filiam suam bene se habere videret, divum Abercium ardentissime precata imperatrix est, ne recusaret vicissim ab ea accipere remunerationem, cum tantam ipse tamque desideratam ei contulisset gratiam.
[33] [Faustinæ erga Abercium gratitudo.] Qui pecuniæ ne mentionem quidem fieri passus: quid mihi, inquit, illa opus, cui panis et aqua lautum efficiunt convivium. Petit tamen, ut in Agro juxta fluvium extruatur balneum, ubi ipse genua flectens oraverat, et fontes eruperant calidarum aquarum; atque præterea darentur suæ civitatis pauperibus modii ter mille frumenti. Hæc ut audivit imperatrix, lubens annuit petitis; protinusque accersit Cornelianum præfectum, quem jubet omni cum studio postulata adimplere, ne tarditas in exequendis promissis, eorum offuscet meritum. Ita enim sunt homines natura et ingenio comparati: libentius tardioribus gratificamur quam promptioribus ad dona accipienda: hos quidem despicimus, velut ipsis donis viliores, dum illorum animi diligimus magnitudinem. Præfectus itaque nihil cunctatus, mittit architectum ad eum, qui tum Phrygiæ præerat, a quo tantum acciperet pecuniæ quantum ad balnea extruenda opus erat, et simul modios frumenti ter mille distribueret pauperibus Heracleensibus. Porro, balneo facto, cœpit locus ille, jam non ut antea Ager juxta fluvium, sed Ager calidarum appellari dd. Distributio autem frumenti perduravit usque ad ætatem impii Juliani; qui, sicut et alia bona, hoc quoque Christianis invidens, suppeditationem inhibuit ee.
ANNOTATA.
a Desponsationis hujus meminerunt auctores etiam profani tam græci quam latini: Dio Cassius, Herodianus, Julius Capitolinus etc. Hic, qui res Marci et Veri plenius perscripsit, ita habet [Historiæ Augustæ Scriptores VI, accurante Schrevelio, pag. 166. Lugduni Batav. 1661.] : Marcus quasi pater Lucii Commodi esset, Verum eum appellavit addito Antonini nomine, filiamque suam Lucillam fratri (i. e. Vero) despondit. Conf. Comm. præv. num. 7.
b Erat Faustina Antonini Pii imperatoris filia, uxor M. Aurelii Antonini, mater Lucillæ. Mulier, ait Halloixius [Tom. II, pag. 109.] , fuit virilis ac martialis animi, et in castris viro comes. Hinc Mater Castrorum appellata. Divam, inquit Capitolinus [Hist. Augustæ, ubi supra, pag. 211.] , etiam Faustinam a senatu appellatam gratulatus est (Marcus Aurelius) quam secum et in æstivis habuerat, ut Matrem Castrorum appellaret. Ignoro quem ob finem Halloixius hæc, plus minus ad laudem, notaverit de Faustina; forte ideo, ut verisimiliora faceret quæ de illa in Actis S. Abercii narrantur. Ast, utut pessima mulier, non repugnat eam pro salute filiæ laborantis nihil non suscepisse, ac etiam ad S. Episcopum recurrisse, eique pro obtenta Lucillæ liberatione gratam se exhibuisse.Atris sane et tamen veris coloribus Faustinam depingit Eckhel ex Capitolino, Dione, Victore: Femina, inquit [Doctrina Numorum, tom. VII, pag. 76.] , fuit si qua umquam, ultimæ infamiæ ac libidinis, indigna patre et marito… Usam promiscue gladiatoribus, nautis, et si qui sunt his viliores, historia prodit; et fuit ea ætate rumor constans, ipsum Commodum ex Gladiatore conceptum. Credebatur etiam L. Vero causa mortis subitæ exstitisse, et particeps quoque consiliorum Avidii Cassii adversus maritum conspirantis. Vulgata hæc uxoris dedecora tam parum movere maritum, ut etiam iis, qui auctores fuere ut saltem repudiaret si occidere eam nollet, responderet: Si uxorem dimittimus, reddamus et dotem, imperium scilicet. Ferri quodammodo poterat ea indulgentia utcumque atrox et inconsulta, nisi eam mortuam flevisset etiam et omni infamia contaminatam concilio deorum intulisset.
c In Actis Βουλγέσσος. Ast alibi usitatius græce legitur Βολόγεσος, ut Aristidi, aut Βολόγαισας, ut apud Photium in Jamblicho, aut denique Οὐολόγαισος Vologœsus, ut Dioni in Marco. A latinis communius scribitur Vologesus sine diphthongo. Vide Halloix [Tom. II, pag. 111.] . Porro Volagases III Parthiæ rex, moto, ut videtur, Armeniæ causa bello, victisque primum, qui obstitere, Syriam ipsam invadit, terrorem ubique circumfert. Ad eum reprimendum L. Verus in Syriam proficiscitur etc. [Eckhel, ubi supra, pag. 49. Item Tillemont, Histoire des Empereurs, tom. II, pag. 146.] . Conf. Comm. præv. num. 7.
d Ex his verbis clare indicatur, imperatores, ante Veri ab bellum Parthicum profectionem, convenisse inter se, ut Ephesi nuptiæ celebrarentur. At de ejusmodi pacto silet omnino Capitolinus. Quod si illæ Ephesi factæ sint, potius casu id quam ex condicto contigisse ex laudati scriptoris textu apparet. Ecce verba Capitolini. Et primum in Vero [Historiæ August. pag. 232.] : Ad Euphratem tamen impulsu comitum suorum secundo profectus est (Verus); Ephesum etiam rediit, ut Lucillam uxorem missam a patre Marco susciperet, et idcirco maxime, ne Marcus cum eo in Syriam veniret, ac flagitia ejus (Veri) agnosceret. Nam senatui Marcus dixerat, se filiam in Syriam deducturum. Et in Marco [Ibid. pag. 171 et 172.] : Medio belli (Parthici) tempore … filiam suam nupturam, commissam sororis suæ curæ, eamdem locupletatam Brundusium usque deduxit, et ad eum (Verum) misit. Romam vero statim rediit, revocatus eorum sermonibus, qui dicebant, Marcum velle finiti belli gloriam sibimet vindicare, atque idcirco in Syriam proficisci. Ad proconsulem scribit, ne quis filiæ suæ iter facienti occurreret. Nec tamen his omnino demonstratur, falso in Actis asseri, ante inchoatum bellum Parthicum convenisse inter imperatores de celebrandis Ephesi nuptiis: nihil enim impedit, quominus decursu unius et alterius anni sententiam mutarint. Roma enim Brundisium profectus tantum Marcus est medio belli Parthici tempore, quod annos tres quatuorve duravit. Attamen, ut de præfato pacto rite constaret, graviori quam Metaphrastæ opus esset testimonio. Cæterum hæc ex Capitolino efficiuntur: primum Lucillam Vero fuisse desponsatam, antequam is in Orientem proficisceretur, supra lit. a; deinde post unum alterumve annum nuptias tantum celebratas; denique id Ephesi locum habuisse. Quæ tria præcipuas narrationis partes utique constituunt; reliqua accessoria aliquatenus dici possent. Porro in his tribus concordant Acta. Videsis Comm. præv. num. 7 et 8.
e Artemidis id est Dianæ. ΑΡΤΕΜΙΣ. ΕΦΕΣΙΩΝ. vel ΕΦΕΣΙΑ frequenter occurrit in numis imperatorum, quamvis certum non sit, numos omnes sic inscriptos Ephesi signatos: nam Dianæ Ephesiæ cultus late patuit. Sane copiosos aliarum urbium numos habemus, qui typum habent Dianam Ephesiam. Fecit hoc ejus deæ celebritas [Eckhel, Doctrina Numor. tom. II, pag. 514.] ; cujus ex Pausania, hæc tria famam auxerunt: magnitudo templi, quod omnium hominum opera alia superat; Ephesiorum urbis florens status, et præsens in ea Dianæ numen [Historiæ Aug. pag. 180.] .
f Hæc non concordant cum Capitolino.
g Probabilem hanc causam moræ seu dilationis facit, quod scribit Capitolinus in Marco [Ex recognitione Erasmi pag. 166. Coloniæ 1527.] : Dum Parthicum bellum geritur, natum est Marcomannicum, quod diu eorum qui aderant arte suspensum est, ut finito jam Orientali bello Marcomannicum agi posset. Vide Comm. præv. num. 7.
h Græce εἰς τὴν ἐν Δάφνῃ Ἀντιοχείαν, Antiochiam quæ est ad Daphnen. Quod ita expressum videtur, vel ad distinctionem ab aliis urbibus: recenset enim Stephanus Byzantinus urbes duodecim ejusdem nominis; vel ad suggillationem Lucii Veri, qui, ducibus suis contra Parthos missis, hærebat ipse apud Daphnen, locum juxta Antiochiam deliciis abundantem [Halloix, tom. II, pag. 111.] . Quod in Italia Baiæ, ad Alexandriam Canopus, id erat in Syria suburbium Antiochiæ Daphne: locus ita infamis voluptatibus, ut modestioribus ac frugi prope inaccessum scribat Chrysostomus. Et natum ex eo proverbium, Daphnicis moribus agere; quod de luxuria diffluentibus usurpabant… Duo fuere imprimis, quæ in admirationem et amorem Daphnes raperent: arborum umbriferarum et optimarum aquarum copia. Præcipuæ arborum lauri et cupressi erant, quas multis constitutionibus cædere imperatores vetuerunt. Ita Casaubonus in notis ad Capitolinum [Historiæ Aug. pag. 170.] , ubi Acta nostra S. Abercii laudat.
i Augures significat vox græca οἰωνοσκόπους; Lipomanus et Surius Aruspices vertunt, sensum litteræ præferentes. Est autem Augur (οἰωνοσκόπος avium inspector) qui vel ex garritu oscinum, vel ex volatu præpetum, vel ex pullorum pastu et tripudio futura conjectant [Pitiscus, Lexicon Antiquitatum Romanarum. Verbo: Augures.] . Aruspex differt ab augure quod hic aves, ille aram, victimas et exta diligentius inspiceret [Ibid. Verbo: Aruspex.] . Præ cæteris celebrantur Hetruriæ aruspices: Ob prodigia, ait Cicero [Catil. III.] , cum aruspices tota ex Hetruria convenissent. In libris de Divinatione haud obscure innuit idem Tullius, Romanos in augurandi disciplina eminuisse [Halloix, tom. II, pag. 112.] . Cum igitur in Actis de divinatoribus agatur ex Hetruria accersitis, non improbanda est Lipomani et Surii versio, qui eos Aruspices dicunt. Cæterum, teste Donato in Terentium: Haruspex ab Haruga derivatur, quæ est hostia, ab ara, in qua concluditur et servatur [Ibid.] .
k Is est Cornelianus, qui præfectus fuerat Syriæ ab Antonino Pio. Quem Cornelianum Vologesus Parthorum rex fugavit, et ita belli contra se gerendi causam M. Aurelio et L. Vero dedit [Ibid. pag. 114.] . Fuit, ait Capitolinus in Marco [Historiæ Aug. pag. 168 et 169.] , eo tempore etiam Parthicum bellum, quod Vologesus paratum sub Pio, Marci et Veri tempore indixit, fugato Attidio Corneliano, qui Syriam tunc administrabat.
l Magistrianis. Μαγιστεριανός, Μαγιστριανός juxta glossam latino-græcam est agens in rebus. Suicerus: Erant, ait, Magistriani vel Magisteriani, quibus cum alia, tum etiam evectiones publici currus commissæ erant. Hic magistratus institutus primum a Constantino, (id quidem perperam, ut ex dicendis efficietur) quem Acta Abercii Magisterianum, Metaphrastes vero in vita Porphyrii episcopi Magistrianum appellat [Thesaurus ecclesiasticus e patribus græcis. Voce Μαγιστεριανός.] Suicerus ignorasse vel non existimasse videtur, Metaphrasten Acta quoque S. Abercii scripsisse. Vid. Comm. præv. num. 1. Ducangius generatim hæc habet [Glossarium.] : Magisteriani, officiales, magistri officiorum. Sed alio loco distinctius: Agentes in rebus, qui principis jussis obtemperabant, eorum mandata in provincias perferebant; Magistriani etiam appellati, quod sub Magistro officiorum militarent id est servirent [Ibid. Voce: Agentes in rebus.] . Porro Magister officiorum erat dignitas magna in palatio imperatorum, qui præerat palatinis et principis ministris, scholis in palatio militantibus etc. [Ibid. Voce: Magister Officiorum.] : Et in Paratitlo ad codicis Theodosiani lib. VI titulum XXVI: de agentibus in rebus, legitur: Erat autem horum agentium in rebus schola quædam … seu certa matricula, consortium, collegium certo et statuto numero, idque sub dispositione Magistri officiorum, unde et Græcis Μαγισριανοί [Codex Theod. Jacobi Gothofredi, tom. II, pag. 163. Lipsiæ 1737.] . Nonnulla Rosweidus etiam collegit de Magistrianis in suo Onomastico rerum et verborum difficiliorum ad Vitas Patrum, ubi hæc inter alia: Codex Justin. L. 12 diverso titulo Agentes in rebus a Castrensianis distinguit. Castrensiani tamen etiam Magistro officiorum suberant (uti Magisteriani) ut habet titulus 26 [Vitæ Patrum. Patrologia lat. Migniana, tom. LXXIII, col. 460.] . Codicis quoque Theodosiani lib. VI titulus XXXII inscribitur: de Castrensianis et Ministrianis, ubi et amplus de hoc argumento Commentarius [Codex Theodos. Gothofredi, tom. II. pag. 225, 226 etc.] . Confer Caroli Fabroti Glossarium in Georgii Cedreni Compendium [Corpus Hist. Byzant. tom. VIII, ab initio Venetiis 1729.] . Unde vero eruerit vel expiscatus sit Suicerus, Magistrianos a Constantino primum institutos, equidem ignoro. Certe apud auctores, quos hic citavi, nihil tale reperire est; imo labi Suicerum satis manifestum apparet.
m Hanc epistolam, ait Boissonadius [Anecdota. tom. V, pag. 478.] , ex aliis codicibus edidi Anecd. tom. IV, pag. 467, sed verbis longe dissimilem, quamvis similem sententiis. Idem scilicet hic obtinet quod in universa S. Abercii Vita. Codices, quos vidi, omnes, duobus exceptis, Acta habent, prout a nobis eduntur. In illis epistola M. Aurelii, ubique eadem occurrit sententiis et stylo; in aliis duobus stylus non solum non concordat cum cæteris codicibus, sed et alter ab altero differt. Id quoque notatu dignum, epistolam, quando solitaria seu separatim ab Actis recitatur inter scripta M. Aurelii, ad amussim cum nostra concordare, ut videre est inBoissonadio tom. IV pag. 467; item in Lambecio [Tom. VIII, pag. 134.] et Fabricio [Bibl. græc. tom. V, pag. 507.] , in quantum ex initio concludere licet. Cæterum de hac epistola vide comm. præv. num. 9. Illam quoque Baronius ex Actis nostris decerptam, Annalibus inseruit [Ad an. 163, num. 12.]
n In codice 1540 ita habetur fol. rect. 145 paulo post medium: Μάρκος Αὐρίλλιος Ἀντωνῖνος σεβαστός γέρμανικός, σαρματικός Εὐξενιανῷ Ρουλλίονι χαίρειν. Apud Boissonnadium.
o Καὶ Κέλιος. Surius latine vertit Cæcilius; ita etiam Halloix. Et recte quidem: jungendæ enim sunt voces, ita ut legatur Καικέλιος. Hinc in aliis codicibus habetur: Κεκίλιος, Κικίλιος, Κεκίλλιος etc.
p Δυσί biduo. Vox hæc omissa apud Surium: Sed cum pervenissent Brundisium, navem etc. Solebant Romani, dum ex Urbe peterent Græciam, recta tendere Brundisium, et inde conscendere. Cum, inquit Tullius [Philippica I.] , Brundisium, iterque illud quod tritum in Græciam est, non sine causa vitavissem etc. Brundisium, vulgo Brindesi, distat Roma passuum millibus trecentis. Hinc concludere licet qua celeritate iter magisteriani fecerint cum biduo illud emensi sint. Trecenta millia passuum æquivalent leucis nostris brabanticis octoginta, gallicis centum, ut proinde 40 vel 50 leucarum iter fecerint in die. Verum est eos nulli pepercisse celeritati et diligentiæ; nec certe uspiam substiterint. Præterea non opus est ut vox δυσι ita sumatur, ut nihil omnino addi biduo illi liceat. Cæterum in Abercio Boissonnadii brevius locus iste redditur, nec ulla bidui fit mentio: Δεξάμενοι οὖν μαγιστριανοὶ τὰ τοῦ αὐτοκράτορος, γράμματα καὶ ἐκβάντες πλοίῳ κατὰ τὸ Βρεντήσιον κ. τ. λ.
q Die decima quinta. Surius habet: cito veniunt Byzantium.
r Καὶ ταῦτα ἀπὸ τοῦ παρήκοντος veluti optima data occasione. Surius.
s Locus iste non facile redditur latine. Surius ita habet ad verbum: Cum eis esset pollicitus admirandus Abercius, post quadraginta dies, in Portu, qui dicitur, qui quidem est prope Romam, se esse invicem conventuros, et sic simul cum illis Romam esse ingressurum. Recte vero notat Halloixius [Tom. II, pag. 118.] , agi hic de civitate Hetruriæ Portus Romanus appellata, sexdecim millibus passuum ab Urbe dissita atque ex adverso Ostiæ (latinis communiter Ostia tiberina) posita. Addit Halloixius: Fuerunt ambæ magnæ quondam urbes; nunc satis habent quantulacumque magnitudinis suæ servare vestigia. Hinc concludere licet, ex mente auctoris Magisterianos eadem, qua venerant, rediisse via, nempe Nicomedia et Byzantio tendentes in Peloponesum, et hinc navigantes versus Italiæ littora.
t Græcorum Menæum, ait Halloixius [Tom. II, pag. 119.] , vini quidem et aceti expresse meminit, non item olei, sed tantum tertii cujusdam liquoris; deinde subjicit textum Græcum: Οἴνου γὰρ καὶ ἐλαίου μετὰ καὶ ἑτέρου: nam vinum et oleum et liquorem alium in idem conjecit vasculum, ut vix oculis suis quis credat, ubi eodem loco Halloixium semel et iterum affirmantem videt in Menæis non fieri mentionem olei. Cæterum textus græcus Halloixii concordat cum nupera Menæorum Veneta editione anno 1845. In Menologio Basilii pro vino ponitur garum: προσετάξε δὲ τῷ ὑπουργῷ αυτοῦ βαλεῖν εἰς ἀσκὸν ἕνα ὄξος καὶ γάρον καὶ ἐλαίον acetum, garum et oleum. Est autem, juxta Plinium, garum, liquoris exquisiti genus, ex intestinis piscium cæterisque, quæ abjicienda erant, sale maceratis, ut sit illa putrescentium sanies. Hoc olim conficiebatur ex pisce quem Græci garon vocabant [Gesnerus. Thesaurus.] . In tribus itaque his monumentis diversa habetur liquorum enumeratio. Cum autem et Menæa et Menologium illius facti meminerint, concludere licet illius famam apud Græcos satis celebrem fuisse.
u Relictis ligone et rutro. Ita Halloix, additque: Rutrum a ruendo [Tom. II, pag. 119.] .
v Audietis enim miraculum voluptate commixtum. Surius. Et notat Halloix [Ibid.] : Novum est hoc et cui simile nondum reperi miraculum, ut e tribus in utre uno conclusis liquoribus nec confusis, ex arbitrio Viri sancti, is liquor solus et purus efflueret, quem vellet; sin ejus minister abuti vellet, contrarium illi, quam vellet, eveniret. Deinde multis probat hujusmodi miraculum incredibile non esse. Quod, absolute et in genere loquendo, probatione non indiget; aliud censendum ubi questio est de casu particulari: tunc adhibendæ critices regulæ, juxta quas, eo firmior requiritur probatio, quo res, de qua agitur, natura sua majorem suadet circumspectionem.
x Ita etiam Strabo et Ptolomæus. Stephanus Byzantinus Attaliam dicit, at perperam, civitatem Lydiæ [Halloix, tom. II. pag. 120.] . Hinc apparet S. Abercium longe majorem quam magisterianos viæ partem navigio emensum. Nec proinde mirandum, eum, licet tardius profectum, tamen ante illos in Italiam appulisse.
y Vide Comm. præv. num. 7 et 8 ubi diximus ex coævis historicis potius probari, M. Aurelium tunc in Germaniam non fuisse profectum. Halloixius, qui Acta nostra in omnibus et contra omnes tuenda suscipit, ita hunc locum commentatur [Ibid.] : Occupatus igitur (M. Aurelius) fuit initio hujus tumultus (Germanici), sed paulo post eo ducibus suis commisso Romam rediit, et sanatam ab Abercio filiam Brundisium usque deduxit. Qui hæc sustineri possint, viderit ipse.
z Non putem hic agi de hippodromo seu circo publico, sed de circo palatii. Fuisse autem olim atque etiamnum in imperatorum regumque palatiis hippodromos, res est quæ probatione non indiget. Certe Petrus de Natalibus in Actis S. Sebastiani ita habet de Diocletiano: Tunc imperator jussit eum in hippodromum palatii duci etc. [Ibid.]
aa Hujus quoque facti mentio fit in Menologio Basilii; item in Menæis, tum in Vitæ compendio, tum in Acrostichide. Posteriori hoc loco ita legitur: Βωμὸς τῷ τάφῳ σου κείμενος, ὄν ἐκ τῆς Ῥωμαίων μετηνέγκατο πόλεως, τὸ πονηρὸν εξελαθὲν πνεῦμα, Αβέρκιε: Ara sepulchro tuo imposita, quam e maxima Romanorum urbe transtulit malignus expulsus spiritus, Aberci.
bb Hujusmodi contingere posse et revera contigisse, fidem facit ipsa narratio evangelica. Impium itaque foret illa a priori rejicere. Nec tamen admittenda sunt nisi idoneo fulciantur testimonio, quale non continuo ex solis legendis habetur.
cc Postquam ergo mater sic vidit filiam, eam complexa, et præ gaudio fundens lacrymas, genam genæ imposuit, et os ori, et manibus manus conseruit, et veluti cupiens eam intrinsecus apprehendere, et cum nuda ipsa congredi anima, nesciebat quid ageret. Ita vertitur apud Surium.
dd Vide Annotata ad cap. II lit. l.
ee De hac distributione ita scribit Baronius: Porro quamlibet increbrescentibus compluribus persecutionibus in ecclesiam, numquam tamen cessasse constat ejusmodi frumenti annuam pensionem, usque ad tempora Juliani apostatæ, qui eam penitus sustulit, ut eadem quoque Acta (S. Abercii) testantur. Vide locum in Annalibus [Ad an. 163, num. XIV.] .
* τούτου
CAPUT IV.
S. Abercius, peragrata Syria, Hierapolim redit. Extremi ejus
labores. Denique, parato sibi tumulo cum epitaphio, sanctissime moritur.
Ο θεῖος τοιγαροῦν Ἀβέρκιος, ἵν᾽ ἐπ᾽ αὐτὸν ἐπανίωμεν, Ῥωμαίοις χρόνον ἱκανὸν συγγενόμενος, καὶ τὸν ὑγιαίνοντα τῆς πίστεως λόγον χριστιανῶν παραδοὺς ἐκκλησίαις, ὄναρ ποτὲ τὸν Κύριον ἐπιστάντα ὁρᾶ· καὶ δεῖ σε Ἀβέρκιε, λέγοντα, καὶ τῶν ἐν τῇ Συρίᾳ φροντίσαι μερῶν. Ἀνεθείς οὖν τοῦ ὕπνου, αἰτεῖ τὴν βασιλίδα μεθεῖναι αὐτόν· περιείχετο γὰρ τέως ἰσχυρότατα τοῦ ἀνδρός, δεδοικυῖα μὴ μετὰ τὴν ἐκείνου ἀποδημίαν ἀδείας τυχὸν τὸ δαιμόνιον, ἐμπηδήσῃ πάλιν τῇ θυγατρί· ὁ δὲ θαῤῥεῖν τούτου γε ἕνεκεν εἰρηκὼς, ἐδεῖτο καὶ αὖθις ναῦν αὐτῷ παρασκευασθῆναι, δι᾽ ἧς ἐπὶ τὰ τῆς Συρίας πλεύσειε μέρη· μόλις οὖν ποτε καὶ τῇ πολλῇ προσθεῖσα προσεδρείᾳ, κελεύει Κορνηλιανῷ, πλοῖον τε αὐτῷ εὐτρεπίσαι καὶ τὰ ἰπιτήδεια ὅτι τάχος ἐνθέσθαι.
[35] Καθορμισθείσης οὖν αὐτῷ τὴς νεὼς ἐμβὰς, ἑβδόμῃ τῇ πρὸς τὸν πλοῦν ἡμέρᾳ, τὴν Συρίαν καταλαμβάνει, καὶ πρῶτα μἐν τῇ Ἀντιοχέων έπιδημεῖ, εἶτα δέχεται τοῦτον Ἀπάμεια, κἀκεῖθεν ἐπὶ τὰς λοιπὰς μεταβαίνει πόλεις, καὶ στασιαζούσας διαλλάττει τὰς ἐκκλησίας· πάνυ γὰρ τότε τὸ τῆς αἱρέσεως τοῦ Μαρκίωνος κακὸν ἐνέμετο ταύτας· τὸν Εὐφράτην δὲ διαβὰς, ταῖς κατὰ Νίσιβίν τε καὶ πᾶσαν τὴν Μεσοποταμίαν ἐκκλησίαις ἐπιφοιτᾶ, κακείνας τὸν ἴσον διατίθησι τρόπον. Ἐντεῦθεν χρήματα αὐτῷ κομίζεται παρὰ πάντων· ἀμοιβὴ μετρία, τῆς πολλῆς αὐτοῦ δῆθεν περὶ τὰς ἐκκλησίας κακοπαθείας· ἠγνόουν δὲ ὅμοίον τι ποιοῦντες, ὥσπερ εἴ τινι τῶν τρέχειν ὀξύτατα δυναμένων πέδας παρεῖχον, γέρας τί τῆς εὐκινησίας· εἰ βούλει δὲ, καθάπερ οἱ τὸν γυμνὸν ἤδη παλαίειν πεπαιδευμένον πειρώμενοι ἐνδιδύσκειν, ὥστε λαβὰς ἔχειν ἐπ᾽ αὐτὸν τὸν ἀντίπαλον.
[36] Ἐπεὶ οὖν ὁ μὲν ἀνένευε τὴν ἀνάληψιν, τὰ τῆς βασιλίδος πλείονα εἰρηκὼς εἶναι καὶ εὐλογωτέρας ἐχόμενα πρὸς τὸ λαβεῖν ἀφορμῆς, οἱ δὲ προσκείμενοι πείθειν οὐκ εἶχον· εἰς μέσον τίς αὐτῶν καταστὰς Βαρχασάνης ὄνομα· ἀνὴρ τὸ γένος λαμπρότατος, τὸν πλοῦτον διαφορώτατος· βιάζεσθαι μὲν ἀδελφοὶ τὸν ἄνδρα χρημάτων ἕνεκα, ἔφη, οὔτε αὐτῷ πρέπον, οὔθ᾽ ἡμῖν ὅλως λυσιτελές· ὃ δὲ οὐκ ἔστι διδόμενον ἀποθέσθαι· καὶ ὅπερ αὐτῷ μᾶλλον αἱ πράξεις διδόασιν, ἐκεῖνο δὴ καὶ ποιητέον ἡμῖν· καὶ ψηφισώμεθα τοῦτον Ἰσαπόστολον ὀνομάζειν· ἐπεὶ μηδὲ περιελθόντα ἕτερον ἴσμεν γῆν τοσαύτην καὶ θάλατταν ἐπὶ προνοίᾳ τῶν ἀδελφῶν· ὅτι μή τοὺς κορυφαίους ἐκείνους τοῦ Χριστοῦ μαθητὰς, οἷς περ δὴ καὶ οὗτος ὤφθη ἑπόμενος. Ταῦτα ὁ μὲν εἶπε, τοῖς δὲ δεῖν ἐδόκει, καὶ τὸ ἀπ᾽ ἐκείνου ταύτην ἔλαχε τὴν ἐπωνυμίαν, ὁ καὶ πρὸ τῆς ἐκείνων ψήφου, τοῖς ἔργοις αὐτὴν κληρωσάμενος· ἀναζεύξας τοίννν ἐκεῖθεν, ἑν ἑκατέρᾳ τὲ Κιλικίᾳ γενόμενος, καὶ τῇ Λυκαονίᾳ καὶ Πισιδίᾳ ἐπιδημήσας, εἰς Σύναδα τῆς μικρᾶς Φρυγίας μητρόπολιν ἥκει· ἐπιξενωθεὶς δὲ τισι τῶν ἐκεῖ χριστιανῶν· καὶ μικρὸν ἑαυτὸν ἀναπαύσας, πρὸς τὴν οἰκείαν ὥρμησε πόλιν.
[37] Τὸ χωρίον οὖν ὅπερ Αὐλὼν ἐκαλεῖτο θέρους καταλαβὼν, ἐπὶ τῆς πλησίον ἐκάθισε πέτρας. Ἐπειδὴ δὲ τότε πνεῦμα ἐπίφορον ἔπνει, καὶ τοῖς ἀγρόταις ὁ σῖτος ἐπὶ τῆς ἄλωνος ἐλικμᾶτο· καὶ ἡ αὖρα τὰ λεπτὰ τῶν ἀχύρων διαῤῥιπίζουσα ταῖς ὄψεσι προσέβαλλε τοῦ ἁγίου, δεῖται τῶν γεωργῶν ἀνεῖναι πρὸς βραχὺ τόπον· οἱ δὲ οὐχ ὑπήκουον· εἶτα ὁ μὲν προσευχῇ μόνῃ τὸ πνεῦμα κοιμίζει· τοῖς δὲ καὶ ἄκουσιν ἐπαύετο ἡ σπουδή. Μὴ ἔχοντες οὖν ὅτι καὶ ἑαυτοῖς χρήσονται, οἱ μὲν ἐπὶ δεῖπνον τρέπονται, ὁ δὲ· καὶ γὰρ ἔτυχε δίψει ἁλοὺς· ὕδωρ παρ᾽ αὐτῶν ᾔτει· ἀλλ᾽ ἐκεῖνοι δεινῶς ἄξενοι ὄντες καὶ ἀκριβῶς ἄγροικοι, παρεθεῶρουν τὴν αἴτησιν, καὶ χλεύην τὸ πρᾶγμα ἐποίουν· εἰ δι᾽ ἕνα γέροντα, λέγοντες, ἀφεξόμεθα τραπέζης. Ἐμέμψατο οὖν τὴν ἀπανθρωπίαν ταύτην ὁ φιλανθρωπότατος ἀνδρῶν Ἀβέρκιος, καὶ τὸ μηδέποτε κορέννυσθαι αὐτοῖς ἐπηράσατο· ὃ καὶ ἔσχον εἰς δεῦρο παραμένον αὐτοῖς· μισανθρωπίας φιλάνθρωπον ἀτεχνῶς ἐπιτίμιον·
[38] Εἶτα τῆς πέτρας ἀπαναστὰς, τὴν ἑαυτοῦ πόλιν καταλαμβάνει· τὸ γοῦν πλῆθος αἰσθόμενοι τῆς τοῦ ἀνδρὸς παρουσίας, συνέῤῥεον πανδημεί, γλιχόμενοι ὄψιν τὲ τὴν γλυκεῖαν ἰδεῖν, καὶ φωνῆς ἀκοῦσαι τῆς ποθουμένης. Ὁ μὲν οὖν ἀσμένως αὐτοὺς εὐλογήσας καὶ ἀσπασάμενος, περιῄει τὴν πόλιν, καὶ αὖθις διδάσκων τὲ τὸν λόγον τῆς ἀληθείας σὺν παῤῥησίᾳ, καὶ τοὺς προσίοντας διὰ τοῦ θείου βαπτίσματος τελειῶν· δαιμονῶσι λύσιν τοῦ κακοῦ παρέχων, νόσους ἰώμενος, καὶ παντὸς ἰσχυροτέραν πάθους τὴν ἐν αὐτῷ τοῦ Πνεύματος δύναμιν προβαλλόμενος.
[39] Συνθεὶς δὲ καὶ βίβλον διδασκαλίας πάνυ ὠφελίμως ἔχουσαν, καταλείπει τοῖς ὑπ᾽ αὐτὸν πρεσβυτέροις ἅμα καὶ διακόνοις, ἵνα καὶ μετὰ θάνατον φθέγγηται δι᾽ αὐτῆς, καὶ τρόπον τινὰ μηδέποτε ὠφελῶν παύηται. Ἀνελθὼν οὖν ποτε εἰς ὄρος ὑψηλὸν, οὕτω δεῆσαν, ἐπεὶ δίψῃ δεινῇ αὐτός τε καὶ ὅσοι αὐτῷ συνῆσαν ἥλωσαν, ἐπὶ τὸν πάντα δυνάμενον καταφεύγει. Καὶ αὐτὸς μὲν εἰς προσευχὴν κλιθεὶς, τὰ γόνατα τῷ ἐδάφει δίδωσιν. Ὕδωρ δὲ πότιμον εὐθὺς ἀνῆκεν ἡ γῆ, καὶ ὁ τόπος ἐξ ἐκείνου, Τόπος Γονυκλισίας τὸ λοιπὸν ἐκλήθε. Πλὴν ἀλλὰ τότε μὲν εἰς τὸν οἶκὸν αὐτοῦ ἐπανῆκεν.
[40] Οὐ πολλῷ δὲ ὕστερον ὁρᾶ πάλιν ὄναρ αὐτῷ τὸν Κύριον ἐπιστάντα· καὶ Ἀβέρκιε, λέγοντα, ἤγγικεν ἤδη ὁ καιρὸς, ὥστε ἀναπαύσασθαί σε τῶν πόνων σου τῶν μακρῶν. Διαγρηγορήσας δὲ καὶ γνοὺς τὴν τελευτὴν αὐτῷ προδηλοῦσθαι, τὸ φανὲν τοῖς ἀδελφοῖς διηγεῖται· καὶ λίθόν τινα τετράγωνον, μῆκος τὲ καὶ πλάτος ἴσον, τάφον ἑαυτῷ κατασκευάζει· καὶ τὸν βωμὸν, ὃς ἐκείνου προστάξαντος ἀπὸ Ῥώμης ὑπὸ τοῦ δαίμονος ἐκεῖ μετηνέχθη, τῷ λίθῳ ἐφίστησι, τοὶον δέ τι ἐπίγραμμα αὐτῷ ἐγχαράξας·
[41] &ldquogr;Ἐκλεκτῆς πόλεως πολίτης τόδ᾽ ἐποίησα ζῶν, ἵν᾽ ἔχω καιρῷ σώματος ἐνθάδε θέσιν, τοὔνομα Ἀβέρκιος· ὁ ὢν μαθητὴς Ποιμένος ἁγνοῦ, ὃς βόσκει προβάτων ἀγέλας, οὔρεσι πεδίοις τε· ὀφθαλμοὺς ὃς ἔχει μεγάλους πάντα καθορόωντας. Οὗτος γάρ με ἐδίδαξε γράμματα πιστά· εἰς Ῥώμην ὃς ἔπεμψεν ἐμὲ βασίλειαν ἀθρῆσαι· καὶ βασίλισσαν ἰδεῖν χρυσόστολον, χρυσοπέδιλον· λαὸν δ᾽ εἶδον ἐκεῖ, λαμπρὰν σφραγῖδα ἔχοντα· καὶ Συρίης πέδον χώρας εἶδον, καὶ ἄστεα πάντα, Νίσιβιν, Εὐφράτην διαβάς· πάντας δ᾽ ἔσχον συνομηγύρους, Παῦλον ἔσωθεν. Πίστις δὲ παντὶ προῆγε· καὶ παρέθηκε τροφὴν, Ἰχθυν ἀπὸ πηγῆς παμμεγέθη, καθαρόν· ὃν ἐδράξατο Παρθένος ἁγνὴ, καὶ τοῦτον ἐπέδωκε φίλοις ἐσθίειν διαπαντός· οἶνον χρηστὸν ἔχουσα, κέρασμα διδοῦσα μετ᾽ ἄρτου. Ταῦτα παρεστὼς εἶπον Ἀβέρκιος ὧδε γραφῆναι, ἑβδομηκοστὸν ἔτος καὶ δεύτερον ἄγων ἀληθῶς. Ταῦθ᾽ ὁ νοῶν εὔξαιτο ὑπὲρ Ἀβερκίου πᾶς ὁ συνωδός. Οὐ μὲν τοι τύμβον ἕτερόν τις ἀπ᾽ ἐμοῦ ἐπάνω θήσει· εἰ δ᾽ οὖν, Ῥωμαίων ταμείῳ θήσει δισχίλια χρυσᾶ, καὶ χρηστῇ πατρίδι Ἰεραπόλει, χίλια χρυσᾶ.&rdquogr; Τὰ μὲν δὴ τοῦ ἐπιγράμματος ὧδέ πως ἐπὶ λέξεως εἴχεν, ὅτι μὴ ὁ χρόνος ὑφεῖλε κατ᾽ ὀλίγον τῆς ἀκριβείας καὶ ἡμαρτημένως ἔχειν τὴν γραφὴν παρεσκεύασεν.
[42] Αὐτὸς δὲ τοὺς πρεσβυτέρους εἰς ταυτὸν καὶ τοὺς διακόνους, καὶ τινας τοῦ πλήθους καλέσας· τεκνία, ἔφη, ἐμοὶ μὲν τὸ τοῦ βίου τέλος ἤδη πάρεστι· καὶ ἄπειμι, ὧ φίλον ἐμοὶ ποίμνιον, ἄπειμι πρὸς ἣν ἐπόθουν ἐκ νέου διαγωγὴν, καὶ πρὸς ὃν μόνον ἐγὼ τὴν ἔφεσιν ἔχω· καὶ οὗ με σφοδρῶς ὁ θεῖος ἐξέκαυσεν ἔρως ἄπειμι τοῦτον ὀψόμενος. Ὑμᾶς δὲ χρὴ σκοπεῖν, ὅντινα ἑαυτοῖς ἐπίσκοπον ψηφιεῖσθε, ὃς ποιμανεῖ τὲ ὑμᾶς μετ᾽ ἐμὲ, καὶ οὗτῆς φωνῆς ἀκούσει τὰ ἐμὰ πρόβατα καλῶς, καὶ, ὡς θεῷ φίλον, ὑπ᾽ αὐτοῦ ποιμαινόμενα. Ταῦτα τοῦ ἁγίου πρὸς αὐτοὺς εἰπόντος, βραχέα ἐκεῖνοι πρὸς ἀλλήλους εὐθὺς κοινολογησάμενοι, τὸν ἀρχιπρεσβύτερον τῆς ἐκκλησίας, ὄνομα καὶ αὐτὸν Ἀβέρκιον, κοινῶς ἐψηφίσαντο. Καὶ αὐτὸς δὲ τῷ ἀνδρὶ τὴν ἐπισκοπὴν ἐπιψηφισάμενος, ἐπιτίθησί τε αὐτῷ τὰς χεῖρας, καὶ εὐλογήσας· σοὶ ἔφη, ὦ Ἀβέρκιε, ἐπισκόπῳ εἶναι δίδωμι· θεοῦ τε διδόντος καὶ ἐμοῦ ὅσον ἐπ᾽ ἐμοί.
[43] Εἶτα εἰς οὐρανοὺς σὺν τοῖς ὄμμασι καὶ χεῖρας ἀνασχὼν, καὶ προσευξάμενος τῷ θεῷ ἀπαίρει τὲ τῶν ἐνταῦθα τῷ πνεύματι, καὶ πρὸς Χριστὸν διαβαίνει, χοροῖς ἀγγέλων ὁ κατ᾽ ἄγγελον ἀληθῶς βιώσας, παραπεμπόμενος. Τὸ μέν τοι τὴν πόλιν οἰκοῦν πλῆθος παρὰ τὸ ἱερὸν ἐκεῖνο τοῦ ἀνδρὸς σῶμα συναθροισθέντες, ἱερά τε αὐτῷ ἐπάσαντες ἄσματα, καὶ λαμπρῶς ἀνελόμενοι ὥσπέρ τινα κοινὸν θησαυρὸν, ἐν τῷ λίθῳ κατέθεντο, δευτέραν τοῦ Ὀκτωβρίου πρὸς ταῖς εἴκοσιν ἄγοντος. Εἶτα τὸν ὑπ᾽ αὐτοῦ δεξάμενον τὴν ἐπισκοπὴν, ἐπὶ τὸν αὐτοῦ θρόνον ἀναγαγόντες, κοινῇ τὸν ἐπὶ θρόνου δόξης τῆς βασιλείας Θεὸν ἐμεγαλυνον· ᾧ πρέπει πᾶσα δόξα, τιμὴ καὶ προσκύνησις, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.
[Christo jubente, Abercius] Divus igitur Abercius, ut ad eum redeamus, cum idoneo tempore Romæ fuisset, salutarem fidei christianorum ecclesiis tradens doctrinam, Dominum sibi in somnis adstantem vidit atque dicentem: oportet te quoque, Aberci, eorum quæ sunt in Syria curam habere. A somno excitatus, petiit ab Augusta, ut discedere sibi liceret. Illa enim eum totis viribus retinebat; verita ne, post ejus discessum, rursus dæmonium, libertate donatum, filiam suam invaderet. Ipse vero jussit eam hac super re bono esse animo, atque iterum institit, ut sibi navis, qua in partes Syriæ navigaret, pararetur. Ægre tandem, multisque cedens instantiis, jubet Augusta Cornelianum parare navigium et protinus necessariis instruere.
[35] [Syriam peragrat] Quod cum in portu conscendisset, septima navigationis die a Syriam attigit. Ac primum quidem Antiochiæ moratur, tum Apameæ b subsistit, inde reliquas circumiens urbes et reconcilians ecclesias inter se dissidentes: tunc enim Marcionianæ Hæreseos c lues dire depascebatur eas. Transmisso Euphrate d, ecclesias quoque juxta Nisibim et per totam Mesopotamiam lustravit, quas et eodem modo composuit. Exinde pecuniæ ab omnibus illi obveniebant, exiguam hanc censentes futuram compensationem molestiarum, quas pro ecclesiis passus erat. Ignorabant quidem se perinde facere, ac si veloci cursori compedes injicerent in præmium agilitatis; aut si mavis, non secus ac illi qui nudum egregie luctantem videntes, veste cooperire eum conarentur, ut assumat quo ab adversario apprehendatur.
[36] [ubi ισαπόστολος; declaratur;] Cum itaque hæc Abercius recusaret, longe plura sibi ab Augusta dicens oblata, quæ digniore ex causa accipere licuisset, nec tamen illi persuaderentur, in medium processit quidam nomine Barchasanes, vir genere clarissimus, divitiis copiosus: nec inquit, fratres, convenit, nec e vestra est ullo modo re, vim illi propter pecuniam intulisse, nec quæ data est, non licet deponere. Quod vero factis suis meritus est, hoc potius illi dandum. Decernamus igitur eum appellari e Æqualem Apostolis: neque enim alium quemquam scimus tantum terræ et maris obiisse in fratrum suorum favorem, præter primos illos Christi discipulos, quos hic a nobis visus est æmulari. Hæc quidem ille dicebat, probabantque adstantes cæteri. Igitur ex hinc hujusmodi accepit cognomentum Abercius, quod et ante eorum sententiam factis suis sortitus erat. Inde cum excessisset, atque in utraque fuisset Cilicia, Lycaoniam quoque et Pisidiam obiisset, venit Synnada f minoris Phrygiæ metropolim; ubi ab aliquot Christianis hospitio exceptus, cum parumper se recreasset, ad suam properavit civitatem.
[37] [Phrygiam ingressus viros quosdam inhospitales plectit,] Cum ergo æstate pervenisset ad locum, qui Aulon dicitur, in propinqua consedit petra. Vento autem ex adverso spirante, rusticisque frumentum ventilantibus, tenues aura sublevans paleas in faciem sancti Viri agebat. Rogat itaque ut laborem aliquantum intermittant; at frustra. Tum ipse precibus auram sopitat, ita ut illi vel inviti ab opere cessare cogantur. Non habentes igitur jam quod facerent, ad cœnandum se convertunt. Abercius siti laborans petiit ab eis aquam; at illi, ut erant plane inhospitales et agrestes, petitionem despiciunt hominemque ludificantur: Enim vero propter unum senem, aiunt, a mensa abstinebimus! Inhumanitatem hanc ægre tulit hominum humanissimus Abercius, imprecatusque illis est, ne umquam satiarentur; quod eis quoque in hunc usque diem accidit; humana profecto inhumanitatis pœna g.
[38] [Hierapolicum gaudio exceptus,] Post hæc a petra exurgens, ad suam venit civitatem. Cujus adventum populus cum percepisset, undique confluunt, avidi jucundo ejus frui aspectu, atque optatam audire vocem. Ipse vicissim cum ex animo eos benedixisset et salutasset, cœpit rursus obire civitatem, libere prædicans verbum veritatis, accedentesque divino initians baptismate; dæmoniacos quoque a possessione solvens, morbos dispellens, atque ostendens Spiritus virtutem, quæ in illo erat, quibusvis prævalere malis.
[39] [librum conscribit et alterum educit fontem;] Composuit quoque librum de doctrina h perutilem, quem suis reliquit præsbyteris et diaconis, ut per eum vel post mortem loqueretur, et aliquo modo cessaret nuspiam illis prodesse. Cum quadam die, ut moris erat, in montem excelsum ascendisset, ipse cunctique comites ejus ardenti laborare cœperunt siti. Ad eum, qui omnia potest, confugiens, atque ad orationem conversus, in genua provolvitur. Et ecce subito terra poculentam profert aquam; unde locus ille deinceps Locus Genuflexionis i dictus est. Cæterum domum tunc ipse rediit.
[40] [præparat tumulum suum] Nec multo post, vidit denuo Dominum in somnis sibi adstantem ac dicentem: Prope est, Aberci, tempus, quo quiescas a diuturnis laboribus. A somno excitatus intellexit finem vitæ sibi prænuntiatam, de qua et fratres suos commonuit. Protinus sepulcrum sibi parat, lapidem nempe quadratum, longitudine et latitudine æqualem; cui aram, quam ejus jussu dæmon Roma transtulerat, imposuit cum hujusmodi epitaphio k:
[41] [cum epitaphio;] “Urbis electæ l civis, vivens hoc m feci; ut hic in tempore corporis sedem habeam ego, nomine Abercius; Pastoris casti discipulus, qui n ovium greges in montibus pascit et agris; qui magnos oculos, cuncta videntes, habet. Is litteras me docuit o fideles; qui Romam quoque me misit, imperii sedem visurum, et Augustam conspecturum, aureis decoram veste et calceolis p. Illic vidi quoque populum, splendidos habentem q annulos. Quin et Syriæ r campos lustravi urbesque omnes, et Nisibin, transmisso Euphrate. Omnes me circumstantes habui, intus vero Paulum s; fides mihi ubique dux fuit t, et alimentum apposuit, Piscem u e fonte quam maximum, purum, quem Virgo casta prehendit, et perpetuo edendum amicis tradidit, vinum habens bonum, mixturam dans cum pane. Hæc adstans ego Abercius ita scribenda curavi, annum agens omnino septuagesimum secundum v. Hæc quicumque intelligit x et mecum eadem sentit, oret pro Abercio. Nec quisquam aliud sepulchrum meo superimponat; sin autem, pendat y Romano ærario bina aureorum millia, et bonæ patriæ Hierapoli aureos mille z.” Inscriptio quidem ita ad verbum habebat; nisi quod tempus pauxillum integritati detraxit et scriptum vitiosum reddidit.
[42] [et, designato sibi successore,] Denique, vocatis presbyteris et diaconis simul cum aliis quibusdam de populo: Filioli, ait, instat mihi vitæ finis, et abeo, o grex mihi dilecte; abeo ad eam, quam ab ineunte ætate expetebam conversationem, et ad eum cujus ego solius teneor desiderio; eum visurus abeo, cujus divinus amor me vehementer inflammat. Vos circumspicere oportet, quem vobis eligatis episcopum, qui post me vos pascat, et cujus vocem feliciter audiant oves meæ, atque ab eo, juxta Dei beneplacitum, pascantur. Hæc postquam Vir sanctus esset locutus, illi protinus paucis inter se egerunt, et archipresbyterum ecclesiæ, Abercium aa pariter nomine, unanimiter elegerunt. Et cum ipse illi quoque sua sententia episcopatum detulisset, manus ei imposuit. Quem cum benedixisset: Tu quidem, inquit, Aberci, sis episcopus, Deo dante, et me quoque, quantum possum.
[43] [sanctissime moritur.] Tum oculis manibusque in cælum sublevatis, atque Deum precatus, spiritu hinc discedit, et ad Christum tendit, choris tramissus Angelorum, qui Angelo plane similis vixerat. Populus, qui civitatem incolebat, ad sacrum beati Viri corpus congregatus, cum sanctos decantassent hymnos, solemniter illud sustulerunt veluti communem quemdam thesaurum, et deposuerunt in tumulo lapideo, die vigisima secunda Octobris. Posthæc, deducto in ejus thronum illo, qui ab ipso episcopatum acceperat, communi voce magnificaverunt Deum, qui sedet in throno gloriæ; cui laus honor et adoratio nunc et semper et in sæcula sæculorum. Amen bb.
ANNOTATA.
a Supra dictum est, magisterianos totidem insumpsisse dies, quibus Brundisio in Peloponesum appellerent. Cum vero Syria duplo imo triplo amplius quam Peloponesus ab Italia dissita sit, liquet quam celeri cursu S. Abercius iter illud emensus sit. Cæterum haud putem quemquam futurum vel inter confidentissimos Symeonis fautores, qui peregrinationis hujus apices omnes et singulos velit tueri.
b Plures sunt hujus nominis civitates: Apamea Messenorum in Peloponeso, item alia in parra Phrygia, alia in Bithynia etc. Hic agi de Apamea Syriæ liquet ex S. Abercii itinere in Actis descripto, ubi dicitur Syriæ civitatibus visitatis transiisse Euphratem et invississe Mesopotamiam [Halloix, tom. II, p. 126.] .
c Vide Comm. præv. num. 11, ubi pauca de initio hujus hæreseos delibantur.
d Transmisso Euphrate. Hæc transmissio memoratur quoque in Epitaphio: Καὶ Συρίης πέδον χώρας εἶδον, καὶ ἄστεα πάντα, Νίσιβιν, Εὐφράτην διαβάς quin et Syriæ campos lustravi urbesque omnes et Nisibin, transmisso Euphrate. Proinde ex Syria in Mesopotamiam transivit S. Abercius, atque hinc denuo illuc venit, exinde, ut infra dicitur, per Ciliciam etc. rediturus Hierapolim. Nihil in his est, quod spectata geographia, repugnet.
e Confer Comm. præv. num. 6.
f Τὰ Συννάδα plurali numero, Synnada Synnadorum. Etsi vero, ait Lequien [Oriens christianus, tom. I, col. 827.] nomen illius neutrius generis plurale est, tamen poetis nostris latinis Synnas dicta est. Cæterum Synnada feminini quoque generis est Plinio. Urbs est, juxta Strabonem et Ptolemæum, magnæ Phrygiæ Φρυγίας μέγαλης πόλεις etc, ut mirum sit in Actis vocari parvæ Phrygiæ metropolim. Nisi forte, inquit Halloixius [Ubi supra, pag. 128.] , in illis (Actis) non situs regionis spectatus sit, sed ecclesiarum observata dispositio, ut illic episcopi Metropolitani sedes fuerit. Et re quidem vera in Provincia Phrygiæ Salutaris (in qua Hierapolitana sedes) metropolis erat ecclesia Synnadorum [Lequien, ubi supra.] . Ita ut Actorum nostrorum verba recte interpretari queant juxta Halloixii mentem. Unde, mea opinione, verba venit Synnada, minoris Phrygiæ metropolim, id solum indicant sedem Hierapolitanam, cui præerat Abercius, illi metropoli subditam fuisse. Haud abs re fuerit hic Tullii sequentia adscripsisse verba ex libri XV epist. IV sub initium: Biduum Laodiceæ fui, deinde Apameæ quatriduum, triduum Synnadis, totidem dies Philomelii.
g In hunc locum observat Halloixius: Insignia duo exempla hic referuntur divinæ animad versionis in eos, qui S. Abercio exigua caritatis officia, nempe aquæ frigidæ potum et tantillam a ventilando in area frumento cessationem, denegarunt. Quæ si concessissent, haud dubium quin a Viro sancto eximiæ caritatis pleno plus recepissent; aut si minus ab illo, certe a Domino legislatore caritatis, amplius centuplo. Sed cum caritati contraria fecissent, etiam contraria receperunt, et pro benedictione maledictionem hereditarunt… Notandum autem, ut caritati mercedem, sic inhumanitati suam fore. Hic quasi sponte sua menti se offert simile quid de Eliseo lib. IV Reg. cap. 2 ℣ 23 et 24, qui pueris clamantibus et illudentibus: Ascende calve, ascende calve; maledixit in nomine Domini; egressique sunt duo ursi de saltu et laceraverunt ex iis quadraginta duos pueros.
h Vide Comm. præv. num. 14.
i Plura occurrunt in sacra Scriptura exempla locorum ab eventibus ejusmodi denominatorum. Sic Genes. 16: Puteus Viventis et Videntis me; et Genes. 22 ℣ 14: Dominus videt. Item Exod. 17 ℣ 7: Tentatio etc. Ad ipsum fontem quod spectat, confer Annotata in cap. 2 lit. l. De hac fontis eductione nihil habetur in Μεταφράσει Boissonadii. Præter hoc nullum reperi factum aliud, quod non in utraque Vita eodem recurrat ordine, licet stylo diverso.
k
Monui Comm. præv. num. 17 hisce diebus disputatum fuisse de hoc Epitaphio. Neque hic ego dissidiis, quæ circa interpretationem veramque carminis lectionem versantur, diutius inhærebo, multo minus tantas quæram componere lites. Vide dicta loc. cit. Comm. præv. Id unum præ oculis habeo, ut Epitaphium juxta fidem manuscriptorum edam, aliis reliquens ut de ejus interpretatione et emendatione seu restitutione ex conjecturis epigraphicis vel historicis disserant; cum nihil hactenus prolatum sit quod mihi satis certum videatur. Ut tamen cognoscat lector quo loco sit hodie quæstio, præter jam datam ex Spicilegio Solesmensi Comm. præv. num. 15, duplicem aliam Epitaphii adscribam lectionem; alteram ex Halloixio nostro, tertiam ex Garruccio. Cæterum non est dubium quin Epitaphium hoc græce et fuerit et sit metricum. Id vel ex sola lectione satis manifestum, licet, prout nunc illud habemus, in multis deficiat, non quidem, ait Halloixius [Halloix, ubi supra, pag. 137.] ex conditoris vitio, ut opinor, sed ex injuria temporis, lapides et marmora exedentis, aut etiam … ex librariorum vel ignorantia vel oscitantia. Tum sequentem subjicit carminis restitutionem:
[1] Ἐκλεκτῆς
πόλεος
τόδε
ζῶν
ποίησα
πολίτης,
Ὡς
ἂν
ἔχω
καιρῷ
τοῦ
σώματος
ἐνθάδε
θήκην
Τούνομ᾽
Ἀβέρκιος,
ὢν
ὁ
μαθητὴς
Ποιμένος
ἁγνοῦ,
[4] Ὃς
βόσκει
προβάτων
ἀγέλας
ὄρεσιν
τε
πέδοις
τε.
Ὀφθαλμοὺς
ὃς
ἔχει
μεγάλους
πάντ᾽
εἰσορόωντας.
Οὗτος
γάρ
μ᾽
ἐδίδαξε … γράμματα
πιστά,
Εἰς
Ῥώμην
ὃς
ἔπεμψεν
ἐμὲ,
βασίλειον
ἀθρῆσαι
[8] Καὶ
βασίλισσαν
ἰδεῖν
χρυσόστολον,
χρυσοπέδιλον.
Λαὸν
δ᾽
εἰδον
ἐκεῖ,
λαμπρὰν
σφραγῖδα
ἔχοντα,
Καὶ
Συρίης
χώρας
εἶδον,
καὶ
ἄστεα
πάντα,
Νίσιβιν,
Εὐφράτην
διαβὰς[…]
[12] Πάντας
δ᾽
ἔσχον
ὁμηγερέας
καὶ
Παῦλον
ἔσωθεν.
[…]πίστις
δὲ
προῆγε
Πάντῃ,
καὶ
παρέθηκε
τροφὴν
Ἰχθῦν
ἀπὸ
πηγῆς
Παμμεγέθη,
καθαρὸν,
ὃν
ἐδράξατο
Παρθένος
ἁγνὴ,
[16] Καὶ
τοῦτον
παρέδωκε
φίλοις
ἔσθειν
διὰ
παντὸς,
Οἶνον
χρηστὸν
ἔχουσα,
κέρασμα
διδοῦσα
μετ᾽
ἄρτου.
Ταῦτα
παρεστὼς
εἶπον
Αβέρκιος
ὦδε
γραφῆναι,
Ἑβδομηκοστὸν
ἔτος
καὶ
δεύτερον
ἦγον
ἀληθῶς·
[20] Ταῦθ᾽
ὁ
νοῶν
εὔξαιτο
ὑπέρ
μου
πᾶς
ὁ
συνῳδὸς·
Οὐ
μέν
τις
τύμβον
ἕτερον
ἐπ᾽
ἐμοῦ
ἐπιθήσει.
Εἰ
δ᾽
οὗν,
Ῥωμαίων
ταμείῳ
δισχίλια
θήσει,
Καὶ
χρηστῇ
πατριδ᾽
Ἱεραπούλεἳ
χίλια
χρυσᾶ.
Hanc, subdit Halloixius, græci Epigrammatis restitutionem si admittat æquus lector, hanc latinam totidem versibus interpretationem ut ne rejiciat, pro pari benevolentia postulo:
[1] Urbis ego electæ civis tumulum huncce peregi
Vivus, in hoc olim jaceant ut membra silentis,
Nomine Abercius; innocui Pastoris amicus
[4] Sectator, pascentis oves in montibus atque
In campis; magno qui lumine cuncta tuetur.
Is me doctrinæ docuit sacra verba fidelis;
Is Romam me misit: vidi hic palatia regni,
[8] Augustamque stolis soleisque micantibus auro
Ornatam, et populum, digitos cui fulgidus ambit
Annulus; et Syriæ terras atque oppida vidi;
Nisibin, Euphratem transgressus […]
[12] Collectosque habui cunctos, intus quoque Paullum.
[…] fides mihi ubique præivit,
Apposuitque cibum, Piscem de fonte perenni,
Prægrandem, purum, quem Virgo pudica prehendit,
[16] Proposuitque suis vescendum semper amicis;
Et quod habet vinum eximium, cum pane propinat.
Inscribi hæc volui ipse ego Abercius adstans,
Qui decies septem atque duos vixi insuper annos.
[20] Hæc noscens prece me adjutet, quisquis pia mecum
Sentit. Non mi aliquis tumulum tumulo superaddat;
Aut det Romuleis auri duo millia gazis,
Hirapolique, bonæ patriæ, insuper altera mille.
Rationem deinde reddit Halloixius mutationum et transpositionum verborum, quas in reformandis seu ordinandis hexametris græcis adhibuit [Ibid. pag. 138 et 139,] . Garruccius noster sequentem, ut ejus verbo utar, restitutionem proponit [Civilta cattolica, an. 1856, tom. I, pag. 689.] . Ut vero appareat, quid ipse sive addiderit sive mutaverit, Epitaphium typis majusculis exhibetur, emendationes minusculis.
[1] ΕΚΛΕΚΤΗΣ
ΠΟΛΕΩΣ
ΤΟΔΕ
σῆμ᾽
ΕΠΟΙΗΣΑ
ΠΟΛΙΤΗΣ
ΖΩΝ
ΙΝΑ
ΕΧΩ
ΚΑΙΡΩ
ΣΩΜΑΤΟΣ
ΕΝΘΑ
ΘΕΣΙΝ
ΤΟΥΝΟΜΑ
ΑΒΕΡΚΙΟΣ
ΕΙΜΙ
ΜΛΘΗΤΗΣ
ΠΟΙΜΕΝΟΣ
ΑΓΝΟΥ
[4] ΟΥΤΟΣ
ΓΑΡ
ΜΕ
ΕΔΙΔΑΞΕ
Θεοῦ
τὰ
ΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΠΙΣΤΑ
ΕΙΣ
ΡΩΜΗΝ
ΟΣ
ΕΠΕΜΨΕ
ΜΕ
σὴν
ΒΑΣΙΛΕΙΑΝ
ΑΘΡΗΣΑΙ
ΛΑΟΝ
ΔἘΙΔΟΝ
ΕΚΕΙ
ΛΑΜΠΡΑΝ
ΣΦΡΑΓΙΔΑ
ΕΧΟΝΤΑ
ΚΑΙ
ΣΥΝΟΜΗΓΥΡέαΣ
Πέτρον
καὶ
ΠΑΥΑΟΝ
ΕΣΩΘΕΝ
[8] μαρτΥΡΙου
ΠΕΔΟΝ
εἰς
ΕΙΔΟΝ
ΠΙΣΤΙΣ
ΔΕ
ΠΡΟΗΓΕ
ΚΑΙ
ΠΑΡΕΘΗΚΕ
ΤΡΟΦΗΝ
ΙΧΘΥΝ
ζωῆς
ΑΠΟ
ΠΗΓΗΣ
ΠΑΜΜΕΓΕΘΗ
ΚΑΘΑΡῶς
Οὗ
ΕΔΡΑΞΑΤΟ
ΠΑΡΘΕΝΟΣ
ΑΓΝΗ
ΚΑΙ
ΤΟΥΤΟΝ
ΠΑΡΕΔΩΚΕ
ΦΙΛΟΙΣ
ΕΣΘΕΙΝ
ΔΙΑΠΑΝΤΟΣ
[12] ΟΙΝΟΝ
ΧΡΗΣΤΟΝ
ΕΧΟΥΣΑ
ΚΕΡΑΣΜΑ
ΔΙΔΟΥΣΑ
ΜΕΤ᾽
ΑΡΤΟΥ
ΤΑΥΤΑ
ΠΑΡΕΣΤΩΣ
ΕΙΠΟΝ
ΑΒΕΡΚΙΟΣ
ΩΔΕ
ΓΡΑΦΗΝΑΙ
ΕΒΔΟΜΕΚΟΣΤΟΝ
ΕΤΟΣ
ΚΑΙ
ΔΕΥΤΕΡΟΝ
ΗΓΟΝ
ΑΛΗΘΩΣ
ΟΥΜΕΝΤΟΙ
ΤΥΜΒΟΝ
ΕΜΟΥ
ΕΤΕΡΟΝ
ΕΠΑΝΩ
ΘΗΣΕΙΕ
[16] ΕΙΔΟΥΝ
ΡΩΜΑΙΩΝ
ΤΑΜΕΙΩ
ΔΙΣΧΙΛΙΑ
ΚΡΥΣΑ.
ἤ
ΧΡΗΣΤΗ
ΠΑΤΡΙΔΙ
ΘΗΣΕΙ
ΑΙΣΧΙΛΙΑ
ΚΡΥΣΑ.
Quæ quidem latine, nec infideliter, reddita ibidem sunt his versiculis:
[1] Electæ posui monumentum hoc filius urbis
Vivus ut olim habeam corporis heic requiem.
Pastoris sum nomine Abercius assecla puri.
[4] Namque Dei verax mihi verbum hic tradidit; idem
Hortator fuit ut Romam tua regna viderem.
Vidi illic populum clarum fulgente sigillo,
Atque Petro Pauloque animis concordibus; intus
[8] Martyrii inspectus locus ipse, fidesque præibat
Et mensæ apposuit Piscem (purissima Virgo
Eximium, pure quem vitæ a fonte prehendit)
Vescendumque dedit dilectis tempus in omne,
[12] Utile habens vinum, potum cum pane ministrans.
Hos jussi inscribi versus ego Abercius adstans,
Quum vere octonus novies mihi volveret annus.
Nemo alia imponat nostro monumenta sepulchro,
[16] Aut Romanorum fisco duo millia nummum
Vel caræ solvet patriæ duo millia nummum.
Ex his, ut dictum Comm. præv. num. 17, videre est plura fuisse in Epitaphio resecata a Garruccio. Quod enim in Spicilegio Solesmensi versiculis constat omnino viginti duobus et apud Halloix viginti tribus, hic septemdecim tantum numerat. Specialia quædam indicabimus in sequentibus Annotatis.
l Notat Garruccius [Civilta cattolica, an. 1856, tom. II, pag. 83.] ad hanc vocem ἐκλέκτης, S. Abercium falso oriundum a Metaphrasta dici ex Hierapoli Phrygiæ. Nam, inquit, ita Abercius sedem suam reliquisset, ut Romam veniret; et exinde in Mesopotamiam se contulisset; ubi et mortuus et sepultus, nihilominus sepulcri sui violatoribus imposuisset multam, Hieropolitanæ civitati Phrygiæ solvendam. Quod, addit Garruccius, quam absonum sit nemo non videt. Hæc vero ita ille scripsit, quia Acta nostra omnino rejicienda existimavit; unde et solam expendit ac admittit Epigraphen; in qua cum dicatur S. Abercius Romam ivisse, hincque venisse in Mesopotamiam, de reditu autem ad civitatem Hierapolitanam non fiat sermo; conclusit Garruccius, S. Episcopum in Mesopotamia et mortuum et sepultum. In Actis nostris sicut et in Μεταφράσει diserte dicitur, eum adsuam rediisse sedem, atque Hierapoli obiisse et quiescere; quibus, mea opinione, Epigraphe nullo modo contradicit, utpote quæ de his omnino silet; imo potius concordat, cum, casu quo violaretur sepulcrum, imponat multam, civitati solvendam Hieropolitanæ; sane ideo, quod ibi illud esset.
m Τόδ᾽ ἐποιήσα. Conf. Comment. præv. num. 16.
n Hunc versiculum expungit Garruccius, quod mera sit amplificatio Metaphrastica [Ibid.] ; item et sequentem: nam, inquit [Ibid.] , poterant quidem admirationi esse magni illi oculi ætate Metaphrastæ, quando parietibus solebant inseri giganteæ effigies et icones; at tempore Abercii talia nec videbantur nec usui erant. Reponet forte quis, non opus fuisse istiusmodi grandibus figuris, ut auctor Epigrammatis magnos oculos Christo daret, cum alia multa sint quæ ad hoc eum inducere potuerint. Numquid apud Homerum frequens deabus affigitur vox βοῶπις, quæ a Schrevelio redditur: Cui bovini sunt oculi, magni et venusti? Nec omittendum quod ad hunc locum notat D. Pitra [Spicil. Solesm. tom. III, pag. 553.] : Hic ultro subeunt animo egregiæ illæ Pastoris boni imagines, pictura aut mussivo opere expressæ, grandibus oculis conspicuæ non semel, quæ ad hæc usque tempora in cœmiteriis et basilicis romanis supersunt. Confer Perret: Catacombes de Rome, pluribus in locis.
o Supplet hic D. Pitra voces τὰ ζωῆς, nec improbat Garrucius [Civilta. Ibid.] ; ipse tamen loco ζωῆς ponit θεοῦ, quia priorem vocem paulo infra adhibiturus est. Cæterum verba vitæ et Dei eumdem habent sensum. Halloixius versiculum imperfectum reliquit.
p
Ita habet D. Pitra:
Εἰς Ῥώμην ὅς ἐπεμψέ με τὴν βασιλείαν ἀθρῆσαι.
Garruccius pro τὴν scribit σὴν, deletque sequentem Hexametrum, atque verba vult interpretanda non sensu proprio sed translato, ita ut significent Abercium a Christo Romam fuisse missum ut suam ecclesiam σὴν βασιλείαν videret [Ibid. pag. 84 et 85.] .
q
Per λαμπρὰν σφραγῖδα clarum signum seu annulum, intelligit Abercius annulos aureos in senatorum et equitum Romanorum (qui maximo numero erant) digitis splendentes [Halloix, tom. II, pag. 141.] . Teste Plinio, quid haud multum ab ætate S. Abercii distat, consuetudo ferendi in digitis annulos, Romanis fere propria erat, cum, inquit [Histor. natur. lib. XXXIII, cap. 6, tom. V, pag. 13. Paris. 1685.] , nullos omnino annulos major pars gentium hominumque, etiam qui sub imperio nostro degunt, hodieque habeat. Et notat Halloixius [Ubi supra.] , haud mirum, si in Phrygia annulos non viderit Abercius, Romæ eorum copiam stupuisse; tanto magis quod, essent qui tres annulos uni minimo digito congererent [Plinius, lib. cit. pag. 14.] . Plura vide apud Plinium, qui initio libri XXXIII quasi ex professo de annulis tractat. Confer Pitisci Lexicon Antiquitatum Roman. Negat Garruccius agi hic de annulis qui digito gestantur. Observat itaque vocem σφραγίς varias habere significationes. Redditur latine: annulus digitalis, obsignatorius, sigillum; item caracter animis per baptismum et confirmationem impressus atque indelebilis; quæ quidem multis demonstrat ille [Civilta cattolica, an. 1856, tom. II, pag. 85 – 87.] ; nec tamen ex his rectam hujus versiculi dari posse opinatur interpretationem. Credat, ait [Ibid. pag. 87.] , qui voluerit, Abercium, alludendo ad baptismum et confirmationem, dicere solum voluisse: Ego Romæ vidi populum christianum. Hoc enimvero nec ille nec quivis initiatus poterat ignorare! Non ergo ejus opinione sumenda materialiter est vox σφραγὶς, sed latiori sensu. Reddit proinde versiculum Garruccius latine: Vidi illic populum clarum fulgente sigillo, scilicet, populum, ut ipse exponit, cui Deus insigne illud concessit donum, ut primam et infallibilem haberet cathedram. Sequentes quoque duos versiculos huic accommodat interpretationi, quos propterea haud leviter emendandos existimat, hancque proponit lectionem totius loci, ubi de itinere Romano:
Hortator fuit, ut Romam, tua regna, viderem;
Vidi illic populum clarum fulgente sigillo,
Atque Petro Pauloque animis concordibus; intus
Martyrii inspectus locus ipse.
Ut sensus sit, secundum Garruccium: “Grassantibus Montani erroribus, Christus Romam me misit (Abercium), ut confirmarer in fide, videndo ecclesiam matrem et principalem (tua regna βασιλείαν), et populum prima et infallibili gaudentem cathedra (fulgente sigillo λαμπρὰν σφραγῖδα ἔχοντα), qui doctores habuit Petrum et Paulum (συνομηγορέας Πέτρον καὶ Παῦλον) quorum et ibidem martyrii locum inspexi.” Sane hæc, absolute sumpta, sibi optime cohærent recteque concordant; ast nuspiam, ut dixi Comm. præv. num. 17, ita reddita leguntur, imo et longe diversa sunt a textu omnium Mss.
r Vide supra Annot. d. Resecat Garruccius omnia quæ ad hanc peregrinationem pertinent. Conf. Comm. præv. num. 17.
s
Παῦλον ἔσωθεν. Nemo facile hæc verba explicaverit. Fortassis locus corruptus est. Reddit Halloixius: Collectosque habui cunctos, intus quoque Paulum; et, quod mireris, ne verbum quidem addit explicationis gratia. Surius ita vertit: Habui autem omnes ad eamdem venientes concionem et Paulum intrinsecus. Num forte dicere intendit Abercius, se in hac peregrinatione animatum fuisse exemplo et præceptis S. Apostoli gentium, quæ continue sibi ab oculos ponebat? D. Pitra, præeunte Dubnero, hanc adhibet emendationem; loco Παῦλον ἕσωθεν ponit
πάντας
δὴ
ἔωθεν
Ἔσχον
(ἐμοὶ)
συνομηγυρέας
porro omnes ex oriente habui mecum (in sacris) unanimes [Spicilegium Solesmense, tom. III, pag. 533 et 534.] . Subjungit in nota [Ibid. pag. 533.] : omnes (codices) interponunt illud: Παῦλον ἔσωθεν, absque ullo sensu: quam quidem ἀλογίαν Surius sincera reddidit interpretatione sed absona: “Habui autem omnes etc.” Sed aptissime Dubnerus suggessit ἔωθεν … Cætera (quæ sequuntur in Epigrapha de Pisce allegorico) concordant cum 1 Cor. XI, 20 et seqq. (ubi de mensa Eucharistica: Convenientibus ergo vobis in unum etc.) quæ dum in margine notarius aliquis cum siglis forte implexis excitaverit; inde mali labes. Posset id forte admitti, si in uno alterove codice hæc tantum haberentur; sed cum omnes interponant illud, haud facile capio, qui notarius aliquis fuerit mali labes et causa. Quam diversa censeat et quomodo textum emendet Garruccius, supra vidimus litt. q.
t Πίστις δὲ παντὶ προῆγε. Halloixius et Garruccius delent vocem παντὶ; item D. Pitra, qui præterea, etquidem solus ut putem, loco προῆγε habet προσῆγε et reddit: Fides namque singulis produxit, ut jam hæc spectent ad Piscem eucharisticum. Apud alios voces illæ separantur et sensu sumuntur absoluto, indicantes fidem ubique et in omnibus Abercio præluxisse, nec aliud eum quæsivisse in omni vita sua, et speciatim in peregrinationibus, nisi ut Christi fidem diffunderet.
u Est illud satis compertum et exploratum, Christum imprimis denotari Piscis symbolo. Ita Mamachius [Origines et antiquitates christianæ, lib. I, § 6, tom. I, pag. 56 Romæ, 1749.] . Notum quoque est vocem græcam ἰχθὺς (latine Piscis), initiales ex ordine præbere litteras verborum Ἰησοῦς Χρῖστὸς Θεοῦ Υἱὸς Σωτὴρ Jesus Christus Dei Filius Salvator. Vide Halloix [Tom. II, pag. 142 et 143.] , item Spicilegium Solesmense [Tom. III, pag. 499-584.] ubi ex professo de Pisce allegorico et symbolico tractatur. Unde eruditus vir J. B. de Rossi [Ibid. tom. III, pag. 546.] : Piscis imaginem in christianis veteris ævi monumentis passim obviam, Ἰησοῦν Χριστὸν Θεοῦ Υιὸν Σωτῆρα, et qui in Christo renascuntur et vivunt Pisciculos id est fideles, significare, ipsa nos antiquitas adeo disertis testimoniis edocuit, ut ejus rei multiplicari quidem argumenta possint, certitudini autem, quæ summa jam est, quidquam addi non item. Cæterum nemo non assentiet D. Joanni Baptistæ Pitra, qui S. Abercii Titulum vocat splendidum de eucharistico Pisce, quo vix aliud est præclarius, testimonium; imo fere unicum … quo arcana ἰχθύος tessera cum B. V. Maria conciliatur.
v Ex his septuaginta duobus annis, quibus vixisse dicitur S. Abercius, concludit variis ex conjecturis Halloixius, eum sub annum Domini nonagesimum sextum [Halloix, tom. II, pag. 55.] natum. Vide Comm. præv. num. 10, ubi demonstravimus nihil certi statui posse circa annos, quibus omnino natus vel mortuus S. Abercius sit.
x Hæc cogitans oraverit pro Abercio quicumque nobiscum sentit. Surius.
y
Non desunt, quibus mirum imo et reprehendendum videatur, S. Abercium de morte cogitantem, fuisse sollicitum de alterius sepulcri vetanda superimpositione, atque secus facienti imponenda multa; ast, reponit Halloixius [Halloix, tom. II, pag. 144.] , id videri alienum a sancto Viro non debet, imo magis ad illius spectat providentiam, quod sepulcrum suum ac monumentum, unde aliqua ad posteros emanare utilitas poterat, abscondi vetuerit. Cæterum mos non immittendi mortuos super mortuos ab antiquissimis temporibus receptus tam apud hebræos et gentiles quam apud Christianos erat, ut probat Jacutius in suo commentario de Bonusæ et Mennæ titulo [Christianarum antiquitatum specimina quæ in vetere Bonusæ et Mennæ titulo pag. 31 et seqq. Romæ 1758.] . Quam in rem citari solet locus Tertulliani ex libro de Anima [Cap. 51. Patrologia Migne, tom. II, col. 738.] : Est, inquit, et alia relatio apud nostros, in cœmeterio, corpus corpori collocando spatium recessu (nempe prodigioso) communicasse. Probatur item mos ille ex concilio Autisiodorensi anni 578: Non licet mortuum super mortuum mitti [Sirmond. Concilia Galliæ, tom. I, pag. 363.] ; et Matisconensi anni 585: Comperimus multos necdum marcidatis mortuorum membris sepulcra reserare et mortuos superimponere… Ideoque statuimus ut nullus deinceps hoc peragat. Quod si factum fuerit, secundum legum decreta, superimposita corpora de eisdem tumulis rejactentur [Ibid. pag. 388.] ; ita quoque in Capitularibus Caroli Magni: Mortuum super mortuum non ponant [Pertz, monumenta Germaniæ. Leges, tom. II, app. pag. 83.] . Hinc, etiam in vetustioribus nonnullis titulis, diræ ac maledicta in eos qui tale quid attentare ausi fuissent [Jacutius, ubi supra, pag. 39 et seq.] : Nemo suum vel alienum cadaver super me mittat; quod si hoc præsumpserit, sit maledictus et in perpetuum amathemate constrictus. Et in ipso Bonusæ et Mennæ titulo, quem Jacutius ad quarti interlabentis, incipientisve quinti sæculi tempora revocari existimat [Ibid. pag. 4.] , inter alia legitur: Habeat anatema a juda si quis alterum hominem super me posuerit [Ibid. pag. 31.] . Ad hoc apposite notat idem Jacutius [Ibid. pag. 41.] : Quotus enim est quisque, qui vel æquissimum non edixerit esse, ut Christi nempe fideles ad vita functorum requiem sartam tectam servandam, ultionis divinæ mala in illius protulerint violatores quoscumque, in quos ipsi se ethnici, nedum principum suorum legibus constitutisque pœnæ nomine mulctis opposuere; verum plurima in hos ipsos, perinde ac in sacrilegos nequissimosque mortalium consuevere projicere maledicta, fore eis optando iratos. manes. Ossa. suorum, eruta. atque. dispersa, nec non DEOS. IRATOS. QUOS. OMNES. COLUNT; vel his gemina (similia) alia, quæ in exscriptis ab Grutero potissimum ac Menkenio paganorum epitaphiis recensentur? Quid quod sacris in litteris plura auditu fandoque ipso horrentia proferri solent in impios maledicta, uti illa præprimis in amarissimis Zelotypiæ aquis contra mulierem adulterii suspicione sese purgantem congesta [Num. V, 14 – 31.] ; illaque dein adversus omnes divinæ legis transgressores Ebræos ab Levitis, in populi concione, Mosis jussu prolata [Deut. XXVIII, 16 et seqq.] ; nil ut dicam de plagis maledictisque tot aliis, quæ in libri Apocalypseos violatorem pronuntiavit Johannes [Apocalyp. XXII, 18.] ? At si isthæc plenissimæ horroris diræ, Reinesio (contra quem hic agit Jacutius) ipso judice, nequaquam esse dicique possunt difformes mansuetudini Dei; nec eæ adhuc in antiquorum exstantes Christianorum Titulis diræ culpari poterunt adeo, inde ut mansuetudini pietatique Christianæ difformes reputentur. Hactenus Jacutius. Paulo ante dixerat [Ubi supra, pag. 36 et seqq.] : Sane hæc Ethnicorum Ebræorumque sepulcralis religio, optato tandem asserta fuit veritatis in lumine a fidelibus priscis; qui probe quum essent adeo de mortuorum resurrectione instructi, ut antiquius nil inde creditu, nilque in ore retinuerint frequentius, quam eorum sepulcra, domus esse quietis, suosque mortuos in somno pacis dormire, immutationem expectantes suam et adventum gloriæ magni Dei, jam immane propterea execrandumque reputavere piaculum, ut suorum in Christo mortuorum pax ista, ex aliorum præsertim illa unius supra aliud injectione cadaverum turbaretur [Conf. Ang. Maium, Vet. scriptorum etc., tom. V, in Præfatione, pag. XVI.] . Ad multam quod attinet, similia rursus in antiquis sepulcrorum epigraphis nonnumquam occurrunt. Sic Polæ, teste Halloix [Tom. II. pag. 144.] , quæ urbs Istriæ est, in horto quodam ad S. Stephanum (ut Gruterus habet) sequens legebatur Inscriptio, quæ haud parum cum Aberciani Tituli fine consentit:
AVIDIA MAXIMINA.
DOMVM. ÆTERNAM. V. S. P.
SI. QVIS. ALIVD. CORPVS.
SVPERPOS. DET. FISCO. P.
CCC. M. N.
MAXIMINA
DOMVM ÆTERNAM
VIVA SIBI POSVIT
SI QVIS ALIVD CORPVS
SVPERPOSVERIT
DET FISCO X CCCMILLIA
id est, denariorum tria millia. Denique Fabretto monumentum hoc Christianum est; aliter sentit Jacutius, quum, inquit [Ibid. nota] , nullum in eo ipso occurrat Christianismi indicium, ibique imo gentilitas, nedum (tam) ex formula domum æternam …, quam ex pecunia, se prodat illa, quæ inibi, pœnæ nomine adjudicata est fisco, jam is pro Ethnico existimandus est Titulo. Nullo tamen modo negat Jacutius id genus multam in Christianis monumentis adhiberi non potuisse. Nec prætermittendum, quod habet Angelus Maius in Præfatione ad Inscriptiones Christianas, quas juxta Marinii codices mss. publici juris fecit in sua Scriptorum veterum nova collectione tom. V: Ego, ait [Pag. XXII et seq.] , a Marinio disquisitionem potissime optassem de inscriptionibus, quæ utrum Ethnicæ an Christianæ sint, dubitatur… Fateor id quidem magni ac subacti esse judicii, diuturnæque peritiæ atque laboris, nec sine multarum rerum cognitione (quæ in Marinio abundabat), veluti formularum et signorum, quæ sæpe eadem in utriusque religionis castris militant, dictionum etiam, emblematum atque siglorum, in dubiis hujusmodi certum denique aliquid posse constitui. Nam quis non rideat boni illius credulitatem viri, qui litteras I. O. M. lapidi inscriptas præ foribus monasterii, cui præerat, interpretabatur introitus omnium monachorum, et non potius Jovi optimo maximo, ut in classe inscriptionum de diis ethnicorum passim legimus?
z Codex Colbert. 1540 invertit numeros; Romanis mille; Hierapoli duo millia solvenda imponit. Garruccius utrobique habet: Duo millia nummum.
aa Hic est, qui apud Lequien vocatur Abercius II, de quo hæc solum refert: Sancti Abercii successor Abercius alter fuit ex Hierapolitano ecclesiæ archipresbytero, a decessore suo Abercio designatus, ipsoque vivente confirmatus. Ita fertur in Vita Abercii prioris [Oriens christianus, tom. I, col. 834.] . Ibidem inter episcopos Hierapolitanos ordine X venit Abercius III [Ibid. col. 835.] , qui subscripsit Chalcedonensi concilio: Abercius minimus episcopus Hierapolis Phrygiæ Salutaris.
bb In Μεταφράσει Boissonadii additur clausula hortatoria, quam ita latine redditam alicubi reperio: Et sepultus est magnifice in hoc, quem sibi ipse paraverat, tumulo. Ejus virtutem æmulemur audientes: neque enim simpliciter in descriptionem laudatorum hominum vitas Spiritus sanctus tradi permittit; sed ut quisque inveniens quod ex illis utile est, et imitatione meliorum vertutem exercens, similis gloriæ non expers in die retributionis inveniatur, gratia et largitate D. N. J. C., cui gloria in sæcula. Amen. Coronidis loco adscribam ex codice Parisiensi num. 1540, quæ sequuntur post epigraphen usque ad Actorum finem. Diximus Comm. præv. num. 2 codicem hunc recentioris quam alios esse ævi; quod ex modo narrandi seu stylo etiam probari mecum, putem, existimabit eruditus lector: Καὶ τοῦτο πράξας· καὶ συναγαγὼν τοὺς πρεσβυτέρους καὶ διακόνους τῆς ἐκκλησίας, καὶ τινας τῶν ἀδελφῶν, εἶπεν πρὸς αὐτούς· Τεκνία μου, ἐγὼ μὲν ὡς ὁ Κύριος προσέταξεν, μεθίσταμαι· ὑμεῖς δὲ βουλεύσασθε περὶ ἐπισκόπου. Καὶ πρὸς ἑαυτοὺς οἱ πρεσβύτεροι καὶ οἱ διάκονοι καὶ οἱ ἀδελφοὶ μικρὰ διαλεχθέντες, ἐπελέξαντο τὸν ἀρχιπεσβύτερον, καὶ αὐτὸν ὀνόματι Ἀβέρκιον· ἐπαινέσας οὖν τὴν προβολὴν αὐτῶν ὁ ἅγιος, ἐπέθηκεν ἐπ᾽ αὐτὸν τὰς χεῖρας, καὶ ἐπευξάμενος καὶ εὐλογήσας αὐτὸν. Οὐ μετὰ πολλὰς ὥρας παρακαθεζομένων αὐτῶν πάντων, ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ τὰς χεῖρας ἐκτείνας, εἶπεν· εὐχαριστῶ σοι Κύριέ μου Ἰησοῦ Χριστὲ, ὁ μέχρι τῆς σήμερον φυλάξας τὸν δοῦλον σου· καὶ ἁξιώσας με εἰς τὴν πόλιν σου, ἣν ἐκέλευσάς με ἐπισκοπεύειν, μεταστῆναι τοῦ προσκαίρου βίου τούτου· καὶ εἴη τὸ ὄνομά σου δεδοξασμένον, εἰς τοὺς ἀτελευτήτους αἰῶνας τῶν αἰώνων. Καὶ πάντων τῶν παρεστώτων τὸ ἀμὴν ἐπευφημισάντων παρέδωκεν τὸ πνεῦμα αὐτὸῦ τοῖς παρεστῶσιν ἀγγέλοις. Ἐπιμελησάμενοι οὖν οἱ παρόντες τοῦ σώματος, ὡς ἦν δυνατὸν ἔθαψαν εἰς τὸν τύμβον, ὃν ὡς προείρηται κατεσκεύασεν ἑαυτῷ. Ἐτελεύτησεν δὲ ὁ ἅγιος Ἀβέρκιος, μηνὶ Ὀκτωβρίῳ κβ κατὰ Ῥωμαίους. Καὶ ὑποστρέψαντες πάντες οἱ ἀδελφοὶ, εἰσήγαγον ὃν ἐψηφίσαντο ἐπίσκοπον, καὶ αὐτὸν ὡς εἴρηται Ἀβέρκιον καλούμενον, εἰς τὴν ἐκκλησίαν· καὶ ἐκάθισαν αὐτὸν εἰς τὸν θρόνον τῆς ἐπισκοπῆς τοῦ ἁγίου καὶ ἰσαποστόλου Ἀβερκίου· δοξάζοντες καὶ αἰνοῦντες τὸν φιλάνθρωπον Θεὸν καὶ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν, σὺν τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Hæc cum fecisset, congregavit presbyteros et diaconos ecclesiæ, nonnullosque ex fratribus; quibus dixit: filii, ego quidem, prout Dominus constituit, moriturus brevi sum: vos vero consulite de episcopo. Presbyteri et diaconi fratresque paululum inter se collocuti, elegerunt archipresbyterum nomine quoque Abercium. Probavit sanctus Vir illorum propositum, eique manus imposuit et benedixit. Paucis post horis, illisque circumstantibus, in cælum aspiciens extensisque manibus: Gratias, inquit, ago tibi, Domine mi Jesu Christe, qui in hunc usque diem custodisti servum tuum, et dignatus es me in civitate, cujus voluisti me esse episcopum, ex hac vita vocare. Sit nomen tuum benedictum in infinita sæcula sæculorum. Cumque circumstantes omnes dixissent Amen, tradidit spiritum adstantibus angelis. Cum ergo, qui præsentes erant, corpus defuncti curassent, illud in tumulum quem, ut dictum est, ipse sibi paraverat, deposuerunt. Mortuus est S. Abercius mense Octobri die XXII secundum Romanos. Tum fratres omnes regressi introduxerunt in ecclesiam episcopum quem elegerant, vocatum quoque, ut diximus, Abercium, atque imposuerunt cathedræ pontificali sancti et apostolis æqualis Abericii, laudantes et benedicentes benignissimum Deum ac Dominum nostrum Jesum Christum cum sancto Spiritu cui gloria et potestas in sæcula sæculorum.
DE SS. ALEXANDRO, EPISC.; HERACLIO, MILITE; ANNA, THEODOTA, GLYCERIA ET ELISABET MM.
FORTE SÆC. II VEL III.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Memoria et Passio ex Menologio ac Menæis Græcorum et Martyrologio
Romano. Ædes SS. Martyribus illis sacra Constantinopoli in Cupresseto.
Alexander, episcopus, martyr (S.)
Heraclius, miles, martyr (S.)
Anna, martyr (S.)
Theodota, martyr (S.)
Glyceria, martyr (S.)
Elisabet, martyr (S.)
AUCTORE B. B.
In Menologio græcorum Basilii legitur: Certamen sacrosancti martyris Alexandri et sociorum Heraclii, Annæ, Theodotæ et Glyceriæ [Menologium Græcorum, part. I, pag. 134.] . Atque subjungitur: Alexander sacer martyr cum episcopus esset, et libere Christum prædicans multos Judæorum Græcorumque ad Christi fidem traductos baptizaret, retentus a regionis præfecto, direque tortus et dilaniatus; cum idolis sacrificare compelleretur, nulla arte ad id induci potuit. Cujus constantiam miles quidam Heraclius nomine admiratus, in Christum credidit; quare et ipse multis tormentis excruciatus, capite plectitur. Alexander vero multis editis miraculis, quippe qui Christi opera a plagis sanatus fuerat, tres etiam feminas ad Christi fidem pertraxit, Annam, Theodotam et Glyceriam; quæ in conspectu præfecti oblatæ, ipsum objurgarunt, et idolorum superstitionem falsam appellarunt. Quamobrem ira excandescens præfectus, caput Alexandro primum amputari jubet; deinde Sanctas suppliciis vexatas capitis damnavit. Atque ita finem habuere. Hæc quidem in Menologio; in Menæis [Octobris, pag. 132. Venetiis 1843.] eadem fere leguntur, ast loco trium, ponuntur mulieres quatuor γυναῖκας τέσσαρας Theodotam et Glyceriam, Annam et Elisabet; præterea his quatuor gladio etiam cæsis omnium postremus Ὕστερον δὲ πάντῶν S. Alexander capite plexus occubuisse scribitur.
[2] [ex Menologio et Menæis.] Utra verior sit narratio, dubito an certo statui queat. Sane præclarissimum est Menologium græcorum, circa annum 984 græce editum jussu Basilii imperatoris, non quidem Macedonis, ut perperam asseruit Baronius [Ad annum 886.] ; bene vero Junioris seu Porphyrogeniti, qui sæculo integro posterior Macedone fuit, ut recte notat post alios Josephus Simonius Assemani [Kalendaria ecclesiæ universæ, tom. I, pag. 100. Romæ 1755.] ; ubi præterea declarat se operis illius curasse editionem, auctoremque esse Præfationis, parti I afflixæ; quod cæteroquin ex Titulo nemo unus vel suspicaretur [Menologium græcorum … nunc primum græce et latine prodit studio et opera Annibalis cardinalis Albani. Urbini 1727.] . Omnium antiquissimum, judice Zaccaria [Bibliotheca Ritualis, tom. I, pag. 89. Romæ 1776.] et augustissimum est Menologium illud; de quo et decessores nostri [Acta SS. tom. I Martii, pag. 861.] : est … ceteris (Menologiis), quæ vidimus, omnibus illustrior hæc collectio, auctoritatisque majoris. Editum est opus ex duobus codicibus: altero, eoque præstantissimo, Vaticano, sex complectente menses a Septembri ad Februarium. Codicis dignitatem, inquit Assemani [Menologium. Præfat, pag. VII.] , supra ceteras laudes commendant, quadringentæ ac triginta imagines (quot scilicet præfatis sex mensibus memorantur varii Sancti seu Sanctorum classes) ab illustribus Basiliani ævi artificibus, mimio depictæ; addunturque singulis imaginibus ad marginem pictorum nomina, quæ in hujus editionis margine quadringenties trigesies repetere, nullius operæ prætium duximus; picturæ denique illæ accurate ære incisæ fuerunt trium Pontificum, Clementis XI, Innocentii XIII et Benedicti XIII sumptibus. Alterum codicem reperisse se testantur Henschenius et Papebrochius [Acta SS. Ubi supra.] , in Basilianorum monachorum monasterio Cryptæ Ferratæ; non quidem pari (ac Vaticanus) characterum elegantia et picturarum ad singulas paginas deliciis exornatum … sed antiquitate et fide nihilo inferiorem. Mirum post hæc non est, injuriosam (ab Harlesio, Fabricii editore, iniqua etiam dicitur [Bibliotheca græca, tom. X, pag. 147. Hamburgi 1807.] ) a supra laudato Assemanio [Kalendarium. Ubi supra.] vocari Caroli Macri censuram, aientis, a catholicis caute legendum (Menologium), quia multi, qui schismatici exstiterant pro Sanctis in hoc kalendario celebrantur. Reponit Assemanius: Atqui nullus est ibi schismaticus; omnes vero orthodoxi; et pro Sanctis in utraque ecclesia, Romana scilicet et Græca habiti. Legantur Sanctorum nomina; consulantur Allatius, Ughellius, Bollandiani. Unus est Macrus, qui quum librum illum neque vidisset, tam animosum tamen, tamque injustum de eo profert judicium.
[3] [Num tres vel quatuor SS. Feminæ numerandæ.] Ad sanctas Feminas, cum S. Alexandro passas, quod attinet, tres tantum numerantur in Menologii textu, Anna, Theodota et Glyceria, totidemque cernuntur in tabella seu imagine Passioni præfixa: scilicet ad dexteram legentis exhibetur S. Heraclius capite truncatus; versus medium S. Alexander cum carnifice, qui stricto elevatoque gladio beati viri cervicem jamjam percussurus est; ad sinistram partem stant tres sanctæ Mulieres. In Menæis quatuor nominantur, addita nempe S. Elisabet. Baronius (qui, ut ipse nos docet [Menologium. Præfat. Ad calcem.] , codicem Vaticanum præ manibus habuit adeoque mensem Octobrim, qualis in excuso Menologio continetur) in medio reliquit quæstionem. Ita nempe annuntiat hac die 22 Octobris in Martyrologio Romano: Item (id est, non Hadrianopoli, ubi præcedens classis ponitur; sed apud Græcos, ut recte adnotat Castellanus) sanctorum martyrum Alexandri episcopi, Heraclii militis et Sociorum; imo Sociarum, siquidem feminæ sint. Quatuor leguntur apud laudatum Castellanum [Martyrologe universel, 22 Octob.] , immutato paulisper Menæorum ordine: Anna, Elisabeth, Theodota et Glyceria; eodem modo Seberus [Ecclesiæ græcæ martyrologium metricum, pag. 345. Lipsiæ 1727.] , in epigrapha ad versiculos ex Menæis desumptos, qui sunt hujusmodi:
Τμηθεὶς
ὁ
σεπτὸς
Ἀλέξανδρος
αὐχένα,
Καὶ
μάρτυς
ἐστὶν,
οὐ
θὺτης
Χριστοῦ
μόνον.
Θεοδότην
ἄγχουσιν
καὶ
Γλυκερίαν,
Θεοῦ
γλυκείας
ἠγαπηκύιας
δόσεις.
Στῶμεν
καλῶς,
καὶ
θῶμεν
αὐχένας
ξίφει,
Ἀθλοφόροι
λέγουσιν
ἀλλήλαις
δύο.
Verendus Alexander ense cæditur,
Qui mysta Christi ejusque martyr est simul.
Theodotam Glyceriamque strangulant,
Dulces amantes Numinis dotes boni:
Nunc stabimus pulchre, caputque dabimus
Ferro, triumphantes loquuntur invicem.
Qui quidem ïambi latini satis accurate sensum reddunt textus græci, non tamen ad verbum, ut legenti manifestum est. In Synaxariis mss. nostris Ambrosianis vacat dies 22 Octobris; Sirmundiana recitant elogium ex Menæis, cui nonnulla subnectuntur de cultu, quæ numero sequenti adscribam. Equidem starem potius Menologio, si hoc Menæis revera contradiceret: ast non ita est. Silet tantum de S. Elisabet; ac proinde argumentum præbet mere negativum, quod ex genere suo non prævalet diserto Menæorum testimonio; quemadmodum nec binarius ïamborum officit ternario Menologii numero. Fieri etiam potuit, ut aliunde S. Elisabet accreverit turmæ et, licet alibi passa, communem sit nacta cultum. Apud latinos, Romano excepto Martyrologio, non occurrit Sanctorum nostrorum mentio: nihil in Hieronymianis; nihil in Adone et Usuardo, hujusque plurimis apud Sollerium Auctariis.
[4] [De eorum Æde sacra] Ignoramus quo tempore contigerit martyrium istud; putem sæculo secundo vel tertio. Nec etiam scimus cujus sedis S. Alexander fuerit episcopus. S. Heraclius diserte miles vocatur. Reliquæ tres aut quatuor simpliciter feminæ γυναίκες dicuntur, ut non liqueat an virgines essent vel viduæ, vel fortassis adhuc matrimonio junctæ. Locus Martyrii primo intuitu videri posset subindicari in Sirmundi Synaxariis mss., ubi, recitato ex Menæis elogio, additur: τελεῖται δὲ ἡ αὐτῶν συνάξις ἐν τῷ μαρτυρείῳ αὐτῶν πλησίον ἁγίου Γεωργίου ἐν τῷ κυπαρισσίω agitur autem horum conventus seu festum in martyrii sui statione ad S. Georgii in cupresseto, (loco cyparissis consito): ita nempe in Ms. Bibliothecæ Parisiensis latine redduntur verba illa Synaxarii Sirmundi seu collegii Claromontani Parisiis, postea a Ludovico Magno dicti. Quem in locum duo animadvertenda habeo: alterum est, μαρτυρείον, in media latinitate Martyrium, sumi pro æde sacra, Deo sub Martyrum invocatione dicata [Glossarium Ducangii.] . Quod si ita sit, ex voce hac nihil concluditur de loco passionis. Scribit Faustinus Arevalus in Notis ad Etymologias S. Isidori Hispalensis [Opera, tom. II, col. 982, Migne.] : Martyrium græce, Memoria latine, erat ecclesia super alicujus vel aliquorum Martyrum sepulcrum constructa. Sed proprie locus ipse sub altari principe, in quo corpora sanctorum Martyrum requiescunt, martyrium seu confessio appellatur. Hinc Confessio sanctorum Apostolorum in templo Vaticano. Ex his aliquid amplius haberetur, si nullam factam fuisse S. Alexandri et Sociorum constaret translationem: sed hac de re altum apud scriptores silentium. Nihilominus crediderim translationi hac præcipue de causa, quod Μαρτυρείον, constitutum in ipso loco passionis, idque in urbe celeberrima, nempe Constantinopoli, proprio nomine SS. Alexandri et Sociorum recenseretur. Nisi quis existimaverit verba ἐν τῷ μαρτυρείῳ αὐτῶν Πλησίον ἁγίου Γεωργίου ita intelligenda esse, ut declarent, SS. Martyribus nostris dedicatam fuisse ecclesiam, hancque haud multum dissitam a S. Georgii æde. Qua admissa interpretatione, locus passionis satis clare innotesceret. Alterum, quod animadvertendum habebam, illud est voces, πλησίον ἁγίου Γεωργίου ἐν τῷ κυπαρισσίῳ haud parum sollicitos jam habuisse decessores nostros. Sic Papebrochius in Actis S. Georgii [Acta SS. tom. III Aprilis, pag. 112.] refert in Menæis 26 Novembris addi, in Synaxario Sirmundi, elogio S. Alypii: ἐγκαίνια τοῦ ἁγίου Γεωργίου ἐν τῷ Κυπαρίσσῳ Encœnia seu Dedicatio S. Georgii in Cyparisso seu Cupresso; atque subdit, his verbis non significari urbem hujus nominis Cyparissa, quales apud Ortelium (idem est apud alios) variæ notantur, argumento est articulus τῷ, qui non solet ante urbium nomina in simili constructione poni, sed ante nomina locorum particularium; et hunc quidem locum, Cyparissi seu Cupressi appellatione notum, puto Constantinopoli aut circa eam inquirendam. Si ad litterarum apices attendatur, non est accurata Papebrochii notatio. Præ manibus habeo ipsum illud Sirmundiani Synaxarii apographum ms., quo decessores nostri, adeoque et Papebrochius, usi sunt, in quo loc. cit. clare habetur [Pag. 121.] : ἐν τῷ κυπαρισσίῳ, in Cupresseto, non ἐν τῳ κυπαρίσσῳ in Cyparisso seu cupresso; eadem lectio est in Additamento ad elogium SS. Alexandri et Sociorum. Sed et in Menæis impressis [Venetiis 1843, pag. 41.] ad diem 9 Maji invenio: τελεῖται δὲ αὐτοῦ (Χριστοφόρου) σύναξις ἐν τῷ μαρτυρίῳ αὐτοῦ, τῷ ὄντι πλησίου τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου ἐν τῷ κυπαρισιῳ; item ibidem ad diem 22 Junii [Ibid. pag. 81.] : Agitur synaxis SS. Zenonis et Zenæ MM. ἐν τῷ ἁγιῳ μαρτυρείῳ τοῦ ἁγίου Γεωργίου ἐν τῷ κυπαρισσίῳ. Alibi aliarum rursus ædium divo Georgio sacrarum fit mentio. Sic in Menæis typo excusis ad diem ejus onomasticum 23 Aprilis [Ibid. pag. 100.] : τελεῖται δὲ ἡ αὐτοῦ σύναξις ἐν τῷ ἁγιωτάτῳ αὐτοῦ μαρτυρίῳ, τῷ ὄντι ἐν τῷ Δευτέρῳ agitur ejus conventus in sanctissimo ipsius Martyrio (æde), quod est in Deutero.
[5] [juxta S. Georgii in Cupresseto,] Atque hæc ex Menæis et Synaxariis in quibus quater saltem occurrit mentio S. Georgii in Cupresseto. Aliunde plures ædes Constantinopoli exstitisse sancto huic Martyri sacras efficitur ex Ducangio et Banduro. Ille quinas numerat [Constantinopolis christiana, lib. IV. pag. 124 et 125.] ; hic plures quoque laudat variis in locis atque accurate in Indice tom. I, notatas [Imperium orientale, sive antiquitates Constantinopolitanæ. Paris. 1711.] ; ast nulla apud eos ἐν κυπαρισσίῳ dicitur; unde et Ducangius ignorare se declarat quo loco hæc steterit [Constantinopolis christiana, ibid. pag. 121.] . Præterea in Tabula topographica urbis Constantinopolitanæ in tres partes divisæ, qualis ab auctore anonymo, qui Alexii Comneni tempore vivebat, describitur, quam exhibet Bandurus initio tomi II Imperii Orientalis, in hac, inquam, tabula binæ sunt S. Georgii ecclesiæ: altera versus portam Polyandri seu in Deutero, ut manifeste de hac agant Menæa ad diem 23 Aprilis; altera in parte urbis, priori e diametro opposita, nempe in Manganis. An vero et quæ, ex duabus istis S. Georgii ædibus, sita fuerit in Cyparissiis incompertum nobis est, ait Pinius noster in Actis S. Christophori ad diem 25 Julii [Acta SS. tom. VI Julii, pag. 128.] . Nec ego quoque dixero. Id tamen noto: ex Menæis ad 9 Maji habetur ecclesia S. Christophori πλησίον τοῦ ἁγίου Γεωργίου ἐν τῴ κυπαρισσίῳ, atque ex iisdem 16 Decembris: τὰ ἐγκαίνια τοῦ ναοῦ τοῦ ἁγίου μαρτυρος Χριστοφόρου πλησίον τοῦ ἀγίου Πολυεύκτου, ita ut videatur haud procul exstitisse illa tum ab æde S. Polyeucti, tum ab æde S. Georgii ἐν τῷ κυπαρισσίῳ, quæ proinde posteriores duæ haud longe ab invicem dissitæ forent existimandæ. Jam vero in superius laudata Tabula ponitur S. Polyeucti ecclesia versus urbis medium, æqualiter fere distans a Manganis et Deutero. Num forte ibidem erat S. Georgius in Cupresseto? Vel an S. Christophori Μαρτυρείον et ejusdem Ναῦς, diversæ ab invicem sunt ædes, atque diversis in locis seu partibus urbis Cpolitanæ sitæ? Aliud non habeo quod dicam, ne tenebris addere videar tenebras. Id certum, hactenus præter Menæa et Synaxaria, aliud opus a me non repertum, ubi mentio fiat ædis in Cupresseto intra urbis Constantinopolitanæ limites. Cæterum memorata Tabula Menæis longe ætate posterior videtur, utpote quæ referenda est ad tempora Alexii Comneni. Sed cujus? tres enim ejusdem nominis numerantur imperatores. Primus regnavit [Art de vérifier les dates, pag. 378.] ab anno 1081 ad annum 1118; secundus [Ibid. pag. 380.] ab anno 1180 ad annum 1183, quo strangulatus jussu Andronici fuit; tertius [Ibid. pag. 381.] ab anno 1195 ad annum 1203, quo solio pulsus est. Addi posset et quartus, filius nempe Isaaci, junior dictus [Ibid.] . Verisimile tamen est ex regnorum illorum adjunctis, tabulam spectare ad ætatem Alexii I, adeoque ad finem sæculi XI vel initium sæculi XII.
[6] [laudata in Menæis, quorum] Ad Menæa quod attinet, illorum, asserente Pagio [Ad annum Baronii 636, num. IV. Annal. tom. XI, pag. 315. Lucæ, 1742.] , collectores seu instauratores præcipui censendi sunt Sabas, Sophronius et Damascenus, ut per se satis patet legentibus Typicum S. Sabæ ac Menæa. Et re quidem vera, ut ibidem notat paulo superius idem Pagius: Collatis diebus Menæorum cum diebus per sanctum Sabam in Rituali seu Typico ordinatis, manifeste apparet, Cantica omnia, quæ sanctus Sabas in Typico primis tantum verbis significavit, integerrimo textu et eodem prorsus ordine in Menæis esse collocata, quo ea sanctus Sabas in Typico seu Rituali, tamquam in Indice quodam notaverat. Cum vero successu temporum, maxime autem grassantium barbarorum furore, Menæa, quemadmodum et Rituale, pœne interiissent, a Sophronio primum, deinde a Joanne Damasceno pristino nitori reddita sunt, additis ab utroque plurimis Odis in laudem Sanctorum, qui post sancti Sabæ tempora vixerunt. Porro S. Sabas sæculo floruit VI, vita functus anno 532 [Oudinus. Commentarius de scriptoribus ecclesiæ antiquis, tom. I, col. 1395. Lipsiæ 1722.] ; S. Sophronius sæculo VII, patriarcha Hierosolymitanus erat cum urbs illa ab Omaro capta anno 636 est [Ibid. col. 1605.] ; S. Joannes Damascenus obiit circa annum 750 [Ibid. col. 1725.] . Itaque, juxta Pagii sententiam, Menæa aliquatenus sæculo V forent antiquiora, et prout nunc fere habentur, sæculo VIII digesta fuissent. Cum tamen Pagius, ut ex ejus mox recitatis verbis liquet, præcipue nilatur Typico S. Sabæ, non est prætermittendum, alia prorsus ab Oudino proferri: Fallitur, inquit [Ibid. col. 1395.] Caveus, dum ipsi (S. Sabæ) attribuit Typicum sanctæ Lauræ … quod revera opus Græciæ recentissimæ est; additque inferius [Ibid. col. 1396.] : Caveus … ut opinionem suam de Typico defendat, Cyrillum Scythopolitanum profert in Vita S. Sabæ cap. 76. Sed Caveus fallitur: non enim illic agitur de “Typico officii ecclesiastici, seu de ritibus officii per annum” sed “de Constitutionibus cœnobiticis ad morum informationem” conducentibus, in cœnobio suo obtinentibus. Et rursus ibidem: Caveus fallitur dum inquit, “Typicon S. Sabæ sæculo VIII a sancto Joanne Damasceno fere deperditum, restitutum fuisse et reparatum.” Apertum mendacium, quo convincitur ex statu miserrimo ecclesiæ Hierosolymitanæ … sub ditione Saracenica … quæ duravit ab anno Christo 636 ad 1099.
[7] [quædam additur notitia.] Atque hæc quidem Oudinus pro more suo, haud parum in adversarium suum Caveum superciliosus. Profecto concordat cum Pagio Allatius [De libris et rebus ecclesiasticis græcorum pag. 4 et seqq.] , qui multis agit de Typico, citans verba Simeonis Thessalonicensis inedita, atque hæc inter alia: Typicum Hierosolymiticum … sanctissimum Sabam et post eum theologum Damascenum auctores institutoresque agnoscit … qui ambo Typicum composuere: nam cum a divino Saba compositum barbarorum incursione excidisset, magnus hic Joannes ab initio illud, ut antiquitus erat, conscripsit ordinavitque [Ibid. pag. 9.] . Allatium sequuntur Fabricius [Bibliotheca græca, tom. X, pag. 141. Nota.] , Lambecius [Bibliotheca Vindobonensis, tom. V, col. 602. Vindobon. 1778.] , Zaccaria [Bibliotheca ritualis, tom. I, pag. 79. Romæ 1776.] ; item decessores nostri in Tractatu de Acoluthia officii canonici Græcorum [Acta SS. tom. II Junii, pag. XXIII.] . Cæterum argumenta Oudini non sunt valde stringentia; locus ex Cyrillo Scythopolitano invocatus ad summum probaret ibidem non agi de Typico officii ecclesiastici; ast exinde quis inferat, illud a S. Saba non fuisse conscriptum? Allatius alium ex eodem Cyrillo profert locum, (subobscurum tamen) quo suam dicit firmari sententiam [Ubi supra, pag. 9 et 10.] . Nec etiam serio quis asseruerit miserrimum ecclesiæ Hierosolymitanæ statum impedimento fuisse, quominus Typicum S. Sabæ a S. Joanne Damasceno instauraretur. Denique, hic sicut et alibi sæpius, videtur Oudinus genio suo adversus Caveum luculenter indulsisse [Confer. Biographie universelle. Voce. Oudin (Casimir).] , nec putem inter eruditos quemquam futurum, qui Oudini nixus auctoritate, pronuntiet, Typicum S. Lauræ seu Sabæ, revera opus Græciæ recentissimæ esse. Poterit forte quæstio hæc retractari in Actis S. Sabæ abbatis, cujus memoria occurrit in Martyrologio Romano ad diem 5 Decembris.
DE S. PHILIPPO EPISC. ET MART. FIRMI IN PICENO.
FORTE MEDIO SÆC. III.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
S. Philippi memoria. Num proprie dici possit episcopus Firmanus.
Diluitur commentum quoddam Tamayi de Salazar. Cultus et reliquiæ.
Philippus, episcopus et martyr, Firmi in Piceno (S.)
AUCTORE B. B.
Ejus memoria habetur hac die in Martyrologio Romano: Firmi in Piceno sancti Philippi, [Pauca de S. Philippo habemus,] episcopi et martyris. Et paulo fusius in Kalendario ms. ecclesiæ Firmanæ quod, judice Catalano [De ecclesia Firmana ejusque episcopis, pag. 41. Firmi 1783.] , sæculo XIII exaratum fuit: XI Kal. Novembris S. Phylippi ep. et m., cujus corpus jacet in ecclesia catedrali in confessione [Ibid. pag. 62.] . Item in Martyrologio ad usum ecclesiæ metropolitanæ Firmanæ, edito 1797: Firmi in Piceno S. Philippi episcopi et martyris, qui in agro suburbano viæ S. Mariæ ad mare, ut traditur, pro Christo necatus gloriosa passione Firmanam sibi creditam ecclesiam illustravit, cujus sacrum corpus in hac ecclesia metropolitana quiescit. Et Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ: Philippus patria Firmanus, ut habet ejus ecclesiæ traditio antiqua, ob ejus virtutes ad episcopale fastigium evectus, mira sanctitate refulsit, ac ecclesiam Firmanam suo sanguine, martyrio coronatus, decoravit, quia commota persecutione prædicare atque a gentilitate plures ad Christum perducere non deficeret, ab hostibus interfectus. Cujus corpus integrum in crypta seu sacra æde subterranea basilicæ Firmanæ una cum sanguine concreto decenter asservatur, nec mediocrem habet apud Firmanos venerationem. Natalis ejus Firmi totaque ejus diœcesi XI Kal. Novembris celebratur. Ex Tab. et monum. Eccles. Firmanæ. Ad easdem Tabulas provocat Baronius in notis ad Martyrologium Romanum, quas asserit se Romam delatas accepisse: at quid præter memoriam in illis contineatur nuspiam exponit, ut observat Colluccius [Antichita Picene, tom. II, pag. 168. Firmi 1788.] . Juxta Catalanum [Ubi supra, pag. 89.] S. Philippus Firmanam cathedram ascendisse putandus est altero ex duobus temporis intervallis, quo Gallus qui Decium, aut Valerianus qui Gallum in imperio excepit, aliquas dedit Christianis inducias; martyrii vero corona redimitum in ipsa Valeriani persecutione circum annum 257, vel in Aureliani circa anno 272. De loco martyrii hæc habet Colluccius [Ibid. tom. III Dessertatione prelim., pag. XXVIII.] : Si qua traditioni debeatur fides, locus martyrii distinctesatis innotesceret. Secundum illam S. Philippus extra urbem passus esset medio milliari a porta, quæ hodie a S. Francisco dicitur, juxta viam, quam Pinnorum (dei Pini) vocamus; in loco, ubi antiquissimum beneficium, sub titulo existens hujus sancti Episcopi et Martyris, habebat parvum fundum, in quo vetus ecclesia ædificata erat, forte supra sepulcrum S. Martyris, prout illa tempestate fieri contigebat. Ast postea temporum vicissitudine, collapsa ecclesia illa, titulus translatus fuit ad paræciam S. Gregorii; fundus vero, in quo decuisset ut saltem parvulum sacellum in martyrii memoriam construeretur, datus fuit privato cuidam viro, sub onere canonis seu census singulis annis solvendi. Extant in archivo archiepiscopali cartæ valde antiquæ ad præfatum spectantes beneficium, quod ab immemorabili noscitur exstitisse. Similia habet Catalanus [Ubi supra, pag. XXVII.] : Haud longe ab ea urbis porta, quæ ad orientem vergit, locus, in quo S. Philippus passus fuit, indicatur; quo quidem in loco templum antiquitus in ejus honorem excitatum fuit, cujus rudera etiam eorum, qui sunt, memoria adhuc conspiciebantur. A fundi vero domino canon annuus persolvendus est sacerdotio cui titulus “S. Philippi a puteo”… Porro sacerdotium illud est in ecclesia parochiali S. Gregorii, ea quidem, ut arbitror, de causa, quod ibi vel priscis temporibus sua esset S. Philippo ara dicata. Aræ enim S. Philippi positæ in templo S. Gregorii meminit Alexander III in diplomate anno 1130 pro monasterio S. Petri Veteris, cujus erat templum illud. Hac vero ætate inibi colitur S. Philippus Nerius, quacumque prorsus de S. Philippo Firmano episcopo memoria obliterata. Cæterum, ut Firmo rescripsit nobis hisce diebus vir eruditus, nulla S. Philippi exstat sive Vita sive Legenda, nec ulla ejus martyrii proferuntur Acta.
[2] [eaque satis incerta.] Atque hæc sunt, quæ saltem plus minus probabilia ad nos pervenerunt. Nam ut iterum Colucci, diligens rerum Picenarum collector, scribit [Ibid. pag. LI.] : Obscura et incerta est epocha, qua passi sunt SS. Alexander et Philippus (hic priori successit), quod de illis nulla, præter inveteratam traditionem et cultum in ecclesia Firmana, exstet memoria sive certa sive dubia. Spectatis tamen cultu et traditione, non absonum est admittere eos pro Christo sanguinem fudisse. Martyrium referunt ad tempora Decii imperatoris; et duo illi sancti Viri reputantur primi in serie episcoporum ecclesiæ Firmanæ; quod ego quidem nec affirmavero nec negavero, cum, ut dixi, nullum prorsus super his ad nos pervenerit documentum. Concordat Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ: Tempus, inquit, et genus martyrii sciri haud potuit, cum circa annum Domini 1176 a Christiano (nomine non re) episcopo Moguntino, qui Frederici I imperatoris copiis præerat, capta et incensa urbe (Firmana), historiæ Sanctorum inter alia interciderint. Ughellus quoque tradit [Italia sacra, tom. II, col. 680.] , hac clade omnia pene monumenta scripturarum deleta. Atque hæc de martyrio.
[3] [De ejus episcopatu] Ad episcopatum quod attinet, probandum ex professo suscipit præfatus Colluccius [Antichita Picene, tom. II, pag. LI.] , nullam cathedram episcopalem in civitatibus Piceni fuisse erectam nisi post Constantini magni conversionem ad fidem. Unde sequitur S. Philippum, si vere episcopus fuerit, non titularem, sed regionarium fuisse. Paulo aliter sentit Michael Catalanus. Quo vero, inquit ipse [De ecclesia Firmana ejusque episcopis et archiepiscopis commentarius, pag. 5. Firmi 1783.] , potissimum tempore eos apud Firmanos christiana religio progressus fecerit, eaque fidelium sacrorumque ministrorum copia haberi cœperit, ut peculiaris illis episcopus attributus et ecclesia Firmana fundata fuerit, incomperta omnino res est. Quare, quum omnimoda monumentorum inopia laboremus, rem argumentis ab antiqua ecclesiasticæ disciplinæ ratione petitis conficiamus oportet. Ac mihi quidem non minus rejiciendi videntur ii, qui ecclesiarum seu, quod idem est, episcopatuum origines ab apostolorum ætate repetunt, quam non nulli, qui sæculo V labente tum primum episcopatus constitutos esse opinantur. Nam quod ad primos illos attinet, nemo est qui nesciat apostolorum ævo episcopis fixam sedem nequaquam fuisse, sed, ut rectissime ait Thomassinius, “ordinabantur non civitati uni ejusmodi episcopi, sed universæ nationi, propterea quod persæpe nec nota quidem erant civitatum nomina”… Hinc porro factum est, ut hujusmodi episcopi Regionarii seu Apostolici dicerentur. Addit Catalanus [Ibid. pag. 6.] , Marangonii opinionem, qua statuit sæculo V primum Piceno Suburbicario datos fuisse episcopos uni certæ ecclesiæ addictos, Piceno nomini valde injuriosam esse, quum ex ea illud sequatur oportet, longe tardiores in Piceni Suburbicarii quam in ceteris vel illi conterminis provinciis a christiana religione progressus fuisse factos: longe enim ante id temporis permultas episcopales cathedras in Italiæ regionibus constitutas fuisse, esse, qui ignoret, arbitror neminem… Ad eos itaque me convertam, qui rem diligentius ac penitioris artis criticæ usu pertractarunt, quos quidem etiam bifariam divido: alii enim sæculo IV ineunte, quum christiani nominis pax per Constantinum imperatorem fundata est; alii contra ni II labente, III saltem ineunte plerasque ecclesias fundatas esse volunt. Suam deinde patefacit Catalanus opinionem: Mihi vero, ut meam de Firmana sententiam aperiam, veri valde simile videtur, sæculo III ad medium vergente, Philippo imperatore ac Fabiano pontifice maximo, eam ortum duxisse. Scilicet constat plures ubique episcopatus erectos jam inde a sæculo II, ut de Italia maxime liquet ex libro pontificali ecclesiæ Romanæ [Ibid. pag. 7.] ; sub initium sæculi III cum Agrippino Carthaginensi convenerunt episcopi numero LXX; circa medium ejusdem sæculi, teste S. Cypriano, Privatus hæreticus condemnatus fuit sententia nonaginta episcoporum; anno CCLI Cornelius pontifex contra Novatianum coegit synodum sexaginta episcoporum, ex vicinis utique, ait Catalanus [Ibid.] , provinciis, et subdit: Dum ergo remotiores etiam et ignobiliores Italiæ recessus cathedras episcopales habebant, quis dubitet jam diu in nobilioribus quibusque civitatibus fuisse erectas, atque in iis maxime quæ … in splendidissima provincia inter primas ac præcipuas numerabantur, qualis erat urbs Firmana. Argumentatur similiter [Ibid. pag. 7 et seq.] ex concilio Romano sub Melchiade an. CCCXIII, in quo Optatus Milevitanus, juxta Dupinii editionem, præsentes signat nonnullos ex Piceno præsules.
[4] [Firmano.] Ecce locum S. Optati, de Schismate Donatistarum lib. I [Migne. Patrologia, tom. XI, col. 931 et seq.] : Ad urbem Romam ventum est ab his tribus Gallis episcopis, et ab aliis quindecim Italis. Convererunt in domum Faustæ in Laterano, Constantino quater, Licinio ter consulibus (id est anno 311 vel 313, ut notat ibidem Albaspineus) sexto nonas Octobris die, sexta feria. Cum consedissent Miltiades episcopus urbis Romæ, et Reticius et Maternus et Marinus episcopi gallicani: et Merocles a Mediolano, Florianus a Sinna, Zoticus a Quintiano, Stennius ab Arimino, Felix a Florentia Tuscorum, Gaudentius a Pisis, Constantinus a Faventia, Proterius a Capua, Theophilus a Benevento, Subinus a Terracina, Secundus a Præneste, Felix a tribus Tabernis, Maximus ab Ostia, Evandrus ab Ursino, Donatianus a foro Claudii etc. Piceno diserte adscribuntur civitates Sinna seu Pinna, Ariminium et Ursinum seu Urbinum a Catalano, judice sane idoneo, utpote in rebus ad illam regionem spectantibus apprime versato. Confer etiam notas in S. Optatum. ubi lectiones variæ vocum Sinna et Ursino recitantur et expenduntur. Cæterum ex aliis sedibus laudatis, plures non procul a Piceno aberant. Atque ex his ita subsumit Catalanus: Enimvero, si anno CCCXIII episcopi Piceni se nobis in conspectum produnt, quis illud in animum induxerit, eo demum anno eos delegatos illis urbibus episcopos, non vero multo ante, neque alios ante se, quos ipsi exceperint, habuisse? Valet utique argumentum, quatenus ostendit, ante Constantinum Picenas urbes habuisse proprios episcopos. Nec quidquam etiam impedit, quominus III, II imo et I sæculo ibidem constituti fuerint episcopi. Ex Optato itaque habemus pro IV sæculo (nisi quis hæreret ob varias vocum lectiones harumque interpretationes) argumentum certum, pro anterioribus sæculis plus minus probabile. Denique addit Catalanus [Catalanus, ibid. pag. 8.] : Illud porro potiori ratione ac juxta sanioris criticæ leges statuendum est: ni priorum sæculorum monumenta intercidissent, ni conciliorum Romæ habitorum sæculis III, IV et V acta et episcoporum obsignationes nequaquam vetustas aut imperatorum in christianam religionem debacchantium furor nobis invidisset; profecto multarum urbium (quid ni et Firmanæ) episcopi a medio sæculo III nobis innotescerent. Cum tamen revera non innotescant, liquet nihil certi de illis statui posse. Catalanum sequitur nulla addita nec ratione nec citatione, Cajetanus Moroni [Dizionario di erudizione-storico-ecclesiastico, tom. XIV, pag. 34. Ad verbum Fermo.] . Proinde probabilia tantum habemus. Certe Ughellus [Italia sacra. tom. II, col. 680.] in Catalogo episcoporum Firmanorum, horum nulli adscribit annos ante Justum, ordine juxta illum successionis septimum, qui sub Symmacho papa concilio Romano interfuit anno 500, idemque subscripsit. Cæterum in ordinanda serie primorum episcoporum variant scriptores, alii ab aliis initium facientes. Colluccius, ut vidimus, inchoat a S. Alexandro dein S. Philippo; Ughellus ordine primum ponit S. Adrianum, secundum S. Alexandrum, tertium S. Philippum. Colluccio consonat Catalanus. Hic præterea in suo Prolegomeno II [De ecclesia Firmana, pag. 79 – 86.] ex professo tractat de episcopis ex Ughelliana serie expungendis, cujusmodi numerat omnino quatuordecim, et primo loco S. Adrianum. Notum est Sixtum V pontificem max. anno 1589 sedem Firmanam in metropolitanam erexisse [Ibidem pag. 9.] . Neque vero, subdit Catalanus [Ibid.] , in eo Xystus pontifex inconsiderate, ut ita dicam, se gessit, aut ex cæco quodam amore erga eam urbem, in cujus districtu ortum duxerat, in eamve ecclesiam, quam ad quinque annos administraverat, abripi passus est. Diligentissima enim quæstio de ecclesiæ Firmanæ promeritis ac dignitate instituta est, etc.
[5] [Diluitur Tamayi commentum.] Tamayus de Salazar, fœcundus Sanctorum multiplicator, ut alicubi a nostris dicitur [Acta SS. ad diem 6 Julii, inter Prætermissos] , in suo Martyrologio Hispano annuntiat hac die, et quidem primo loco, sanctum quemdam Philippum Philoteum, qui alius non est quam noster Episcopus Firmanus, sed fabulosis commentis adeo deformatus, ut vix et ne vix quidem dignosci queat. Celebris est (verba sunt Tamayi) in Hispania memoria S. Philippi Philotei, Arevatum præsidis apud Hispanos, qui S. Paulo apostolo nostras adventante, ab eo conversus ejusque discipulus factus, Romam cum apostolo proficiscitur, ubi ejusdem et Petri apostolorum principis martyrio interfuit; postmodum Mediolanum adiens, corpora SS. Gervasii et Protasii martyrum sepelivit; inde Romam reversus a B. Clemente episcopus ordinatus, occidentem exlegatur; cujus muneris onera subiens, Gallos et Hispanos lustravit, earum provinciarum urbes invisit; post vir egregius et servus fidelis in gaudium intravit Domini sui. Subduntur Acta, ex pseudo Dextro, Braulione aliisque (præclaris utique fontibus!) corrasa; adduntur notæ, quibus ecphrasis illustratur, ut omnibus fiat satis. Non opus est longa refutatione istiusmodi faraginem diluere, cum satis superque Tamayi veteratorias artes tum alibi sæpius, tum rursus hac die in Actis S. Melloni Rolhomagensis perstringamus. Sufficiat adscripsisse, quæ habet eruditus vir D. Petrus Saenz de Barada in egregio sua Calendario Hispanico, nuperrime in lucem dato [Clave de la España Sagrada, pag. 427. Matriti, 1853.] : S. Philippus, Firmanus episcopus, quem falsificatores volunt in Hispaniam venisse, innumeras de eo congerentes fabulas. Confer D. Nicolaum Antonium in Censura historiarum fabulosarum [Censura de historias fabulosas, lib. IV, cap. 1, pag. 111. Valent. 1742.] .
[6] [cultus et reliquiæ.] In Calendario Firmano festum S. Philippi indicatur ad 22 Octobris. Die præcedenti primæ Vesperæ decantantur in ecclesia metropolitana, sub quibus sacrum beati Pontificis corpus venerationi fidelium exponitur; die 22 celebratur missa canonicalis, præsente capitulo, quæ tamen propria non est; idem est de collecta et officio, sed omnia dicuntur de Communi Martyrum. Rursus sacrum corpus una cum numerosis Reliquiis aliorum Sanctorum, quæ sunt in eadem metropoli, veneranda exhibentur die 1 Maji. Ita nempe ex rescriptis Firmo nobis datis 21 Decemb. 1856, ubi pariter de Reliquiis hæc invenio: S. Philippi corpus hodie servatur in ecclesia metropolitana sub tabula altaris majoris, ubi collocatum fuit in capsa seu reliquiario recentis operis ab Alexandro Borgia, qui sedem Firmanam tenuit ab exeunte anno 1724 usque ad diem 14 Februarii 1764 [Catalanus, pag. 299 et 305.] , qui ipse, in homilia quam habuit ad populum in die natali S. Philippi anno 1739 [Conf. Catalanum, pag. 305.] , refert se illud eo transtulisse ex sepulcro marmoreo, in quo antea quiescebat, quodque nunc adhuc videre est in crypta. In parte adversa præfati altaris majoris legitur, grandiori caractere exarata, inscriptio: CORPORA BEATISSIMA SS. PHILIPPI EP. ET MAR. AURELII MAR. Ante eversionem antiquæ ecclesiæ metropolitanæ, altera exstabat epigraphe, in quo mentio erat de S. Philippo:
SS. MM. ALEX. ET PHILIPPI EPP. FIRM.
EX CAN. ANTONII PACINI LEGATO.
CAN. VINCENTIUS SPACCASASSIUS
ANT. ALBERTUS RICCIUS
THOMAS JOSEPH GUERRERIUS
EREXERE A. D. MDCCVIII.
DE SANCTO VALERIO MARTYRE, ARCHIDIACONO ECCLESIÆ LINGONENSIS, IN GALLIA.
CIRCA ANN. CCLXIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Ubi, quando et a quibus S. Valerius martyrium passus sit. Ejus reliquiæ, cultus et officium. Acta.
Valerius, archidiac. Lingonensis, martyr, in Gallia (S.)
AUCTORE B. B.
De S. Valerio (St. Valere seu Valier vel Valier) mentio occurrit hodie apud Castellanum; item in nonnullis Usuardi auctariis, [Martyrii memoria;] juxta Sollerii nostri editionem. In Hieronymiano Corbeiensi Dacherii legitur hac luce: S. Valerii martyris in Portu [Spicilegium, tom. II, pag. 20. In-fol.] ; et eodem modo apud Florentinium [Vetustius martyrologium, pag. 930. Nota.] . Quæ quidem conveniunt optime sancto nostro Martyri; nec video quid suadeat, ut quidam volunt, loco Portu vel Porto scribendum esse Ponto. Confer Prætermissos. In antiquo Martyrologio insignis ecclesiæ Autissiodorensis, quod edidit Martene [Amplissima collectio, tom. VI, col. 686 et seqq.] et videtur ineunte sæc. XI confectum, annuntiatur hac die: Lingonis civitate, in Portu Bucino, passio S. Valerii martyris et levitæ [Ibid. col. 726.] . Denique ex ms. Marrtyrologio S. Benigni Divionensis inter schedas Bollandi, a Chiffletio transmissas, habetur: In territorio Lingonicæ civitatis, S. Valerii archidiaconi et martyris. Sic etiam in Martyrologio Autissiodorensi RR. DD. Caroli de Caylus: In territorio Vesuntino, passio sancti Valerii, ecclesiæ Lingonensis diaconi, cujus corpus in monasterio Molundensi prope Tornodorum quiescit et colitur; laudatur quoque S. Valerius in notis ad Martyrologium Parisiense. Saussaius in Martyrologio Gallicano habet: In territorio Lingonensi apud Portum Buxinum passio sancti Valerii martyris, beatique Desiderii, episcopi Lingonensis itidemque martyris, discipuli. In Nova Gallia Christiana [Tom. IV, col. 512. Paris. 1728.] . S. Valerius dicitur archilevita S. Desiderii, item archidiaconus in Claudii Roberti, præsbyteri Lingonensis, primæva Gallia christiana, cujus verba hic adscribere opus est, quia quæ supra brevius et non omnino concordantia, quod spectat, ad Positionem ut Martyrologi loquuntur, id est passionis locum, retulimus, latius explicantur. Eadem, inquit ille [Claudius Robertus, Gallia christian. pag. 363, Paris. 1626.] , quoque persecutione, XXII Octobris S. Valerius, memorabilis sancti Desiderii archidiaconus palmam martyrii adeptus est apud Portum Buxinum seu Abucinum… Hic locus est pagus seu vicus ad Lycum seu Lupam fluvium, vulgo nuncupatus le port de Loue, in Burgundiæ comitatu, distans a Salinis sesqui leuca, via quæ ducit Divione ad sanctum Claudium, cujus vici patronus dicitur S. Valerius, qui suas ibi sitas reliquias habet, ut est in catalogo ecclesiarum diœcesis Vesuntiensis, et in Calendario metropolitano ejusdem diœcesis: 10 Calend. Novembris, id est XXIII Octobris, apud Portum Buxinum in territorio Bisuntinensi passio S. Valerii Lingonensis ecclesiæ archidiaconi. Notatu dignum est festum S. Martyris celebrari etiam 23 Octobris in vico Port-sur-Saône qui hodie ad diœcesim Vesuntionensem spectat, dum in diœcesi Lingonensi agitur 22 Octobris. Juxta hæc longe ab urbe Lingonensi distaret Portus Buxinus, toto nempe tractu quo Vosagus seu Vosegus mons cui adjacent Lingonæ a Jurensibus separatur: ad horum enim radices accedunt Salinæ, ut videre est in mappis geographicis [Sprünner. Atlas, Tabula 23.] .
[2] [locus] Aliud sentit Hadrianus Valesius [Notitia Galliarum. Verbe: Portus Abucini. Paris. 1675.] , licet eo loci non nihil confuse loquatur. Imprimis observat in Notitiis veteribus Galliarum fieri mentionem Portus Abucini seu Bucini; sed quid eo nomine, inquit designetur, divinare non possumus. Tum refutat opinionem quamdam Holstenii, et addit: Forsitan locum vult dicere, positum ad ripam fluminis Lupæ la Louve, non procul a Salinis Sequanorum, qui vulgo Port Lannay nuncupatur. Hic utique consonat Roberto Valesius; ast mox ab eo omnino discedit. Sed, ait, ego in Vita ms. Urbani, episcopi Lingonicæ, Portus Bucini mentionem fieri video, eumque inter urbem Lingonas et montem Juram in Sequanis collocari, quem Portum Abucini vel Portum Bucini Notitiarum nostrarum esse non dubito. Verba scriptoris Vitæ talia sunt (quæ tamen in Vita S. Urbani ad diem 23 Januarii, a Bollando edita non leguntur [Acta SS. tom. II, Januarii, pag. 492] , bene vero in passione S. Valerii infra a nobis edenda): Valerius, archidiaconus Lingonensis ecclesiæ, iter Sequanicum ingressus, ad Alpium Jurensium partes tendebat. Pergens igitur quo cœpit itinere, pervenit ad locum, quem haud longe positum ex antiquo incolæ appellant Portum Bucinum. Ex postremis verbis haud longe positum patet, locum illum non ita procul quærendum ab urbe Lingonica esse, nec proinde ad radices alpium Jurensium. Valesio adhæret D. Bouquetus in Annotatis ad Notitiam provinciarum et civitatum Galliæ [Recueil des historiens etc., tom. I, pag. 123, nota b.] ; additque in Indice geographico: Portus Abucini Dunodo in historia Sequanorum est Portus ad Ararim juxta Vesolense castrum (Vesoul) in Sequanis, Port-sur-Saône [Recueil des historiens, ad calcem voluminis, verbo: Abucini, pag. 823.] . Eodem modo Manginus [Histoire ecclésiastique et civile etc., du diocèse de Langres, tom. I, pag. 125.] Danvillius [Géographie ancienne abrégée, tom. III, pag. 199. Paris. 1768.] , Expilly, qui scribit Port vel Pont-sur-Saône [Dictionnaire géographique de la Gaule, voce: Portus Abucini et Porte. Amstelodami 1768.] ; et hoc sæculo Paulus Pechinet [Annuaire ecclésiastique du diocèse de Langres, pag. 39. Lingon. 1838.] , Walckenaer [Géographie ancienne, historique et comparée des Gaules, tom. I, pag. 321. Paris. 1839.] , Guibert, cujus dictionarium geographicum in lucem venit anno 1850, ubi verbo, Port vel Pont-sur-Saône tradit oppidum esse, 2067 numerans incolas, tredecim milliaribus (chiliometris) distans Vesulio, atque insigni instructum ponte, quo transmittitur Araris. Concordat quoque Sprünner in suis tabulis geographicis medii ævi, ubi in mappa, Gallias sub regibus Merovongicis exhibente [Historisch-Geographischer Hand-Atlas. Tab. 23. Gothæ 1846.] , perspicue notatur Portus Abucini vicus quindecim fere leucis in occiduum a Lingonensi urbe dissitus. Confer Bruzen de la Martinière [Grand dictionnaire géographique, verbo Port-sur-Saône. Paris. 1768.] , qui cæteris latius agit de loco isto ex Thoma Corneille, cui ad manum fuere investigationes anno 1704 ad hoc factæ. Olim, inquit, erat ibidem pons lapideus et haud procul a ponte arx munita, posita in insula Araris fluvii, cujusque hodie spectantur ruinæ.
[3] [passionis;] Non dubitat Martinierius, hunc esse Portum Abucini Notitiarum, eoque loci S. Valerium martyrio coronatum; ita nempe fert traditio localis, ibique adhuc spectatur ecclesia ejus nomini dicata. Post hæc non videtur superesse dubium quin S. Viri passio contigerit in Portu Bucino, haud procul a Lingonis. Addo quæ R. D. Deray parochus in Port-sur-Saône ad me scribere dignatus est die 20 Martii hujus anni 1857: S. Valerius martyrium subiit in Portu Abucino, quæ longo temporis spatio inter præcipuas hujus regionis urbes numerabatur; illius hodie cernuntur aliquot vestigia vel rudera, uno milliari (chiliometro) a vico Port-sur-Saône. Corpus S. Valerii depositum primum fuit in vicina caverna, super quam Gaudericus Langobardorum dux sacram extruxit ædem seu capellam. Quæ desumpta sunt ex legenda, cujus mihi idem R. D. Parochus submisit exemplar, seu lectione III antiqui Breviarii Vesontionensis ad diem 23 Octobris, ubi hæc reperio: Corpus ejus haud procul a Portu Bucino sepultum est. Cum autem dux Gaudericus adversus Longobardos pugnatum iret, revelatæ sunt ei divinitus Martyris reliquiæ, et admonitus est per quietem, si sacram illi ædem in reditu structurum (se) voveret, victorem reversurum. Nec fefellit opinio: nam et Longobardos bello vicit, et super corpus Martyris sacram ædem excitavit. Addit vero R. D. Parochus, hanc capellam abhinc decennio adhuc spectandam fuisse: tum vero funditus eversam ejusque loco ædificatam parvam ecclesiam, ubi præcipuo cultu gaudet S. Archidiaconus, ut infra latius explicabitur. Pars illa meæ parochiæ, subdit R. D. Deray, quæ adjacet præfatæ capellæ vel ecclesiæ, a sancto Valerio St-Valère nuncupatur, et magnifici operis ponte sejungitur ab oppido Port-sur-Saône. Atque hæc quidem fere omnia in Actis quoque reperies ad calcem hujus commentarii. Unde rursus apparet, Portum Abucinum quærendum non esse in partibus Jurensibus. Quod denique etiam efficitur ex rescriptis mihi eodem fere tempore Lingonis submissis, de quibus redibit in sequentibus sermo.
[4] Martyrii tempus determinari debet ex Actis S. Desiderii: hujus enim gloriosam confessionem excepit S. Valerii corona. [tempus aliis circa an. 411,] Ast hæc est gravissima quæstio [Gallia christiana, tom. IV, col. 512] magna animi contentione agitata, utrum sub Gallieno imperatore, tertio sæculo, anno salutis 264, an sub Honorio, quinto seculo, martyrium passus (S. Desiderius) sit. Bollandiani [Acta SS. tom. V Maji, die 23, pag. 242 et seqq.] in prævio commentario ad Acta Varnaharii (puta ad Acta S. Desiderii, auctore Varnahario) Vignerium socium suum secuti pro prima temporis epocha, aperte militant. Scilicet P. Jacobus Vignier S. J. varia ad patriæ suæ historiam spectantia collegerat sub titulo Decadis historicæ diœcesis Lingonensis, quæ hactenus typis excusa non sunt, ast exstant mss. in fol. in bibliotheca domini Guyot-de-St-Michel [Annuaire ecclésiastique et historique du diocèse de Langres, pag. 2, not. 3.] ; ipse vero auctor compendium quoddam illius edidit, quod chronicon Lingonense inscripsit [Conf. Biographie universelle, art. Vignier Jacobus.] . Exinde sua hausii Henschenius in Actis S. Desiderii. Horum (Vignerii et Henschenii) sententiam vir doctus dominus Henriot, Lingonensis canonicus hoc sæculo (XVIII) confirmare conatus est, scripta de hocce argumento dissertatione, quam manuscriptam legimus [Gallia christiana, ubi supra, item, Mangin, histoire de Langres, tom. I, pag. 114.] . Alteram sententiam, nempe passum S. Desiderium sæculo quinto, sequitur et propugnat Tillemontius [Mémoires pour servir à l'histoire ecclésiastique, tom. XI, pag. 540 et 648. Paris. 1706.] , asserens plerosque scriptores idem tenere; et inter alios Adrianum Valesium de Rebus Francicis; item Claudius Robertus in sua Gallia christiana, Dionysius Gaultherot in Lingonensis civitatis (ex quo uterque oriundi) Anastasi; Sammarthani fratres in Gallia christiana quadripartita, aliique scriptores viri emunctæ naris. Ita legitur in Nova Gallia Christ. Ubi tamen allatis utrimque rationibus concluditur: Judicet æquus et eruditus lector; nos donec major lux affulserit, veterem (quæ sæculo V S. Desiderii martyrium annectit) sententiam sequemur [Nova Gall. christ. tom. IV, col. 514 et 515.] . Huic porro sententiæ favent vetus catalogus (cujus tamen ætatis, non dicitur) Lingonensium antistitum, positus ante carthularium ecclesiæ sancti Stephani Divionensis, a Roberto et Sammarthanis citatus, in quo S. Desiderius passus dicitur a Wandalis anno 407 [Ibid. col. 512. Item Mangin, Histoire de Langres, tom. I, pag. 114.] ; Usuardus ad diem 23 Maji, scribens S. Desiderium occisum a Wandalis, quorum in Galliis flagitia inaudita ante seculum V [Gall. christ. Ibid. Tillemont. Mémoires, tom. XI, pag. 648.] ; item Acta S. Desiderii conscripta a Warnahario, initio sæculi VII, et Acta S. Antidii (de quo apud nos 25 Junii; in utrisque narratur Wandalorum, rege eorum Croco, in Gallias nefanda irruptio [Gall. christ. Ibid.] ; eodem modo Fredegarius, ac denique Sigebertus Gemblacensis ad annum 411: Wandali, ait [Pertz, Monumenta German. tom. VI, pag. 305.] , duce Crosco Gallias pervagati multas urbes et ecclesias subvertunt. Croscus tandem a Mariano præside Arelati captus et per victas urbes ignominiose retractus, ad mortem tormentatur. Sub hoc turbine inter multos martyrizantur Sedunenses Florentius et Hilarius, Desiderius Lingonensis cum Vincentio (imo Valerio) archidiacono, Antidius Besontionensis episcopus. Quibus denique consonant Acta nostra, cum passionem ponant sub Honorio, Theodosii majoris filio, cum Theodosio minore regnum potiente, et Romani imperii dignitatem catholica pietate gubernante. Confer Annotata nostra in hunc locum.
[5] Pro Vignerii et Henschenii sententia stat primum, quod Desiderius passus sit sub Croco, qui, consilio matris, [aliis autem,] multas evertit urbes ac vetera ædificia, et tandem Arelate comprehensus, gladio transverberatus interiit. Jam vero Gregorius Turonensis diserte asserit hæc contigisse tertio, non autem quinto sæculo, temporibus scilicet Valeriani et Gallieni [Historia Francorum, lib. I, cap. 30 et 32. Patrologia Migne, tom. LXXI, col. 177 et 178.] . Variis quidem modis argumentum hoc, utique minime spernendum, diluere conantur viri emunctæ naris, adversæ sententiæ patroni: Crocum istum, aiunt, a Gregorio non Wandalorum sed Alamannorum regem appellari; nec ab illo fieri mentionem S. Desiderii, sed S. Privati, Gabalitanorum episcopi, illa tempestate martyrii palmam adepti. At cum satis perspiciant his argumenti vim non elidi, alio sese vertunt ac duos Crocos distinguunt, alterum Alamannorum ducem, qui tertio seculo Gallias ferro et incendio vastarit, atque sanctum Privatum, de quo Gregorius, occiderit; alterum qui quinto seculo unus e Vandalorum ducilius Gallias infestarit, Lingonas obsederit ac S. Desiderium trucidarit, dum alter eorum exercitus imperator, Gondericus nomine, alias regiones deprædaretur. At ipsi novæ Galliæ christianæ scriptores hanc elevant ita continuo sententiam. Id quidem, aiunt, optime, si qua distinctionis ratio aliunde suppeteret: verum eas Croci historiæ circumstantias, eaque adjuncta recensent et Gregorius et Warnaharius aliique deinceps, quæ unum eumdemque aperte demonstrant. Unde alii, ut Tillemontius, dicunt illorum scriptorum oscitantia duo illa tempora secum invicem permixta et confusa fuisse, eosque in hoc hallucinatos, non quod a Vandalis trucidatum Desiderium dixerint, sed quod Crocum Alamannorum duobus fere ante seculis regem, ipsis (Vandalis) ducem ac principem dederint. Unde Usuardus, qui S. Martyris passionem Vandalis attribuit, de Croco omnino silet [Gall. christ. tom. IV, col. 513.] . Quæ quidem meræ conjecturæ sunt, eæque fundamento nixæ admodum levi. Numquid non potiori jure supponere liceat, scriptorum illorum oscitantia, si qua tamen admittenda, factum, ut incurrentes barbaros quoscumque dixerint generico nomine atque προληπτικῶς Vandalos, licet qui proprie ita vocantur, sæculo V primum in Gallias irruerint? Id equidem multo facilius admisserim, quam duos illos cudisse Crocos, aperte repugnantibus Gregorio, Warnahario aliisque deinceps. Confer Baillet, qui Crocum, Alamannorum Suevorumque, Gallieni temporibus, ducem, regulum habet Wandaliæ; quam, inquit, hodie nos Pomeraniam vocamus [Vies des Saints, 23 Maji, pag. 392.] ; item Mangin [Histoire de Langres, tom. I, pag. 115 et 116.] et Longueval [Histoire de l'Église gallicane, tom. I, pag. 101. Paris. 1825.] , qui omnes manifeste propendent in Vignerii sententiam.
[6] [probabilius] Hæc præterea confirmatur ex eo, quod juxta Warnaharium S. Desiderius a gentilibus fuerit interemptus: Wandalorum, inquit, barbara et gentilis ferocitas; additque: Capta urbe Lingonensi, in Christi confessione perseverantes eadem die diversa sunt passim cæde prostrati; et rursus: De cultu religionis interrogati, quicumque Christum confessus se dixit credere, nusquam in tota urbe potuit evadere [Acta SS. XXIII Maji. Gallia christ. tom. IV, col. 513 et 514.] . Sane hæc obvio sensu intellecta barbaros idololatras et Christianorum persecutores indicant. Reponunt alterius sententiæ fautores [Gallia Christ. Ibid.] , verbum gentilis non ad litteram sumendum, sed eo sensu ut vox illa nihil aliud sonet, quam ferocitatem, qua majore gentilis non sæviret; cætera vero verba significent eos, qui Christum verum Deum, Patri coæternum et coæqualem confessi fuissent, a Vandalis Arianis trucidatos fuisse. Mirari utique quis poterit tam late interpretari hæc verba, ab iis ipsis qui paulo ante tam acriter contenderint propriam strictamque voci Wandalis servandam esse significationem. Multo minus, mea quidem opinione, adhuc valent quæ sequuntur: Dici etiam posset inter tot diversas gentes, plures esse potuisse religiones; Gundericum aliosque longe plurimos christianam fidem cum Arii erroribus amplexos esse; alios nec parvo numero adhuc idololatriæ superstitionibus inquinatos, quibus Crocus, seu quivis alius qui Lingonas obsedit, præpositus fuerit [Ibid. tom. IV, col. 514.] . Istiusmodi seu suppositiones seu explicationes et conjecturæ nulli non possent opponi facto historico; nec utique magni per se hic sunt ponderis. Rationabilius mihi videtur id simpliciter dicere, Warnaharium, qui sæculo VII scribebat, loqui non de Wandalis proprie talibus, sed eo nomine intelligere barbaros, qui duobus ante sæculis, ex septemtrione advecti Gallias vastarant. Hoc posito, concordat Warnaharius cum Gregorio Turonensi, omniaque sibi apprime cohærent. Atque hæc duo præcipua sunt Vignerii argumenta: alterum quod sub Croco, alterum quod a gentilibus trucidatus fuerit S. Desiderius. Addunt nonnulli, Desiderium in indicibus, ordine successionis tertium esse sedis Lingonensis episcopum (primus est Senator, secundus S. Justus); si ergo sæculo V passus ille dicatur, sequitur cathedram istam sæculo tantum IV erectam et quidem satis provecto; dum passim longe antiquior illa habetur. Simile quid insinuatur in Gallia christiana [Ibid.] de præsulibus S. Desiderium inter et Aprunculum, qui ordine successionis decimus venit. Nolim tamen utiusmodi argumentis nimium insistere: non enim constat catalogos ecclesiarum completos et omnino accuratos esse. Istorum quippe temporum, ait Ruinartius [Historia persecutionis Vandalicæ, part. II, cap. 1, pag. 411. Paris. 1699.] , monumenta tot rebus dubiis et incertis, immo et quandoque certissime falsis permista sunt, ut vix illis, maxime quæ ad chronologiam spectant, adhiberi possit tuta fides. Putat tamen idem Ruinartius martyrium S. Desiderii potius ad sæculum V spectare, ob id solum quod passim referatur Vandalorum gladio occubuisse [Ibid. pag. 412.] .
[7] [circiter an. 265.] Mihi propter binas supra expositas rationes, præplacet Vignerii Henscheniique sententia, quam etiam complectitur Paulus Pechinet [Annuaire eccl. et hist. du diocèse de Langres, pag. 56.] , in hoc tamen emendandus, quod Ariani dogmatis initia affingat [Ibid. pag. 53. Nota 1.] anno 419, cum concilium Nicenum primum celebratum fuerit integro fere sæculo ante præfatum annum. Nobiscum quoque sentit R. D. Charlet Lingonensis, qui initio sæculi XVIII decanus erat ecclesiæ collegiatæ Granciacensis (Grancey). Hic plura scripsit ad historiam patriæ urbis spectantia, quæ in unum collecta atque hactenus inedita in manibus sunt hodie D. Theodori Pistollet de Saint-Ferjeux. Eorum catalogus reperitur in Annuario Lingonensi [Ibid. pag. 548 et seqq.] . Inter alia habetur Inventarium reliquiarum cum Notis [Inventaire des reliques qui sont au thrésor de l'insigne église de S. Mammes, cathédrale de Langres, avec des remarques. Ms. in-4°.] , ubi sic legitur, prout mihi rescribere 29 Martii 1857 dignatus est adm. R. D. Lamy vic. gen. Lingon. et Seminarii superior: S. Valerius abreptus in persecutione Alemannorum sub chrosco duce versus annum 264, tempore Galieni imperatoris; non vero anno 411 sub Vandalis, ut volunt nonnulli, quod etiam dicitur in breviario diœcesano, sicuti demonstravi in peculiari dissertatione ad calcem martyrologii Lingonensis. Eumdem annum 264 adhibet R. D. Godard, in Vitis Sanctorum Lingonensis diœceseos [Vies des Saints du département de la Haute-Marne (diocèse de Langres) par M. l'abbé Godard, pag. 128. Lingonis 1855.] . Et in Proprio, quod, assumpto ritu Romano, RR. DD. Parisis, nunc Atrebatensis, tum Lingonensis episcopus colligi, Romæque probari curavit, non a Vandalis, sed generico nomine barbaris passus legitur. Obiter noto, sententiam hanc haud infirmari ex eo quod dicatur Desiderius Lingonensis subscripsisse concilio Coloniensi anno 346 et Sardicensi anno 347: nam præterquam quod ambo illi anni non melius quadrent cum adversa sententia, de consilio Coloniensi vix quidquam certi habetur, et in subscriptionibus multo minus quam in aliis [Gallia christ. tom. IV, col. 515.] . Confer Binterin [Pragmatische Geschichte der deutschen Concilien, tom. I, pag. 348 – 388. Maintz 1835.] qui concilium illud suppositium habet. Ad Sardicense quod spectat, episcopatus locus non assignatur [Gallia christ., ubi supra.] . Cum ergo passus S. Desiderius probabilius, ni malueris dicere certo sit circa annum 264, sequitur S. Valerii martyrium pariter hoc vel sequenti anno ponendum.
[8] [Res gestæ S. Valerii ex Proprio Lingonen.] Res gestas S. Archidiaconi summarie nec inconcinne exhibet recens Proprium ecclesiæ Lingonensis, Romæ probatum, ut paulo ante monui, editumque a RR. DD. Parisis, tunc episcopo Lingonensi. Juverit itaque Lectiones tertii nocturni hic adscripsisse. Sunt autem hujusmodi: Beatus Valerius, parentibus apud Lingonas clarissimis et patritiæ nobilitatis stemmate fulgentibus ortus, a beato Desiderio, primum divinis institutionibus et spiritualibus disciplinis eruditus, clero deinde fuit adscriptus. Hunc cum nosset sanctus præsul castitate, sapientia, caritate in pauperes eximia cæteros præstare, elegit archidiaconum, quem constitueret bonorum ecclesiæ dispensatorem et sublevandis alendisque pupillis, viduis ac pauperibus præficeret. Quod ministerium fidelis dispensator summa cum laude adimplevit. Capta autem a barbaris urbe, et funditus diruta, Valerius cum videret oves, percusso pastore, sævientium immanitate luporum laniari et ad hostis libitum sine misericordia quoquoversum abduci, cum quibusque fidelibus ad Jurenses montes per Sequanos contendens, pervenit ad locum quem antiquitus Portum Buccinum vocabant. A barbaris qui has partes tenebant comprehensus, jubetur abnegare Christum, et divinæ cultum religionis coram omnibus improbare. Quibus vir sanctus acquiescere cum nollet, omni crudelitatis in eum genere desæviunt. Contra hæc omnia Christi confessor depugnabat, auxilium Domini sibi deposcens; quo confirmatus irrogata sibi pœnarum exitia alacrius tolerabat. Demum gladio trucidatus, gloriosi martyrii cursum Valerius consummavit: sicque sacerdotem suum brevi secutus est Levita eximius, patrem non degener filius. Sancta ejus anima cælos conscendit; corpus a fidelibus, qui manus persecutorum evadere potuerunt, sublatum est ac condigno honore non longe a loco supramemorato, sepulturæ mandatum. Extat etiamnum ad Araris ripam, sacellum vetus, beato Valerio dicatum, ipso loco ubi eum martyrio coronatum tradunt. Quæ quidem manifeste desumpta sunt ex Passione, ut legenti in oculos incurret.
[9] [aiisque scriptoribus.] Eodem ex fonte hausit Saussaius [Martyrologium gallicanum, XXII Oct.] præclarum suum de S. Valerio encomium: (Qui ut habet vetus illius ecclesiæ Lingonensis hagiologium) Lingonicæ urbis indigena, clarissimis parentibus, et patriciæ generositatis stemmate conspicuis, generatus, ab ipso S. Desiderio archidiaconus (ob castimoniæ decora) creatus est. Persecutione autem Vandalorum ingruente, hanc ut declinaret, cum aliis iter Sequanicum ingressus, ad Alpium Jurensium perrexit partes, ibi aliquantulum temporis, dum vis persecutionis defervesceret, exacturus. At inde vergens quo cœperat itinere, pervenit ad locum, quem incolæ ex antiquo Portum Buxinum appellitant; ubi a barbaris illis interceptus, Vir in Christi confessione immobilis, dignaque fidei victima, obtruncatione capitis immolatur. Cui Angelus in procinctu agonis apparens, stolam obtulit candidam, in proximæ signum victoriæ. Aliquid amplius recitat Manginus [Histoire ecclésiastique et civile du diocèse de Langres, par l'abbé de Mangin, tom. I, pag. 125 et seq.] , antiqua, ut asserit, nixus traditione. Secundum quam S. Valerius educatus atque humanioribus litteris instructus a S. Desiderio fuit. Sacerdos factus eminuit castitate etc. (Negandum utique est S. Valerii sacerdotium; pugnat enim cum disciplina illius ævi. Unusquisque sui ordinis officium obibat. Certe nec in Actis, nec in breviariis sive manuscriptis sive impressis Sacerdos uspiam dicitur [Conf. Augusti Denkwürdigkeiten aus der Christlichen archæologie tom. XI, pag. 207.] . Ad archidiaconos quod spectat vide in Annotatis.) Quapropter S. Desiderius eum creavit archidiaconum, eique credidit bonorum ecclesiæ suæ administrationem. Interempto sancto episcopo, Valerius cum multis fidelibus aufugit versus partes Jurenses. Ast vix Portum Araris (Port-sur-Saône) attigerat cum interceptus a barbaris et crudeliter trucidatus est; feruntque ei mediis in suppliciis, angelum attulisse stolam candidam. In loco passionis ædificata in ejus honorem ecclesia est, e cujus regione, ex adversa fluminis ripa, cernuntur adhuc vestigia Turris dicta Tubarum (Tour des Trompettes.) Confer dicta num. 2 et 3. Eadem recitantur in Annuario Lingonensi [Annuaire du diocèse de Langres, an. 1838, pag. 39.] de fuga sancti Viri ejusque Martyrio ad Portum Araris seu, ut ibidem scribitur, Portum Buccinum vel Abuccinum. Additur, S. Valerii socios magno numero pariter ab iisdem barbaris simul morte traditos (quod etiam in Passione clare indicatur) alios autem fuga elapsos. Attamen unius tantum S. Valerii celebrata ab antiquo, celebraturque hodie festiva memoria.
[10] [Reliquiæ,] In chronico S. Benigni Divionensis, quod in lucem dedit Dacherius [Spicilegium, tom. II, pag. 382. In-fol. Paris, 1723.] , legitur: Abbatia Molundensis, ubi sanctus Valerius archidiaconus et martyr quiescit. Unde et in Martyrologio Autissiodorensi RR. DD. de Caylus: Cujus corpus in monasterio Molundensi prope Tornodorum quiescit et colitur. Notat autem Gallia Christiana [Tom. IV, col. 720.] , monasterium illud nunc vocari Molosmus seu Molosmum (Molome), atque nomen esse corruptum haud ignobilis cœnobii, quod a vico Melundis, Melundense olim appellatum est. Situm est in Burgundia sesqui leuca fere ab urbe Tornodoro (Tonnerre). Prima ejus initia Clodoveo magno tribuuntur. Sacras vero inter reliquias, quibus hoc ditatur cœnobium Benedictinum, præcellit corpus sancti Valerii archidiaconi Lingonensis [Ibid.] . Atque, hæc quidem ibi, nimium forte confidenter. Est enim disceptatio inter scriptores num in chronico Benegniano agatur de Molosmo an vero de Molismo, quod alterum est monasterium, paucis leucis a priori distans, ordinis quoque S. Benedicti; et, quamvis paulo amplius absit Tornodoro, non tamen ita dissitum est, ut non possit recte dici ad urbem illam prope accedere. Vide Mappam ad initium tom. IV Galliæ Christ. Certe scribit Manginus [Hist. du diocèse de Langres, tom. I, pag. 126.] : Juxta chronicon S. Benigni Divionensis et Martyrologium Lingonense, videtur corpus S. Valerii translatum fuisse ad abbatiam S. Michaelis seu Melugdense monasterium prope Tornodorum; alii putant agi potius de Molismo; unde quidam archidiaconus particulas nonnullas ad ecclesiam cathedralem Lingonas detulit, ubi in thesauro asservantur. Pro Molismo stat quoque Charletus in notis ad Inventarium: Ejus, ait, reliquiæ asservantur nunc in theca lignea deaurata in ecclesia Abbatiæ Molismensis prope Tornodorum, triginta et amplius leucis ab Arari fluvio distantis, quin sciatur quando et per quem eo fuerint adductæ. Quod quidem testimonium adeo præcisum viri diligentis illaque in regione nati ac viventis vix non decretorium mihi videtur. D. Godard quoque in vitis Sanctorum: Ecclesia cathedralis S. Mammetis, inquit [Vies des saints de la Haute-Marne. Ubi supra.] , habebat Reliquias S. Archidiaconi allatas ex abbatia Molismensi. Nec hodie ullum hac de re videtur Lingonis superesse dubium saltem in quantum concludere licet ex rescriptis adm. R. D. Lamy, quamvis directe non agat de hac quæstione, quam nec ego illi proposueram. Id autem omnium consensu certum, Reliquias aliquas olim in ecclesia cathedrali Lingonis exstitisse. Contra parietem, e regione altaris Thesauri, videre est statuam S. Valerii martyris. Manu gestat librum, in quo aliquæ ejus reliquiæ. Monachi Molismenses, qui reliquum ejus corpus possident, donarunt Josberto archidiacono os ex femore et alterum ex maxilla, item costam unam anno 1446. Ita Charletus in Inventario reliquiarum ecclesiæ S. Mammetis. Videtur tamen subesse aliqualis difficultas quoad annum, siquidem in Notis ejusdem Charleti ad præfatum Inventarium, annus 1446, qui prius positus fuerat, mutatus est in annum 1546, non quidem, ut putem, in textu Charleti sed in apographo nobis submisso. At res hæc tanti non est, ut diligentius in eam inquiramus. Probabile est nostra ætate jam nihil vel saltem vix aliquid sacri illius pignoris supresse. Et ad Molismum quod attinet, refert Charletus in Notis, corpus fere in cineres fuisse incendio redactum; non indicat tempus; forte accidit anno 1472, cum monasterium, sicut, alia multa, flagrante bello Ludovicum XI Galliæ regem inter et Carolum Burgundiæ ducem, fuerit destructum et spoliatum [Gall. christ. tom. IV, col. 739 et seqq.] . Utcumque sit, Molismus ad finem sæculi XVIII, eadem qua tot alia cœnobia per Gallias, clade concidit; quid vero factum de corpore S. Valerii ignoratur. Aliunde vero scribit Adm. R. D. Lamy: Nullæ jam remanent in nostra cathedrali reliquiæ S. Valerii: nisi forte quæ sint fragmenta inter alias illas, pariter incognitas, quæ promicue depositæ asservantur in sepulchro seu tumba majoris altaris. Addit præterea, plures esse in diœcesi Lingonensi parochias, quarum S. Valerius est patronus, nec in illis ullam particulam ejus exuviarum reperiri. Nullæ pariter sunt in Portu ad Ararim Port-sur-Saône, ut ex litteris R. D. Pastoris accepi. Denique vidimus num. 1 juxta Claudium Robertum in sua Gallia Christiana, Portum Bucinum haud procul Salinis quærendum, esseque vicum Port-de-Loüe; cujus patronum dicit S. Valerium, qui suas ibi sitas reliquias habet; quæ postrema verba forte sumenda sunt de parte aliqua insigni; ni rectius dicamus, Claudium, prout labitur circa locum, ita etiam falli in cæteris.
[11] [cultus.] Superest ut de cultu agamus. Lingonis celebratur festum S. Valerii die 22 Octobris, ritu duplici, ut ex recenti Proprio liquet. Omnia dicuntur de communi unius Martyris, præter lectiones 11 nocturni, quas supra adscriptas habes. Lectiones istæ quod ad substantiam attinet, eædem fere sunt ac aliæ illæ, quæ sunt in Brevario Lingonensi reverendi in Christo patris D. Sebastiani Zamet, episcopi ab anno 1615 ad annum 1655 [Ibid. col. 638 et seqq.] . Præcipua discrepantia est, quod, qui in his Wandali, in illis generico nomine Barbari et quidem sapienter prorsus vocentur. Confer dicta num. 7. Infra adscribam antiquum S. Martyris officium ex Breviario Lingonensi cardinalis de Givry, edito anno 1560. Ex quibus patet ecclesiam Lingonensem cultu perpetuo S. Valerium veneratam. Scribit Manginus [Histoire du diocèse de Langres, tom. I, pag. 126.] , in testimonium hujus venerationis, effigiem S. Martyris in supplicationibus publicis a bidello deferri ante archidiaconum; quod tamen nunc amplius non obtinet, ut monuit me sæpius laudatus D. Lamy. Atque hæc de Lingonensi diœcesi. In Vesuntionensi festum agitur die sequenti, 23 Octobris, ut elucet ex Breviario, quod præ manibus habeo, et litteris R. D. Deray, pastoris in Port-sur-Saône; qui præterea scribit, quovis primo die Jovis uniuscujusque mensis sacrum solere celebrari in sacello seu parva ecclesia S. Valerii (de qua supra num. 3); die autem ejus festo solemni ritu fit ibidem officium; addit, populum magna ferri in S. Virum devotione, fidenterque ad eum in publicis calamilatibus comfugere; et meminit obtentæ pluviæ post habitam, (atque in ipso reditu) ad ejus sacrarium supplicationem ante annos abhinc fere triginta quinque.
[12] [Monitio in] Coronidis loco, sequitur de S. Valerio Lingonensi archidiacono antiquum Officium, prout illud habet Breviarium secundum verum usum eccl. Lingonensis novissime impressum. Apud Senones 1560 auctoritate Claudii de Longovico (Longuy), cardinalis de Givry, episcopi et ducis Lingonensis, defuncti anno 1561 [Gall. christ. tom. IV, col. 635.] . Apographum valde accuratum submisit R. Adm. D. Lamy. Ast cum lectiones (novem numero, eæque, ut assolet, breves valde) omnes vix non ad verbum desumptæ sint ex Passione, prætermittendæ fuerunt. Si quid diversum occurat, monebo in Annotatis.
[13] [Officium] Ad magnificat. Ant. Magnificemus Christum regem virtutum, qui devoto sui nominis confessori Valerio triumphare dedit de hostis perfidi congressu durissimo. Collecta. Adesto, quæsumus, Domine, supplicationibus nostris: ut qui ex iniquitate nostra reos nos esse cognoscimus, beati Valerii martyris tui intercessione liberemur. Per Dom. nostrum Jesum Christum. Invitatorium. Regem martyrum coronam adoremus Dominum: Qui cælestis vitæ stola decorat Valerium.
[14] [ex antiquo] In primo nocturno. Ant. Beatus quidem Valerius carnis nobilitate clarus, sed mentis puritate clarior extitit et virtutibus. Ant. Pontifici Lingonum sancto traditus Desyderio, scientiæ et sanctitatis singulari fulsit privilegio. Ant. Sacræ itaque conversationis integer, cum juvenili floreret ætate, per præsulem ipsum archidiaconii sublimatur honore. Resp. 1. Insignis Valerius curis mundi posthabitis, soli Deo placere studebat. Cujus pro fide pati toto mentis desideryo indesinenter sitiebat. ℣ Christum etenim corde gestabat: Christum vocis officio dulciter prædicabat. Cujus pro fide pati. Resp. 2. Meritorum denique lumine fulgidus exemplar edit mundo admirabile. In quo veritatis puritas et justitiæ sedulo perpendebatur æquitas. ℣ Per quem devius corrigebatur ne periret: rectus exhortabatur ut proficeret. In quo veritatis. Resp. 3. Vir igitur sanctus, venerabili Desyderio jam in cælestibus cum suorum plurimis coronato, saluti superstitum prospiciebat. Sed diutius a Christo peregrinari nolebat. ℣ Officii sibi commissi curis invigilans, delegatam plebem sanctitatis studiis reformabat. Sed diutius.
[15] [Breviario] In secundo nocturno. Ant. Gemebat pietate plenus Dei populum pastore destitutum: et quoquoversum miserabiliter exulare captivum. Ant. Promptus pro Christo optabat occumbere: sed verebatur fratres in persecutionis tempore fidei dispendium incurrere. Ant. Consilio tandem comperto, associatis sibi viris fidelibus, hostis crudelitati deliberavit cedere; memor Evangelii dicentis: persequentes vos ab una in aliam civitatem fugite. Resp. 1. Orabat Dei amicus Valerius dicens: Largitor æternæ salutis Domine, oves hæreditatis tuæ mihi commissas tibi resigno protegendas. Meque sicut desidero martyrum tuorum junge consortio. ℣ Esto mihi in Deum protectorem et in domum refugii, ut salvum me facias. Meque sicut desydero martyrum. Resp. 2. Miles itaque Christi cum Portum perveniret Buccinum, hostem fugiens propinquavit: a quo captus, illico negare Christum jubetur. Sed viriliter resistens verberibus duris aporiatur. ℣ Sanctus Dei martyr orphanorum caterva stipatus: divino cultui derogare compellitur. Sed. Resp. 3. Gloriosum confessorem Wandalorum crudelitas diversis cassat suppliciis: et suspensum equuleo nervis affligunt, ungulis discerpunt. Et taureis acribus dirumpunt. ℣ Nec mora respirandi Dei servo conceditur, sed tot simul in uno corpore tormenta connectuntur. Et taureis.
[16] [Lingonensi] In tertio nocturno. Ant. Inter hæc vox a supernis dimissa martyri intonuit: Valeri, ne frangaris supplicio, certus de sempiternæ felicitatis præmio. Ant. Audiens athleta fortis dicebat: Da illatas Christe pro te percurrere pœnas, quas diu desideratas excipio ut eas insuperabili devincam animo. Ant. Oranti Christi martyri stolam Angelus Domini obtulit, inquiens: suscipe, Deo dilecte, cælitus tibi munus collatum; induere exultationis indumento quod mox gestabis junctus Sanctorum consortio. Resp. 1. O virum multiplici laude dignum Valerium! O Christi gratiam abundantius prædicandam! Quem necdum corporea detectum tunica. Jam servum suum cælesti dignatur decorare trabea. ℣ Vere congratulandum est tibi, martyr egregie, quem pro se nudatum Christus tanto circumdat honore. Jam servum tuum. Resp. 2. Superno bellator inclytus munere donatus grates persolvit lætissimas: gratias, rerum Creator, tibi refero. Qui me incorruptibili veste muneratum æterno lætificas de præmio. ℣ Jam ergo, Rex bone, dissolvi desydero tibique præsentari in cælestibus opto. Qui me. Resp. 3. Sanctus itaque Valerius martyrii sui finem capitali peregit jugulo: cujus anima virtutum cælestium agminibus fulta, regni cælorum translata est ad gaudia. Dei sine fine fruitura præsentia. ℣ Quanta miri odoris illic manavit fragrantia, cum sancto de corpore beata resoluta est anima. Dei sine fine.
[17] [anni 1560;] In Laudibus. Ant. Cum supernis palatiis triumphalem palmam Valerius beatus intulisset: ultione divina gens Wandalica brevi consumpta disparuit. Ant. Sancti viri sepultura diutinæ oblivioni tradita Goderico duci divinitus est revelata: et fidelium frequentatione devotissime venerata. Ant. Opinione tantæ revelationis Lingonensium præsul exhilaratus, super martyris tumbam miræ basilicam amplitudinis condidit: ubi a fidelibus populis in Christo duplex alacritas solet reportari. Ant. Benedicta sit Dei nostri virtus et clementia, qui clericum irreverenter sepulchro martyris propinquantem cæcavit: et mentis humilitate consternatum denuo per ejusdem meritum illuminavit. Ant. Ægrotum quidem alium ejusdem ordinis, dum ante ejus sepulchrum artuum dissolutionem defleret, vigori pristino cælestis pietas ad integrum restauravit. Ad Benedictus Ant. Gaudeamus omnes in Christo qui Valerio bellatori suo in suæ confessionis dimicanti certamine contulit mundi discrimina superare et victorem in terris feliciter coronavit in cælis.
[18] [item anni 1604.] Idem officium reperitur in Breviario ejusdem ecclesiæ Lingonensis edito ann. 1604 jussu RR. DD. Caroli Descars episcopi, hac cum rubrica: De Sancto Valerio Lingonensi archidiacono. In ecclesia cathedrali festum annale. Quis vero hujus sit ritus, explicatur in Rubricis generalibus initio voluminis: Annalia festa, ratione solemnitatis addunt supra officium festorum duplicium, quod in utrisque Vesperis dicuntur propriæ antiphonæ (sunt pro S. Valerio in primis Vesp. antiphonæ primi et secundi nocturni; in secundis Vesp. antiphonæ ex laudibus). Non fiunt commemorationes communes; nec fiet commemoratio de Octavis, si evenerint infra aliquas octavas, in primis vesperis et matutinis tantum; sed fiet in secundis vesperis, etiam de parvo festo occurrente in crastino.
[19] [Acta.] S. Valerii Passionem edimus, et quidem putem hodie primum, ex pluribus inter se collatis manuscriptis, a decessoribus studiose collectis. Illam habemus ex Ms. Chiffletii; eademque exstat in Mss. Ser. reginæ Sueciæ. Acta rursus habemus ex codice D. Andreæ Du Chesne, collata cum Ms. Accineti monasterii in Burgundiæ comitatu, ordinis Cisterciensis abbatiæ, cum Ms. Caritatis ejusdem ordinis in eadem provincia, et alio S. Benigni Divionensis et monasterii Longi Pontis; quod postremum Ms. reperitur etiam in supplemento Suriano Fr. Nicolai Belfortii, ecclesiæ S. Joannis Suessionensis canonici regularis, itidem manuscripto. Hæc omnia, licet hinc inde alia aliis paulo breviora, inter se apprime conveniunt. Cæterum conscripta Passio est stylo bene latino, imo dixerim eleganti, et profitetur auctor se res gestas magis veraciter quam luculenter explicaturum. Verbis tamen et sententiis (quæ utique virum gravem produnt) abundat, quorum plura rescidit Belfortius, ut ex Annotatis videbitur. Ætatem scriptionis nemo facile determinaverit; equidem non putem valde antiquam esse.
PASSIO S. VALERII ARCHIDIACONI LINGONENSIS.
Ex ms. D. Andreæ du Chesne, cum aliis collato.
Valerius, archidiac. Lingonensis, martyr, in Gallia (S.)
BHL Number: 8496
EX MSS.
Incipit præfatio in Passionem S. Valerii.
a[Facienda est SS martyrum memoria] Sanctorum martyrum sacrosancta certamina, atque immortales invictæ confessionis eorum triumphos dignis præconiis attollere et ad succedentium memoriam litterarum tradere monumentis, tum gloriosum, tum etiam conducibile, imo necessarium probatur existere. Profecto enim ad laudes imperatoris eorum, omnipotentis videlicet Dei, referendum est, quidquid in devotorum militum fortitudine claruerit fuisse laudabile; cujus gratia potuerunt non solum ut certaminis laboribus non cederent, verum ut hostem sævissimum sua tolerantia triumpharent. Præterea inhumanum valde impiumque est, eorum triumphos infecundo silentio tegere, qui pro pietatis amore pulchra morte perfuncti, æternam sibi studuerunt comparare memoriam, quosque superno Regi tanto cariores non dubitamus existere, quanto acerbiora pro ejus fide supplicia eos certum est pertulisse. Sed et illud nihilominus perpendendum, quod quando eorum gesta admirationis plena leguntur, legentium pariter atque audientium mentes spiritalis desiderii igne flammantur *, ac discussa noxii torporis ignavia, tantæ virtutis et fidei eorum documenta anxie cupiunt imitari. Cum ergo universorum quidem martyrum memoria devota gratulatione sit suscipienda, præcipue tamen nobis in beati Valerii martyris et archidiaconi triumphali gloria propensius est exultandum, quem nobis peculiarem patronum a Domino attributum gaudemus, cujus merita eo usque cælestis doni gratia profecerunt *, ut post sacra ecclesiasticæ munia functionis, sublimem martyrii proveheretur ad palmam. Quod qualiter gestum sit, magis veraciter quam luculenter, animante Domino, conabimur explicare.
ANNOTATUM.
a Hæc inscriptio, sicut et sequens, ita in codice nostro.
* inflammantur.
* processerunt
Incipit passio sancti Valerii.
[Lingonis natus, eruditur a S. Desiderio;] Beatus itaque Valerius Lingonicæ fuit urbis indigena, clarissimis parentibus et patritiæ generositatis stemmate fulgentibus generatus. Urbs illa ea tempestate Romanæ moderationis æmula multiplici virorum illustrium nobilitate per Gallias, vel sola vel prima fulgebat. Hujus civitatis sanctus erat Desiderius episcopus, vir magnificus, et cujus nunc * sanctitas in rebus ecclesiasticis spectata omnibus et celebris habebatur *, a qui postmodum prætiosam martyrii indeptus * coronam, urbem cui pontifex præfuit martyrio decorat, fovet ossibus, meritis et intercessione conservat. Hic igitur sanctum Valerium, adhuc intra annos pueritiæ constitutum semper charum habuit, eumque divinis institutionibus ac spiritalibus erudivit disciplinis: cernebat enim in sancto hoc puero ingenitam radiare prudentiam, vivax ingenium, et futuræ virtutis atque solertiæ prænostica refulgere. Talibus b indiciis, quæ in illo etiam ultra ætatis illius merita apparebant, vir Domini provocatus, maxima illum diligentia educatum, robustissimum agricolam excolendæ vineæ Christi rationabiles palmites afferenti, non insicus quid tanta prætenderet indoles, providebat.
[3] [fit archidiaconus.] Denique cum adolescentiæ lubrica transiens in robur virile migrasset, eum sanctus antistes Archidiaconum esse constituit c, quo in edito dignitatis gradu positus quasi exemplar quoddam sanctæ vitæ et sobriæ conversationis esse inciperet, duplicique modo subjectorum saluti consulens, prædicationibus erudiret, quos probis exemplis informasset, in quo sermonibus accedebat auctoritas et merito sanctitatis *: nec (enim) poterat ejus prædicatio contemni, cujus conversatio erat omnibus ammirationi; prius quippe semper adimplevit operibus quod verbis agendum esse perdocuit.
[4] [Barbari irrumpentes] Eodem tempore partim insolentium negligentia principum, partim peccatis exigentibus populorum, gravi vexatione Deus ecclesias affligi permiserat. Nam crudelissima gens Wandalorum d, junctis sibi Alanis et Gothis, primo ab Hispaniis in Africam, deinde ab Africa in Gallias irrumpentes impia feritate, universa ferro, fame et incendio proterebant. Sanctus ergo antistes Wandalorum exercitum cum rege suo Crosco e ad urbem, cui auctore Deo præsidebat, adventare præsentiens, totus ad divina confugit præsidia, et diebus ac noctibus precum assiduitate continuans, infatigabilis persistebat, Christi Domini clementiam deprecans, ut ecclesiam propitius tueretur f, nec eam barbaricæ dominationis rabie pateretur affligi, quam petioso sanguine suo redemisset; se potius unum pro omnibus periculo objectaret, paratum mori se pro salute dominici, cui invigilabat, gregis, dari se pro cunctis et redonari sibi cunctos.
[5] [S. Desiderium trucidant;] Cum ecce sibi superveniens impia non militum sed prædonum manus, sacra illum meditantem reperiunt, comminatione terribili imperant, ut abnegata fide Christi, suas idolis cervices inclinaret, seque cum suis omnibus genti ferocissimæ subjugaret. Verum cum ille magis eos in Christum credere et accepta * immanitatis rabie cessare persuaderet, funestus spiculator affuit, et uno ictu Sancti caput percutiens hostiam Domino acceptissimam consecravit; depositaque lutei corporis mole, spiritu cælestia conscendit, qui tunc mori vere desiit et vivere cœpit, tuncque perfecte capiti Christo fidele membrum vivificatus inhæsit, quando caput putatus est amisisse. Hæc pauca pro memoria Desiderii, martyris venerandi, sufficiat prælibasse, quæ studiosus quisque in textu passionis ipsius ex abundanti poterit reperire. A diverticulo narrandi ordinem repetamus.
[6] [S. Valerius,] Igitur Sanctus, et inter præcipua * semper venerandus martyr Valerius, post magistri et antistitis sui Desiderii pretiosam mortem, cernens gregem Domini, utpote pastoris præsentia destitutum, luporum rapacium immanitate laniatum, distrahi ac pro hostis libitu sine ullo respectu aut misericordia quaqua versum abduci, in ancipiti positus hæsitabat, quidnam sibi esset agendum. Exoptabat certe summa aviditate pro Christo morti succumbere, sed verebatur derelictæ plebis dispendium subire g. Desiderabat jam esse cum Christo, nec refugiebat pro salute suorum adhuc peregrinari a Christo, utque ita dictum sit, in utroque paratus erat, et quid magis eligeret ignorabat. Tandem diu multumque retractans, suis commodis fraterna præponit. Ea animo sententia sedit, ut collectis quibusque fidelibus vivis, hosti immensum cederet sævienti; memineratque quippe Dominum præcipisse: Cum vos persecuti fuerint in una * civitate, fugite in aliam.*
[7] [Deum precatus ut sibi suisque sit propitius,] Totum ergo se ad Deum conferens, in hunc modum fertur fudisse orationem: Tu, Domine, cui præsto est omne quod gerimus, cui patet quidquid corde abditum occultamus; tu scis me toto affectu pro tui nominis confessione amplecti martyrium, ac jucundissimum mihi esse mille pro te subjici pœnis, et exquisitissimis, si ipse jusseris, impendi suppliciis; sed tua, Domine, præscientia * sicut in sui dispositione non fallitur, ita votis hominum non mutamur. * Tibi ergo, Domine, oves quas a te suscepi restituo; tu eas, Pastor bone, custodi, et propitius annue, ne tuo auxilio umquam destitutæ, consiliis diaboli acquiescant, ne eorum, qui nomen sanctum tuum non noverunt, prædæ atque insultationibus pateant. Mihi quoque pro tui gregis amore aliquamdiu in hujus vitæ turbela * remoranti, et secundum quod ipse præcipis, latebram requirenti, subvenire digneris, Domine; adsis comes itineris, revelator * laboris, nec me umquam a societate sanctorum martyrum, quam sitio, cui suspiro, ad quam pervenire desidero, divelli patiaris.
[8] [secedit;] Cum hæc gloriosus Martyr Domini perorasset, clanculo civitatem egrediens cum aliis fidelibus vivis, qui ad simile certamen agonizandum promptissimi erant, iter Sequanicum ingressus h, ad Alpium Jurensium partes tendebat, ibidem aliquantum temporis, cum * vis persecutionis defervesceret, exacturus. Namque truculenti hostis dira molimina mente conspiciens, et nonnullos a fide labi posse prævidens, pertæsus mundanæ inquietudinis, ardebat innocentis columbæ pennas assumere et aviam solitudinem *, atque horrentia ferarum lustra penetrare, expectans donec veniret, qui eum * a pusillo animo et tempestate salvaret. Pergens igitur quo cœperat itinere, pervenit ad locum, quem haud procul positum i ex antiquo incolæ appellant Portum Bucinum k. Sed jam locum ipsum gens bellicosissima occupatum tenebat. Nam quia partim avaritiæ, partim cædis et fundendi sanguinis ferebatur insania, ubique sese diffundentes spe prædæ civitatis * passibus raptabantur, nec tutus poterat esse locus, quem natio effera non invaderet, perrumperet, spoliaret.
[9] [comprehensus jubetur abjurare Christum] Illic ergo Sanctus Dei capitur, trahitur et violentis manibus impia crudelitate tractatur; et primo ex obtentu cujusdam rationis jubetur abnegare Christum, et divinæ religionis culturam * palam omnibus improbare. Quid enim, aiebant, emolumenti, quid lucri hæc vestra superstitio potest habere? Ecce Christus vester, quem colitis, veneramini et adoratis, non potest vobis in tali necessitudine subvenire, neque a captivitatis et paratæ mortis exitio liberare. Quibus sanctissimus Athleta, illatorum terrore confidentior, respondit: Oportebat vos, o Viri, Deum verum agnoscere, et ejus omnipotentiam ex his saltem, quæ vobis evenisse conspicitis persentire. Non enim vestris viribus aut multitudine freti, tot regna penetratis, tot urbes subruitis, tam innumeras hominum strages editis; sed ejus utique permissu, cui peccavimus, cui non sicut debuimus obsequium sanctæ virtutis exsolvimus. Cum ergo his *, qui vester omniumque creator et dominus est, vobis ad tempus pro christiani populi correctione, tanta potestate uti contigerit *, vos e contra ejus dono perverse abutimini, eumque, qui talia præstitit, digne honorare, aut Deum agnoscere dedignamini, et nobis quidem, si fidem ejus inviolabiliter servaverimus, erit propitius, et pro sui nominis confessione a vobis peremptos, ipse in supremæ pacis ac vitæ indeficientis felicitate suscipiet. Vos autem, si ingrati ejus beneficiis, ad ipsius agnitionem concurrere neglexeritis; et hic brevi in præsumpta temeritate durabitis et æterna supplicia post luetis.
[10] [et dire cruciatus,] Ad hæc illi, non ratione veritatis, sed fastu elationis, quasi nihil metueret, eum talia prosecutum dicentes; ingenti furore armantur, et nulla misericordiæ habentes viscera, sanctum Martyrem Dei flagris crudeliter cædunt, et novi generis cruciatibus in eum desæviunt. Putabant enim se hoc modo insuperabilem ejus animum ab intentione Christianitatis revocare, et vel tormentis infractum cædere *, quem videbant persuasionibus non cessisse. Sed quia amor fidei in eo durabat, Christi nomen, quod sacro semper in ore habebat, negare non poterat. Et quoniam igne perfectæ charitatis quæ foras excludit timorem, sancti Martyris animus fervebat, illata sibi ab impiis tormenta minime sentiebat. Interea ministri diaboli omni crudelitate in Sanctum Dei grassantur: alii eum equuleo suspendunt, alii nervis fortissimis ac recentibus attrahunt; hi ungulis ossetenus radunt, illi loris et taureis cædunt: nulla requies Sancto, nulla mora supplicio; nec jam sibi vicibus tormenta succedunt, sed, quod mirum est, tam multa, tam diversa uno simul nectuntur in corpore. Contra hæc omnia fortissimus Athleta spe invicta pugnabat, divinum sibi auxilium prophetico illo deposcens adesse oraculo: Deus in adjutorium meum intende: Domine, ad adjuvandum me festina.
[11] [cœlestique voce confirmatus] Interea cum et hi pœnis non parcerent, et ille a precibus non cessaret, fertur audisse demissam cælitus vocem, dicentem sibi: Valeri, ne angaris præsenti supplicio, sed magis gratulare, securus de præmio; nec frangaris inflicto verbere, sed potius gaude in mente habens, quæ te præmia maneant in retributione. Hac voce confortatus Agonista divinus, cœpit irrogata sibi pœnarum terribilium exitia non modo patienter, sed magis alacriter sustinere, rursumque ad Deum vultu lætissimo conversus orare: Da, Domine, servo tuo constantiam in animo, præbe tolerantiam in membris, ut intrepidus tormenta devincam, et eorum ministros libera voce devincam. Porrige mihi, quæso, manum benignus auxilii, qui sanctos martyres tuos ad aulam provexisti cœlestis regni.
[12] [atque ab angelo stolam candidam donatus,] Hæc illo orante, Angelus Domini cum immenso lumine affuit, atque stolam summo splendore ac candore micantem obtulit, dicens: Care Dei Valeri, hoc munus tibi a Domino transmissum; circumdare virtutis indumento et justitiæ stola, quam cum consortibus tuis certaminis martyribus felici mox es in patria recepturus. O Virum summis præconiis efferendum! O Gratia nullis umquam ex æquo verborum suffragiis explicanda! Stricto jamjamque impendenti mucrone percussor instabat, jam feriendus et e vestigio sacris cervicibus jugulum fuerat excepturus; tantusque circa Martyrem divinus favor apparuit, ut necdum exutus carnis tunica, angelico mïnisterio syderea exornaretur prætexta. Beatum te, Martyr sanctissime, irrogata carnificum dixerim nuditate, quæ tali meruit compensari decore! Quam securus ad ornamenta cælestia properas, qui jam supernas exuvias tuo in corpore gestas. Vir ergo Domini donum cæleste suscipiens, ore lætifico gratias cœpit agere Deo, dicens: Gratias tibi, Jesu bone, ago et habeo, et tota animi præsultatione tuo nomini plaudo, qui es robur martyrum, destructor dæmonum, levamen oppressorum solatorque laborantium, qui me etsi indignum tuo præclaro munere non fraudasti, sed salutis et jocunditatis indumento circumdedisti. Jube ergo servum tuum ad te jam venire, quia diu est quod desidero te videre.
[13] [capite plectitur,] Ad hæc ministri scelerum cum eum suppliciis cernerent superari non posse, quam primum gladii animadversione accelerant trucidare, direptoque unus (eorum) ense caput sancti Martyris amputavit l, sicque rosea cruoris sui unda perfusus, gloriosum martyrium optabili fine complevit, moxque sancta anima hymnidicis Angelicorum spirituum stipata choris cæli arcem laureata conscendit. O Sanctorum omnium mortem pretiosam! O interitum festivum et omni celebrem memoratu! Perit mors dum Sanctos impetit, dumque suis legibus utitur, ipsa suis legibus superatur, fitque stupenda conversio: brevibus lachrymis succedunt gaudia sempiterna, momentaneis doloribus æterna refrigeria capiuntur, et morte perfunctoria immortalitatis compendia conquiruntur.
[14] [et sepelitur a fidelibus:] Ad declarandum sane meritum Sancti divina non defuere miracula. Tantus denique odor suavitatis eo loci affuit, omnesque qui aderant tanta miræ suavitatis fragrantia replevit, ut paradisi odoribus non dubitarent se fuisse afflatos. Corpus vero Martyris a fidelibus, qui manus persecutorum evadere potuerunt m, sublatum, ac condigno honore non longe a supra memorato loco sepulturæ mandatum est. Acta sunt hæc sub Honorio n Theodosii majoris filio, cum Theodosio minore regnum potiente, et Romani imperii dignitatem catholica pietate gubernante.
[15] [barbari vero se ipsi discerpunt.] Operæ pretium est breviter intimare quem deinde exitum gens incredula consecuta est. Ut enim gestis indicium * et multorum opinione vulgatum habetur, impleta gloriosi Martyris passione, tam repentina ultio Wandalorum phalangas perculit, ut subita capti dementia, in se ipsos impias manus verterent, quas in Sanctum Dei extendere non timuissent. Denique dæmoniaco extemplo arrepti furore ita se mutua cæde prostraverunt, ut comprehendi numero occisorum non potuerit multitudo. Ipse quoque eorum princeps vesaniæ Croscus non multo post tempore in urbe Arelatensi, multis, ut erat dignus, suppliciis expensis, indignam vitam indigna morte finivit. Hæc de felicissima sancti Valerii morte, ac justissima necatorum ejus ultione brevi dicta sufficiant.
[16] [Goderico duci ad bellum properanti] Nunc ordo postulat, ut ad ea quæ post Passionem ejus, ad declarandam sui martyrii gloriam, Christus Dominus, in cujus conspectu suorum mors semper est pretiosa Sanctorum, operari dignatus est, stili seriem transferamus. Siquidem, imminente ubique Wandalorum immanissima persecutione, valde admodum rari remanserant, qui juxta morem Christianæ religionis sanctorum Martyrum sepulturas inviserent, aut eorum memoriam cum digna sedulitate recolerent; hinc factum est ut beati quoque Valerii prædicabile meritum, paulatim subintrante negligentia obsolesceret, adeo ut pœne nullus esset, qui locum quo humatus esset agnosceret. Sed etsi qui essent, qui requirerent, deerat qui quærentibus indicaret. Verum Dominus ad prærogandum suis fidelibus patrocinium, quo loco Sanctus quiesceret, hoc modo dignatus est propalare. Accidit non post multum tempus, ut dux quidam Godericus o nomine, dum contra Longobardos, qui tum totam Italiam depopulandam invaserant, militari manu dimicaturus pergeret, in ipso, quo Sancti membra condita fuerant, loco mansionem haberet.
[17] [revelatur B. Valerii tumulus;] Cumque post laborem diuturnæ expeditionis isdem * se vir ad quiescendum contulisset, vidit subito cœtus abbatorum, perspicuo candore micantes, auro textis cicladibus exornatos, quorum capita coronis sydereo fulgore radiantibus resplendebant. Hos ergo cum immensa claritate præterire conspiceret, ab uno eorum tale fertur attonitus accepisse responsum: Hunc locum, in quo quiescis, sancti Valerii Sociorumque ejus martyrio simul et tumulis noveris consecratum. Si vis igitur ejus meritis et intercessione victor bellici discriminis atque incolumis repedare, ædificaturum te super eorum sepulchra basilicam mox ut reversus fueris fideliter necesse est repromittas.
[18] Sub hæc verba evigilat, et magno correptus pavore, [ille gratus de adepta victoria] suis quæ viderat enarravit. Cui Deo tacti respondent: Exultare te oportet, domine, et Deo, qui per angelicum ministerium te visitare dignatus est, gratias agere, atque quod monitus es, maturata festinatione et devota sollicitudine, statim ut redieris, adimplere. Ille porrectis in cælum reverenter brachiis et voto se obligans, dixit: Si me Dominus, Martyris sui interventu, sospitem victoremque reduxerit, et basilicam ei fabricabo, et annis singulis ejus festivitatem celebrare curabo. His et aliis quam plurimis addutus * votis, Sanctoque impensius venerato, securus triumphi contra hostiles cuneos properat, et accepta de immenso hoste victoria lætus remeavit ad propria.
[19] [S. Martyri oratorium ædificat;] Nec dubius sancti Valerii obtentu se suosque salvatos, reversus ad sibi cœlitus ostensum accedit locum, ibique primum ut sors temporis permittebat, modico sumptu oratorium ædificavit, ardens nimio animo perinde succedenti tempore ingentis fabricæ fundamenta jacere, suisque votis respondentem et tanto Martyre dignam basilicam construere.
[20] [dein basilica etiam erecta est.] Verum quod mente conceperat, cita morte præventus implere non potuit. Sed cum ista ad notitiam pontificis, qui tunc temporis Lingonicæ cathedræ præsidebat, perlata fuissent, gaudens sancti Martyris meritum se præsule manifestatum, ecclesiam miræ amplitudinis supereum construens, celebrem universis locum indixit, ubi clara populis assidue præbens miracula continuis virtutibus, cujus loci apud Deum extiterit (Valerius) manifestat. Pie de Deo sentientibus e multis sufficit paucitas annotata.
[21] [Cæco visus restitutus.] Mulier quædam fama Sancti comperta, comitante secum * coram clerico ad locum venit, et cupiens secum Sancti reliquias tollere, oblita sexus sui ausa est ad tumulum imprudenter accedere. Cumque isdem, quem diximus, clericus temeritate damnabili sepulchrum contingere voluisset, illico oculis, quibus sancta inconsulte videre non timuerat, multatus est, et subito circum vallatus tenebris, omnes qui aderant in tantum stuporem metumque convertit, ut quidnam agerent aut quo verterent se ignorarent. Matronam vero ita medullitus pavor invasit, ut nihil operis aut consilii superesse sibi credens, via qua venerat festina rediret. Clericus inter hæc reatus sui conscius, atque ad pœnitentiæ lamenta conversus, id quod incaute præsumendo deliquerat, ejulatu assiduo diluebat. Ita factum est ut lumen, quod temerarius amiserat, humili satisfactione reciperet. Quanta sane sanctis reverentia debebatur * hinc vel maxime licet advertere, quo hujus de quo nobis sermo clerici vesana præsumptio, ne saltem ad modicum tempus dilata, sed præsenti e vestigio castigata est ultione. Nos certe, nos ista respiciunt, nobis ac pro nobis talia gesta creduntur, ne Sanctorum pignoribus, quæ solis sacerdotum mundis sunt manibus contrectanda, injuriam faciamus extraordinarie illis utendo, quæ ne dicam tangenda, sed ne saltem sine magno metu et reverentia contuenda. Illud etiam opportunissime dicimus * subnectendum, quod ad propagandam sui Martyris gloriam divina virtus dignata est demonstrare.
[22] [alter a contractione membrorum sanatus.] Clericus quidam toti notissimus regioni, quippe haud longe a loco commanens, in quo Sancti servabantur reliquiæ, ab ineunte ætate gravissima artuum vexabatur contractione. Insidiis ergo occulti, ut creditur, innimici ita fuerat nexu invisibili coarctatus, ut distortis turpi dissormitate membris, non pes, non manus solitum possent officium adimplere. Rogat suos, ut eum ad memoratum sancti sepulchri locum deferrent; ubi plenus fide veniens et per dies aliquos querulis vocibus a Sancto deposcens opem, germanæ rectitudini meruit reformari, sicque factum est, ut qui alienis manibus delatus fuerat, suis gressibus gaudens, Dominumque in sancti Valerii præconio magnificans ad diversorium repedaret. His et aliis innumeris miraculorum signis quotidie novis, noviter quotidianis Jesus Christus Dominus noster sancti Martyris sui merita provehendo sublimat ad laudem et gloriam nominis sui, cum quo et Deo Patri honor et imperium et potestas, una cum Sancto Spiritu nunc et semper et in omnia sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Hactenus, et ne voce quidem mutata, prima lectio antiqui Breviarii, dempta tamen pericope: urbs illa fulgebat, etc. Vide Comm. præv. num. 12.
b Talibus indiciis usque prætenderet indoles, providebat, desunt apud Belfortium, sicut et id genus pleraque.
c In his et sequentibus nihil habetur, quod vellevissime suadeat S. Valerium sacerdotio fuisse initiatum. Vide comm. præv. num. 9. Ad Archidiaconos quod spectat, jam ex Constitutionibus Apostolicis apparet, diaconum unum, aliis per ecclesiam discurrentibus, pontifici adstitisse: Diaconi post orationem, alii quidem oblationi Eucharistiæ vacent, corpori Domini cum timore ministrantes; alii turbam circumspectent, eique silentia faciant; qui autem pontifici assistit diaconus, plebi dicat: nec quis contra aliquem; ne quis in hypocrisi [Constitut. apost. lib. II, cap. 57. Migne, Patrol. græc. tom. I, col. 734 et 735.] . Unde passim scriptores inferunt, hunc cæteris eminuisse et vocatum fuisse primum, primicerium diaconorum [Binterim, Denkwürdigkeiten, tom. I, part. 1, pag. 386. Conf. Augusti Denkwürdigkeiten aus der Christ. archæologie, tom. XI, pag. 204.] , atque inde ortam postea archidiaconi dignitatem, quæ jam sæculo IV magno in honore erat [Ibid.] . Diaconorum, inquit Pellicia [De christianæ ecclesiæ politia, tom. I, pag. 62. Bassani, 1782.] , primus olim archidiaconus appellabatur, neque aliis nisi ætate præstabat (de hoc tamen, auctore Binterim, historia nihil testatum reliquit). At post IV sæculo primis hisce diaconis potissima ecclesiæ munera demandari cœperunt, eo ut archidiaconatus prima evaserit cleri dignitas. Hactenus Pellicia. Sane archidiaconi appellatio imo et jam spectabilis dignitas antiquissima est. Singuli, scribit S. Hieronymus ad Rusticum monachum [Migne, patrol. lat. tom. XXII, col. 1080.] , ecclesiarum presbyteri, singuli archipresbyteri, singuli archidiaconi; et omnis ordo ecclesiasticus suis rectoribus nititur. Ex Historia Donatistarum discimus, quo loco esset Cæcilianus apud Mensurium, episcopum Carthaginensem, cui dein etiam successit. Sæviebat anno 304 persecutio in Africa, pluresque fideles Carthagine post gloriosam confessionem in carcerem conjecti erant, ad quos cum incaute et glomeratim concurrerent christiani, atque exinde invidia concitaretur pluresque morti objicerentur, Mensurius, Cæciliano archidiacono in mandatis dedit, ut inconsultam illam turbam a foribus carceris arceret etc. [Historia Donatistarum. Patrolog. Migniana, tom. XI, col. 775.] , ipse vero S. Optatus Milevitanus tradit [De schismate Donatistarum, lib. I, num. 16. Patrolog. ibid. col. 916.] , Lucillam, cum correptionem Cæciliani archidiaconi ferre non posset etc. Victor quoque Vitensis lib. V de Persecutione Vandalica expressam mentionem habet [Migne, patrolog. tom. LVIII, col. 247.] Salutaris archidiaconi ecclesiæ Carthagenis, cujus memoria 13 Julii celebratur in Martyrologio Romano. Confer Binterim, Pellicia, Augusti loc. citt. Nihil itaque obstare videtur quominus post medium sæculi III S. Valerius diceretur archidiaconus nomine et officio.
d Vide Comm. præv. num. 4 – 7. In omnibus mss. gens Wandalorum diserte nominatur.
e De Crosco plura disputavimus in Comm. præv. num. item 4 – 7.
f Hæc rursus: nec eam usque ad finem numeri desiderantur apud Belfortium.
g Desiderabat-ignorabat. Hæc quoque suppressit Belfortius.
h Vide Commentarium præv. num. 2 et 3.
i Haud procul positum. Ex his utique patet S. Valerium passum in loco, Lingonis vicino. Vide Comm. præv. num. 3.
k Pluribus de Portu Bucino diximus Comm. præv. num. 2 et 3.
l Factum id esse mense Junio suspicatur Belfortius. Ejus (S. Valerii) natalem, ait in Supplemento Suriano ms., diem scire non potui; sed ni fallor mense Junio passus est, si quid conjectari licet ex manuscripti (qui quintus est ex Longiponticis) dispositione. Conf. Comm. præv. num. ultimo.
m Evadere potuerunt. Ex his verisimile, ni certum dicas, S. Valerio plures martyrii socios fuisse Conf. Comm. præv. num. 9.
n Honorius imperio occidentis potitus est anno 395 obiitque anno 423, ætatis 39 [Art de vérifier les dates, pag. 353.] ; Theodosius Junior patri suo Arcadio, in imperio orientis, successit anno 804, regnavitque usque ad annum 450 [Ibid. pag. 354.] . Acta ergo nostra S. Valerii martyrium ponunt inter annum 404 et 423. Favent proinde opinioni eorum qui illud anno 411 adscribunt; quam quidem opinionem deserendam diximus Comm. præv. num. 4 – 7.
o Goderici mentionem alibi non inveni. Cæterum non ante medium sæculum VI adversus Langobardos in aciem procedere potuit, cum hi tunc tantum Italiam invaserint, suæque ditioni subjecerint [Ibid. pag. 361.] . Potest Goderici expeditio referri ad annum 576. Irruentibus, inquit Gregorius Turonensis [Historia Francorum, lib. IV. Migne, Patrolog. tom. LXXI. col. 304,] , iterum Langobardis in Gallias… Mummulus exercitum movet et cum Burgundionibus illuc (ad civitatem Ebredonensem) proficiscitur circumdatisque Langobardis cum exercitu, factis etiam concidibus (concædes Tacito videntur arbores cæsæ [Rob. Stephani. Thesaurus, verbo concædes. Basileæ, 1740.] ) per devia silvarum irruit super eos: multos interfecit, nonnullos cepit, et regi (Guntchrammo aliter Guntramno) direxit… Hæc prima Mummuli in certamine victoria fuit, quæ adscribitur præfato anno 576 [Art de vérifier les dates, pag. 525.] .
* alias tunc
* deest hæc vox.
* adeptus
* sanctitas
* a cœpta?
* præcipuos
* ista
* Mat. X. 23
* providentia
* mutatur.
* turbine
* releviator
* dum
* invias solitudines
* eos?
* citatis?
* coram
* is?
* permiserit?
* cedere
* indicibus?
* idem? ibidem?
* additis?
* quodam?
* debeatur?
* ducimus
DE S. LEUGATO SEU LEOGATHO MARTYRE.
SÆC. I, II. VEL III.
MEMORIA EX HIERONYMIANIS.
Leugatus vel Leogathus, martyr (S.)
B. B.
In plerisque Hieronymianis hac die fit memoria sancti Martyris illius, cujus nomen vario scribitur modo: Leugatus, Legatus, Leucatus, Leucadius, Leogatus, Leogathus. Cum Hieronymiana quo puriora eo etiam sint breviora, et aliunde nihil de sancto Leugato ad nos pervenerit (ut haud infrequenter in similibus obtinet), aliud præstandum mihi non est, nisi varia recensere martyrologia seu codices, in quibus mentio S. Leugati occurrit, eorum textum, quantum opus est, subjiciendo. Initium faciamus a Martyrologio, quod, ut tradit Martene [Martene. Thesaurus anecdotorum, tom. III, col. 1545 et 1546.] , primus sub S. Hieronymi nomine vulgavit Dacherius ex codice Corbeiensi anno 1661, et deinde insertum fuit a Vallarsio mantissæ operum S. Hieronymi [Migne, Patrologia, tom. XXX, col. 433 et seqq..] . Ita porro illud babet [Spicilegium, tom. II, pag. 20. Edit. in-fol. Migne, ubi supra, col. 479.] : XI kal. Nov. In Adrianopoli Thraciæ, Philippi episcopi, Eusebii et Hermetis, Severi. In Portu, sancti Valerii martyris. In Thracia item Severi. Et alibi, passio sancti Leugati. Septem annis post Dacherium edidit quoque Florentinius duplex martyrologium Hieronymianum; prolixum unum, brevius alterum; in hoc solius S. Philippi fit mentio; in illo eadem, eodemque ordine quibus in Dacherio, recurrunt nomina imo voces, nisi quod paulo aliter hinc inde reddantur, ut Legati, Atriopoli etc., et prætermittatur annuntiatio tota S. Valerii. Notat autem in hunc locum Florentinius [Florentinius, pag. 931.] se alibi non comperisse hunc incerto loco indicatum martyrem Legatum sive Leugatum sive Leogathum. Gellonense, quod idem Dacherius primum publici juris fecit anno 1717, sic habet: Philippi, Eusebii, Hermetis Severi, Leucati [Spicilegium, ubi supra, pag. 35.] ; et eodem prorsus modo apud Sollerium habent Augustanum et Labbeanum [Martyrologia Hieronymiana contracta. Vide Acta SS. tom. VII Junii ad calcem, pag. 22 et 29.] sicut et Antissiodorense apud Martenium [Thesaurus, tom. III, col. 1561.] . Richenoviense quod ad S. Leugatum spectat consonat omnino Dacheriano et Florentiniano: In Tracia Philippi episcopi. Et sancti Severi martyris et Hermæ discipuli ejus et Eusebii. Et alibi passio sancti Leucadii [Martyrologia contracta, pag. 13.] . Nec addidisse hic pigebit quæ scripsit Sollerius de Martyrologio Richenoviensi [Ibid. præfat. pag. IV.] , nempe antiquum esse et notæ optimæ, neque Gellonensi posthabendum, quamvis hinc inde recentiora Sanctorum, præsertim Germanicorum, nomina adscripta habeat. Absque hoc si foret, ceteris prope omnibus incunctanter præferrem… Displicet titulus sancti, paulo frequentius, quam Hieronymianis in usu sit, a librario appositus. Notum quippe est in illis tantummodo, ut loquitur S. Gregorius magnus [Epist. lib. VIII, ep. 29. Migne, tom. LXXVII, col. 931.] , nomen, locum et diem passionis poni. Unde rursus Sollerius [Præfat. ad Usuard. num. 148.] : Qui plura in martyrologio aliquo reperit, certo statuat, non esse sibi præ manibus purum martyrologium Hieronymianum. Denique in fragmento pervetusti martyrologii ecclesiæ Turonensis legitur [Martene, Thesaurus, tom. III, col. 1590.] : Passio Leucadi, Philippi, Eusebii. Ex quibus innotescit quidem sancti Martyris nostri nomen et memoria, ast nihil occurrit quo sive de loco sive de tempore passionis quidquam statuamus. Margini propterea adscripsi sæculo I, II vel III; quod si quis initium sæculi IV addere voluerit non repugnabo. Id unum restat monendum Leogati martyris memoriam celebrari in Auctariis Usuardi ex editione Greveni [Sollerius, Martyrol. Usuardi, pag. 620.] , et in additamentis Wandelberti apud Dacherium signari [Spicilegium, tom. II, pag. 54.] , S. Leodegali passionem in Tracia civitate. An idem ac Leogathus seu Leugatus?
DE S. JULIO MARTYRE APUD COPTOS.
ANTE SÆC. IV.
SYLLOGE.
Julius, martyr, apud Coptos (S.)
B. B.
Castellanus habet hac die: S. Julii, martyrio coronati cum pluribus aliis Christianis utriusque sexus. Colitur a Coptis et Abyssinis. Item celebratur in Fastis sacris seu Calendario ecclesiæ Æthiopicæ apud Ludolfum [Ad historiam æthiopicam commentarius, pag. 395.] , ubi nihil præter solum ejus nomen habetur. In Indice primo ms. Martyrologii Coptici, de quo infra in Actis SS. Abibi et Apollinis, legitur: Dedicatio ecclesiæ in honorem S. Julii martyris post Diocletiani persecutionem sub Constantino. In nostro autem Martyrologio ms. (cujus notitiam habes rursus in Actis SS. Abibi et Apollinis), hæc reperio: Et Dedicatio sancti Julias in Alexandria, et Translatio ad eam ecclesiam a Constantino pio imperatore; quam ecclesiam ipse imperator ædificavit; et ipse imperator scripsit Julio papæ, quomodo magna cum diligentia quærens reliquias sanctorum Martyrum, ferebat ad loca sacra cum reverentia et quomodo transtulit corpus hujus Sancti ad Alexandriam etc. Cum electus fuerit S. Julius papa die 5 Februarii 337 [Art de vérifier les dates, pag. 245. Paris. 1770.] , mortuus vero sit anno 352; Constantinus autem magnus obierit die Pentecostes seu 22 Maji ejusdem anni 337 [Ibid. pag. 349 et seq.] ; non repugnat memoratam epistolam ab hoc ad illum datam. Aliud de S. Julio martyre non habeo quod dicam, nisi eum floruisse ante pacem ecclesiæ a Constantino concessam seu ante sæculum IV.
DE SS. PHILIPPO, EPISC. HERACLEENSI, SEVERO PRESBYTERO, ET HERME DIACONO, MM. HADRIANOPOLI THRACIÆ.
An. CCCIV
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Philippus episc. Heracleæ, martyr, Hadrianopoli Thraciæ (S.)
Severus, presb., martyr, Hadrianopoli Thraciæ (S.)
Hermes diac., martyr, Hadrianopoli Thraciæ (S.)
BHL Number: 6835, 6836
AUCTORE B. B.
§ I. Acta, primum a Mabillonio tum a Ruinartio edita, sincera sunt. Correctiora nunc prodeunt ope plurium codicum mss. Illorum compendium ex Ms. Ultrajectino. Martyrologia ex Actis emendanda.
Primus Mabillonius Acta SS. horum Martyrum in lucem edidit in Veteribus Analectis, [Acta] quæ quatuor tomis in-8o excusa Parisiis primum fuere anno 1675, et rursus, sed uno volumine in-fol., ibidem anno 1725; atque hæc est, qua nos utimur editione. Porro eruditus vir Acta illa in pretio habuit, ut in aliqua præfatione Operis sui declaravit. Digniora (quam Passio Marculi, de qua proxime egerat) sunt quæ legantur Acta Theodoriti Martyris, itidemque Philippi, Hadrianopoleos (imo Heracleæ) in Thracia episcopi: etsi hujus (Philippi) gesta præferenda videntur, quæ tamen medica manu quibusdam in locis indigent, id est subsidio alterius codicis paulo emendatioris. Atque hæc Mabillonius [Vetera analecta, præfat. tom. IV. Ad caput editionis in-fol.] , qui alibi [Ibid. pag. 194.] tradit Acta exstare in veteri codice qui olim fuit ecclesiæ Laudinensis, ac proinde hinc ab eo hausta. Ruinartius quoque illis locum dedit inter Acta Martyrum sincera et selecta [Pag. 409 – 419. Edit. Amstelodami 1713.] , quod indicium est quanti ea fecerit; addit vero in Admonitione, referens optasse Mabillonium emendatioris codicis subsidium: talem invenimus inter reliquias insignis bibliothecæ Corbeiensis, quæ excidium evaserunt, cujus codicis ope, aliquot editionis Mabillonianæ loca obscura et depravata emendavimus [Ibid. pag. 419] . Ego vero inter mss. nostra hagiographica inveni subsidium aliorum duorum imo trium codicum: nempe transumptum ex manuscripto Fuldensi, et quidem collatum cum altero manuscripto Maximini Trevirensis, ut in fronte ibidem notatur, et apparet ex annotatis marginalibus; deinde aliud itidem transumptum ex Bodecensis cœnobii, ordinis canonicorum regularium S. Augustini, diœcesis Paderbornensis, Passionali pergameno ms. insigni, Aprilis fol. XXXVII pag. A., ubi legitur: Incipit vita seu Passio sancti Philippi episcopi et Sociorum ejus, quorum festum celebratur X calend. Maji id est die 22 Aprilis. Prius transumptum, addita etiam collatione, haud multum differt a codicibus Mabilloniano et Ruinartiano, ut parum subsidii ad Actorum emendationem ex hoc habeatur; posterius, Bodecense scilicet, in multis locis variam exhibet lectionem, et quibusdam obscurioribus lucem affundit haud exiguam, sicuti ex Annotatis nostris ad ipsa Acta manifestum fiet. Cæterum textus, qui huc usque duorum codicum fide tantum nitebatur, deinceps trium aliorum firmabitur subsidio.
[2] [sinceris annumerantur,] Quod ad Acta ipsa spectat; judice Tillemontio talia sunt, ut de eorum sinceritate non possit esse dubium [Mémoires pour servir à l'histoire ecclésiastique, tom. V, pag. 706. Paris, 1702.] utpote quæ ab initio ad finem optime sibi cohæreant, ordine procedant maxime naturali; præterea nativa quadam donantur simplicitate, ut facile in mentem veniret legenti, a teste occulari conscripta; quod cæteroquin auctor diserte edicit: mœrori, inquit, fratres omnes instantes, luctum atque angustias civitatis agnovimus. (Vide infra Pass. num. 3.) Quæ quidem verba proprie referuntur ad res gestas Heracleæ, qua in urbe cœpit Passio; attamen nihil est quod suadeat, auctorem SS. Martyres non secutum fuisse Hadrianopolim usque, ubi flammis addicti gloriosum perfecere agonem. Communis opinio est Acta primum græce fuisse conscripta, ac deinde latine reddita, ut ex pluribus hellenismis efficitur v. g. οἱ δὲ περὶ τὸν φιλίππον quidam vero circa beatum Philippum [Tillemont, ibid. pag. 706.] ; item exhibitam sibi pro a se etc. Mazochius aliter sentit [In vetus marmoreum kalendarium commentarius, tom. I, pag. 216. Neapoli, 1733.] ; nec tantum latine primitus fuisse scripta autumat, sed ipsum etiam S. Hermem latine quædam elocutum; idque ita infert ex loco, ubi verbum sustinere, ancipiti (saltem ut Mazochio placet) usurpatur sensu; dum nullum, inquit [Ibid. pag. 121.] , græcum verbum est, quod duplicem verbi sustineo significationem obtineat. Ast numquid ὑποφέρω non respondet latino sustineo? Confer Annotata cap. 2 lit. r. Sententiam suam inde confirmari quoque existimat Mazochius, quod horum Sanctorum memoria non occurrat apud Græcos. At nonne ipsum Kalendarium marmoreum græcæ est originis? Non ergo illa sunt præfati scriptoris argumenta, quæ suadeant a communi recedere sententia. Græci textus nulla, quod sciam, hucusque inventa vestigia sunt; latinus, non admodum purus est; purior tamen ex tribus nostris, Laudinensi Mabillonii et Corbeiensi Ruinartii additis, codicibus evadet, ut confidam pauca superfutura loca, haud satis clara. Cæterum dubito, an ulla sint inter sincera Martyrum acta, quæ nostris suaviorem spirent unctionem, adeoque efficacius ad virtutis amorem et exercitium stimulent. Quo præcipue spectant responsa SS. Philippi et Hermæ, sicut et oratio, quam S. Severus fundit ad Dominum, ut dignus habeatur duobus prioribus in martyrii gloria sociari: et specialius adhuc, ubi S. Hermes jamjam palo, ut comburatur, alligandus postrema sua monita filio transmittenda curat.
[3] [quamvis non sint proconsularia.] Ast hæc ipsa, quia prolixiora, impediunt quominus Acta ista Proconsularibus seu Præsidialibus annumeremus. Notum scilicet est varias Actorum sincerorum distingui ab eruditis classes. Alia vocantur authographa judiciaria, seu communius proconsularia et præsidialia, eo quod, ut habet Honoratus a S. Maria [Animadversiones in regulas et usum critices, tom. I, col. 172 et seq. Venetiis latine 1768.] , Proconsules et Præsidum munere fungentes, præclariores essent inter provinciarum moderatores aliosque judices, qui sub ethnicis imperatoribus judicium capitis intendebant. Acta ista, quæ nihil aliud præferunt, nisi interrogata quædam ad juris normam exacta, in tabulariis publicis servabantur; indeque summo studio ea, ut exscriberent, habere conabantur christiani. Hujusmodi Acta pauca ad nos pervenerunt; præfatus scriptor asserit [Ibid. col. 173.] numero esse sexdecim aut octodecim; ast plura hodiedum nota esse contendit Binterim [Denkwürdigkeiten, tom. V, part. I, pag. 79 et 80; item pag. 118.] . Altera classis authographorum eorum est, quæ martyres ipsi per sese, ut commodum erat, conficiebant [Animadversiones ibid.] . Hujusmodi certæ auctoritatis paucissima sunt. Tertia classis componitur ex iis, quæ Christiani tribunali adstantes eodem, quo scribæ publici, tempore scriptis commendabant; aut ipsorum certaminis testes, statim ac absolutum erat martyrium, instituebant [Ibid.] . Unde et Ruinartius [Acta sincera. Præfat. general., pag. II, num. 2.] : Nonnulli etiam cum martyrum quæstiones haberentur, sese cum spectantibus gentilibus intermiscebant, sicque ea, quæ tum a præsidibus tum ab ipsis martyribus dicta factave fuerant, diligentissime annotantes, ex iis quæ coram positi viderant aut audierant, postea Acta concinnabant. Subjicit P. Honoratus [Ubi supra, col. 173.] : Ista similiter autographis accensentur; atque utroque modo exarata undecimum aut duodecimum numerum non excedunt. Acta SS. Philippi et Sociorum huc spectare nobis videntur; nec video cur, qua talia non laudentur ab eodem P. Honorato. Quarta classis eorum est, quæ ab authographis decerpta sunt, a quibus … judiciariæ formulæ detractæ, et non semel animadversiones et rhetoricæ venustates additæ [Ibid.] ; vel etiam si aliquid, ut loquitur Ruinartius [Ubi supra. Præf. gen. pag. IX.] , ex publica fama notum esset, aut certe ex antiquioribus viris, qui persecutionum tempore vixerant, hæc omnia in unum colligebantur, unde aliqua saltem martyrum gesta innotescerent. Denique aliquot martyrum gesta ex homiliis et aliis hujusmodi scriptorum ecclesiasticorum voluminibus discimus [Honoratus a S. Maria. Ubi supra.] .
[4] [Subjicitur] Atque hæc omnia sinceritatis aliqualem præ se ferunt indolem, priora certiorem, posteriora minus tutam, præsertim quod ad additamenta spectat. Ex quibus efficitur Acta SS. Philippi et Sociorum jure merito sinceris annumerari utpote ex genere authographorum, non tamen sunt proconsularia. Vocat illa Sollerius noster præclarissima [Martyrologium Usuardi, pag. 618.] . Inter mss nostra hagiographica exstat illorum compendium, transumptum ex manuscripto Ultrajectino S. Salvatoris. Verbis concipitur Actorum, omissis quæstionibus, responsis, concionibus ad populum, et oratione S. Severi. Cum firmetur rursus exinde textus, hactenus, ut diximus, duobus tantum nixus codicibus; propterea operæ pretium duximus compendium illud hoc loco subjicere, tanto magis quod ita sanctorum illorum Martyrum habebitur notitia, quæ opportune præludet difficultatibus aliquot, in reliquo commentario nostro enodandis.
[5] [Actorum præclarum] Philippus episcopus in Heraclea, cum discipulis suis Severo presbytero et Herme diacono, cum diræ persecutionis advenisset excidium, non est mente turbatus; sed suadentibus multis ut a civitate proficiscens, pœnam tantæ crudelitatis effugeret, non acquievit; quin potius ut secum Christo animas ponerent, persuasit. Adveniente autem Aristemaco, stationario civitatis, ut præsidis jussu, impressis cera signis, ecclesiam clauderet Christianis, Philippus justa et docta libertate contempnens Dominici (id est ecclesiæ) foribus innixus, a sede sibi credita, non patiebatur evelli, suos in fide confortans. Postea cum in Heraclea persecutores convenissent, Philippum cum cæteris ecclesiæ foribus adstantem præses Bassus invenit. Quem cum ad sacrificandum non posset inducere, jussit sibi omnia vasa et libros et ornatus ecclesiæ præsentari. Cumque Episcopus dixisset præsidi: Quæ postulas nec dare mihi, nec accipere tibi convenit; mox Severum presbyterum introduci præses jussit; qui cum facile investigari non posset, Philippum affligi præcepit injuriis; et cum diutius puniretur, prope adstantem Hermem, diu etiam antea verberatum, misit, ubi vasa omnia et scripturæ latebant. Secutus est eum Publius, assessor præsidis, avidus homo furandi. Itaque cum vasa aliqua callidus occultasset, contradicentem sibi ne id faceret, Hermem fracta facie, effuso etiam aliquanto cruore, fœdavit. Quibus cognitis Bassus iratus est Publio, et Hermem curari præcepit. Vasa vero inventa et scripturas omnes tradi jussit officio. Philippum vero et cæteros, vallatos custodibus in forum præcepit adduci. Ecclesia autem omni ornatu, et etiam tecto tegulis spoliato, civibus adstantibus, pergensque collectas scripturas omnes divinas in medium misit incendium. Tanta subito ad cælum divinitus flamma processit, ut adstantes singulos formido a spectaculo tanti ignis avelleret.
[6] [compendium] Post hæc præses ad Sanctos cum templorum sacerdotibus, prophana sacra et infelices epulas portantibus in forum ingreditur; et cum Sanctos ad Christum negandum cogere non valeret, miratus eorum constantiam, recipi eos in carcerem jussit. Quibus pergentibus protervi quidam Philippum solo sæpe fundebant, ut nec illo quidem tempore, quo ibat ad carcerem, vacuus esset a pœna. Sed hæc virtute plenus tam placido vultu portabat, ut mirarentur singuli tot acerba a sene contenta mente tolerari. Paucis in carcere diebus effectis, Pancratii cujusdam domus vicina complacuit, in qua sub custodia reciperentur hospitio. In ea igitur commanentes, fratres certatim ad se fluentes monitis salutaribus imbuebant; ob quam causam iterum in carcerem reducuntur.
[7] [ex Manuscripto] Quum hæc fiunt, Basso præsidi successor annuus, nomine Justinus, advenit, qui sibi præsentatum Philippum, cum ei non obtemperaret, per mediam urbem, vinctum pedibus trahi jussit. Qui acceptis tot silicum offensione vulneribus, et per singula membra laceratus, rursum ad carcerem fratrum manibus reportatur. Deinde magnis agebatur excubiis, ut Severus presbyter inveniretur, qui se occultioribus latebris ab exquisitione subtraxerat. Quem cum investigare non possent, impulsu Sancti Spiritus, sponte in medium ipse prorupit. Cum ergo ad judicium fuisset adductus et sacrificare nollet, cum aliis incarceratur. Ubi per sex continuos menses putore confecti sunt.
[8] [Ultrajectino] Tunc Adrianopolim eos adduci præcepit; ubi præses in thermis publice residens, Philippum inobedientem ligari jussit et virgis verberari. In quo incredibile miraculum apparuit. Nam pars linea, quæ honestum pectus velabat, illæsa permansit; illa vero quæ dorsum tegebat, per partes rupta discessit. Omnes itaque artus ictibus incisi penetralia cordis et intestina pandebant. Securus tamen Athleta Christi perdurabat; cujus animum Justinus expavit, et recipi eum jussit in carcerem: in quo Sanctus nulla sensit incommoda, ope tectus angelica. Post triduum tribunal Justinus ascendit, et sanctos Philippum et Hermen præcepit adduci, et sibi iterum non acquiescentes, vivos jubet incendi, Severo solum in carcere derelicto. Quo orante ne indignus ab hac passione separetur, postero die, quod postulabat accepit. Itaque et ipse cum illis quibus vixerat confessurus ingreditur; et votivo composito (in Actis legitur voti compos), non solum quæ poscebat, obtinuit, sed etiam cito quod quærebat, invenit.
[9] [S. Salvatoris.] Beatus vero Philippus manibus portabatur ad flammam; dolor enim pedum aliter eum ire non passus est. Quem tardo passu sequebatur Hermes, simili pedum dolore constrictus. Cumque ad locum pervenissent, carnifices beati Philippi pedes humo usque ad genua texerunt, adligatas post tergum manus claviculis in fuste figentes. Similiter et sanctum Hermen aptarunt. Tunc a ministris flamma supponitur. Quibus audientibus (ardentibus?), quamdiu sermo duravit, gratias Æterno reddebant. Igne vero cessante, facie florentes, et colore pretiosi apparuerunt, spiritibus redditis Creatori; quorum corpora jussit præses Ebro flumine mergi. Quod cum fuisset factum, omnes Adrianopolitanæ civitatis viri, quos Dei cultus urgebat, tanta crudelitate perspecta, retia parant, navigia conscendunt, si cui piscanti veniant Sanctorum corpora, grata captura. Quibus orantibus non negatur. Nam mox illæsæ reliquiæ involutæ retibus extrahuntur et decimo ab ea urbe lapide cum magna devotione conduntur. Miror abbreviatorem prætermisisse, quæ circa Actorum calcem occurrunt, de supremis S. Hermæ mandatis, filio suo transmittendis.
[10] [Martyrologia ex Actis] Ex eo quod Acta SS. Philippi et Sociorum tamdiu ignota fuerint, nonnulla in classicis Martyrologiis reperiuntur parum accurrata, imo et a vero aberrantia. Romanum habet ad hunc diem: Hadrianopoli in Thracia, natalis sanctorum martyrum Philippi episcopi, Severi presbyteri, Eusebii et Hermetis, qui sub Juliano apostata, post carceres et flagella incendio cremati sunt. Et Baronius in Notis diserte assumit Philippum præfatæ civitatis episcopum fuisse; quod cæterum annuntiationis textus satis indicat; atque idem non obscure tradit in Annalibus [Ad annum 362, num. LXXX.] , ubi, ob Actorum defectum, vix plura habentur quam in Martyrologio. Attamen ex Actis evidenter efficitur B. Martyrem in illa urbe quidem passum, sed Heracleensis metropoleos episcopum extitisse. Hac de re jam nullum superest dubium. Secundo loco venit in serie præsulum illius ecclesiæ apud Lequien [Oriens christianus, tom. I, col. 1101 et 1102.] . Nec in Actis mentio fit de Eusebio; et recte observat Sollerius [Martyr. Usuardi, pag. 618.] : Unde huc eum intruserint, fateor me nec divinando assequi posse; nisi cum Mazochio [In vetus marmoreum kalendarium commentarius, tom. I. pag. 214.] suspicemur præter Acta sincera, fuisse alia adulterina a martyrologis visa, in quibus plura præter verum proderentur. Cæterum, ut addidit Sollerius, ex Actis evidenter patet, Philippum non nisi binos martyrii socios habuisse, Severum presbyterum et Hermetem decurionem diaconum. Denique infra ostendam, eorum agonem ad Diocletiani non vero ad Juliani tempora esse referendum. Hic reliqua ex Martyroligiis exequar. In antiquioribus (excepto Romano parvo Rosweydi, ubi nulla eorum mentio) celebrantur ad hunc diem. In Atriopoli Thraciæ, Philippi, episcopi, Eusebii et Hermetis, Severi; ita Vetustius Florentinii, qui ibidem notat [Vetustius occidental. ecclesiæ martyrol. pag. 930. Lucæ 1668.] , eadem haberi in Corbeiensi (a Luca Dacherio etiam edito [Spicilegium, tom. I, pag. 20. Paris. 1723.] ); sicut et passim in apographis Hieronymanis [Mart. Usuardi, ubi supra.] . Hinc, ait Sollerius [Ibid.] , verosimilime tres primos (Philippum, Eusebium, et Hermen) accepit Ado …; ex Adone verbatim sua desumpsit noster (Usuardus); primo loco classem referens, quæ illi postrema est.
[11] [mendanda.] Prætermittunt itaque Ado et Usuardus S. Severum. Unde et evidens illos Acta latuisse. Aliud est de Rabano, qui socios martyrii recte distinguit et determinat, breve etiam contexens elogium, Actis consonum, quæ proin judicandus est præ manibus habuisse XI Calend. (Novembris), in provincia Thraciæ (verba sunt Rabani [Martyrologium ad diem 22 Oct. Apud Canisium, Thesaurus monumentorum, tom. II, part. II, pag. 344. Amstelodami 1725.] ) et in Adrianopolitana civitate, Passio Philippi episcopi, et Severi presbyteri, atque Hermetis diaconi, qui persecutione sæviente christianorum ecclesias claudere et spoliare jussu imperatoris per iniquos præsides contradicebant, et ob hoc per Passum (lege Bassum) præsidem, nec non et Justinum multis tormentis afficiebantur, hoc est carceribus, vinculis, flagellis, ad ultimum vero flammarum incendio; sed Domini virtute roborati, usque in finem in confessione nominis ejus perseverarunt. Notkerus Rabanum ex parte sequitur, sed ejus verba cum Adonianis perperam commiscet, in Kalendarum ordine … aberrans [Martyrol. Usuardi, pag. 619.] ; scilicet quos alii omnes 11 Calend. Novembris (22 Oct.) ponunt, Sanctos Notkerus adscribit die præcedenti seu 12 Calend., in hunc modum: Hierosolymis Marci… Item beatæ Salomæ… Apud Thraciam in Adrianopoli civitate, sanctorum Philippi episcopi, Eusebii, Severi presbyteri, Hermetis diaconi, qui ecclesias ab iniquis spoliari contradicentes, martyrio sunt coronati [Apud Canisium, ubi supra, tom. II, part. III, pag. 132.] . Cæterum Notkerus etiam in diebus præcedentibus et sequentibus uno die aberrat; ac proinde reapse hic consentit. Denique Wandelbertus diaconus Adonem sequitur:
Undecimum festo Philippus episcopus auget;
Hermes hoc ipso nitet Eusebiusque beatus [Dacherii spicilegium, tom. II, pag. 54.]
Hi itaque omnes, Notkero excepto, diem habent 22 Octobris. In Bodecensi cœnobio festum celebratur 22 Aprilis (conf. num. 1) quo die etiam notatur in quodam auctario Usuardi apud Sollerium. In Menæis et Menologiis græcis illorum Sanctorum nullam fieri mentionem, testatur Tillemontius [Mémoires, tom. V, pag. 310.] ; nec ego in variis hujusmodi tomis, quos ad manus habeo, quidquam reperi. Non ergo video qua ratione asserat Baronius [Annales, an. 362, num. 80.] : Natalis dies ipsorum penes latinos et græcos in publicas ecclesiæ tabulas relatus est undecimo Kalend. Novembris; in margine notatur; Rom. martyrol. et menolog. ea die. In Notis ad martyrologium Rom. de Græcis silet. Est tamen notandum, in Kalendario marmoreo Neapolitano, quod Mazochius illustravit, quodque græcæ est originis, ad diem 18 Aprilis Sanctorum nostrorum haberi memoriam [Mazochi, tom. I, pag. 214.] ; unde non ausim affirmare eos omnino non fuisse olim a græcis cultos.
§ II. Passio S. Philippi et Sociorum, cœpta circa festum Epiphaniæ et pluribus post mensibus consummata, contigit sub Diocletiano, non autem sub Decio. Sedis Heracleensis, cui præfuit S. Philippus, notitia.
[Passio, cœpta circa Epiphaniam] Ex Actis diserte habemus sanctos Martyres nostros comprehensos fuisse, Epiphaniæ die sancto incumbente, qui illa ætate etiam 6 Januarii celebrabatur. Vix dubitaverim, inquit Mazochius [Ibid. pag. 217.] , quin id festum heic intelligatur, quod eodem sub nomine, die VI Januarii hodieque et olim celebratnm fuit. At fuere olim ecclesiæ, in quibus Natalis Domini die VI Januarii celebrabatur, nihiloque minus id festum Ephiphania vocabatur. In Actis nostris agitur de Epiphania proprie dicta, non vero de die Christi natali; quod paulo explicatius hic reddidisse operum pretium existimo. Auctore Bernardo Montfauconio [Opera S. Chrysostomi, tom. II, pag. 353. In Monito.] : Veteres Ægyptii et Orientales omnes ut concors universorum sententia est, pari ritu Epiphaniæ Natalisque Domini festum VI Januarii celebrabant. Versus quarti sæculi medium invecta easdem in regiones consuetudo fuit, ut XXV Decembris Natalem diem agerent… Verum priscam consuetudinem ad ætatem usque suam in ecclesia Jerosolymitana obtinere testis est Cosmas (qui floruit sæculo VI) aliis ritum posterius inductum servantibus… Orientales ad usque medium sæculi quarti ritum celebrandi XXV Decembris vix noverant, ut videre est in sermone Gregorii Nysseni de die natali: “Nunc per totum orbem habitatum,” inquit, “diem festum celebrantium concors sonus auditur.” Nunc scilicet et non antea. Atque hæc ita quidem ille in Homiliam Chrysostomi ad populum Antiochenum, habitam in die natali anno 386 [Ibid. pag. 554 – 566.] , ubi inter alia habet S. Doctor: Nondum decimus annus est, ex quo ipse dies manifeste nobis innotuit [Ibid. pag. 255.] . Ast Montfauconii assertis standum non esse docet P. Franc. Xav. Patritius S. J. qui, more suo, diligentissime hoc argumentum tractavit [De Evangeliis, lib. III, dissert. XXXI, pag. 280 – 287. Friburg. Brisgov. 1853.] , cujus disputationis summam hic adscribimus. Primo, non habetur dubium a Latinis et Græcis festum Epiphaniorum 8 Idus id est die 6 Januarii celebratum, idque ab omni retro antiquitate [Ibid. pag. 282.] ; secundo, plurimorum quidem opinio est, eodem die celebratum prisca ecclesiæ ætate fuisse quoque Christi Natalem, saltem ab Orientalibus, a Græcis et ab Ægyptiis; quæ tamen opinio nec vera nec firma satis deprehenditur [Ibid. pag. 283.] : nam in Oriente, quos certo constat, Natalem Christi egisse 6 Januarii, nullos novimus præter Edessenos et Hierosolymitas [Ibid.] ; ex Græcis sive proprie sive improprie dictis, unos Cyprios novimus [De Evangeliis, lib. III, dissert. XXXI, pag. 284.] ; de Ægyptiis id ipsum narrat Cassianus, at dicendum videtur, non universæ Ægypto, neque Alexandrinis, sed monachis atque iis fortasse regionibus, in quibus hi degebant, morem hunc proprium fuisse ac peculiarem [Ibid.] ; aiunt etiam Antiochiæ ante annum 376 eo die (6 Januarii) Christi Natalem agi solitum, idque videntur sibi eruere posse ex prædicta Homilia S. Chrysostomi de Natali, ex qua tamen hoc unum colligitur, anno illo ibidem agi cœpisse 25m Decembris; at ne unum quidem verbum in ea legitur, quod vel suspicari sinat ad id usque tempus alio die agi solitum. Tertio, falluntur, qui putant, quotquot Christi natalem festum non agebant 25 Dec., eos hunc simul cum baptismo celebrasse 6 Januarii. Unde enim, exclamat jure merito Patritius [Ibid. pag. 284.] , id didicere? Quarto, in Occidente non est dubium ab omni memoria Natalem Domini celebratum 25 Dec.; nec desunt in Oriente ecclesiæ haud parvo numero, quas certo constat hac in re consensisse cum Occidente, a medio sæculi quarti ad medium quinti [Ibid. pag. 285.] ; circa medium vero sæculi V Orientales omnes catholicos morem occidentalium secutos, in comperto est [Ibid. pag. 287.] .
[13] [VI Januarii,] Nutant ergo et plurimum quidem Montfauconii asserta. Unde P. Patrizzi: Viderit porro, inquit [Ibid, pag. 286.] , Montfauconius, quam vere et quibus auctoritatibus hæc affirmaverit: “Orientales ad usque medium sæculi quarti ritum celebraudi (natalem Christi) 25 Decembris vix noverant, ut videre est in sermone Gregorii Nysseni” etc. Non modo enim nulla satis est ratio putandi rem sic se habere, ut ipse ait, sed neque quod prior fuerit aut communior in Oriente mos agendi hoc sollemne (natalem Christi) VIII Idus quam VIII Kal. Januarii. Quibus subjicit Patritius: Illud enim vero minime patiar, verba Nysseni tanto viro (Montfauconio) male fuisse intellecta. Et re quidem vera, particula nunc non refertur ad tempus quo celebrari cœpit Christi Natalis, sed ad bona, quibus nunc, id est post Christum natum, fruitur genus humanum, ut ex textu (quem non integre recitavit Montfauconius) evidenter efficitur: Nunc, ait Nyssenus [Opera, tom. III, pag 352. Paris. 1638.] , ut prophetæ testantur… Nunc, ut cecinit David… Nunc per totum orbem habitatum DIEM FESTUM CELEBRANTIUM CONCORS SONUS AUDITUR: PER HOMINEM MORS ET PER HOMINEM SALUS. Notat quoque Augusti [Handbuch der christlichen archäolagie, tom. I, pag. 531. Lipsiæ 1836.] , Natalem Domini sæc. IV celebratum 25 Decembris ab ecclesia Græca; certumque, festum Epiphaniæ antiquius festo nativitatis esse; indeque erat, quod etiam, ut tradit Montfauconius [Chrysostomi, opera, tom. II, pag. 354.] , in Occidente et in urbe Roma, Natali potior Epiphania haberetur, ut legitur in vetere Ordine Romano: Nec hoc prætereundum est, quod secunda nativitas quo intelligitur Epiphania, tot illustrata mysteriis honoratior sit quam prima, videlicet quam Natalis. Confer de toto hoc argumento Binterim [Denkwürdigkeiten, tom. V, part. I, pag. 310 – 318.] . Cum itaque passio SS. Philippi et Sociorum ultra prima sæc. IV initia retrahi nequeat, certum est Epiphaniam de qua in Actis die 6 Januarii celebratam; an autem illa ætate Heracleæ et Hadrianopoli ageretur Natalis Domini die 25 Decembris, non ausim affirmare, nec etiam negare; præsertim ob verba S. Chrysostomi in præfata Homilia, ubi ex professo probandum suscipit, diem Christi natalem incidere in 25 dicti mensis, et primum quidem ait, hinc probabiliter argui hanc veram esse sententiam, quod jam inde a primordio ab ipsa Thracia Gades usque incolentibus dies manifestus et celebris fuerit [Opera tom. II, pag 355.] .
[14] [contigit sub Diocletiano,] Solus quoque Baronius (ni addere velis Molanum, haud obscurum Usuardi editorem) inter martyrologos citatos est, qui Passionis tempus determinet, eam Juliani apostatæ persecutioni adscribens. Nihil enim moror Bedam spurium, ex quo suspicatur Tillemontius [Mémoires, tom. V, pag. 706.] , epocham in Molanum et Romanum martyrologium transiisse. Martyrologium enim, prout exhibetur in Bedæ Operibus [Ven. Bedæ opera, tom. III, col. 277 362. Coloniæ Agrippin. 1612.] , et postea anno 1664 separatim typis Plantinianis excusum, nullo pacto a Beda, sed a nescio quo, ex Adone aliisque compilatum fuisse, tam evidens est, quam quod evidentissimum, atque hoc tempore indubitatum [Sollerius martyrol. Usuardi Præfat. pag. XIII, num. 46. Item The complete Works of Ven. Bede by the Rev. Gilles, vol. IV, Præfat., pag. IV. Londin. 1843.] . Cæterum quæ ibidem habentur ad 11 Kal. Novembris de nostris SS. Martyribus, desumpta sunt ex Rabano, et quidem ad verbum, nisi quod addatur Eusebius, et loco: Jussu imperatoris, ponatur: Jussu imperatoris Juliani. Confer Bedæ martyrologium ab Henschenio et Papebrochio editum [Acta Sanctorum, tom. II Martii, Præfat. pag. XXXV. Item the complete works etc., ubi supra, pag. 139 et 140.] , in quo nihil simile reperire est. Ab aliis nullum certum Passioni assignatur tempus. Post detecta vero Acta (quamvis in his nullum exprimatur tempus) vix non omnes illam sub Diocletiano contigisse, probabilius admittunt. Ita Sollerius [Martyrol. Usuardi, pag. 619.] , Tillemontius [Mémoires, etc. tom. V, pag. 707.] , Lequien [Oriens christianus, tom. I, col. 1102] , Ruinart [Acta sincera, etc., pag. 409.] , Baillet [Vies des Saints, 22 Oct. tom. VII, pag. 338. Paris. 1739.] , Butler [Vies des Saints. tom. XVI, pag. 151. Lovanii 1832.] aliique. Et re quidem vera, nemo unus facile admittet, sub Juliano cautum generali edicto fuisse, ne christiani conventus haberent, illosque per orbem universum, ni sacrificarent, morti addictos; quæ tamen diserte in Actis traduntur. Præterea in iisdem legimus, præsidum jussu clausas imo et dejectas ecclesias, ablata vasa sacra, combustas scripturas. Quæ cum executioni curarent mandari vel ipsi qui inter magistratus erant indulgentiores (qualis deprædicatur in Actis Bassus: Mitior enim fuerat Bassus, et ratione sibi reddita vincebatur, eo quod uxor ejus Deo aliquanto jam tempore serviebat); pronum est concludere lege hæc universali et absoluta fuisse præscripta. Atque hujusmodi lex primum lata sub Diocletiano videtur. Certe Eusebius refert [Hist. eccles. lib. VIII, cap. 1. Apud Baron. Annal. ad an. 302, num. 1.] : Anno decimo nono imperii Diocletiani … omnibus in locis per imperatoris litteras palam indictum fuit, ut tum deturbarentur ecclesiæ soloque æquarentur, tum scripturæ Christianorum absumerentur igni… Ac primum edictum contra eos editum tale fuit. Non longo post tempore, aliis litteris exeuntibus, mandatum est, ut omnes ecclesiarum præsides ubique gentium primum conjicerentur in vincula, deinde omnibus machinis adhibitis, idolis victimas immolare cogerentur. Quæ quidem apprime et ad amussim conveniunt Actis nostris.
[15] [persecutionis anno secundo,] Porro prius edictum anno Christi exiit CCCIII (Diocletiani XIX utpote qui imperare cœpit CCLXXXIV [Art de vérifier les dates, pag. 348.] ) die 24 Februarii, ut ex Lactantio habetur [De mortibus persecutorum cap. 12 et seq. Migne. Patrol. tom. VIII col. 213.] , cui Eusebius fere omnino concordat: mense Dystro, inquit [Hist. eccles., lib. VIII, cap. 2.] , quem Romani Martium vocant. Ecce Lactantii verba [De mortibus persecut. Patrol. ibid. col. 213.] : Inquiritur peragendæ rei dies aptus et felix; ac potissimum Terminalia deliguntur, quæ sunt ad septimum Kalendas Martias (id est 23 Februarii), ut quasi terminus imponeretur huic religioni (Christianæ). Addit hac die agentibus consulatum senibus ambobus octavum et septimum .., fanum Nicomediense, ubi tunc degebat Diocletianus, editissimum paucis horis solo adæquatum. Dein capite sequenti in hunc modum orditur [De mortibus persecutorum, cap. 13. Ibid. col. 214.] : Postridie propositum est edictum, quo cavebatur, ut religionis illius homines carerent omni honore ac dignitate, tormentis subjecti essent, ex quocumque ordine aut gradu venirent, adversus eos omnis actio caleret. Habemus ergo manifeste diem Februarii 24. Annus autem deducitur ex Diocletiano VIII et Maximiano Herculio VII consulibus, quo annus Christi CCCIII designatur [Baluzii notæ in librum de mort. persecut. Ubi supra, col. 316. Confer. Art de vérifier les dates, pag. 332.] . Notat insuper Baluzius [Ibid.] : Hæc porro certo indicant tempus istius persecutionis, de quo tanta contentione inter se digladiantur viri docti. Nam Onuphrius, Baronius, Petavius, ne singulos commemorem, contendunt eam cœpisse anno Christi trecentesimo secundo; Saliger, Valesius et alii multi, anno sequenti; quorum opinionem esse veram, probat hic locus Lactantii… Præterea Lactantius infra … [De mort. Persecut. cap. 48. Ubi supra, col. 270.] , cum dixisset edictum … quo pax data est ecclesiæ, propositum fuisse Nicomediæ die Iduum (id est die XIII) Juniarum, Constantino et Licinio ter consulibus, ait, “ab eversa ecclesia usque ad restitutam fuisse annos decem, menses plus minus quatuor.” Atqui si a die septimo Kalendas Martias (XXIII Februarii), quo diruta est ecclesia Nicomediensis, usque ad diem Iduum Juniarum anni 313 colligas, invenies ab eversa ecclesia illa usque ad restitutam fluxisse annos decem, menses tres, dies novemdecim… Quare argumenta quæ Petavius in lib. XI de Doctrina temporum cap. 32 adducit ex Sulpitio Severo, ut probet persecutionem cœpisse anno 302, infirma esse constat, cum eo fundamento nitantur, quod ea desierit anno 312, quam certum est nonnisi anno demum sequenti conquievisse. Atque hæc Baluzius, cui ex omni parte consentit Pagius: Liber Lactantii, inquit [Ad Baronii an. 302. Annal. tom. III, pag. 305. Lucæ 1738.] , de Mortibus Persecutorum controversiam tandem diremit, et Valesii sententiam certam esse ostendit. Is in notis ad lib. VIII Eusebii, eam anno tantum sequenti (303) cœptam adeo solide demonstravit, ut mirum mihi acciderit, post ejus notas in lucem emissas, inventos fuisse, qui contrarium sentirent. Similiter sentiunt Norisius [Ibid.] , Tillemontius [Mémoires, tom. V, pag. 808.] etc. Cæterum nec Baronius, defunctus anno 1607 [Biographie univ. Voce: Baronius (Cæsar).] , nec Petavius mortuus anno 1652 [Ibid. Voce: Petau (Denis).] , præclarum Lactantii de Mortibus Persecutorum viderant opusculum, quod anno primum 1679 a Baluzio editum in lucem est [Lactantii opera. Patrologia Migniana, tom. VIII, col. 157 et 158.] .
[16] [Christi 304;] His positis, passio SS. Philippi et Sociorum incidet in annum Christi 314, persecutionis secundum. Nam quum ex dictis cœpta hæc sit 24 Februarii anni 303; et aliunde Acta perspicue indicent, comprehensos SS. Martyres primum versus Epiphaniam (Epiphaniæ dies sanctus incumbit); consequens est eorum certamen in annum cadere sequentem, scilicet 304. Constat quoque ex iisdem Actis, inter eorum comprehensionem et mortem plures intercessisse menses, puta ad minus decem (vult [In vet. marmor. kalend. tom. I, pag. 215.] Mazochius annum et amplius), si concremati fuerint Octobris 22, quo die memorantur in martyrologiis. Atque exinde aliqualis suboritur difficultas. Scilicet quæritur, qui factum sit, ut annus fere integer effluxerit, antequam Diocletiani edictum Nicomediæ promulgatum, suum sortiretur effectum in vicina urbe Heraclea, quæ et metropolis illius provinciæ erat. Respondet Tillemontius [Memoires, tom. V, pag. 707.] id ex eo forte, quod Bassus præses, cum mitior esset et uxorem haberet christianam, non adeo promptum se exhibuerit ad exequenda imperatoris jussa. Quæ ratio, quamvis non absolute stringens, mihi sufficiens videtur solvendæ difficultati, per se haud admodum gravi, cum non proprie in rem ipsam cadat, sed potius in modum.
[17] [non vero sub] Sunt tamen qui sanctos Martyres nostros sub Decio et quidem anno Christi 250 vel sequenti passos velint. Hanc sententiam fuse propugnat Mazochius, cujus argumenta hic nonnihil ducimus expendenda. Fatetur quidem ille [In vet. marm. kalend. comment. tom. I, pag. 222.] , demolitionem ecclesiarum sacrorumque librorum concremationem, esse duos Diocletianeæ persecutionis peculiares indices; sed non videt cur eadem fieri non potuerint etiam in sævissima Deciana procella, si non ex edicti jussione, at sive instigantibus urbicis magistratibus, sive ex præsidum πολυπραγμοσύνῃ ad mentem se principum magis quam ad edicti complexum conformantium etc. Levia sane hæc sunt, et si admittantur, æque ad aliam quamlibet persecutionem quam ad Decianam referri poterit passio S. Philippi et Sociorum. Verum, prosequitur Mazochius [Ibid.] , quidquid id fuit, prope certum habeo a Deciana persecutione ecclesiarum ruinas nec defuisse. Quod sic ostendit: Ex longa pace quæ ante Decium fuit, ubique ecclesias fuisse constructas, Christoque propalam fuisse servitum, nemo ignorat. At vero sub Valeriani initia, id est ante exortam sub hoc imperatore tempestatem, reperio christianos non in ecclesiis sed clam in cœmeteriis egisse conventus: An non id argumento est sub proximo persecutore Decio basilicas magnam partem fuisse eversas? Respondeo ego, id a christianis ob sexcentas alias rationes potuisse fieri; v. g. ob perpetuas sibi succedentes persecutiones, unde territi fideles quibusdam in locis (nec enim id ubique seu universim factitatum probatur) suos in cryptis seu cœmeteriis agebant conventus. Quod autem addat Mazochius [Ibid. pag. 223.] , Traditionem Scripturarum peculiarem ævo fuisse Diocletiani, non item earum perquisitionem et concremationem; id enimvero aperte repugnat Eusebio asserenti [Hist. ecclés. lib. VIII, cap. 2. Vales. Moguntiæ, 1672.] , Diocletiani anno decimonono proposita fuisse ubique imperialia edicta, quibus ecclesiæ quidem ad solum usque dirui, sacri vero codices flammis absumi jubebantur.
[18] [Decio.] Denique princeps ratio, quæ Mazochio eam curam injecit, ut hos Martyres sub Decio poneret, est sequens Actorum locus (infra num. 5): Ad hæc S. Martyris (Philippi) verba carnifices mox præses jussit adduci. Tunc ipsius naturæ expers atque humanitatis ignarus Mucapor ingreditur. Mazochio Mucapor nomen proprium est; unde conjicit ex verbis mox recitatis eum carnificibus præfuisse, sive sub nomine principis officii, sive commentariensis sive cornicularii. Quibus positis tale struit argumentum [In vet. kalend. comm., tom. I, pag. 224.] : Cum Mucaporis nomen sit plane inusitatum, sicubi eodem tempore ac loco, nec dispari cum officio id nomen reperiatur, non dubitaverim quin unius ejusdemque hominis sit habendum. Jam vero sub Aureliano, imperatore ab an. 270 ad 275, floruit aliquis Mucapor nomine, quem censet Mazochius Thracii limitis ducem fuisse; ad quem, apud Vopiscum, extat epistola præfati imperatoris de bello quod cum Zenobia gerebatur; idemque Vopiscus refert, Aurelianum ejusdem Mucaporis manu, inter Heracleam et Byzantium, interemptum; quem propterea, teste Aurelio Victore, Tacitus, Aureliani successor, excruciavit. Hæc omnia latius evolvit Mazochius, et denique concludit: Ergo Mucapor is, qui Aureliani favore atque gratia ad limitaneum ducatum prorepserat, idem antea sub Decio (quantum ex his Actis potest intelligi) sive Princeps officii erat, sive Commentariensis aut Cornicularius aut tale aliquid. Sola itaque nominis similitudo seu identitas est Mazochii ratio fundamentalis imo et unica, ut quem sub Aureliano inter primarios regni viros reperimus, eumdem dicat viginti ante annis carnificem SS. Martyrum nostrorum! Nihil sane ex istiusmodi ratiocinio probatur. Alia quædam addit in confirmationem suæ sententiæ, sed haud magis stringentia et quæ numero sequenti attingam. Manet itaque mihi longe probabilius Passionem contigisse sub Diocletiano.
[19] [Solvitur difficultas, petita] His expeditis, solvenda est difficultas, petita tum ex Actis nostris tum ex Actis S. Acacii (de quo apud nos 8 Maji), et refertur ad provinciarum sub imperatoribus seu divisionem seu administrationem. Objicit Tillemontius primum [Mémoires tom. V, pag. 707.] , Heracleam, in qua cœptum martyrium S. Philippi, ad Europæ, et Hadrianopolim, ubi illud consummatum, ad Hæmimontii provinciam spectasse; deinde addit [Ibid. pag. 390 – 394.] , S. Acacium quoque Heracleæ nervis cæsum, capite truncatum Byzantii fuisse sub Flaccino proconsule Europæ. Porro si, inquit Tillemontius, hic quoque passus, ut plures volunt, est anno Christi 304, explicandum erit qui eodem tempore Flaccinus præses seu proconsul (promiscue utraque vox in Actis S. Acacii usurpatur [Act. SS. tom. II Maji pag. 296 – 298.] , in nostris sola, et recte quidem [Eckhel. Doctrina numorum, tom. II, pag 20.] , adhibetur vox Præses) Byzantii sederit et Justinus Heracleæ, quæ urbes, non ita procul ab invicem dissitæ ad eamdem provinciam videntur spectasse, (imo absque ullo dubio spectabant, ut infra ostendam). Plurimum se torquet Tillemontius [Mémoires, tom. V, pag 740 et seqq.] , quo nodum hunc, levem tamen judice Mazochio [In Vetus marmor. Kalendarium, tom. I, pag. 223.] , extricet, quem videsis, si libeat. Mea opinione, solvitur quæstio et tota difficultas evanescit si notemus primo, Acta S. Philippi et Sociorum longe præstare Actis S. Acacii, nec proinde illa ex his dijudicanda vel castiganda; secundo, non omnino constare de anno utriusque martyrii; Henschenius [Acta SS. tom. II Maji pag. 291, num. 1, ad marginem.] coronam S. Acacii adscribit anno 303, Tillemontius [Ubi supra, pag. 741. Nota II.] veriorem censet annum 306, nobis verisimile est S. Philippum anno 304 passum; ut proinde nullo modo cogamur admittere eodem tempore Flaccinum Byzantii, Justinum Heracleæ sedisse; tertio, ad Byzantium quod spectat, hanc revera, sicut et Heracleam, sitam in provincia, quæ, postea Europæ dicta est, imo et hujus primum metropolim fuisse; at expugnato per Severum Byzantio, Perinthum seu Heracleam metropolem factam esse [Schelstrate, Antiquitas ecclesiæ, tom. II, pag. 228. Romæ, 1697.] . Faverant nempe Byzantii partibus Pescennii Nigri; quare Septimius Severus eorum urbem post triennii obsidionem expugnavit [Ducange Constantinopolis Christiana lib. I. cap. 15. pag. 25. Venet..] circa initium anni 196 [Tillemont hist. des Empereurs, tom. III, pag. 16. Bruxelles, 1732.] ; privilegia omnia quibus gaudebat, libertatemque ac jus civitatis ademit; mœnia ipsa, theatra, thermas aliaque ædificia publica diruit, et redactam in vici formam urbem Perinthiis, qui et Heracleenses dicti, donavit et eorum juri addixit … ex quo usus postmodum obtinuit, ut Byzantinus episcopus Heracleæ metropolitano subditus esset, et patriarchæ deinceps Constantinopolitani confirmatio ad eumdem antistitem pertineret [Ducange. Ibid. Schelstrate Antiquitas ecclesiæ, tom. II. pag. 397 et seqq. — Lequien Oriens Christianus tom. I, col. 1093.] . Flaccinus itaque, qui Heracleæ præerat, Byzantii quoque jus dicebat; quarto, factum, ut ad imperatorum arbitrium ordo (provinciarum) constitutus frequenter mutaretur, quod diserte testatur Dio; provinciæ plures subjicerentur unius imperio, uni in plures partes sectæ plures imponerentur rectores, cujus quidem exempla passim offerunt scriptores ac marmora. Ita conceptis verbis Eckhel [Doctrina numorum, tom. IV, pag. 238.] .
[20] [ex provinciarum administratione.] Nihil itaque repugnat quominus Justinus pluribus provinciis, imo et Thraciæ universæ præfuerit, ac proinde sanctos Martyres Heraclea duxerit Hadrianopolim; idque tanto magis, quod notandum sit denique quinto, Thraciam divisam quidem sub Hadriano in sex provincias fuisse, scilicet Thraciam, Hæmimontium, Mysiam inferiorem, Scythiam, Rhodopen et Byzantium [Onuphrius Panvinius. Imperium Romanum cap. 23. Grævius, tom. I, col. 448. Conf. Schelstrate, tom. II. pag. 228.] , postea Europam dictam, præcipue a recentissima imperii divisione per Constantinum magnum [Vide Panvinium. Grævius, tom. I, col. 449 et seqq.] ; attamen sex illarum provinciarum non ita frequenter ante Constantini tempora occurrere mentionem. Certe Eckhel de nulla, si Thraciam et Mœsiam inferiorem excipias, in specie tractat; imo nomine Thraciæ, omnes, dempta Mœsia, comprehendit [Doctrina, numorum, tom. II, pag. 19 et seqq.] . Unde fas est, saltem conjicere, provincias illas (quæ Cæsarum erant), etiam frequentius quam alias, uni fuisse subjectas præsidi: nam, ut observat iterum Eckhel [Ibid. pag. 20.] , factum sub Antonino, ut deinceps Thraciæ rectores non amplius πρεσβευται(legati) in numis vocarentur, sed ἡγμονες præsides, idque constanti lege, qua vero de causa incertum [Ibid. pag. 21.] ; quod idem testatur obtinuisse Heracleæ [Ibid. pag. 41.] et Hadrianopoli [Ibid. pag. 33.] . Atque hæc mihi videntur sufficere, ut satisfiat objectis a Tillemontio, atque sua asseratur fides Actis nostris, et, hac saltem ex parte, etiam Actis S. Acacii. Cæterum utraque Diocletiani tempora sapiunt, atque præterea nonnullam inter se habent similitudinem: sic utrobique inchoatur martyrium Heracleœ, consumatur alterum Hadrianopoli, alterum Byzantii; Flaccinus uxorem Christianam habebat [Acta SS. tom. II Maji pag. 298, num. 20.] , sicut Bassus, etc., ut forte in mentem veniat non nemini, altera ex alteris fuisse adornata; quod si ita esset, utique prævalerent Acta S. Philippi.
[21] [Qua die passus S. Severus?] Diximus supra n. 10 et 11 binos tantum S. Philippo fuisse martyrii socios: Severum presbyterum et Hermen diaconum; eos autem eodem die passos, suadent generatim Martyrologia, in quibus 22 Octobris annuntiantur. Non vidi eorum festum alia celebrari die, nisi in cœnobio Bodecensi ordinis canonicorum regularium S. Augustini, diœcesis Paderbornensis, ut habetur ex manuscripto insigni, cujus memini num. 1 et in quo legitur: Incipit Passio sancti Philippi et sociorum ejus, quorum festum celebratur X calend. Maji, id est 22 Aprilis, Cum vero nihil simile occurrat in Ordinis illius Breviariis, liquet id præfato monasterio particulare fuisse. De hoc monasterio, vide Nicolaum Schaten S. J. [Annales Paderbornenses, part. I, pag. 112. Neuheusii 1693.] ; ex quo disces fundatum sæculo IX, et primum canonicarum fuisse [Ibid. part. II, pag. 41.] ; ineunte vero sæculo XV translatum ad canonicos [Ibid. pag. 489.] . Atque ita quidem de festivitate trium Sanctorum collectiva. Ast in nonnullis Martyrologiis S. Severi mentio fit die sequenti, scilicet 23 Octobris: dubium namque est, an simul cum duobus aliis crematus fuerit: Severum, ait Sollerius [Martyrol. Usuardi, pag. 618.] diserte excludit Castellani [Martyrol. univ., 22 Oct.] notula, asserens “solum decurionem Diaconum (Hermen) cum episcopo passum.” Verum qui Acta consuluerit, manifeste deprehendet, prædictum Severum, una cum duobus aliis martyrii gloria coronatum. Hæc mea opinione dicta paulo confidentius a Sollerio sunt. Imprimis longe paucioribus de S. Severo quam de duobus aliis agitur in Actis, qui sese quoque occultioribus latebris abdiderat; postea tamen impulsu sancti Spiritus in medium prorupit; Heraclea Hadrianopolim cum SS. Philippo et Herme transfertur, in quos lata sententia, ut vivi comburantur, egressi ibant gaudentes ad flammam… Beatus autem Severus in carcere solus, relictus, flexis genibus Dominum orabat, ut illis associaretur. Hac itaque oratione completa, tantum fidelia verba potuerunt, ut, postero die id, quod postulabat, acciperet. Itaque et ipse, ut fortis athleta, cum illis, quibus vixerat, confessurus ingreditur; et voti compos, non solum, quæ poscebat, obtinet, sed etiam cito, quod quærebat, invenit. Posthæc describitur accurate et fuse satis supplicium SS. Philippi et Hermæ, corpora in Hebrum, jussu præsidis projecta, retibus extrahuntur … et duodecimo ab urbe lapide, per tres dies celantur in villa; quin jam ulla prorsus mentio S. Severi fiat. Ex his utique, præsertim vero ex verbis postero die, oriri potuit, et potest, dubium, an eodem die S. Severus martyrium suum consummarit. Omnibus tamen perpensis inclino potius in Sollerii nostri sententiam quam Castellani. Quo autem fundamento nixus asserat Butlerus [Vies des Saints, tom. XVI, pag. 151. Lovanii 1832.] , S. Severum passum tertio post alios die, fateor me non perspicere.
[22] [De episcopatu S. Philippi] Cum de S. Philippo, præter ea quæ in Actis et Martyrologiis leguntur, alia non innotuerint, nec in illis indicetur tempus, quo Heracleensem sedem tenuerit, consequens est nihil certi hac de re statui posse. Quia tamen probabile est, ejus passionem ad Diocletiani persecutionem pertinere, eamque ineunte sæculo IV contigisse; idem de ejus episcopatu affirmari debet. Inter episcopos Heracleenses apud lequien [Oriens christianus, tom. I, col. 1101 et 1102.] , ordine secundus venit, cum encomio ex Actis et Martyrologio Romano; addit auctor, passum sub Diocletiano potius quam Juliano. S. Philippum virum fuisse non modo sanctitate et virtute, sed doctrina quoque et eruditione præstantem, liquet ex ejus ad præsidem responsis et concionibus ad populum. Licet enim verba, prout in Actis exhibentur, ab eo diserte prolata non fuissent, nihilominus ostendunt, eum ab Actorum scriptore, viro sane gravissimo, talem æstimatum, qui hujusmodi proferre valeret. Maturæ jam ætatis ad episcopatum provectus videtur: Consensu omnium tandem (ita in Actis) decus episcopale suscepit, nullo mirante, quod (quia) dignus; aliquantis stupentibus, quod non prius. Decessor ejus fuit secundum Lequien [Ibid. col. 1101.] , Domitius, tempore Antonini Pii; ut efficitur ex passione S. Glyceriæ virginis. Successor vero, apud eumdem [Ibid. col. 1102 et seq.] , Phædrius, de quo id solum asseritur: In Nicænæ Synodi Patrum indice. “De provincia Europæ” legi “Phædrius Heracleensis,” qui profecto alius non est ab illo quem Athanasius Oratione I contra Arianos “Pæderotem” nominat: καὶ Παιδέρωτος τοῦ Ἡρακλείας. Ab Antonini obitu anno 161 [Art de vérifier les dates, pag. 341.] usque ad celebratum Nicænum I anno 325, habetur intercapedo annorum omnino centum sexaginta quatuor; evidens proinde est vel sedem diu vacasse, quod non præsumendum, vel S. Philippum non immediate successisse Domitio, et lacunam esse in catalogo ecclesiæ Heracleensis. Nec minor difficultas hæc iis est, qui passionem sub Decio ponunt, nempe anno 250, quo cœpit persecutio, vel anno 251, quo periit Decius [Ibid. pag. 344.] . Quis enim admiserit Domitii episcopatum ab Antonino ad Decium usque perdurasse, annos scilicet octoginta et plures, cum ex Actis constet S. Philippum ætate provecta cathedram conscendisse? Item Phædrio dandi essent præter propter septuaginta pontificatus. Ignoratur ergo quo cœperit S. Philippus præesse anno; quo vero desierit, probabiliter efficitur ex Actis anno 304. Cæterum universim laudatus Lequien [Oriens Christ. tom. I, col. 1091.] , ubi in genere tractat de Diœcesi Thracica, cujus caput Heraclea Perinthi, notat: De Thraciæ diœcesi non tam multa ac de aliis dicenda mihi suppetunt, quod rari scriptores apparent, qui res illius tractus ecclesiasticas, primi præsertim Christianæ religionis ævi, narraverint. Quinimo, ex quo Byzantus Constantinopolis facta, orientalis imperii caput evasit, regiæ hujus urbis antistite vicinarum, Thraciæque adeo ecclesiarum ordinationem regimenque sibi vindicante, priscæ illarum gerendarum rationis vestigia fere omnia, ante ipsa quoque Chalcedonensis concilii tempora, sensim obliterata deletaque erant.
[22] [et sede Heracleensi.] De Thracica urbe ac sede Heracleensi quædam hic addo, ne sparsim inter Annotata veniant indicanda. In prima imperii Romani divisione, sub Augusto, e provinciis quatuordecim, ad confinia ejusdem imperii hinc inde pertinentibus, septima censebatur Mœsia (in qua Dardani, Thraces et Daci erant), ab Istro seu Danubio ad Propontidis exitus Ægæumque mare protensa. In altera divisione, facta sub Hadriano vel certe paulo ante tempora Severi imp., Thraciæ nomine designabatur regio, sex minoribus composita provinciis, ex quibus Thracica diœcesis constabat. Scilicet I provincia: Thracia; II provincia Hæmimontium; III Mœsia inferior; IV Scythia; V Rhodope; VI provincia Byzantium. Qui provinciarum numerus, etsi non nihil mutato ordine, uniusque earum vocabulo, ut pro Byzantio provincia diceretur provincia Europæ, a Constantino servatus idem fuit, auctore Lequien [Ibid. col. 1091 et seqq.] : In Thracia provinciæ sex sub vicario Thraciarum; I provincia Europæ Consularis; II provincia, Thracia Consularis; III provincia, Hæmusmons et reliquæ Præsidiales; IV Rhodope; V Mœsia secunda; VI Scythia. Ætate ergo Diocletiani, Heracleam proprie ad provinciam Byzantium spectasse apparet, nondum ejus mutato nomine in provinciam Europæ. Cæterum, quod ad Acta nostra quidem pertinet, parvi id refert; cum in illis nullius provinciæ fiat mentio, ast urbium tantum Heracleæ et Hadrianopolis, quarum hæc in Byzantio, illa in Hæmusmonto sita erat; ut propterea Tillemontio mirum videatur, Justinum SS. Martyres Heraclea Hadrianopolim duxisse, adeoque ex una provincia in alteram transtulisse. Confer dicta num. 10 et 20. ubi probavimus, factum sæpe fuisse, ut provinciæ plures subjicerentur unius imperio, uni in plures partes sectæ plures imponerentur rectores. De urbe Heraclea, prisco nomine Perinthus dicta, legitur ex Procopio apud Carolum a S. Paulo [Geographia sacra, sive Notitia diœcesium patriarchalium veteris ecclesiæ, pag. 217. Amstel. 1703 cum Notis Holstenii.] : Ad mare sita est, vicina Byzantio, Perinthus, quæ olim quidem Europæ metropolis habebatur, nunc post Constantinopolim secundum locum obtinet. Illam his describit verbis Diodorus Siculus [Apud Lequien. Oriens christ. tom. I, col. 1100.] : Perinthus ad mare posita est in edito peninsulæ jugo ad stadii longitudinem porrecto. Ædes inter se confertas et altitudine conspicuas habet: nam aliæ identidem aliis pro acclivitate collis supereminent, urbisque forma theatri quamdam similitudinem præfert. Subjicit autem Lequien: Quando Heraclea dici cœperit, non prorsus liquet; at certe Severi Augusti, imo etiam Aureliani, Zosimo teste, ævo Perinthus vulgare ejus nomen erat. Cæterum prisco nomine ejus retento, recentiori ævo Heraclea Perinthi a multis vocitata est, sicut et Heraclea Thraciæ, quo distingueretur a plurimis ejusdem nominis urbibus. Hodie Crekli dicitur, estque in parte Europæ turcicæ dominationis [Guibert, diction. géogr.] . Hujus autem civitatis episcopum primis temporibus … id juris habuisse, ut Byzantinum episcopum ordinaret, evidenter apud Codinum dignoscitur, cum de electione Patriarchæ scribens ait: “Ordinatur vero Patriarcha ab episcopo Heracleæ, quia Byzantium olim ad episcopum Heracleæ spectabat [Geographia sacra, ubi supra.] . Quod Sozomenus quoque testatur [Lib. V, cap. 3.] , narrans, Paulum, qui Constantinopolitanam ecclesiam ante Macedonium gerebat, a Theodoro Heracleæ ordinari debuisse. Vide Lequien [Oriens Christ., tom. I, col. 1097.]
MARTYRIUM S. PHILIPPI EPISC., SEVERI PRESB. ET HERMÆ DIAC. IN ADRIANOPOLI THRACIÆ.
Ex ms. Fuldensi, collato cum tribus aliis.
Philippus episc. Heracleæ, martyr, Hadrianopoli Thraciæ (S.)
Severus, presb., martyr, Hadrianopoli Thraciæ (S.)
Hermes diac., martyr, Hadrianopoli Thraciæ (S.)
BHL Number: 6834
a
EX MSS.
CAPUT I.
Inchoatur martyrium Heracleæ.
[S. Philippus episcopus Heracleæ,] Beatus b itaque Philippus, diaconus primum, mox presbyter, aliquot laboribus probatus ecclesiæ, et stipendiorum suorum devotione laudabilis, conscientiæ bonis c lætus, et vitæ honestatem secutus, consensu omnium tandem decus episcopale suscepit, nullo d mirante, quod dignus; aliquantis stupentibus, quod e (non) prius. Statim apostolum Paulum f prædicationis ornavit eloquium in epistola ejus, in qua inter cetera illud adjectum est: si quis episcopatum desiderat, bonum opus desiderat. Tunc discipulos suos Severum presbyterum, et Hermen diaconum, frequenti ad doctrinam disputatione confirmans, similes non solum animo sed etiam passione sibi fecit, ut quos habuerat in gloriosi ipsius mysterii traditione consortes, haberet etiam in confessione collegas. Diligens itaque divina præcepta, talem gloriosissimus Senex agebat ætatem, victimam se offerens Deo, in Adrianopolitana g civitate passurus. Qui ut peritus et optimus gubernator fluctibus navem frequenter opponens, resistendo aliquoties et cedendo, omnem procellam moderatus h magister excludit; aut quasi peritus auriga, nunc relaxando habenas, nunc retinacula stricta cohibendo *, aut plus justo equos vagari patitur, aut segnes nimio torpore * retineri. Ad hujus similitudinis i modum beatus Philippus populum cælesti gubernavit imperio et episcopali amore servabat.
[2] [fagere persecutionem detrectans,] Sed cum duræ * persecutionis immineret excidium, non est mente turbatus; ac suadentibus multis, ut a civitate proficiscens pœnam tantæ crudelitatis effugeret, exire detrectans, docuit hæc expetenda esse potius quam cavenda, dicens: Compleatur k cæleste mandatum. Itaque de ecclesia non recedens, et ad tolerandam * (tolerandi) patientiam singulos fratres docta oratione confirmans, hujusmodi verba profudit: Prædictum jam, si creditis fratres, tempus advenit. Nutantis sæculi extrema volvuntur; imminet pertinax diabolus, et potestate paulisper arrepta *, servos Christi non venit perdere sed probare. Epiphaniæ l dies sanctus incumbit, quæ res admonitionem nobis præstet * ad gloriam. Nullæ ergo impiorum minæ, nulla tormenta vos terreant: nam et patientiam perferendi et mercedem tolerandi doloris militibus suis Christus indulget. Credo enim quod incassum omnis illorum procedit intentio.
[3] [simul cum SS. Severo et Herme convenitur;] Hæc adhuc beato Philippo disserente, Aristemacus * stationarius m civitatis advenit, ut præsidis jussu impressis cera signis * ecclesiam clauderet christianis n. Homo stultæ persuasionis et frigidæ, qui habitare omnipotentem Deum in parietibus magis, quam in hominum corda (corde) credebat, Esaiæ sancti dicta non retinens, qui dixit: “Cælum o mihi sedes est; terra vero (autem) scabellum pedum meorum. Quam domum mihi ædificabitis?” Postero die stationarius, ministeriis p omnibus ecclesiæ inventis atque signatis egrediebatur. Mærori q tunc fratres omnes instantes, luctum atque angustias civitatis agnovimus. Beatus Philippus cum Severo et Hermete * et cæteris cogitabat intentius, quid fieri r necessitas ista mandaret; et Dominici s foribus innixus, a sede sibi credita t non patiebatur abscedere u. Futura tractabat ac meditabatur singulos * in dolore, ut medici doctiores * inutile in ægris quodcumque resecando, auferunt putrida, et quæ adhuc aliquid prosperitatis habent, medicamine malunt curare quam ferro; alia vero resecantes *, ne ad tactum v inutilis carnis et rancidæ vicina etiam, quæ sanitate non indigent, corporis membra solvantur. Itaque ne vitientur incolumia, inciduntur infirma. Sic eo tempore beatus Philippus, secernens ab optimis malos; (hos) ut meliores fierent cogebat imperio; illos, ne mutarentur, dulci hortabatur eloquio, medicinam ægris, incolumibus præbendo consilium.
[4] [interrogantur a præside;] Postea cum in Heraclea ad dominicum convenissent, Philippum cum cæteris ecclesiæ foribus adstantem præses Bassus invenit. Qui cum judicaturus solito more resedisset, inductis ad se omnibus et cæteris dixit: Quis ex vobis christianorum magister aut doctor est ecclesiæ? Respondit Philippus: Ego sum ille quem quæris. Ait Bassus: Legem imperatoris audistis *, jubentis nusquam colligere christianos, prorsus ut in toto orbe terrarum hujus sectæ homines aut ad sacrificia convertantur aut pereant. Vasa ergo quæcumque vobiscum sunt aurea vel argentea vel cujusvis denique metalli aut artis x insignis; Scripturas etiam per quas vel legitis vel docetis, obtutibus nostræ potestatis ingerite, ne hæc eadem, si dubitandum putaveritis, post tormenta faciatis. Ad hæc Philippus sanctus eloquitur: Si te nostra, ut dicis, tormenta delectant, paratus est animus ad ferendum. Corpus ergo istud infirmum, cujus potestatem habes, qua volueris crudelitate dilacera, tantum ne quid tibi in anima mea * potestatis adscribas. Vasa ergo * ea quæ postulas, quæcumque apud nos sunt, mox accipe. Facile enim nos, qui a vobis pellimur, ista contempsimus. Non enim pretioso metallo Deum colimus, sed timore; nec ornatus ecclesiæ Christo plus potest placere quam cordis; Scripturas vero nec accipere tibi, nec dare mihi convenit.
[5] [verberantur] Ad hæc sancti Martyris verba, carnifices mox præses jussit adduci *. Tunc ipsius naturæ expers atque humanitatis ignarus mucapor y ingreditur. Mox z Severum presbyterum intromitti præses jussit. Qui * cum investigari facile non posset, Philippum affligi præcepit injuriis. Sed cum diutino pœnæ adficeretur incommodo, prope adsistens Hermes sanctus dixit: Etsi omnes Scripturas nostras durus * inquisitor acceperis, et nulla prorsus in orbe terrarum vestigia veræ hujus traditionis appareant; posteri tamen nostri et paternæ memoriæ et suæ animæ consulentes majora voluminum scripta conficient, et vehementius timorem, qui impendendus Christo, edocebunt. His dictis, diu antea verberatus ingressus est, ubi vasa omnia et Scripturæ latebant. Secutus eum est Publius, adsessor præsidis, homo furandi avidus et rapiendi ardore divinctus. Itaque cum vasa aliqua ab inventorum numero callidus occultator auferret, pœnæ inscius imminentis, contradicentem sibi, ne id auderet, Hermem, fracta facie effuso etiam aliquanto cruore, fœdavit. Quibus cognitis Bassus, et vultu ejus aspecto, iratus est Publio, et curare * præcepit Hermem, inventa vasa vero et Scripturas omnes tradi jussit Officio aa, Philippum et cæteros bb vallatos * custodibus ad forum præcepit adduci, ut et populum juvaret cc spectaculum, et videntes cæteros, qui negassent, terreret exemplo.
[6] [et in forum ducuntur.] His itaque ad forum euntibus, præses Scripturas omnes militibus imposuit *. Tunc ad palatium magna festinatione tendebat, cupiens nudare ecclesias omnibus *, qui ubique essent cultoribus; ipsum ee etiam dominicum * tectum devoluto omni tegularum fraudabatur ornatu. Hi ipsi quoque qui hæc agebant, ne ad diruendum segniores essent cogebantur verbere. Bellum itaque * domesticum et seditio subita fuit ac privata confusio ff, igneque supposito, adstantibus etiam peregrinis civibusque collectis, Scripturas omnes divinas in medium dimisit incendium; tanta subito ad cælum flamma præcessit *, ut stantes singulos formido ad spectaculum * tanti ignis arceret. Quidam vero circa beatum Philippum in foro sedebant, ubi venale quodcumque proponitur; ad quos cum pervenisset gg nuntius, præsentibus exponebat * dicens:
[7] [Turbam alloquitur S. Philippus,] Viri, qui Heracleam incolitis, judæi, pagani, vel cujuscumque religionis aut sectæ; jam nunc extremi temporis futura cognoscite, Paulo apostolo commonente, qui dixit. “Revelatur enim ira Dei de cælo super omnem impietatem et injustitiam hominum.” [Rom. 11. 18] Et in Sodomis ideo venit ira justa “propter injustitias eorum”; ut, ac hh si Sodomorum timeant judicium, et injustitiam fugiant, et, quærentes qui (quis) sit qui hoc facit judicium, ad eum convertantur ex vanis lapidibus et sint salvi. Quare his, quibus per orientem in Sodomis ignis apparuit, et signum judicii et indicium fuit iræ cælestis. Ac ne in solo oriente prius * se ignis ostenderet, in Sicilia quoque atque in Italia visa est res digna miraculo. Ex Sodomis enim per Angelos cum filiabus suis Loth sanctus expulsus est, quia immunis videbatur a crimine et longe a civitatis ejus * vitiis abhorrebat. In Sicilia quoque aquarum copia divini crateris alveo clausa dissiluit, et statim peccatorum ultrix de cælo flamma descendit. Ubi crematis omnibus duæ tantum virgines pœnæ * effugere discrimen, habentes in ipsa etiam trepidatione consilium. Patrem namque senectute ac debilitate confectum piis manibus abstulerunt, quem dum eripere conabantur incendii ii adustione retardatæ, crepitantis flammæ corona circumdatæ necessitatem subito desperatæ salutis habuerunt. Sed omnipotens Christus affectum tantæ clementiæ perire non passus est. Filiabus patrem, patri filias præsentis majestatis suæ favor concessit, ut posset intelligi illis omnibus, quos flamma consumpsit, non Deum defuisse sed meritum. Statim itaque immunis a pœna via facta est virginibus, et quo ire capiebant * sectus ager * apparuit. Colludium quoddam ipsius videres incendii: sic se omnis ardor ejus anhelitus * contrahebat; sic venientibus locum blandiens flamma faciebat, ut earum crederetur arbitrio cuncta vegitari. Tantum itaque sanctarum virginum meritum fuit, virtus tanta pietatis, ut ignem non sibi tantum, sed ipsi etiam loco, per quem evaserant, mererentur (esse) innoxium; qui locus nullo tunc vastatus ardore vocabulum sumpsit ex merito: Piorum enim adhuc hodie nuncupatur, ut hæc kk posteris probet non solum lectione sed nomine ll.
[8] [deorum vanitatem demonstrans.] Hic erit ignis ille divinus, justus factorum omnium et optimus judex, qui ad terram defluens quodcumque inutile invenit *, exurit. Hic Herculem, dum incensos * fieri deos putat, in amorem expetendæ mortis impegit, qui infelix in Ygiæ mm monte combustus est; et Scolapium nn medicum in monte Cynozuridos * fulminatum consecrationem mereri in gentibus fecit oo, non aliqua potestate sed pœna, proprio infelix commendatur exitio. Minus credo putaretur valere si viveret. Hic exussit eum, quem Ephesini deum habere se credunt; hic Romanæ urbis * et capitolium incendit et templum; hic Eliogabalum * pari cremavit incendio. Nec in Alexandria Serapis pepercit hospitio: arsit namque cum templo. Quis rogo ab his speret auxilium, qui se nec possunt servare nec facere? Fit pp ab illo, qui * colitur, et si * incensus subito mane fuerit, pervigilis * artificis cura nocte reparatur. Numquam his itaque numen deesse poterit, si aut ligna facientibus (deos) suggerantur aut saxa. Arsit libenter in Athenis Lybæi * patris habitaculum, sciens deum suum fulmine consecratum. Arsit et armata Minerva; nihil illam Gorgoneum pectus nec defendit illi pecturatus splendor armorum; melius infelix * si pensa tractasset. Similiter Delfinum * Apollinis templum primum affecit turbo * nescio quis, post ignis incendit. Nulli qq hic ignis gratia intercedente colludit. Sic probator justi et est punitor injusti; atque bonis non flamma sed lux est rr. Dum hæc longo sermone meditantur ss viso Catafronio sacerdote et ministris cæteris, infelices epulas et profana sacra portantibus, sic ad circumstantes se Hermes sanctus edixit: Cœnam istam, quam cernitis, diabolica * invocatione pollutam, nobis constat allatam. Cui Philippus ait: Fiat quod Domino placet.
[9] [Renuit sacrificare] His dictis forum præses Bassus ingressus est cum multitudine diversi sexus et ætatis. Tunc, ut se semper vulgus ostendit, alios tristes Sanctorum pœna faciebat, alios major accendebat insania, ut dicerent servos Dei omnes ad sacrificium debere compelli: specialiter tamen Judæos, juxta Scripturarum ordinem; dicit enim Spiritus sanctus per prophetam: Sacrifica verunt dæmoniis et non Deo. Tandem Philippum sic præses interrogat dicens: Immola tt victimas numini. Respondit Philippus: Quomodo possum lapides colere Christianus? Ait Bassus: Dominis nostris sacrificia rite solvenda sunt. Respondit Philippus: Docti sumus parere majoribus, et obsequium imperatoribus exhibere, non cultum. Ait Bassus præses civitatis uu: Saltem sacrificia fortunæ. Aspice quam pulchra, quam læta est, quam ad obsequium suum omnem plebem libenter admittit. Respondit Philippus: Vobis debet placere, qui colitis (eam); me vero non poterit ars omnis * cælesti amore subtrahere. Ait Bassus: Moveat te vel præsentis Herculis tam pulchrum tam immane simulachrum.
[10] [idolis,] Respondit Philippus: Heu miseros et deflendos, qui Divinitatis sacrosanctum Nomen * ignorant *. Heu infelices vos, qui cælestia ad terrena transfertis, et veritatis ignari invenitis et facitis, quod colatis. Quid aurum, argentum et * ferrum vel plumbum? Nonne ex terra et nutriuntur et constant? Ignoratis vv Christi nomen *, quod nec comprehendere æstimatio, nec quantum sit potest humana mens capere. Aut * habere aliquid illa adseritis potestatis, quæ faber oscitans aut vinosus * effecit. Si diligentius subito * expressit effigiem, continuo simulachro illi et potestas adscribitur et nomen * aptatur. Domuum vestrarum sive villarum ædificia xx tota * sunt numina; quotidiana ergo vobis sunt blasphemia et quotidiana peccata. Cum ad usus domesticos aliquod lignum incenditur, dei vestri corpus exuritur. Qua te enim in hoc crimine excusatione defendis? Dicis: Lignum illud non erat Deus. Respondebo tibi: Sed esse poterat cum placuisset artifici. Ne adhuc quidem in quibus sitis tenebris prævidetis *. Bonus lapis parius. Numquid si sculptor ejus bonus est, poterit esse Neptunus? Bonum ebur. Numquid pulchrius illud expressus in eo Jupiter fecit? Hæc bene cupidi artifices invenerunt, ut cuicumque metallo vultus aptatus prætium magis efferret *, non potestatis gratia sed æstimatione mercedis. Ex terra ergo sunt omnia, quam * calcare non adorare debemus. Nobis enim illa * ad possidendum Deus fecit; vobis, ut video, deos illa generavit.
[11] [similiter et Hermes.] His cognitis Bassus Philippi constantiam vehementer admirans, et victus a primo, ad Hermetem *, se convertit iratus dicens: Vel tu sacrificium solve * numinibus. Respondit Hermes: Non sacrifico; christianus sum. Ait Bassus: Cujus sis conditionis expone. Respondit Hermes: Decurio sum, et doctori meo in omnibus obsecundo. Ait Bassus: Si Philippus ad sacrificium fuerit adductus, sequeris auctorem? Respondit Hermes: Nec ego sequar, nec ille vincetur: par enim nobis virtus et animus est. Ait Bassus: Traderis incendio, si in hoc * furore permanseris. Respondit Hermes: Flammam mihi levis minaris istius ardoris, quæ deficit pœne * antequam surgat, ignorans violentiam perennis incendii, quod sine remissione semper exæstuat, et discipulos diaboli longa tabe * consumit. Ait Bassus: Sacrifica vel dominis et imperatoribus nostris, et dic: Valete, principes magni. Respondit Hermes: Festinamus ad vitam yy. Ait Bassus: Sacrificate ergo, si zz quæritis vitam, et horridas catenas ac sæva vitare tormenta. Respondit Hermes: Numquam nos, judex impie, ad ista perduces; istæ minæ enim aliquid nobis ad fidem virtutis non ad perfidiam timoris incutient. Tunc Bassus truci vultu et oratione * terribili recipi eos jussit in carcerem.
[12] [Deducuntur in carcerem;] Quibus pergentibus, protervi quidam ex assistentibus viris impulsu crudelis dexteræ Philippum solo sæpe * fundebant, ut ne illo quidem tempore, quo ibat ad carcerem vacuus esset a pœna. Sed quasi nihil passus sanctissimus Senex erigebatur a terra, læto vultu, ut nec indignationem ostenderet nec dolorem. Stupor omnium corda pervaserat; mirabantur singuli tot acerba a sene contenta mente tolerari. Tunc Psalmum * dicens Domino, qui eos fecerat fortiores, lætos se dedere custodibus *. Paucis in carcere diebus effectis *, divinæ Majestatis auxilio *, Pancrati cujusdam domus vicina complacuit *, in qua sub custodiis reciperentur hospitio. In ea, ut diximus, commanentes, multos ad se fratres certatim hinc inde venientes, et libenter exceptos divinæ legis docebant sacra mysteria. Quæ cum diabolus pervideret, dolens auferri a se omnes illorum * vel traditione vel fabulis, denuo eos remitti fecit in carcerem. Erat vicinus theatro carcer, circulo cameræ cohærens; et ad clausum undique theatrum ex carcere secretus ingressus. In ea spectaculi sede * residentes, suscipiebant confluentem ad se turbam. Tanta autem cupiditate currebatur * a singulis, ut nec nox a salutatione cessaret. Prostrati quotidie solo Philippi vestigia sancta lambebant, scientes quantum in eo esset divini auxilii.
[13] [Justinus, Bassi successor,] Cum hæc aguntur Basso præsidi annuus aaa successor advenit, Justinus quidam * nomine, sed mente perversus, qui nesciret Deum, vel intelligeret vel timeret *. Hæc res vehementer fratres affecit. Mitior enim fuerat Bassus, et * ratione sibi reddita vincebatur, eo quod uxor ejus Deo aliquanto jam tempore serviebat. Tum Zoilus, magistratus illius civitatis, populo militibusque circumdatus bbb ad tribunal eum præsidis jussit adduci.
[14] [S. Philippum interrogat et torquet.] Quo * introducto, Justinus ait: Tu es episcopus Christianus? Respondit Philippus: Ego sum; negare non possum *. Justinus dixit: Domini nostri dignati sunt Christianos omnes ad sacrificium, si noluerint sponte, necessitate compelli; negantes pœna affici. Parce ergo ætati tuæ; necesse * habes, juvenibus etiam non ferenda sufferre. Respondit Philippus: Vos accepta a similibus vobis hominibus præcepta servatis, pœnæ * brevis timore; quanto magis nos Dei jussis obtemperare debemus, qui merentibus * tribuit sine remissione supplicium? Justinus dixit: Imperatoribus parere nos convenit. Respondit Philippus: * Christianus sum; ideo hoc quod dicis facere non possum *. Jussus es punire non cogere. Justinus ait: Nescis quæ te tormenta circumstent *. Respondit Philippus: Poteris torquere, non vincere: nam ad sacrificium me nemo perducit *. Justinus ait: Per mediam urbem te trahere pedibus jubeo; et si vixeris ad renovanda supplicia, rejicieris in carcerem. Respondit Philippus: Utinam velles confirmare quæ dicis, ut * satisfaceres impiæ voluntati. Tunc Justinus trahi eum vinctum pedibus jussit. Qui acceptis tot silicum offensione vulneribus, et per singula corporis membra * laceratus, rursus ad carcerem fratrum manibus reportatur.
[15] [S. Severus in carcerem mittitur;] Sed palam, post admodum Seragarentium contulerunt ccc. Grandi præterea inquisitione et magnis agebatur excubiis, ut Severus presbyter inveniretur, qui se occultioribus latebris ab ea inquisitione subtraxerat; quem cum investigare ddd non possent, impulsu sancti Spiritus in medium ipse prorupit. Nec enim diu latere poterat, quem passio ipsa poscebat. Cum ergo ad judicium fuisset adductus, Justinus ait *: Jam nunc moneo (te), ne seducaris insania, qua doctor vester Philippus incitatus *, pœnam proprio furore sibi peperit; sed magis jussis imperatoris obtempera *, parce corpori, vitam dilige et bona sæculi hujus lætus amplectere. Respondit Severus: Me necesse est tenere quod didici; et in perpetuum servare quod colui. Justinus dixit: Omnem et pœnæ et salutis rationem animo concipe, et intelliges sacrificium istud tibi optandum *. Cumque ille nomen ipsius sacrificii iratus horreret, jussu præsidis etiam ipse receptus in carcerem est.
[16] [Hermes coram Justino sistitur.] Tunc Hermete (Herme) exhibito, Justinus ait: Hos quos imperatoria constat neglexisse mandata, videbis cito quæ pœna conficiat. Ne ergo cruciatibus eorum etiam ipse jungaris, memor salutis propriæ, memorque filiorum eee, effuge mala omnia sacrificando numinibus. Respondit Hermes: Numquam hoc poteris impetrare quod postulas; in hac fide crevi, hanc mihi ab ipsis incunabilis veritatem sanctus magister impressit; ab hac claudicare non possum, nec aliqua ratione discedere. Tu ergo, præses, quemadmodum vis, lacera confitentem. Justinus ait: Securum te facit ignorantia futuri mali: nam cum subjacueris pœnæ, pœnitentia sera torqueberis. Respondit Hermes: Quamvis * graves dolores a te impositos, per angelos suos nobis, pro quo patimur, Christus imminuet. Itaque cum Justinus fidem ejus firmissimam cognovisset, etiam ipsum recepit in carcerem.
ANNOTATA.
a Vide Comm. præv. num. 1. Cum per decursum variantes, ut aiunt, lectiones alicujus momenti indicare mihi proponam, moneo litteram T designareMs. Trevirense; B. Bodecense; F. Fuldense; M. Mabillonii textum; R. Ruinartii.
b Præfantur T et B in hunc modum: Singulorum gesta Sanctorum brevitate colligere, diligentia est et utilitatis insigne: dulcior enim labor est stricte omnia colligentis, et minor legentis anxietas. Beatus itaque etc.
c Bonitate lætus et vitæ honestate securus. B.
d Nullo mirante usque bonum opus desiderat desunt in B.
e Quod serius. R.
f Locus mendosus apud omnes. Num forte ideo prætermissus in B.? Partim ad marginem F., partim verba verbis superponendo aliquis decessorum nostrorum scripsit: Statim apostoli Pauli prædicationis ordinavit eloquium in epistola, quæ ad Timotheum scripta est ejus: Si quis etc.
g Hadrianopoli consummatum martyrium est, cœptum Heracleæ.
h Resistendo aliquotiens, aliquotiens cedendo (B. M.), omnem procellam moderaturus magister excludit B.
i Sollicitudinis modum B. Philippus episcopus populum cælesti gubernat imperio et pastorali diligentia ac paterno amore servabat B.
k Addit B. in me et de me.
l Vide Comm. præv. num. 12 et 13.
m Audi Ducangium: Stationarii, milites, apparitores et officiales Præsidum, qui dispositi per provincias certis locis denunciabant magistratibus, quid ageretur. Et citantur verba ex Actis nostris.
n Hic inserit Ruinartius: Beatus Philippus dixit, quasi verba sequentia usque ædificabitis, ab eo fuissent prolata.
o Isaiæ cap. 66 ℣ 1. Textus paulo diversus: Cælum sedes mea, terra autem scabellum pedum meorum: quæ est ista domus quam ædificabitis mihi?
p Sic veteres sacram suppellectilem appellabant. Vide Mabillon. de Liturgia Gallicana.
q Mœrorem tunc nos omnes fratres percepimus et angustias civitatis agnovimus. B. Ex quibus liquet scripta hæc esse a teste oculari. Confer Comm. præv. num. 2.
r Quid futurum esset. B.
s Id est ecclesiæ. Vide Cardinalem Bonam, Rerum Liturgicarum lib. I cap. 19 num. 4 [Operum, pag. 414, Antverpiæ 1677.] ; ubi multis exponit quam ob causam ita ecclesiæ nominatæ sint.
t Non patiebatur illos (alios R.) abscedere B.
u Sed futura retractans meditabatur, docens singulos dolorum vanitatem declinare et in via mandatorum Domini diligenter ambulare. B. Protinus, omissis comparatione hujusque applicatione, subjungitur: Interea Philippum cum aliis fidelium turmis ecclesiæ foribus adstantem præses Bassus invenit. Statimque jubens sibi præsentari christianorum multitudinem dixit: Quis ex vobis etc.
v Ne attactu inutilis … carnis … vicina … membra solvantur. M.
x Artis; insignes scripturas etiam per quas intelligitis et docetis … ingerite, ne hæc eadem, si dubitando puniti sitis, post tormenta faciatis. B.
y Mucabor B. Mucator R. Prout in textu nostro scribitur nomen diceres esse proprium. Certe Aurelianus imperator, auctore Vopisco, interemptus fuit a Mucapore, quo familiariter utebatur. Si non sit nomen proprium, non facile dixerim quid vox sibi velit. Num forte tortor vel simile quid? Por idem sonat ac puer seu servus [Forcelini Lexicon.] . Et notat Polenus ad vocem Quintipor ex Festo [Tom. III, col. 1148.] : Servile nomen frequens apud antiquos, a prænomine domini ductum, Marcipor, Caipor id est Quinti, Marci, Caii puer seu servus. Et iterum [Ibid. col. 1149.] : Marcipores, Publipores dicebantur quasi Marci, Publii pueri seu servi.
z Ad cujus ingressum Severum … intromitti præses illico jussit. B.
aa Officium, græce ἡ τάξις, quo verbo significantur ministri tribunalis.
bb Qui cum eo tenti fuerant Christianos. B.
cc Delectaret ex spectaculo et videntes omnes christianos terreret exemplo. B.
ee Ipso etiam dominico tecto devoluto omni tegularum fraudabatur ornatu. Ipsi quoque qui hæc agebant, ne vel ad diruendum, vel ad tradendum christianos segniores essent, cogebantur verbere, adhibitis exactoribus truculentis ac sævis B.
ff Tunc præses insanus jussit ut igne supposito, adstantibus tam peregrinis quam civibus undecumque collectis, Scripturas omnes divinas in medium mitti incendium B.
gg Ad quos cum venisset hic nuntius, præsentibusque exponebat quid de librorum incendiis actum fuisset. Quod cum audisset B. Philippus, in medio militum in custodiam positorum, dixit ad omnes qui aderant et circumstabant: Viri, qui hanc civitatem incolitis etc. B. Cæterum apud alios ita sumendus textus, ut S. Philippus sequentem pronuntiasse orationem intelligatur.
hh Ac si Sodomorum; voces hæ non habentur in B. Variant alii: ut si Sodomorum R. ut excidio domorum M.
ii Ab adustionibus incendii, dulci onere retardatæ etc. B. M. R.
kk Ut ea quæ facta sunt ibi posteris probentur, non solum lectione etc. B.
ll
Evidens est in tota hac narratione respici ad fabulam seu potius historiam (ut habent editores Biographiæ universalis [Biographie universelle; partie Mythologique. Verbo: Amphinome.] Amphinomi et Anapiæ seu Anapidis, qui dicti sunt Pii fratres; quorum loco duæ sorores Virgines hic ponuntur, et hæ quidem, ut apparet, Christi sequaces. Erant illi inter ditiores Catanensis in Sicilia urbis cives. Quadam die, erumpentibus Æthnæ flammis, humeris parentes suos civitate extulerunt; ita ut, cæteris igne consumptis, ipsi illæsi per medium incendium transiisse ferantur. Syracusani cum Catanensibus contendunt inter se de piorum fratrum natalibus. In utraque civitate templum eis dedicatum cernebatur [Ibid.] . Notatur autem apud Grævium [Thesaurus Antiquitatum et historiarum Siciliæ, tom. VI. Lugduni Batavor, 1723.] in Catanensium Numismatum explicatione Tab. XXVII num. 43 et 44 [Ibid. col. 191.] : Insigne ac pium exprimunt (nusmismata) factum Amphinomi et Anapis, fratrum Catanensium, quo moti templa, signa ac numismata iis veteres dedicavere, ac tamquam deos coluere. Quid namque magis pium, quam genitores humeris impositos, ita volente Neptuno, ab Æthnæ incendio liberasse? Haud immerito igitur Piorum nomen sunt assecuti. Addo quædam Claudiani disticha, quibus pleraque, S. Philippo in Actis tributa verba, haud parum consonant:
Aspice sudantes venerando pondere fratres,
Divino meritos semper honore coli;
Justa quibus rapidæ cessit reverentia flammæ,
Et mirata vagas rettulit Æthna faces.
Complexi manibus fultos cervice parentes
Attollunt vultus accelerantque gradus.
Grandævi gemina sublimes prole feruntur,
Et cara natos implicuere mora…
O bene naturæ memores, documenta supernæ
Justitiæ, juvenum lumina, vota senum;
Qui spretis opibus medios properastis in ignes
Nil præter sanctam tollere canitiem…
Plura licet summæ dederit Trinacria laudi,
Noverit hoc majus se genuisse nihil:
Nec doleat damnis, quæ devius intulit ardor,
Nec gemat exustas igne furente domos.
Non potuit pietas, flamma cessante, probari:
Emtum est ingenti clade perenne decus [Ibid. col. 213 et 214.]
Facile est porro conjicere, hæc ex Sicula historia ad Acta martyrum plus minus feliciter accommodata seu potius detorta fuisse. Nec repugnat id jam factum tribus prioribus sæculis; adeoque hanc invaluisse famam ante S. Philippi ætatem.
mm Varie in variis Mss. vox hæc redditur: Ideo B. Agia M. Ygieo T. scribendum foret Oëtes, qui mons est Thessaliæ, supra quem combustus fertur Hercules.
nn Lege Æsculapium, ut habet Bodecense. Hicscilicet, quod Hippolytum suscitasset, legitur a Jove occisus, et apud Cynozurim Thessaliæ urbem sepultus.
oo Sequentia usque si viveret desunt in B.
pp Ni ab illo fiant, a quo coluntur B.
qq Nulli — colludit, omissa in B, quod habet ita: Et sic ignis probator est justi etc. Ruinartius: Sic probatur justus ut et puniatur injustus. Mabillonius: Ut exponitur injustus.
rr Addit B.: malis autem et iniquis consummatio perditionis est.
ss Meditaretur et exponeret B. Philippus episcopus; viso Catafronio sacerdote et ministris ejus infelices epulas etc. B.
tt Vis victimas immolare numinibus? B.
uu Locus paulisper corruptus. R. et M.: Ait Bassus: Civitatis saltem sacrifica fortunæ. Forte loco civitatis legendum divinitatis vel deitatis, atque vox hæc jungenda phrasi præcedenti: et obsequium imperatoribus exhibere, non cultum divinitatis. Ita ordinantur verba in B, in quo tamen legitur civitatis.
vv Ignorantia Christi nomen nequit comprehendere vel æstimare; nec quantum sit potest humana mens capere. B.
xx Et domuum variarum seu villarum ædificia fiunt etiam numina vestra; ergo vobis sunt blasphemia et quotidiana peccata B. Brevius R.: domuum vestrarum sive villarum ædificia vobis sunt quotidiana peccata.
yy Festinamus ad vitæ auctorem, et æterni regni adoramus principem. B.
zz Si quæritis vitam, et si vultis horridas catenas et sæva vitare tormenta, honorate principes et imperatores. Beatus Hermes dixit: Numquam nos, judex impie, ad tua nefanda sacrificia perduces: istæ enim minæ tuæ aliquid nobis ad fidei virtutem proficiunt, non perfidiam timoris incutiunt. B.
aaa Dum hæc aguntur, Basso præside decedente, successit ei Justinus quidam etc. B. desunt verba annuus successor.
bbb Militibus circumdatus beatum Philippum episcopum cum cæteris christianis, qui cum eo erant in vinculis ad tribunal præsidis etc. B.
ccc Concordat M. Locus admodum mendosus. Ruinartius legit: Sed paulo post ad modum ferarum garrientium, grandi inquisitione etc., quod utique non valde lucidum est. Bodecense ita habet: Sed et ipsi fratres, post exhibitam sibi (a se?) humanitatem, ad oppidum Sagarensium, latitandi causa, se contulerunt. Grandi interea inquisitione, etc. Lectio hæc aliquam imo haud levem probabilitatem præ se ferret, si in Heracleæ vicinio oppidum aliquod esset Sangarium vel similis nominis. Ast non omnino ita est. Jacet Heraclea Thraciæ, ad latus seu litus Propontidis (hodie mare Marmaræ vocitatur) occidentale, e regione vero, ad orientale litus, in extremo sinu, posita est Nicomedia, a qua si paulum, rursus in orientem iveris, fluvium reperies Sangarium; ast oppidum non invenio quod ita nuncupetur. Vide mappam apud Carolum a S. Paulo [Geographia sacra, pag. 205. Ubi de patriarchatu Constantinopol.] . Meminere quidem geographi vici Sangias [Baudrand. Conf. de la Martinière, etc.] ; ast hujus non facile fuerit hoc loco mentio, ut videbitur ex verbis Baudrandi [Novum Lexicon geographicum. Isenaci, 1677. Verbo: Sangarius.] Sangarius, inquit, Zagari et Sangari, sacari … fluvius Asiæ, ex Phrygia magna (ubi ortum habet ex Dindymis montibus) apud Sangiam vicum ortum ducens, a Pessinunte 150 stadiis, per Bithyniam in mare Euxinum (nigrum) … decurrens… Ejus ostia inter Nicomediam ad occasum 300 et Heracleam (utique Bithyniæ, non autem Thraciæ, de qua in Actis) ad ortum 500 stadiis distant. Post hæc videat eruditus lector, num forte fratres, atque nominatim S. Severus, latitandi causa, Nicomediam terra marive transierint, atque hinc ad ripas Sangarii? Fieri sane potuit.
ddd Quem cum investigare quæstionarii a Justino missi non potuissent B.
eee Patet ex his S. Hermen diaconum, matrimonio quondam fuisse junctum, filiosque habuisse. Infra quoque mentio fiet de altero illorum, Philippo nomine. Ex Præsidis verbis apparet plures ei natos.
* prohibendo
* pavore B.
* diræ B.
* tolerantiæ
* accepta B.
* præstat R. M. B.
* Aristemachus. R.
* sigillis B.
* Herme R. M. B.
* singula R.
* doctores R. M.
* resecant R. resecare solent M.
* audisti B.
* animam meam R. animam M.
* vero R. M. B.
* venire B.
* quem .. investigare B.
* dire R.
* curari B.
* hinc inde. M. R.
* ad portandum. B.
* omnes B.
* dominici M. B.
* namque B.
* erupit B.
* ab spectaculo R. M.
* exponebant dicentes. M.
* prius deest B.
* suæ B.
* pene B. pœne R. M.
* cupiebant B.
* agger T.
* omnis ardoris anhelitus R. M. B.
* invenitur R. M.
* incensus fieri deus putaretur B.
* cyno B.
* mœnia et capitolium B.
* Eliopolim B.
* a quo colitur B. quo colitur M.
* quod si aliquis illorum B.
* pervigili R. M. B.
* Liberi patris R. M. B.
* illa tunc pensa B.
* Delficum B.
* et postea nescio quis ignis B.
* est invocatio, et ut polluat nos constat R.
* ars hominis B. M.
* numen R. M.
* ignoratis B.
* æs B.
* Christi numen. R. M.
* Cur B.
* vinolentus R. M. B.
* auctor B.
* numen B. M.
* tot sunt M.
* providetis B. pervidetis R. M.
* efficeret B.
* quæ calcare R. M.
* illam B. T.
* Hermen. R. M. B.
* redde B.
* hac sententia B.
* forte B.
* pena B.
* comminatione B.
* ad terram sæpius B.
* Psalmos B. Psalmum dicentes R. M. B.
* custodiis R. M.
* transactis B.
* auxilium B.
* complevit B.
* prædicatione denuo B.
* spectaculi æde B. ordine M.
* illuc B.
* quidem?
* vel inte ligere vel timere R. M. B.
* in B.
* quibus introductis B.
* nec debeo B.
* ne necesse habeas etc. R. M.
* pene brevi tempore B.
* promerentibus B.
* Episcopus christianus sum B.
* ne cesses punire. Justinus etc. B.
* expectent B.
* nemo me perducet R. M.
* et satisfacere R. M. B.
* fœde B.
* ad eum: moneo B.
* irritatus R. M. B.
* obtemperans B.
* et sponte exequendum B.
* quantumvis R.
CAPUT II.
Consummatur Martyrium Hadrianopoli.
[Omnes tres simul Hadrianopolim transferuntur;] Duobus sane diebus jussit eos in hospitio custodire *, paululum a sua severitate discedens, quem statim diabolus inflammat. Jubet enim ut iterum mittantur in carcerem, et septem a continuos menses in illo custodiarum fœtore conficiant *. Tunc Adrianopolim b eos præcepit adduci. Quibus egredientibus, fratres mœror subito invasit; quippe qui tanti Magistri doctrina fraudarentur et visu. Ut infantes vix dum adhuc cunabilis violenter abstracti dulcibus nutricum uberibus inhærentes, auferri sine lacrymis a grato sibi lacte non possunt: sic discipuli salubrem pastum perdere se credentes, solatia capiebant fletibus, quia remedia impetrare non poterant. Sed cum Adrianopolim pervenissent, in Sempori c cujusdam suburbano usque ad præsentiam præsidis servabantur.
[18] [S. Philippus cæditur virgis:] Tandem præses advenit, statimque alio die publice in thermis residens, Philippum præcepit induci, et ait illi: Quid hucusque * tractasti? nam dilatio ista ad mutandum tibi fuerat permissa consilium; sacrifica ergo, si vis liber effugere *. Respondit Philippus: Si illo carcere *, in quo hucusque permansimus, voluntate non necessitate perreximus, concessum nobis bene * hoc tempus assignas; sin vero pœna fecit potius quam voluntas, cur ad veniam imputes tempus, quod posuisti? Ego vero, ut ante jam dixi, Christianus sum; et hoc quotiescumque interrogaveris respondere curabo; nec simulacris umquam satisfaciam, sed æterno Deo, quem cœpi, exhibeo * famulatum. Tunc præses ligare * eum jussit iratus. Cumque ei ipsa etiam linea * corporis fuissent ablata, ait præses: Facis quæ jussimus, an recusas? Respondit Philippus: Numquam me sacrificaturum jam ante testatus sum. His Justinus auditis, virgis præcepit eum verberari, qui cum omnia * contenta mente toleraret, stans super petram Christi, robusta mole solidatam, ipsos quoque per quos pœna mandabatur exterruit. Erat incredibile miraculum. Nam pars lineæ quæ honestum pectus velabat, illæsa permansit; illa vero quæ dorsum tegebat, per partes rupta discesserat d. Omnes artus virgarum ictibus vehementer incisi penetralia ipsa corporis atque intestina patefecerant. Securus tamen Christi perdurabat Athleta, cujus animum Justinus expavit, et recipi eum jussit in carcerem.
[19] [Hermæ minatur judex.] Tunc vocavit Hermen e cui comminans judex, consilium Officium vero ejus ostenderat, nec terreri metu potuit nec persuasione perduci. Diligebatur enim tam ab apparitoribus judicis, quam ab omnibus viris. Nam magistratus ante jam fuerat, et obsequiis suis Officium sibi præsidis obligarat; qui occasionem redhibendæ gratiæ nacti, pro ejus salute trepidabant. Sed his omnibus victis atque prostratis, quasi ad quemdam portum quietis rerefugit ad carcerem, ubi gaudium in mane * celebratum est. Agebant autem gratias Christo et tropæa gloriosa ex diaboli eversione referentes principio ipso passionis elati, majus robur ad futura tormenta capiebant. Beatus itaque Philippus, qui tactu ipso corporis antea agebatur *, semper delicatus ac mollis, nulla tunc sentiebat incommoda, ope tectus angelica.
[20] [Rursusi uterrogantur S. Philippus] Ecce post triduum Justinus præses solitum judicantibus tribunal ascendit, et eos jussit adduci. Quibus exhibitis, ait Justinus ad Philippum: Cur tanta temeritate aptaris *, ut salute contempta, imperatoris detrectes obedire mandatis. Respondit Philippus: Ego non vitio temeritatis inflammor, sed Dei, qui fecit omnia, qui * judicaturus est vivos et mortuos, amore * et timore compellor. Hujus mandata præterire non audeo. Imperatoribus vero per singulos annos f parui, et cum justa imperant, parere festino: præcepit enim Scriptura divina “Reddi * quæ sunt Dei Deo, et quæ sunt Cæsaris Cæsari.” Inculpabiliter itaque hucusque servivi. Jam superest ut relictis sæcularibus blandimentis, cælestia festinem præferre terrenis. Repetita itaque sæpius verba *, quibus me Christianum assero et diis vestris sacrificare detrecto.
[21] [et S. Hermes;] Tunc relicto eo, Hermen Justinus alloquitur: Si hunc senectus vicina jam morti cogit bona hujus lucis horrere, tu sacrificando prosperiora * non neglige. Respondit Hermes: Breviter tibi et his qui assistunt, o præses, dilucideque monstrabo, quod ex vanitate miserabili facta est odiosa tibi pietas. Nam unde est, ut * veritatem falsitas, innocentiam malevolentia, postremo homo hominem festinet appetere? Quid enim simile hominis * Deus aliquando formavit? Sed conatus est diabolus opus cæleste violare *. Invenit illa quæ colitis, et servos juris sui sacrificando vos fecit. Nam ut subito equi ferventes insania, non obtemperantes lupatis, auriga contempto, relicto salubri campo *, mortis ignari ad præcipicia festinant; ita vos ipsos præcipitatis insania, et prætermisso Dei verbo, consilia diaboli scelesta * tenuistis. Hæc est itaque cælestis vera sententia, ut bonos ac pios gloria, malos persequatur infamia *; atque ut illis merces, ita istis pœna succedat. Sic propheta Zacharias eloquitur dicens: “Increpet in te dominus Satan, increpet in te qui elegit Hierusalem.” [Zach. 3. 2] Nonne hic torris obustus * abstractus de flamma est? Quæ ergo adhuc * hominibus est cupido, qui ad lignum obustum * ac letiferum confugistis? Cumque pariter ardeatis, licet * brevissimum lucis circulum sic transigere, ut ad bona lucis æternæ veniamus. Vos autem qui cum ingenti illuvie vestis et corporis, capillis sordidis ac dimissis, quibus * tumulos g et templa observatis et carceres; videmini mihi deos vestros non colere sed lugere *, et ante judicium pœnam jam sustinere peccati, qui * hæc videntes in cæcitate consistitis, nec ad liberatoris vestri auxilium convolatis. Canes dominum odore vestigant, et audito rectoris sibilo, equus, quem ignarus paulo ante projecit, inquirit; præsepe agnito, bos concurrit ad Dominum et asinus stabulum possessoris invenit. Israel Dominum solus ignorat, juxta quod h lectum est: Israel non me cognovit omnium Dominum, nec timuerunt judicium justi (Dei). Per undam pereant sicut sub Noe. Aliorum vero in solitudine genua sunt soluta, alios ignis exussit, ideo quod præcepta nemo servabat.
[22] [igni damnantur.] His auditis Justinus beato Hermæ iratus exclamat: Tu sic loqueris quasi me possis facere Christianum? Respondit Hermes: Non te solum, * sed circumstantes singulos opto fieri Christianos. Cæterum me sacrificaturum esse non credas. Tunc præses (a) fortissimis Dei victus Athletis, communicans cum participibus * et adsessore consilium, talem edidit sævo ore sententiam et ait: Philippum et Hermem *, qui præceptum romani imperatoris negligentes, alienos se ab ipsa etiam romani nominis appellatione * fecerunt, vivos jubemus incendi, ut cæteri facilius agnoscant, quanto constet exitio imperialia contempsisse mandata. Tunc i egressi ibant gaudentes ad flammam, quasi gregum principes gemini arietes omnipotenti Deo quasi sanctum quoddam munus oblati.
[23] [S. Severus orat ut eis societur,] Beatus autem Severus in carcere solus, quasi navis in pelago fluctuabat gubernatore deserta, * aut quasi ovis relicta in solitudine perdito pastore, * et trepidabat. Gaudio tamen attollebatur immani, quod eos duci ad dulce et ad expetendum sibi passionis munus audierat. Tunc flexis genibus orabat cum gemitu magno dicens ad Dominum k: Omnium fluctuantium qui es portus placidus, spem sperantibus tribuens, salvator ægrorum, auxiliator egentium, dux cæcorum, misericors in eos quos pœna circumstat, fatigatorum murus, tenebrarum lumen, fundator terræ, ordinator pelagi et totius distributor elementi; cujus verbo l cælum, astra et cuncta perfecta sunt; qui servasti Noe, et Abrahæ divitias * obtulisti, qui liberasti Isaac * et parasti pro eo * victimam; qui cum Jacob exercitatus es palæstra dulcedinis, et eduxisti Loth ex Sodomis de terra maledicta; qui visus m es Moysi et Jesu Nave prudentem fecisti; qui cum Joseph iter habere dignatus es, et eduxisti populum ejus de terra Ægypti, ad terram repromissionis adducens; qui auxilio fuisti tribus pueris in camino, quos sancto majestatis tuæ rore perfusos flamma non attigit; qui leonum ora clausisti n, vitam Danieli et cibum tribuens; qui Jonam nec maris profundo, nec morsu ceti crudelis exceptum lædi passus es aut perire; qui Judith armasti, qui liberasti Susannam a * judicibus injustis, qui Ester gloriam didisti, qui Aman perire jussisti; qui eduxisti nos de tenebris ad lumen æternum o; Pater Domini nostri Salvatoris Jesu Christi, qui est * lumen invictum; qui donasti mihi signum crucis Christi; ne indignum me censeas, Domine, ab hac passione quam mei obtinuere collegæ; sed da mihi partem coronæ ut sim illis junctus in gloria, quibus eram junctus in * carcere; habeam cum illis requiem, cum quibus nomen tuum venerabile confessus, tormenta judicis sæva non timui.
[24] [et exauditur.] Hac itaque oratione completa, tantum fidelia verba potuerunt, ut postero die id, quod postulabat, acciperet. Itaque et ipse ut fortis athleta cum illis, quibus vixerat, confessurus ingreditur, et voti compos, non solum quæ * poscebat, obtinet *, sed etiam cito quod quærebat, invenit p.
[25] [Deducuntur ad rogum] Beatus vero Philippus manibus portabatur ad flammam: dolor enim pedum aliter eum ire non passus est. Quem tardo * passu sequebatur beatus Hermes, simili pedum dolore constrictus. Sed Hermes iter suum hoc sermone mulcebat, dicens Philippo: Doctor optime, festinanter pergamus ad Dominum *; nulla nos pedum cura sollicitet, quibus jam nullus futurus est status *. Cessatura sunt enim ministeria terrena, cum ad cælestia regna fuerit perventum. Tunc ad multitudinem, quæ sequebatur, adjicit *: Hoc me passurum, Deo ac Domino jam ante adnuntiante, cognoveram revelatione certissima. Nam cum dulci sopore devinctus jacerem, columba mihi visa est, niveo candore perlucida, cubiculum illud ingressa, subito in medio capite consedisse, quæ et inde descendens in pectus escam mihi gratissimi cibi offerens *, statim cognovi, quod me Dominus vocare dignatus est q, et dignum habuit passione. Dum hæc loqueretur, ad locum illum, in quo pœnæ parabantur, adveniunt.
[26] [comburendi.] Tunc ex more carnifices beati Philippi pedes humo usque ad genua texerunt; religatas post tergum manus claviculis * in fuste configunt. Similiter et Hermes descendere jubetur in fossam, qui fuste sustinens trepida hinc inde vestigia, risu r nimio sic locutus est dicens: Neque me hic, diabole, potes sustinere; et statim super pedes ministri congerunt terram. Ante tamen quam supponeretur incendium, Hermes sanctus quemdam ex fratribus Christianis ibi stantem vocavit Velogium *, quem magna per Dominum Jesum Christum adjuratione constrinxit, ut ad filium ejus Philippum patris mandata perferret, diceretque ei ut redderet omnibus quæ deberet: Nam et mundi hujus imperatoris similia sunt præcepta. Præcepit s enim singulis, ut si quid ab aliis acceperint, sine contradictione redhibere. Reddat itaque singulis, quæ debentur, ne mihi aliquem scrupulum doloris incutiat. Hæc autem dicebat de illis, quæ a multis tute sibi credita redditurus acceperat. Addit * etiam hoc amore pietatis, et ait: Juvenis es, et debes victum labore tibi quærere, ita ut patrem fecisse meministi, quem scis cum omnibus bene esse * versatum. Hac voce completa, ligatur et ipse post tergum. Tunc a ministris flamma subponitur, quibus ardentibus, quamdiu sermo duravit, gratiæ reddebantur, et in ultimo * gratiarum “Amen” dulce resonabat.
[27] [Corpora integra inventa,] Sic beati Martyres testimonium vitæ implevere. Felices Christi discipuli, ejus secuti vestigia, per quem illis fuit concessa victoria; comitati etiam doctrinam apostolorum et eorum martyrum qui apostolos sunt secuti; quorum exutæ a labe terrena animæ ad cælestia regna * properarent. Extensæ beati Philippi manus, ut in oratione fuerant, inveniuntur * in corpore, et ipse ex sene juvenis reparatus in pœna et agone coronandus, quasi adversarium provocans repente conspicitur. Similiter et beatus Hermes, facie florens et colore (calore) pretiosus, lividis paulisper auriculis, quasi ex certamine quodam, post illud omnibus monstratur incendium. Tunc omnipotenti Deo gratia * ex omni ore fundebatur, qui dat gloriam in se sperantibus et coronam.
[28] [atque ex flumine servata.] His tamen diabolus contentus esse non potuit. Mox Justino audaciam * et mentis furorem * injecit, ut forte t Sanctorum corpora Hebro juberet immergi, ut quibus abstulerat injusta persecutione vitam, ipsam etiam invideat sepulturam. Quod cum fuisset effectum, omnes Adrianopolitanæ civitatis u viri, quos Dei cultus urgebat, tanta crudelitate perspecta, infra parabant retia, navigia conscendunt; si cui piscanti eveniat sanctorum corporum grata captura. Quibus orationibus * non negatur effectus v: nam mox inclusa corpora cum retibus extrahuntur. Tunc grata venatio et auro pretiosior et omni decore gemmarum, duodecimo ab ea urbe lapide per tres dies celabatur in villa, quæ sermone patrio Gestistyrum x, interpretatione vero latinæ linguæ Locus possessorum vocatur. Ea possessio y et fontibus abundabat et nemore, ornata messibus et vineis. Tunc omnibus Dei est probata majestas, famulum * ejus latere non posse, quem (quos) etiam flumina profunda restituunt, nec in trepidatione sentire pœnam, sed festinare * potius ad coronam z.
ANNOTATA.
a Ex Martyrologiis habetur SS. Martyres passos 22 Octobris. Quo posito, sequeretur eos hoc mense Hadrianopolim pervenisse, si tamen cum Tillemontio [Mémoires, tom. V, pag. 307.] admittamus Justinum Basso successisse circiter mense Martio: ab hoc enim ad Octobrim septem omnino numerantur menses. Cum præterea apprehensi fuerint Epiphaniæ die sancto incumbente, ulterius sequeretur eos sub Basso per duos menses fuisse detentos. Proinde universim per novem omnino menses Heracleæ in custodia fuere. Nihil tamen certi super his quisquam statuerit. Confer Mazochium qui ex similibus conjecturis ab Actorum textu petitis, annum et amplius numerat a Sanctorum prima comprehensione usque ad eorum mortem. Si, inquit [In vetus marmoreum Kalend. pag. 215.] , me audis, non modo emortualis dies ab Octobri mense dimovebitur, verum etiam annus passionis non 304 (quod hucusque persuasum eruditis fuit) sed 305 fuisse statuetur, etsi anno 304 primæ quæstioni eidem admoti fuerint. Aut si vero sub Decio passi fuerint (ut infra ostendam), eorum passio anno 250 incepta, postremo anno 251 consummari debuit. Vide Comm. præv. num. 16.
b Hadrianopolis, Andernopoli et Endrem Turcis, teste Baudrand [Nov. Lexicon Geographium. Isenaci, 1677.] . Guibert [Dictionnaire Géographique. Paris. 1850.] , asserit scribi a Turcis Edreneh, Adranah. Urbs illa sita est in Rumelia, habeturque secunda imperii ottomanici regia, incolas numerans ad 90,000; quorum 45,000 turcæ; 30,000 Græci et Bulgari; reliqui Armenii et Judæi. Antiquitus vocabatur Uscudama Thraciæ; reædificata ab Hadriano imperatore, atque hinc nomen sortita. A Turcis occupata anno 1360, eorumque regia ab anno 1366, usque ad annum 1455, quo capta Constantinopolis. Nostris diebus, urbs illa nemini non nota est, quod a Russis expugnata 20 Augusti anno 1829, sequentis mensis die 14 fœdus inter illos et Turcas ibidem sit ictum.
c In Bodecensi codice Symphorii. Notat Mazochius [In vetus marmoreum kalend. Commentarius, tom. I, pag. 220.] : Nec græcum id (Sempori) nomen est nec gentis romanæ alicujus, ex iis certe, quæ ex inscriptionibus aut libris innotuerunt, ut plane videndum sit an non auctor Semproni (vel ut in Bodicensi Symphorii) scripserit. Cæterum novæ quotidie gentes ex detectis lapidibus emergunt; nec difficile est ex semper deflecti potuisse gentis, si ulla fuit, Semporiæ aut Semperiæ nomen.
d Omnes quippe artus ejus virgarum ictibus vehementer erant incisi, ut etiam ipsa penetralia corporis atque intestina patefacta viderentur. Securus tamen ac lætus Christi Athleta permansit in omnibus et invictus in fide perdurabat; cujus animum tam inexpugnabilem Justinus præses expavit, et recipi eum iterum jussit in carcerem. B.
e Melius R. et M.: cui cum minas judex, consilium vero ejus Officium ostenderat, nec terreri etc. Totus vero locus explicatior in B.: Tunc vocavit præses iterum ad se Hermen, ut minis eum vel persuasionibus molliret ad sacrificandum. Cui cum minas judex, consilium vero ejus Officium ostenderet; Athleta Christi nec minis terreri potuit nec persuasione abduci: diligebatur enim tam ab Officio judicis quam ab omnibus hominibus: nam magistratus ante jam fuerat et Obsequium sibi præsidis obligaverat. Qui occasionem redimendæ gratiæ nacti pro ejus salute trepidabant.
f Per singulos annos, desunt verba illa in B.
g Tumulos… Carceres; prior vox indicat Colles, in quibus dii colebantur, græce λόφους; carceres vero non sunt noxiorum custodia, sed ἀφετηρία sive janua aut linea, unde equi emittuntur ad cursum. Vide Servium ad Æneid. I ℣ 58 et 145 notantem, noxiorum locum dici numero singulari carcerem; at plurativum carceres esse id, unde emittuntur quadrigæ. Cæterum ludi pars erant paganicæ religionis, nec sine suis ritibus peragebantur. Hæc ita fusius apud Mazochium [Ibid.] .
h Sic habet B: Juxta quod in Isaia legitur; nempe cap 1, ℣ 3: Cognovit bos possessorem suum, et asinus præsepe Domini sui; Israel autem me non cognovit. Proin sensus non verba Isaiæ in Actis redduntur. Cæterum hoc loco nonnulla adduntur in B. Israel non cognovit Dominum suum dominatorem omnium, unde et justo judicio Dei, alii eorum in solitudine a serpentibus perierunt, alii ab igne exusti sunt, alii subito terræ hiatu absorpti sunt; sic ergo restat et vos æternaliter perituros, nisi recedentes ab idolorum cultura, Deum qui in cælis est colere et adorare velitis. Hæc audiens Justinus a B. Herma etc.
i Qua promulgata sententia, egressi ibant gaudentes ad flammam, ut gregum principes, gemelli arietes, omnipotenti Deo, quasi sanctum quoddam munus in ara cremandi. B.
k Domine Jesu Christi, qui es omnium fluctuantium portus placidus, pacem et gaudium in te sperantibus tribuens, salvator ægrorum, etc. B.
l Per quem astra, cæli et cuncta viventia creata sunt. B.
m Qui visus es a Moyse et prudentem fecisti Jesu Nave (Josue); qui cum Joseph descendisti in carcerem, et eduxisti populum tuum de terra Ægypti, adducens eos ad terram repromissionis, etc. B. Hic quidem alia differunt ab Actis, alia sunt eadem, sed diverso verborum ordine. Quod posterius cum frequentissime occurrat, exinde quoque confirmatur nonnullorum opinio quibus visum est Actorum Bodecense manuscriptum vel ex alio provenire fonte (plus minus græco forte) quam alia SS. Philippi et Sociorum Acta, vel castigata fuisse; sed an semperex bonæ notæ documentis, an ex proprio auctoris penu? Certe in hac S. Severi ad Dominum oratione, quæ adduntur in Bodecensi, facile ex sacra Scriptura hauriri pleraque potuerunt.
n Et per Abacuc victum Danieli in lacum misisti. B.
o Exaudi me, Domine, et tribue, ut particeps esse merear passionis sanctorum Martyrum sociorum meorum. O Pater domini mei Jesu Christi, salvatoris et redemptoris omnium in te credentium, qui es lumen invictum; qui donasti mihi signum crucis filii tui tota mentis devotione sequi, ne me indignum censeas, Domine, ab hac passione, quam mei collegæ obtinuere; sed da mihi, etc. B.
p In his vix ab invicem differunt manuscripta. Quod quidem argumento sit, Bodecensem compilatorem proprio facilius indulsisse genio, ubi agebatur de verbis, a SS. Martyribus prolatis.
q Ut mortem patiar pro nomine ejus. B.
r Qui, fuste sustinente trepida membra, intravit fossam, et cum fiducia nimia sic locutus est dicens: Neque hic me, diabole, poteris superare. Statim vero ministri congerunt terram: B. Dixi Comm. præv. num. 2 Mazochium ex hoc loco, (prout in textu, non prout in Bodicensi redditur) concludere, Acta nostra latine fuisse primum conscripta, Acta nostra latine fuisse primum conscripta, imo et nonnulla saltem a SS. Martyribus prolata itidem latine. Ejus verba juverit hic paulo latius exposuisse. Quid, inquit [In vetus marmoreum kalend. Commentarius, tom. I, pag. 221.] , risum Martyri elicuit? Responderem ego: Nescio; at multa sunt qui hunc elicere potuerint. Respondet vero Mazochius: Luditur omnino in verbi sustineo ancipiti significatu. Nam in speciem videbatur sumi (etiam secundo loco) pro fulcio, sicut et priori accipitur, at revera Martyr accepit pro tolero. Itaque et ἀντανάκλασις in scriptore heic occurrit, a quo eadem vox alia atque alia notione usurpatur… Hic autem locus, nisi vehementer fallor, aperte ostendit, hanc historiam non de græco transfusam, sed latine primitus scriptam fuisse. Nam nullum, quod sciam, græcum est verbum, quod duplicem illam verbi sustineo significationem obtineat, tum scilicet τοῦ ὑπερείδειν fulciendi, tum etiam τοῦ ἀνέχομαι tolerandi. Atqui scriptor priore loco unam, posteriore alteram secutus est notionem. At, inquis, si hæc ratio valeat, necesse erit et Martyrem latine dictum illud usurpasse: nam sublato ancipiti verbi sustineo significatu, jocus deperit, nec erat cur ipse prior in risum solveretur. Fateor ita prorsus fieri debuisse, nisi scriptorem sive inscitiæ sive imposturæ accusare velimus, quorum utrumque vel simplex horum Actorum inspectio amolitur. Nec est, judice Mazochio, quod impediat quominus id admittamus: Certe, ait, ex eo tempore, quo Thraciæ limes imperii factæ, stativa legionibus præbuerunt; debuit Heraclea metropolis (quæ etiam Romani præsidis et tot dignitatum atque officiorum sub dispositione præsidis, sedes erat) Romanam callere et interdum usurpare linguam, in tantum, ut paulo politiores cives, iidem bilingues essent. Quid porro miramur, si B. Martyr, stipatus tot præsidis officiis latini oris, joculare dictum, non nisi latina lingua effabile, latine sit elocutus? Id porro si verum sit, tum illud minus mirabimur, fuisse inter tot Christianos Heracleotas aliquem latine doctum, qui horum Martyrum Acta (uti patet ex illo “agnovimus” num. 23) latino sermone conscripserit. Hæc quidem Mazochius satis acute; at an satis vere? Equidem non putem. Nam, ut jam monui, potuit risus S. Martyris elici multiplici ex causa. Cæterum numquid vox ὑποφέρω non respondet verbo sustinere, saltem aliquo usque?
s Præcepit enim singulis suo frui; et si qui ab aliquibus mutuum acceperint, sine contradictione redhiberi. Reddat itaque, etc. B.
t In Bodecensi fortia. Ne dubita, ait Mazochius [Ibid. pag. 222.] , quin “fortium” scripserit auctor. Dubito tamen ego. Præplacet mihi fortia.
u Locus non eodem modo redditur: Civitatis veridicos Dei cultores urgebat tanta crudelitas, perspecta apparant retia, etc. M. Civitatis viri, quos Dei cultus urgebat, tanta crudelitate perspecta, apparant retia etc. R. Concordat B. cum R.
v Grata captura. Et mox, annuente Dei clementia, cum retibus extrahuntur corpora Martyrum illæsa. B. Nam mox inclusæ reliquiæ involutæ retibus extrahuntur. M. R.
x Getystirum B. Ogetistyrum M. R. At, inquit Ruinartius, Cotelerius legendum censet τόπος κτητόρων, quod utique latine sonat locus possessorum. Verum cum hæc quam longissime absint ab hodierna lectione; quid, ait Mazochius, si nomen villæ fuerit ὄγμος κτητόρων, aut latinis litteris Ogmos ctectoron, sive, uti vulgo pronuntiabant ctitoron? Ὄγμος Eustathio est aratus locus itemque pastinatio ordine et per sulcos facta. Atque hæc quidem Mazochii conjectura est.
y Fontibus abundat, nemore, messibus, et vineis ornata B.
z Sicut præfatiunculam posuit, ita et clausulam habet B: Præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen.
* custodiri B. M.
* conficiantur B.
* de salute tua tecum B.
* pœnas tibi debitas B.
* si in illo carcere R. M. carcerem B.
* nobis breve M.
* exhibebo B.
* spoliari B. M.
* linea camisia B.
* omnia verberum supplicia B.
* gaudium immane R. M. B.
* angebatur?
* raptaris B.
* venturus est judicare B.
* amore vegetor B.
* reddite M.
* verba cognosce, quibus B.
* securiora M.
* quod B.
* homini R. M.
* violare, invenitque B.
* camo R. M.
* scelesta atque sacrilega tenetis B.
* insania B.
* ambustus R. M.
* vobis hominibus B.
* obtusum R. M.
* liceat B.
* ac dimissis tumulos B.
* lugere B.
* peccati. Quid hæc videntes … convolatis? R. M.
* ne B. M.
* principibus B.
* Philippus et Hermes B. M.
* compellatione B. M.
* amisso B.
* pastore trepidabat R. M. B.
* et facultates B.
* desacrifio B.
* pro eo victima arietem
* ab iniquis senibus B.
* es lumen R. M. B.
* in carceris pœna B.
* quod B.
* obtinuit R. M. B.
* tardiore B.
* dominum B.
* usus R. M.
* locutus est B.
* obtulit, statimque B.
* clavis R. M
* Eulogium B.
* addidit R. M. B.
* conversatum B.
* ultima R. M.
* properarunt R. M. B.
* inveniuntur: in corpore et ipse … R. M.
* gratiæ … funduntur B.
* furoris et B.
* insaniam B.
* orantibus B.
* famulos R. M. B.
* ad coronam. Amen. R M.
DE S. MELLONO VEL MELANIO CONFESSORE, EPISCOPO ROTHOMAGENSI IN GALLIA.
CIRCA ANNUM CCCXIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Mellonus seu Melanius, conf. episcopus Rothomagensis, in Gallia (S.)
BHL Number: 5901
AUCTORE B. B.
§ I. S. Mellonus, minus recte Melanius dictus, perperam a Tamayo episcopis Toletanis annumeratur. Ejus Acta et res gestæ. Num primus et quo quantove tempore sedem tenuerit Rothomagensem. De Æde sacra ab eo erecta.
Sanctus hic Præsul in martyrologio Romano ad hunc diem celebratur sub nomine Melanii, notatque Baronius [In Notis ad Martyrol. Rom. pag. 450.] ab aliquibus hunc Melonem, [S. Melanii rectius Melloni,] corrupto vocabulo, appellari. Quosdam reperi, qui Melonem scribant; ast inter Gallos plerique eum haud alio quam S. Melloni nomine dicunt. Sic Legenda, quam infra publici juris facimus; sic in Lectionibus, quas habemus inter Mss. hagiographica, excerptis ex antiquiori breviario Rothomagensi; sic rursus in recentioribus breviariis ejusdem diœceseos omnibus, nominatim anni 1736, ubi notatum invenio in parte Autumnali: Dominica secunda Octobris, festivitas SS. Nicasii, Neustriæ apostoli, et sociorum Martyrum, ac Melloni, qui ecclesiam Rotomagensem fundaverunt. Castellanus quoque tum in Martyrologio universali, tum in annuntiationibus ad præsentem diem, tum in catalogo generali, ad totius voluminis calcem, latine Mellonus scribit, gallice vero Mellon vel Mélon. Notum porro est Castellanum singulari quadam cura et studio indagasse quo nomine Sancti, in Galliis cultu florentes, variis in locis appellarentur. Habemus plures viri illius epistolas decessoribus nostris Hagiographis missas, in quibus plurima hac super re haud parum erudite disputat, longosque texit catalogos nominum tam patrio quam latino idiomate, atque hic etiam scribitur Mellonus (Mélon). Imo, petente Menagio, composuit Castellanus Hagionomasticum quoddam seu Vocabularium Hagiologicum, in quo ordine alphabetico digesta hujusmodi nomina mille et amplius, gallice et latine exarata reperiuntur; atque inter alia occurrit Mellonus, Melon, reprehenditurque noster Bonnefons, quod in Vitis Sanctorum [Les fleurs des Vies des Saints, par le R. P. Amable Bonnefons S. J. Paris. 1701.] , præpostere scripserit Melaine (Melanius). Cæterum Castellani Vocabularium typis excusum reperies ad initium Dictionarii Menagiani [Dictionnaire Etymologique de la langue française, par Ménage. Paris. 1750.] . Frequens S. Melloni (ita enim scribitur) habetur mentio in Regestro Eudonis Rigaldi, Archiepiscopi Rothomagensis, sæculo decimo tertio conscripto atque nuperrime primum edito a Thoma Bonnin [Regestrum Visitationum archiepiscopi Rothom. seu Journal des visites pastorales d'Eude Rigaud. Rothomagi 1852.] . In Martyrologio Usuardi, juxta editionem Sollerii [Martyrologium Usuardi monachi. Ad diem 22 Octobris.] , nomen sancti Pontificis non occurrit; ast reperitur in Auctariis fere omnibus; nec vel semel vocatur Melanius, sed constanter scribitur: Mellonus, Mellonius, Mello, Melo. In Actis archiepiscoporum Rothomagensium sæculo undecimo conscriptis atque a Mabillonio primum editis [Vetera Analecta, pag. 222. Paris. 1728.] legitur Mallonus. Alicubi Melloninus vocatur. Haud facile itaque quis dixerit unde auctores martyrologii Romani lectionem suam hauserint; multo vero minus cernitur quo jure Baronius reprehendat eos, qui aliam adhibent lectionem, cum ipse longe potiori ratione carpendus videatur. Denique Gallia Christiana ita habet [Tom. XI, col. 5.] : Mello, qui et Mellonus et Mallonus et Melanius dictus est. Secundum Severtium videretur Melanii nomen ex Petro de Natalibus ad martyrologium Romanum transiisse. Mello, inquit ille [Chronologia historica successionis hierarchicæ. Lugduni 1628. Tom. III, pag. 16.] , sive Mellonus: hac voce duo præfati aucthores utuntur (nempe Demochares et Chenutius); sed Petrus de Natalibus atque Baronius illum vocant sanctum Melanium.
[2] [quem Tamayus episcopis Toletanis] Scripsit Sollerius in auctariis ad hunc diem [Martyrologium Usuardi, part. II, pag. 619.] : Qualia occasione hujus Sancti a nonnullis Hispanis scriptoribus conficta fuerint disces ex cardinali Aguirrio. Scilicet Tamayus de Salazar in fabuloso suo Hispanico martyrologio S. Mellonum episcopis Toletanis annumerat: Toleti, inquit [Tom. V, pag. 608, ad diem 22 Octobris.] , in Carpetania Hispaniæ, S. Melantii ipsius urbis episcopi, qui cum primo a B. Stephano pontifice maximo ad Rothomagenses in Gallia episcopus ordinatus dirigeretur, cujus officii munus diligenter exercuit, Athenas demigrans, Toletum pervenit, cujus ecclesiæ creatus antistes (in locum B. Pomponii Paulati defuncti, ut alibi addit Tamayus [Ibid. pag. 613.] ) per aliquod temporis gregem salutaribus pavit institutis: ast Rothomagum reversus glorioso fine quievit. Asserit paulo inferius nec minus confidenter seu potius temerarie [Ibid. pag. 614.] , eum omnes ecclesiarum præsules Hispanici orbis ad concilium ineundum per litteras sollicitasse; hinc apud Illiberim Bœticæ concilium contractum fuisse, cui ipse Melantius cum aliis præsulibus interfuit… Posthæc sanctus ipse Pontifex ad sedem suam Toletanam reversus concilii canones mirabiliter stabilivit, templum in honorem Christi Domini, ejusque immaculatæ Matris construxit, S. Leocadiæ Toletanæ, quam in carcere roboravit, interfuit martyrio, cujusque corpus honorifice tumulavit. Quinque annos itaque S. Antistes post concilium Illiberitanum, Toletanam cum rexisset ecclesiam… Rhotomagum, electo suæ sedis vicario Natali, postea episcopo Toletano, repedare constituit. Quæ quidem omnia sunt mera putidaque commenta, quamvis sesquipedalem texat Tamayus catalogum scriptorum, ex quibus se hujusmodi edoctum, more suo profiteatur [Martyrol. Hispan. tom. V, pag 612.] .
[3] [perperam adscribit,] Id unum constat, inter subscriptiones concilii Eliberitani (quod celebratum probabilius tenet Aguirrius anno 303 vel 305 [Concilia, tom. II, pag. 1. Romæ. 1753.] alii paulo citius vel paulo tardius [Art de vérifier les dates, pag. 172.] ) reperiri: Melanthius episcopus Toletanus [Aguirrius, ubi supra, pag. 30.] , de quo ita in rem nostram apud laudatum Aguirrium [Ibid. pag. 57.] : Mira sunt et speciosa, quæ de Melantio hoc præsule, subscribente Eliberitanæ synodo, leguntur in pseudo-chronicis Dextri, Juliani, Luitprandi, a nullo prorsus veterum memorata vel audita, quotquot scripserunt de Rebus Hispaniæ vel magnæ ecclesiæ Toletanæ usque ad annum millesimum quingentesimum nonagesimum. In eo quippe aut paulo post illa pseudo-chronica et alia similia excogitata fuerunt, et evulgata ab homine inimico veritatis historiæ et audacissimo, si quis umquam fuit, fabularum architecto. Ex eo sine delectu, fide nimia et crisi nulla farragines et commenta plura de Melantio mutuarunt plerique recentiores Hispani, ac præsertim Quintana-Duenas et Joannes Tamayus in Martyrologio Hispanico tomo V ad 22 Octobris, confundentis illum cum S. Melanio, episcopo Rothomagensi, qui in Martyrologio Romano ea die colitur; et plurima alia addentes, quæ numquam in cogitationem hominum venerant usque ad finem fere sæculi præcedentis. Et rursus eodem loco: Sane Joannes Mariana qui eodem tempore simul cum P. Higuera (erant ambo ex Societate Jesu) degebat Toleti, et edebat pulcherrimam illam Hispaniæ historiam, sicut et clarissimi viri Mendoza ac Loiaisa, qui tunc ediderunt suos in hoc concilium commentarios, nihil omnino invenere eatenus scriptum de Melantio hoc, nisi quod interfuerit præsenti synodo (Eliberitanæ) et subscripserit tamquam præsul Toletanus. Unde omnia alia quæ leguntur de illo apud recentiores quosque, a centum circiter annis usque modo, rejicienda sunt, veluti commenta manifesta, primum excogitata a P. Higuera, ac deinde incaute credita, ampliata et magno conatu protecta ab aliis. Hactenus Aguirrius. Supervacaneum foret ulterius illa prosequi. Hoc unum addidisse juverit ex Florez [España Sagrada, tract. V, cap. 3. Tom. V, pag. 228.] : Melancius, inquit, unus fuit ex episcopis, qui interfuerunt concilio Eliberitano. Ejus nomen non legitur nec in antiquis catalogis, nec in alio quovis (quod ego sciam) instrumento, præter Acta illius concilii: in his proinde si non inscriptus legeretur, prorsus ignoraremus a sæculo tertio exeunte Toleti aliquem sedisse episcopum. Præterea fabulatur Tamayus Melanium successisse Paulato, locumque fecisse Natali. Sed auctore Florezio [Ibid. pag. 234.] ille sedem Toletanam tenuit circiter ab anno 365 usque ad annum 375; deinde Natalis usque ad annum circiter 385. Constat autem ex subscriptionibus Arelatensis concilii anno 314 Avitianum (cui præcessit S. Mellonus) Rothomagensem exstitisse episcopum.
[4] [Acta nunc primum latine edimus,] Acta S. Melloni, ad calcem hujus commentarii edenda, et quidem, in quantum ego sciam nunc primum nativo suo idiomate scilicet latino, non constat quo tempore et quo auctore conscripta fuerint. In manuscriptis nostris hagiographicis, a prædecessoribus ingenti numero collectis, sequens legitur epigraphe: Vita S. Melloni archiep. Rothom. ex Petro de Natalibus episcopo Constantiensi (imo Equilino) sumpta, quod utique minime accuratum est. Paucissima habet Petrus, ut longe potiori jure, illum ex nostris Actis hausisse, quam nostra ex illo hausta dixeris. Propterea additum, sed alia manu, est præfatæ epigraphæ: itemque ex vetutissimo Legendario. Utut est, eamdem Vita hæc sibi præfere videtur ætatem ac Passio S. Nigasii, de qua infra, quamque, ut ibidem videbimus, Byeus noster ad sæculum decimum pertinere autumat. Utraque scriptio eamdem habet formam, mira et prodigiosa ejusdem generis recenset, haud parvo numero, quibus utique nemo facile fidem adhibuerit. Imo apud Petrum de Natalibus [Catalogus, lib. IX, cap. 93.] , sicut et in Mombritio [Vitæ Sanctorum, tom. II, fol. 156.] , aliud nullum, in Galliis a S. Mellono patratum, occurrit miraculum præter sanationem viri illius Antisiodorensis, qui casu bipenni sibi pedem in duas partes diviserat. Non tamen idcirco omnimodæ falsitatis arguenda censemus Acta S. Melloni, quasi in iis nihil esset quod confictum non sit. Antiquam imo et primævam iis contineri putamus ecclesiæ Rothomagensis traditionem, sed pluribus vestitam seu potius delibutam et immersam fabulosis narratiunculis, quales procudere solebant legendarii, nominatim in Britannia Armorica et Normannia sæculo IX et X, ad quod satis probabiliter ex notis seu characteribus scriptionis intrinsecis (extrincesi enim haud suppetunt) Vita S. Melloni refertur. Atque hæc dicta in genere de Actis sancti Præsulis nostri sint. Jam peculiaria quædam ex illis attingamus.
[5] [a Mombritio] Mombritius his verbis res a S. Mellono gestas complectitur [Ibid.] : Tempore Valeriani imperatoris Mellonus quidam Majoris Britanniæ oriundus Romam venit, ut patriæ suæ tributum solveret, et imperatori serviret, ibique, sicut mos erat, cum sociis suis ad templum Martis ductus est, ut sacrificaret. Audiens autem Stephanum papam paucis christianis evangelium prædicantem; verba ejus attendit et credidit; baptismum ab eo petiit et accepit; et ab eo instructus, quidquid habebat vendidit et pauperibus erogavit. (Additur apud Capegravium: Arma etiam cum quibus militabat pauperibus erogavit, quod similiter reperitur in Actis infra edendis) Quem præfatus papa sibi adhærentem per omnes ecclesiæ gradus usque ad sacerdotium promovit. Cumque jejuniis et vigiliis instaret, quadam die missam eo celebrante, viderunt ipse et papa angelum Dei stantem ad dexteram altaris; qui peracta Missa dedit ei virgam pastoralem, quam manu tenebat, dicens: Accipe virgam sub qua reges populum civitatis Rothomagensis, in Neustriæ sinibus: tibi enim illic præparatus est a Deo locus. Licet autem labor incognitæ viæ tibi onerosus sit; nequaquam tamen tibi timendum est; quum sub umbra alarum suarum proteget te Dominus Jesus Christus. Tunc accepta benedictione a papa iter arripuit. Et cum venisset Antisiodorum, virgam tenens quam ab angelo acceperat, quemdam bipenni vulneratum, cujus pes in duas partes divisus erat, oratione facta illico sanavit. Denique Rothomagum veniens et ministerium suum fideliter implens, multis virtutibus et miraculis clarus tandem quievit in pace. Hujus festum recolitur undecimo calendas Novembris.
[6] [aliisque partim data.] Hactenus Mombritius, cui consonat Capegravius, addens aliquid de armis, item, sed variantibus verbis, Petrus de Natalibus; nec abludit Usserius [Britannicarum ecclesiarum antiquitates, pag. 75 et 76. Londin. 1687.] : Ante hanc persecutionem (Diocletiani) S. Mellonis Britanni (Malloni, Melanii et Melonini aliis nuncupati) celebris exstitit memoria… Hunc ex majori Britannia Romam venientem, a Stephano I pontifice in fide christiana instructum; baptizatum, clericum et gradatim sacerdotem ordinatum atque divino oraculo Rothomagensem episcopum consecratum fuisse anno CCLVI, in Natalibus sanctorum Canonicorum refert Constantinus Ghinius; Actis etiam ejusdem (S. Melloni) consentientibus, quæ ita rem gestam narrant: “Tempore Valeriani etc.” (hic ad verbum recitantur quæ supra habentur ex Mombritio usque ad baptismum S. Melloni.) Dein addit Usserius: A Stephano quoque papa ordinatum et Rothomagum ad prædicandum evangelium missum esse, martyrologium Romanum et breviarium Rothomagense confirmant, ut et Balæus, Baronius ac recentiorum alii… Ordericus vero Vitalis, tempore Constantii, patris Constantini Magni, “Mallonum cum aliis quibusdam fidelibus Rothomagum incoluisse” scribit, “et primum ibi volente Deo pontificalem cathedram obtinuisse; tempore Eusebii et Melchiadis claruisse, undecimoque calendas Novembris ad Dominum migravisse, in crypta basilicæ S. Gervasii martyris extra urbem sepultum” quam temporis consignationem si sequi volumus, Diocletianææ persecutioni superstitem illum vixisse dicamus necesse est; quod et nos probabilius admittendum paulo inferius probabimus. Multo adhuc parcius res gestæ S. Melloni exhibentur in breviario Rothomagensi edito auctoritate RR. DD. Ludovici de Lavergne de Tressan anno 1736: Mellonus [Part. IV seu Autumnali, pag. 437.] Roma in Gallias profectus, Rotomagi christianam fidem annuntiavit et sedem episcopalem ea in urbe constituit primus, ubi plurimos Christo filios peperit et plenus meritis obdormivit in Domino. Quæ quidem vix non verbotenus hausta sunt ex Orderico Vitali [Hist. eccles. lib, V. tom. II, pag. 335 et 336.] . In antiquioribus Rothomagensis diœceseos breviariis (ut fidem faciunt Mss. nostra hagiographica, ad hunc diem 22 Octob.) prolixius vita S. Melloni describitur; ubi et ex Britannia majori oriundus, et Romam missus asseritur; instructus et baptizatus a Stephano papa; divinitus ordinatus ad sedem Rothomagensem, quam et fundasse dicitur post multa patrata miracula, quorum nonnulla recensentur. Ut liqueat hic præ manibus fuisse Acta, prout nos illa inferius edemus.
[7] [S. Nigasii in sede Rothomagensi] Id igitur in confesso videtur S. Mellonum reapse Rothomagi cathedram posuisse episcopalem. Imo et hoc satis probabile censemus, oriundum eum ex Britannia majori, atque Roma in Gallias missum a summo Pontifice fuisse. Ast duplex hic oritur quæstio: altera num S. Mellonus primus Rothomagensium fuerit præsul, altera quibus annis illi ecclesiæ præsederit. Atque ad prius quod attinet in catalogis Rothomagensium præsulum ordine secundus venit. Ita in nova Gallia christiana [Tom. XI, col. 5.] , ita apud Severtium [Chronologia hierachicæ successionis. Ubi supra.] , Franciscum Pomerayum [Histoire des Archevêques de Rouen, in Tabula ante Præfationem; item pag. 39. Rothom. 1667. Item. Hist. de la ville de Rouen, part. III, pag. 131. Rothomagi. 1731.] aliosque passim. Hi quidem omnes primo loco ponunt S. Nigasium seu Nicasium; secundo S. Mellonum; non tamen omnes æque confidenter. Notandum itaque hic ante omnia est, Cornelium Byeum, decessorem nostrum, in Actis SS. Nigasii et Sociorum [Acta SS. ad diem 11 Octobris, tom. V, pag. 519 et seqq.] revocasse in dubium, non modo an S. Nigasius episcopus fuerit Rothomagensis, sed an reapse pontificali dignitate umquam fuerit insignitus. Toto § tertio Commentarii prævii hæc tractatur quæstio; quæ tandem sic concluditur [Ibid. pag. 522.] : Itaque, etsi quidem Nigasium exstitisse dumtaxat inferioris ordinis sacerdotem, pro certo asseverare non ausim; anne tamen revera exstiterit episcopus, ac proin an eum e mero, qualis initio creditus fuerit, presbytero, episcopum regionarium, ac deinde, ut fabulæ temporis progressu crescunt, e regionario Rothomagensem episcopum haud fecerint, dubitare ob jam allegata cogor. Nec, ut credam eum exstitisse episcopum, me movere queunt, quæ id luculentissime etiam docent supra plus semel laudata archiepiscoporum Rotomagensium Acta (de his et nos infra ex professo agimus): præterquam enim quod in hæc, quod supra generatim de monumentis omnibus, de Nigasio post Usuardum locutis, dixi, quadret; sæculo demum, ut docui, undecimo sunt scripta, ac proin tempore a Nigasii ætate longe remotiori, quam ut, qui ea scripsit, episcopusne an non ille exstiterit, potuerit habere sat probe perspectum. Diutissime quidem Nigasium ut pontificem martyrem jam coluit Rotomagensis ecclesia; verum, cum ne sæculum quidem, quo ita Sanctum colere inceperit, determinari utcumque queat; dubium mihi atque incertum apparet, anne id, si non archiepiscoporum Rotomagensium mox iterum laudatis exiguæ hac in re auctoritatis Actis, sola forsan penes nos exstante sæpiusque etiam jam laudata S. Nigasii Passione impulsa haud fecerit. Hæc (Passio) enim diserte loco non uno Nigasium appellat Episcopum; ast, cum fidem integram, ut supra docui, minime mereatur, hincque tempus, quod S. Negasii martyrio assignat, certum facere haud queat, idem eamdem ob causam de episcopali, quem huic Sancto nostro attribuit, charactere est dicendum. Ex quibus verbis satis apparet Byeum nostrum in negantem vehementer inclinare sententiam; quod si ne episcopus quidem S. Nigasius fuerit, evidens est nec, qua talem, sedi Rothomagensi ullo umquam tempore præfuisse.
[8] [successor a multis dicitur;] Quæ tamen non ita intellecta velim, quasi ego omni ex parte Byeo consentiam. Quæ enim toto hoc loco ipse urget, eodem fere modo adhiberi possent ad evertendam quamcumque antiquam cujusvis in specie ecclesiæ traditionem de cultu suis fundatoribus ab immemorabili reddito. Huc nempe universa illius recedit argumentatio: Acta seu Passio SS. Nigasii et Sociorum parum firmæ sunt fidei, tum quod ultra sæculum X non ascendant [Ibid. pag. 512, num. 7, 8, 9.] , tum quod manifeste labantur, ubi assumunt S. Dionysium Parisiensem, eumdem esse ac Areopagitam, sanctumque Nigasium passum velint sub Domitiano [Ibid. num. 6.] ; talia insuper narrari, quæ nemo prudens facile crediderit, nisi antiquis et fide dignis innitantur monumentis, qualia auctor Passionis sibi prælucentia utique non habuit, secus id alicubi indicaturus fuisset [Ibid. pag. 513, num. 10.] . Has ob rationes, quas more suo Byeus latissime evolvit, Acta seu Passionem SS. Nigasii et Sociorum plane indigna judicans quæ typis edantur [Acta SS. ad diem 11 Octob. tom. V, pag. 514, num. 16.] . Negat præterea [Ibid. pag. 520, num. 38.] , monumentum litterarium ullum undecimo sæculo antiquius, in quo Nigasius appelletur episcopus Rotomagensis, inveniri. Unde hanc haud obscure amplectitur sententiam: vel Actis Episcoporum Rothomagensium vellaudata S. Nigasii Passione impulsam Rothomagensem ecclesiam fuisse, ut Sanctum illum suis præsulibus annumeraret. Verum Passionem Byeus nullius æstimat pretii; Acta autem ex ejus mente vel Passione nituntur, vel exiguæ sunt hac in re fidei: unde nec Nigasius quidem episcopus fuerit, cum id ex Passione tantum efficiatur; multo minus archiepiscopus Rothomagensis, prout gratis omnino illud asserunt Acta. Nimium in his omnibus tribuere nobis videtur Byeus argumento, quod negativum appellari consuevit, dum assumit nomen Nigasii non aliunde quam ex duobus supra indicatis fontibus in tabulas Rothomagensium præsulum fuisse illatum, eo quod monumentum litterarium nullum antiquius hac super re invenire sit. Sed enim præterquam quod generatim adnimadventendum sit, primis sæculis episcopos magis necessarios fuisse quam presbyteros, cum hi magnam rerum agendarum partem præstare non possent; rationibus a Byeo adhibitis, truncandæ, ut jam monui, forent vix non omnes ecclesiarum Gallicarum tabulæ episcopales, et nominatim expungendus foret S. Mellonus, de quo hic agimus; tum quod in ejus Actis eadem fere occurrant, quæ Byeus in Passione S. Nigasii reprehendit, tum quod monumentum litterarium nullum sæculo XI antiquius noverimus, quo S. Mellonus sæpius dictæ ecclesiæ pontificibus annumeretur. Quod si Byei negativa argumentatio subsisteret, sequeretur ordiendam Rothomagensium episcoporum seriem esse ab Avitiano (tertio scilicet in catalogis nostris), qui subscriptus legitur concilio Arelatensi I anno 314 [Sirmundus. Concilia antiqua Galliæ, tom. I, pag. 8.] . Fateor ecclesiarum traditiones ab immemorabili pluris apud me esse, quam ut illas censeam posse elidi argumentis mere negativis. Attamen his positis haud mirandum est, scriptores in varias abiisse sententias.
[9] [ab aliis primus] Castellanus, in suo Martyrologio universali ad hunc diem vigesimum secundum Octobris, annuntiationem ponit ex martyrologio Romano, additque ad marginem S. Mellonum primum sedis Rothomagensis episcopum fuisse, quod et rursus affirmat in Indice Hagiologico ad calcem libri sui, sicut et ad caput Dictionarii Menagiani, de quo dixi num. 1. Castellanum (virum sane haud exiguæ in hujusmodi quæstionibus auctoritatis) sequuntur martyrologia Ebroicence et Autissiodorense; item breviarium Parisiense, typis excusum anno 1736, hujusque Gallica versio, probante archiepiscopo, publici juris facta anno 1742; ubi vigesima secunda Octobris festum S. Melloni indicatur celebrandum, in cujus lectione (unica enim tantum habetur) hæc reperiuntur: Mellonus … Rotomagi Christianam fidem annuntiavit, sedemque episcopalem ea in urbe constituit primus. Quæ verba etiam habentur in breviario Rothomagensi ejusdem anni ad Dominicam secundam Octobris in festivitate SS. Nicasii et Sociorum martyrum ac S. Melloni, qui ecclesiam Rotomagensem fundaverunt. Quæ quidem posteriora verba indicare viderentur dictam sedem fundatam ab omnibus illis simul. Quod qua ratione teneri possit vel debeat, docebunt supra jam laudata Acta Archiepiscoporum Rothomagensium, a Mabillonio primum in lucem data [Vetera Analecta, pag. 222. Paris. 1723.] :
[10] [illius sedis] In præfata civitate Rothomagensi exstitit egregius Mallonus in ordine primus. Nonnullos horum positio verborum perturbat, non satis idonee speculantes, quoniam eorum velle, scilicet beatissimum Nigasium prænominatæ civitatis primum antistitem exstitisse, nullatenus hac in re pugnatur, si expositione quantulumcumque subtili fulciatur. Attendant igitur tam clerici quam monachi ne errent, qualiter scripturas perspicacius indagantes, utrumque posse haud inconvenienter stare dijudicent. Decenter, inquam, inquiunt, qui Mallonum in sede Rothomagensi fuisse primum asserunt. Nullus enim eum præivit, quantum ad archiepiscopatus usumfructum: nec tamen male prædicant, qui beatum Nigasium ejusdem sedis archiepiscopum fuisse primum comprobant. Quippe jam non paucis reor manifestatum esse, hunc Romæ a beato papa Clemente Rothomagensium urbis antistitem ordinatum fuisse, nondum jugo pastorali cujuspiam obnoxiæ. Nec est frivolum, sed firmum et ratum, prout sua testatur Passio, cum beato sociatum Dionysio, permissione Clementis papæ hunc eumdem ad oras Gallicas conscendisse; et priusquam ad suam, quam Romæ, sicut diximus, acceperat, sedem posset pervenire; martyrium truncato capite, tamen vicinius circa fines Northmannicos, cum Quirino et Scuviculo pertulisse. Quo fit ut de utroque, sed alio et alio modo, vera prædicatione prædicetur primus; de Nigasio quidem secundum ordinationem, de Mallono secundum loci inhabitationem. Ut sic dicatur: Nigasius fuit Rothomagensis urbis antistes primus ordinatus, at Mallonus fuit primus in sede locatus. Atque hæc ex Actis de quibus ita statuit Mabillonius [Ibidem pag. 226.] : Præmissa pontificum Rotomagensium Acta litteris mandavit anonymus cœnobii sancti Audoëni ejusdem urbis monachus, ad cujus autographum hæc editio exacta est. Vixit is Gregorio VII pontifice, Johanne archiepiscopo Rotomagensi, etc. Quæ notæ temporis in sæculum cadunt undecimum ad exitum jam vergens.
[11] [episcopus] Admittit itaque anonymus S. Nigasium ordinatum fuisse episcopum et quidem sedis Rothomagensis, licet ad hanc urbem, dum in vivis erat, non pervenerit; quod, posita consecratione, nihil utique officit quominus vere et fuerit et dicatur episcopus, ut recte notatur ad diem 11 Octobris in Gallica martyrologii Romani versione [Martyrologe Romain, pag. 298. Paris. 1830.] edita sub auspiciis RR. DD. Hyacinthi de Quelen Parisiensis archiepiscopi. Ordericus Vitalis, qui synchronus exstitit anonymo Actorum scriptori, librumque suæ historiæ quintum exaravit, ut ipse testatur [Historiæ ecclesiasticæ tom. II, pag. 302. Paris. 1840.] , initio sæculi XII (circa annum 1128) ita habet [Ibid. pag. 324 et seq.] : Ad hanc (Rothomagum) a S. Dionysio … beatus Nigasius episcopus cum sociis suis destinatus est; sed obiter in quodam foro, quod Scamnis dicitur, a Sisinnio Fescennino comprehensus est, et constanter in fide Christi perseverans, cum Quirino presbytero et Scuviculo diacono Vo. Idus Octobris decollatus est. Additque [Ibid. pag. 325.] : Prisca gentilitas, obiter martyrizato prædicatore (S. Nigasio), Rotomagum diu possedit, et innumeris idolorum spurcitiis usque ad sanctum Mellonum archiepiscopum replevit. Ast seriam difficultatem movet Usuardus, qui S. Nigasium præsbyterum vocat. Unde suam hanc ille annuntiationem deprompserit, non satis apparet, judice Sollerio. Neque, subjungit [Martyrol. Usuardi, ad hunc diem 11 Octobris.] , ab aliis martyrologis lux ulla affulget; unde superest conjectandum, peculiarem notitiam habuisse Usuardum, ex qua classem illam martyrologio suo inseruit. Id autem certum, Usuardum duobus sæculis anonymum Actorum scriptorem sicut et Ordericum Vitalem ætate præcedere. Atque hac ex ratione Tillemontius [Mémoires pour servir à l'histoire ecclés, tom. IV, pag. 485. Paris. 1701.] inductus fuit ut S. Nigasium albo Rothomagensium pontificum expungeret: volunt hodiedum, inquit, S. Nigasium fuisse primum illius urbis episcopum; ast Usuardus, omnium primus inter eos qui de illo agunt, Presbyterum eum vocat.
[12] [habetur.] Non est cur diutius his immoremur. Patet dubium saltem esse S. Nigasii pontificatum, cui obest Usuardi assertum; favent Acta superius laudata, et traditio ecclesiæ Rothomagensis, quæ tamen ad Usuardi tempora non videtur ascendere: secus quomodo is illam ignorasset? Reliqua argumenta, a Byeo nostro adducta atque episcopatui S. Nigasii adversantia, pari ratione contra S. Mellonum urgeri possent. Ast, ut diximus mere negativa sunt, nec aliquo firmantur argumento positivo, prout obtinet in S. Nigasio, qui diserte præsbyter vocatur apud Usuardum. Propterea illius episcopatum minus quam hujus vacillantem habemus. Haud multum equidem recederem a D. Guillelmo Bessin, qui in serie episcoporum Rothomagensium ita exorditur: Sanctus Nicasius presbyter, Roma in Gallias missus, dum apud Velocasses evangelium prædicat capite plectitur. Omittitur a nonnullis, tum quod non erat episcopus, tum quod Rotomagum non pervenerit. S. Mellonus, qui et Melanius, Cardiolæ in majori Britannia natus, Romæ a S. Stephano I papa baptizatus et ordinatus, primus Rotomagi fidem prædicat et sedem figit [Concilia Rotomagensis provinciæ. Part. posterior. pag. 1. Rotomagi 1717.] . Erit itaque inter vulgatos urbis Rothomagensis præsules S. Mellonus ordine primus, si vis decretoria asserto Usuardino tribuatur; secus ordine secundus veniet. Consulto dixi inter vulgatos: duo enim tantum præsules nominantur, Nigasius scilicet et Mellonus, inde a fundatione sedis Rothomagensis usque ad annum 314, quo anno Avitianus subscripsisse legitur concilio Arelatensi I, quæ prima sedis illius certa et manifesta indicatio est, ut jam monui.
[15] [Anni ejus episcopatus incerti; sive secundus,] Proinde de tempore, quo S. Mellonus ecclesiæ Rothomagenis infulas tenuerit, certi statui potest nihil, præter hoc solum, quod ultra mox dictum annum 514, pontificatum non protraxerit; siquidem jam tunc Avitianus, qui in omnibus catalogis illius successor scribitur, præesset. Unde nec determinari potest quo præcise anno S. Melloni episcopatus cœperit nec quo desierit. Juxta Byeum nostrum [Acta SS. tom. VI Octobris, pag. 512.] martyrio coronatus fuit S. Nigasius verosimilius anno 286. Si itaque id certum esset et insuper constaret S. Mellonum illi absque mora successisse, initium episcopatus fixum haberetur. Ast multum abest ut utrumque in comperto sit. Gallia christiana [Tom. XI, col. 5.] passum S. Nigasium vult circa ann. 250; Pommerayus [Histoire des archevêques de Rouen, pag. 5 et 6; item pag. 9.] initio sæculi II circa annum Christi C: admittit enim cum Baronio (quæ nunc absoleta sententia est) S. Dionysium Parisiensem (cujus comes fuit S. Nigasius) eumdem esse ac Areopagitam. Difficile est, inquit Tillemontius [Mémoires pour servir à l'histoire ecclés. tom. IV, pag. 446 et 716.] , definire tempus, quo passus S. Dionysius est. Deinde fieri id potuisse declarat sub Valeriano circa annum 258 vel 259; vel sub Aureliano annis 273 et 274; vel sub Maximiano Herculeo anno 286 vel 287. Notat vero has conjecturas tantum esse, nec alias aliis meliores: unde ejus opinione pari jure quivis ex prænotatis sæculi III annis assumi potest, cui martyrium innectatur. Quod ad alterum spectat, an scilicet post S. Nigasii mortem sedes aliquamdiu vacaverit nec ne? res quoque est haud satis comperta. A Mellone, aiunt collectores Galliæ christianæ [Tom. XI. col. 5 et 6.] , nonnulli indices exordium ducunt episcoporum Rotomagensium …, quod ecclesiam cathedralem fundasse credatur …, vel forte quod a Nicasio ad Mellonem intermissi aliquo intervallo episcopi propter ethnicorum vexationes, a Mellone deinceps ad nostra usque tempora non cessaverint; quod satis consonat Orderico, qui scribit, ut vidimus, martyrizato Nigasio, priscam gentilitatem Rotomagum diu possedisse. Nec apparet sive ex Passione S. Nigasii sive ex Actis S. Melloni hunc illi uspiam comitem seu socium fuisse aut morienti vicinum exstitisse. Præterea satis convenit, S. Nigasium Rothomagum numquam attigisse; sanctum vero Mellonum Romæ ordinatum fuisse episcopum Rothomagensem, efficitur ex ejus Actis, ut mox latius exponam. Si itaque admittamus S. Nigasium ordine reipsa primum esse, evidens est non constare de tempore, quo S. Mellonus pontificatum suum inierit.
[14] [sive primus fuerit] Si vero a Mellono ordienda censeretur præsulum series atque ejus Actis firma staret auctoritas, major aliqua affulgeret lux ad statuendum, quo primum tempore præesse cœperit. Mellonus (ita Acta loquuntur) in majori Britannia natus … veniens Romam, reddito tributo, ductus est cum sociis ad templum Martis… Erat autem illo tempore Valerianus tenens arces Romanas, vir Deo odibilis. Cum ergo perambularet civitatem S. Mellonus, venit ad locum ubi S. Stephanus papa docebat paucos christianos… Beatissimus papa illum catholicam fidem edocuit, eumque baptismo tinxit …, ad gradum sacerdotii conscendere fecit… Die quadam S. Mellonus celebrans missarum solemnia, vidit ipse et beatus Stephanus papa angelum Domini stantem ad dexteram partem altaris; cumque perfecisset sacrificium, angelus Domini tenens virgam pastoralem, dedit eam S. Mellono dicens: Accipe virgam, sub qua regere debes populum civitatis. quæ Rothomagus dicitur, in finibus Neustriæ: tibi enim ibi est præparatus locus Domino inserviendi… Beatus itaque Mellonus pontificali insula decoratus et benedictione apostolica munitus, ab urbe Roma egreditur, et iter suum agreditur, ad civitatem sibi indicatam cupiens pervenire… Post longissimæ viæ labores, sanctus Vir in pagum Rothomagensem venit, vidensque civitatem, genibus flexis cœpit orare, et in illam ingressus miraculis clarescere. Obiter hic primum notemus, nihil in his esse, quod vel levissimam jam fundatæ a S. Nigasio sedis suspicionem ingerat; verbaque per se omnino favere illorum sententiæ, quæ S. Mellonum præsulum Rothomagensium agmen ducere statuit.
[15] [Roth. præsul,] Deinde, ut ad rem nostram veniamus, quo scilicet anno hæc, cælitus ordinata, facta episcopalis consecratio sit; notare juvat, in præfata narratione tempus satis arcte circumscribi, cum id contigisse dicatur, sub Stephano papa et Valeriano imperatore; quorum ille sedit ab anno 253 ad annum 257 [Art de vérifier les dates, pag. 243.] ; hic imperare cœpit anno item 253, victus captusque fuit a rege Persarum Sapore anno 260, vita vero privatus anno 263 vel paulo tardius [Art de vérifier les dates, pag. 344.] . Ex his sequeretur ordinationem S. Melloni adscribendam quadriennio, quod habetur ab anno 253 ad annum 257. Imo posset et propius accedi ad initium episcopatus beati Præsulis, si verba ad Valerianum spectantia: vir Deo odibilis ita intelligenda forent, quasi jam mota ab isto esset in Christianos persecutio: hujus enim (saltem in quantum generalis erat) exordium refertur ad annum 257 [Vide Tillemont. Mémoires, tom. IV, pag. 3 et 4.] ; quo etiam anno S. Stephanum martyrio coronatum, communior et probabilior tenet opinio, quamvis nonnulla occurrant, quæ id an. 255 contigisse suadent [Idem ibid. pag. 31.] . Proinde inhærendo firmiori sententiæ, ordinatio S. Melloni innectenda esset anno 257, vel anno præcedenti, ubi jam persecutionis prima initia ebulliebant. Atque hunc annum 256 diserte ponit Constantinus Ghinius in Natalibus sanctorum Canonicorum apud Usserium [Britannicarum ecclesiarum antiquitates, pag. 76. Londin. 1687.] . Ast obstat, quominus mox dictum annum tamquam certum admittamus; primum, quod non omnino constet verba hæc vir Deo odibilis indicare cœptam jam fuisse persecutionem: potuit enim scriptor hæc de Valeriano προληπτικῶς dixisse ob horrendam ab eo postea in Christi sequaces excitatam procellam. Deinde hæc chronotaxis componi nequit cum an. 286, quo probabilius S. Nigasium passum censet Byeus, ut proinde ille vel ex albo præsulum Rothomagensium foret penitus expungendus, vel alio quam modo assumpto, passus dicatur anno. Alterutrum facile concederetur, si integra Actis S. Melloni fides adhibenda esset. Ast illa non tantæ apud nos sunt auctoritatis, ut talibus amovendis difficultatibus censeanturidonea. Et re quidem vera, Gallia christiana [Tom. XI, col. 6.] tam flocci illa pendit, ut, licet diserte ibidem scribatur Mellonus fuisse missus a Stephano I, nihilominus verosimilius videri asserat (quamvis temere ut mox dicemus) a Marcellino aut ab aliquo ex ejus proximis successoribus missum.
[16] [nec constat quo anno] Itaque, quamvis stando Actis certi quid habeatur de initio pontificatus S. Melloni, cum hæc per se firma admodum non sint, remanet obscurum quando ordinatus Vir sanctus fuerit. Non tamen putem hoc factum ante medium sæculum tertium, quæcumque demum admittatur hypothesis; scilicet primus fuerit, sive tantum, præcedente Nigasio, secundus. Quamdiu autem præfuerit definiet nemo: cum non clarius constet de fine quam de initio ejus administrationis. Hoc solum certo tenemus, nempe, ut loquitur Gallia Christiana [Ibidem.] Mellonem morte sua obiisse ante annum 314, quo celebratum est concilium Arelatense I, cui subscriptus legitur: Avitianus episcopus, Nicetius diaconus de civitate Rotomagensium [Sirmundus, concilia Galliæ, tom. I, pag. 8.] . In Actis dicitur eum invida mors undecimo kalend. Novembris (i. e. vigesima secunda Octobris) e terris ademisse, nullo addito anno. Acta vero archiepiscoporum Rothomagensium, satis clare indicant annum ipsum 314. Ita enim habent [Vetera Analecta, pag. 222.] : Beato vero Mallono Avidiamus successit, qui sub beato papa Sylvestro et Constantino imperatore præfatam rexit ecclesiam. S. Sylvester autem successor datus fuit S. Melchiadi die ultimo Januarii 314, obiit ultima Decembris anno 335 [Art de vérifier les dates, pag. 344 et 345.] ; concilium Arelatense, cui subscripsit Avitianus, celebrari cœpit prima Augusti præfati anni [Ibid. pag. 172.] . Proinde si mox recitata verba eo sumenda sint sensu, ut non sub alio floruerit pontifice Avitianus, quam S. Sylvestro, satis probatum foret S. Mellonum superstitem circa annum 314 adhuc fuisse, seu mortem ejus huic anno innectendam. Nihilominus Pommerayus [Histoire des archev. de Rouen, pag. 44.] affirmat, id contigisse supra dicto die 22 Octobris anno 311 secundum communiorem sententiam. Paulo ante dixerat [Ibid.] : Scio communiter S. Mellono tribui tantum annos quadraginta in episcopatu transactos: si tamen ejus ingressus in Urbem ponatur anno 260; et aliunde in mentem nobis revocemus pleraque chronica et manuscripta antiquiora mortem ejus referre ad annum 314, vel potius et probabilius ad annum 311; necesse erit ejus pontificatui annos tribuere quinquaginta et unum. Nec id quidem credidisse repugnat, quoniam constat plures episcopos aliosque viros sanctos diutissime vixisse, primis præsertim ecclesiæ sæculis, ubi ita videbatur expedire. Tillemontius [Mémoires, etc. tom. IV, pag. 487.] citatis Pommerayi verbis subjungit: Si mortuus tantum sit S. Mellonus anno 314, anni ejus episcopatui numerandi erunt non solum quadraginta, sed omnino quinquaginta quatuor, quoniam anno 257 diem obiit supremus S. Stephanus, a quo vix non omnes perhibent S. Mellonum in Gallias missum fuisse. Stephanus papa, ait Baronius [Ad an. 260, tom. III, pag. 76.] , ordinavit episcopos per varia loca tres. Ex iis fuit Melanius, episcopus Rothomagensis, sanctitate celebris. Obiter noto in margine remitti ad martyrologium Romanum die 28 Octobris; quod utique mendum vel error est, cum S. Melanii annuntiatio occurrat ibidem ad diem 22 præfati mensis. Soli sunt (saltem in quantum mihi constat) collectores Galliæ Christianæ qui in diversam abierint sententiam: Aiunt Mellonem in Gallias missum fuisse a Stephano I papa; quod si verum est, Nicasius martyrium passus est longe ante Diocletianum. Sed verosimilius videtur a Marcellino, aut ab aliquo ex ejus proximis successoribus missus: traditur enim (scilicet apud Ordericum Vitalem [Historiæ ecclesiast. lib V. Paris. 1840, pag. 336.] ) sub Eusebio et Melchiade floruisse: apposite quidem, si reipsa ecclesiam cathedralem fundaverit: quod quomodo facile exsecutus est, nisi sub Constantino Magno, Eusebii ac Melchiadis æquali? Hactenus Gallia Christiana [Tom. XI, col. 6.] .
[17] [desierit ejus pontificatus] Ast utraque ratio valde parum stringit, imo potius vanam dixerim. Haud enim fluit ex eo quod Mellonus tradatur floruisse sub Eusebio et Melchiade (qua de re sive in Actis nostris infra edendis, sive in supra laudatis Actis Archiepiscoporum Rotomagensium altum habetur silentium), nullatenus sequitur eum probabilius missum fuisse a Marcellino. Hic, electus anno 296, mortuus est anno 304; deinde sedes vacavit ultra tres annos cum dimidio; anno 308 electus fuit Marcellus, cui successit an. 310 Eusebius, qui, post pontificatum aliquot mensium, successorem habuit anno 311 Melchiadem, defunctum mense Januario anni 314 [Art de vérifier les dates, pag, 243 et 244.] . Si ergo missus Mellonus fuit a Marcellino, sequitur haud diuturnum ejus fuisse episcopatum, puta octodecim annorum ad summum, quod pugnat cum antiqua traditione. Præterea ponamus S. Mellonum, cum a S. Stephano mitteretur trigesimum ætatis attigisse annum, post quinquaginta episcopatus annos, octogenarius dicessisset; in quo profecto nihil est, quod vel minimum reprehenderis. Absona proinde hæc argumentatio est: Floruit sub Eusebio et Melchiade; ergo probabilius missus fuit a Marcellino, non autem a Stephano. Quod vero additur non facile fundandam fuisse a Mellono ecclesiam cathedralem, nisi sub Constantino Magno: nec id ego seria attentione dignum existimaverim. Profecto non est hic quæstio de ingenti quadam fabrica, qualem nunc cernimus, sed de oratorio seu sacello vel saltem templo minoris molis. S. Mellonus (ita in Actis) primam ecclesiam construxit, quam in honorem sanctissimæ Trinitatis almæque virginis Mariæ consecravit. Hujusmodi plurima in antiquis monumentis occurrunt; nec ulli in mentem venit illa asterisco notare, quasi vero hujusmodi verba prægrande indicarent ædificium, quod, non nisi pace ecclesiæ sub Constantino firmata, perfici potuisset. Infra videbimus num præsens ecclesia cathedralis eodem assurgat loco, quo prima sacra ædes a S. Mellono condita est.
[18] [Recapitulatio.] Hactenus disputata, ita paucis complectimur. S. Mellonus (minus bene scribitur Melanius) si revera, qua præsul Rothomagensis, S. Nigasio successerit (quod utique parum solide probatum videtur), id hac ratione est intelligendum, quod nihilominus Mellonus primus sit præsul qui sedem suam in præfata urbe habuerit. Quibus autem annis cœperit præesse incertum: variant scriptores in determinanda ætate, qua S. Nigasius martyrium subierit: alii volunt circa annum 250; alii anno 258 vel 259; alii rursus anno 273 vel 274; alii denique anno 286 vel 287. Unde liquet non constare quando S. Mellonus ei successerit, si tamen successerit. Quod si ipse primus seriem Rothomagensium præsulum auspicatus sit, ex Actis, quæ diximus haud magnæ per se esse auctoritatis, sequeretur ordinatum illum fuisse circiter anno 257: aliunde vita functum apparet circa annum 314; quibus admissis ab ordinatione usque ad diem obitus reperitur intercapedo quinquaginta septem annorum.
[19] [Ecclesiam S. Mellonus ædificavit] Traditur S. Mellonus apud Saussaium [Martyrol. Gallican. ad diem 22 Octobris.] tres omnino ædificasse Rothomagi ecclesias: Ingenti civium multitudine fidei dogmatibus imbuta, sacroque tincta lavacro, ibidem unde dæmonem (ejus deturbando simulacrum) extruderat, Christo servatori Mello primum trophæum erexit, condita ecclesia sub supremæ Trinitatis invocatione… Cum gregi Christi in dies numerosa fieret accessio, … in eorum gratiam aliam sanctus Antistes sacram ædem in Insula (qui locus sacro conventui opportunior esset) construxit, cui sancti Clementis indidit nuncupationem. Tertiam etiam superaddidit, ut confluentium ad Christi signa ardori satisfaceret, quam sanctæ virgini Deiparæ venerationi sacravit; in qua et presbyterio constituto, episcopalis sedis primordia iniit. Unde trinas ædes illas Saussaius deprompserit, operæ non est pretium multis inquirere. In Actis nostris unius tantum a S. Præsule ædificatæ ecclesiæ mentio occurrit his verbis: Illis temporibus (post baptizatum nempe Præcordium, virum primarium, cujus filium a morte ad vitam revocaverat) S. Mellonus primam ecclesiam ubi suscitatus fuit Præcordius construxit, quam in honorem sanctissimæ Trinitatis almæque virginis Mariæ consecravit. Paulo aliter textum reddit Pommerayus [Histoire de l'église cathédrale de Rouen, pag. 9. Rothomag. 1686.] : Quia igitur in illo loco nondum erat aliqua ecclesia constructa, construxit novam in honore sanctæ Trinitatis et sanctæ Dei genitricis Mariæ, ubi suscitatus fuerat Præcordius. Judice eodem Pommerayo [Ibid. pag. 10.] , opinio, quæ plures a S. Mellono erectas tenet ecclesias, popularibus tantum fundatur in traditionibus, quæ ipsæ levioribus omnino nituntur momentis. Nuspiam, inquit, legere est in Actis templum, in quo everterat S. Mellonus simulacrum idoli, quod Roth vocatur, in ecclesiam fuisse conversum. Quinimo si perpendatur episcopatum sancti Præsulis nostri coincidere cum dirissimis contra Christi sequaces persecutionibus, haud facile quis judicabit datum illa tempestate christiano antisti fuisse idolorum latebras in suos consecrare usus simulque eadem in civitate tres ædificare ecclesias. Fors jam difficile videbitur, unicam a fundamentis ab eodem erigi potuisse. Cæterum suspicatur opinionem, plures a S. Mellono extructas sacras ædes, ex eo primum ortam, quod in Actis legatur ecclesiam consecratam fuisse in honorem sanctissimæ Trinitatis almæque virginis Mariæ. Diviso titulo ex unica duas fecerint; alteram sanctissimæ dicatam Trinitati, alteram almæ virgini Mariæ.
[20] [loco quo nunc exurgit] Post hæc inquirit laudatus Pomerayus, utrum ecclesia cathedralis quæ nunc cernitur Rothomagi, eodem exurgat loco, quo S. Mellonus ædem sacram erexit, affirmantemque tenet sententiam, quam pluribus, iisque haud spernendis fulcit argumentis [Ibid. pag. 11 et seqq.] . Dubium scilicet injecerunt aliqui, opinantes cathedram Rothomagensem ab initio potius constitutam in ecclesia quæ nunc a S. Laudo (St. Lo) vel in altera illa, quæ a S. Gildardo (St. Godard) nuncupatur. Ast, quemadmodum rursus notat Pomerayus [Ibid. pag. 11.] , ab omni retro tempore distincta perpetuo fuit ecclesia S. Mariæ ab ecclesia S. Laudi, exurgente, ut communiter tenetur, eo loci ubi quondam extabat templum idolo Roth dicatum, quod præterea extra urbis pomærium stetisse videtur; dum ædes a B. Mellono sanctissimæ Trinitati consecrata intra civitatis limites contineretur. Quæ ratio pariter valet contra ecclesiam S. Gildardi, longius adhuc quam S. Laudi templum, ab urbis ambitu remotam. Utrumque ex professo probatur in historia Rothomagensi, edita a Ludovico du Souillet. Et primum quidem notat auctor [Histoire de Rouen, tom. II, pag. 38 et seqq.] ecclesiam prius S. Salvatoris postea S. Laudi dictam, antiquissimam esse, minime vero cathedralem; quod si deinde per aliquot annos talis fuerit, id obtinuisse non titulo sedis Rothomagensis bene vero Constantiensis. Qui id factum sit, discimus ex Libro Nigro capituli Rothomag. [Gallia Christ. Tom. XI, Instrumenta, col. 217 et 218.] .
[21] [cathedralis Rothomag.,] Prævalentibus scilicet Normannis, post medium sæculum IX, sancta ecclesia Constantiensis, quæ … sub 33 episcopis Deo fideliter militaverat, funditus evertitur, clero et populo … reliquiis et sanctorum (inter alios S. Laudi) corporibus viduatur … continuisque 74 annis, ut legitur in chronicis, fœditate idololatriæ et paganis furibus conculcatur. Initio sæc. X, Rollone baptizato, corpora sanctorum episcoporum Constantiensium, Laudi atque Rumpharii, quæ exportata fuerant, Rotomagum sunt delata, et in ecclesia S. Salvatoris recepta. Quia ergo Constantiensis pagus christicolis vacuus erat et paganismo vacabat, illius episcopus Theodericus beato Laudo et ipsius ecclesiæ Rotomagi serviebat, ibique sicut in sede propria sedebat, et ecclesia a S. Laudo nominari cœpit. Theodericus Rotomagum reversus, ibi velut in sede propria morabatur, scilicet episcopale officium agens libere in ecclesia sancti Laudi sicut in Constantiensi. Hæc est igitur vera et certa ratio, qua nunc hucusque Constantiensis præsul nominatur episcopus de S. Laudo. Sederunt itaque ibi præcipue quam Constantiis quinque episcopi, prædictus videlicet Theodericus, Herbertus, Algerundus. Gilbertus et Hugo; hic obiisse notatur in Gallia Christiana anno 1025 [Ibid. col. 869.] ; multoque tardius consecrata ecclesia Constantiensis fuit, sub Gaufrido nempe episcopo mense Decembri 1056 [Gallia Christ. tom. XI, col. 871. Conf. Hist. de Rouen. Ubi supra.] Potuit ex his facile oriri opinio, Rothomagensem cathedram olim ad S. Laudi fuisse. Ad S. Gildardi ecclesiam quod attinet, sane hæc etiam antiquissima est; ast rursus in eadem historia Rothomagensi ostenditur [Hist. de Rouen, tom. II, pag. 132 et 133.] , infirmas valde imo nullas esse rationes, quibus quidam scriptores probari existimarunt, episcopum in illa sedem suam aliquando habuisse. Pomerayus, inter alia testimonia, in sententiæ suæ confirmationem recitat verba sequentia ex Actis S. Evodii: Sepultus est autem sanctus Dei (Evodius) in ecclesia beatæ Mariæ semper virginis, ubi sedes est episcopalis. Similia reperiuntur in vita S. Audoëni, auctore Fridegodo, sicut et in libro nigro, seu manuscripto antiquissimo abbatiæ S. Audoëni, item in altero manuscripto ecclesiæ cathedralis Rothomagensis, quod, ratione involucri, eburneum vocatur, ubi ad Acta Grimonis episcopi (sedit versus medium sæculum VIII [Gallia Christ. tom. XI, col. 18 et 19.] ) legitur: Ecclesiam Dei genitricis Matris, cujus sedi præerat, propriis prædiis ac pluribus beneficiis augmentavit. Itaque ex his aliisque similibus testimoniis satis superque demonstratum opinatur Pomerayus, cathedram Rothomagensem, tum ante tum post Normannorum adventum, eodem loco atque eodem sub titulo stetisse, usque ad tempora Roberti et Maurilii archiepiscoporum, quorum ille sedem tenuit ad finem sæculi X et initium sæculi XI, hic vero ab anno 1055 ad an. 1067; prior, ut habet Ordericus, ecclesiam metropolitanam in urbe Rotomagensi sanctæ Dei Genitrici a fundamentis inchoavit, quam magna ex parte consummavit; posterior ecclesiam a Roberto archiepisco incœptam complevit, et adstante Willelmo Normannorum duce dedicavit [Ibid. col. 26 et 27; item col. 30 et 31.] . Atque hæc est magnifica illa basilica, quam et hodiedum in præfata urbe videre est [Hist. de l'église cath. de Rouen, pag. 14.] . Nec opus est pluribus hac de re disputare. Sua utique stat Pomerayanæ sententiæ probabilitas. Ulterius nil affirmare ausim. Hoc unum addam, Pomerayo favere quoque Duplessium [Description de la Haute Normandie, tom. II, pag. 23 et seqq.] et Leonem Fallue [Histoire de l'église metropolitaine de Rouen, tom. I, pag. 19.] ; quibus etiam consonant Farinus [Normandie chrétienne, pag. 142; item histoire de la ville de Rouen, tom. II, pag. 2. Rothomag. 1668.] et Solitarius (ut ipse se dicit) quidam, auctor historiæ urbis Rothomagensis, tertio editæ a Ludovico du Souillet, cujus supra pluries facta est mentio [Histoire de la ville de Rouen, divisée en six parties, tom. I, part. III, pag. 2 Rothomag. 1731.] .
§ II. Ubi prima S. Mellonus sepultura donatus fuerit. De sacri ejus corporis translatione in Castrum Pontisarense.
[S. Mellonus sepultus primum videtur] Ut jam de reliquiis B. Melloni dicamus, id certum sanctum Præsulem in ecclesia sanctæ virginis Mariæ, a se fundata, non fuisse tumulatum. Ast ubi? Plerique, ducibus Farino [La Normandie chrétienne, pag. 137.] et Pomerayo [Histoire des archevêques de Rouen, pag. 44] , dicunt in ecclesia subterranea seu crypta S. Gervasii extra ambitum urbis Rothomagensis. Attamen R. D. Cochet [Les églises de l'arrondissement d'Yvetot, tom. II, pag. 107.] autumat, rem ab initio aliter se habuisse. Ejus opinione, recte tenit Pommerayus beatum Virum obiisse in vico Hericuria, haud procul ab Rothomago (id tamen in Actis nostris nuspiam indicatur); ast dissentit in eo quod et ibidem illum ab initio sepultum credat, dum Pomerayus et Farinus volunt, eum post obitum continuo ad S. Gervasii cryptam delatum. Opinamur nos, inquit [Ibid.] , cineres illius per integrum sæculum permansisse in Hericuria, ex quibus locus iste et nomen suum mutuavit (vulgo adhuc hodie a S. Mellono St-Mellon dicitur); postea vero translatos fuisse Rothomagum, sub S. Victricio, qui postquam propriis suis manibus extruxisset cryptam S. Gervasii servandis Sanctorum reliquiis a S. Ambrosio missis, ibidem reponenda curavit etiam ossa SS. Melloni et Avitiani in fornicibus, quæ hodiedum adhuc existunt. Assumit itaque tamquam certum vir eruditus (cui satis consonat recentior Rothomagensis ecclesiæ historiographus L. Fallue [Histoire politique et religieuse de l'église métropolitaine et du diocèse de Rouen, tom. I, pag. 29 et 30. Rothomag. 1850.] ) cryptam S. Gervasii ædificatam ad exitum sæculi IV a S. Victricio. Hoc autem posito liquet, exuvias S. Melloni, vita functi eodem ineunte sæculo, haud potuisse in illa ab initio reponi. Fatendum est, ex hoc pondus, haud sane leve, accedere indiciis, quibus probatam existimat laudatus scriptor Hericurianam S. Melloni sepulturam. Scilicet [Les Églises de l'arrondissement d'Yvetot. Ubi supra.] locus ipse, qui in populo nunc etiam a S. Mellono appellatur, non vero Hericuria; nonnullæ reliquiæ in ecclesia illius vici, sicut et statua sancti Viri in altari majori; item vestigia aliquot domus ejus, ad radices montis Pyval, quæ vulgo etiam a S. Mellono dicuntur. Huc quoque facit et quidem præcipue crypta recens detecta, die 12 Novembris anni 1847, ad imam collem, cui insidet dicta ecclesia. Non dubitat R. D. Cochet quin monumentum illud ad tempora ascendat apostolica; atque ex ejus forma, situ et absida, ad orientem versa, concludit in hac crypta christianos, persecutionum tempore suos habuisse conventus, ibique primævam fuisse S. Melloni sepulturam. Denique ad pedem ejusdem montis Pyval habetur fons, dictus in populo parvus sanctus Mellonus (Petit-saint-Mellon), ubi traditur B. Præsul baptismo donasse conversos ad fidem. Ex his omnibus colligit R. D. Cochet non in S. Gervasii, sed in crypta Hericuriensi primum depositas fuisse sacras beati Pontificis exuvias.
[23] [Hericuriæ,] Huic sententiæ bina præcipue difficultas opponitur: altera, quod non satis constet, S. Mellonum diem supremum obiisse Hericuriæ; altera, quod subsit dubium, an crypta S. Gervasii ædificata sit a S. Victricio. Et primum quidem silent, ut jam monui, Acta de secessu sancti Viri ubi mors appropinquaret: Ut tandem sanctus pontifex Mellonus, senio et labore fatigatus, de more solito vigilaret et oraret, angelus Domini illi apparuit, dicens: Mellone, bonum pro Christo certamen certasti… Ecce præparata tibi æternæ vitæ retributio. Hæc intelligens Famulus Dei … convocatis discipulis ac civibus civitatis, illis verbis affatus est: Vobis præerat illusio diabolica… Quid plura? Felix præ cæteris Rothomagensis civitas tanti Præsulis præsentia, quem invida mors undecimo Calendas Novembris e terris ademit juxta promissum angelicum. Ita in Actis nostris. Sed in breviario Rothomagensi, excuso anno 1491, sicut et in hujus exemplari Ms. sæculi XIV (de utroque agimus alibi) legitur: Senex effectus … perrexit ad quemdam locum, fere ab urbe Rothomagensi viginti millibus sepositum, inter partem occidentalem et septemtrionalem, amenitate fontis et fluvii jucundissimum. Ubi cum aliquandiu vigiliis vacans moram fecisset … beatam Deo animam reddidit. Quæ quidem Hericuriæ conveniunt apprime, ut videre est in tabula geographica Duplessii, inserta tomo II Historiæ Normannicæ: est enim vicus ad septemtrionem urbis Rothomagensis paululum deflectendo versus occidentem; est amœnitate fontis ad radices montis Pyval et fluvii Durdonis (vernacule Durdan, Durdent, Duredent) jucundissimus, ac Rothomago distat leucis novem vel decem; ut proinde in breviario manifeste indicetur, quamvis non nominetur Hericuria. Breviarium sequuntur Farinus [La Normandie Chrétienne, pag. 135] et Pomerayus [Histoire des archevêques de Rouen, pag. 44.] , ambo diserte asserentes sanctum Episcopum in Hevecuriam (ita enim isti scribunt) secessisse, Rothomago, ut prior habet, novem fere leucis dissitam. Nihilominus uterque scriptor tenet eum ab initio sepultum in crypta vel cœmeterio S. Gervasii. Quæ cum ita se habeant, non equidem putem sententiam R. D. Cochet hac ex parte infirmatam, imo potius confirmatam dixerim.
[24] [non vero in crypta,] Quod spectat ad alterum, nempe cryptam S. Gervasii ædificatam fuisse a S. Victricio; id quidem opinatur præfatus auctor probari perspicue ex libro de Laude Sanctorum, mihi tamen remanet aliquod dubium, aut, si mavis, scrupulus, licet nihil dubitem librum illum S. Victricio esse tribuendum: Notarunt, inquit Ghesquierius noster [Acta SS. Belgii, tom. I, pag. 393.] , eruditi Benedictini, operum S. Ambrosii anno 1690 editores, in sua ad tomum secundum Præfatione pag. 3, in bibliotheca Sangallensi apud Helvetios asservari duos codices mille annorum, in quorum altero tractatus extat, sub hoc lemmate: “Liber sancti Ambrosii episcopi contra hæreticos;” in altero autem tractatus alius, ita inscriptus: “Liber sancti Ambrosii episcopi in Laude Sanctorum…” Est adeo posterior liber … quem nos S. Victricio ante tribuimus, et jure merito tribuendum esse judicamus, moxque demonstraturi sumus. Deinde [Ibidem. pag. 394.] varia in hanc rem adducit argumenta, utique solida atque jam a R. D. Lebeuf proposita, cujus vestigiis se profitetur Ghesquierius inhærere. Confer Patrologiam Mignianam, in qua librum novis typis excusum reperies [Tom. XX, col. 437 et seqq.] . Porro ex hac ipsa S. Victricii scriptione manifestum est, Ælianum quemdam [Ibid. pag. 390.] , Sanctorum aliquot reliquias, a S. Ambrosio destinatas Rotomagum detulisse, quas sanctus noster (Victricius) summo animi gaudio excepit, atque in Basilica a se inchoata, necdum tamen peracta, honorifice collocavit. Basilicam hanc, cryptam esse S. Gervasii existimat laudatus R. D. Cochet [Églises de l'arrondissement d'Yvetot, tom. II, pag. 107.] , sicut et L. Fallue; hic tamen paulo minus diserte [Histoire de l'Église métropolitaine de Rouen, tom. I, pag. 30.] . Ast, mea opinione, non ita perspicue id habetur ex libro de Laude Sanctorum.
[25] [(quæ a S. Victricio ædificata] Duo sunt loci huc spectantes, quos propterea in extenso recitandos duximus. Prior ita habet [Liber S. Victricii de Laude Sanctorum, § 6, num. 10 et seq. Acta SS. Belgii, tom. I, pag. 426. Migne, tom. XX, col. 448.] : Nec vobis, venerandi (Sancti scilicet, quorum reliquias deferebat Ælianus), nostra sordebit oblatio. Dignum domicilium est quod tot victoribus habitetur. Hic invenietis Johannem Baptistam… Hic Andream, hic Thomam, hic Gervasium, hic Protasium, hic Agricolam, hic Eufemiam… Nihil utique in his cryptam S. Gervasii aperte designat. Nomen Gervasii, plus non dicit quam Andreæ, Thomæ, Protasii etc. Præterea numquid ex textu illo fas esset arguere, Basilicam, non vero cryptam tunc fuisse ædificatam? Verba S. Victricii obvio sensu innuunt illic jam asservatas esse reliquias Sanctorum, quorum recenset nomina: Nec vobis, inquit, nostra sordebit oblatio. Dignum domicilium est quod tot Victoribus habitetur. Hic invenietis Joannem Baptistam, etc. Ubi autem habitassent, nisi in crypta? Huic igitur superstruxerit suam Basilicam S. Victricius. Aliunde vero si S. Melloni corpus una cum reliquiis eorumdem Sanctorum in crypta repositum esset, ut quid a Victricio nomen beati Præsulis prætermittitur? Notat quoque Ghesquierius [Ibid. annot. d.] : Alloquitur S. Victricius Sanctos illos, quorum sacræ reliquiæ recens ad se per Ælianum delatæ fuerant, dicitque ecclesiam suam cathedralem dignum ipsis habitaculum ex eo esse, quod jam ante Sanctorum, quos enumerat, exstiterit domicilium. Non equidem putem quæstionem hic esse de ecclesia cathedrali; ast liquet ne cogitasse quidem Ghesquierium nostrum de crypta S. Gervasii, dum Librum Victricii commentaretur. Alter locus, ad rem nostram pertinens continetur paragrapho ultimo [§ 12, num. 29. Ubi supra, pag. 435.] , estque hujusmodi: Divinis pateat aula Martyribus, jungantur reliquiæ… Haud immerito, carissimi fratres, Basilicæ spatium cupidus ædificator arripui. Appetentiam meam Sanctorum excusat adventus. Ipsi sibi aulam parari occulta desiderii mei ratione jusserunt. Sic est profecto, sic est. Nam fundamenta jecimus, parietes in longum duximus, et hodie discimus, quibus operis nostri crescebat intentio. Qua de re omnes sunt moræ castigatione pulsatæ; nihil me pigrum tardumque delectat. Juvat manibus volvere et grandia humeris saxa portare. Sudorem meum bibat terra; atque utinam sanguinem biberet pro nomine Salvatoris. Sudorem interim bibat terra altaria susceptura. Ex his quidem habemus basilicam a S. Victricio ædificatam, manumque a sancto viro admotam operi; ast rursus ne vel unum est verbum, quod ecclesiam, multo minus cryptam S. Gervasii demonstret.
[26] [dicitur)] Non itaque satis constat quæ sit basilica a S. Victricio erecta; an S. Gervasii? Negare non ausim, sed nec omnino affirmare. Consentit fere Joannes Lebeuf in Præfatione ad librum de Laude Sanctorum: Exstat, ait [Patrologia Migniana, tom. XX, col. 441.] , in suburbio Rothomagensi ecclesia sub titulo S. Gervasii. Hanc non absurde crediderim locum occupare in quo S. Victricius templum posuerat de quo in hujus operis fine loquitur. Tanta est ejus antiquitatis opinio, ut fama sit S. Mellonis primi Rothomagensis episcopi corpus in ea sepultum fuisse. Illam suspicor fuisse ædificatam extra civitatem romanam, ubi juxta leges corpora terræ mandare licitum erat, primamque Rothomagi cœmeterii jus habuisse, quam potissimum frequentabant fideles propter Sanctorum reliquias et sepulcra. Itaque, mea opinione, non satis probatur crypta S. Gervasii opus Victricii esse; unde, et potiori quidem jure, dubitare licet, an S. Victricius corpus S. Melloni ex Hericuria transtulerit ad S. Gervasii. Sed quamvis non firma mihi sit ratio, quam pro primæva sancti Præsulis sepultura, R. D. Cochet urget ex ædificata S. Gervasii basilica, non tamen ideo dixerim alia argumenta, numero præcedenti recitata, vim suam amittere. Quinimo si crypta admitteretur ætate Victricii antiquior; exinde non sequeretur, S. Mellonum in illa continuo post obitum fuisse tumulatum, si testimonia idonea adsint (atque adesse ego censeo), quibus probetur eum Hericuriæ et defunctum et prima sepultura donatum.
[27] [S. Gervasii,] Nihilominus plures, ne dicam plerique scripserunt sancti Præsulis nostri exuvias sive in crypta sive in cœmeterio suburbano S. Gervasii primum fuisse depositas. Ordericus Vitalis diserte tradit [Historia ecclesiastica, lib. V, tom. II, pag. 336.] , illum undecimo Kal. Novembris ad Dominum migrasse, et in crypta in basilica S. Gervasii extra urbem sepultum diu jacuisse. Quæ verba licet per se non excludant alteram sepulturam prius factam in Hericuria, ita intellecta fuere ab antiquioribus scriptoribus, ut declarent S. Antistitem statim post mortem ibidem fuisse conditum. Sic habent Farinus [Normandie chrétienne, pag. 137.] , sic Pomerayus [Histoire des archevêques de Rouen, pag. 44 et 45.] , quamvis uterque teneant illum in Hericuria diem obiisse supremum. Non tamen asserunt clare corpus ab initio in crypta fuisse depositum, imo, Pomerayus præsertim, in hanc potius inclinant sententiam, prius id factum in communi cœmeterio. Atque sic quidem illi opinabantur, nulla habita ratione libri de Laude Sanctorum, qui eorum ætate passim tribuebatur S. Ambrosio, quin vel minima tunc temporis suspicio foret scriptionem illam ad S. Victricium pertinere. Aliud est de Augusto Le Prevost, qui novis typis subjecit notisque egregiis illustravit Ordericum Vitalem. Nec enim potuit illum latere præfatum librum de Laude Sanctorum a multis jam annis vero suo auctori fuisse restitutum. Nihilominus sententiam amplectitur, non magnopere a Pomerayo et Farino abscedentem. S. Mellonus, ait [Ordericus Vitalis, ubi supra.] , ejusque successor Avitianus seu Avidianus tumulati fuerunt in crypta, quam et hodiedum videmus in subterranea ecclesia S. Gervasii (atque hæc crypta, nostra quidem opinione, antiquissimum est in tota Normannia religionis christianæ monumentum); ni potius dicamus id factum in communi cœmeterio, quod adjacet viæ, qua Rothomago Juliobonam (Lillebonne) iter erat; ubi dein illorum successor aliquis (probabiliter S. Victricius), pace ecclesiæ data, super tumulum ædificavit cryptam illam, in qua spectantur adhuc sublumbatæ fornices duæ, sub quibus longo temporis spatio requieverunt sacra utriusque præsulis lipsana. Nihil innuit laudatus scriptor sive de mora sive de sepultura S. Melloni in vico Hericuria. Animadvertendum tamen est ignotam illi fuisse cryptam 12 Novembris 1847 detectam, adeoque septem annis post vulgatum ab illo secundum Historiæ ecclesiasticæ Orderici tomum, qui anno 1840 excusus fuit. Non itaque convenit inter scriptores ubi primum requieverit S. Episcopus. Inter antiquiores plerique, ut dixi, stant pro S. Gervasii sive crypta sive cœmeterio; nec abludunt recentiores, præter R. D. Cochet, virum sane diligentem atque eruditum; cujus sententiam nos longe probabiliorem imo fere certam ducimus.
[28] [in qua postea per aliquot centurias quievit;] Ast utut est de prima S. Melloni sepultura, id in confesso apud omnes, corpus ejus per aliquot sæcula asservatum in sæpius dicta S. Gervasii crypta fuisse, ut ex constanti scriptorum hactenus laudatorum aliorumque habetur testimonio. Ædes S. Gervasii, inquit Duplessius [Description de la haute Normandie, par Duplessis, tom. II, pag. 117 et 118.] , olim abbatia, nunc parochialis ecclesia, exurgit in suburbio Rothomagensi. Ibi est crypta seu capella subterranea, capiens pedes triginta quinque in longitudine, quindecim in latitudine, sexdecim in altitudine; ad quam descenditur scala lapidea, novemdecim numerante gradus. In illa conditi fuerunt S. Mellonus et Avitianus. (Hunc etiam nonnulli sanctum dixere). Corpora hodie quidem absunt; ast spectantur adhuc est eorum sepulcra, quæ magna habentur in veneratione. Quæ hic sepulchra vocantur rectius dixeris fornices sublumbatas, in quibus sandapilæ positæ erant. Refert autem Farinus [Normandie chrétienne, pag. 138.] testem adhibens Robertum Cenalem, mausoleum ejus (S. Melloni) usque hodie (annum 1141) ibidem servatum; quod utique non intelligendum de corpore est, jamdudum, sæculo nempe nono, Pontœsiam translato. Nec Farinus ad amussim concordat cum Duplessio in assignandis longitudine et latitudine (prætermittit altitudinem) cryptæ; illam scribit capere pedes triginta tres, hanc sexdecim. Ecce tibi accuratam antiquissimæ illius structuræ, prout nunc est, descriptionem: Monumentum, ab advenis Rothomagum visitantibus ante alia omnia visendum, crypta est S. Gervasii, subjacens choro illius ecclesiæ, ad quam habetur discensus ope graduum lapideorum viginti octo. Habet crypta in longitudine pedes triginta quinque, in latitudine sexdecim, in altitudine quindecim. In toto circuitu interiori existit sedile lapideum. Ibi tumulati fuere duo ex primis nostris archiepiscopis, S. Mellonus et S. Avitianus, sub duabus fornicibus, quas videre est a dextra et sinistra scalæ qua descenditur ex ecclesia in cryptam. Fornices illæ calce et cœmento obductæ fuerant, turbatis per Gallias ecclesiæ rebus; ast rursus ab anno millesimo septingentesimo vigesimo tertio patefactæ sunt. Sepulcrum S. Melloni reperitur ad sinistram introeuntium. Atque hæc sola sunt in urbe nostra vestigia operis architectonici, ad romanorum ascendentis tempora. Juxta hanc cryptam, a sexdecim jam sæculis extructam, protendebatur via, qua ab antiqua Rothomago iter erat Juliobonam, forte Rothomago antiquiorem. Ita Theodorus Licquet [Rouen, précis de son histoire, pag. 94 et 95. Rothomagi 1827.] . Quæ quam accurate sint dicta, nostris licuit inspicere oculis, cum die 18 Maji 1854 circa horam octavam matutinam in locum illum tanta dignum veneratione descendissemus. In ima parte, e regione portæ, qua patet ingressus, vidi speciem altaris, in qua cernitur statua B. Mariæ virginis. Præterea nihil.
[29] [sæculo IX Pontisaram translatus est,] Auctore Pomerayo [Histoire des archevêques de Rouen, pag. 45.] Reliquiæ S. Melloni permanserunt in crypta illa annorum fere 569 spatio, usque ad annum scilicet 880, quo ad castrum Pontisarense translatæ fuerunt. Quod tamen ad annos spectat adeo exacte notatos, nolim me vadem facere. Viderit Pomerayus, qui nec ipse mentionem de hac translatione facit in Vita seu Elogio Joannis I episcopi Rothomagensis [Ubi supra, pag. 219 – 225.] , nec collectores novæ Galliæ Christianæ [Tom. XI, col. 24.] , quem tamen omnes sedisse ferunt ab anno 875 ad annum 888. Præterea cum in confesso apud omnes sit, id factum ob metum Normannorum, et aliunde appareat castrum Pontisarense direptum atque incensum a barbaris illis fuisse anno 883, sequeretur reliquias ibidem haud fuisse loco satis tuto. Quocirca Duplessius alterutrum annum, imo forte utrumque suspicatur erroneum [Description de la haute Normandie, tom. II, pag. 174.] . Paucis abhinc annis typis excusa est nova urbis Pontisarensis Historia [Recherches historiques, archéologiques et biographiques sur la ville de Pontoise, par l'abbé Trou. Pontisar. 1840.] , conscripta a viro satis diligenti. In hac refertur translatio S. Melloni ad annum 884. Traditur enim ibidem, a Rifero seu Riferone, primo Pontisarensi comite, ad finem sæculi VIII posita fuisse monasterii seu abbatiæ fundamenta in loco edito, tunc Mons Belianus appellato, (nunc castrum est [Ibid. pag. 17.] ); Carolum Calvum, anno 864 plura concessisse mox dictæ abbatiæ privilegia; elapsis vero abhinc annis vigenti [Ibid. pag. 18.] corpus S. Melloni Rothomago, cui imminebant Dani, Pontisaram fuisse allatum, atque creditum monachis montis Beliani; cum tamen paulo post eadem clades urbi Pontisarensi impenderet, sacras reliquias in locum tutiorem festinanter translatas; dein post Danorum seu Normannorum discessum repositas in nova ecclesia, quam juxta castrum munitum exstruxerant simul cum novo monasterio, quod a S. Mellono deinceps fuit nuncupatum. Atque hæc quidem haud parum confidenter scribit præfatus auctor; cum tamen vix declaret, quibus nitantur argumentis; malim ego generatim dicere, translationem contigisse sæculo IX ad finem vergente, quam ut illam certo cuidam adscribam anno.
[30] [ubi primum abbatia] Nec etiam, ut omnimode firma sunt habenda, quæ idem scriptor de initiis laudatæ abbatiæ tradit, atque de repositis ibidem S. Melloni reliquiis. Id quidem certum, fuisse Pontisaræ usque ad finem sæculi XVIII ecclesiam collegiatam (olim abbatialem) a S. Mellono dictam; quæ, ut est apud Duplessium [Description, etc. tom. II, p. 174.] , si admittatur origine esse ipso castro recentior, (quod satis probabile), fas erit concludere, ab initio tantum fuisse loci illius sacellum, quod deinde, confluente populo ad sancti Præsulis reliquias, paulatim in ecclesiam excrevit abbatialem ejus nomini dicatam. In Memorialibus nonnullis ejusdem ecclesiæ legitur abbatia fundata ad finem sæculi VIII. Quo posito rueret utique hypothesis mox explicata; atque certum efficeretur monasterium fuisse ordinis S. Benedicti. Utrumque, nihil dubitans, tradit supra laudata Pontisarensis historia: scilicet fundatam ad finem sæculi VIII et institutum benedictinum [Recherches, etc. p. 17.] . Ast multum abest, ut tanta hæc antiquitas ei clare vindicetur; imo primum instrumentum, in quo titulus abbatialis inscribitur, ad finem spectat sæculi XI. Est scilicet charta Philippi I, regis Francorum, data anno 1091, ubi hæc leguntur: Concedo abbatiam S. Mellonis de Ponte-Isaræ Domino Willelmo Rotomagensi archiepiscopo et omnibus suis successoribus, et dono in feodum, ut eam de me et successoribus meis perpetuo teneant [Description, etc. pag. 175.] . Notat Gallia Christiana, Duplessium, in sua superioris Normanniæ descriptione, chartam hujus donationis nonnihil elevare tentasse. Scilicet ex præcitatis verbis, inferendum putat Duplessius extinctum, idque in perpetuum, tunc titulum fuisse abbatialem in gratiam Rothomagensium præsulum. Quod tamen, ut ipse observat, nullatenus concordat cum aliis plurimis documentis certæ fidei. Sic ad annum 1138 reperitur Henricus, Ludovici Crassi filius, abbas S. Mellonis; item ad annum 1147, Philippus, frater præfati Henrici; et sic porro usque ad annum 1237, ubi abbas erat Henricus, cognomine Pica, ut liquet ex monasterii Necrologio: Rogerius Pica, miles, pater Henrici, abbatis hujus ecclesiæ; Vincentius Pica, Canonicus S. Melloni, frater Henrici abbatis etc. Ex his putat Duplessius nutare chartam Philippi, imo dubium esse an ad finem sæculi XI, ecclesia S. Melloni abbatiæ titulo gauderet, cum, ad finem ejusdem sæculi, auctor vitæ S. Walteri, primi abbatis S. Martini Pontisarensis, ubi de ecclesia S. Melloni loquitur, abstineat a vocibus: abbas, abbatia, monasterium; hæc et similia adhibens verba: Marcellum presbyterum, Raymundum diaconum ex Pontisarensi castro, quæ potius collegium aliquod presbyterorum sæcularium indicare videntur. [Ibid. pag. 176.] . Quo ista inter se componantur, dici forte posset, ex charta Philippi, si sincera sit, titulum anno 1091 fuisse extinctum, sed paulo post resuscitatum, cum ad annos 1138 et 1147 abbates S. Melloni reperiantur Henricus et Philippus, Ludovici Crassi filii. Atque hæc summa argumentationis Duplessianæ.
[31] [a S, Mellono dicta,] Ast primum charta Philippi non extinguit titulum, sed concedit in fedium, seu, ut alii legunt, in feodum; deinde non ita raro occurrit, ut is, qui in abbatia, alteri in feudum etiam perpetuum concessa, monachis vel canonicis præerat, abbatis nomine diceretur [Vide Glossarium Ducangii, voce: Abbas. Item Molanum de Canonicis, lib. II, cap. 5, pag. 136 – 148. Lovanii 1670.] . Ob similem rationem, nihil admodum inferri potest ex anonymi scriptoris vitæ S. Walteri verbis: Marcellus presbyter, Raimundus diaconus ex Pontisarensi castro; secus quid obstaret quominus per antiqua chronica etc., tituli seu chartæ monasteriorum destruantur? Frequenter sane presbyter, diaconus ex tali castro, loco etc., de monachis intelliguntur. Neque scriptores novæ galliæ Christianæ adhærent Duplessio. Translatum, aiunt [Gall. Christ. tom. XI, col. 133.] , IX, ut fertur, sæculo exeunte, ab urbe Rotomago ad Pontem-Isaræ sancti Mellonis corpus, nomen suum facile cum ecclesia, in qua depositum est, communicavit, quæ ejus in honorem fundata fuit… Abbatiam S. Mellonis ad exaltandam Rotomagensem ecclesiam Wilhelmo archiepiscopo in feudum donavit Philippus I anno 1091… Abbatiæ denique illi seu ecclesiæ regali, variis subinde nominibus præfuere sæculares clerici abbates: anno 1125, Henricus Ludovici VI regis filius; anno 1138, Philippus Henrici frater; anno 1196, Henricus alter, qui una cum Canonicis cessit regi eodem anno, in saltu Henonis-Villæ territorium ad ædificandum pagum, qui primo dictus est Villa-Nova S. Mellonis, deinde Villa-Nova regis; annis 1199, 1200, 1209, iterum Henricus sive idem sive alter cognomine Pica. Cæterum neminem, excepto Duplessio, reperi, qui chartam Philippi suspectam habeat. Ut sincera laudatur et exhibetur a pluribus apud Brequigny [Table chronologique des diplômes et des chartes. Ad an. 1091, tom. II, pag. 242.] . Integra recitatur et quidem ex autographo in Conciliis Normannicis D. Bessin [Parte posteriori, pag. 222.] ; item ab erudito viro Brussel in egregio suo Examine [Nouvel examen de l'usage général des fiefs en France pendant le XI, XII, XIII et XIV siècle. Paris. 1727.] , quod a Maurinis in nova Glossarii medii ævi editione commendatur, et quo usi illi sunt ad emendanda atque augenda quæ Ducangius habet ad vocem feudum. Nec ratio dubitandi a Duplessio allata, satis mihi videtur idonea infirmandæ chartæ illius fidei.
[32] [dein collegiata] Sub Henrico Pica, de quo supra, vel statim post ejus obitum, abbati substitutus fuit Thesaurarius, cui tandem subrogatus Decanus ab Odone II (Odo Rigaldus seu Rigaldi, Gall. Eudes Rigaud) archiepiscopo Rothomagensi, nempe 13 Junii 1266, ut asseritur in Gallia Christiana [Tom. XI, col. 70.] : anno 1266, mense Junio, Thesauriam sancti Mellonis in Decanatum erexit (Odo), huncque illi substituit. In margine remittitur ad codicem Visitationum Odonis. Paulo ante recitatur ex eodem codice: Eodem anno (1249) IX calend. Octob. sepulturæ tradidit (Odo) in choro ecclesiæ Parisiensis, corpus Galterii, ejusdem ecclesiæ episcopi. Ast hic nascitur mihi scrupulus. Codex ille alius non est a Regestro Visitationum archiepiscopi Rothomagensis quod duobus abhinc annis typis primum editum est curante Th. Bonnin [Rothomagi 1852.] . Inter innumeras, quæ afferri possent, hujus asserti probationes, sufficiat recitasse quæ habentur de funerato Gualtero: IX kal. Octobris. Bone memorie Galterum, episcopum Parisiensem, tradidimus sepulture, in choro cathedralis ecclesie [Regestrum Visitationum, pag. 51.] . Posito autem, codicem eumdem esse ac Regestrum, non omnino liquidum erit, Thesauriam S. Mellonis fuisse in Decanatum erectam 13a Junii anno 1266, cum id minime efficiatur ex Regestro: nec enim ibidem legitur Odo Pontisaræ fuisse mense Junio anni illius; bene vero VI kal. Martii (id est 24 Februarii): Videlicet in festo beati Mathie apostoli, celebravimus magnam missam in ecclesia sancti Melloni etc. [Ibid. pag. 570.] . Proxime autem præcedenti mense Junio (qui in Regestro quidem adscribitur eidem anno 1266, cum hujus revolutio sumatur a Paschate ad Pascha; nostro itaque computandi more spectat ad an. 1265: inchoatur enim Regestrum mense Julio an. 1248) degebat Odo Parisiis propter Pallamentum usque ad diem XIIII kal. Julii (id est 16 Junii) quo notat se fuisse apud sanctum Martinum juxta Pontisaram [Ibid. pag. 546.] . Altero vero mense Junio, sequenti scilicet præfatum festum S. Mathie (quem Regestrum annectit an. 1267; nostro autem more adscribendum anno 1266) notatur: VI Id. Junii (id est die 8): Apud sanctum Martinum juxta Pontisaram [Ibid. pag. 580.] . Ex utroque autem loco apparet Odonem Pontisaræ tum vix substitisse, cum et pridie et postridie alibi notetur fuisse. Stando itaque verbis Regestri, non liquet Thesauriam in Decanatum erectam 13a Junii, imo nec ipso mense Junio.
[33] [a sæc. XIII,] Certum tamen est id jam obtinuisse festo S. Mathiæ anno 1266, ut clare efficitur ex verbis sequentibus: Invenimus ibi unicum canonicum residentem, videlicet dominum Johannem de Fenins, rectorem domus Dei ejusdem loci; DECANUS aberat [Ibid. pag. 570.] . Anno Regestri 1268 legitur: XII kal. Junii (id est 21 Maji). Per Dei gratiam accessimus ad ecclesiam sancti Melloni, et in quadam domo prope ecclesiam qua canonici utuntur loco capituli, a nobis proposito verbo Dei, visitationis officium exercuimus, Domino adjuvante. Ibi invenimus Decanum et duos canonicos residentes etc. [Ibid. pag. 603.] . Anno autem Regestri 1265 habitur: Invenimus ibi tres canonicos residentes; videlicet Thesaurarium, dominos Lucam et Petrum de Bosco Coumin. etc. [Ibid. pag. 535.] . Quidquid vero sit, constat Reliquias S. Melloni, cadente sæculo nono, translatas Rothomago Pontisaram, ibique deinceps exstitisse ecclesiam ejus nomini dicatam, abbatialem quondam, incertum tamen ab initio cujus regulæ, probabiliter S. Benedicti; deinde canonicorum regularium [Description de la haute Normandie, tom. II, pag. 176 et de France, pag. 656, 1854.] , si cum Duplessio dicamus, titulum abbatialem per chartam Philippi extinctum ad tempus fuisse. Circa annum 1237 collegiata facta est, et quidem præsidente Thesaurario; donec tandem circiter anno 1266 Thesauria in Decanatum erecta est sub Odone Rigaldo. In Historia Pontisarensi [Recherches, pag. 81.] legitur Philippus rex, cognomento Pulcher, anno 1286, ædificasse intra Castri limites magnam ecclesiam, quæ locum teneret antiquæ ecclesiæ S. Melloni, cujus monachi sæcularisati fuerant initio sæculi XIII, Abbatique subrogatus Thesaurarius, et huic deinde paulo post Decanus: nec enim ullus ibidem distincte notatur annus. Porro ecclesia illa nova tribus constabat fornicibus, majori nempe et duabus lateralibus minoris altitudinis. Sacristia a sinistris stabat; turris seu campanile a dextris, in qua subinde appensæ fuere campanæ quatuor justæ magnitudinis. Absoluto ædificio curavit Philippus rex corpus S. Melloni eo, ex abbatia transferri; volens præterea ut Collegiata foret atque a S. Mellono diceretur, qui et deinceps præcipuus Pontisarensium coleretur patronus. Denique ex monachis sæcularisatis constitutum fuit capitulum, novem constans canonicis et Decano. Numerus tamen hic non sibi perpetuo constitit, quod ultimum etiam efficitur ex Regestro Rigaldi.
[34] [hodie diruta.] Atque res eodem permansit statu usque ad finem sæculi XVIII, ubi vix non omnia in Galliis monasteria et collegiatæ, impio sæviente turbine, vel destructa vel suppressa fuere. Ita solo æquata S. Melloni ecclesia est, ut nec accurate designari possit locus in quo exurgebat. Extat adhuc pars ædium, quas incolebat decanus. Quæ cum parum abessent a collegiata, pronum est autumare hujus aliqua saltem fundamenta fore detegenda, si ibidem terra foderetur. Cæterum Pons Isaræ seu Pontœsia hodie spectat ad diœcesim Versaliensem, duasque habet parochias: alteram primariam S. Maclovii (St Maclou); divæ Virginis alteram [Almanach du clergé pag. 656. Edit. 1854.] .
§ III. De Reliquiis S. Melloni, festiva memoria et cultu variis in locis.
[De S. Melloni corpore] Quod vero ad corpus S. Melloni attinet, præter constantem nec umquam interruptam de ejus in castro Pontisarensi asservatione traditionem, pauca hæc tantum reperio. Notat Odo Rigaldus [Regestrum, pag. 315.] ad diem V kal. Septembris anno 1258, nostro computandi more 1259: Capse, in quibus dicuntur requiescere corpora quorumdam Sanctorum, et sancti Melloni, adeo putrefacte erant et vetustate comsumpte, quod vix poterant manu contingi; precepimus hoc emendari. Quod tamen præceptum non ita celeriter excutioni datum fuit, annuente vel saltem tacente Odone, cum hac de re in Regestro (quod desinit anno 1269 vel 1270) nulla amplius occurrat mentio. Ast successor Odonis, Guillielmus de Flavacuria, electus mense Septembri anno 1275, legitur id tandem perfecisse anno 1296: Die festo sanctorum Petri et Pauli, una cum Hugone episcopo Bethleemitano transtulit Pontisaræ in novam capsam corpus sancti Mellonis. Ita Gallia Christiana [Tom. XI, col. 74.] . Consonat Pomerayus, qui Hugonem dicit fuisse vicarium generalem Guillielmi [Histoire des archevêques de Rouen, pag. 488.] . Cæterum tam Rothomagi quam Pontœsiæ, plures viri ecclesiastici, eruditione sacra haud parum spectabiles, mihi, cum in his locis degerem, asseruerunt nullas exstare litteras seu instrumenta, quæ ad hujusmodi translationes sive reserationes aliquo modo pertineant. Denique circa annum 1793, D. Chouquet, tunc temporis jam parochus S. Maclovii Pontisaræ (obiit ibidem an. 1828) colligendas curavit in presbyterio suo magnam Reliquiarum vim, per varias tum abbatias tum ædes sacras eo loci distributarum. Ast, invalescente turbine, tutius duxit illas deponi in communi cœmiterio; quod et factum ejus jussu a sacrista seu bidello, et quidem ita ut deinceps dignosci non potuerit locus, in quo repositæ fuerant. Postea cœmiterium illud alio translatum, ossa vero promiscue collecta decenter in novo cœmiterio terræ mandata. Hæc mihi vix non ad verbum retulit supra laudatus scriptor historiæ Pontisarensis, R. D. Trou, qui pie in Domino defunctus est mense Novembri hujus anni 1857 [L'Ami de la Religion.] .
[36] [et reliquiis partialibus;] Extat apud R. D. Driou, parochum S. Maclovii Pontisarensis, in tabula marginata particula ex ossibus S. Melloni; ita saltem fert inscriptio. Desunt litteræ authentiæ testes. Videtur hæc particula, exigua valde, fuisse distracta ab alia, quæ servabatur apud moniales Carmelitas præfatæ urbis. Vaga tamen admodum sunt quæ hac de re audivi. In eadem tabula videre est alias reliquias duas, ejusdem fere magnitudinis; S. Rustici alteras, alteras S. Dionysii areopagitæ. In primaria vero ecclesia S. Maclovii rursus paritcula S. Melloni paulo major priori reperitur in theca, quam vidi superpositam altari SS. Trinitatis, aliasque multas Sanctorum similes continentem reliquias. Ast hic rursus desiderantur litteræ authenticæ, imo et qualescumque. Notemus tamen generatim, defectum litterarum favere nonnumquam authentiæ reliquiarum, nempe quando tantæ est antiquitatis theca, ut ejus ætas Tridentinum præcesserit. Cæterum thecæ hujusmodi plures per varia altaria dispertitæ in eadem ecclesia reperiuntur. R. D. Cochet [Les églises de l'arrondissement d'Yvetot, tom. II, pag. 113.] duarum meminit thecarum, quæ habentur Hericuriæ in ecclesia parochiali; altera S. Dionysii, S. Melloni altera; additque: dicitur hanc multas alias continere reliquias; quod per se indicaret saltem aliquid de corpore S. Melloni in illa includi. Præ manibus habeo epistolam a R. D. Anias, parocho illius loci, datam 27 Aprilis anni 1854; ex qua hæc in rem nostram adscribo: Altera duarum thecarum (de quibus amicus noster Cochet) a S. Mellono nuncupatur, atque singulis annis per modum publicæ supplicationis defertur ad fontem, in quo creditur S. Præsul baptismo donasse primos, quos Christo lucrifecerat, fideles. Fertur præterea capsa illa continere quasdam beati Viri reliquias. Ab immemorabili exponitur fidelium venerationi. Forma externa seu moles satis ampla reliquiarum, linteamine involutarum, indicare videtur haud parvam copiam. Desunt authenticæ. Senex quidam asserit, olim se vidisse thecam apertam, præsente parocho, in eaque haberi scriptum aliquod. Optandum ut aperiatur capsa; ita demum sciretur quid contineat.
[37] [item de festiva memoria,] Restat ut aliquid dicamus de festiva S. Melloni memoria. Scribit Pomerayus [Hist. des archev. pag. 45.] illius celebritatem multum fuisse Rothomagi imminutam, ex quo solemnius agi cœpit festum SS. Romani et Audoëni, successorum ejus episcoporum, ut efficitur ex antiquis ecclesiæ cathedralis breviariis, ubi officium istorum habetur omnino proprium et quidem cum octava, dum in die S. Melloni, omnia dicuntur de communi præter lectiones; similiter ad Benedictionem fontium in vigilia Paschatis, SS. Romanus et Audoënus invocantur in prioribus Litaniis, noster vero sanctus Præsul in posterioribus tantum. Ast, subdit laudatus scriptor, ante annos circiter trecentos (id est post medium sæculum XIV) Guido Rabascher, canonicus capituli Rothomagensis, Deo inspirante, atque sua in S. Mellonum motus devotione, piam fecit in hujus honorem fundationem in ordine festorum triplicium, seu tertiæ classis; compositoque hymno proprio (cujus finis seu postrema pars jam non reperitur in nova breviarii editione), curavit officium celebrari cum organo, luminaribus, revelatis quoque tabulis argenteis, quæ tunc temporis adhærebant altari, atque adhibito campanarum tam majorum quam minorum pulsu. Addit præterea viginti asses Turonenses (libram Francicam) dandos singulis capellanis seu Choristis, qui memoria tenerent præfatum hymnum sicut et novam S. Melloni vitam. Hactenus Pomerayus, cujus verba ex gallico latina fecimus. Concordat Farinus [Normandie chrétienne, pag. 140.] , diserte asserens officium ab ipso canonico Guidone compositum, quod non ita clare ex textu Pomerayano efficitur. Vix dubitem quin hoc illud sit officium, quod habetur in breviario ms. bibliothecæ RR. DD. archiepiscopi Rothomagensis. Tempora quidem apprime concordant, ut apparet ex nota recentiori manu exarata atque præfato breviario præfixa, quam hic appono, prout illam descripsi in ipsa bibliotheca. Est autem hujusmodi: hoc Breviarum Rothomagense scriptum est post an. 1318, quo institutum fuit festum Eucharistiæ; et ante annum 1382, quo Urbanus P. festum Visitationis B. Mariæ instituit, quod hoc in calendario non reperitur. Porro typis Martini Morini anno 1491 prodiit Rothomagi in lucem illud ipsum breviarium, quibusdam immutatis. Editio hæc, ut ex adscripto anno satis efficitur, ad prima artis typographicæ tempora ascendit et valde rara est [Vide Fabricium: Bibliotheca latina, tom. I, pag. 274 et seqq. Patavii 1754.] . Exemplar habetur Rothomagi in bibliotheca archiepiscopatus, et alterum in bibliotheca publica estque formæ, ut aiunt, ine-folio præstantisque operis.
[38] [Rothomagi quondam propriis Officio] Officium S. Melloni hic subjicimus, prout in breviario impresso legitur. Vix differt a manuscripto. Hinc inde paulo aliter secantur lectiones. Sic porro habet:
[39] [(Vesperæ] Sequitur sancti Melloni archiepiscopi Rothomagensis festum triplex. Ad vesp. Ant. Gaude Syon exultans, iubila tui colens patris solennia, verbo cuius fugat lux nubila. Fides crescit, cedunt demonia. Psalmi de die. Ant. Vita cujus in tantum claruit virtutibus necnon miraculis: ut et cecis lumen restituit, claudis gressum, fidem inscredulis. Ant. Parentibus clarius progenitus Christi præsul, sed infidelibus fide clarius fulsit divinitus velut stella relucens gentibus. Ant. Salvatoris igitur gratia baptizatus et in Normannia primas factus, fugat demonia, cedunt morbi, crescit ecclesia. Ant. O Mellone, pastor egregie. plebis tutor, scutum ecclesie, nos astantes tue memorie duc ad vitam celestis patrie. Capitulum: Ecce sacerdos magnus. ℞ Mellone, presul inclite, precum effunde munera pro te precanti populo. Per te vite preterite mala vitantes prospera sequamur in hoc seculo. ℣ Ut te, virtute comite, soluto carnis vinculo recto sequentes tramite, celi fruamur epulo. Per te vite preterite mala vitantes prospera sequamur in hoc seculo. Gloria patri.
[40]
[Hymnus] Hymnum vocis personemus
Cum cordis concordia;
Corda nostra conformemus
Cum vocis armonia;
Ne psallendo discordemus
Tendentes in varia.
Ut Melloni corde mundo
Colamus solennia,
Quem elegit ex hoc mundo
Dei prouidentia,
Ut hunc mundi de profundo
Transferret ad gaudia.
Baptizatus, ordinatus
A summo pontifice;
Ab angelo presulatus
Honorem mirifice
Recipiens, Primas datus
Est genti normannice.
Rothomagi constitutus
Presul Christum predicat;
Fulget signis: fatur mutus,
Lux in cecis emicat;
Christum vitam * assecutus,
Defunctus glorificat.
Claudi surgunt, et curatur
Quelibet infirmitas;
Eius verbo religatur
Demonis improbitas;
Plebs in fide baptizatur,
Cedit infidelitas.
Ferro cinctus singulari,
Pastus est cum fluvio
Pane; celi confortari
Promeruit nuncio,
Et a Christo coronari
In celi palatio.
O Mellone, doctor bone,
Concivis angelice,
Destitutos in agone
Mundi clemens aspice,
Et celestis nos corone
Participes effice.
Laus et honor sit Gignenti
Persone cum Filio
Ab utroque Procedenti
Laus et inbilatio
Sine fine permanenti
Et absq. principio. Amen.
℣ Ora pro nobis etc. Ant. O Mellone iubar ethereum, pie pastor, plebis presidium; roga lesum qui tam ydoneum te prefecit in sacerdotium, ut nos per te sanctorum cuneum consequamur, post hoc exilium. Psalmus: * Magnificat. Oratio: Concede. De coi. Nulla memoria, nisi sabbatum vel tempus proce fuerit.
[41] [Matutinum] Ad matitunum. Invitatorium: Corde mundo letabundo Christo demus preconia. Cuius dono sunt Mellono collata celi gaudia. Psalmus: Venite.
Hymnus. Exultemus venerantes
Melloni solennia,
Mundo cordi concordantes
Linguam, dentes labia,
Ne per partes discrepantes
Fiat discordantia.
Lingua cordi non discordet
Ut fiat armonia;
Cedat culpa que corsordet
Et oris obsequia;
Et sit munda que remordet
Culpam conscientia,
Ut possimus sic Mellonum,
Mundo corde colere,
Qui tam summum Dei donum
Meruit accipere,
Ut hunc vellet in patronum
Normannis eligere.
Illos ergo predicando
Rectam fidem docuit,
Atque signis choruscando
Cecis lumen tribuit,
Claudis gressum, suscitando
Quos iam mors occubuit.
Extirpato Roth idolo,
Fides est in lumine;
Ferro cinctus pane solo
Pascitur et flumine;
Post hec iunctus est in polo
Cum sanctorum agmine.
Ipsum ergo deprecemur
Cordis desyderio;
Ut ipsius relevemur
Precibus a vicio,
Et cum ipso colletemur
In celesti gaudio. Amen.
[42] [I Nocturn.] In I nocturno. Beatus vir Mellonus pontifex non infima natus ex sobole, preelectus a deo famulus, civis fuit urbis Cardiole. Ps. Beatus vir. Ant. Qui, tributo romano principi persoluto, missus ad propria, verbo credens beati Stephani pape cessit ab ydolatria. Ps. Quare fremuerunt. Ant. Tandem armis instructus fidei, sublimatus ad sacerdotium, in amore regis syderei flagrans omne vitat contagium. Ps. Domine quid. ℣ Amauit. Lectio I. Beatus Mellonus de maiori Britannia, civis Cardiole urbis, parentibus non infimis extitit oriundus. Cumque tunc temporis mos esset omnium provinciarum Romam mittere obsides, qui patrie sue ferrent tributum et imperatoribus servirent: hic illuc cum aliis suis coetaneis missus fuit. Romam vero venientes et reddito tributo, ducti ad templum Martis adoraverunt et sacrificaverunt. Tu autem. ℞ Hec est dies digna preconio, qua relicto carnis exilio. Christi presul Christo cum gaudio iam fruitur sine fastidio. ℣ Iam sanctorum iunctus collegio sui cursus completo stadio. Christi. Lectio II. Impiissimus autem Valerianus tunc imperator omnes christianos variis interficiebat tormentis. Quadam vero die per civitatem vagantes invenerunt papam Stephanum paucis christianis in loco quodam predicantem. Socii igitur sui pro nichilo et ipsum fabulatorem reputantes, recesserunt. Mellonus vero stetit, diligenter audiens que dicebantur. Cessante denique episcopo loqui, cum aliis ad benedictionem se inclinans, recedente populo solus remansit cum papa. ℞ Dum missarum semel solennia celebraret, quidam apparuit angelus in altaris alia parte, sibique virgam tribuit pastoralem. Quem Dei gratia Rothomagi primatem statuit. ℣ O presulem dignum memoria vita cuius in tantum claruit. Quem Dei. Lectio III. Cuius igitur patriam et genus cognoscens papa Stephanus, unum illi Deum esse adorandum, simulacra autem vana nullum posse iuvare docuit. Credensque et baptizatus ab ipso omnia sua pauperibus erogavit. Presbyter autem ordinatus trecenties flectebat genua in oratione nocte et die. Deinde dum Deo offerret sacrificium, vidit cum beato Stephano angelum Dei stantem a dextris altaris. Tu autem. ℞ Adolescens quidam Precordius domum scandens, ut sancti Presulis exaudiret vocem liberius predicantis pacem in populis. Qui collapsus ruit inferius aliorum impulsus stimulis. ℣ Hunc defunctum Pastor egregius suscitavit a mortis vinculis. Qui. Gloria.
[43] [II Nocturn.] In II noct. Ant. Quidam a se pedem diviserat cum bipenni Lupillus nomine, quem Melloni prece recuperat, credens plebis cum multitudine. Psalmus: Cum inuocarem. Ant. Veronica orba luminibus lachrymando pro viro mortuo provoluta Melloni pedibus, cum Lupillo sana fit denuo. Ps. Verba. Ant. Rothomagum volenti pergere apparuit sathanas Famulo Dei minans, ni inflectere vellet iter ab illo poplo: quem devictum fecit discedere Christi Seruus crucis signaculo. Ps. Domine Deus noster. ℣ Iustum deduxit. Lect. IV. Perfectis itaque missarum solenniis, angelus virgam tenens pastoralem eam sancto Mellono tradidit, dicens: Accipe et vade in ciuitatem, que dicitur Rothomagum, que est in partibus Neustrie. Tibi enim paratus est locus ille ad plantandum vineam Christo. Quam Mellonus accipiens gratias egit Deo, dicens: Deus meus et Dominus meus quocumque iusseris, ibo. Ad jussum igitur pontificis, benedictione accepta, venit Antisiodorum. ℞ Erat quidam plenus demonio qui Mellono occurrens obvius. Mediante crucis auxilio sanitati datur celerius. ℣ Baptizari poscit cum gaudio Basuinus vidensque filium. Mediante. Lectio V. In eodem loco quemdam hominem bipenni sectum ad Christum convertit et vulneratum sanavit. Hic enim bipenni pedem per medium secuerat. Veronica etiam, que flendo mortem viri sui, amiserat oculos, ab ipso illuminata, cum duobus filiis eius credens baptizata est, et cum eis Lupillus qui (ut predictum est) a cesura pedis sanatus fuerat. Qui etiam postea pro Christi nomine martyrii palmam adeptus est. ℞ Dum Quirinus contractus genibus sic fugatum vidit demonium, provolutus Melloni pedibus implorabat eius auxilium. Qui Melloni sanatus precibus incolumis adit hospitium. ℣ Ille spretis deorum cultibus confitetur Marie Flium. Qui. Lectio VI. Rothomagum igitur veniens, ubi ipse primus nomen Christi predicauit, in introitu porte demoniacum puerum filium Basuini, in ciuitate prepotentis, obvium habuit. Quem cum curatum et quietum reddidisset, ipse cum patre suo et fere ducentis (exceptis mulieribus et parvulis) baptizatus est. Quin etiam Quirinus quatuordecim annis corpus habens contractum, ab ipso sanatus est. Tu autem. ℞ Annis octo quidam officium amiserat membrorum omnium. Qui Melloni poscens auxilium, sanitatis sumpsit remedium. ℣ Letus Dei collaudans Filium, properavit ad baptisterium. Qui Melloni. Gloria.
[44] [III Nocturn.] In III noct. Ant. Dum in nocte natalis Domini celebraret pastor egregius, super caput eius enituit iubar quoddam sole lucidius. Ps. Domine quis habitabit. Ant. Christi presul trecentis vicibus die noctuque flectens genua insistebat orationibus, charitate fervens continua. Ps. Domine in virtute. Ant. Quadam die panem pauperibus prebens manum cuiusdam aridam suis tangens Mellonus manibus Dei nutu reddidit validam. Ps. Domini est terra. ℣ Iustus ut palma. Lectio VII. Homo quidam nobilis. ℞ Macerabat corpus ieiuniis genu flexo trecentis vicibus, per diem et noctem vigiliis insistens et orationibus. ℣ Sic divinis vacans officiis carnem domat multis laboribus. ℣ Fatigatus, paucis cibariis utebatur, contentus talibus. Sic divinis. Lectio VIII. Isuardus quidam nomine, valde dives qui ante annos circiter octo paraliticus effectus, lingue et omnium membrorum usum amiserat, sanus factus, cum domo sua et plebis multitudine credidit. Quodam vero die cum (beato Mellono docente populum) adolescens nomine Precordius (ut commodius intelligeret que dicebantur) super tectum domus excelsioris ascendisset, dormiens, ab aliis impulsus corruit, et fractis cervice et membris expiravit. Qui ab Epyscopo lachrymis patris moto suscitatus, baptizatus et presbyter ordinatus, multa hominum millia ad fidem convertit. ℞ Dum Mellonus iam fessus senio vigilaret orans pro gentibus, confortari celesti nuncio meruit, hunc affante talibus. O Mellone, iam tua talio parata est cum celi civibus. ℣ In stadio certans pro bravio subiecisti mundum sub pedibus. O Mellone. Lectio IX. Igitur his atque innumeris aliis prefulgens miraculis beatus Mellonus, senex effectus, omnibus bene dispositis, voluit specialius contemplationi insistere. Perrexit itaque ad quemdam locum fere ab urbe Rothomagensi viginti millibus sepositum, inter partem occidentalem et septentrionalem, amenitate fontis et fluvii iocundissimum. Ubi cum aliquamdiu vigiliis vacans moram fecisset, ab angelis confortatus, beatam Deo animam reddidit premiis ditandam celestibus. Tu autem. ℞ Per ipsius suffragia multis confertur gratia. Cecus videns efficitur, surdis auditus redditur et debilis quisque sospes regreditur. ℣ Alternatim ruunt languidi, consequi cupientes que per eum dantur beneficia. Surdis auditus. Gloria.
[45]
[Prosu.] Prosa. Sospitati dat Mellonus
Dolores languentium;
Doctor bonus et patronus
Fit Rothomagensium.
Rele vauit a defunctis
Defunctum Precordium;
Cecis, mutis, egris cunctis
Impendens auxilium.
Fidem firmat, et infirmat
Errores gentilium.
Sic expleta vite metha,
Migravit ad gaudium.
Ergo laudes dent Mellono
Voces iubilantium;
Nam qui corde poscit bono
Eius patrocinium,
Sospes regreditur.
Psalmus: Te Deum. ℣ Iustum deduxit.
[46] [Laudes)] In laudibus. Ant. Sanctus Dei Presul innumeris choruscabat mundo miraculis; victum domat auctorem sceleris, ecclesiam fundat in populis. Ps. Dominus regn. Ant. Eius erat cibus de ordeo panis factus iunctus oleribus, aqua potus, cingulo ferreo stringebatur caro sub vestibus. Ps. Iubilate. Ant. Morabatur hic solo corpore, iungebatur mens celi civibus; quod docebat complebat opere, suos actus ornans virtutibus. Ps. Deus Deus. Ant. Confirmabat corda fidelium veritatis verbo, radicitus extirpando legem gentilium, fidem rectam inserens celitus. Ps. Benedicite. Ant. Egri morbi cuiusque generis postulabant eius suffragia, in tantum ut felix pre ceteris tunc fieret illa provincia. Ps. Laudate. Capitulum: Ecce sacerdos magnus. Hymnus: Hymnum vocis. ℣ Justus germinabit. Ant. Archipresul Mellonus, nimio pre labore fessus et senio, viam carnis secans, exilio mundi spreto, iam contubernio confessorum iunctus pro premio Christum videt in celi gaudio. Ps. Benedictus. Ant. ter dicitur. Oratio III. Immensam pietatis tue clementiam. quesumus, diuina Maiestas, ut qui annuam beati Melloni confessoris tui atque pontificis celebramus solennitatem, eius obtinentibus meritis, perveniamus ad gaudia repromissa. Per Dominum. — Nulla memoria nisi ut supra. Ad horas. Antiphonæ de Laudibus. Cetera de comni unius confessoris cum oratione propria.
[47] [et Missa] In Missali, ad usum ecclesiæ metropolitanæ Rothomagensis, eodem anno, quo supra laudatum breviarium, sed Parisiis excuso per Johannem de Prato, quod in eadem reperitur bibliotheca, ita habetur ad diem 22 Octobris: Sancti Melloni archiepiscopi Rothomagensis et confessoris. Festum triplex. Ad Missam. Offic. Statuit. Gloria in excelsis. Oratio: Immensam pietatis tuc clementiam quesumus divina Maiestas (ut supra num. 46). Nulla memoria nisi sabbatum sit. Epistola: Ecce sacerdos magnus qui in vita. Graduale: Domine prevenisti. Alleluia. ℣ O consolator pauperum Mellone, tuis precibus auge virtutum numerum in te precantium cordibus, que tota labe criminum et immundis spiritibus prece eripuisti.
[48] [(Sequentia] Sequentia:
Hac in die gaudeamus
Et Melloni recolamus
Virtutes et premia.
Missus puer Romam vadit,
Et que secum portat tradit
Tributa pro patria.
Monitis Stephani credit,
Baptizatur et obedit
Mandatis ecclesie.
Hinc sacerdos ordinatur,
Dat se Deo; census datur
Pauperum inopie.
Inde nullum habet stratum,
Vigiliis fatigatum
Sola sedes reficit.
Quaque die naturali
Genu vice trecennali
Flectere non deficit.
Aqua potum sitienti,
Cibum dat esurienti
Olus panis ordei.
Ferrum nudam carnem stringit,
Caro tumens fere cingit
Corpus cicli ferrei.
Stans angelus ad altare
Mittit eum predicare
Rodomico populo.
Paret Vir sanctus precepto,
Ab eo prius accepto
Pastorali baculo.
Iter agens pedem cesum,
Cecum et quemcumque lesum
Sanat Christi nomine.
A demonio vexatum
Et confractum morti datum
Dat saluti pristine.
Manum sanat arescentem,
Morsum curat et serpentem
Sese cogit perdere.
Visa luce singulari,
Signat eum in altari
Manus Dei dextere.
Apri dente vulnerati
Signo crucis sanitati
Restituit viscera.
Carnis penas non infringit,
Fini fortiter attingit
Spe firma, fide vera.
Victor sui mundum vicit
Mundique victor evicit
Sibi regnum glorie,
Quo nos tecum det regnare
Tua prece, Pater care,
Iesus dator venie. Amen.
[49] [Evangelium, etc.)] Euang. Homo quidam nobilis. Credo. Offert. Posuisti. Secreta. Hostiam quesumus, Domine, quam nomini tuo sacrandam offerimus, sancti confessoris tui atque pontificis Melloni prosequatur oratio, per quam nos et expiari facias et defendi. Per. Communio. Beatus servus. Postcommunio. Prestent nobis, quesumus, Domine, tua sancta que sumpsimus mysteria presidium, quo intervenientibus beati Melloni confessoris tui atque pontificis meritis ab omnibus nos absolvas peccatis. Per.
[50] [ritu triplici,] Utrumque, Officium nempe et Missa, notatur ritus triplicis. Scilicet, prout legitur in breviario Rothomagensis ubi de Rubricis generalibus, officium est vel Feriale vel Festivum. Feriale distinguitur in Minus et Majus. Festivum vel Simplex est vel Semiduplex; vel Duplex minus aut majus; vel Triplex II aut I Classis; vel tandem Solemne. Præterea inter Duplex minus et majus suum locum tenet officium de Dominica. Festa porro triplicia I classis tres habent Nocturnos; II classis unum. In utroque triplicantur antiphonæ ad Magnificat et Benedictus. Primum dicuntur ante Canticum; rursus ante Gloria Patri, tertio post Gloria Patri; quod quidem asserunt particulare esse diœcesi Rothomagensi. Notat Glossarium Ducangii [Voce Festum seu Festivitas triplex.] : Quod etiamnum fit in diœcesi Parisiensi in solemnioribus illis antiphonis quæ Natalem Christi præcedunt.
[51] [die 22 Octobris.] Colebatur, inquit Gallia Christiana [Tom. XI col. 6.] , sanctissimus Præsul X Calendas Novembris (id est 23 Octobris), ante recusum recens ecclesiæ Rothomagensis breviarium; nunc vero colitur Dominica prima Octobris, una cum decessore suo sancto Nicasio. Utrumque falsum: colebatur olim 22 Octobris; nunc Dominica secunda Octobris; ut evidenter elucet ex breviariis illius ecclesiæ sive antiquis sive recentioribus. Ita in breviario anni 1491 sicut et in manuscripto, de quibus supra; ita in Missali ms. sæculi XIII (prout notatur in catalogo publicæ bibliothecæ Rothomagensis) folio verso 301, legitur ad diem 22 Octobris: In festo S. Melloni Archiepiscopi et confessoris. Omnia de coi unius Confessoris. Ita in subsecutis ejusdem ecclesiæ breviariis sub Carolo Borbonio cardinali anno 1579, sub utroque Harlæo, Francisco nempe II et III, annis 1617, 1628, et 1662, denique sub Francisco IV (Rouxel de Medavy) anno 1675. Ast sub archiepiscopo Tressano (de la Vergne de Tressan) novum introductum est breviarium, excusum anno 1728. Exin usque ad nostram ætatem celebrari cœpit festum S. Melloni dominica II Octobris, sequenti notatum modo: Dominica secunda Octobris: Festivitas SS. Nicasii, Neustriæ apostoli, et sociorum martyrum, ac Melloni; qui ecclesiam Rothomagensem fundarunt: Triplex primæ classis. In breviariis Ebroicensi anno 1737 et Versaliensi anno 1828, XXII Octobris indicatur festum S. Melloni, et quidem in priori sub ritu Semiduplici; in posteriori sub ritu Simplici; in utroque habetur Lectio II S. Melloni. Testatur Pomerajus [Histoire des archevêques de Rouen, pag. 45.] Parisiis fieri officium S. Melloni idque esse novem lectionum. Et re quidem vera est mihi præ manibus breviarium illius ecclesiæ, editum anno 1585, ubi ad diem 22 Octobris legitur: de S. Mellono, episcopo et confessore. In primo Nocturno, Lectiones de Scriptura occurrente. In secundo Nocturno, ex Gestis lectio IV et V. Lectio sexta: Bene et congrue, in Communi. In tertio Nocturno Lectiones ex homilia beati Gregorii in Evangelium: Homo quidam peregre proficiscens. Oratio de Communi. In altero breviario ejusdem ecclesiæ, anni 1736, ad eumdem diem 22 Octobris notatur officium Simplex et tertia Lectio de S. Mellono; concordat breviarium anni 1822, nisi quod secunda Lectio sit de S. Mellono. Olim Pontæsiæ eodem die celebrabatur festum, nunc vero id tantum obtinet cum dies 22 Octobris incidat in Dominicam. Est enim regula, post Concordatum anni 1801, in Galliis generalis, ut festa Patronorum habeantur Dominica sequenti, nisi hæc concurrat cum eorum die. Quod etiam servatur pro patronis collegiatarum antiquarum, licet nunc destructarum. Unde festum S. Melloni Pontæsiæ celebratur dicto die vel dominica proxime insequenti, et quidem sub ritu Solemni minori.
[52] [Cultus Rothomagi] Ex dictis patet cultum S. Melloni quondam haud parum celebrem fuisse Pontisaræ, imo et Rothomagi, quamvis lapsu temporis multum in posteriori urbe deciderit. Nostra autem ætate vix in populo colitur ibidem S. Pontifex, nisi in ecclesia S. Gervasii, ubi secundarius est patronus et in ejus honorem peculiaris quædam canitur Prosa. Insuper satis notabilis habetur populi concursus, die secunda Rogationum, qua confertim descendunt in Cryptam præfatæ ecclesiæ, ut, pueris præcipue, per intercessionem S. Melloni, vigorem obtineant membrorum. Sic etiam per anni decursum afferuntur infantes puerique debiles, super quos in Crypta recitatur Evangelium ex Missa S. Præsulis. His exceptis, in urbe Rothomagensi ejus memoria fere obliterata est. Reliquiæ, si quæ sint, perinde ac si nullæ essent, delitescunt. Sane optandum foret ut sanctus Neustriæ Apostolus a fidelibus et melius nosceretur et diligentius coleretur. Aliquid amplius occurrit in Hericuria, quæ Normanica et Capetiana ætate Vicus S. Melloni vocabatur, ut tradit R. D. Cochet, et adhuc vulgo St-Mellon dicitur [Les églises de l'arrondissement d'Yvetot, tom. II, pag. 105 et 107.] . Num. 22 retuli quæ ibidem vestigia perhibeantur indicare sanctum Virum eo loci moratum.
[53] [et aliis in locis.] Quod ad præsentem cultum attinet, hæc R. D. Anias, parochus in Hericuria, scribit 27 Aprilis 1854: Hic S. Episcopi memoria haud parum viget et colitur. Altera ex duabus thecis (altari impositis) a S. Mellono vocatur et singulis annis (feria secunda Pentecostes) solemniter per modum supplicationis defertur ad fontem, in quo primi christiani baptismate donati creduntur. Fama est, thecam illam plurimas continere reliquias. Publicæ exponitur venerationi et quidem ab immemorabili. Confer num. 56. Per totius anni decursum cerei accenduntur et dicuntur Evangelia [Cochet. Ubi supra. pag. 113.] . Non habemus, ita prosequitur præfatus D. Parochus, officium particulare. Evangelium, quod supra peregrinos recitatur, desumptum est ex officio diœcesano SS. Nicasii et Melloni. Oratio autem est sequens: “Adesto, quæsumus Domine, piis supplicationibus nostris, et intercessione beati Melloni confessoris atque pontificis, viam famuli (vel famulæ) tui in salutis tuæ prosperitate dispone, ut inter omnes vitæ hujus varietates tuo semper protegatur auxilio.” Pontisaræ cernitur in majori altari ecclesiæ S. Maclovii, ad cornu epistolæ, statua S. Melloni, ordinariæ magnitudinis, mitra ornati, manu sinistra tenentis pedum pastorale, manu vero dextra librum apertum in quo legere videtur. Confer supra num. 51, ubi diximus festum S. Præsulis agi Pontisaræ ritu Solemni minori, utpote Patroni antiquæ collegiatæ. Datur etiam populo in ejus memoriam Benedictio SS. Sacramenti (vulgo salut), ante quam canitur Prosa in ejusdem Sancti honorem. Hanc suspicor eamdem esse, quæ adhibetur ad S. Gervasii Rothomagensis; nil peculiare continet; quare eam hic haud adscribendam duxi, tanto magis quod recentioris omnino videatur ævi. Cæterum Pontisaræ intercidit cultus venerandi Pastoris. Nulla erga eum in populo devotio, nulla reliquiarum ejus veneratio; nullum in utraque ecclesia ejus nomini dicatum altare.
[Annotata]
* vita?
* Canticum:
VITA S. MELLONI, ARCHIEPISCOPI ROTHOMAGENSIS.
Ex Vetutissimo Legendario ms.
Mellonus seu Melanius, conf. episcopus Rothomagensis, in Gallia (S.)
BHL Number: 5899
EX MSS.
[S. Melloni natales et ad fidem conversio.] Mellonus a in majori Britannia non infimis parentibus ortus, civis fuit Cardiolæ b urbis. Qui Romæ obses missus ut patriæ suæ tributum persolveret c. Veniens igitur Romam, reddito tributo, ductus est cum sociis ad templum Martis, ut sacrificarent et adorarent; quod fecerunt. Erat autem illo tempore Valerianus d tenens arces Romanas, vir Deo odibilis. Cum ergo perambularet civitatem S. Mellonus, venit ad locum ubi S. Stephanus papa docebat paucos christianos. S. Mellonus relinquens socios cœpit indagare quæ dicebantur a beato Stephano papa, qui, genu flexo, adhuc tamen gentilis petiit benedictionem. Recedentibus autem auditoribus, mansit is cum beato papa, quem informavit de prole *, patria et religione suorum deorum. Quibus auditis, beatissimus papa illum catholicam fidem edocuit, eumque baptismo tinxit, monitis addens: “Nisi quis renuntiaverit omnibus quæ possidet, non potest esse Christi discipulus.” [Luc. XIV. 33]
[2] [Ordinatus sacerdos, cælitus designatur in episcopum Rothomagensem.] Ille vero veniens ad hospitium, quidquid haberet, vendidit, etiam arma, quibus militabat, et pauperibus erogavit, eligens magis contemplativam vitam, quam activam. Postea adhæsit S. Stephano pontifici, monita salutis adimplens. Cum ergo S. Mellonus fidei donum exerceret, stupente sancto papa, hunc ad gradum sacerdotii conscendere fecit. Ordinatus itaque presbyter, macerabat corpus, et domabat jejuniis vigiliisque, flectens genua trecenties per diem ac noctem. Die quadam S. Mellonus celebrans missarum solemnia, vidit ipse et beatus Stephanus papa angelum Domini stantem ad dexteram partem altaris; cumque perfecisset * angelus Domini tenens virgam pastoralem, dedit eam S. Mellono dicens: Accipe virgam, sub qua regere debes populum civitatis, quæ Rothomagus dicitur, in finibus Neustriæ e. Tibi enim ibi est præparatus locus Domino inserviendi. Sanctus itaque Mellonus accipiens virgam de manu angeli, cœpit gratias referre Deo dicens: Quocumque me miserit Deus meus, ibo; et nomen ejus gentibus prædicabo. Tunc angelus ab eis discessit. Ad quem beatissimus papa ait: Nunc, frater charissime, discede, ut velociter ad locum tibi paratum valeas pervenire.
[5] [Roma discedens, subsistit Autissiodori, ibique virum bipenni læsum sanat;] Beatus itaque Mellonus, pontificali insula decoratus et benedictione apostolica munitus, ab urbe Roma egreditur et iter suum agreditur, ad civitatem sibi inditam * cupiens pervenire. Cumque magnam viam peragrasset; beatus pontifex Mellonus pervenit ad quamdam urbem, quæ Autissiodorum dicitur; obvios habuit quosdam gentiles, portantes virum qui seipsum vulneraverat bipenni, Lupillum nomine, cui pes in duas partes divisus erat. Quos cum sanctus Mellonus flentes intuitus fuisset, quæsivit ab eis, quid hoc esset. Quibus ille ait: Si me audire et verba mea servare volueritis, mox debilis iste ac saucius sanabitur. At illi: Quidquid jusseris, faciemus, et Deo tuo credemus; illum adorabimus. Tunc beatus Mellonus, tenens virgam acceptam ab angelo, oratione fusa, dixit vulnerato: In nomine Domini Jesu Christi efficiaris sanus. His dictis illico sanus effectus est; et currens in civitatem narrabat omnibus quid sibi evenisset.
[4] [item matronæ visum restituit.] Hæc audiens quædam mulier nomine Veronica, nobilissima, quæ visum flendo mariti sui mortem amiserat, misit duos filios, ut accersirent eum. Cui illa ait: Sicut sanasti Lupillum vulneratum, rogo te, ita et mihi lumen reddas. Et corruit ad pedes ejus cum duobus filiis. Vir autem Dei, flexis genibus, dixit: Domine Jesu Christe, qui aperuisti oculos cœci nati, aperi oculos mulieris istius, ut per eam cognoscatur quia non est alius Deus nisi tu. Et pollice dextræ manus oculos signans, dixit: In nomine Jesu Christi Nazareni aperiantur oculi tui. Et repente vidit. S. Mellonus Veronicam, filios ejus et Lupillum baptizavit, qui f postmodum martyrii palmam pro Christi nomine adeptus est.
[5] [Rothomagum versus properanti apparet dæmon.] Pergens beatus vir Mellonus ad opus suum, discedens ab Autissiodoro, apparuit ei sathanas dicens: Putas solus inire contra me meosque certamen? Tibi tuisque nocere paratus sum. Ad quem Beatus: Vexillo crucis munitus tuas non timet insidias. Idcirco egressus sum Roma, ut de habitationibus tuis te ejiciam. Ad hæc verba aufugit dæmon, vocem horrendam emittens. Post longissimæ viæ labores sanctus Vir in pagum Rothomagensem venit, vidensque civitatem, genibus flexis cœpit orare et in illam ingressus miraculis clarescere.
[6] [Liberat obsessum a dæmone;] Erat in civitate quidam præpotens ac nobilis Basuinus nomine, cui unicus erat filius a dæmone obsessus, ita ut vinculis et catenis retineri non posset. Qui sæpissime ad templum Rothi g, illorum dei cui offerebant sacrificia et munera, ductus et inde minime convaluit; imo dum liber evaderet, quidquid attrectabat, dentibus et unguibus dislacerabat. Obsessus, cui Theodorus nomen erat, Beato Dei obvius factus, aperto ore elevatisque brachiis nocere cupiebat. Beatus vero Mellonus, signo crucis munitus, indicem dextræ manus in os ejus misit, dicens: Nequaquam habes licentiam mihi obesse. Ille vero cadens supinus, aiebat: Ardeo, ardeo. Et factus est quietus, populo mirante.
[7] [item sanat membris contractum.] Illic etiam aderat vir nomine Quirinus, ante quatuordecim annos membris contractus, qui corpus suum a loco scannis tantum movebat. Cum accepisset Sanctum Dei devicisse dæmoniacum, procidit ad pedes ejus, dicens: Ut video, si vis potes me sanare. Cui Sanctus: Modo abneges deos tuos, sanaberis. Ad quem (ille): Credo in Deum, quem prædicas. Quo audito, beatus Mellonus tenens manum ejus dixit: Quirine, surge sanus et incolumis in nomine Domini. Et consurgens cucurrit ad patrem tenens scanna, enarrans adstantibus, quomodo sanus evasisset.
[8] [His visis, multi baptizantur.] Parentibus utriusque, nempe Theodori et Quirini, hæc * perspectis, festinantes venerunt ad eum et dixerunt: Quomodo, o bone Vir, et in cujus Dei virtute dæmonium ejecisti et filium meum sanasti? Ad quos S. Mellonus: Dominus Jesus Christus misit me ad vos, ut agnoscatis et credatis, quia non est alius Deus præter eum. Respuentes autem simulacra aurea et argentea, hominum manibus facta, adorate Deum, qui fecit cœlum, terram, mare et omnia in eo contenta; vosque aqua et Spiritu sancto regenerati, laudate Dominum ejusque nomen benedicite. Si hæc egeritis, erit vobis pater et liberabit vos a malis. Adstantes Quirinum ambulantem et Theodorum quietum cernentes, flexis genibus rogaverunt ut baptisarentur. Ipso itaque die ducenti h viri, mulieribus et parvulis exceptis, baptismo tincti sunt.
[9] [Muto restituta loquela, plures rursus convertit;] In civitate eadem vir aderat quidam ditissimus, Isuardus nomine, qui ab octo annis paralyticus amiserat officium linguæ membrorumque omnium, duos filios habens; qui opera Dei a sancto Viro acta audientes, patrem in lectum assumentes, illum coram S. Mellono statuerunt, ut ei sanitatem impertiret. Quorum fidem intuens sanctus Pontifex, annuens precibus illorum, oratione fusa, dixit: Surge in nomine Domini Jesu Christi. Illico surrexit ille incolumis, benedicens Deum; et procidens ante pedes S. Melloni baptisatus est, et cum eo uxor, filii multitudoque copiosa.
[10] [mortuum revocat ad vitam,] Die quadam dum S. Mellonus doceret, congregata plebis copia, quidam ex eis ascenderunt tecta, ut plenius doctrinam Christi audirent. Inter quos erat adolescens, Præcordius nomine, nobili genere ortus. Hic suasit parenti, ut Sanctum Dei tanta miracula exhibentem adirent, et quid essent acturi perpenderent: Dii namque nostri talia numquam perpetrarunt. Uterque ergo perrexit, ut sanctum Episcopum, turbam populosam erudientem, auscultarent. Ad locum venientes, puer ascendit super tectum altioris domus ut lubentius audiret. Cumque S. Pontifex monita Dei dilatasset * obdormivit ipse. * Ab aliis impulsus corruit; cervice et membris confractis expiravit. Quod intuens parens gentilis, immensis plorans gemitibus, dixit sancto Præsuli: Huc me unicus perduxit filius, doctrinam Dei tui auditurus; et nunc jacet exanimis. Verba fletibus plena Sanctum Dei ad luctum protraxerunt. Jussit omnes flexis genibus Deum deprecari. Quod actum est. Finita oratione surrexit et iterum septies flectit genua. Invocans nomen Domini Jesu Christi, virga, ab angelo accepta, mortuum tetigit ad hæc verba: In nomine Domini nostri Jesu Christi, Præcordi, surge. Quibus dictis mortuus puer lumina aperuit; vidensque sanctum Pontificem surrexit, et ad ejus pedes procidit, postulans baptizari; quem S. Mellonus, illius patrem et multam plebem sacro baptismate decoravit. Crescebat fidelium fides, signa, quæ a beato Pontifice fiebant, stupentes.
[11] [qui deinde factus sacerdos plurimos convertit.] Illis temporibus S. Mellonus primam ecclesiam ubi suscitatus fuit Præcordius construxit, quam in honorem sanctissimæ Trinitatis almæque virginis Mariæ consecravit i sacrasque ordinationes habuit, de quibus Præcordius ordinem præsbyteratus suscepit. Qui post sancti Pontificis necem, prædicator insignis factus, multas regiones, multaque millia hominum convertit ad Christum. Dum in Natalis Domini nocte missæ solemnia celebraret, apparuit super caput ejus jubar lucidius. Ex quo consuevit orationem dominicam decantare donec * benediceret populo.
[12] [Manum aridam sanat;] Aliquando pauperibus eleemosynam tribuens, adfuit pauper dexteram habens aridam, sinistra donum sumens. Sanctus Dei aridam, quam nesciebat tractans: Non, inquit, sinistra, sed manu dextra eleemosyna recipitur. Quo attactu arida manus sanata est; et tanti beneficii memor, dies reliquos in foribus ecclesiæ custodiendis mendicus terminavit.
[13] [mortuum suscitat:] Civitati Rothomagensi adjacet mons altissimus k in quo latebat serpens, longitudine cubitorum quinque, qui multos vita privaverat. Huic incola erat adolescens, nomine Ansigisus, dilectus sancto Præsuli, habens patrem liberrime * monitis illius obedientem. Ille venatus officio (ad) montem pervenit. Canibus ergo cervum persequentibus, adolescente cornea tuba buccinante ad canes instigandos, silva personuit. Excitato itaque angue, furibundoque egresso de latebris, dante ingentes sibilos, venit obviam Ansigiso. Qui cum vidisset serpentem hunc torribilem, perterritus extendit brachium in eum; quod apprehensum, dentibus vulneratum venenoque infectum cum toto corpore reddidit turgidum. Is cauda serpentis circumligatus a loco moveri non poterat. Qui aderant socii talia intuentes, omnem patri ejus rei eventum properantes narravere. Hæc audiens pater nuntiavit Sancto Dei; qui festinans cum multa populi turba montem conscendit; cumque appropinquaret locum adolescentis in terram prostrati, serpens tumultum populi audiens, erecto capite, diris oculis aspicere cœpit. Cui S. Mellonus: Recede, inquit, recede; sufficit. Nulla tibi nunc est licentia. Quibus dictis, serpens recessit, et seipsum lacerans interemit. Sanctus Dei consignans juvenem ait: In nomine Jesu Christi Nazareni surge sanus et incolumis. Apprehensaque manu ejus erexit eum et patri reddidit sanum l.
[14] [dæmonem in idolo latentem manifestat et expellit.] Aliquando dum S. Mellonus docendo populum deambularet foras, invenit templum Rothi aramque Dianæ ac Veneris, statuamque æneam deauratam, in qua dæmon latebat, dans responsa munera offerentibus. Et juxta templum positus est fons, qui Meretricum dicitur. Cum ergo accessisset Dei Servus ad portam templi, vidit Seledionem, pontificem idolorum, offerentem sacrificia, et dixit: Heu miser, ut quid meum Deum contemnens, imploras idola atque simulachra surda, cæca et muta, quæ nec sibi aliisque auxilium præstare possunt? Cui respondit: Dii immortales mortem minime gustaverunt; tuus vero quem colis a judæis crucifixus et mortuus est. Ait illi Vir Dei: Statim videbis, quem dicis esse Deum. Et intuens simulachrum dixit: Dæmon, qui lates intro, tibi jubeo in nomine Jesu Christi Nazareni, egredere foras illa specie in qua es, et sta super ara tua, ut populus hic deitatem et decorem tuum videat. Protinus dæmon dans ululatum horrendum egressus est, speciem simiæ præferens, et sic super ara sedebat. Tunc beatus Mellonus ait pontifici idolorum: Intuere deum immortalem. Quod Seledion contuens repletus furore et contumelia affectus, recessit, et veniens domum laqueo suspensus interiit. Sanctus vero Dei dæmonem affatus est: Quod est nomen tuum, vel quæ sunt opera tua? Cui ille: Nomen Seragon est; opera autem sunt homicidia, furta, ebrietas, falsa testimonia et omnis immunditia. Ne me quæso demergas in abyssum. Ad quem Sanctus: Neminem lædens, vade in locum, ubi nulla habitatio hominum invenitur. Dæmon ululatum atque mugitum emittens, templum deserens nusquam comparuit.
[15] [S. Melloni abstinentia cæteræque virtutes.] Sanctus Mellonus corpus macerabat jejuniis et orationibus, trecentis vicibus per diem et noctem genua flectens; strato carens ab ordinatione præsbyteratus, sed fatigatus aliquantum sedendo dormiebat. Cibus erat panis hordeaccus, olera; et potus, aqua pura. Cingulo ferreo ad nudam cutem præcingebatur. Illis diebus pater pauperum, orphanorum et judex viduarum habebatur. Hic solo corpore morabatur. Oves, quas Christo comparaverat, verbis divinis pascebat; et quod sermone docebat, illud exemplo complebat.
[16] [Vulneris sanatio.] Interdum * beato Pontifici virum præpotentem ab apro graviter vulneratum, Theodorum nomine obtulerunt. Hoc casu propinqui ejus contristati rogabant, ut ab illo sanaretur. Ille quidem Sanctum diligebat et documentis semper obtemperabat. Videns itaque Vir Dei populum plorantem, corum fletu motus, oratione, ut consueverat, fusa, dixit: Theobalde *, in nomine domini nostri Jesu Christi sanus et incolumis surge. Qui illico sanus factus ac si nullo vulnere affectus fuisset.
[17] [Puella contracta erigitur.] Exstitit vir nobilis atque dives urbis Bellovacorum, unicam habens filiam contractam, quæ non movebatur, nisi deportaretur. Qui fama sancti Viri audita, ad eum cum filia iter maturavit. Ad ejus pedes provolutus, lacrymis precabatur ut illius interventu impotens et contracta filia sanaretur. Cujus fletibus Vir pius annuens, oratione contractampatri lugenti filiam incolumen reddidit, eosque gaudentes ad sedes proprias remisit.
[18] [S. Melloni mors pretiosa.] Itaque Viri sancti fama ubique locorum audita, factum est ut ad eum muti, claudi, surdi, cæci cæterisque morbis oppressi convenirent, ab ipso sanari cupientes; nec eorum precatio frustrabatur effectu. Ut tandem m sanctus pontifex Mellonus, senio et labore fatigatus, de more solito vigilaret et oraret, angelus Domini illi apparuit dicens: Mellone, bonum pro Christo certamen decertasti, nomen ejus gentibus prædicasti, fideliter ecclesiam Christi fundasti, cursum vitæ mundo corde et corpore consummasti. Ecce præparata tibi æternæ vitæ retributio. Hæc intelligens Famulus Dei, elevatis oculis et manibus, gratias Deo reddidit. Convocatis discipulis ac civibus civitatis, illis verbis affatus est: Vobis præerat illusio diabolica. Idcirco missus fui ad vos, ut per me agnosceretis verum Deum, idemque omnipotentem: facti etenim hostis antiqui servi, qui omnes sibi servientes detrudit ad orcum, ubi est sempiternus dolor, cruciatus æternus, ignis paratus diabolo et angelis ejus. Vobis autem si vultis obedire mandatis ejus, qui nos redemit proprii sanguinis pretio, parata est domus sole lucidior, perennis lætititia, gaudium quoque sine fine mansurum. Quid plura? Felix præ cæteris Rothomagensis civitas tanti Præsulis præsentia, quem invida mors undecimo Calendas Novembris n e terris ademit, juxta promissum angelicum, in perpetuas æternitates cum Christo regnaturum, cui honor et gloria in sæcula sæculorum.
ANNOTATA.
a Diversimode nomen hoc scribi diximus Comm. præv. num. 1.
b Cardiolæ urbis nuspiam mentionem reperio, nec in Camdeno [Britannia. Londin. 1789.] nec in Carlisle [Topographical dictionary of England. Londin. 1808.] . Num forte corruptio est vocis Carleolum, qua latine vocatur urbs anglice nunc dicta Carlisle [Confer Dictionnaire Géographique, auctore Adriano Guibert. Paris. 1850, voce: Carlisle.] ? Item in Wallia habetur urbs Cardiff dicta, alias Caerdydd [Ibid. voce: Cardiff.] . In Encyclopædia Gallica notatur quoque Scotiæ urbecula, nomine Cardes [Encyclopédie méthodique; Géographie. Ad vocem Cardes. Paris. 1783.] . Atque hæ sunt voces, quas inveni vicinius accedere ad vocem Cardiola. Nihil itaque de urbe illa in præsentiarum definiri potest, imo nec ulla nobis illius suppetit satis idonea notitia.
c Hæc verba ita Pomerayus reddit seu interpretatur: [Histoire des archevêques de Rouen, pag. 39.] : Missus Romam fuit S. Mellonus, ut ærario imperatoris inferret pecunias corrasas ex tributis, quæ singulis annis insula Britannica Romanis persolvenda habebat. Expungit itaque vocem Obses, quæ reipsa non videtur strictiori sensu hic sumenda. Romani, inquit Petrus Burmannus [Dissertatio de vectigalibus populi Romani, apud Polenum: Utriusque thesauri Antiquit. Supplementa, tom. I, col. 935 et 936. Venetiis 1737.] , quum bello aliquem populum in ditionem redegissent suam, duabus quam plurimum rationibus cum iis agebant; aut populos liberos et suis legibus relinquebant, imposito annuo stipendio in victoriæ præmium et belli pœnam, et hoc proprie tributum vel stipendium; populi tributarii et stipendiarii vocabantur: vel devictos agris exuebant, civitatibus et omnibus bonis, quæ publicabant; eorum agros vel in publicum reipublicæ patrimonium redigebant, vel in eos ex urbe colonos deducebant, quibus divendebantur, et quos ex eorum proventu aliquam reipublicæ partem tribui jubebant. Atque hac ratione actum cum Britannia fuit [Vide Lingard. Histoire d' Angleterre, tom. I, cap. 1 passim. Lovanii 1827.] , cui Romanorum nomine præerat præfectus seu Proprætor [Ibid. pag. 38.] . Huic suberat Procurator seu Quæstor, cujus erat rem ærariam administare [Ibid. pag. 39.] . Ex his apparet non satis videri quod sibi velint verba: Qui Romæ obses missus, ut patriæ suæ tributum persolveret. Non enim ab indigenis hæc præstatio fiebat; bene vero ab Romanis provinciam administrantibus. Ad summum admitti posset unum alterumve indigenam quandoque ob hujusmodi causam ivisse Romam. Notatu tamen dignum est, Romanam hanc S. Melloni missionem vix non ab omnibus scriptoribus etiam recentioribus memorari, absque asterisco. Sic R. D. Cochet [Les églises de l'arrondissement d'Yvetot, tom. II, pag. 105.] , sic L. Fallue [Histoire de l'église métropolitaine de Rouen, tom. I, pag. 19.] etc. Ideo sane, quod pro scopo suo rem hanc non ducerent sibi elucidandam.
d Vide Comm. præv. num. 15.
e Tunc temporis ignota erant vocabula Austrasiæ et Neustriæ. Vide Acta S. Aquilini, episcopi Ebroicensis [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 495.] .
f Pomerayus [Histoire des archevêques de Rouen, pag. 41.] omnes martyrio coronatos supponit, matrem scilicet et filios sicut et Lupillum. Ita absque dubio legerit in suis apographis.
g
In omnium ore versantur, juxta Theodorum Liquet, versiculi:
Extirpato Roth idolo
Fides est in lumine;
Ferro cinctus, pane solo
Pascitur et flumine;
Post hæc junctus est in polo
Cum sanctorum agmine.
Atque subjungit: Quid sibi vult idolum Roth? Quod profecto numquam exstitit nisi in phantasia illius, qui illud procudit; nec agnitum fuit, nisi a credula multitudine [Recherches sur l'histoire religieuse, morale et littéraire de Rouen, par Théod. Licquet. Rothomag. 1826, pag. 2.] . Quæ paulo confidentius dicta existimabit utique eruditus lector. Sane in dictionnario Mythologico, quod additum est Biographiæ universali [Biographie universelle, partie mythologique, voce: Roth.] , ita reperio: Roth sive Rothon Velocassibus idem erat quod Romanis Venus, unde metropoli suæ nomen Rothmag (latinis Rothomagus) indiderunt. Noto tamen in duobus voluminibus, quæ D. Jacobus Martin, ex congregatione S. Mauri, edidit de Religione veterum Gallorum, nulla prorsus præfati idoli inveniri vestigia [La religion des Gaulois. Duo volumina in-4o. Paris. 1727.] . Cæterum plures voluere ab hoc idolo nomen urbis Rothomagi esse deductum. Quidam, inquit Valesius [Notitia Galliarum, verbo: Rotomagus,] , Rothomagum celtice dictam aiunt, quasi Roti urbem; a Roto vel Roth idolo, quod ibi colebatur… Omnino a Rode seu Roto, rivo monasterium S. Audoëni alluente, quem Rodebeccum aut Rotobeccum (recentioribus Robecius, Robec) id est rubrum rivum, nuncupant, mihi videtur esse Rotomagus appellata: Roth enim germanis vel Rotem rubrum ac rufum quoque significare, docent vocabularia Franco-Germanica [Ibidem, pag. 482.] . Consonat Duplessius [Description de la haute Normandie. tom. II, pag. 5.] : Rot idem est ac rubrum; Maq latine emporium sonat. Hinc Rotobeccus, fluviolus in Sequanam intra ipsa Rothomagensis urbis septa incurrens, nomen suum sortitus est a colore quem ab agris (rubet enim ibi terra) mutuabat. Itaque sive Rothomagus idem sonet ac emporium ad ora Rotobecci, sive nomen suum desumpserit a colore agrorum, ubi emporium illud habebatur, extra controversiam est, nomen derivari a rot, rubrum. Hæc ita Duplessius. Confer dictionnarium Hibernico-Anglicum [An Irish-English Dictionnary. Dublin. 1821.] , ubi reperies voces celticas Rot idem esse ac rubrum; et Magh, planitiem seu campum. Ordericus Vitalis [Historiæ ecclest. lib. XII, juxta Valesium.] scribit, Julium Cæsarem munimentum Juliobonam, ac nobilem metropolim super sequanam Rotomagum condidisse. Ubi notat Valesius [Notitia Galliarum. Ubi supra.] , id haud dubie falsum esse: cum una sit ex vetustissimis urbibus Galliarum, a Gallis multo ante natum Julium Cæsarem condita, et Gallico nomine donata.
h Non videtur fidere Pomerayus [Ubi supra.] anonymo narranti. Plures asserit conversos, scribitque in margine numerum in Actis positum.
i De hac ecclesia vide dicta Comm. præv. num. 19, ubi etiam inquisitum, an et alias ædes sacras, ut plures tradunt, erexerit S. Mellonus; sicut et an hodierna ecclesia cathedralis Rothomagi eodem stet loco, quo primum suam extruxerat S. Pontifex. Quod ad titulum spectat sanctissimæ Trinitatis almæque virginis Mariæ, non facile quis admittet, tali sub invocatione, ædes sacras ad sæculi III finem vel initium IV fuisse dedicatas. Certe scribit Sicardus Cremonensis, sæculi XIII auctor, in Mitrali seu Summa de Officiis ecclesiasticis [Migne, Patrologia, tom. CCXIII, col. 387. Item Spicilegium Romanum, tom. VI, pag. 596. Romæ, 1841.] : Superveniente hæresi Ariana, fere fuit Trinitatis fides extincta, sed Hilarius et Eusebius et Ambrosius restiterunt. Consensit igitur ea de causa Gregorius magnus, ut de Trinitate specialia cantaremus et ecclesias ædificaremus… Exinde igitur est, quod de historia (liturgia) Trinitatis inveniatur varia consuetudo. Alii namque non utuntur ea, sequentes reprobationem Alexandri. Alii utuntur ea etc. Reprobatio Alexandri qualis sit, discimus ex Decretalibus, ubi inserta legitur lib. II, tit. IX, cap. 2 his verbis: Festivitas sanctæ Trinitatis, secundum consuetudines diversarum regionum a quibusdam consuevit in octavis Pentecostes, ab aliis in dominica prima ante Adventum Domini celebrari. Ecclesia siquidem Romana in usu non habet, quod in aliquo tempore hujusmodi celebret specialiter festivitatem; cum singulis diebus Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto, et cætera similia dicantur ad laudem pertinentia Trinitatis. Morem Romanum, ejusque rationem exponit quidem, non tamen reprobat seu prohibet aliarum consuetudinem ecclesiarum Alexander III, ut communiter fertur (at scribendum esse Alexandrum II demonstrat Azevedus [Ben. XIV. Opera, tom. IX, pag. 136. Venetiis 1788.] . Alter Pontifex sedit ab anno 1061 ad annum 1073 [Art de vérifier les dates, pag. 285.] ; alter ab anno 1159 ad annum 1181 [Ibid. pag. 291.] . Rupertus abbas, sæculi XII initio, testatur festivitatem SS. Trinitatis vulgo celebrari cœptam; Durandus ad finem sæculi XIII, pluribus in locis esse receptam; Joannes XXII (obiit anno 1334) primus decrevit, ut prima post Pentecostem Dominica ab universali celebraretur ecclesia [Ben. XIV, ubi supra, pag. 137.] . Ex his utique efficitur, nullo modo probabile esse, S. Mellonum ecclesiam sub hoc titulo dedicasse. Sed an sub titulo almæ virginis Mariæ? Non desunt qui opinentur, templum B. M. ad Nives, a Liberio circa annum 367 dedicatum, primum esse quod B. Virginis nomini inscriptum fuerit; ast Florentinio difficillimum videtur basilicam hanc primam dicere. Et sane, subjungit Benedictus XIV [Ibid. pag. 186.] , cum in libro Pontificali de S. Callixto I, qui sedit ab anno 219 ad annum 222 [Art de vérifier les dates, pag. 241.] in ejus vita scriptum sit: Fecit ecclesiam S. Mariæ trans Tyberim, facile quivis intelligat S. Mariæ ad Nives basilicam eam non esse, quæ Romæ prima fuerit in B. Virginis honorem consecrata. Hæc ita eruditus Pontifex. Notum porro est, synodum Ephesinam anno 431 celebratam in æde B. V. Mariæ consecrata. Contendit generatim Petrus Morettus [De S. Callisto ejusque Basilica S. Mariæ, pag. 123. Romæ 1752.] , hujusmodi titulos sæculo IV longe antiquiores esse: Non enim, inquit, facili assentiar umquam, non solum cuivis usum dedicandi Deo sacras ædes, quibus honor memoriaque SS. virginis Matris singularius animo fidelium excitaretur, ad pacatam usque ecclesiam differenti, sed et putanti vetustiorem etiam Callisto ætate nullam, quæ pateret omnibus, extructam per orbem fuisse ex talibus Marianis ædificiis; per orbem dico, quo frequentiores esse verosimiliter potuere magistratuum favores, iisque utendi securior et diuturnior facultas quam in arce superstitionis urbe. An hac prompta pietatis et obsequii significatione erga Mariam a posterioris ævi christianis primitivos superatos omnino censebimus? An ad unam omnes commentitias vel abditas judicabimus, quas eruditi plerique recentiores memorant, Marianas ecclesias, suas sibi origines, utut queunt, vel ab apostolicis temporibus vindicantes? Procul hæc a piis judicia. Quæ quidem, partim pie partim erudite a Moretto disputata, id ostendunt, a nemine confidentius vel præfractius negandum, ædem a S. Mellono erectam, almæ virgini Mariæ fuisse dicatam.
k Rotomagi, ait Valesius [Notit. pag. 483.] , tria esse loca munita scribit Alanus Carterius: Palatium (le Palais); Arcem seu Castellum (le Chastel), quod et a situ et a monasterio abbatiali, S. Catharinæ Mons vocatur le Mont S. Catherine, item munimentum S. Catharinæ le Fort S. Catherine; et Pontem, le Pont. Putem anonymum vitæ S. Melloni scriptorem hic respicere Montem S. Catharinæ, quamvis et aliæ sint colles juxta Rothomagum, cum urbs hæc sita sit in extrema valle semi arculari [Dictionn. Geograph. auctore Adriano Guibert.] . Vide quoque Galliam christianam [Tom. XI, col. 124.] , ubi satis multis agitur de præfato monasterio, quod ibidem vocatur sanctissima Trinitas seu sancta Catharina in monte prope Rotomagum. Jam ad finem sæculi XVI diruta fuit domus illa sacra.
l Pomeragius [Histoire des archevêques, etc. pag. 43.] totam hanc narationem his complectitur verbis: Quantum apud Deum valeret S. Mellonus ostendit, alterum virum liberando a serpente, qui eum cauda constrictum tenebat. Cæterumhæc, sicut et alia quæ sequuntur, imo et pleraque ex præcedentibus ejusmodi sunt, ut non facilem apud cordatos fidem invenire queant, utpote quæ Legendas et narratiunculas temere confictas et congestas sapiunt.
m Asserit Pomerayus [Ibid. pag. 44.] S Episcopum, morti vicinum, secessisse in solitudinem, et quidem in eremum Hevecuriam (imo Hericuriam Hericourt, non vero Hevecour ut recte monet Cochet [Les églises d'arrondissement d'Yvetot, tom. II, pag. 102.] ) nuncupatam in pago Caletensi (pays de Caux). Id ego quoque longe probabilius esse dixi, quamvis in nostro Actorum apographo ne in genere quidem memoretur vel indicetur secessus in solitudinem. Vide Comm. præv. num. 23. Addit Pomerayus beatum Virum frequenti ibidem angelorum consortio gavisum; et quadam vice ab altero eorum præmonitum fuisse de proximo suo ad cælestem patriam discessu.
n i. e. 22 Octobris, et quidem, ut nobis probabilius videtur, circa anno 314. Vide Comm. præv. num. 16 et 17, ubi ex professo, tum de annis, quibus S. Mellonus præfuit, tum de anno quo defunctus est, disputavimus.
* genere
* supple Sacrificium
* indicatam
* his
* explicasset
* Conf. Act. Apost. XX ℣ 9.
* antequam
* libentissime?
* Interea
* Theodore
DE SS. ABIBO ET APOLLINE MONACHIS IN ÆGYPTO.
SÆC. IV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Eorum memoria ex Coptitarum martyrologiis, in quibus floruisse dicuntur S. Mercarii magni ætate. Encomium.
Abibus monachus in Ægypto (S.)
Apollo monachus in Ægypto (S.)
AUCTORE B. B.
Meminit hac die Castellanus: In Ægypto S. Abibi monachi, [Nomina et memoria] qui colitur a Christianis Æthiopiæ. Et in codice Arabico Vatican. XV [Maius, Veterum scriptorum nova collectio, tom. IV, pag. 14 et seqq.] , quo continentur sacrosancta quatuor Evangelia, cum Indice Lectionum Evangelicarum, quæ per anni circulum in divinis Coptitarum officiis recitari consueverunt, fit memoria Abbatis Apollinis monachi [Ibid. pag. 19.] . Eadem fere reperio in nonnullis Synaxariis seu kalendariis Copticis, quæ præ manibus habeo. Notandum vero est, Coptos æque ac Abyssinos inchoare annum, saltem ecclesiasticum, a Latinorum Septembri; illos tamen mensium suorum initium prævertere triduo, ponentes primum diem primi mensis sui 29 Augusti nostri; et sic primus dies Septembris nostri est ipsis quartus sui mensis primi id est Thoth; ac proinde dies noster Octobris 22, ipsis est dies 25 mensis secundi id est Babeh. Hac autem die in Fastis sacris seu Calendario ecclesiæ Æthiopicæ et Copticæ apud Ludolfum legitur [Ad historiam Æthiopiæ Commentarius, pag. 395. Francofurt. ad Mæn. 1691.] : Abba (pater) Abibus monachus. Item apud Seldenum in kalendario, Arabice conscripto circa annum Christi 1286 [De Synedriis veterum Ebræorum, lib. III, pag. 1315 et seqq.] , ad hunc diem occurrit memoria patris Abluæ monachi [Ibid. pag. 1319.] . Habemus quoque in Mss. nostris tres Indices Coptici martyrologii, sed ex invicem supplendos et corrigendos, ut notavit Papebrochius initio Indicis primi, de quo præterea addit: Videtur esse manus P. Kircheri, qui illud martyrologium subsecivis horis a se verti scripsit 18 Octobris 1638. In hoc Indice habetur ad 25 (nobis 22) Oct.: Abib et Bala; in altero: Obitus abbatis Abibi et abbatis Pelæ; in tertio denique: Obitus abbatis Abibi et abbatis Belæ. In Synaxario seu Martyrologio (quod mihi idem est cum præcedenti) ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum, cujus edita quædam synopsis est a cardinali Angelo Maio [Veterum Script. tom. IV, pag. 92 et seqq.] , habetur: Requies sancti Abibi monachi, et festum sancti Apollinis juxta ritum Saidi seu Ægypti superioris. Æquales dicuntur sancto Macario magno abbati. In ipso autem Cod. Vaticano ms. hæc est annuntiatio: Hac die defunctus est devotus et Deo militans abbas Abibus; et eadem luce celebramus festivitatem abbatis Apollinis secundum usum Thebaidis. Qui enim ab aliis Eblau, Ablua, Bala, Pela, Bela dicitur, vero nomine Apollo est. Quocirca notandum primo, vocem Apollo Arabice scriptam, nostris reddi litteris Abollau, Ebollau, Abolau, Ebolau; secundo, consonantem nostram p deesse Arabico alphabeto, et vocalem o protractam seu longam reddi per diphthongum au; tertio in vulgari Arabum pronunciatione unam ex prioribus verborum vocalibus ordinarie supprimi seu absorberi, unde ex Abolau vel Ebolau facile fit Ablau vel Eblau; quarto, Coptos frequenter truncare nomina; exemplo sit Chael pro Michael [Maius. Ibid. pag. 113.] ; atque exinde explicantur formæ Pala, Pola, Bola, si tamen non sint mera amanuensium menda; denique quinto, textum Arabicum calendarii apud Seldenum laudati [De Synedriis lib. III, cap. 15, pag. 1319.] , ferre ad libitum Abali, Oboli, Ebli; ipse vero Seldenus legit Ablua; et alio in loco nempe ad 25 Julii [Ibid. pag. 1341.] Abalii; Ludolfus scribit Oboli, ideo probabiliter quod Æthiops ita habeat [Commentarius in hist., Ethiop. pag. 395.] . Cæterum Seldeni calendarium mendis scatet, nec emendatum fuit in novissima editione (hac nos usi sumus) Francofurt. an. 1696, ut perspiciet quivis voluerit hanc conferre cum prima ejusdem Seldeni editione Londin. 1653. Nullus equidem dubito, verum S. Monachi nostri nomen esse Apollinem; idque firmatur auctoritate Assemanii, qui illud ita reddit in synoptico Synaxario Coptico, quod ex ejusdem Assemanii ms. catalogo typis primum vulgavit Angelus Maius [Tom. IV. Codd. Aab. pag. 64 in nota. Conf. Ibid. Præfat. pag. VI.] .
[2] [ex Synaxario Coptico.] Auctor præfati Synaxarii seu Martyrologii est Michael, episcopus Atribæ et Meligæ in Ægypto inferiore, qui claruit circa annum 1425. Duabus constat opus partibus seu tomis, singulis menses complectentibus sex. Priori, qui inchoatur a mense Thoth (Septembri), præfigitur titulus: In nomine Patris etc. Incipimus ope Dei excelsi et bonitate providentiæ ejus, scribere tomum primum libri Synaxarii, continentis epitomen vitarum Martyrum per totum anni circulum; nec non Angelorum, Apostolorum et Sanctorum memorias, juxta recensionem factam a patre Michaele episcopo Atribæ et Meligæ et ab aliis sanctis Patribus [Ibid. pag. 93.] . Judice cardinali Maio vel potius Assemanio, compendiaria illa Sanctorum elogia, si aniles fabulas et anachronismos palmares, quibus passim eadem respersa sunt, demas atque emendes, luce quidem dignissima arbitramur, ex eo potissimum, quod in iis tota ferme nationis Coptitarum et Habessynorum historia describitur; ecclesiæ Alexandrinæ traditiones et ritus illustrantur, ac varia optimæ notæ monumenta ad sacram profanamque eruditionem, uti et orientalis historiæ notitiam spectantia referuntur [Ibid.] . Est ergo dolendum mihi codices illos hactenus in scriniis Vaticanæ bibliothecæ latitare: nihil enim, quod ego sciam, præter Maii recensionem typis fuit excusum; nec proinde aliquid ex illis ad SS. Abibi et Apollinis res gestas spectans, depromere licuisset, nisi opera P. Joann. Baptistæ Rostagno S. J. (quem ego id enixe rogaveram cum Lovanio nuper discederet in Urbem) mihi ad manus venisset versio italica (ad textum Arabicum diligenter collata quam ad calcem hujus commentarii reperies latine redditam) omnium illorum, quæ in præfato codice Vaticano LXII ad diem 25 seu 22 Octobris occurrunt. Habemus etiam in museo Bollandiano, Martyrologium Copticum ms., quod complectitur sex primos menses anni Coptici, et, ut notavit decessor noster Conradus Janningus, anno 1633 interpretatus est Romæ Simon Moysis, Maronita et collegii Maronitici ibidem alumnus. Ast negligenter opus suum Maronita noster perfecit: nam ipse fatetur, quod nomina mensium et multorum Sanctorum scripserit, uti a Coptis appellantur; quod multa ad vitas, gesta, martyria, patriam, miracula Sanctorum prætermiserit; quod e multis Sanctis, qui uno eodemque die referebantur, sæpe unum tantum selegerit; quod per suam incapacitatem multos errores commiserit, ubi subdit, et recte quidem, Janningus noster: Et hoc verum est; ideoque non illico usurpari debet ejus interpretatio, sed cum aliorum scriptis conferenda est. Id porro tanto magis lugendum, quod Martyrologium, cujus laudatam supra synopsim habes apud Angelum Maium, magnam habeat similitudinem cum altero illo a Simone Moysi latine reddito, ut in oculos incurrit cuivis, eminentissimi Cardinalis recensionem cum nostro codice conferenti. Adduntur hinc inde non nulla apud Simonem; exemplo sint, quæ supra occurrunt in Sylloge S. Julii. Ast hic, ut et alibi passim, mendosum et truncatum est elogium ad diem 25 mensis Babeh, nobis 22 Octobris. Illud infra adscriptum reperies in Annotatis lit. g.
[3] [tas utriusque Sancti.] Ætas sanctorum Virorum declaratur, ex quod apud card. Maium dicantur æquales sancto Macario Magno abbati prout clare etiam efficitur ex eorum Encomio. Putem agi de Macario seniore seu Ægyptio, non autem de Sancto ejusdem nominis Alexandrino. Prioris Acta edidit Bollandus ad diem 15 Januarii [Acta SS. tom. I Januarii, pag. 84 et seqq.] ; posterioris ad diem 2 ejusdem mensis [Ibid. pag. 1005 et seqq.] . Ast uter uter fuerit, nihil refert ad quæstionem nostram, cum coætanei sint [Baillet, Vies des Saints, 2 Janv.] , et ambo floruerint sæculo IV; Macarius quidem Ægyptius dictus, ab initio illius sæculi usque ad annum fere 390. Quo præterea tempore nulla adhuc hæretica labes inter monachos Ægyptios grassabatur.
[4] [nulla de Abibo, ex to spiriti,] Superest, ut adscribam locum Joannis Mosci in Prato spirituali cap. CCII [Apud Rosweydum, de Vitis Patrum, lib. X, pag. 923. Antverpiæ 1615. Item Migne, Patrologia lat. tom. LXXV, col. 230 et seq.] , ubi hæc de quodam sancto Abiba leguntur: Narravit aliquis Patrum, quod sæcularis quidam habuerit filium pium, religiosum, virginem, et ab ipsis annis puerilibus continentiæ omnium rerum assuetum, adeo ut vinum jam non biberet. Habebat autem in votis sedere in solitudine: pater vero ejus volebat illum sæculi obligare negotiis, neque poterat: nam hoc ille minime patiebatur. Erant et illi alii fratres, ipse autem major natu omnibus. Cum autem illius institutio a patris voluntate esset remotissima, objurgabat illum assidue pater, exprobrans illi ipsam continentiam, et dicens: Cur similis non es. fratribus tuis, nec te ipsum negociis exponis? Ille vero sustinebat tacens. Omnes vero diligebant eum pro illius religione et modestia. Cum vero pater ejus moriturus esset, quidam ex genere ipsius et alii Abibæ (hoc enim erat filio nomen) amantissimi, putantes quod illum odisset pater ejus propter assiduas illius objurgationes, convenerunt, dicentes: Ne forte privet hereditate Servum Dei pater, pro illo deprecemur. Erat enim dives valde. Pergunt itaque ad eum et dicunt: Convenimus allquid abs te precaturi. Quibus ille ait: Quid vultis a me petere? Pro domno Abiba oramus, ne illum negligas. Tum pater: Pro illo rogatis me? Dicunt ei: Utique. Qui ait: Vocate illum huc. Putaverunt autem, quod juxta consuetudinem objurgare cum vellet. Cumque ingressus fuisset, ait illi pater: Appropinqua mihi. Et cum appropinquasset ei, tenuit pedes ejus plorans et dicens: Ingosce mihi, fili mi, et ora Deum, ne mihi imputet quoniam afflixi te: tu enim quærebas Christum, et ego sæculariter movebar. Vocat autem et alios filios et ait illis: Hic dominus vester et pater est; quidquid dixerit facite, et quod vos habere voluerit, in ipsius potestate erit. Admiratique sunt omnes. Statim vero ut mortuus est pater ipsorum, distribuit fratribus partes; ipse vero sumens partem suam dedit eam pauperibus, nihil sibi omnino reservans. Fecit autem sibi brevem cellulam ut solitarius degeret; moxque cum consummasset cellam, infirmatus est atque ad finem pervenit. Aderat autem illi frater ejus (num forte S. Apollo?), cui dixit: Vade, frater, fac domui tuæ consolationem: aderat quippe solemnitas Apostolorum. Dixit ei frater ejus: Quomodo dimittam te et abibo? Ait illi: Vade, et cum venerit hora mea, ego te vocabo. Cum ergo venisset hora, surrexit ad fenestram et pulsavit. Intendit autem in eum frater ejus; et ille ipsi annuit dicens: Veni. Statim vero ut venit frater ejus, tradidit spiritum Domino. Omnesque mirati sunt et glorificaverunt Deum dicentes: Eximia charitate, qua dilexit Christum, dignum invenit finem. An hæc referenda plane sint ad S. Abibum nostrum, non ausim asserere; ita tamen mihi videtur. Certe narratio non abludit a stylo modoque martyrologii Coptici; imo apprime convenit in eo, quod brevi tantum temporis spatio tradatur S. Abibas vixisse in eremo. Hujus Compendium habetur in Dictionnario hagiographico, quod nuper, typis Mignianis editum est [Dictionnaire Hagiographique. Paris. 1850. Verbo: Abibe.] , auctore R. D. Petin, qui S. Abibum refert ad diem 22 Octobris, addens eum obiisse circa finem sæculi VI; forte mendum est, loco sæc. IV. Cæterum in Prato spirituali, ex quo non dubitem laudatum scriptorem sua hausisse, nulla notatur ætas.
ENCOMIUM SS. ABIBI ET APOLLINIS.
Ex ms. codice Arabico Vaticano num. LXII, pag. 98.
Abibus monachus in Ægypto (S.)
Apollo monachus in Ægypto (S.)
a
Die XXV mensis Babeh b. Hac die defunctus est devotus et Deo militans abbas c Abibus d et eadem luce celebramus festivitatem abbatis Apollinis e, secundum usum Thebaidis. Itaque abbas Apollo, angelis par, patrem habuit nomine Emani ex civitate Ehmim f, et matrem dictam Aiti. Erant ambo innocui coram Deo, progredientes in via mandatorum ejus, amantes sanctos et peregrinos. Carebant vero prole. Nocte quadam mater ejus (sancti Apollinis) visionem habuit g. Apparuit scilicet illi vir pellucidus, secum ferens arborem, quam plantavit in domo illorum; atque illa quidem floruit et fructus protulit. Dixit autem vir pellucidus: Qui commederit de fructu illo, æternum vivet. Commedit itaque mulier, fructumque gutturi dulcem experta, ait: Forte erit mihi proles. Cum experrecta esset, virum suum de visione monuit; qui testatus est se eamdem omnino habuisse. Quapropter ambo glorificaverunt Dominum et ardentius semitas justitiæ et virtutum perambularunt. Cibus eis erat panis et aqua, atque alternis diebus jejunabant. Uxor, prægnans facta, orationi, ultra id quod per vires liceret, vacabat; siquidem millies de nocte, millies vero quingenties de die genibus provolvebatur; atque hoc totis novem præstitit mensibus, donec tandem in lucem edidit filium, quem nomine Apollinem dixerunt; bonis quoque operibus exinde multo amplius institerunt. Puer, vix teneram supergressus ætatem, cœpit vitam religiosam anhelare; nec destitit, donec nactus adimplendi opportunitatem voti est; tum vero selegit amicum nomine Abibum et una abierunt, habitum religiosum induturi in quodam monasterio, ubi virtutum exercitio plurimum excelluerunt. Paulo post obiit abbas Abibus die XXV mensis Babeh. Tum abbas Apollo secessit in montem Eblieg h, ubi congregavit magnam populi multitudinem, quos timorem Dei et veram docebat pietatem. Die quadam, cum memoriam agerent sancti abbatis Abibi, dixit ad eos abbas Apollo: Fratres, quiscumque hodie precem aliquam fuderit in nomine S. Abibi, Dominus Jesus Christus indulgebit illi omnia peccata. Atque ita factum est. Hac vero hora mortuus erat quidam ex fratribus, cujus exequias cum celebrerarent, dubitabant nonnulli de veritate promissorum Abbatis; sed ecce resedit defunctus, cœpitque eos alloqui, dicens: Quare dubia sunt vobis promissa Patris nostri, in die commemorationis sancti abbatis Abibi? His dictis mortuus iterum est. Obstupentes tum fratres, glorificaverunt Deum. Vixit autem abbas Apollo multis annis, pluraque habuit monasteria multosque fratres. Vivebat pater noster Apollo temporibus sancti Macarii magni, qui quoties de illo (sancto Apolline), aliquid audiret, gaudebat; eique scripsit epistolam, qua consolaret illum et fratres, exhortando omnes, ut fideliter Domino servirent. Dum autem has litteras S. Macarius exarabat, monitus de his per visionem a Spiritu Sancto fuit abbas Apollo; quare circumstanti multitudini, quam verbo Dei pascebat, dixit: Ecce pater noster abbas i Macarius scribit nobis litteras consolatorias. Hoc dicto, post mediam fere horam adest frater cum præfatis litteris, cui omnes lætabundi obviam properant. Prælegit dein Vir Dei epistolam fratribus non sine magno omnium solatio. Sanctus quoque abbas Apollo est, qui quondam a S. abbate Amani discedens vidit sibi prope adstantem beatissimam virginem k. Cum autem placuit domino nostro Jesu Christo dare ei quietem a laboribus hujus sæculi, obiit in pace abbas Apollo. Sit benedictio ejus orationis nobiscum. Amen.
ANNOTATA.
a Quando et a quo codex exaratus sit, discimus ex adscripta Ant. Assemanii notula: Codex 62 bombyc. foliorum 195, a Josepho Simonio Assemanio ex oriente advectus, Arabice descriptus, auctore Michaele episcopo Atribæ in Ægypto. Tomus I continens Synaxarium ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum, priores sex menses a Septembri ad Februarium complectens. Exaratus est anno Christi 1713 ab Abrahamo Salomone, fabro lignario Ægyptio, ut ex epigraphe ad calcem apposita apparet. Est signata notula: Antonius Simonius Assemanius in Bibliotheca Vaticana linguarum Arabicæ et Syriacæ scriptor, et in Romano Sapientiæ archigymnasio Syriacæ linguæ professor etc. 1788.
b Nobis dies 22 Octobris, ut dictum est Comm. præv. num. 1.
c Id est patris. Vox Arabica respondens scribitur Amba, Syriace aba vel abba. Littera n locum tenet reduplicatæ litteræ b. Confer Assemani Biblioth. Oriental. [Tom. I, pag. 15 et 492.] , ubi docet, abbates dici monachos omnes. In Ægypto titulus ille dabatur quoque episcopis et patriarchis, Copti scribunt Apa: quo titulo, inquit Peyron [In Lexico.] , insigniebantur ascetæ omnes, dum modo non essent Novitii.
d Versio nostra Italica pro Abibus habet Ebliu. Inspicienti textum Arabicum, cujus apographum vel, ut rectius dicam fac-simile (gallice calque) Roma accepi, manifestum fit, vocem, hoc loco confuse exaratam, legi posse Ebliuk. Si tamen vox, ut hoc loco scribitur, conferatur cum eadem voce prout infra exarata recurrit quamque versio nostra Italica ibidem reddit nomine Abib, deprehenditur interpres noster Italus ex vocali i (quæ longiuscula exhibetur) fecisse l, et suppressisse ultimam vocis Arabicæ litteram, ita exhibitam, ut non facile dixeris, quæ et qualis illa sit. Conf. Comm. præv. num. 1, ubi similia notamus de S. Apolline.
e Hoc verum sancti Viri nomen esse probavimus Comm. præv. num. 1.
f Imo Akhmim seu Achmim, quæ etiam Panopolis sive, ait Lequien [Oriens Christ. tom. II, col. 601 et 602; item in Indice Patriarchatus Alexand. — Conf. Quatremère, Mémoires géographiques sur l'Égypte.] , Panis civitas, olim Kemmis et Kemmo, hodie Echmim vel Aschmim, sedes episcopalis in Thebaide. Arabes initio verborum promiscue utuntur a vel e. Præterea redditur nonnumquam simplici littera h, caracter qui communius kh vel ch scribitur [Conf. Georgi. Fragmentum Græco-Copto-Thebaicum Evangelii S. Joan. pag. XXVIII.] .
g In nostro Ms. Simonis Moysis (de quo Comm. præv. num. 2) hæc habentur: S. Abibus et Bala. Mater istius Sancti, vidit in somno hominem, habentem arborem; et plantavit eam in domo sua; et nata est arbor, et produxit fructus; et dixit: Qui manducat ex his fructibus vivat in æternum. Ipsa autem comedit. Et vidit quod fuerant dulces (fructus). Cum autem evigilavit, narravit viro suo, qui etiam viderat eamdem visionem. Concepit et peperit Bala. Porro parentes sancti Bala erant Deum timentes et orabant; colebant Deum genuflectionibus et jejuniis ac orationibus. Paulo post crescebat puer; et vitam monasticam elegit; et fuit tempore sancti Macarii magni; et florebat in magna sanctitate et disciplina.
h Juxta Arabicum, rectius Eblug vel Ebludj seu Ebludtz.
i Abu honoris titulus, quem christiani Arabes tribuunt Apostolis, Patribus aliisque Sanctis insignioribus. Confer Wüstenfeld [Geschichte der Copten, pag. 6. Göttingen 1845.] .
k Sic quidem locus iste habet ex versione nostra Italica. Ast notemus primum nomen Amani idem esse ac Amon, Amonium; deinde textum Arabicum, inhærendo verbis, reddendum hoc modo: Et vidit cum ipso (Amonio) individuum seu sociam, nempe sanctam mulierem; quæ voces sanctam mulierem, non essent proin intelligendæ de B. V. Maria, sed de sponsa ipsius Amonii. Scilicet in Vitis Patrum, ubi de sancto Amon et ejus conjuge agitur [Lib. VIII, cap. 8. Patrolog. Migne, tom. LXXIII, col. 1099 et seqq.] , leguntur sequentia: Cum esset (Amon) parentibus orbatus adolescens circiter viginti duos annos natus, vi a suo patruo mulieri junctus est matrimonio; et cum non posset resistere necessitati, quam ei afferebat patruus, visum est ei et corona redimiri, et sedere in thalamo, et omnia sustinere, quæ fiunt in matrimonio. Postquam autem omnes essent egressi, qui in thalamo et lecto dormituros collocaverant; surgit beatus Amon et claudit fores, et sedens vocat beatam et germanam conjugem et dicit ei: Adesdum, domina et soror; deinde rem tibi narrabo. Hoc, quo conjuncti sumus, matrimonium nihil habet eximium. Recte ergo faciemus, si abhinc unusquisque nostrum seorsum dormierit, ut Christo placeamus, intactam nostram reddentes virginitatem… Quo factum est, ut illa Christi repleta gratia diceret: Ego quoque, domine mi, persuasum habeo fore ut castam vitam libenter agam; et si quid jubes, hoc deinceps faciam. Ille vero: Ego, inquit, jubeo et rogo, ut unusquisque nostrum seorsum maneat. Ea vero hoc non tulit dicens: Maneamus in eadem domo, sed in diversis lectis. Vivens ergo cum ea decem et octo annos in iisdem ædibus etc. Abiit ille postea ut aliam sibi domum faceret. Qui cum ab ea (conjuge) esset egressus, ingressus est in interiora montis Nitriæ: nondum enim tunc illic erant frequentia monasteria, et sibi fecit duos cellarum tholos. Et cum vixisset alios viginti duos annos, et recte summam exercitationis virtutem exercuisset, in vita obiit monastica, vel potius translatus est S. Amon, natus sexaginta duos annos, bis in anno videns beatam vitæ suæ consortem. Confer Acta nostra die 4 Octobris, quo decessores nostri de S. Ammone seu Ammune Ægyptio egerunt [Tom. II Octob. pag. 413 – 422.] . Mortem annectunt anno circiter 350. Nihil mihi videtur obstare, quominus locum hunc Encomii referamus ad S. Ammonium Nitrientiensem ejusque beatam consortem; idque mihi longe melius placet.
DE S. CANDIDA VEL CANDIA V. ET M. EX SOCIABUS S. URSULÆ DERTOSÆ IN HISPANIA.
AN. CCCCLI.
SYLLOGE HISTORICA.
Candida vel Candia, virgo et martyr, Dertosæ in Hispania (S.)
BHL Number: 1536
AUCTORE B. B.
Sanctæ Candidæ meminere hac die Dertosæ (ob sacri Corporis ibidem venerationem) Ferrarius et Saussaius. [S. Candidæ memoria] Ille quidem in Catalogo generali, his verbis: Dertosæ in Hispania sanctæ Candidæ, virginis et martyris. Et in Notis additur [Pag. 414.] : Passa est Coloniæ una cum sancta Ursula. Corpus (imo caput tantum) Dertosæ quiescit et colitur. Hinc accuratius annuntiat Saussaius in Supplemento [Martyrologium Gallicanum, pag. 1184.] : Dertosæ in Hispania Tarraconensi veneratio reliquiarum sanctæ Candidæ virginis et martyris, Coloniæ in solo Gallico laureatæ. Hæc eadem rursus memoratur eodem die apud Ferrarium Friburgi in Brisgovia una cum sancta Flora, itidem S. Ursulæ socia. Notanda est hic solemnis quædam Saussaii hallucinatio (quales cæteroquin non infrequenter in verboso ejus martyrologio occurrunt). Post relata mox verba subdit: Hujus beatæ cœlitis (Candidæ) Reliquiarum pars Friburgi in Helvetia (ubi Basiliensis episcopi et capituli jam hæret, profligata a Basiliensibus civibus catholica religione, sedes) omni honore conservatur cum sanctæ Floræ, ejusdem Candidæ sodalis, venerandis lipsanis. Nullo modo hic agitur de Friburgo Helvetiorum. quo turbatis sæculo XVI religionis rebus, episcopus Lausanensis exul confugit; bene vero de Friburgo Brisgoviæ, quæ, ut observat laudatus Ferrarius [Ubi supra.] , est Sueviæ, nunc episcopi Basileensis sedes, imo Capituli: nam, ut habet Christianus Urtisius [Basil. episcoporum catalogus. Rerum Basil. scriptores minores, tom. I, pag. 315. Basiliæ 1752.] , Philippo de Gundholtzheim episcopo Basiliensi, qui ob turbatas jam admodum res religionis, facem præferente OEcolampandio, electus fuit Telamontii (Delemont) mense Martio 1527, Collegium majoris Basilicæ Friburgum migravit, ipse vero ab electione sua urbem (Basileam) numquam ingressus, Pourrentrutii (Porentrui) sedem sibi delegit. Obiit mense Octob. an. 1553. Conf. P. Richardi Bibliothecam, ubi aliqua de Philippo Gondolphino (ita ibidem scribitur) non satis distincte vel accurate dicta reperies [Bibliothèque sacrée, verbo: Basle. Edit. 1822.] . Conf. etiam Baudrand [Lexicon geographicum, verbo: Friburgum Brisgoviæ. Itenaci 1677.] .
[2] [et reliquiæ in urbe Dertosa,] Est autem Dertosa, Plinio Dertusa, vernacule Tortosa, urbs Hispaniæ Tarraconensis, ad ostia Iberi fluvii in Catalaunia, apud Valentiæ regni confinium [Ibidem, verbo: Dertosa. Conf. Pet. de Marea, lib. II. Marcæ Hispanicæ, col. 125 et seqq. Item, España Sagrada, tomo XLII, pag. 1 et seqq.] . Nostra ætate incolas numerat 11,000, estque adhuc sedes episcopalis [Guibert, Dictionn. Géograph. Paris. 1850.] . Cathedralis, inter alia pretiosa, servat Corrigiam seu Cingulum B. Mariæ virginis (la santa Cinta) ab ipsa matre Dei, ut fert traditio, allatam sæculo XII [Villanueva. Viage literario a las iglesias de España, tom. IV, pag. 137. Matriti 1806.] , de qua officium habetur [Ibid. pag. 141.] . Ferebatur, saltem jam ab ætate Philippi IV regis (ab anno 1621 ad annum 1665 [Art de vérifier les dates, pag. 823 et seq.] ) sacrum hoc pignus ad aulam, quo parturientibus Hispaniæ reginis præsidio esset [Villanueva. Ubi supra, pag. 141 et seq.] . In eadem ecclesia cathedrali est hodie caput S. Virginis Candidæ. Quod qui et quando eo allatum fuerit quantaque sit ibidem in veneratione, docebunt sequentia ex antiquo breviario Dertosensi desumpta, in festo S. Candiæ (ita enim in Lectionibus nuncupatur), atque recitata a P. Villanova ordinis S. Dominici [Ibidem, pag. 147 et seq.] . Priores tres Lectiones agunt de XI millibus Virginum in genere, et in specie de S. Cordula. Tres posteriores sunt hujusmodi: Diffusa autem inter fideles Christi erga sacras Virgines devotione, multæ ecclesiæ per orbem de reliquiis earum obtinere conatæ sunt; ut earum veneratione habere mererentur suffragia, quarum reliquiis piæ religionis præstarent obsequia. Quod Dertusensis ecclesia studiosius devotiusque peregit. Anno siquidem Domini MCCCLI, sexta Aprilis caput B. Candiæ a Coloniensi archiepiscopo Guillelmo (sedit ab anno 1349 ad annum 1362 [Gallia Christiana, tom. III, col. 699.] ) viro utique insigni, eidem Dertusensi ecclesiæ fuit concessum, et ad ipsam debita cum reverentia deportatum. Inter cætera autem, quæ ipsius sacræ Virginis intercessione Deus mirabiliter operatur, tactu capitis plurimi a dolore capitis et gutturis infirmitate aliisque curantur languoribus, ad gloriam Dei omnipotentis et honorem ipsius B. Candiæ virginis. Præcipue autem inter cætera infirmitatum genera, quæ meritis B. Candiæ, tactu illius capitis curantur, sunt scropholæ, quæ collo puerorum puellarumque sæpe gignuntur. Accepta insuper mensura capitis Virginis, filo sive funiculo, et infirmantium circumdata collo, resolvuntur tumores, et languentes sospitate reddita liberantur. Propter quod alienigenarum concepta ad ipsam Virginem devotione pro hujusmodi languore curando, ad habendam in funiculis mensuram capitis, circumponendamque languentium collis, frequentius mittitur; sicque infirmitas ipsa seu ægritudo curatur. Caput beatæ Virginis et Martyris primum fuit depositum in Capella seu Oratorio S. Joannis, quod deinde a S. Candia seu Candida est nuncupatum; ibique permansit usque ad annum 1802, quo translatum est in ecclesiam cathedralem, servaturque in reliquiario [Villanueva. Viage, etc. tom. IV, pag. 142 et seq.] . Tradit Rusco [España, tom. XLII, pag. 144.] , Poncium de Turrella, episcopum Dertosensem mortuum anno 1254, esse sepultum in Capella sanctæ Candiæ, id est quæ integro fere post sæculo ita dici cœpit: quo enim tempore defunctus est Poncius, Capella vel Aula S. Joannis vocabatur [Villanueva. Ubi supra, pag. 142.] .
[4] [prodigiis celebris.] Multa feruntur miracula ope et intercessione B. Candiæ patrata Dertosæ. Sequentia adscribo ex P. F. Antonio Vincentio Domenec, ordinis Prædicatorum [Hist. general de los Santos del principado de Cataluña, p. 192 et seq. Edit. an. 1630.] . Anno 1508 Dertosam venit Joannes Bearn, ex Gallia oriundus, qui scrophulis adeo vexabatur, ut totum haberet collum foratum. Confugit ad benedictam Virginem nostram, nec incassum: ungendo enim pluries collum oleo lampadis, quæ in illius ardet oratorio, brevi sanatus fuit. Anno 1551 Vincentius Ramos Guesped del Hostalete in Catalaunia, in tam gravem domi suæ incidit morbum, ut extrema donaretur unctione; jamjam moriturus B. Candidæ sese commendat et illico recuperat sanitatem. Quatuor post menses ejus uxor sanguinis laborat fluxu tam copioso, ut jam voce destituta jaceret; invocat S. Candidam, ac subito liberatur. Esperanza, uxor viri cui nomen Orta, tantis oculorum doloribus premebatur, ut nihil videre posset, nec uno progredi passu, quin manu duceretur a puellula; S. Candidæ implorata ope, visum recuperat. Puer cadens per scalas gravi percutitur in capite vulnere; et huic S. Virgo præsenti adfuit remedio. Anno 1596 Ursula Domenech, ex oppido Canar, scrophulis admodum cruciabatur; gloriosam invocat Martyrem, seseque, ut consulebant, oleo lampadis ejus inungens, brevi tempore curata est. Michael Joannes Martin, filius Joannis Martin, non aliter nisi baculis subnixus incedere poterat. In his malis, quoniam aliunde spem nullam habebat, cum lacrymis confugit ad B. Candidam. S. Virgo de nocte illi apparet. Ipse terrefactus clamorem edere tentat; jubet illa eum tacere, quoniam jam sanatus est, testaturque se esse sanctam Candidam Dertosensem. Adveniunt mulieres, quæ ægro inserviebant; quem bene valentem inveniunt, de cujus vita modo desperabant. Tum Michael eis narrat, vidisse se B. Candidam, splendidissima luce circumfusam; seque hoc visu repente fuisse sanatum. Constat præfatum miraculum ex charta authentica exarata a Petro Perera, notario Dertosensi et subscripta 18 Decembris 1551.
DE S. CORDULA VIRG. ET MART., S. URSULÆ SODALI. COLONIÆ AGRIPPINÆ.
ANNO CCCCLI.
SYLLOGE HISTORICA.
Quando et quamobrem celebrari cœperit hac die festum S. Cordulæ;
item quando et quomodo inventum et elevatum sit sacrum ejus Corpus, de
quo postea exorta contentio, præsertim Colonienses inter et Viconienses.
Cordula virgo et martyr Coloniæ Agrippinæ (S.)
BHL Number: 1951
AUCTORE B. B.
Martyrologium Romanum hac die annuntiat: Apud Coloniam sanctæ Cordulæ, [S. Cordulæ festum;] quæ una ex sodalibus sanctæ Ursulæ, cum aliarum suppliciis et cœde perterrita se occultasset, ejus rei pœnitens, postridie se ultro patefecit, et novissima omnium martyrii coronam accepit. Sola ex S. Ursulæ sodalibus est S. Cordula, quæ polleat prærogativa, quod ejus festivitas postridie S. Ursulæ tabulis Romani martyrologii consignetur, et olim semiduplici ritu eam universalis ecclesia sit venerata [Crombach, S. Ursula vindicata, pag. 498. Colon. 1647.] . Occasionem præbuit ipsa S. Cordula, apparens Helendrudæ, virgini Deo dicatæ in cœnobio quod Heerse vocatur, tunc in diœcesi Paderbornensi; cui dixit: Ego sum una ex sacro undecim millium Virginum Coloniensium numero, quæ illis martyrio laureatis noctem unam superstes fui, dieque postera sponte me barbaris obtuli jugulandam, ut collegio parthenico meruerim in cœlo gloriosa sociari; sed in terris ab ea me societate mortales eximunt: cum enim anniversario cultu sodalium Martyrum solemnitatem tota celebret Colonia, nulla nominis mei peragitur memoria. Tibi igitur hoc unum impero, ut sanctimonialibus ad corpora nostra devote excubantibus meo denuncies nomine, ut cum sodalium mearum festiva celebritas annuo ritu peragitur, postridie mihi etiam aliquid honoris impertiant. Et Helentrudæ, de nomine percunctanti, offert frontem, in qua distinctis litteris Cordulæ vocem legit. Coloniam igitur divinum oraculum virginibus basilicæ Ursulanæ Helentruda nunciavit; fidem omnes ei tribuere, cujus sanctimoniam Deus miraculis multis confirmavit. Ex eo tempore mos invaluit, ut 22 Octobris S. Cordulæ dies festus ageretur [Crombach. Ibid.] . Auctore Crombachio, id contigit circa medium sæculum XII, cum S. Elisabeth ejus (S. Cordulæ) martyrii 22 Octobris patrati meminerit; sed festum jam ante annum 1135 celebratum, testis est Bruno II, Coloniensis antistes, qui in diplomate illius anni ejus festivitatis ut diversæ jam eo tempore meminit a pridiana solemnitate S. Ursulæ: XV denarii, inquit [Lacomblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins, tom. I, pag. 213. Dusseldorpi 1840. Conf. Crombach. Ubi supra.] de decimis in festo S. Cordulæ exhibentur; imo etiam ante sæculum XI, cum tunc jam scripta esset Passio Ursulanarum virginum quæ incipit Regnante Domino; vult quidem Crombachius Revelationem S. Cordulæ assutam præfatæ Passioni fuisse; ast perperam, ut probatur in commentario de S. Ursula et Sociabus num. 25. Altera vice, sæculo nempe XIII labente apparuit S. Cordula, sed tunc eo fine ut revelaret quo loco ejus mortales exuviæ jacerent reconditæ, quas elevare jubebat. Qui id factum sit, habemus ex libro ms. pergameno vetusto S. Cordulæ Coloniæ, cujus author, qui alibi se dicit humilem et indignum sacerdotem, fuit synchronus Petronillæ, abbatissæ S. Claræ, Coloniæ, quæ vixit circa 1320. Hæc ita notata erant in ipso ms. ad marginem, sed recentiori manu. Quibus admissis, scriptor fere coævus revelationi habendus est, cum hæc contigisse dicatur anno Dominicæ Incarnationis millesimo ducentesimo septuagesimo octavo. Illius narrationem hic subjicimus, suppresso tamen prologo, qui ad rem historicam nullo modo pertinet.
[2] [item, ipsa denuo apparente semel] Fuit frater quidem ejusdem ordinis (Hospitalis Iherosolimitani beati Joannis Baptistæ) domus Coloniensis, nomine Yngebrandus de Rurke, a re nomen habens Yngebrandus (germanice Ungebrant participium, significat latine inustus), qui ardore humanæ, immo verius ardore concupiscentiæ vanæ non adustus; erat enim vir simplex et rectus ac timens Deum et recedens ab omni opere malo. Qui in fratrum congregatione ita boni exempli conversatione prænituit, ut de eo merito dici posset: Ecce homo sine querela, verus Dei cultor etc. Erat etiam miræ patientiæ, magnæ abstinentiæ, qui non solum corpus continua afflixit inedia; verum etiam nec mollibus vestitus, ut suus Baptista, sed lorica ferrea, qua olim cum miles esset sæculi, in armorum exercitio usus fuerat, nunc autem miles Christi, eadem super nudo indutus, nocte et die corpus castigans in Dei redegit servitutem. Hic etiam super humanum modum totus visceribus caritatis diffusus, in meditationibus divinis assiduus, oratione fervidus, contemplatione suspensus, sic quod de eo dici posset, sicut de Daniele: Quia vir desideriorum es tu. Cumque vir Dei prælibatis meritis coram Deo et hominibus annis pluribus claruisset, nocte quadam, cum post multas orationes et vigilias ad refocillandum corpus attenuatum, sopori se dedisset, vidit imaginem quamdam pulcherrimæ Virginis indutam vestibus mirabilibus, auro et gemmis pretiosissimis decoratam, coronam gerens auream in capite suo; a cujus facie splendor quasi solaris esset radiavit. Qua visa frater ille devotus nimio terrore correptus est. Cui Virgo: Noli timere, frater delecte: nihil enim tibi oberit. Ego enim una fui ex ancillis Christi, quæ pro ejus nomine et fide, in septo hujus claustri cum aliis multis sororibus quondam prostrata occubui. Unde peto devote, ut ossa mea, quæ adhuc negligenter jacent abscondita, exhumari procures et producas in lucem. Nec ille, quasi in extasi positus, amplius quidquam ab ea requisivit. Mane autem facto, veniens idem frater apud Priorem domus, cui visionem sibi factam per ordinem enarravit, consulens eumdem super his quid agendum esset. Cui ille: Si visio ista vera est, ut asseris, et si deinceps tibi apparuerit, quære diligenter de loco sepulturæ suæ; quo cognito, quod petivit a te, libenter una tecum exequemur. Et his auditis, recessit ab eo.
[3] [iterumque et tertio,] Nocte vero sequenti, cum se iterum ad quiescendum idem frater reposuisset, superveniens eadem Virgo clarissima, ampliori lumine circumfusa, his eum verbis allocuta est: Quare non fecisti quod petivi? Ac ille respondit: Quia locum ubi fodere deberem ignoravi, et ob hoc prætermisi; unde illum mihi demonstra, et perficiam vota tua. Et ait illi Virgo beata: Prope corylum arborem majorem in pomerio fratrum, in parte orientali recondita invenies ossa mea. Unde quod facturus es, fac citius: tempus enim advenit. Et his dictis sublata est. Mane autem facto, accedens iterum ad Priorem domus recitavit ei revelationem sibi factam, qui exhilaratus nimium super his quæ audierat, dixit ei: Injungo tibi, frater charissime, ut si ammodo te visitaverit, quæras de nomine Virginis; et ex tunc quod postulat concite faciemus, scientes quod non sit illusio fantastica, sed revelatio vera et divina. Acquievit frater Yngebrandus Prioris sui consilio, et vadens incubuit orationibus et vigiliis consuetis, expectans cum mansuetudine et devotione tertiam apparitionem. Superveniente vero nocte, cum idem frater jam oratione fessus post noctis gallicinium caput ad dormiendum inclinasset, venit eadem Virgo stans juxta eum in vestitu deaurato, et coronata diademate mirabiliter renitente. Quæ ait illi: Yngebrande dormis? Ad cujus vocem frater ille expergefactus respondit: Quid placet excellentiæ tuæ, Virgo egregia? At illa: Quotiens volui convenire pigritiam tuam? Quare injunctum tibi officium totiens exequi recusas? Non expedit quod omittis; et si amplius tardaveris, tu et tui meam animadversionem sentietis. Cui ille: Non ita fiat, Virgo gloriosa: faciam enim die crastina quod hortaris, et fecissem citius, si novissem nomen tuum; quod, suplex rogo, dicito mihi, et indefesse tuum desiderium adimplebo. Cui Virgo: Aspice in faciem meam. Ac ille intuitus in eam, vidit in fronte ejus quasi laminam auream, in qua hæc tria nomina erant litteris rubeis exarata: Cordula Virgo Regina, qui ut legit perfectissime quotiens sibi placuit, recidit in faciem suam, tanti luminis fulgore concussus; revolvens diligenter in corde et ore: Cordula Virgo regina; et post modicum a facie ejus elapsa est et disparuit mirum in modum, quod laico illi militi, qui numquam novit apices litterarum, concessum est hæc nomina legere et tamen non intelligere; et hoc extitit divinæ voluntatis, cujus non est altera causa.
[4] [tumuli revelatio] Unde non ausus iterum redormire, ne forte verborum illorum posset oblivisci; in primo pulsu Matutinarum currens illico ad lectum Prioris patris sui, cui ait: Audi, Prior: Cordula Virgo regina. Quibus verbis sæpius coram eo peroratis, divertit se ad alia, oblitus eorumdem. Sed revera non immerito Cordula dicta est: Cordula enim sonat parvam cordam: sicut enim in instrumento musico magis est dulcis, subtilis et delectabilis, sic vox hujus Virginis dulcis est in aure Domini, subtilis et dilectabilis: pausat enim sub umbra Dilecti. Porro senex ille nimio accensus desiderio, nihil discredens in verbis fratres sui, sed mox convocatis fossoribus jussit fieri foveam in loco sibi demonstrato; in qua cum aliquamdiu fossum esset, inventus est pretiosus thesaurus ille reliquiarum, hominibus quidem occultatus sed Deo manifestus, cum diversis insignibus quæ apud corpora sanctarum undecim millium Virginum in locis pluribus consueverat inveniri. Tanta etiam suavissimi odoris fragrantia circa sacrum locum illum respersa est, ut circumstantes se crederent in terrestri paradiso constitutos. (Locus iste, abhinc usque ad finem numeri sequentis, recitatur germanice ad verbum et absque ullo asterisco, in vita Alberti Magni recens edita Ratisbonæ a doctore Joachimo Sighart [Albertus Magnus, sein Leben und seine Wissenschaft. Regensburg 1857. Pag. 218 et 219.] ). Quo viso Prior ille gavisus est gaudio magno; anxius tamen in seipso quid ageret, ne tam magnum negotium minus caute vel indigne videretur attemptasse.
[5] [et corporis elevatio] Unde cum illis temporibus vir reverendus et venerabilis dominus Albertus Ratisponensis episcopus (communiter Albertus magnus audit, fuitque S. Thomæ Aquinatis magister) ordinis fratrum Prædicatorum, professor sacræ Theologiæ, qui illis diebus in scientiis et studiis liberalibus tam divinis quam humanis nulli, ut creditur, secundus habitus, in sancta civitate Coloniensi frequenter moram traheret, eo quod jam senio confectus in ea locum habitationis perpetuæ delegisset; eumdem clericus adiit, consilia ab eo super his petiturus; dimissis medio tempore sacris illis ossibus discoopertis et intactis. Veniens itaque apud dictum pontificem, narravit ei per ordinem hystoriam facti super tribus apparitionibus istis et non minus de sacri inventione corporis. Quibus auditis reverendus ille pater lætabundus efficitur, et exurgens ait: Vadam et ego visurus, quomodo Dominus visiones has magnas opere adimplerit. Et secutus Priorem venit ad domum fratrum. Qui auditis verbis fratris Yngebrandi de Rurke, inventoris Reliquiarum, resolutus in lachrymas, laudans Deum ex intimo sui cordis et illam ymnologiam Te Deum Laudamus inibi congregatis cantari præcepit in excelsis. Ipseque indutus suis pontificalibus elevavit de terra et transtulit easdem reliquias cum omni solemnitate qua decuit in ecclesiam fratrum, et inibi devote peractis missarum solemniis, reposuit eas loco decenti infra chorum, eo quod tunc amplius tamquam novelli de ecclesia non haberent, ad ampliorem ornatum reservandas; ubi tunc ea die et post intervalla temporum ad laudem Dei et hujus beatæ Virginis miracula plurima facta fuisse referuntur, de quibus aliqua vobis intendo disserere, postquam gratiam Priori factam, quem præfatus sum, recitavero. Et merito ille cæteris præferendus est, quia ille ampliori devotione affectus circa sacram Virginem, ejus sacrorum ossium meruit esse coinventor.
[6] [in templo Melitensium equitam;] Prior Henricus, cujus supra memini, post sacrarum reliquiarum inventionem, sæpius a Deo et beata Cordula in orationibus suis postulavit quatenus sibi, se defuncto, sub tumba sacrorum ossium conderetur sepeliri. Non erat tunc temporis fratribus major et amplior orationis locus quam chorus fratrum in quo recondita erant hæc lipsana. Eo modo quo nunc in ecclesia, sed ante fores chori, quoddam tugurium appensum erat, quod vulgari sermone Halla dicitur. Postquam vero senex iste cursum dierum suorum compleverat, de medio sublatus est et sepultus sub eodem tugurio ante chorum. Devolutis vero aliquibus annis, secunda pars ecelesiæ a fundamentis erecta est, quæ dum aliquo modo completa esset et operta tecto novo, licet non magno, ut esset eis chorus spatiosior, transtulerunt tumbam cum suis reliquiis in medium ecclesiæ, forinsecus (chori) super sepulchrum dicti Prioris eam reponentes: ubi usque hodie requiescunt et sic desiderium hujus viri devoti adimpletum est operante Domino nostro Jesu Cristo. Addo ex Proprio Coloniensi anni 1709 ad diem 22 Oct. in nona Lectione de Simplici, ecclesiam S. Joannis Hierosolymitani post memoratam reliquiarum translationem, sanctorum Joannis et Cordulæ cœpisse nominari. In nota quadam ms. Bollandi (ejus enim ridetur manus) leguntur sequentia: Inventionem sacrarum S. Cordulæ reliquiarum agi XVI Kal. Martii (die 14 Februarii) testatur Martyrologium Coloniense: “Item Coloniæ Agrippinæ Inventio S. Cordulæ virginis et martyris de societate undecim millium Virginum sanctarum, quæ anno a Nativitate Domini MCCLXVIII (imo MCCLXXVIII) facta est.” Carthusiani Colonienses in Additamentis ad Usuardum: “Item ibidem Translatio S. Cordulæ virginis et martyris de eadem societate, facta per beatæ memoriæ dominum Albertum quondam Ratisponensem episcopum.” Eadem habet Martyrologium Germanicum. Ejus meminit et ms. Florarium ac Ferrarius, qui tamen perperam Cordubam vocat. Confer Prætermissos hæc die.
[7] [suo tempore puer resuscitatur,] In Ms. pergameno, quo usus hactenus sum, recensentur nonnulla miracula, quæ circa tempus Translationis contigerunt, quæ propterea hic apponenda judicavi, præsertim quod ex modo quo narrantur, scriptoris supra laudati ætas satis manifeste declaretur, ejusque diligentia et sinceritas haud parum commendentur. Parvulus quidam per parentum suorum negligentiam absorptus in Rheno extinctus est; cujus cadaver iidem parentes cum gravi mœrore et planctu ad sepulchrum, unde sacra ossa effossa erant, detulerunt. Flentes, ejulantes et clamantes in altum: Virgo beatissima Cordula, miserere nostri, et consolare nos in hoc infantulo, alioquin præ tristitia moriemur. Similiter et circumstantes pro eodem singuli orationes intimas et devotas effuderunt. Quod cum per modicum temporis spatium continuatum esset, ecce puer ille paulatim aperiens oculos et quasi singultire cœpit et palpitare; nec non velut a suavi somno excitatus, semiridendo respiciens in parentes, ac si diceret: Quare tristis est anima vestra? Si mortuus fui, jam revixi; si perii, inventus sum. Quo viso parentes cum universa concione adstantis populi, levaverunt voces suas in cœlum laudantes Deum, qui ob merita beatæ Cordulæ et orationes plebis adstantis hoc miraculum exercere dignatus est. Unde cum ego conscriptor hujus operis adhuc adolescentulus, viderem frequenter circa parietes hujus ecclesiæ pendere camisiolas infantium et causam quærerem, responsum est aliquando ab astantibus, quibus constitit de facto infantuli submersi, de quo mihi sermo est, quod essent camisiolæ infantium submersorum. Hoc forte verum non erat de omnibus sed de aliquibus: devotæ namque matronæ hujus sanctæ civitatis Coloniensis, a tempore submersionis dicti infantis, habentes partus debiles et ad exitum vitæ temporalis properantes, propter istius miraculi novitatem et ob gratiam similem in illis a sancta Virgine nanciscendam, illuc suspendere talia signa consueverunt.
[8] [puellæ visus restituitur,] Sophia quædam, femina, ut apparuit, satis devota, et annosa, personaliter de se ipsa mihi retulit, quod enarro. Ait enim: Cum essem annorum quinque bene et clare videns, more infantium cœpi morbillare (id est laborare pustulis rubentibus vel alia simili cutis deturpatione [Du Cange, Glossarium. Item. Carpentier, Supplementum Gloss.] ), et in tantum invaluit in me hæc passio, quod jam in facie et toto corpore nimis videbar difformis, insuper et morbilli (germanice rudelen) in oculos meos irruerent, ita quod tandem adeo cæca effecta fui, sic quod nec orbes oculorum videri possent; sed loco eorum carunculæ tantum rubeæ cernebantur. Qua propter parentes mei, quibus satis cara fueram, insolabiliter doluerunt, specialiter mater mea, quæ nec cibum nec potum sumere nec dormire valuit præ dolore. Post octo dies morbillis cessantibus et me convalescente, nihilominus luminibus orbata permansi sicut prius; quo viso parentes mei amplius doluerunt. Evolutis vero pluribus hebdomadis, cum quadam nocte mater mea soporandi gratia se reposuisset apud patrem, meque locasset juxta latus suum, gemens tota nocte nec dormire valens præ dolore, audivit vocem quamdam dicentem sibi: Cur turbaris? Si desiras infantem salvum fieri, defer eum ad oratorium fratrum beati Joannis Baptistæ, ubi alias ossa beatæ virginis Cordulæ inventa fuerunt: hujus cum imploraveris auxilium, recipiet totius cœcitatis omnimodam sanitatem. Quibus auditis mater gavisa non modicum, excitato patre meo, audita sibi per ordinem enarravit. Ad quæ pater respondit: Nec de die comedis nec bibis, sed continue lachrymaris; ideo in tantum virtutem tui capitis evacuas ut in noctibus dormire non valens, phantasticas illusiones patiaris. Et his dictis mater obticuit, non audens eum amplius inquietare. Sequenti nocte simile factum est; et excitato patre et dicto sibi iterum de verbis auditis, dixit ei pater iterum: Videris insanire; somnia sunt de quibus mihi loqueris. Tertia nocte ambobus vigilantibus eadem vox insonuit admonens et exhortans sicut prius; qua audita pater placatus est, committens matri meæ, quod juxta revelationem sibi factam proxima die agere non omitteret, si forte Deus infantis vellet misereri. Mane autem facto detulit me mater mea per ancillam ad ecclesiam fratrum prædictorum, ubi apud tumbam sanctæ Cordulæ de sanctuario ejusdem loca oculorum meorum tergi præcepit. Sed ita nihil perfecit. Tandem procidens ante altare proximum, clara voce profusis lachrymis ex intimo cordis dicebat: Sancta virgo Cordula, subveni huic puero; nec recedam a te priusquam hoc feceris. Tales et hujusmodi voces cum aliquali temporis spacio continuasset, et tam fratres quam populus congregatus instanter idem peterent, et nihil salutis invenirent, tandem quasi attœdiati iterum me ferentes apud tumbam, loca oculorum meorum tergi de sacris reliquiis postularunt. Hoc cum factum esset, illico aperti sunt oculi mei, et visum recepi clarissimum, quo fungor hodierna die, concedente Domino, cui est honor et gloria.
[9] [item alteri;] Item eadem Sophia, quam præfatus sum, simile retulit de sorore sua, quæ etiam adhuc superstes est nomine Catharina. Ait enim: Soror mea, eadem adhuc juvencula, juxta consuetudinem juvenilis ætatis, erumpentibus in eis variolis (pocken), unius oculi visu privata est, eo quod illarum variolarum una ei irruerit in pupillam ejus. Quæ cum nullo medicamine juvari posset, rememorata tandem mater nostra, quomodo ego Sophia adjutorio Dei et beatæ Cordulæ salva facta fuerim; festine sororem meam obtulit ad tumbam ejusdem et fusa oratione ad eam sicut antea fecerat; et ea completa in fide nihil hæsitans, sed de auxilio Dei et Virginis confidens, rogavit oculis sororis meæ prædictæ sacras apponi reliquias, quæ mox sanitatem consecuta est; et illo cæcato oculo ita clare videns et adhuc, dono Dei, videt, ac si illum numquam aliquid caliginis vel morbi fortuiti incidisset. Unde mater nostra repleta gaudio ad sua reversa est, frequenter commonere nos habens, quatenus memores beneficiorum beatæ Cordulæ, eam perpetuo honorare, ei semper servire, crebro grates referre pro nostro posse non cessaremus; quod nacta opportunitate diligenter faciemus, licet heu! sufficienter non possimus, nisi cooperante nobis gratia Jesu Christi.
[10] [lumina visa circa sepulcrum;] De visione candelarum et luminum circa sepulchrum hujus sanctæ Virginis plurima mihi relata sunt; sed quia referentes, ut in pluribus erant simplices, leves et minus authoritatis habentes, ideoque advertere vel sufficienter credere non curavi. Tandem discretiores et fide digniores viri mihi retulerunt, quorum non diu post inventas sacras reliquias, mulier quædam peregrina, et, ut videbatur Deo plena, juxta opinionem eorum, qui eam agnoverunt. Hæc gratia visendi beatorum Magorum corpora, et aliorum loca Sanctorum, quorum lipsana in hac sancta Colonia continentur, de partibus exteris aliquando consuevit advenire, recipi etiam hospitium * apud de Raytputze matronam devotam et vicinam immediatam fratrum prædictorum. (Locus iste plus minus corruptus est; Crombachius noster factum, prout, inquit [S. Ursula vindicata, pag. 894.] , testantur id vetustissima loci Mss., narrans, mutatis tamen verbis, ita habet: Divertebat autem in domum vicinam Cordulani templi). Quæ nocte quadam post Matutinas fratrum surgens more solito ad orationem faciendam, casualiter aperta fenestra sollarii, exposita versus sacrum locum, vidit quatuor candelas cereas et valde luminose ardentes, positas in quatuor finibus loci, unde noviter effossa erant ossa sacra. Quibus visis, mente concussa est, nesciens quid hoc portenderet aut significaret, et dum sic fluctuaret intra se meditando, an sic visa lumina essent naturalia vel miraculosa; sed ad tollendam omnem suspicionem, mox circa totam illam aream respersus est odor suavissimus, sicut odor agri pleni, cui benedixit Dominus; ex cujus suavitate persona illa mirabiliter affecta et divinitus consolata fuit. Post horam vero aliqualem, modicum ante lucanum (Crombachius interpretatur [Ibid.] : Usque ad crepusculum), disparentibus candelis et lumine, reposuit se in commodum suum, nec tamen præ gaudio et admiratione dormire valens. Illucescente vero die vocavit hospitam suam, cui seriem visionis et per olfactum ex parte suavitatis enarravit, nihil sciens de inventione reliquiarum. Cui illa: De odorata quidem aromaticitate ego ipsa aliquando experta sum, sed non de candelis aut luminibus; simile tamen de aliquibus intellexi. Peregrina autem curiosius requirente ob quam causam et quomodo possent hæc fieri; illa ad hæc respondit: Quoniam propter sacra pignora beatæ Cordulæ, ibi noviter effossa, crederet sibi hæc signa cælitus fuisse monstrata. Quo audito gavisa est gaudio magno, gratias agens et benedicens eum, qui est mirabilis in suis sanctis, Dominum Jesum Christum.
[11] [matrona mirum in modum convalescit;] Quo facilius intelligatur prologus in sequentem sanationem, notandum duas imo tres a B. Hermanno Steinfeldiensi recenseri virgines, S. Ursulæ sodales, nomine Cordula dictas [Ibid. pag. 648.] . Prima filia comitis Quirini, estque nostra; altera Aviti filia et soror S. Columbæ; tertia neptis ejusdem Aviti. Duæ etiam effossæ Cordulæ sunt [Ibid. pag. 501.] . Et primum quidem reperta Cordula Aviti filia est una cum sorore sua, et passim credita fuit illa esse, quæ occisa postridie est, idque titulo ejus quidam addiderunt; sed centum annis postea detecta Cordula, Quirini filia, primum magnis prodigiis est, et cœlitus etiam significatum eam in navi dilituisse. Ita Crombachius [Ibid. pag 527. Confer lib. VII, cap. 25, pag. 501 et seq.] , addens sopitam Coloniæ, non tamen alibi, controversiam. Et alio in loco [Ibid. pag. 501.] : Non dubito, quin, re per archiepiscopum vel Albertum Magnum diligenter explorata; pro ipsis (Joannitis) fuerit pronuntiatum. His prænotatis ad verba anonymi scriptoris nostri redeamus. Quadam vice, quædam canonica (ad S. Ursulam primum abbatia fuit feminarum, sub regula S. Hieronymi dein S. Benedicti viventium, quæ demum in canonicas regulares defecerunt [Gallia Christiana, tom. III, col. 771.] et tandem sæculares. Vide supra Acta SS. Ursulæ etc. [Gloria posthuma.] ), sanctarum Virginum zelo ducta, prorupit in verba cum quodam commandatore fratrum, dicto et oriundo de Dune: erat enim materia contentionis eorum de corpore beatæ Cordulæ virginis; illa fortiter firmante quod esset apud eas; isto e contra fortius contradicente et probante per revelationes factas fratri suo (et) miracula plurima subsecuta. Quæ omnia illa nihil pendens, cœpit iterum de sua sancta Cordula replicare; ille vero videns illam in suo proposito infatigabiliter persistere, tandem dixit ei: Ut quid multa verbositate variamur inaniter? Experiamur hujus dubietatis veritatem non verbis sed factis: cujuscumque Cordula prior infra dimidii anni spacium miraculo coruscaverit, illa sit vera nobis Cordula. Possible tamen est plures in sacrarum Virginum consortio fuisse Cordulas, sicut plures Ursulas, et aliarum Virginum plura nomina æquivocaliter consonantia. His et hujusmodi verbis hæc virgo contenta fuit. Valedicentibus sibi invicem et consentientibus conditione prædicta ad sua quilibet eorum repedavit. Evolutis tribus mensibus contigit matronam quamdam nobilem in partibus Hollandiæ graviter infirmari. Quæ omnino ad mortem disposita, simul est consilio et auxilio medicorum destituta; revolvens tamen intra se: Mihi adhærere Domino Deo bonum est et Sanctis suis; sed cum nihil proficeret, astitit quædam persona religiosa, consulens eidem quod (si) voveret beatæ Cordulæ quiescenti apud domum fratrum sancti Joannis Baptistæ in Colonia aliquod servitium se facturam, ex hoc citius posset Dei et ejus adjutorio consequi sanitatem. Quod cum illa devote et profusis fecisset lachrymis, extemplo salva facta est. Nec immemor postea accepti beneficii misit ei, pro vicissitudine sibi impensa, pretiosam coronam suam, qua hodierna die sanctum regale caput ejus adornatur. Quam accipiens commendator ille, et super dignatione sibi facta a sancta Cordula valde lætificatus, tulit illam apud domicellam sanctarum Virginum de qua supra dictum est, et enarrato sibi facto per ordinem, ostendit ei coronam, quam sibi lucrata fuerat sua sancta Cordula. Qua visa stupuit puella, et gemens conversa retrorsum, dixit se verbis illius adhibere fidem, et non solum propter coronam et miraculum narratum, sed propter apparitionem sibi quamdam de eodem sibi factam, quam quia longum esset enarrare, ne tædio assiciamini, prætermitto, laudans tamen Dominum Jesum Christum in operibus suis, cui est honor et gloria. Nota in Auctariis Usuardi apud Sollerium ex codice Hagenoyensi annuntiari: Ipso die (XXII Oct.), sanctæ Cordulæ virginis cum aliis pluribus, quælig; fuerunt de consorcio undecim millium Virginum. Quæ fuerunt perterritæ nomine mortis et latuerunt per noctem in navibus; ubi (autem) viderunt alias Virgines gloriosas cælum conscendere, sponte sequenti die carnificibus se tradiderunt; (attende verba sequentia) quæ cum aliis Virginibus sepeliri non poterant et ideo illæ non requiescunt in ecclesia Hospitaliorum, ubi plura per earum merita facta sunt miracula. Putem mendum esse, et expungendam particulam non, secus dictio non cohæret. Aliæ enim Virgines non sepultæ fuerunt in ecclesia Hospitaliorum, sed S. Ursulæ. Deinde vox ubi refertur obvio et naturali sensu ad ecclesiam Hospitaliorum. Ut quid autem eo loci plura facta miracula, nisi quia ibidem illæ requiescunt? Cæterum codex Hagenoyensis conscriptus fuit anno 1412, ducentis proinde et eo amplius annis post historiam Revelationis, estque notæ non valde bonæ. Hujus martyrologii collector, inquit Sollerius [Martyrologium Usuardi. In Præfatione, pag. LX.] , non magnam retulit laudem, nescio quas historias passim commiscens. Redeo ad miracula.
[12] [captivis solatium affertur.] Senex quidam venerabilis et discretione maturus, hoc mihi miraculum recitavit. Religiosa quædam persona, de vita et conversatione illarum puellarum, quas in vulgari nostro Beghinas nominamus, servivit cuidam militi in Castro quodam juxta oppidum dictum Arwilre (sic) manenti. Turris vero castri illius in inferiori sua parte nimis immunda; unde captivi in ea positi a venenosis vermibus, serpentibus, bufonibus et similibus pœnas intolerabiles pertulerunt. A quibus dum hæc puella ploratus et ululatus varios frequenter audiret, compuncta corde, cogitavit quomodo captivis illis de remedio posset providere. Verum cum aliquibus annis rumor fuisset de Inventione sanctæ Cordulæ, venit illa Coloniam peregrinationis causa; et visitatis hinc inde sacris locis, decrevit tandem adire sepulchrum sanctæ Cordulæ, non immemor captivorum Domini sui. Sumpto secum saculo uno, implevit eum de terra unde noviter sacra ossa effossa erant. Expleta vero peregrinatione, et aliis negotiis sibi incumbentibus, reversa est ad Castrum domini, deferens secum ruder, quod de sacra fovea sustulit; et post horam, ignorante domino, sparsit illud in profundum turris illius; et ecce subito fugata sunt illa venenosa animalia, nec ibi postmodum visa fuerunt. Animadvertite et gratias Deo agite, quod locus iste idem habet a Deo privilegium, quod sanctum illud cœmiterium sanctarum aliarum undecim millium Virginum. Et merito dixi: Sanctum cœmiterium. Sanctum namque in una sui ethimologia quasi sanguine tinctum dicitur. Et propterea victimæ et holocausta legis veteris, quia sanguine tincta, olim Sancta vocabantur; simili modo hæc loca Sancta dici possunt, eo quod ipsa sanctarum Virginum et Martyrum sanguine tincta sint et copiose delibuta. Multa quidem et alia miracula Deus fecisse dicitur in hoc loco et alibi ad laudem beatæ Cordulæ virginis; sed quia mihi de illis sufficienter constare non potuit, ideoque prorsus scribere prætermisi.
[13] [De anno præfatæ Inventionis,] Inventum est autem corpus sanctæ Cordulæ virginis præsidente sedi apostolicæ domino papa Johanne XXI, et reverendo patre domino Syfrido archiepiscopo Coloniensi, nec non regnante glorioso principe domino Rudolpho Romanorum rege, anno Dominicæ Incarnationis millesimo ducentesimo septuagesimo octavo, in die beati Valentini martyris, id est die 16 Julii, quo celebratur festum S. Valentini Trevirensis episcopi et martyris. Hactenus Ms. Coloniense, missum inde ad nos a P. Jacobo Kritpaet S. J. anno 1662 mense Novembri, ut aliquis prædecessorum nostrorum manu sua codici adscripsit. Ad annum tamen Inventionis quod attinet moveri posset difficultas, quod illa facta dicatur præsidente Joanne papa XXI… anno 1278: ast obiit Joannes 16 Maji anno 1277 [Acta SS. Propyl. Maii, in Conatu chronico-hist. pag. 59. — Item Novaes, tom. III, pag. 264.] ejusque successor Nicolaus III electus fuit 25 Novembris ejusdem anni [Propylæium. Ibid. pag. 60.] . Differentia tanti non est, ut auctor sæculo XIV scribens, non facile de hujusmodi lapsu excusetur; idque eo magis quod cætera concordent. Siffridus Coloniæ sedit ab anno 1275 ad ann. 1297 vel 1298; Rodolphus solium conscendit sæculo XIII haud valde provecto, mortuusque est anno 1291 [Biographie universelle.] . Fratres quoque S. Joannis Colonienses statim sepulcrali lapidi, qui adhuc in pomario S. Cordulæ superat, sequentem inciderunt epigraphen: Hic inventum est corpus B. Cordulæ virginis et reginæ, quæ post mortem SS. Virginum in navi latuit, præsidente Joanne papa XXI nec non reverendo etc. ut supra [Crombach, pag. 501.] . Eamdem inscriptionem habemus ad calcem codicis nostri, ex quo desumpsimus hactenus dicta de revelatione corporis sanctæ Virginis et Martyris.
[14] [et altero corpore S. Cordulæ Viconii,] Jam innui num. 11, exstitisse nonnullam contentionem de possessione sacrarum B. Cordulæ exuviarum, illius scilicet quæ altero post commune martyrium coronata est die; hinc illas sibi vindicantibus Ursulanis sanctimonialibus, illinc hospitalariis S. Joannis seu, ut postea dicti sunt, Melitensibus equitibus. Hac sopita Coloniæ disceptatione, renovata est, inquit Crombachius noster [Ursula vindicata, pag. 903.] , controversia paucis abhinc annis Colonienses inter et Viconienses ordinis Præmonstratensis prope Valencenas. Hi eam (S. Cordulam) sibi vindicant; primo quia centum annis antequam apud S. Joannem altera reperta est, Coloniensium recepta opinione, ut ea ipsa Cordula, quæ postridie occubuisset, fuit honorata; secundo quia Deus eam miraculis illustravit, et adhuc, testibus archiepiscopis, spirant sanctæ Cordulanæ exuviæ odorem suavissimum. De quibus latius jam tractandum. Scilicet ex quodam documento, apud Adrianum David citato [Martyrologium Usuardi. In Præfatione, pag. LX.] , discimus quando et a quo corpus S. Cordulæ Viconium fuerit allatum: Frater Nicolaus de Valencensis, religiosus hujus venerabilis conventus (Viconiensis) pietatis affectu compulsus est visitare partes Alamaniæ et impetrare precibus improbisque laboribus multas sacras reliquias, aliqua nec non gloriosa corpora sanctarum undecim millium Virginum Coloniensium Episcoporumque una cum eisdem coronatorum. In quarum etiam acquisitionem plures istius loci fratres, quorum nomina non distincte reperiuntur, fideliter, ut jam notum est, laboraverunt, relinquentes successoribus suis exemplum augmentandi ecclesiæ decorem et totius populi christiani devotionem. Rediit autem prædictus frater Nicolaus ab Aquisgrano obtentis reliquiis, in Octavis earumdem Virginum ab anno Incarnationis Domini 1236. Sciendum vero est quod istæ sacræ reliquiæ requiescunt in fenestris hujus templi superioribus. Sequitur designatio locorum, quibus singulæ reliquiæ sint depositæ; et speciatim habetur: In 13 (loco) de sancta Cordula.
[15] [quod solemniter translatum,] Quæ quidem ibidem permanserunt ab anno 1260 usque ad annum 1631, quando situ suo movendæ fuerunt, quo ecclesiæ chorus ampliaretur [Trésor sacré de plusieurs belles et précieuses reliques conservées et honorées en l'abbaye de Vicoigne, auctore Adriano David, ejusdem abbatiæ monacho. Valencenis 1634. Pag. 80.] , ut etiam constat ex sequenti Instrumento RR. DD. Pauli Boudot, episcopi Atrebatensis [Ibid. pag. 81 et seq.] : Notum facimus universis quod nos anno Domini millesimo sexcentesimo trigesimo secundo, mensis Maji die quarta … processerimus ad visitandas sacras reliquias in viginti sex capsulis, suo numero per ordinem notatis, quæ in sublimi parte muri chorum ecclesiæ ambientis intra parvulos fornices decenter collocatæ, fuerunt nuper repertæ, dum ampliando choro prædictus murus destrueretur. Quas quidem capsulas firmiter clausas reperimus, et in iis, jussu nostro et in nostra præsentia patefactis, reliquias sacras huic tabulæ, cui nostræ præsentes infiguntur, conformes et correspondentes invenimus. Et visitatis parvulis fornicibus, qui in sinistra parte chori supererant, et consideratis imaginibus in tabella depictis, quibus prætacti fornices claudebantur; censuimus eas in loco tam sublimi fuisse repositas ad earum securitatem, et nihilominus expositas populo ad cultum et venerationem. Ideoque permisimus et tenore præsentium permittimus easdem, per nos, ut præmittitur, visitatas, populo exponi ut debitus eis honor reddatur et glorificetur Deus in Sanctis suis etc. Datum Valencenis die 14 Maji anno 1632. Advenerunt quoque per id tempus Viconium RR. DD. Cameracensis, Tornacensis, Namurcensis et electus Audomarensis antistites, qui particulas nonnullas reliquiarum illarum et in specie S. Cordulæ ad suas quisque ecclesias detulerunt.
[16] [suavem spiravit odorem;] Qui autem res peracta sit, eorum sequentes litteræ docebunt: Franciscus … archiepiscopus et dux Cameracensis, Maximilianus episcopus Tornacensis, Engelbertus episcopus Namurcensis et Christophorus electus episcopus Audomarensis … salutem in Domino. Ad majorem Dei et Sanctorum gloriam notum facimus per præsentes et testamur, quod anno Domini millesimo sexcentesimo trigesimo secundo, mensis Maji die decima in cœnobio Viconiensi ordinis Præmonstratensis, diœcesis Atrebatensis existentes, et intelligentes a Reverendissimo Domino Paulo Boudot, Atrebatensi episcopo illic præsente, quod paucis ante diebus visitasset plurimas capsulas in sublimi murorum chori ecclesiæ prætacti cœnobii parte repertas, in iisque admodum insignes invenisset Sanctorum reliquias; nos uti par est pia erga Sanctos et sacra, quæ nobis ab ipsis sunt relicta, pignora succensi devotione, contulerimus ad locum, ubi repositæ asservabantur dictæ capsulæ, quarum nonnullæ in præsentia nostra, simul cum reverendis dominis Matthia Viconiensis, Jacobo Hasnoniensis, Philippo sancti Joannis in oppido Valencenensi, et Philippo sancti Salvii monasteriorum abbatibus, adstantibus pluribus aliis … fuerunt apertæ et nobis monstratæ Sanctorum præclaræ et omni cultu ac veneratione dignæ reliquiæ: ex quibus particulas desideravimus et cum affectu nobis gratiose donari postulavimus, partim altarium consecrationi, partim accendendæ fidelium devotioni, impendendas. In qua petitione nostra eo majori studio perseveravimus, quod patefacto loculo plumbeo, in quo recondita sacra ossa cum hac inscriptione: De sancta Cordula (quæ inter undecim millia Virginum postrema profuso sanguine refertur martyrio coronata) claudebantur, suavem odorem undequaque diffundi sensimus, quem et circumstantes sese percipere testabantur. De quibus et aliis nonnullis dono præfati R. D. Abbatis Viconiensis cum religiosa animorum lætitia et gratiarum actione ad finem, de quo superius, accepimus, benedicentes Deum, qui nos experimento tam evidenti docere voluit, quod Sancti ejus sint sicut odor balsami ante ipsum. In quorum omnium fidem etc. Datum Valencenis die 14 Maji 1632. Erat signatum: Franciscus Van der Burch archiep. Cameraci, Maximilianus Vyllani a Gandavo episc. Tor., Engelbertus des Bois episc. Namurc., Christophorus electus episc. Audomarensis [Ibid. pag. 86 – 89.] .
[17] [unde magna contentio Viconienses inter] Quibus ita fideliter exhibitis subdit Adrianus David [Ibid. pag. 106 et seqq.] , Viconii haberi SS. Virginum Coloniensium fere corpora duodecim, atque inter illa corpus S. Cordulæ, postridie passæ, ut testantur RR. DD. Episcopi præfati; atque id ipsum, inquit, perpetuo nobis tradiderunt prædecessores nostri, et ita esse revera nos hodie etiam credimus. Objicit deinde sibi Coloniensium prætensionem, qua volunt corpus S. Cordulæ, quæ sequenti die passa est, translatum fuisse anno 1278 ab Alberto magno, et asservari ad sanctam Cordulam. Reponit autem, ipsos canonicos collegiatæ S. Ursulæ in eadem urbe id negare, sibi vindicantes reliquias ejusdem S. Virginis Cordulæ. Præterea notat in abbatia Marchianensi ad Scarpum haud procul Duaco [Nova Gallia Christiana, tom. III, col. 393.] , ordinis S. Benedicti pariter ejusdem nominis asservari corpus. Unde, inquit, evidenter sequitur, in agmine Ursulano plures fuisse Cordulas; ac denique concludit his verbis: Sane difficile admodum foret, statuere, quæ ex eis sit illa S. Cordula postridie passa. Certe nos nostrum sanctam Virginem possidebamus, annis plus centum antequam utraque Cordula Coloniensium sive quæ ad S. Ursulam sive quæ ad S. Cordulam, innotuisset (exageratur annorum numerus, cum Viconium allatæ reliquiæ primum sint anno 1236. et Inventio S. Cordulæ in horto FF. Joannitarum sit facta anno 1278). Denique nostra seu possessio seu sententia fundatur in communi opinione, quæ apud Colonienses erat, quando nos sacro corpore illo donarunt; et confirmatur haud sane parum ex prodigio, cujus testes fuerunt, præter plures alios, quinque omnino episcopi, ut ex præcitatis horum litteris plane constat Equidem fateor, minime spernendas videri rationes adductas, præsertim illas quæ desumuntur ab antiquiori possessione sacri corporis, et ab opinione Coloniensium, quando illius facta translatio in Hannoniam est.
[17] [et Colonienses.] Reponit autem Crombachius [Ursula vindicata, pag. 903.] : Joannitæ Colonienses utrumque dant libenter Viceniensibus: primo Colonienses errore ductos, centum annis Viconiensem illam pro Cordula postridie occisa coluisse; effossa vero altera apud DD. Joannitas, et clarioribus pro ea testimoniis etiam divinis inventis, mutasse opinionem; ipsas adeo Ursulanæ basilicæ Virgines, quæ pertinacius obnitebantur, divino etiam responso monitas (vide supra n. 11) nullam deinceps in hunc usque diem litem movisse Joannitis. Alterum etiam Colonienses concedunt, nempe prodigioso odore Viconiensem S. Cordulam a Deo nobilitatam; interim si de miraculorum multitudine, varietate, præstantia contendatur, ipsique ea tantum proferant, quæ quatuor ab inventione Cordulæ annis contigerunt; longe se sperant judicio etiam adversariorum fore superiores: nam præter septem (in codice nostro sex tantum describuntur) illustriora miracula, quæ autor inventionis S. Constantiæ (qui idem ac Inventionis S. Cordulæ est) fusius memorat; septuaginta alia in variis mss. codicibus apud patres Carthusianos Colonienses latine referuntur; eadem aliquot jam sæculis in tabella ecclesiæ, Germanico scripta idiomate, ad S. Cordulæ tumulum appensa videre licet. Hæc ita Crombachius quasi per modum præfationis, ubi de miraculis S. Cordulæ dicturus est. Quæ autem ejus sit de ipsa controversia mens, non rotunde enuntiat. Propendet tamen evidenter in partes FF. Joannitarum. Fundantur itaque Colonienses in revelatione ipsius S. Cordulæ, et in miraculis sane plurimis ab eorum S. Virgine et Martyre obtentis, quorum habemus Germanica lingua elenchum, Coloniæ typis excusum anno 1662. Recensentur sanationes omnino sexaginta septem; et in Monito ad lectorem [Ibid. pag. 35 et seq.] dicuntur probabiliter collectæ et descriptæ circa annum Christi 1480 vel 1500.
[Annotata]
* hospitio
DE S. VERECUNDO EPISCOPO VERONÆ IN ITALIA.
AN. DXXII.
SYLLOGE HISTORICO-CRITICA.
Ejus hodie celebratur festum; res vero gestæ valde obscuræ; reliquiæ in hunc diem servatæ.
Verecundus, episc. Veronæ, in Italia (S.)
AUCTORE B. B.
Solicite attendentes, quod clarissima hæc civitas Veronensis, [S. Venerandus, cujus hodie festum celebratur,] triginta sex sanctissimorum Antistitum suorum, qui Beatorum in catalogum relati fuerunt, glorioso munere decoratur, qui tamen gregatim negligentius, et non sine maximo ingratitudinis vitio, nimis frigide et indecore celebrantur; quapropter, habito prius reverendi hujus capituli ac totius synodalis congregationis venerandi cleri Veronensis consilio pariter et assensu, prælibatos sanctissimos triginta sex Episcopos et eorum quemlibet suis infra scriptis diebus, sub duplici venerabili officio ecclesiastico per universas hujus civitatis et diœcesis Veronensis ecclesias et ecclesiasticas utriusque sexus personas … perpetuis futuris temporibus, annis singulis devote, solemniter et inviolabiter celebrari volumus etc. Ita Synodalis Constitutio edita in episcopali palatio Veronæ 1503 die Mercurii XV Februarii [SS. Episcoporum Veron. antiqua Monumenta, coll. Valerio, fol. vers. 1 et fol. rect. 2. Venetiis 1576.] , in qua assignatur pro festo S. Verecundi dies 22 Octobris [Ibid. fol. vers. 12.] . Pauca ad nos de sancti Viri hujus gestis pervenerunt. Verecundus, inquit Raphael Bagata [Ibid. fol. rect. 43.] , Veronæ episcopus, episcopalis muneris laude ornatus, ecclesiæ cultum amplificare ejusque dignitatem tueri maxime studuit. Omnes hujus vitæ cupiditates spernens, cœlestes voluptates animo et meditatione anticipabat, et precibus mirifice delectabatur. Obiit undecimo calendas Novembris (22 Octobris), sepultus fuit in basilica sancti Petri in Arce. Et rursus, ubi de singulis XXXVI SS. Episcopis Veronensibus [Ibid. fol. vers. 12.] : S. Verecundi corpus requiescit in ecclesia S. Petri in Arce, ut ex lapide marmoreo ad latus majoris altaris ad meridiem constat, in quo hæ litteræ sunt incisæ: Hic requiescit in pace sanctæ memoriæ Verecundus episcopus, et ex Arca parva lapidea rubei coloris cum operculo et basi albi coloris, et fenestella ferro munita prope supradictum lapidem, in qua hæ litteræ sunt incisæ: Corpus sancti verecundi episcopi. Ferrarius eadem fere habet ad verbum [Catalogus SS. Italiæ, ad 22 Octob.] . Nec mirum siquidem, ut fatetur, hauserit ex libello Augustini Valerii episcopi Veronensis, de Sanctis ecclesiæ Veronen., eodem scilicet quem supra citavimus, sed sub vero suo titulo. Onuphrius Panvinius, ita habet [Antiquitatum Veronensium, lib. IV, cap. 20, pag. 119. Veron. 1647.] : Floruerunt Justino seniore et Justiniano magno Augustis, Theodorico vero et Atalarico regibus in Italia Gothorum, sancti Veronenses episcopi Verecundus et Valens, quemadmodum ex eorum epitaphiis intelligi potest. E queis Verecundus, vir pius religione, doctrina et morum gravitate urbem nostram mirum in modum illustravit. Obiit vero in pace XI kal. Novembris … anno Christi DXXIII, sepultusque est in æde omnium vetustissima S. Petri in Arce supra theatrum vetus fabricata, cujus tumulo hoc incisum est epitaphium (ut supra Hic requiescit etc.). Vacavit tum Veronensis sedes mensem I, dies XV. Verecundo … VI Idus Decembris ejusdem anni suffectus est S. Valens. Panvinium sequitur Ughellus [Italia sacra, tom. V, col. 697.] , ne una quidem voce mutata, si tamen excipias numerum dierum, quibus sedes Veronensis vacasse dicitur: Panvinius ponit dies XV, Ughellus dies 25. An hic forte mendum? Sed quidquid sit, neuter numerus est accuratus. Nam ab 11 kal. Nov. seu die 22 Octobris, quo uterque scriptor asserit obiisse S. Verecundum, usque ad VI Idus, id est diem 8 Decembris, quo S. Valens illi suffectus est, habetur intercapedo dierum XVII. Putem Panvinium confudisse VI Idus cum sexto Decembris; ita enim sedes vacasset mensem dies XV.
[2] [episcopus fuit Veronensis;] Atque hæc sunt quæ ex variis colligere de S. Verecundo licuit; nec quidem omnia et singula æque probata. Apud Ughellum, S. Verecundus ordine successionis XXXVI ponitur [Ubi supra.] ; ast notat Coletus [Ibid. col. 672.] , Ughellianam seriem uberem quidem esse, sed indigestam satis atque implicatam. Juxta Ferrarium [Catalogus SS. Italiæ.] , S. Verecundus episcopus Veronæ XXXII est; Joannes Bapt. Biancolini eum ordine XXXI recenset [Notizie storiche delle Chiese di Verona. Libro primo, pag. 169. Veronæ 1749.] ; monetque [Ibid. pag. 164.] in tantis, quibus episcoporum Veronensium series chronologica obvolvitur, tenebris, se, post primos octo episcopos (quorum successio habetur ex rithimica quadam Veronæ descriptione, regnante Pippino, Caroli M. filio, ab anonymo auctore elucubrata [Vide Maffeium apud Ughellum, tom. V, col. 672.] , quæ latuit Ughellum) exhibiturum sequentes præsules usque ad annum 750, prout ab aliis scriptoribus fuerunt in catalogum redacti. Qui illi sint scriptores, non dicit Biancolinus; ast plurimum differunt ab Ughello, quem asserit non mereri fidem, nisi dum agit de episcopis qui sederunt post annum 1225 [Notizie. Ubi supra, pag. 164.] . Neque ad annum mortis quod spectat, omnino concordant scriptores. Panvinius et Ughellus, ut vidimus, eam ponunt anno 523, uti et Perettus [Apud Valerium, pag. 53, item pag. 57.] ; paulo aliter Biancolinus: mortuus est, inquit [Notizie, pag. 169.] , anno 552 die 22 Octobris; Ferrarius hoc loco mendosus est: circa annum salutis 33. Raphael Bagata [SS. Episcoporum Veron. antiqua monumenta. Apud Valerium locis supra citt.] de anno obitus silet. Putem aliud haud haberi argumentum, quo de mortis tempore statuatur, præter epitaphium sancti Valentis, qui ab omnibus S. Verecundo datur proximus successor. Reperitur illud in ecclesia S. Petri de Arce, estque, referente Panvinio [Antiquitates Veronenses, pag. 120.] , hujus tenoris: Hic requiescit in pace sanctus Valens episcopus, qui vixit annos plus minus XXXXV, et sedit episcopatum (sic) an. VII, menses VII et dies XVIII, et recessit sub die VII kal. Augustas (26 Julii) post consulatum Lampadi et Orestis clarissimorum virorum, Indictione VII. Ast observat Biancolinus [Notizie, lib. 1, pag. 130.] hanc Panvinii lectionem minime esse accuratam. Quamvis, inquit, lapis ille non ita jam sit integer, non tamen adeo est læsus, ut non clare cernatur Panvinium in numeris plurimum fuisse hallucinatum. Testatur deinde vir eruditus, se quanta fieri potuit diligentia, curasse ut inscriptio, qualis sua adhuc erat ætate, ad amussim redderetur, cujus et ectypum Notitiis suis inseruit cum hac interpretatione: Hic requiescit … qui vixit annos plus minus LXXXV, et sedit episcopatum annos VIII, menses VIII et dies XIX et recessit sub die VIII kal. Aug. post cons. Lampadi et Orestis … Ind. IX. Unde sequitur, omnes omnino siglas seu notas numericas a Panvinio lectas, esse falsas. Addit Biancolinus erroris præcipuum fontem in eo positum, quod ille notam numericam, quæ formam græci characteris habet, confuderit cum nota romana V, dum reapse æquivalet VI. Insuper in ectypo Biancoliniano clare exprimitur ætatis annus 85, non vero 45, ut docet Panvinius. Denique dies VII vel VIII kal. Aug. post consulatum Lampadi et Orestis concurrit cum anno Christi 531 [Art de vérifier les dates, pag. 336.] , cui ex Tabulis ordinariis [Ibid. pag. 11.] convenit Indictio IX, non autem VII. Hæc si admittantur, obitus S. Verecundi adscribendus erit anno Christi 522, ut comperiet, quisquis contulerit diem depositionis sancti Valentis cum annorum et mensium, quibus præfuit, numero.
[3] [de quo plura referuntur non satis probata;] Longe alia leguntur in Opusculo de sanctis Veronensibus, quod edidit anno 1817 R. D. Joannes Jacobus March. Dionisi, canonicus Veronensis. Summa narrationis est hujusmodi. Regnabat in Italia impius Theodoricus rex arianus, qui sedem suam fixerat Veronæ. Hoc illi ante omnia erat in votis, ut per universam ditionem suam episcopi eligerentur Arii sectatores, nec pauci jam erant hujus dogmatis viri, qui ecclesiis præsidebant. Non tamen ita Veronæ, ubi infulas tenebat S. Theodorus. Hic, convocatis populo et clero, successorem sibi designavit omnium cum approbatione S. Verecundum. Mortuo itaque S. Theodoro, S. Verecundus cathedram conscendit. Ariani, spe sua delusi, incredibiliter furentes, Theodoricum adeunt, ejus animum, jam in fideles satis acerbum, magis magisque exasperant, ex eo præsertim capite, quod Theodorus vivens sibi delegisset successorem, non sine regiæ, ut aiebant, majestatis vituperio. Cum tamen facile perciperent, Theodoricum non adeo paratum esse, ut contra Veronensem Præsulem gravius quid susciperet, impulerunt illum, ut sanctum Episcopum mitteret Ravennam, ubi concilium indixerat celebrandum occasione tumultus populum inter et Hebræos orti; quod tamen, renitente summo pontifice, habitum non fuit. Ast Verecundus probe intelligens, quo hæretica illa astutia spectaret, regio paratum se præbet obtemperare quidem mandato, verum simul etiam præcavere malo a sectariis intento. Quapropter congregat populum cum clero, quibus persuadet, ut sibi, quoniam abesse cogitur, substituerent S. Valentem, qui die dominica, 6 mensis Novembris anno 522 onus subiit episcopale, accepta consecratione de consensu comprovincialium præsulum. His peractis Ravennam discessit S. Verecundus, ubi permansit, donec anno 524 Constantinopolim petiit una cum S. Joanne papa, conveniendi causa imperatorem Justinianum, qui præfato anno lege caverat ne Ariani ecclesias haberent. Ex oriente redux, substitit iterum Ravennæ, sive quia ita suadebat prudentia, sive quia judicabat se ecclesiæ profuturum amplius ibi quam Veronæ. Interim furebat Theodoricus. Neci dabat S. papam Joannem, Boetium, Symmachum, primarios rei catholicæ per id tempus in Italia defensores. Qui autem ipse S. Verecundus sævientis tyranni manus evaserit, nemo facile dixerit. Dum ergo procul Verona exul degeret sanctus Episcopus, Ariani tempus opportunum judicantes, perversa exequi consilia statuerunt, sui dogmatis eligentes pontificem. Ast ecce adest S. Valens, qui vices exulantis pastoris impleret. Furibundi Theodoricum conveniunt sectarii, ejus animum incendunt, adeo ut imperet is ecclesiam S. Stephani, in qua tunc erat cathedra episcopalis, funditus everti, catholicosque dire vexari. Hæc dum duravit procella, latuit S. Valens in cavernis montis S. Petri, ex quibus aditus erat ad oratorium in cacumine positum. Tandem extincto Theodorico die 29 Augusti 526, successit Athalaricus et cum eo pax reddita ecclesiæ est. Tum vero rediit a longo exilio S. Verecundus, cui cum jubilo obviam occurrit plebs catholica universa cum clero et S. Valente, primario suo pastori congratulatura, eumque deducunt usque ad præfatum oratorium S. Petri, in quo sedes jam erat pontificalis. Exinde SS. Verecundus et Valens cœperunt simul ecclesiam Veronensem administrare ejusque multiplicia, ab Arianis illata vulnera curare, usque dum die 24 Julii an. 531 extinctus est S. Valens ætatis anno 85, sepultusque ad S. Petrum in Arce. Supervixit S. Verecundus annis paulo plus duobus, diemque obiit supremum 22 Octobris anno 533, regnante Athalarico et Justiniano Augusto Consule III. Atque hæc ita quidem R. D. Dionisi; quæ unde hauserit vel acceperit prorsus ignoro. Id certum nihil tale reperiri in antiquis, quæ supra laudavimus, monumentis, in quibus passim S. Valens successor datur S. Verecundo. Penes ergo reverendum canonicum sit fides narrationis, cujus equidem vadem me nullo modo facere ausim. Vide Syllogem S. Theodori a Stiltingo nostro ad diem 19 Septembris scriptam [Acta SS. tom. VI Septemb. pag. 23 – 26.] , ubi concluditur nihil certi nec de gestis nec de ætate S. Theodori statui posse. Et additur ex Aloysio Lipomano, quondam Veronensi episcopo [Ibid. pag. 25.] : Sanctos meæ ecclesiæ non solum hæc civitas, sed pene totus mundus veneratur et suspicit; sed ego eorum vitas, quales habentur, si in medium proferrem, non modo contra institutum meum agerem, verum etiam omnibus me ridendum exponerem. Subdit vero Stiltingus [Ibid. pag. 26.] : Ex quibus liquet, laborandum mihi non esse pro sancti Theodori vita comparanda, nec etiam mihi pro S. Verecundi.
[4] [ejus reliquiæ in hunc diem servatæ.] Hæc itaque probata sunt, S. Verecundum Veronensi sedi præfuisse, unde et inscriptum ejus nomen legitur Casulæ seu Planetæ, quæ in sacrario Classensis monasterii Ravennæ asservatur, diptychorum imaginem referens, e serico argenteo texta est, de qua ex professo tractat sæpe dictus Biancolinus sed in alio opere [Dei vescovi e governatori di Verona dissertazioni due, pag. 1 et seqq. Veronæ 1757.] . Certum rursus est festum S. Verecundi tum Veronæ tum in tota diœcesi, ex constitutione synodali anni 1503, agi 22 Octobris. Denique non est dubium, quin corpus S. Viri requieverit in ecclesia S. Petri de Arce. Asserit quidem Maffeius Reliquias jam ibidem non reperiri; at, reponit Biancolinus [Notzie, lib. I, pag. 105.] , nullum, quod ego noverim, translationis exstat documentum, et certum est eas anno adhuc 1493 in dicta ecclesia S. Petri fuisse, prout fidem facit sequens inscriptio, epitaphio superimposita: Hic requiescit in pace corpus sancti Verecundi episcopi MCCCCLXXXXIII. Concordant rescripta, quæ hisce diebus Verona accepi, in quibus sic breviter Reliquiarum fata et præsens status exhibentur: S. Verecundi corpus sepultum fuit in ecclesia S. Petri de Arce, juxta S. Valentem. Dein anno 1493 facta solemnis utriusque corporis recognitio, quando et extracta fuerunt ex antiquo loculo atque reposita in duobus sepulcris marmoreis. Anno 1801, solo a militaribus copiis æquata ecclesia S. Petri, pius quidam sacerdos SS. præsulum illorum exuvias incolumes servavit, quæ exin depositæ remanserunt in palatio episcopali usque ad an. 1817, quando RR. DD. Innocentius Liruti, Veronensis episcopus, die 16 Novembris illas solemni ritu in novam eamque magnificam sedem ex marmore in altari S. Annonis collocavit; atque ita in eadem ara SS. Valentis, Verecundi et Annonis Veronensis cathedræ antistitum, corpora conjunctim religiose asservantur, addito hoc epigrammate:
Ossa. SS. Valentis. et. Verecundi.
Episcop. Veronen.
E. diruto. templo. S. Petri. in castro.
Hic. apud. S. Annonis. episcopi.
Item. Veronen. cineres.
Innocentius. Liruti. eorundem. successor.
Ritu. christiano. transtulit.
A. D. m. ⅠƆ. CCCXVII.
XVI. k. Decembris.
Fundamenta tum ecclesiæ S. Petri tum Arcis exhumata et explorata anno 1855 fuerunt, quando scilicet novum ibidem ædificatum est militare contubernium idque munitum. Nihil vero in hac investigatione repertum, quod ad memoriam S. Verecundi spectat, ut expresse monent documenta nobis Verona submissa.
DE S. SIMPLICIO ET S. CONSTANTINO ABBATIBUS MONTIS CASSINI, IN ITALIA.
CIRCA AN. DLXX.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
S. Simplicii memoria, ætas, res gestæ. Non nulla ejus scripta, ex
quibus non probatur, Regulam S. Benedicti latuisse usque ad tempora S.
Simplicii. De hujus reliquiis earumque variis inventionibus et
translatione. Cur hic adduntur acta S. Constantini primi, post S.
Benedictum, abbatis Cassinensis.
Simplicius abbas in Monte Cassino (S.)
Constantinus abbas in Monte Cassino (S.)
AUCTORE B. B.
Ad hunc diem S. Simplicius relatus est ex 29 Martii, ubi aliqua ejus Translatio memoratur. Cæterum in Martyrologiis vel catalogis sive Benedictinorum sive aliorum typis excusis nullum S. Abbati alium reperi assignatum diem. [Cur hac die agatur de S. Simplicio] Ratio fors erit, quod, ut habet Mabillonius in ejus elogio historico [Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæc. I, pag. 194.] , quo die vel anno S. Simplicius in cælos migraverit incompertum sit. Et rursus infra [Ibid. pag. 196.] : Inventionis dies IV Kalend. Aprilis (29 Martii) in martyrologio Benedictino consignatur; obitus vero diem antiqua kalendaria non produnt. Suspicor decessores nostros S. Simplicium ad præsentem remisisse diem ex kalendario Sanctorum ordinis S. P. N. Benedicti, quod manuscriptum exstabat in cœnobio S. Michaelis ordinis Præmonstratensis et transcriptum fuit anno 1668, et quidem ab ipso Papebrochio, ut saltem conjicere licet ex charactere. In hoc autem kalendario ita habetur: XXII (Octobris) S. Simplicii abbatis III Casinensis post S. Benedictum; nec alius quispiam eodem die ibidem memoratur. Testatur quoque R. P. D. Sebastianus Kalefati (cujus in sequentibus sæpius facienda erit mentio) prior claustri et bibliothecæ Cassinensis præfectus, se nec in breviariis mss. (quæ in scriniis montis Cassini plura sæc. IX – XV reperiuntur), nec alibi uspiam comperisse de SS. Simplicio et Constantino fieri officium, quod proinde existimat numquam exstitisse.
[2] [abbate III Cassinensi;] Pauca ad nos de illo pervenerunt. Odo abbas Glannafoliensis, sæculi noni scriptor, in epistola, S. Mauri Actis præfixa, asserit, testibus Mabillonio [Ibid. Item in Annalibus, tom. I, pag. 130.] et Gattola [Historia abbatiæ Cassinensis, part. I, pag. 9. Venetiis 1733.] , Simplicii vitam a se visam; ast quod sane dolendum, deperdita est. Id certum S. Virum Cassinensis monasterii tertium fuisse abbatem, ut diserte habet Paulus Diaconus: Post beatum Benedictum, inquit [De gestis Langobardorum, lib. IV, cap. 18. Muratori, Scriptores, tom. I, pag. 459.] , Constantinus, post hunc Simplicius, post quem Vitalis, ad extremum Bonitus. Sic etiam Leo Ostiensis [Chronica Cassinensis, lib. I, cap. 2. Muratori, tom. IV, pag. 25.] : Sanctissimo Patri (Benedicto) successit in monasterii regimine Constantinus; tertius autem a beato Benedicto præfuit ejusdem congregationi Simplicius etc. Concordat Petrus Diaconus [De ortu et obitu Justorum cœnobii Casinensis XII. Apud Ang. Maium, tom. VI. Scriptorum Veterum nova collectio, part. II, pag. 250.] : Simplicius, post Constantinum abbas effectus, ibidem defunctus in Casino etc. Idem efficitur ex S. Gregorio M., sane interpretato; qui in Prologo ad librum secundum Dialogorum, de Vita et miraculis S. Benedicti inscriptum: Hujus, inquit [S. Gregorii M. opera, tom. II, col. 208. Benedict. Paris. 1705.] , ego omnia non didici, sed pauca, quæ narro, quatuor discipulis illius referentibus, agnovi: Constantino scilicet reverendissimo valde viro, qui ei in monasterii regimine successit; Valentiniano quoque, qui annis multis Lateranensi monasterio præfuit; Simplicio, qui congregationem illius post eum tertius rexit; Honorato etiam, qui adhuc cellæ ejus, in qua prius conversatus fuerat, præest. Concludit ex his verbis Baronius [Ad an. 581. num. 10. Annal. tom. X, pag. 367. Lucæ 1741.] , Simplicium, non S. Benedicti in Cassinensi, sed Valentiniani in Lateranensi regimine successorem tertium fuisse, ratus, ut recte notat Pagius [Annal. ibid. pag. 368.] , pronomina relativa illius et eum, ad Valentinianum referri. Verum eodem modo intelligendus Gregorii locus de Simplicio ac de Honorato, qui tunc præerat cellæ ejus, nempe sancti Benedicti, qui in Sublacensi cella primum conversatus fuerat. Præterea post Valentinianum in Lateranensi monasterio abbas tertius fuit Theodorus, ut patet ex Prologo Fausti in Vitam S. Mauri. Simili modo jam perstrinxerat Mabillonius Gallonium cum Baronio sentientem [Annal. Benedict. tom. I, pag. 130. Item Acta SS. Ord. S. Ben. sæc. I, pag. 195.] : Pronomen illius Gallonius retulit ad Valentinianum, cum ad S. Benedictum manifeste referatur; idque certum prorsus efficitur ex Paulo Diacono, Leone Ostiensi, Petro item Diacono supra laudatis. Confer Gattola [Ubi supra.] . Fons erroris in eo latet, quod non attenderint duos codem tempore Simplicios sanctitate claros apud Cassinum sub S. P. Benedicti magisterio vixisse; alterum abbatem Cassinensem, alterum S. Mauri in Gallias comitem [Acta SS. ord. S. Bened. sæc. I, pag. 195.] . Utrumque rite distinguit Petrus Diaconus in Opusculo de ortu et obitu Justorum [Maius, Veterum Scriptorum nova collectio, tom. IV, pag. 250.] : Priorem dicit post Constantinum effectum in Cassino abbatem ibique sepultum; posteriorem vero, post B. Mauri obitum, Romam cum Fausto reversum, apud Lateranense cœnobium defunctum esse sepultum.
[3] [ejus res gestæ et obitus.] Ad Vitam quod spectat S. Abbatis; idem Petrus Diaconus in laudato Opusculo de viris illustribus Casinensibus hæc tradit [Muratori, Rerum Italic. scriptores, tom. VI, pag. 15.] : Simplicius sanctissimi Benedicti discipulus, ac post eum in Casino abbas effectus, regulam, quam suus magister ediderat, publice legendam omnibus monachis tradidit; versus quoque nonnullos de eadem re descripsit. Fuit vero temporibus Justini junioris, sepultus autem in Casino juxta corpus B. Benedicti. Porro Justinus junior imperavit ab anno 565 ad annum 575 [Art de vérifier les dates, pag. 360.] . Rursus Petrus Diaconus in altero Libello de ortu et obitu Justorum cœnobii Casinensis, quem primus integrum in lucem protulit cardinalis Maius: Simplicius, ait [Maius, Veterum Scriptorum nova collectio, tom. IV, part. II, pag. 250.] , nomine et opere simplex, post Constantinum abbas effectus, ibidem defunctus in Casino atque juxta patrem Benedictum sepultus. Præter hæc de S. Simplicii gestis nihil ad nos pervenit. Addit Joannes Baptista Marus, in Notis ad Petrum Diaconum [Muratori, tom. VI, col. 15.] , fuisse Virum cœlestibus charismatibus præditum, omnique testimonio sanctitatis illustrem; quæ verba latius amplificat Yepezius in chronico generali Ordinis S. Benedicti, quin tamen amplius aliquid addat [Coronica general de la Orden de San Benito, tom. I, centuria I, fol. 213 verso. Edit an. 1609.] . Mabillonius in Actis [Ubi supra] recitat verba Petri Diaconi de Viris illustribus, nec quidquam adjicit, nisi sibi ad manum non esse alterum ejusdem Petri Opusculum de ortu et obitu Justorum. Secundum Joan. Bapt. Marum [Muratori, tom. VI, col. 15.] , ad auspicatissimum locum indeterminatæ beatitudinis transivit Simplicius circa annum Domini DLXXVI miraculis coruscans. Eodem quoque modo Wion in Ligno Vitæ similibusque verbis [Lib. I, cap. 3.] . Consonat Yepezius [Coronica general, centuria I, fol. rect. 336.] , eclectionem S. Vitalis annectens eidem anno. Mabillonius sancti Viri obitum ponit sexennio citius, nempe circa ann. DLXX, hac nixus ratione: Post eum (Simplicium), inquit [Act. SS. Ord. S. Bened. sæc. I, pag. 195 et seq.] , usque ad Langobardorum cladem Cassino illatam circa annum DLXXX, duos Cassinensi monasterio præfuisse abbates, Vitalem et Bonitum docet Paulus Diaconus; proinde Simplicius annum Christi DLXX excessisse non videtur. Poterit non nemini ratio haud satis idonea videri; quidquid vero sit, eumdem annum rursus ad ponit in Annalibus [Tom. I, pag. 142.] , imo Pagius opinatur, Simplicium vix ad an. DLXX pervenisse [Baronii annales, tom. X, pag. 569.] . Quo assumpto præfuit S. Simplicius annis decem vel sexdecim, cum, referente Mabillonio [Annal. Bened. tom. I, pag. 129.] , ejus decessor Constantinus, post S. Benedictum Casinensis abbas primus, annis septemdecim sacro Monti præfuisse, atque ad annum hujus sæculi sexagesimum pervenisse credatur. His admissis recte tradit Nuceus in Notis ad chronicam Leonis Ostiensis [Chron. Monasterii Casin. lib. III, cap. 29, nota 6. Muratori, tom. IV, pag. 446.] , Simplicium septemdecim tantum post Benedictum annis Casini sedisse.
[4] Vidimus supra num. 2, ex Petro Diacono, S. Simplicium versus nonnullos scripsisse de regula. [Versus aliquot S. Simplicii,] Versus istos eruit ex bibliotheca Vaticana Gallonius: et iterum Lucas Holstenius in Codice Regulari [Tom. I, pag. 112. Item Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. I, pag. 195.] . Sunt autem hujusmodi:
Qui leni jugo Christi colla submittere cupis,
Regulæ sponte da mentem, dulcia ut capias mella.
Hic testamenti veteris novique mandata;
Hic ordo divinus, hicque castissima vita.
Hoc Benedictus pater constituit sacrum volumen,
Suisque mandavit hæc servanda alumnis.
Simplicius famulus Christique minister
Magistri latens opus propagavit in omnes:
Una tamen merces utrisque manet in ævum.
Ex his, subdit Mabillonius [Ibid.] , versibus, claudicante Minerva compositis, duo argumenta æque claudicantia producit Gallonius; nimirum S. Benedictum, dum adhuc in vivis esset, Regulam suam non evulgasse (siquidem latens opus a Simplicio dicatur); ac Gregorium magnum a S. Benedicti instituto fuisse alienum, siquidem Simplicius qui S. Benedicti Regulam (ut ex versibus suadere conatur Gallonius) propagavit, nondum abbas erat Lateranensis, cum Gregorius monachus esse desiit. Ista sufficiat tetigisse; quibus impugnandis, cum jam refutata sint a multis, lubenter supersedemus, et nos pariter imo eo lubentius, quod ad rem nostram remote tantum spectent. Confer Acta nostra, ubi tom. II Martii Papebrochius, in Vita S. Gregorii Magni, reperitur dubius hæsisse de hujus monachatu Benedictino [Die XII, pag. 123 et seqq.] . Id tamen animadverto, S. Simplicium frustra a Gallonio dici abbatem Lateranensem. Conf. num. 2. Deinde singularem edidit Mabillonius dissertationem de Gregorii M. monastico instituto, ubi contendit eum Benedictinum fuisse [Annales Ben. tom. I, pag. 604 et seqq. Conf. Yepez Coronica general ad annum 576, cap. 7.] , adversus Baronium, qui vult, contra receptissimam veterum sententiam, Gregorium, non Benedictini sed Æquitiani fuisse instituti [Annal. Bened. Ibid. pag. 614.] .
[5] [ex quibus non probatur latuisse S. Benedicti regulam;] Quod vero spectat ad latens opus, observat Nuceus in caput 29, lib. III chronicæ Cassinensis [Muratori, tom. IV, pag. 447.] , latens non ideo dici, quod antea penitus latuisset (saltem non latuit Mauro, non latuit Cassini); sed quia nondum cunctis per orbem exemplandum fuerat datum. Et Mabillonius: S. Benedicti regulam, ait [Acta SS. Ord. Ben. sæc. I, pag. XVIII, Præfatione.] , ipso vivente in Italia maxime promulgatam ac disseminatam fuisse, nemo ante Gallonium Cæsaris Baronii patronum dubitavit. Et paulo inferius [Ibid. pag. XIX.] : Certe non pauca monasteria a S. Benedicto excitata, ac suismet sine dubio instructa legibus fuisse, nemo infitias ire potest; siquidem præter duodecim, quæ in solitudine Sublacensi condidisse legitur, cœnobium Terracinense, teste Gregorio in lib. II Dial. cap. XXII, construendum curavit. Quid? Quod ipse brevi moriturus Mauro discipulo suo in Galliam proficiscenti Regulam manu propria exaratam concessit? An fortasse invidendo subtraxit popularibus id quod cum exteris benigne communicavit? Idem rursus efficitur ex Fundani abbatis ad S. Simplicium epistolam, quam hic subjicio:
[6] Reverentissimo monachorum patri Simplicio, B. Abbas monasterii apud Fundanam urbem, [quædam ad eum data epistola.] obedientiæ subjectionem. Experientia compertum est, multorum rectorum mores varias vivendi normas in monasteriis peperisse. Hinc factum est, ut jam omnia monasteria Campaniæ, Samniæ, Valeriæ, Tusciæ, Liguriæ et aliarum provinciarum Italiæ, certam et rectam regulam vivendi, quam sanctissimus et Deo acceptus Benedictus magister tuus instituit, servare decreverint; ut juxta illam viventes nec ad dexteram nec ad sinistram declinare præsumant. Hanc ergo servandam proposui huic congregationi, cum nuper me in suum abbatem elegit indignum. Quam cupientes in hoc monasterio sicut in Cassinensi observare inviolabiliter, decrevimus ad sanctitatem vestram destinare religiosos ex eadem congregatione viros Hugonem et Paulum fratres nostros, juxta prædictam sanctam Regulam et observantiam instruendos in Cassinensi sancta congregatione; quos commendatos apud paternitatem tuam humili obsequio rogamus. Datum in monasterio prope urbem Fundanam VII Kal. April. id est 26 Martii. Annus non assignatur; ast Mabillonius Epistolam paulo post S. Benedicti obitum scriptam asserit [Ubi supra.] , ac proinde versus initium regiminis a S. Simplicio suscepti. Hic autem abbas factus est anno decimo septimo ab obitu sancti Patriarchæ. Vide num. 5. Notat Nuceus in cap. 29, lib. III Chronicæ Cassin. [Muratori, tom. IV, pag. 446.] : Hæc est epistola illa, quam Cajetanus et Lauritus tuentur contra Gallonium, qui nomina in primis Hugonis et Bernardi, ævo divi Gregorii in Italiam nondum inducta cavillatur. Verum quod attinet ad nomen Bernardi, epistola non refert extensum nomen, sed tantum B., qua notari æque potuit Basilius, Benedictus, Beda, Bartholomæus aut aliud tale nomen, in Italia usu receptum, ea littera incipiens. Deinde Bernardi et Hugonis nomina, cum primum Italicis auribus sonuerunt, an tunc primum quoque Germaniæ et orbi universo? Aliunde igitur in Italiam importata. An non ergo ex ea provincia, in qua jam ea nomina obtinebant, potuerunt, unus vel alter, his nominibus nuncupari, in Italiam peregrinando Fundis monachum induere nomenque non exuere? Similiter Mabillonius [Acta, sæc. I, pag. XIX.] : Hoc argumento, cum se feriri sentiret Gallonius; Bernardi et Hugonis nomina, in ista Epistola expressa, Simplicii ævo in Italia fuisse inaudita exclamavit. At Bernardi nomen haud exprimit Epistola, sed vocem decurtatam in ancipiti relinquit; nec unius Hugonis nomen sufficit elevandæ Epistolæ auctoritati. Denique subdit laudatus Nuceus [Muratori. Ubi supra.] : Saltem huic Epistolæ calculum suum propria manu apponere non renuit emunctissimæ naris effusissimæque vir eruditionis Lucas Holstenius, cum illam sibi in præfato codice descriptam ipse ostenderem anno 1637, quo ad nos (Cassini) divertit, nostræque bibliothecæ forulos omnes inspexit. Confer Annales Benedictin. [Tom. I, pag. 129 et 130.] .
[7] [SS. Simplicii et Constantini inventionis historia] S. Simplicius primum una cum decessore suo S. Constantino compositus fuit sub ara maxima ad pedes sanctissimi patris Benedicti [Annales Benedictini, tom. I, pag. 142. Gattola, Historia Cassin. pag. 8. Acta SS. ord. S. Bened. sæc. 1, pag. 196. Wion. lib. I, cap. 3, aliique.] ; ibique remanserunt usque ad exitum sæculi XVII, quando translati fuere in sacellum S. Bertharii [Gattola, Hist. Cassin. pag. 8.] , et dein ineunte sæculo XVIII ad sacellum S. Gregorii Magni. Interea vero plures factæ sunt SS. Corporum Inventiones, quarum historiam ex certis documentis hic exequi necesse est; hanc porro liquet intime connexam esse cum iis, quæ ad reliquias S. Benedicti pertinent, cum ad pedes hujus SS. Simplicius et Constantinus tot sæc. requieverint. Prætermitto famosam S. Patriarchæ translationem ad Floriacense monasterium in Galliis, de qua apud nos ad 21 Martii [Acta SS. tom. III Martii, pag. 299 et seqq.] ; ut solius traditionis Cassinensis (quam veriorem arbitror) seriem, haud ultra sæculum XI perductam a prædecessoribus loco citato, texam. Sepultus primum S. Benedictus fuit in ecclesia S. Baptistæ Joannis Casini ante altare in sepulchro, quod sibi et sorori paraverat [Wion. Lignum Vitæ, lib. III, pag. 81.] ; nec ullus est qui id uspiam in dubium vocaverit. Ad exitum sæculi VI, abbate Bonito, Langobardi cœnobium nocturno tempore, quiescentibus fratribus, ingressi, universa diripuerunt; fugientesque fratres, Romam profecti, juxta Lateranense patriarchium, monasterium construxerunt [Leo Ostiens. Chron. lib. I, cap. 2. Muratori, tom. IV, pag. 252.] , ubi integro et ultra sæculo morati sunt. (Ad hoc temporis spatium, quo monachi Cassino exulabant, refertur missio Aigulphi, quem volunt corpora SS. Benedicti et Scholasticæ in Gallias transvexisse [Acta SS. tom. III Martii, pag. 302.] ). Circa annum 720 [Muratori, ibid. pag. 257.] , Cassinum rediit Petronax abbas, et constructis decenter habitaculis, ac multorum ibi fratrum congregatione statuta, sub regulæ sanctæ doctrina vivere studuit. Ita Leo Ostiensis [Idem ibid.] . Et infra [Idem ibid. pag. 258.] : In ecclesia S. Martini, quam parvulam repperit (Petronax) sedecim ferme cubitos auxit, ibidemque absidam efficiens … in ea altarium statuit. Templum Zacharias papa anno 748 consecravit [Wion. lib. I, cap. 5.] , quo etiam tempore celebre concessit privilegium, ut monasterium Cassinense nullius juri subjaceat, nisi solius Romani Pontificis [Muratori. Tom. IV, pag. 262.] .
[8] [ex antiquis documentis,] Instrumentum recitatur integrum apud Tostium [Storia della Badia de Monte-Cassino. tom. I, pag. 82 – 87. Neapoli 1842.] , in quo ita conceptis verbis [Ibid. pag. 83.] : Qualiter autem ejusdem Patris (S. Benedicti) pignora sororisque ejus sunt posita perspicientes, ac intemerata invenientes, pro reverentia tanti Patris tangere minime ausi sumus. In dedicatione vero ejusdem (ecclesiæ) dum una cum tredecim archiepiscopis et sexaginta octo episcopis adessem etc. Atque hæc medio sæculo octavo. Et iterum post medium sæculum undecimum, anno scilicet 1066 Desiderius abbas (qui postea fuit Victor papa III) ecclesiam tam parvitate quam difformitate thesauro tanto (reliquiis SS. Benedicti et Scholasticæ) tantæque fratrum congregationi incongruam evertere a fundamentis aggressus est [Leo Ostiens, apud Muratori, tom. IV, pag. 437.] . Et nonnullis interpositis: Tandem igitur totius Basilicæ præter aditum (lege adytum seu absidam, sanctuarium [Vide Muratori. Ibid. pag. 437 et 440. In appendice Honorii Santilli.] ), cum difficultate non parva complanato et necessariis omnibus abundantissime apparatis … cœpit ejusdem Basilicæ fabricam [Ibid. pag. 437.] . Ex quibus verbis efficitur, ecclesiam a Petronace erectam solo fuisse æquatam, solamque remansisse absidam seu adytum, ubi pignora SS. Benedicti et Scholasticæ recondita servabantur. Mense autem Octobri anno 1071, Alexander papa II Cassinum accessit, numerosissimo stipatus cœtu Cardinalium (inter quos Hildebrandus, postea Gregorius VII et S. Petrus Damianus) archiepiscoporum et episcoporum, novamque basilicam inenarrabili cum pompa consecravit [Ibid. pag. 436 et seqq. Item Tosti, tom. I, pag. 338.] , deditque bullam, quam in lucem primus integram traxit Tosius [Storia della badia, tom. I, pag. 408 et seqq.] .
[9] In hac autem ita fatur Pontifex [Ibid. pag. 408.] : Cum dilectissimus filius noster Desiderius eamdem renovaret Basilicam, [ex bulla Alexandri II,] et aditum Basilicæ disponeret adæquare, cum tres integras ulnas fodisset in dextro altaris latere, laterem repperit, nomen ejusdem confessoris (S. Benedicti) continentem. Cumque fragmenta altaris remota fuissent, invenit super sepulcra syndonem expansam candidissimam, quæ, cum tangebatur evanescebat. De visione certissimus redditus, reserari sanctissimi Patris præcepit tumulum. Quo facto, sanctissima corpora intemerata et indiminuta inveniens, nuntios nostros adsciscens, pretiosissimaque corpora eis ostendens, tam præsentes quam futuros, certissimos et indubios de sanctis corporibus reddidit.
[10] [historica relatione Petri Diaconi,] Atque hæc est Inventio, cujus celebratur, juxta Wion [Lignum Vitæ, lib. III, pag. 122.] , festum 29 Martii, et de qua scripsit historicam relationem (quam vide apud nos [Acta SS. tom. III Martii, pag. 288 et seqq.] ) Petrus Diaconus, qui floruit sæculo sequenti seu duodecimo, siquidem, ut monet Fabricius [Bibliotheca latina, tom. III, pag. 251.] , apud Lotharium gratiosus fuerit circa annum 1137. Illius hic sequentia non possumus non adscribere verba: Levantes autem lapidem invenerunt duas sepulturas, in quibus hoc ordine reliquiæ positæ erant. Loculus erat marmoreus in dexteram partem sepulcrorum longitudinis quatuor pedum et latitudinis pene duorum, in quo ossa sanctissimi Benedicti et sororis ejus posita erant… Juxta pedes vero eorum invenerunt sepulcra, in quibus Carolomannus et Constantinus et Simplicius requiescebant [Act. SS. tom. III Martii, pag. 288.] . Ita Petrus, scriptor fere coævus huic inventioni. Confer Gattolam [Historia Cassinensis, pag. 163 et seq.] .
[11] [instrumentis anni 1486,] Alia rursus Inventio facta est anno 1484 sub abbate Joanne Aragonio, de qua, biennio post, authenticum conditum instrumentum, quod in extenso recitat idem Gattola [Ibid. pag. 595 – 597.] ; cujus hic sufficiat præcipua quædam in rem nostram excerpisse. Incipit hoc modo: In nomine Domini nostri Jesu Christi. Amen. Anno nativitatis ejusdem millesimo quadringentesimo octogesimo sexto … die vero decima octava mensis Novembris quintæ Indictionis. In sacro monasterio Cassinensi. Præsenti publico documento declaramus …, qualiter dum magnificus et excellens dominus Johannes Antonius Carrafa, miles … gubernator in abbatia Cassinensi, (absens erat Johannes de Medicis, abbas commendatarius, pene infans, ab Innocentio VIII electus die 14 Martii 1486; qui deinceps toto innotuit orbe sub nomine Leonis papæ X [Ibid. pag. 596 et seq.] ) et habuisset relationem a nonnullis fidelibus probis et fide dignis personis Deum timentibus, et maxime ab experientia, quæ rerum magistra nuncupatur, dum gloriosissima corpora beatissimi patris Benedicti et Scholasticæ ejus sororis, ac Simplicii et Constantini, et Caroli Manni, regis et monachi Cassinensis, fuissent recondita subtus majori altari, vera testante scriptura modo infra scripto, videlicet: quia “loculus ubi posita sunt Sanctorum corpora est marmoreus in dextra parte sepulchrorum longitudinis quatuor pedum, latitudinis pene duorum, in quo ossa SS. Patris Benedicti et sororis ejus posita sunt… Juxta pedes vero eorum inventa fuerunt sepulchra, in quibus Carolus Mannus rex et monachus, S. Constantinus et Simplicius requiescebant.” A dextero autem altaris latere Benedictus Pater SS. et Scholastica soror inventi fuerunt. Et quia varietas personarum erat, quod corpus S. Benedicti non fuisset in dicto loco, quondam (scilicet ante biennium) Johannes de Aragonia, cum Ludovico de Borsis, Aquilano episcopo, ejus auditore et cum quibusdam aliis, cupiens perquirere veritatem … ecclesiæ dictum altare mutavit seu mutare fecit, die videlicet decima octava mensis Novembris anno Domini millesimo quadringentesimo octogesimo quarto, et ipsum altare construi fecit subtus tribunam majorem dictæ ecclesiæ, ubi prius erat altare S. Johannis Baptistæ, et dum magistri in arte periti amovissent dictum altare magnum, et aliquantulum subtus cœpissent effodere … dicta sanctissima corpora Sanctorum invenerunt, eo quidem ordine quo supra scriptum est, et ex ipsis corporibus amotis, apertis sepulchris, corpore Caroli Manni antedicti et corporibus Constantini et Simplicii, ipsisque in sacristia cum aliis reliquiis sanctis collocatis, ad corpora beatissimi patris Benedicti et Scholasticæ adierunt [Gattola. Ubi supra, pag. 595 et 596.] , quæ loco non moverunt. Sequitur narratio multarum calamitatum, exinde ortarum, quod sacra pignora discooperuissent: obiere Joannes Aragonius et Ludovicus de Borsis; exarsit bellum Pontificem inter et regem; monachi Cassino fuere expulsi etc. His igitur attentis [Ibid. pag. 596 et seq.] , et aliis mentem præfati D. Joannis Antonii (Carrafæ) moventibus, dubitansque ipse omnia præfata mala evenisse … propter amotionem dicti altaris et dictorum corporum discooperitionem, timensque pejora futura … ne dicta corpora sic remanerent discooperta, dictum altare majus de novo reædificari et construi fecit et ad pristinum statum reduci; et corpora SS. Caroli Manni, Constantini et Simplicii, quæ inde fuerant ablata et in sacristia recondita, in locum pristinum et in primas eorum sepulturas juxta pedes beatissimorum patris Benedicti et Scholasticæ in cassis plumbeis, propriis nominibus desuper scriptis litteris plumbeis, collocari fecit et subtus idem altare recondi, eo quidem mense, die et hora, quibus inde (ante biennium) fuerant ablata, remota et discooperta etc. Clauditur Instrumentum supscriptione testium et notarii Christophori Perroni [Gattola, pag. 597.] .
[12] [an. 1628,] Et iterum publico et originali instrumento in pergameno, confecto die 1 mensis Octobris anni 1628, in præsentia novem notariorum apostolicæ et regiæ auctoritatis, atque plurium fide dignorum testium, subscripto et signato a tribus publicis notariis, quod nobis submisit hisce diebus R. P. D. Sebastianus Kalefati, vir diligens et eruditus, cujus supra jam incidit nonnulla mentio, qui ex præfato instrumento hactenus inedito hæc propria manu excerpsit: Quod cum prædictus reverendissimus Abbas (D. Simplicius Caffarello) mandaverit proximis retroactis mensibus ejusdem majoris cathedralis ecclesiæ (Casinensis) tholum et aram maximam honorificentius et decentius exornari, in ipsius effossione non solum cum plurimis reliquiis, integra etiam multorum corpora Sanctorum reperta fuisse, sed tunc etiam temporis multa contigisse valde miranda, quæ spectato naturali rerum cursu contingere non potuisse judicabatur… Cum vero ipse probe nosset sancte a S. Concilio Tridentino fuisse decretum, nec Sanctorum corpora, et reliquias publice adorandas proponi, nec nova in his miracula populo prædicare deberi, nisi diocesano recognoscente et approbante pastore … confisus de fide … prædictorum RR. DD. theologorum et judicum … discretioni, et prudentiæ ipsorum commisit, ut visis … ad processum exinde de dictis efformandum se contulerunt, jubentes prius prædicta Sanctorum corpora diligenter custodiri, clavibus præfecto sacrarii juridice consignatis. Atque præter alios ipsum reverendissimum P. Abbatem, qui, quoniam multis præsens adfuerat, voluit etiam se examini subjicere. Examinati etiam fuerunt ex monachis abbates duo, decani tres, sacerdotes quatuor, et commissi tres, item alius sacerdos Cappucinus, unus eques operis faciendi architectus, variique alii inferioris ordinis fabri et ministri, ac prævio diligenti examine, infrascripta constiterunt, videlicet: Sacra corpora ibi inventa alia non esse quam sanctorum Constantini et Simplicii, SS. Patriarchæ Benedicti discipulorum, et in sede successorum: SS. Guinizonis et Januarii, ejus discipuli monachorum: S. Carolomanni regis et monachi: aliaque Sanctorum innominatorum corpora et reliquias, prout tum ex inscriptionibus … apparet. Quibus omnium Sanctorum (verba fere sunt P. Sebastiani) corporibus in sacrario ad tempus collocatis, instruitur processus mirabilium ab ipsis patratorum, tempore hujus recognitionis: qui postmodum defertur ad pleniorem congregationem viginti unius theologorum ex diversis religiosis ordinibus, sub die 11 mensis Martii ejusdem anni: a quibus tandem actorum processus approbatur, lataque per judices sententia ore uno celebratur.
[13] [quo SS. corporum facta translatio,] Die vero 1 Octobris ejusdem anni, de mane prædictus reverendissimus P. Abbas pontificaliter paratus, una cum supradictis, et omni religiosorum conventu, magnaque populi frequentia comitantibus, prædictas Sanctorum capsulas a sacrario basilicæ auferens, tali ordine processionaliter eas per monasterii claustra circumduxit. Prima, in qua SS. Innominatorum reliquiæ tegebantur, a quatuor diaconis: secunda, in qua S. Carolomanni regis et mon. corpus erat, a quatuor item diaconis: tertia, quæ SS. Januarii et Guinizonis corpora condebat, a quatuor sacerdotibus: tandem quarta a quatuor abbatibus ferebatur, quæ SS. Constantini et Simplicii corpora continebat. Hac igitur solemni processione in basilicam reducta, prædicta SS. corpora sub majori altari, jam decentius ornato et perfecto, ubi prius jacuerant, iterum sunt collocata. Capsula vero SS. Constantini et Simplicii ad pedes SS. Patriarchæ reposita, infra scriptum, ad perpetuam rei memoriam ferebat documentum: Sanctorum abbatum Constantini et Simplicii, SS. patriarchæ Benedicti discipulorum et successorum corpora ad ejus pedes posita, Simplicius Caffarellus, hoc nomine II, et hujus sacri cœnobii abbas CXXVIII, dum altare majus exornandum curaret, ingenti sua et monachorum lætitia, cum rivi sacri nectaris ex aridis ossibus emanarent, et jucundissimo cum animi sui sensu sacras suorum prædecessorum exosculatus et veneratus exuvias, ut honorificentiori loculo condita in posterum servarentur, sollemni pompa elevavit et reposuit. Kal. Octobris, anno MDCXXVIII Pontif. SS. D. N. Urbani VIII anno VI, Philippo IV Hyspaniar. Rege cathol. regnante. Postremo sollemniter per dictum reverendissimum P. Abbatem decantata fuit Missa, et post datas de more indulgentias, D. Tiberius Pollicelli apostolica auctoritate notarius hoc publicum confecit instrumentum, approbantibus apostolicis protonotariis, regiis notariis, cæterisque præsentibus testibus. Atque hæc ita D. Sebastianus ex origin. instrum. archivii Casin. caps. 35. fasc. VI. num. 7. Confer Gattola [Pag. 705.] .
[14] [An, 1637] Ex altero item publico instrumento in membrana, rogato manu notarii Antonii Pagliaro S. Germani sub die 13 mensis Januarii anni 1637, habetur, quod plurimi ex prædictis testibus, qui primæ huic translationi seu recognitioni interfuerant, rogati denuo, noviter publice et juridice deposuerunt super constitis ab ipsis in priori illa recognitione, facta anno 1628 ut habetur ex origin. instrum. archivii Casin. ibid. fasc. 1. num. 1. Num forte hac occasione adscripta fuit epigraphe, quam recitat Tostius [Tom. III, pag. 304.] , hisque conceptam verbis? Corpora sanctissimi patris Benedicti, monachorum patriarchæ ac sanctæ Scholasticæ virginis, sororis ejus, quæ post annos bis centum, Petronace abbate, sanctus Zacharias I papa perspiciens, prout reperit intemerata reliquit. Et alios post ter centum annos, abbate Desiderio, apostolicæ sedis legatis inspectoribus, Alexander II papa, qui et Basilicam hanc consecravit, intacta et indiminuta inventa esse testatus est; sub hoc uno eodemque sepulchro, ubi primum posita fuere, sepulta quiescunt. Ad ipsorum pedes corpora sanctorum discipulorum ejus Constantini et Simplicii atque sancti Caroli Manni, regis et monachi, cum aliis multis sanctorum Monachorum corporibus condita sunt. Simplicius abbas, qui altare et tholum exornari curavit, posteritati monumentum posuit anno MDCXXXVIII, ab obitu vero SS. patris Benedicti MLXXXV. Ast probe notandum annum ab obitu SS. P. Benedicti 1085, minime concurrere cum anno vulgari 1638: si enim annus S. Benedicti emortualis, quem communius assumunt erudili, nempe 543, addatur anno ab ejus obitu in epigrapha, habetur annus 1628. Cæterum licet non conveniat inter auctores, quo die, mense et anno S. Patriarcha ad superos migraverit, hærent tamen omnes inter annum sæculi sexti quadragesimum secundum vel tertium, ut proinde hæc controversia parum aut nihil faciat ad quæstionem præsentem. Præterea ex Gattola [Hist. Cassin. pag. 702.] certum est Simplicium Caffarellum obiisse mense Decembri anno 1628. Labitur itaque Tostius integro decennio, cum formam ecclesiæ ab illo immutatam scribat anno 1637 [Storia etc. tom. III, pag. 303.] . Hoc imbutus errore, ipse probabiliter eum in epigraphen transtulit. Conf. num. præced.
[15] [An. 1692.] Aliud rursus, inquit D. Sebastianus, publicum habemus instrumentum in pergamena, rogatum manu notarii Josephi Riccardi a S. Germano, sub die 19 Martii anni 1692, in quo refertur: Quod reverendissimus P. D. Andreas a Neapoli, præsidens totius congregationis Cassinensis, et abbas prædicti sacri ac regalis monasterii montis Casini, cum hujus cœnobii regimen suscepisset, jam tum in signum filialis erga patriarcham SS. Benedictum devotionis, ea cura animo insedit suo qua … templum quoque, quod sacros Legislatoris sanctissimi cineres excipit, perquam nobilissimis ornamentis eniteret. Quapropter … (sequitur, teste D. Kalefati, historia constructionis novarum capellarum Basilicæ Cassinensis, earumque ornatus tum marmorum tum picturarum, modo quo nunc adhuc cernitur). Ad opus autem perfecti decoris hoc unum addendum supererat, scilicet, quod suam unaquæque cappella sortiri deberet urnam, in qua alicujus Sancti corpus, velut cælestem quemdam thesaurum clauderet. Neque aliunde tam prætiosa pignora quærenda, aut e longinquo exportanda erant, cum ibidem plurium sanctorum alumnorum prædicti SS. Benedicti gloriosa servantur corpora, nempe Victoris (papæ III), Apollinaris ab. Casin, Guinizonis et Januarii. Ut hiis ergo honor veneratioque a cunctis tribueretur in proprias cappellas jam perfectas, et elegantissime exornatas, solemni pompa tum ex sacrario, tum ex antiquioribus cappellis, sedulo reponenda curavit. Exinde cum eodem comitatu idem P. Vicarius (scil. sacristiæ) ad aram maximam accedens, arcam, quæ sub ea posita erat, SS. Guinizonis et Januarii corpora claudentem, iisdemque cœremoniis, eodemque modo in sacristiam devote asportavit itemque dictus P. Vicarius ad dictam aram maximam cum eodem comitatu revertens, ab eodem artifice magnifico Antonio Fontana, sublatus fuit ex eo loco supradicti altaris, qui cornui Evangelii correspondet, lapis marmoreus ibi structura hærens, statimque arca plumbea apparuit ubi SS. abb. Casin. Simplicii et Constantini discipulorum SS. Benedicti corpora quiescebant; eamque tunc P. Vicarius eadem pompa, et cœremoniis attulit scilicet in sacristiam. Omnibus semper supradictis asportantibus adfuit ipse reverendissimus P. Abbas cum pluribus monachis, præsentibus etiam nobis regio judice ad contractus, notario, testibus nominatis, et aliis. Hæc autem summo mane usque ad prandii horam peracta sunt. Post prandium iterum ad sacrarium deventum est; ibique illustrissimus et reverendissimus P. Abbas comitante plurima monachorum, commissorum, et aliorum turba, in præsentia supradictorum judicis…
[16] [quo sacra corpora translata in S. Bertharii] Deinde sacrorum corporum SS. Simplicii et Constantini in arca plumbea asservatorum, quæ quidem in alia arca itidem plumbea inclusa erat, facta fuit recognitio, et mox sacrorum corporum partem intus arculam plumbeam, ad cujus ima et circum latera velum sericum albi coloris expansum fuit, eaque in alia majori capsula cipressina inclusa, idem illustrissimus et reverendissimus P. Abbas reposuit; et similiter item de alia dimidia sacrorum corporum parte dispositum fuit: sicque dictas capsulas plumbeas jam benedictas in quatuor angulis, singulas stamno liquefacto obseratas, tum P. Vicarius sacrarii superpelliceo et stola indutus, cum comitatu monachorum, commissorum, et sæcularium candelas accensas in manu gestantium, præsentibus dictis judice, notario et testibus ad sacellum S. Bertharii detulit, et earum alteram in tumulo alabastrino ad latus in cornu evangelii, alteram vero in tumulo in cornu epistolæ reposuit, super lamina plumbea apposita inscriptione: SS. Simplicii et Constantini abb. corporum, quæ prius sub ara maxima permixte uno servabantur tumulo, dimidiam hic partem reposuit Andreas a Neapoli abbas et Præsidens, die 30 Januarii 1692., et statim supradicti tumuli sunt clausi Sequitur deinde relatio solemnis translationis corporum S. Victoris, pag. 111, S. Apollinaris ab. Casin. et SS. Guinizonis et Januarii a sacrario Cassinensi in proprias cappellas. Ita ex origin. instr. in arch. fasc. ibid. 4. num. 10.
[17] [et an. 1710 in S. Gregorii sacellum.] Tandem ex quarto (totidem submisit D. Kalefati) et ultimo publico instrumento in pergameno, diei 29 Septembris anni 1710, rogato manu notarii Joan Baptistæ Barberio S. Germani, et subsignato a duobus protonotariis, ab alio notario, regio judice, doctore phisico, pharmacopola aliisque pluribus testibus, habemus sequentia: Corpora SS. Simplicii et Constantini, B. patriarchæ Benedicti discipulorum, et in Casinensis archisterii gubernio successorum, prius sub ara maxima permixtim servata, et per illustrissimum et reverendissimum P. D. Andream Adeodati a Neapoli iterato Casinensem abbatem, et congregationes præsidem, nunc Rossanensem archiepiscopum, exinde ad sacellum S. Bertharii ab. et martyris in lateribus ejusdem, intra duas capsulas plumbeas confusa, divisa, fidelium votis exposita, ut ex instrumento translationis constat (num. præcedenti), cui relatio habeatur: iterum a dicto sacello S. Bertharii ad sacrarium, obsignato prius ligamine, et sigillo ambabus capsulis, præsentibus judice, notario et testibus, servatisque, etc… asportata, ut ex instrumento per R. D. Benedictum Lanno apostolica auctoritate notarium confecto die 6 mensis Maji 1710. Hodie supradicta die, præfecturam dicti S. monasterii per indultum apostolicum ad quadriennium protractam, gerente illustrissimo et reverendissimo P. D. Gregorio Galisio a Neapoli, eodemque sacris vestibus, præcedentibus omnibus monachis cum pluvialibus, planetis et dalmaticis, induto, obsequentibus circum cum superpelliceis novitiis, ab ara majori, supra quam prævia diligentia fuerant a sacrario deducta, in nostrorum prædictorum præsentia, præciso ligamine, et fracto sigillo, quibus capsulæ obsignatæ fuerant, clero et populo monstrata, in subpositam arculam ex auricalco, velo serico albo intus ornatam, permixtim, sicut prius, sunt immissa; cujus arculæ operculum his inscriptum: Corpora SS. Abbatum casin. Constantini et Simplicii discipulorum SS. patriarchæ Benedicti, sub ara primum maxima permixte condita, ad latera inde sacelli S. Bertharii martiris die 30 Januarii 1692 utraque simul dimidiatim reposita, permixta rursus una hæc claudit urna, Gregorio Galisio a Neapoli ab. die 29 Septembris 1710. Nobis notario, judice, et testibus cernentibus, plumbo liquato per gyrum obfirmatum est. His peractis ad augumentum sollemnitatis instituta processio, et procedentibus monachis sacras vestes et intorticia gerentibus, supra gestatorium deferentibus quatuor ex decanis arculam prædictam, per monasterium cum sacris canticis, inde ad ecclesiam, et ad majus altare iterum regressum, et facto silentio sermo elegans latino idiomate de prædictorum SS. laudibus est habitus per R. P. D. Josephum Mariam Franchini a Padua Casin. professum. Postremo eadem arcula sacra pignora continens ad sacellum divi papæ Gregorii Magni, introeuntibus templum ad dexteram obvium, nobis prædicto illustrissimo et reverendissimo, et tot RR. PP. monachorum populique comitatu, intra sacelli ejusdem altare in loculo marmoreo ad id disposito, iterato in ephipiis operculi plumbi liquati munimine ad gloriosam resurrectionem custodienda, illata est … etc. Ex origin. instr. in arch. ibid. fasc. VI, num. 9.
[18] [Reliquiarum præsens status.] Atque ex his sane plenam et authenticam habemus notitiam de reliquiis SS. Simplicii et Constantini, quæ primum repositæ sub ara basilicæ Cassinensis ad pedes sanctissimi patris Benedicti, ibi permanseserunt usque ad annum 1692, quo in eadem basilica translatæ sunt ad sacellum S. Bertharii, et hinc anno 1710 ad sacellum S. Gregorii Magni. Quia vero ad duplicem hanc translationem non attenderunt scriptores, nonnulla reperitur in eorum narratione confusio et contradictio. Asserit Gattola [Historia Cassin. pag. 8.] , corpora utriusque sancti Abbatis sub finem sæculi XVII translata fuisse in sacellum S. Bertharii, ac demum ineunte nostro hoc sæculo (nempe XVIII) sub ara illius sacelli humata; quod posterius falsum utique esse ex dictis num. præc. constat; at recte in Descriptione historica montis Cassini, anno 1775 italice Neapoli edita notatur [Descrizione istorica del sacro real monistero di Monte Cassino, pag. 113 et 115.] : Primum sacellum a dextris dedicatum est SS. Gregorio Magno, Simplicio et Constantino, sed a S. Gregorio nuncupatur. Sub altari quiescunt corpora dictorum SS. Simplicii et Constantini, discipulorum S. Benedicti et post eum abbatum, quæ initio hujus sæculi XVIII eo, a D. Hippolito Penna abbate translata fuere ex majori altari, sub quo hactenus condita erant. (Hæc ultima minime accurata sunt; corpora SS. Simplicii et Constantini jam ab anno 1692 translata fuerant ex majori altari. Confer num. 15 et 16. Nec in Instrumentis nostris supra laudatis mentio fit D. Hippoliti Pennæ abbatis.) Hodie res aliter se habet; nec scitur ubi sacra sint illa pignora, imo et an omnino adhuc sint. Qui id factum sit, dabit laudatus D. Kalefati in responso ad quæsita nostra 2m et 3m, scilicet: Quis sit reliquiarum illarum præsens status? Quo anno evenit sacrarii Cassinensis profanatio? Respondet vir doctus nobisque benevolentissimus: Anno 1799, mense Majo, exercitus Gallorum, qui ab hoc regno Neapolinano Galliam repetebat, S. monasterium Casinense invasit, totumque expilavit. Eorum efferata insania maxime in reliquias, Sanctorumque corpora per tot sæcula in hac basilica asservata pieque custodita, debacchata est. Nam sacra corpora sub altaribus ecclesiæ condita, disruptis arculis, per pavimentum sunt disseminata. Sacrarium Casinense, abunde olim sacris Sanctorum pignoribus refertum, aureis argenteisque thecis inclusis, deprædatum omni prætiosa sua suppellectile remansit: ut vix postea potuerint majores nostri fragmenta et pulveres detritorum colligere ossium, quæ in solo projecta fuerant, incedentium pedibus conculcanda. Quibus, ut potuerunt, collectis, in plurimis capsulis decenter composuerunt; sed nunc aliæ ab aliis reliquiæ discerni minime possunt; et ita in sacrario modo etiam asservantur. Hisce in capsulis credimus fuisse unita ossa, quæ sub altaribus quiescebant. Liceat ad finem hujus tractatus, publico testimonio grates referre optimo eruditoque P. D. Sebastiano, cujus benevolentiæ et labori libenter profitemur nos debere longe maximam partem eorum, quæ de reliquiis disseruimus.
[De S. Constantino] Manifestum erit cuique legenti hunc commentarium nostrum pleraque hic tradita communia esse et S. Simplicio et S. Constantino. Hic olim remissus fuerat ex die 29 Martii ad 17 Octobris [Acta SS. tom. III Martii, pag. 768.] , ubi de eo proin fuisset agendum. Et re quidem vera ejus parata erat Sylloge, que casu fortuito, dum excudebamus tomum VIII Octobris, intercidit. Addam itaque hic pauca illa, quæ ad S. Constantinum specialiter spectant. A mœstissimis, ait Gattola [Historia Cassinens. pag. 8.] , ob mortem S. Benedicti monachis electus est Cassinensis abbas S. Constantinus anno circiter 543; qui cœnobio præfuisse fertur annos decem et septem, ad annum scilicet 560. Confer. num. 3. Ejus sanctitatem satis prædicat Gregorius Magnus, cum in Prologo ad vitam S. Benedicti “reverentissimum valde virum” appellat, quo titulo non nisi insignes pietate ac dignitate viri designabantur; unumque fuisse testatur ex quatuor illis S. Benedicti discipulis, a quibus præceptoris eorum præclarissima planeque admiranda gesta didicerit. Non minimum ejus sanctitatis indicium est etiam, quod sub ara maxima ad pedes S. Benedicti humatus fuerit. Addit Wion [Lignum Vitæ, tom. I, pag. 10.] : Eo gubernante, multa ordinis monasteria diversis in locis et præcipue in Hispani et Gallia per S. Maurum fundata. Leo Ostiensis nihil præter hæc habet [Chron. lib. I, cap. 2. Muratori, tom. IV, pag. 251,] : Huic sanctissimo patri (Benedicto) succedit in monasterii regimine vir reverentissimus Constantinus, ejusdem sancti Patris discipulus. Prætermittitur in Petri Diaconi Opusculo de viris illustribus Cassinensibus. Non item in altero ejusdem Petri Libello de ortu et obitu Justorum, ubi: Constantinus nomine, inquit [Maius, Veterum scriptorum nova collectio, part. II, pag. 250.] , Constantinus et opere, post patris Benedicti transitum abbas effectus, vir valde reverendus, in Casino defunctus juxtaque est corpus beati Benedicti sepultus. Cætera de cultu, inventione, translatione vide supra
DE S. NUNCTO ABBATE ET MARTYRE PROPE EMERITAM.
CIRCITER AN. DLXXX
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sancti Nuncti memoria et acta. Quo tempore in Hispaniam venerit, et cui religiosæ familiæ sit adscribendus.
Nunctus, abbas et martyr, prope Emeritam in Hispania (S.)
AUCTORE B. B.
Acta S. Nuncti scripsit Paulus Diaconus Emeritensis. Decessores nostri notarunt die 17 Maji ad Prætermissos [Martyrol. Hispanum, 22 Octob.] , [S. Nuncti] nihil eum (Paulum) addidisse de veneratione ecclesiastica, quam Tamayus eidem asserit tribui, quod interim poterit cognosci ad diem XXII Octobris. Porro Tamayus ita annuntiat [Acta SS. tom. IV Maji, pag. 3.] : Emeritæ Augustæ in Lusitania Hispaniæ, S. Nuncti eremitæ et martyris, qui a barbaris occisus æternam adeptus est felicitatem, et ejus proditores a dæmonibus obsessi pœnas facinoris persolverunt æternas. Præter Tamayum, S. Nuncti (gallice Noint) meminit hodie Castellanus, cujus nota est diligentia. A Florezio diserte Sanctus appellatur [España sagrada, tom. XIII, pag. 321, 322, etc.] a Baronius miræ sanctitatis vir [Ad an. 589, num. 44, tom. X, pag. 470.] . Item refertur in Hagiologio Lusitano Georgii Cardosi et in Chronologia ecclesiastica Antonii a Purificatione [Acta SS. tom. IV, Maji. Ubi supra.] . Ambrosius quoque Morales ejus magnam celebrat sanctitatem [Coronica general de España, tom. V, pag. 566 et seq. Matriti 1791.] . Denique Aloysius Torellius (cujus studium et eruditionem præ cæteris extollit Ossinger [Bibliotheca Augustiniana, pag. 897. Ingolstad. 1768.] ) ad annum 32 sæculi Augustiniani tertii, Christi annum 585 habet [Secoli Agostiniani, tom. II, pag. 453. Bononiæ 1667.] : Breve compendium sanctæ vitæ et martyrii gloriosi abbatis F. Nuncti ordinis Eremitarum S. Augustini. Et paulo infra: Dubitaverit fors, ait [Ibid. pag. 455, num. 22.] quispiam num vere martyr dicendus sit, cum non fuerit necatus ex odio Christi vel Christianæ religionis; et subjungit: Certe talis existimandus est, non solum quod ab immemorabili Martyr apud omnes Hispanos scriptores habeatur; sed etiam quod vere mortem propter justitiam obierit [Confer Acta S. Lupentii. Infra ad hunc diem.] . Vide Commentarium de S. Ursula pag. 141, ubi dictum est martyres etiam vocatos qui pie immeriti violentam sustinuerant mortem. Ex his sane præsumere licet sancto Abbati et Martyri cultum fuisse olim exhibitum; nec proinde ejus Acta a nobis sunt prætermittenda.
[2] [Acta;] Res sancti Nuncti gestas posteris transmisit Paulus Diaconus Emeritensis in Opusculo de vita et miraculis Patrum Emeritensium, quod quidem opusculum in lucem primus protraxit notisque illustravit D. Barnabas Moreno, Emeritensis decurio, Matriti anno 1633 [Florez, tom. III, pag. 331] ; quinquennio post, nempe anno 1638, alteris typis datum fuit Antverpiæ, ex octo codicibus mss. studio Thomæ Tamayi, qui, ut saltem videtur, ignorans quæ jam præstiterat Morenus, libelli Titulo subjunxit hæc verba: A multis hactenus desideratus, numquam editus [Ibid. pag. 332.] ; nisi forte subintellexerit satis accurate: mendosus enim valde est Morenus. Tamayi textus et notæ recusæ sunt in Patrologia Migniana [Tom. LXXX, col. 111 et seqq.] . Tertiam paravit editionem ex novo ms. Bivarius Matriti 1651 [Florez, ibid. pag. 333.] . Hæc manca est, deficiunt nonnulla capita; Moreni editio scatet erratis; cæteris præstat Tamayana [Ibid.] . Ex præcedentibus tribus novam adornavit Florez tomo XIII Hispaniæ sacræ [Ibid. pag. 335 et seqq.] ; hujus textum commentario nostro subjungimus. Opusculum istud suum scripsit Paulus, sedem Emeritensem tenente Stephano I [Ibid. pag. 328 – 330.] , qui præfuit ab anno circiter 632 ad annum fere 637 [Ibid. pag. 213.] . Unde efficitur scriptorem nostrum S. Nuncto coœvum vel saltem supparem exstitisse, ut patebit quoque ex dicendis num. sequenti. Qui deinceps de sancto Viro scripserunt, sua eodem ex fonte omnes hauserunt, cum præter ea quæ Paulus Diaconus tradidit, nihil ad nos pervenerit.
[3] [ætas.] Notat laudatus Florez [Ibid. pag. 328.] a Paulo Diacono chronologiam vix non omnino negligi; hinc licet multarum, quas narrat, rerum annos, quibus evenerint, haud ignorare potuerit, vel facile, si voluisset, assecutus fuisset; nuspiam æram adscribit. Unde sæpius dubia enascuntur. Est tamen ad S. Nunctum quod spectat aliqua nota chronologica: tradit enim Paulus, eum ab Africanis regionibus in provinciam Lusitaniam advenisse temporibus Leuvigildi, Visegothorum regis. Hic autem juxta communiorem sententiam regnavit ab anno 568 ad annum 586 [Patrologia, tom. LXXX, col. 125, not. 6. — Art de vérifier les dates, pag. 704.] . Alii parum differunt. Petavius [Rationarium, pag. 296. Lugdun. Batav. 1710.] regni initium inectit anno 564, mortemregis anno 585. In Biographia [Biographie universelle. Voce: Leuvigilde.] traditur regnare cœpisse 567 desiisse 585; nihilominus alibi [Ibid. Voce: Hermenegilde.] Hermenegildus, a patre suo interfectus legitur anno 586, quod utique non concordat cum anno 585, quo mortuum dicunt Leuvigildum. Mortem S. Hermenegildi Henschenius diserte adscribit anno 586, quo, cyclo Lunæ XVI, Solis VI et littera Dominicali G, incidit pascha Dominicæ Resurrectionis in diem XIV Aprilis [Acta SS. tom. II April. pag. 137.] .
[4] [Anni quibus S. Nunctus in Hispania degerit.] Ast ulterius quæri potest quibus annis Leuvigildi S. Nunctus in Hispania versatus sit. Probabile mihi est id contigisse ante bellum adversus patrem suum ab Hermenegildo motum et ortam exinde contra catholicos sævissimam persecutionem. Ratio est, quod, teste Paulo, Leuvigildus valde benevolus in sanctum Abbatem fuerit. Cum enim hic, haud diu, ut apparet, post adventum suum ex Africa, in eremo sibi vilissimum construxisset habitaculum et crebris illic virtutibus coruscaret, recurrente opinione ad auditum Leuvigildi, is, quamvis esset Arianus, se ejus precibus commendavit et providit ut alimenta et indumenta ex quodam præcipuo loco fisci cum suis fratribus haberet. Paulo post, crudeliter necato S. Nuncto, idem rex comprehendi homicidas jussit. Quæ non facile capiuntur præstita a viro, cujus animus summopere exulceratus in catholicos esse debebat, ob filii sui conversionem, et natum exinde inter se bellum. Jam vero, juxta Marianam, quem noster sequitur Henschenius in Actis S. Hermenegildi [Act. SS. Ibid. pag. 135.] , illius belli initia inciderunt in salutis annum quingentesimum octogesimum, scilicet uno anno post connubium Hermenegildi cum Ingundi, quæ virum ab Arianis abduxerat; quod quidem connubium summa Leuvigildi voluntate fuerat contractum. Infensus itaque catholicis non fuit iste ante annum 580. Quapropter munificentiam ejus in S. Nunctum ad præcedentes annos referendam potius existimo. Imo et mortem sancti Viri ante eumdem annum obtigisse putem: stando enim Pauli contextu non videtur S. Nunctus multo tempore in Hispania vixisse, ut suadent voces aliquamdiu, post aliquos dies, post non longum temporum intervallum. Mortem sancti Viri refert Tamayus de Salazar in Martyrologio Hispano ad prima omnino Leuvigildi regis tempora: De agonis anno altum, inquit, silentum. Crediderim occubuisse S. Martyrem circa Dominicum (annum) DLXVIII vel circiter, cum illo ejus memoriam recitet S. Maximus. Quidquid sit de S. Maximo, cui, ut notum est, plurima Tamayus affingit, annum prædictum haud facile mortis dixerim, ni cum Petavio initium regni Leuvigildi removeamus ad annum Christi 564. Nam si mors sancti Nuncti ponatur primo illius regni anno (cum asserat Paulus eum temporibus Leuvigildi ab Africanis regionibus in Lusitaniam advenisse) sequeretur omnia quæ a Paulo narrantur, unius anni spatio comprehendenda; quod utique verosimile non apparet. Morcelli ad annum 367: Jam id temporis, inquit [Africa Christiana, tom. III, pag. 325. Brixiæ 1817.] , ex Africa in Lusitaniam Nunctus abbas cum monachis aliquot trajecisse putatur, quum illic rex Leovigildus regnaret; et apud Emeritam singulari castimoniæ fama aliquamdiu versatus, monasterium postea condidisse, rege ipso ariano probante atque adjuvante, qui Viri sanctitatem suspiciebat, ac preces plurimum profuturas arbitrabatur. Sed Nuncti in eo monasterio brevis admodum vita fuit: nam coloni, quos ei rex parere jusserat, hominem aspernati, vestitu obsoletiore incultum atque horridum, fracta cervice crudeliter necaverunt. Mabillonius meminit sancti Nuncti ad annum 569, his verbis: Per id tempus Nunctus abbas ex Africanis regionibus in Lusitaniam cum aliquot fratribus trajecit [Annal. Bened. tom. I, pag. 141. Lucæ 1739.] . Subdit dein, mutatis solum verbis, quæ in Paulo Diacono leguntur. Torellius, sed mea opinione, ob rationes mox dictas, perperam, adventum sancti Abbatis ponit anno 581 [Secoli Agostiniani, tom. II, pag. 414.] mortem anno 585 [Ibid. 433 et seq.] . Baronius ad annum 589, cum jam loco Leuvigildi regnaret Recaredus, generali formula scribit de S. Nuncto, qui his item temporibus floruit, aliud fere nihil addens [Annal. an. 589, num. 44. Tom. X, pag. 470.] .
[5] Quatenus ad institutum sancti viri (Nuncti) anceps etiam contentio est. Barnabas (Morenus) ait eum fuisse ex ordine Benedictino, [S. Nunctum professione Augustinianum dicit Torellius,] cujus erat ipse Paulus diaconus, qui Nunctum, ABBATEM NOSTRUM nuncupat. Negant Marquez, Herrera et cætera scriptorum nostratum cohors, illumque Eremitam Augustinianum faciunt. Ita Tamayus de Salazar in Martyrologio Hispano [22 Octobris.] ; et addit: Sine lege et ratione vix neutri adhæreo; fides et lis apud ipsos sit. Quæ verba stuporem imo et stomachum movent Torellio, utpote cui ne vel minimum dubium, quin omni ex parte demonstratum sit, S. Nunctum sub regula S. Augustini et vixisse et obiisse [Secoli Agostiniani, tom. II, pag. 414 et seqq.] , idque eam ob rationem, quod ex Africa venerit cum jam monachus et abbas esset; et in Africa, illa ætate, monachi præter S. Augustini discipulos invenirentur nulli [Ibid. pag. 415.] . Ita quoque asserunt Padilla, Higuera, imo, et omnes hispani scriptores, ut fatetur Morenus [Ibid.] , qui tamen ipse, ut jam dictum est, aliud sentit, quia, inquit, Paulus ordinis fuit S. Benedicti et loquens de Nuncto dicit: nostrum abbatem. Ast neutra hæc ratio admodum firma est. Verba Pauli sunt: Narrant … in provinciam Lusitaniam Nunctum nostrum advenisse abbatem. Vox itaque nostrum saltem æque bene refertur ad Nunctum quam ad abbatem; sed plurimum inter se differunt Nunctum nostrum, et abbatem nostrum. Usitatissimum namque est, et apud nos per singulas fere recurrit paginas, Sanctos vel viros præclaros, de quibus tractamus, dicere nostros, id est quorum rebus scribendis occupamur, quin eos idcirco ordini nostro vindicare ullo modo intendamus. Potuit quoque Paulus Nunctum nostrum vocare, quod Emeritæ, quæ Pauli patria erat, floruisset, ibique vel in vicinio et mortuus et sepultus quiesceret, et ob alia id genus sexcenta. Nec melius valet altera Moreni ratio. Et primum quidem ita prius argumentum retorquet P. Herrera in suo Alphabeto Augustiniano: Certe, inquit [Apud Torellium, ibid. pag. 416.] , si ex illis verbis aliquid colligi potest, potius infertur Paulum fuisse Augustinianum, quam Nunctum Benedictinum; quia de Nuncto certum est, communi authorum consensu, fuisse Augustinianum; de Paulo vero id non est certum, nempe fuisse Benedictinum. Nicolaus Antonius [Bibliotheca Vetus, tom. I, pag. 373 et seq.] et D. Ceillier [Auteurs ecclésiastiques, tom. XVII, pag. 569.] Paulum simpliciter Diaconum vocant. Antonius Yepes in Chronico generali Ordinis S. Benedicti [Coronica general de la Orden de San Benito. Edit. an. 1609 – 1621.] nuspiam meminit sive Pauli, sive Nuncti, sive monasterii S. Eulaliæ; quod quidem argumento est, S. Nuncti notitiam tantum haberi ex Pauli scriptis, quæ, dum sua septem edebat Yepes volumina, nondum in lucem prodierant. Cardo totius quæstionis in hoc præcipue laudatis scriptoribus vertitur, an scilicet ecclesia S. Eulaliæ Emeritensis, cui addictus saltem aliquamdiu legitur Paulus, monasterium fuerit sancti Benedicti, nec ne. Affirmat Mabillonius, negat Florez; uterque inhærentes libello Pauli nostri.
[6] [Benedictinum Mabillonius,] Atque, ut a Mabillonio ordiamur: Certa, inquit [Annal. tom. I, pag. 64.] , et explorata sunt ex libro Pauli Diaconi testimonia de Emeritensi sanctæ Eulaliæ monasterio, qui ejusdem loci monachus videtur fuisse. Nam Abbatem suum, tacito nomine, appellat sub finem capitis primi, cujus initio eumdem vocat Præpositum cellæ; et rursus cap. 18, dominum qui præest cellæ sanctæ Eulaliæ id est monasterio: neque enim infrequens est apud veteres, ut cellæ nomine monasterium designetur. Quod autem agatur de monasterio Benedictino, efficitur, quia, ex ejusdem Pauli capite 1, in illa ecclesia mos erat, ut hiemis tempore seorsum matutinum officium facto intervallo celebraretur, hoc est, ut Vigiliæ nocturnæ aliquo temporis intervallo dirimerentur a Matutino id est a Laudibus, quas modo vocamus; qui ritus omnino assignatur a sancto Benedicto in regula sua (cap. 8). Alia non affert Mabillonius in confirmationem suæ sententiæ. Nam quod Florentinus ecclesiæ monasterii sanctæ Eulaliæ abbas subscriptus legatur concilio Toletano XI anno 675 [Confer Aguirre. Concil. Hispan. tom. IV, pag. 247. Romæ 1754.] , censet Mabillonius (et in hoc ei consentit Florez [España Sagrada, tom. XIII, pag. 237.] ) id non interpretandum de Emeritensi cœnobio, sed Toletano: nam, inquit, et istic sanctæ Eulaliæ ecclesia erat. Manet ergo, ut ejusdem Sanctæ ecclesia Emeritensis D. Benedicto abscribatur, id unum, moris nempe in illa fuisse, ut hiemis tempore seorsum matutinum officium facto intervallo celebraretur. Stringens utique ratio non est. Nihilominus Mabillonius qui hic subdubitans Paulum nostrum Benedictinis annumerabat, alibi [Annal. Ben. tom. I, pag. 337.] diserte edicit, eum fuisse monachum cellæ seu monasterii S. Eulaliæ, cujus loci rectorem, Dominum et Abbatem suum vocat. Cæterum exceptis duobus locis citatis, nuspiam deinceps in annalibus Benedictinis mentio fit illius seu ecclesiæ seu monasterii.
[7] [negante Florezio;] Ad Florezium quod attinet, negat ipse [España Sagrada, tom. XIII, pag. 236.] fuisse monasterium, bene vero basilicam, in qua nocturnum diurnumque celebrabatur officium, et educabantur adolescentes, in cellis juxta templum habitantes, ut manifeste patet ex historia ephæbi Augusti, quam narrat Paulus Diaconus cap. 1; alibi dixerat Florez [Ibid. pag. 234.] , ecclesiam S. Eulaliæ ædificatam fuisse sub Constantino magno, additque ex Paulo (cap. 7) sæc. VI restauratam a Fideli, Emeritensi episcopo, qui paulo ante collapsam ecclesiam suam cathedralem, seu ut Paulus loquitur, sedis dirutæ fabricam restauraverat [Ibid. pag. 236.] . Quod si is alicubi [Paulus diac. De Vitis Patrum Emeriten. num. 1 et 43. — España Sagrada tom. XIII, pag. 336 et 380.] loquatur de cella S. Eulaliæ [Tom. XIII, pag. 236.] , vocem hanc interprebandam vult Florez non de monasterio, prout contendit Mabillonius, sed de universa S. Eulaliæ fabrica, ita ut quodammodo pars pro toto sumatur; nec hoc, addit, a stylo abludit antiquorum, quoniam in ipsis gentilium templis pars quædam vocabatur cella, locus scilicet in quo ponebantur simulacra dearum. Nec amplius favet Mabillonio, quod Paulus abbatem suum dicat præpositum S. Eulaliæ: vox enim abbas idem est ac pater, superior; nec refertur exclusive ad monasteriorum præpositos. Confer Glossarium Cangii. Certe in concilio Aquisgranensi II sub Ludovico Pio, anno 836, præscribitur abbatibus canonicorum, ut congregationes suas verbo atque exemplo regant et episcopis subditi sint [Sirmondus. Concilia antiqua Galliæ, tom. II, pag. 582. Paris. 1629.] . Atque hæc ita Florez, in cujus sententiam fateor me, post diligentem Pauli lectionem, valde propendere. Non aliter Paulus loquitur de Basilica (ita eam fere semper appellat) S. Eulaliæ quam de aliis Basilicis Emeritensibus S. Mariæ, S. Joannis Baptistæ, S. Lucretiæ, SS. Cypriani et Laurentii etc., nisi quod de priori longe frequentius sermonem faciat; sæpius enim meminit reverendi viri Redempti diaconi, qui ibidem (in S. Eulaliæ) præest. Ita cap. 3, ubi de S. Nuncto [Florez, tom. XIII, pag. 343.] ; et cap. 9 ubi de Masona episcopo Emeritensi: Tanta, inquit [Ibid. pag. 360.] , illi cura pro omnium erumnis miserorum, ut ad Basilicam sanctissimæ Eulaliæ diacono, viro venerabili Redempto nomine, qui præerat, duo millia solidos dederit, e quibus mox, ut aliquis urgente necessitate adveniret, facta cautione, quantos vellet absque aliqua mora vel difficultate acciperet. Nihil sane in his (et possem alia id genus sexcenta recitare) est quod vel minime indicet monasterium. Alio prorsus modo loquitur Paulus, quando quæstio est de cœnobio, quod tale fuisse non una vel altera voce plus minusve obscura seu dubia insinuat, sed apertis declarat verbis. Exemplo sint quæ leguntur cap. 11 [Ibidem,, pag. 440.] : Cum in monasterio, cui Cauliana vocabulum est … reverendissimus vir piæ memoriæ Renovatus abbas præesset … et cunctos illic commorantes monachos etc. Certe qui hæc contulerit cum his quæ habet de Basilica, quam semel aut iterum tantum vocat cellam, S. Eulaliæ, haud facile assentiet Mabillonio. Confer Torellium, qui vult quidem ad sanctæ Eulaliæ monasterium fuisse, sed ordinis S. Augustini [Secoli Agostiniani, tom. II, pag. 421.] , ad quem etiam spectasse Caulianense, multis verbis contendit [Ibid. pag. 420.] . Vide Annotata ad Vitam.
[8] [ast potius videtur promiscuam regulam] Utique cum Torellio, Augustinanis adscriberem S. Nunctum, si constaret, revera hujus ætate id est circa medium sæculum VI, nullos in Africa, præter S. Augustini discipulos, fuisse monachos. At quis qualive argumento id probaverit? Quocirca notandum est primo, acriter agitatam olim quæstionem, an omnino S. Augustini sit Regula ad servos Dei, quæ in tomo I ejus operum excusa reperitur [Col. 789 et seqq.] . Unde Morcelli [Africa Christiana, tom. II, pag. 306, ad an. 391 Brixiæ 1817.] : Illud ambigium videri possit, an quæ Augustini Regula jam dicitur, et Gelasii pontificis maximi hoc nomine secundi auctoritate probata est, ab ipso Augustino profecta putanda sit. Longe plures negant. Quinimo in hoc, inquit Brokie [Codex Regularum Holstenii. Edit. Brokie, tom. II, Additament. IX. observat. crit. pag. 120. Conf. Examen historicum et canonicum, pag. 137. Gandavi 1847.] , collimant omnes viri docti, S. Augustinum numquam pro viris regulam scripsisse, quamvis tres Regulæ sub ejus nomine circumferri soleant. Et Helyot [Histoire des ordres rel. tom. III, pag. 6 et seq.] : Epistola CIX S. Augustini (CCXI in editione Maurinorum), quæ nunc loco Regulæ est in variis utriusque sexus congregationibus, S. Doctore tamquam parente gloriantibus, anno tantum 423 ad moniales, quas Hippone instituerat (quibusque præerat ejus soror) data est. Quo vero tempore viris accommodata fuerit; in qua regione et a quo hæc commutatio facta fuerit, plurimum ambigitur. Et Mabillonio persuasum est [Gemina apolog. Benedictin. pag. 10. Constantiæ 1706.] , non posse ante sæculum undecimum, aut si plurimum concedimus, ante decimum ostendi ullam congregationem, in qua hæc Regula ceu fundamentum vitæ Canonicæ et Regularis, fuerit observata. Secundo, S. Fulgentium, Ruspensem in Africa episcopum, defunctum circa annum Christi 529, plura condidisse monasteria, sive ante sive post adeptas infulas, ex ejus Vita, ab ejus discipulo conscripta, discimus; quin vel ullum de S. Augustini seu regula seu instituto fiat mentio. Id quoque monet auctor virum sanctum Beati Augustini, exponentis tricesimum sextum psalmum, disputatione commonitum et compunctum, publicare suum statuisse votum de dimittendo sæculo [Acta SS. tom. I Januar. pag. 33.] . Et alibi narratur [Ibid. pag. 36.] , cum fundatum esset monasterium Ididi, ubi parvo tempore Domino servientes (S. Fulgentius et socii), insistebant operibus caritatis; donec subito beatus Fulgentius Ægyptiorum monachorum vitas admirabiles legens … memoratas terras navigio petere statuit: duabus videlicet ex causis, ut vel ibi deposito nomine abbatis, sub regula viveret humilitatis, vel districtioris abstinentiæ legibus subderetur. Cui hæc legenti in mentem venerit, B. Fulgentium S. Augustini instituto addictum fuisse, illudque, si propositum sibi iter prosecutus esset, in Ægypto propagare voluisse? Nec sane validior ratio nos movet, ut aliud de S. Nuncto dicamus, qui circa medium ejusdem sæculi sexti floruit et proinde paucis tantum annis a S. Fulgentio distat. Tertio, sæculo V Salvianus, qui, ut notum est, adeo virulenter in Afros invehitur, ita de monachis seu religiosis vel sanctis aut servis Dei loquitur, ut eos certæ Regulæ vel Instituto, ut nunc dicimus, nullo modo insinuet addictos. Insectabantur, inquit [De gubernatione Dei, lib. VIII. Patrol. Migne. tom. LIII, col. 156 et seq.] , Afri atque oderant servos Dei … in quibus omnia sibi æmula atque inimica cernebant: illi enim vivebant jugiter in nequitia, isti in innocentia; .. illi in lustris, isti in monasteriis… Non sine causa itaque istud fuit quod intra Africæ civitates, et maxime intra Carthaginis muros, palliatum et pallidum et recisis comarum fluentium jubis usque ad cutem tonsum videre tam infelix ille populus quam infidelis sine convicio atque exsecratione vix poterat. Et si quando aliquis Dei servus, aut de Ægyptiorum cœnobiis aut de sacris Hierusalem locis, aut de sanctis eremi venerandisque secretis ad urbem illam officio divini operis accessit, simul ac populo apparuit, contumelias, sacrilegia et maledictiones excepit. Ex recitatis SS. Salviani et Fulgentii verbis efficitur mea opinione, sæculo V et VI in Africa fuisse monachos proprie dictos, quibuscum nil commune habuit S. Augustinus; nec aliquid est quod suadeat eos, non secus ac alibi monachos, secutos regulas promiscuas; atque mihi indubium videtur, S. Nunctum ex hoc genere fuisse.
[9] [secutus.] Quod etiam clarius fiet si notemus denique quarto, ex universa historia monastica constare, unum solum, non vero plures, tunc temporis agnitum fuisse Ordinem monasticum. Audiamus Lucam Holstenium seu P. Possinum [Codex Regularum. Præf. pag. XI. Brokie.] : Ex hactenus dictis, inquit, de multitudine ubique colentium vitam monasticam in utroque sexu, facile cuipiam, vetera ex præsentibus æstimanti, persuadebitur fuisse primis illis temporibus diversos et certo charactere discriminatos monachorum Ordines, prout postea institutum præsertim in Mendicantibus, quorum universæ quamvis late sparsæ familiæ, sub uno peculiari capite, certis et cuique propriis officiis ac legibus Deo militant. Valde fallor, si jam tum primis sex septemve ecclesiæ sæculis iste usus invaluerat. Certe vestigia mihi quidem non apparent, qui, quocumque intueor, uniformem ubique monachatus rationem, et facilem ac promiscuum invicem transitum, mutuumque commeatum professionum et cœnobiorum cerno. Orientales monachi, quando in Occidentem venerant, cum ibi profitentibus religiosam vitam sine discrimine censebantur; vicissim Occidentales in Oriente… Unde satis apparet existimasse ipsos unum esse in commune omnium ubique monachorum modum et usum religionis profitendæ [Conf. Examen historic. pag. 159 – 161.] . Atque hæc est regula, quæ vocatur promiscua vel apostolica, scilicet in Evangelio Actibusque expressa [Papebrochius. Respons. ad Exhibit. errorum art. 12, § 6, num. 84. Acta SS. vindicata, pag. 424. Antverpiæ 1785.] , quam equidem non dubitem secutum S. Nunctum. Quod vero Eremitas S. Augustini attinet, hi, si tamquam Congregatio aut Ordo spectentur, sæculo XIII antiquiores non sunt. Cæterum ex professo de hac quæstione tractabitur infra in Vita S. Joannis Boni.
VITA S. NUNCTI
Auctore Paulo diacono Emeritensi.
De Vita Patrum Emeritensium, cap. 3, apud Florez, Hispaniæ sacræ t. XIII, pag. 343 et seqq.
Nunctus, abbas et martyr, prope Emeritam in Hispania (S.)
BHL Number: 2530
EX FLOREZ.
[S. Nunctus B. Eulaliæ devotus,] Narrant plurimi, ante multa jam curricula a annorum, temporibus Leuvigildi * Visegothorum regis, ab Africanis regionibus in provinciam Lusitaniam Nunctum nostrum advenisse abbatem b: qui cum aliquamdiu ibidem sanctissimæ virginis Eulaliæ c degisset devotionis gratia, ad Basilicam sanctissimæ virginis, in qua ejus sacratissimum corpusculum d requiescit, desideranter accessit.
[2] [nec videri a muliere volebat;] Sed ut fertur, per omnia aspectum mulierum velut vipereum vitabat morsum; non quia aspernabatur sexum, sed ex contemplata specie, tentationis metuebat incurrere vitium; ita etenim ut quocumque loco pergebat, unum monachum ante se et alterum e post se gradi præcipiebat, ne eum per quamcumque occasionem mulier f videret g. Qui, ut supra diximus, cum ad Basilicam sanctæ Eulaliæ virginis et martyris venisset h, reverendum virum Redemptum diaconum, qui ibidem præerat, multis precibus exoravit, ut quando ad orationem nocturno tempore ad ecclesiam de cella procederet, ita custodias poneret, ut eum nulla penitus femina videret.
[3] [cum tamen a vidua visus fuisset,] Sed cum aliquos dies in eadem sancta ecclesia moras fecisset, quædam nobilissima et sanctissima vidua, nomine Eusebia, omni desiderio eum videre cupiebat; sed ille nullatenus ab ea videri patiebatur. Cum vero eum sæpius diversi rogarent, ut eam videre dignaretur, et ille nullo modo consentiret; illa coassumpto consilio, supradictum diaconum deprecabatur, ut explicitis matutinis Laudibus, dum ille de ecclesia ad cellulam reverteretur, illa stante in abditissimo loco, circa eumdem sanctissimum Virum lumen cereorum clarissimum fieri præciperet, ut saltem a longe eum videre mereretur; quod factum.
[4] [secedit in eremum;] At ubi, ignorante illo, femineus contigit aspectus, ita cum gemitu magno sese in terra prostravit, ac si magni lapidis ictu graviter fuisset percussus. Mox ipsi Redempto diacono dicere cœpit: Indulgeat tibi Dominus, frater; quid est quod fecisti? Post hæc denique egressus inde, ad eremi loca paucis cum fratribus pervenit i, ibique sibi vilissimum construxit habitaculum k.
[5] [ibique honoratus a Leuvigildo,] Sed cum crebris illis virtutibus coruscaret, recurrente opione ad auditum Leuvigildi principis pervenit, qui quamlibet esset arianus, tamen ut se ejus precibns Domino commendaret, eidem Viro auctoritate conscripta, de quodam præcipuo loco fisci direxit, ut alimenta et indumenta exinde cum suis fratribus haberet l; quod Vir Dei omnino accipere recusavit. Sed cum ille renueret, et is qui a rege directus ad eum venerat, diceret: Oblationem filii tui despicere non debes; tandem ipso compellente suscepit.
[6] [crudeliter necatur ab agricolis,] Post aliquos vero dies homines habitantes in eodem loco cœperunt ad invicem dicere: Eamus et videamus qualis est dominus noster, cui dati sumus. Cumque fuissent et vidissent eum veste sordidum habituque deformem; contemnentes eum dixerunt mutuo: Melius est nobis mori quam tali domino servire. Ac deinde post aliquos dies cum Vir sanctus in sylvis paucis ovibus depascendis processisset, reperientes eum solum fractis cervicibus crudeliter necarunt m.
[7] [quos dein dæmon discerpit.] Post non vero longum temporum intervallum ipsi homicidæ comprehensi et Leuvigildo regi in vinculis sunt præsentati, cui dictum est ipsos esse, qui Servum Dei interemissent. Ille autem quamvis non rectæ fidei esset, recte tamen promulgavit sententiam n, dicens: Absolvite illos a vinculis et sinite abire; et si Servum Dei occiderunt, sine nostra ultione ulciscatur Dominus mortem Servi sui. At ubi dictum est et illi absoluti sunt, statim eos dæmones corripuerunt et per plures dies afflixerunt, quousque crudeli morte animas e corporibus excusserunt.
ANNOTATA.
a Ante multa jam curricula annorum. Communior est sententia Paulum scripsisse suum Opusculum versus annum Christi 633. Si itaque teneamus adventum S. Nuncti contigisse ante annum 580 (vide Comm. præv. num. 4), multa illa curricula annorum reducentur præter propter ad quinquaginta.
b Quæ ante suum ex Africa discessum S. Vir fecerit, prorsus ignoratur. Qua in urbe quove in tractu Africæ natus; et ubi religionem sit professus vel cujus fuerit monasterii abbas nescimus. Ita Torellus [Secoli Agostiniani, tom. II, pag. 453.] . Quid vero sanctum Virum moverit ut patriam relinqueret, haud clarius patet. An forte, ait rursus Torellius [Ibid.] , ut se subduceret vexationibus Maurorum, qui jam variis in partibus jugum Romanorum excutiebant, et perpetuo sub armis erant, catholicosque et præcipue religiosos male habebant?
c Ita legit Florez, utique mendose: verba enim hæc cum sequentibus non cohærent. Melius Tamayus de Vargas [Patrologia, tom. LXXX, col. 126.] : Qui cum aliquamdiu ibidem degisset, devotionis gratia ad Basilicam sanctissimæ virginis Eulaliæ, in qua ejus sacratissimum etc. Antequam ergo B. Nunctus ad sanctæ Eulaliæ accederet, aliquamdiu jam in Lusitania moratus erat. Vide Comm. præv. num. 5 – 8 ubi agitata quæstio est, cuinam regulæ sanctus Vir fuerit addictus. Vox aliquamdiu per se ostendit haud longam eum ibidem traxisse moram.
d Duodennis passa sancta Eulalia est. Annuntiatur in martyrologio Romano 10 Decembris, qua die agendum de ea erit.
e Unum monachum … et alterum, hinc concludere licet S. Abbatem cum aliquot sociis ex Africa migrasse.
f Raro id sane exemplo. Multi quidem activum mulieris reformidarunt aspectum, sed non ita passivum, ita ut nec inscii ab ea se conspici ullo modo paterentur.
g Notat Florez [España sagrada, tom. XIII, pag. 343.] , desiderari apud Morenum totam hanc pericopen: ita enim ut usque ad mulier videret. Confer Comm. præv. num. 2, ubi de variis Pauli editoribus aliquid delibavimus.
h Vide Comm. præv. num. 7.
i Circa situm quo S. Eremita construxerit habitaculum, valde fatigatur Franciscus Bivarius, inducens in textu Maximi vicus Pinciacensis, quo vitam Servum Dei egisse commentat, idque ut introducat topographiam Pinciæ urbis, qua tunc ille Commentaria seu Notas scribebat, quasi vellet Emerita Pinciam traducere non solum S. Martyrem, sed etiam tugurium, quo sanctissimus Eremita delituit. Glosema igitur illud in vico Pinciacensi a Bivario effictum nullibi apud Maximum scriptum reperitur, nec in Caro, nec in Calderoni editis codicibus, nec in mss. quorum plurimos vidimus. Maxime cum constet Emeritensem Paulum de urbe sua tantum locutum; nec est credendum, S. Martyrem deseruisse basilicam Eulaliæ Virginis, cujus erat devotissimus, et in tot remotis partibus, Pinciam usque secedere. Hæc Tamayus de Salazarin Martyrologio Hispano.
k Id est monasterium, et quidem, ut latius expositum reperies Comm. præv. num. 5 – 7, nec Augustinianum, nec Benedictinum. Declarat denuo hac opportunitate Florez [Ibid. pag. 244 et seq.] , quod nolit se immisceri disputationibus de institutis antiquiorum per Hispaniam cœnobiorum. Attamen, inquit, prætermittere non possum rudem simplicitatem (candidez) Moreni de Vargas, qui in suis notis ad Paulum diaconum, non solum huic et S. Nuncto imponit cucullum (S. Benedicti), sed et omnibus monachis qui floruerunt in Hispania ante annum 516, quo utique S. Benedictus regulam suam nondum scripserat… Ante sæculum sextum per Hispaniam valde propagata erat monastica disciplina; nec fieri potest ut instituta illius ævi (quæ certe Benedictina non erant) sæculis sexto et septimo, quibus vivebant S. Nunctus et Paulus Diaconus, evanuisse dicantur. Similia habet Cardinalis Aguirrius in Notis ad concilium Tarraconense, celebratum tempore Hormisdæ papæ anno Christi 516 [Concilia Hispaniæ, tom. III, pag. 123 et seqq] . Constat, inquit [Ibid. pag, 127.] , exinde (canone XI) hoc tempore jam fuisse monachos et illorum abbates in Hispania, de quibus censet Morales lib. II, cap. 43 fuisse ordinis S. Benedicti… At enim licet id valde honorificum sit religioni meæ Benedictinæ, non possum concedere in sententiam doctissimi historiographi (Ambrosii Morales). Et paucis interpositis: S. Benedictus non scripsisse regulam suam creditur et traditur, usque dum e monasterio Sublacensi transiit ad montem Cassinum, ibidemque habitare cœpit anno plus minus 529, id est tredecim annis post celebratum hoc concilium Tarraconense. Quapropter certissimum est, monasteria in eo commemorata anno 516, fuisse alterius instituti quam Benedictini: hoc enim non nisi aliquot annis postea cœpit primum intra Italiam, et pluribus adhuc elapsis ad Galliam et Hispaniam propagari contigit. Cæterum Paulus hoc solum, de quo hic agimus, a S. Nuncto asserit fundatum monasterium. Perperam ergo nonnulli scripsere et Caulianense et nescio quæ alia in Hispania cœnobia auctorem habere eumdem S. Abbatem.
l Dixi Comm. præv. num. 4 ex hac Leuvigildi in S. Abbatem benevolentia probabilius B. Nuncti res gestas referendas esse ante annum 580, quo rex catholicis valde infensus erat. Quod confirmari potest ex altero Pauli Diaconi loco, capite nempe 10, ubi describit quomodo Leuvigildus tentarit S. Masonam seu Mausonam episcopum a fide catholica divellere. Et primum quidem ita concluditur cap. 9 [De Vita Patrum Emeritensium España Sagrada, tom. XIII, pag. 361.] : Cumque talibus divino favore virtutibus polleret (Masona), fama bonorum opinione concrescente, asparsit (alibi affulsit) et opera luminis a vero Lumine condonata multis in regionibus coruscavit. Dein cap. 10: Unde accidit, ut hæc opinio sævissimi atque crudelissimi Leovigildi regis penetraret auditum; qui diabolica stimulante invidia, supradicto sanctissimo viro, legatis intercurrentibus, iterum iterumque mandavit, ut relicta fide catholica ad arianam hæresim cum universitate plebis sibi commissæ diverteret. Quod cum ille constanter fortiterque recusaret, raptus in furorem rex cœpit eum multis pulsare terroribus; ast vir sanctus forti congressione adversus atrocissimum tyrannum dimicans, pro defensione justitiæ persistebat invictus [España Sagrada. Ibid. pag. 362.] . Sequentibus capitibus exponuntur multifariæ diuturnæque persecutiones, quibus Masona a rege impetitus fuit. Sane modus, quo hic Paulus deLeuvigildo loquitur, plane diversus est ab illo, quem adhibet in Actis S. Nuncti; nec probabile apparet regis in hunc benevolentiam contigisse post tantam in S. episcopum concitatam procellam. Jam verohæc, ut Pauli suadet narratio, cœpta est circiter tempus quo eruperat bellum patrem inter et filium, Leuvigildum et Hermenegildum, circa annum 380: nam alias plurimas perpessus vexationes, per annos tres et eo amplius [Ibid. pag. 370. De Vita PP. Emeritens. cap. 13.] , regis jussu, vixit in exilio Masona; post quos restitutus sedi Emeritensi fuit ab ipso Leuvigildo; non quod is meliora saperet, sed quod percussus et flagellatus a S. Eulalia vereretur ne gravius Dei judicio mulctaretur [Ibid. pag. 372.] . Quæ quidem omnia facile quinquennii vel sexennii spatium impleverint; quo exacto mortuus Leuvigildus est, anno scilicet 586. Confer Mariana lib. V, cap. 13 [De rebus Hispaniæ, tom. I, pag. 187. Hagæ-Comitum 1733] .
m Mariana noster [Ibid. pag. 189.] , narrata nece S. Nuncti, subjungit: Causæ fuere in incerto; et fortassis liberas sancti Viri increpationes ferre non poterant agresti homines pectore et rudi ingenio. Quod ad causas spectat, non satis attente legit Mariana Paulum; alioquin vidisset præcipuam necis illatæ causam fuisse, quod nollent tali domino servire, quia specie sordidus erat habituque deformis.
n Non reprehendit Paulus Leuvigildum de hac sententia, imo laudat. Atque hæc, inter alias, etiam ratio est, cur obitum sancti Nuncti ponendum duxerim ante ortum bellum. Hoc rursus loco discedit aPaulo Mariana, regem saltem plus minus reprehendens: Sacrilegii certe, inquit [Ibid.] , pœnas, rege vindictam negligente, dæmonum incursu in furorem acti dederunt.
* al. Leovigildi
DE S. LUPENTIO ABBATE ET MART. CATALAUNI IN GALLIIS.
CIRCA ANNUM DLXXXIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Lupentius, abbas et martyr, Catalauni in Galliis (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. S. Lupentii passio habetur ex S. Gregorio Turonensi, cujus textum perperam dixit Cointius esse apocryphum. Ubi et quando cæsus fuerit sanctus Abbas.
Lupentii, vulgo S. Louvent, martyrium habemus ex S. Gregorio Turonensi, auctore coævo, [S. Lupentii cædes,] utpote qui natus anno 539 defunctus est anno 593 [Biographie universelle.] , vel secundum alios natus anno 544, defunctus anno 595 [D. Ceillier, auteurs ecclésiastiques, tom. XVII, pag. 2 et 5.] . Rem, prout gesta est, ita, nec inconcinne, reddit Hadrianus Valesius, Rerum Francicarum libro XI [Tom. II, pag. 167. Paris 1658.] : Hunc (Lupentium) abbatem basilicæ S. Privati martyris, in urbe Gabalis (vernacule Javouls seu Javoux [Histoire générale de Languedoc, par D. Vaissette, tom. I, pag. 293. Paris. 1730.] ) sitæ, Innocentius Gabalorum comes apud Brunichildim accusaverat majestatis, et de ipsa male locutum affirmaverat. Itaque a regina accersitus cum venisset (scilicet Metas Lotharingiæ [Ibid. Item, Baillet, Vies des Saints, 22 Octob. pag. 343. Paris 1739.] ), et cognita causa insons esset inventus, discedere jussus est. Jamque iter facere securus cœperat, cum ab Innocentio innimico suo comprehenditur, duciturque in villam publicam nomine Ponticonem, ac multis ibi injuriis affectus tandem dimittitur. Sed nondum erat Innocentii, nocentissimi hominis, satiata sævitia, videbaturque non ob aliud Lupentius abbas dimissus, quam ut clam et paucis consciis in itinere interimeretur. Quippe simul atque ad flumen Axonam pervenit, ibidemque tentorium resovendi causa posuit, iterum comes de improviso in eum irruit, incautumque vi opprimit et obtruncat; atque ut scelus lateret, caput Abbatis amputatum culleo repleto lapidibus includit; reliquo corpori saxum similiter alligat, et utrumque in flumen dejicit. Dicitur post paucos dies Lupentius pastoribus dormientibus visus esse indicare, quo in loco corpus suum esset positum, et rogare ut extractum e flumine sepelirent; quod cum fieret, derepente aquila, ex alto librans sese, visum in imo flumine culleum apprehendit ac in ripa deposuit. Ita caput repertum a pastoribus suo trunco redditur, ac una sepelitur. Hactenus Valesius secutus S. Gregorium Turonensem. Haud abs re fuerit hic addidisse ex Mabillonio, ubi de S. Bercario, primo Dervensis monasterii abbate, similiter perempto [Annales Benedictini, tom. I, pag. 530. Lucæ 1739. Conf. Acta SS. tom. VII Octob. pag. 1001 et seqq.] : Sic Martyres appellabant pios homines, qui injuste seu nullam ob causam necati fuerant. Et enucleatius noster Papebrochius [Responsio ad Exhibitionem errorum, art. 11, § 17. Acta Bollandiana vindicata, pag. 378.] : Sicut omnes incruenta morte defuncti, Sancti ab ecclesia nominantur et coluntur Confessores, licet hic titulus olim solis iis daretur, qui fidem in judicio confessi, carcerem, tormenta vel exilia sustinuerant; ita Martyres communis nunc usus appellat quotquot ecclesia colit olim cruenta morte necatos, licet varia ex causa necati essent; nec eum titulum aut ritum mutari quisquam jussit… Ita SS. Rumoldus, Rutpertus, Lambertus, episcopi, alia quam fidei causa occisi; Evermarus, Trudbertus et similes mactati a grassatoribus; Canutus Daniæ, Eduardus Angliæ, Wenceslaus Bohemiæ reges, causa regni occubuere, et Martyres habentur absque ulla cujusquam contradictione: nec ullus decurrit nobis mensis, qui non plurima hujus generis in utroque sexu præbeat exempla.
[2] [Brunichildi tributa,] Quamvis diserte id non edicat Turonensis, concludit Valesius, infandam illam necem jussu reginæ fuisse perpetratam: Hunc, inquit [Rerum Francicarum, tom. II. Ubi supra.] fecit exitum Lupentius, vir sanctus, quem jussu Brunichildis jugulatum esse non dubito, cum tam atrocis facinoris prœmium paullo post percussori repensum animadvertam. Siquidem Innocentius Gabalitanorum comes in locum Theodosii Rutenorum (Rhodez) episcopi, favore Brunichildis est substitutus, ac post multas contentiones fœdumque ambitum Transobado presbytero prælatus: vir supplicio quam sacerdotio dignior, cujus manus, insontis Abbatis cruore pollutas, populi osculis honorari, et episcopalibus ministeriis adhiberi non oportuerat. Dubitat D. Vaissettus [Histoire de Languedoc, tom. I, pag. 294.] , reginam tanti facinoris ream dicere; falso illam accusari asserit Baillet [Ubi supra, pag. 344.] . Valesio favent vetera breviaria ecclesiæ Catalaunensis. Apposite itaque Beschefer, Canonicus Catalaunensis post medium sæculum XVIII, notavit: Multa de martyrio Lupentii variant auctores. Alii unum sceleris auctorem et actorem faciunt Innocentium Gabalitorum comitem, et a Brunichilde omnem criminis suspicionem removent; alii totum flagitium in Brunichildem refundunt, et Lupentium non ab Innocentio comite, sed a duobus nobilibus Agnuino et Rodone interfectum fuisse volunt. Nocens tamen vocatur Innocentius, quod ab eo Lupentius apud reginam accusatus fuerit, quasi eam verborum contumeliis lacerasset. Alii tandem et Brunichildem et Innocentium sceleris pactiones conflasse dicunt, et necis illatæ reos Innocentium, Agnuinum et Rodonem constitui… Asservatur Catalauni in monasterio S. Petri ad Montes Vita ms. S. Lupentii… in illa Innocentius ne quidem nominatur. Lupentius interficitur a Bozone, militum tribuno, et duobus nobilibus Agnuino et Rodone. Hæc præfatus canonicus Beschefer in notis mss. ad eam Galliæ Christianæ partem quæ de ecclesia tractat Catalaunensi, tom. scilicet X col. 856 – 977. Notæ illæ, ipsi mox dicto tomo insertæ, asservantur in archivo ecclesiæ cathedralis, mihique ab admodum R. D. Musart, capituli Catalaunensis decano, benevole fuerunt communicatæ. Non ausim rem ego dirimere. Certe Brunichildis ea erat, quæ sceleris committendi horrore non admodum, nec facile concuteretur; et aliunde pronum satis est ex textu Gregoriano deducere illam haud alienam ab hac nece fuisse. Innocentius in locum Theodosii, inquit Mabillonius [Annales Benedictini, ad an. 584. num. 28, tom. I, pag. 170.] , Rutenorum episcopi substitutus est favore Brunichildis, quæ hoc facto perpetrati criminis particeps fuisse non immerito visa est. Attamen præter conjecturam plus minusve fundatam, aliud non habemus ex Gregorio, cui, ut infra ostendam, videtur soli fidendum.
[3] [a S. Gregorio Turonen. describitur;] Diligentius proinde excutienda hic venit Caroli Cointii sententia, qui textum Gregorii vult esse apocryphum: Vulgatum, ait [Annales ecclesiastici Francorum, tom. I, pag 254.] , libri sexti Gregoriani caput tricesimum septimum, in quo martyrium sancti Lupentii describitur, censeri debet insititium, nec integra fide dignum, quia Lupentium testatur interfectum fuisse ab Innocentio, comite Gabalitano, qui Rutenensem episcopatum paulo post suscepit. De comprovincialibus enim præsulibus non adeo prave sentimus, ut eos hominem, qui tanto se flagitio coinquinasset, credamus in collegium episcoporum admissuros fuisse. Duplici itaque nixus ratione caput trigesimum septimum supectum habet Cointius; tum quod interpolatum sit, tum quod incohærentia de Innocentio comite contineat. Ad prius respondet Ruinartius in Præfatione ad opera S. Gregorii Turonensis [Patrologia Migniana, tom. LXXI, col. 72 et seqq.] : Cum in nonnullos codices scriptos et quidem antiquissimos, in quibus aliquot vulgatarum editionum capita desiderantur incidisset (Cointius); in animum induxit ea ipsa ab aliquo interpolatore Gregorianæ historiæ addita fuisse, ideoque … rejecit veluti spuria, aut certe, si ex illis nonnulla ad rem suam faciant, ea sub interpolatoris nomine profert, cujus auctoritatem multo Gregoriana minorem esse debere contendit. Et subdit: Argumenta (Cointii) si nulla esse demonstraverimus, corruet viri eruditi sententia stabitque inconcussa Gregorii operum integritas. Singulas itaque rationes ex professo Ruinartius expendit refutatque; nec putem post ejus eruditam claramque disputationem, quemquam fuisse repertum, qui in Cointii sententiam abierit.
[4] [hujus textus sinceritas probatur] Ad alterum quod spectat, reponit idem Ruinartius [Ibid. col. 92.] , non esse cur rejiciatur seu interpolatus credatur textus Gregorii lib. VI cap. 37, licet in eo Lupentii cædes Innocentio tribuatur qui postea cap. XXXVIII dicitur Theodosio Ruthenorum episcopo successisse. Non enim facile arceri potuit ab episcopatu Innocentius, cujus magna apud reginam gratia erat, nisi hoc crimen publice notum fuisset. At nusquam legimus Innocentium tanti criminis reum declaratum fuisse, immo nec publice accusatum, quamquam forte id rumor ei tribueret. Sed non erat legitima, aut certe sufficiens illis temporibus impediendæ ordinationis causa, quæ alias juxta canonum præscripta, cleri et populi votis, aut certe ex regum voluntate, fieri petebatur. Nec desunt exempla nequiorum hominum, qui per ea tempora sedes episcopales sceleribus partas diu obtinuere: vel unus Melantius in Prætextati Rothomagensis locum intrusus hujus rei exemplum suppeditare potest… Plura alia adjicere haud esset difficile, si res exigeret. Quam in rem hæc habentur in Gallia Christiana [Tom. XI, col. 11.] : Occiso Prætextato (anno 585 vel 586) Melantius, qui jam sedem ejus occupaverat ab anno 572 ad annum 584.., rursus ad infulas Rotomagenses evectus est, licet sanguinis Prætextati effusi vehementer suspectus, sed favore Fredegundis reginæ subnixus. Sua ergo stat Gregoriano textui fides.
[5] [contra Cointium,] Cæterum non rejicit Cointius universim quæ de S. Lupentio in Gregorii Historia leguntur. Sed omnem criminis suspicionem vult amotam non solum a Brunichildi sed etiam ab Innocentio. Atque hac ex parte interpolatorem, ut ipse vocat, reprehendit. Necem, inquit [Annal. eccles. tom. I, pag. 255 et 256.] , beato Lupentio nec Brunichildis regina, nec Innocentius comes inferendam curavit. Gregorianus interpolator Brunichildem in suspicionem criminis ne quidem vocat (confer supra num. 2) cumque pontificales infulas Innocentio statim defert, eum quoque declarat innocentem… Totum scelus in eos rejicimus, qui Lupentium apud Innocentium comitem aut apud Brunichildem reginam falso accusarunt, et quem fraudulentis delationibus enecare non potuerunt, vi tandem et armis aggressi sunt ad Axonam fluvium, cum ex aula regia in monasterium suum reverteretur. Cointii sententiam suam fecit laudatus can. Beschefer in notis mss. Nos, inquit, si sententiam nostram in rebus tam inter se pugnantibus aperire licet, nec in Brunichildem, quæ apud septimi sæculi scriptores odiosissimas semper partes agit, nec in comitem Innocentium, cui Gregorianus interpolator pontificales infulas statim defert, scelus rejiciendum esse putamus. Totum flagitium in eos refundimus, qui, Lupentii virtutibus infensi, illum fraudulentis delationibus apud Innocentium comitem accusarunt, a quo, cunctis in majus creditis, Lupentius majestatis postulatus est. Metas advenit sanctus Abbas, causam agit, calumniam obterit, a Brunichilde dimittitur. Cum hæc accusatio tanta ad nihilum recidisset, criminis depulsione magis ac magis accensi delatores Lupentium vi et armis ad ripam Blesæ amnis aggressi sunt, cruentasque manus in eum injecerunt. Ex his videre est D. Canonicum ignorasse Ruinartii dissertationem, qua sua Gregorio scripta asseruit. Mirabitur quoque lector, virum, qualis absque controversia erat Cointius, eruditum prudentemque ita extrinseca ex ratione, eaque admodum levi, facium seu mutilare seu deformare historicum. Quod si fas esset, vix ullus haberetur scriptor, cujus opera non forent truncanda.
[6] [qui legendas S. Martyris] Rectius præfatus auctor perstringit Vitam sancti Lupentii, a Rapinæo laudatam. Quæ, cum alia non videatur esse, ab illa quam nos infra typis damus, sive ex mss. nostris hagiographicis sive ex veteri breviario ms. Catalaunensi, atque, ut putamus, hactenus inedita, operæ pretium erit Cointii crisim hoc loco adscripsisse. Carolus Rapinæus in Historia Catalaunensium antistitum testatur vitam beati Lupentii manuscriptam in monasterio sancti Petri ad montes (S. Pierre aux monts) prope Catalaunum asservari; sed ex ejus epitome, quam elogio sancti Leudomiri Catalaunensis episcopi subjecit, satis apparet quam inepte sit concinnata. Imprimis ait Lupentium in diœcesi Catalaunica et vixisse et martyrio coronatum fuisse, cum Leudomirus pontificatum gereret, et Brunichildis alteram Jesabelem se præstaret [Ibidem pag. 255.] . In nostro ms. id quidem non adeo diserte asseritur, imo ortus dicitur Gavallitano territorio; at ex verbis concludi potest sanctum Virum in loco martyrii sui etiam vixisse: sic enim habetur: S. Lupentius… illustribus Gavellitano territorio exortus est parentibus; et infra … Adeptus est gradum presbyterii. Qui cum traditum sibi officium irreprehensibiliter exhiberet, a quodam cesus fertur in conspectu regine… Tunc Ghezabel nostri temporis jussit Christi Famulum carcerali mancipari custodie etc. In his nihil habetur, quod insinuet eum ex longinqua regione venisse, ut coram Brunichilde innocentiam suam tueretur; nec etiam mentio fit, quod abbas esset S. Privati in urbe Gaballitana. Non ergo probabili caret argumento Cointii supra recitata notatio. Hoc autem admisso recte subdit idem scriptor [Ibid.] : Martyrii quidem palmam in episcopatu Catalaunensi percepit Lupentius…; solitus autem erat degere in civitate Gaballitana, ubi abbatis officio in monasterio sancti Privati fungebatur, casuque tantum contigit, ut interimeretur ad Axonam fluvium, cum per diœcesim Catalaunensem iter haberet et in cœnobium suum reverteretur ex aula. Infra num. 11 exhibebimus chartam Brunonis abbatis Dervensis monasterii, in qua dicitur Lupentius ecclesiam ædificasse apud Catalaunos; quod quidem Cointio adversaretur. Ast tanti non est, ut diutius his nunc immoremur.
[7] [recte] Pergit Cointius [Ibid.] : Rapinæus vult martyrium beati Lupentii contigisse sub principatu Theodorici (atque id rursus concludi quidem potest ex Vita), qui post Childebertum patrem in Burgundia regnavit. At sanctus Lupentius in Austrasia martyrium subiit, Theodorico nondum in lucem edito, et Childeberto nondum obtinente Burgundiam, quæ Guntchramno ad annum usque DXCIII paruit. Frustra igitur Rapinæus a Brunichilde et ejus nepote Theodorico multa nefarie gesta dixit, ut inde occasionem et Lupentio in Brunichildem acrius invehendi, et Brunichildi in Lupentium vehementius irascendi, datam insinuaret. Additur [Ibid.] : Apud eumdem scriptorem Innocentius urbis Gabalitanæ comes, quem unum sceleris et authorem et actorem Gregorianus interpolator facit, ne quidem nominatur; Brunichildis autem… necem Abbati machinatur, et ut voti compos fiat, Bozone, militum tribuno, et duobus nobilibus Agnuino (Acimino) et Rodone præcipuis ministris utitur, in Gregoriana interpolatione nusquam notis. Denique: Rapinæus asserit postera die caput Martyris ex aquis levatum ab aquila, sepultumque perhonorifice a Paulo presbytero…: Addit interjecto temporis quodam intervallo repertum quoque fuisse corpus, et ab Hermentio presbytero conditum in ecclesia parœciali sancti Remigii, in quam caput etiam postea translatum affirmat. Interpolator nec presbyterorum meminit, nec ecclesiæ Remigianæ, corpusque prius inventum testatur quam caput, nec die post martyrium proximo, sed, ut loquitur, “post dies paucos.”
[8] [perstringit,] Cointii crisim fundatam existimamus, præterquam in duobus capitibus: altero quod interpolatum velit textum Gregorii Turonensis; altero, quod tamquam certum assumat, nec Brunichildem, nec Innocentium comitem machinatos fuisse necem S. Lupentii. Certum nobis e contrario apparet Innocentium illius auctorem et actorem habendum, cum diserte id affirmetur in Gregoriana Historia; item longe probabilius nobis videtur, Brunichildem haud immunem ab hoc crimine fuisse, inhærendo scilicet ejusdem Gregorii narrationi. Cæterum cum Cointio ut fictitiam rejicimus vitam a Rapinæo laudatam, quam nihilominus Operi nostro inserendum censuimus, sive quia satis antiqua est, sive quia in vetustioribus breviariis Catalaunensis ecclesiæ integra fere reperitur, de quibus notat can. Beschefer: Vetera hæc breviaria recognoverunt Godefredus III Soreau anno 1460, Robertus de Leoncourt anno 1539, Hieronymus Burgensis anno 1570; Henricus Clausse anno 1636. Breviarium tamen ab Henrico Clausse recognitum, satis notabiliter discedit ab antiquiori illo, quod vidimus ms. Parisiis in bibliotheca armamentarii (arsenal), cujus textum ad calcem commentarii prævii integrum reperies. In priore (quod scilicet recognitum fuit anno 1636) hæc leguntur [Apud Cointium, ubi supra, pag. 254.] : Lupentius in Gabalitano agro illustri genere, litteris eruditus, præpositusque basilicæ sancti Privati martyris, ad sacerdotii dignitatem provectus est. Cum autem… in aulæ vitia inveheretur, ab Innocentio comite Gabalitano delatus est apud reginam Brunichildem… Proinde venire jussus ad dicendam causam, læsæ majestatis crimen ita diluit ut… calumnia plene constaret. Cum autem Lupentius perorata causa reginam non exorasset, quæ in eum majori odio incensa est… ab assentatoribus aulicis et lingua et manu divexatus in carcerem truditur. Sed callida mulier sanctum Sacerdotem jubet ocyus e carcere emitti, statuitque non vi aperta sed clanculum per insidias interficere… In nefarii igitur sceleris conscientiam paucos admittit, nocentem comitem Innocentium, Agminum et Rodonem purpuratos satellites etc. Subinde martyrium describitur ut apud Gregorium, at elegantiori stylo. Cæterum videre est, flagitium præcipue refundi quidem in Brunichildem, nec tamen absolvi Innocentium; Lectiones vero compositas fuisse simul ex Vita et ex verbis Gregorii Turonensis; ac proinde vera habent admixta falsis vel saltem non satis probatis.
[9] [quamvis breviariis insertas.] Perperam itaque post verba paulo superius recitata addit laudatus Beschefer: Constans igitur hæc fuit ecclesiæ Catalaunensis traditio a sæculo VII, hoc est ab ipsius Lupentii abbatis temporibus ad medium sæculi decimi septimi, sanctum Abbatem, non ab Innocentio fuisse interfectum, sed ab ipsis Brunichildis ministris Agnuino et Rodone, imo et ab Innocentio, qui diserte nominatur in mox positis Lectionibus: In nefarii sceleris conscientiam paucos admittit, nocentem comitem Innocentium, Agnuinum et Rodonem purpuratos satellites. Fidentius quoque idem Canonicus traditionis ecclesiæ Catalaunensis originem retro trahit ad sæculum septimum: id enim nullo probatur nec probari hactenus potest testimonio; unde et consultius illi fuisset, parcere sequenti exclamationi: Breviarium typis mandari jussit anno 1646 (imo 1665) Felix de Vialart, episcopus Catalaunensis; et ecce mille post annis, de Lupentii cæde in ecclesia Catalaunensi cum Brunichilde insimulatur Innocentius comes, paulo post Rutenensis episcopus! Quæ quomodo cum præcedentibus ab eo annotatis cohæreant, ipse viderit D. Canonicus. Denique Lectiones breviarii Felicis de Vialart ad verbum desumptæ sunt ex Gregorio Turonensi additis ad finem II Lectionis: Sacræ ejus reliquiæ postea Cathalaunum delatæ in cathedrali ecclesia in argentea capsa repositæ sunt. Haud abs re fuerit animadvertisse Cointium eodem tempore, quo Vialartius breviarium, cœpisse publici juris facere suos Annales ecclesiasticos Francorum, quorum tomus primus (in quo de interpollationibus Gregorii Turonens. disputat) editus Parisiis est anno 1666. Nec postea Cointii placita prævaluerunt, siquidem eædem Lectiones servatæ fuerint in breviariis RR. DD. Claudii Antonii de Choiseul-Beaupre anno 1736, et RR. DD. Monyer de Prilly anno 1840, item in Proprio, paucis post annis edito, ab introducto nempe ritu Romano in Catalaunensem diœcesim. Cum tamen anno 1668 fulmine tacta ecclesia cathedralis, atque eo ipso hierotheca S. Lupentii maximum passa sit detrimentum, exinde factum est, ut mutanda fuerit clausula de Reliquiis, ut infra videbitur. Cæterum id extra controversiam positum est, nempe admissa Gregoriani textus sinceritate (de qua non est post Ruinartii investigationes quod rationabiliter dubites) nihil non suadere, asserta auctoris coætanei, gravis atque sancti anteponenda esse placitis cujusvis legendarii ignoti et innominati.
[10] [Cæsus est S. Lupentius ad Axonam;] Martyrii locum his determinat S. Gregorius Turonensis verbis: Verum ubi (Lupentius ex aula Metensi discedens) viam carpere cæpit, iterum ab antedicto comite (Innocentio) captus, ad Ponticonem villam deductus, multis suppliciis est affectus, dimissus iterum ut rediret, cum super Axonam fluvium tentorium tetendisset, iterum irruit super eum innimicus ejus. Cujus vi oppressi amputatum caput in culeum oneratum lapidibus posuit et flumini dedit; reliquum vero corpus vinctum cum saxo immersit gurgiti. His inhærendo, admitti potest sanctum Abbatem Metis seu a Mosellæ ripis discessisse recta in occidentem Virodunum usque, ibi Mosam transivisse, deinde Eduram, atque ita pervenisse ad Axonam haud procul ab hujus fontibus; exinde vero, plurimum in meridiem deflectendo, attigisse Pontigonem [Spruner, Historisch-Geographischer Hand-Atlas. Mappa 25. Item Gallia Christ. tom. IX. Mappa Provinciæ Remensis. Cassini, carte générale de la France, 7 K. Paris 1808.] , positum super Saltum (Saulx) amnem, duabusque fere leucis ad orientem Vitriaco Francisci (Vitry-le-François) distantem [Expilly, Dictiontionnaire géographique des Gaules et de France, verbo: Ponthyon.] ; post priores autem passas ab Innocentio injurias, a meridie in septemtrionem ascendisse, donec rursus ad Axonam, forte haud longe a Sancta Manechilde, accederet [Gallia Christ. Ibid. Mappa.] , in quam capite truncatus fuit dejectus. Nihil sane in his est quod vel minimum repugnet, vel tamquam verisimile haberi nequeat. Atque ideo hæc dicta sint, quod supra laudatus canonicus Beschefer in notis suis mss. falsitatis arguat textum Gregorianum etiam exinde, quia ad Axonam passum tradit S. Lupentium. Quod, inquit, addunt Gregorii interpolator et alii, Lupentium ex Pontigone dimissum ut abbatiam repeteret, super Axonam fluvium fuisse enecatum, aperte veritati refragatur. Lupentio enim ex aula Childeberti regis, nempe ex vicinis ad Mosellam locis, redeunti Pontigo erat trans Axonam fluvium. Igitur non ad ripam Axonæ aut Saltus amnis, quos ut Gabalum repeteret non erat trajecturus, sed ad ripam Blesæ amnis, qui in Matronam involvitur, martyrium subiit sanctus Abbas Gabalitanus. Recte quidem, si necesse sit omnino, idque a priori, admittere, sanctum Martyrem recta brevissimaque via debuisse patriam repetere, nec ulla qualicumque ex ratione declinare potuisse. Ast quis umquam serio istiusmodi paradoxon protulerit, præsertim post Gregoriani textus tam luculenter vindicatam a Ruinartio sinceritatem? Quod si etiam daretur, nec tamen concederetur, S. Lupentium brevissimo itinere Metis seu ex vicinis ad Mosellam locis Mimatum (Mende) seu Gabalos (Javouls) repetere voluisse, nihil opus erat Blesam (Blaize) trajicere; imo nec ad hanc pervenire poterat, nisi prius transmissa Matrona (Marne) aut magno facto circuitu, ut geographicas inspicienti tabulas in oculos incurrit. Cæterum vana prorsus sunt id genus ratiocinia, ubi sua stat Gregorio Turonensi auctoritas. Quod autem scribit Castellanus [Martyrologe universel, 22 Octob.] , Passionem contigisse prope Gibriacum (Givry) in Argonna, Catalaunensis diœceseos, verisimilitudine non caret, eo præsertim ex capite, quod cum S. Gregorii dictis rectissime componatur. Est enim Gibriacum, Campaniæ oppidum, in tractu Argonensi, regione scilicet saltebrosa, inter Mosam, Matronam et Axonam protensa, cujus primaria civitas Sancta Manechildis [Expilly. Ubi supra. Verbo: Argonne.] , a qua Vitriacum non procul ad meridiem abest, ita quidem ut et ad Catalaunensem urbem accedat, nec multum ab Axona sejungatur, jaceatque in loco latrociniis admodum idoneo [Cassini, 7 K. Givry en Argonne.] . Itaque Castellani sententia valde probabilis mihi est.
[11] [non probatur ex charta Dervensi.] Mabillonius aliud de martyrii loco asserit [Annales Benedicti, tom. I, pag. 170, ad an. 584, num. 28.] : Locus, ubi capite mulctatus est, in quadam charta Dervensis monasterii dicitur esse Mediolanense castrum (Molain) diœcesis Catalaunensis, cui proxima est ecclesia sancti Sepulchri, sanctæ Mariæ sanctique Stephani protomartyris, quam sanctus Lupentius ædificasse et incoluisse traditur, donec Brunichildis eum decollari fecit, ut legitur in charta Witeri militis Mediolanensis castri, qui hanc ecclesiam Dervensi monasterio largitus est anno MLXIII. Nullus dubito quin agatur de charta Brunonis abbatis, quam Mabillonius, forte per aliquam extensionem, dicit esse Witeri, ex qua tamen nihil de martyrii loco legitime concluseris. Apographum chartæ Brunonis decessoribus nostris submisit Ducangius ex Tabulario cœnobii Dervensis diœcesis Catalaunensis. Illius partem hic adscribo: Ego Bruno, Dei gratia abbas Dervensis monasterii, notitiæ fidelium tradere volo, quod Witerus miles Mediolanensis castri (Molain viculus in diœcesi Catalaunensi, ut notatur ad marginem apographi), qui fuit famosissimus vir, postquam ab Hierosolymis reversus est, peccatorum suorum recordatione pertæsus, ecclesiam Dei in honore SS. apostolorum Petri et Pauli, sanctique Bercharii constituit … ibique habitum monachalem devote suscepit. Est quædam ecclesia juxta prædictum castrum in honore S. Sepulcri, S. Mariæ sanctique Stephani protomartyris, quam S. Lupentius, dum eremiticam vitam duceret, a fundamentis locavit, ibique tamdiu conversatus est, donec Brunichildis impiissima regina eum decollari fecit, quam postea domnus Rogerus episcopus Catalaunensis ecclesiæ Dervensi, pro eo quod familiaris ejus erat, donavit. Prædictus autem Witerus, antequam monachalem habitum susciperet, ob amorem loci et congregationis, cui inserendus erat, donavit ecclesiæ illi partem patrimonii sui etc.
[12] [id contigisse in Mediolanensi castro.] Utique verborum contextus suadet, quod supra dixi, Mabillonium eamdem illam chartam indigitasse. Quod si ita sit, obiter omnino et negligenter eam legit, ni malueris instrumentum ipsum illi præ manibus non fuisse. Nam primum Brunonis charta est, non Witeri; deinde non hic, bene vero Rogerus episcopus ecclesiam S. Sepulcri monasterio Dervensi donavit; denique ex verbis: ibique tamdiu (Lupentius) conversatus est, donec Brunichildis eum decollari fecit, nullatenus sequitur eo loci caput sancto Viro fuisse amputatum. Cæterum ipse Mabillonius rem gestam paulo ante ex Gregorio Turonensi describens: Id factum, inquit, ad Axonam fluvium. Jam vero pluribus ab Axona distat leucis [Gallia Christ. tom. IX. Tabula Geograph.] castrum Mediolanense, (Molain, Cassini scribit Moulins); hodie in diœcesi est Suessionensi, haud procul ad boream ab urbe Verbino (Vervins) juxta oppidum Wassigny; estque vicus incolas numerans 480 [Dictionnaire géographique, statisque de la France. Paris, an XIII seu 1804.] . Ejus mentio non fit in Calendario ecclesiastico Franciæ [Almanach du clergé de France. Paris 1854. Pag. 576 583.] . Quæ porro fides sit præfatæ adhibenda chartæ haud facile dixerim. Deest annus; ætas tamen aliunde innotescit. Bruno benedictus est Romæ anno 1050 in capella Lateranensi ab ipso Leone papa [Gallia Christ. tom. IX, col. 917.] ; obiit circiter annum 1082 [Ibid. col. 918.] . Addunt: Anno 1063 donationes plurimæ Dervensibus factæ; inter eas data est a Rogero episcopo Catalaunensi ecclesia S. Sepulcri ac Stephani, quam S. Lupentius eremita condiderat incolueratque, antequam Brunichildis reginæ jussu capite plecteretur [Ibid.] . Sæculo itaque quinto a morte Lupentii primum occurrit mentio ecclesiæ ab eo conditæ, quod profecto tanti non est, ut per se argumentum efficiat satis firmum. Hujusmodi plerumque asserta (admissa instrumenti sinceritate) ortum habent ex popularibus traditionibus, quibus ædes sacræ ædificatæ feruntur ab iis, quorum vel reliquiæ asservantur, vel peculiaris aliqua fit memoria. Nec enim dubitem S. Lupentium cultum habuisse in Mediolanensi castro, imo et in Dervensi cœnobio. Atque hæc de loco martyrii, de quo nihil certum, præter ea, quæ a S. Gregorio Turonensi traduntur; illud nempe contigisse ad Axonam fluvium; probabiliter tamen haud procul Catalauno, ut suadet sacri Corporis ad illam ecclesiam translatio.
[13] [Passio videtur adscribenda] Ad annum quod spectat martyrii, plurimum quoque ab invicem discedunt scriptores. Sunt, inquit Baillet [Vies des Saints, 22 Oct. pag. 344.] , qui passum velint ineunte sæculo septimo, sub Theodorico, rege Burgundionum (ita in Vita ad calcem hujus commentarii edita); ast alii, et quidem plausibilius necem sancti Viri referunt ad tempora Childeberti versus annum 584 vel saltem ante annum 593, quo Childebertus, mortuo Guntramno, regnum Burgundiæ adeptus est. Hæsitat Baillet inter annum 584 et 590 [Ibid. pag. 343.] . Simon de Peyronnet cæsum scribit [Catalogus Sanctorum et Sanctarum, pag. 315. Tolosæ 1706.] sæculo septimo, et Nicolaus Desguerrois, qui longissimam, ut infra in Annotatis videbitur, S. Lupentii historiam seu potius legendam texit, annum ponit 613 [La Saincteté Chrestienne, seu Vies des Saints honorés à Troies, fol. 126 – 132. Trecis 1637.] . Rapinæus non sibi cohæret: martyrium contigisse vult sub episcopatu Leudomiri; hic autem secundum Galliæ christianæ editores [Tom. IX, col. 862 et 863.] , sedit Catalauni anno 580; ejus obitus non indicatur, ast anno 589 sedem illam tenebat Felix I. Aliunde S. Lupentii cædem refert idem Rapinæus ad principatum Theodorici II. Confer num. 7. Hæc et id genus alia satis declarant recte opus illius scriptoris vocari mediocre (passable) apud Lenglet du Fresnoy [Méthode pour étudier l'histoire, tom. XIII, pag. 58. Paris 1772.] . Surius annum habet 590; Castellanus margini adscribit [Martyrologe universel.] : circa annum 589; Ferrarius in Catalogo generali habet annum 588; Baronius in Annalibus [Tom. X, pag. 446. Lucæ 1741.] annum 587; Cointius [Ubi supra.] , Hadrianus Valesius [Rerum Francicarum, tom. II, pag. 166.] , D. Vaissette [Histoire de Languedoc, tom. I, pag. 339.] , Longuevallius [Histoire de l'église Gallicane, tom. IV, pag. 188. Paris 1826.] , item Mabillonius [Annales Bened. tom. I, pag. 170. Lucæ 1739.] annum 584. Butlerus denique rem in medio relinquit, nullum adscribens annum [Vies des Saints tom. XVI pag. 154. Lovan. 1832.] .
[14] [circiter anno 584.] Nostra opinione, mortem S. Lupentii ponendam circa annum 584 suadent sequentia. Quod contigerit ante annum 595, liquet ex morte S. Gregorii Turonensis, ultra hunc annum non differenda [Histoire de l'église Gallicane, tom. IV, pag. 320.] ; anno sequenti (596) extinctus Childebertus, filius Brunechildis, est [Ibid. pag. 335.] . Illius pietas et justitia encomio donantur [Ibid.] ; ita ut postremis saltem regni annis atrox adeo facinus committi potuisse non appareat. Unde magna accedit probabilitas sententiæ Bailleti, qui statuit mortem Lupentii ponendam ante annum 593. Præterea Sigebertus rex, Childeberti pater, in obsidione Tornacensi ex improviso necatus machinationibus Fredegundis est anno 575 seu 576 [Valesius, Rerum Francicar. tom. II, pag. 61.] ; patri mox in regno Austrasiæ suffectus est Childebertus annos natus IV et menses circiter IX [Ibid. pag. 69.] . Paulo post ipsa Brunichildis, Sigeberti uxor Childebertique mater, Rothomago, ubi aliquamdiu exul morata erat, Mediomatricos, id est Metas (Austrasiorum metropolim) ad filium suum venit; atque domum reversa non modo Childebertum filium suum sed etiam rempublicam rexit [Ibid. pag. 77.] ; idque perdurasse saltem decennio credere fas est; atque ita facile pertingimus usque ad annum 584, sub cujus initium ex serie Gregoriana factorum [D. Bouquet, Recueil des historiens, tom. II. Index Chronolog. pag. LXXXVII.] incidit mors S. Lupentii. Cumque versus annum ætatis suæ decimum sextum (imo citius, ut Valesio placet: Natus, inquit [Ubi supra, pag. 481.] , annos circiter XV filium ex uxore tulit) matrimonio junctus fuerit Childebertus, prout efficitur ex eo quod anno 586 natus ei sit filius [D. Bouquet. Ibid. pag. XCI.] , credibile est regem jam ex tunc rebus publicis administrandis per se diligentiores curas adhibuisse. Quidquid tamen de his sit, præcipua ratio, qua suademur mortem S. Lupentii referre versus annum 584, deducitur ex serie rerum gestarum in libris Historiæ Francorum S. Gregorii Turonensis, ut videre est ex Indice chronologico Bouqueti [Ubi supra.] , ubi plurima facta sibi in narratione S. præsulis succedentia ad mox dictum annum notantur, inter quæ et passio sancti martyris Lupentii.
§ II. De festiva S. Lupentii memoria, reliquiis et Actis.
[Festiva memoria Catalauni] Ab immemorabili festum S. Lupentii celebrat ecclesia Catalaunensis die 22 Octobris. Exstat Parisiis in Bibliotheca Armamentarii (de l'Arsenal) inter Mss. præclarissimum volumen, notatum T. L. 123 o, in quo continetur Breviarium et Missale Catalaunense exeuntis sæculi XIII, vel ineuntis sæculi XIV. Certe in ejus parte secunda legitur folio recto I: Sicut contigit anno septuagesimo secundo, et in margine adscribitur alia manu: Nota epocham an. 1272. In calendario habetur: XI kal. (Novemb.) Lupentii mr. IX lectionum dupplex solemne. Et parte secunda folio CXLIII recto et verso ponitur Officium et Missa, hoc modo. Lupentii mr. Oratio. Propiciare, quæsumus, Domine nobis famulis tuis per sancti martyris tui Lupentii merita gloriosa, ut ejus pia intercessione ab omnibus semper muniamur adversis. Sequitur dein vita in novem distributa lectiones, quas ad calcem hujus commentarii integras reperies. Missa eadem ac in duobus antiquioribus Missalibus impressis; altero anno 1509, altero anno 1543, utroque typis Parisiensibus. Priori qui asservatur in præfata Armamentarii bibliotheca titulus est: Missale ad usum insignis ecclesiæ Cathalaunensis noviter emendatum ex jussu reverendi in Christo patris et domini, Domini Egidii de Lucemburgo, episcopi Cathalaunensis, parisque Franciæ. Et ad calcem: anno Domini millesimo quingentesimo nono die XVI Januarii. In calendario: XI kal. (Novembris) Lupentii martyris tertium duplex. Posterioris (quod Catalauni reperitur) titulus est: Missale ad usum insignis ecclesiæ Gathal. noviter emendatum ex ordinatione reverendiss. dni dni Roberti de Lenoncourt etc. Parisiis anno 1543. In calendario: XI kal. (Novemb.) Lupentii martyris tertium duplex. In utroque: Introitus: Letabitur justus in Dno. Oratio: Propiciare etc. ut supra. Epistola: Beatus homo qui invenit sapientiam. Evangelium: Nisi granum frumenti. Secreta: Suscipiat clementia tua quesumus Domine, de manibus nostris munus oblatum, et per sancti martyris tui Lupentii orationes ab omnibus nos emundet peccatis. Per Dominum. Postcommunio: Divina libantes mysteria quæ pro sancti martyris tui Lupentii veneratione tuæ obtulimus majestati, quesumus Domine, ut per ea veniam mereamur peccatorum et celestis gratie donis reficiamur. Per Dominum. In Brevario RR. DD. Felicis de Vialart an. 1665, calendarium habet: In festo S. Lupentii martyris. Duplex quarti ordinis in cathedrali ecclesia, per diœcesim Semiduplex. Oratio: Præsta, quæsumus omnipotens Deus, ut qui beati Lupentii martyris tui natalitia colimus intercessione ejus in tui nominis amore roboremur. Per Dominum. Denique Breviarium RR. DD. Mariæ Josephi Monyer de Prilly editum an. 1840 habet: Die XXII Octobris. S. Lupentii abbatis et martyris. Semiduplex. In cathedrali duplex majus. De communi unius Martyris. Oratio: Deus qui beatum pag. XII. Lectiones binæ ex Gregorii Turonens. Historia, addita clausula de Catalaunensi translatione. Evangelium: Si quis vult post me venire cum homilia S. Augustini: Quid est, rogo vos: Si quis vult post me venire etc. Viguit igitur ab antiquo in ecclesia Catalaunensi memoria S. Lupentii; et quidem olim solemnis, ut tum ex præcedentibus, tum ex dicendis de reliquiis patet; decursu autem temporis decidit cultus, qui hodie ille est in cathedrali quem solent exhibere in ecclesiis Sanctis quorum Reliquiæ habentur. Conjicere licet solemnem supplicationem, singulis annis feria secunda Pentecostes recurrentem in cathedrali Catalaunensi, qua omnes Sanctorum reliquiæ per urbem deferuntur, originem habere ex translatione corporis S. Lupentii in aliam thecam, factam anno 1413, ipso sanctæ Pentecostes die, ut infra dicam.
[16] [et alibi.] Colitur quoque S. Lupentius in patria sua ecclesia Mimatensi, in cujus breviario officium habet ad eumdem diem; Lectiones ordinatæ sunt secundum textum S. Gregorii Turonensis; addita clausula de insigni reliquiarum parte, a Claudio Antonio Catalaunensi episcopo versus finem sæc. XVIII submissa. Ex charta Brunonis, de qua supra num. 11 concludere, fas sanctum Abbatem habuisse cultum in Mediolanensi castro sicut et in Dervensi monasterio. In Saussaii martyrologio Gallicano duplex celebratur memoria. Altera 22 Octobris: Mimate Gabalorum in Aquitania natalis sancti Lupentii abbatis basilicæ sancti Privati. Additur prolixum encomium haustum tam ex Vita et antiquis breviariis quam ex Gregorio Turonensi. Altera 6 Novembris: In campania sub præsulatu Catalaunensi, sancti Lupentii martyris, qui sponte segregatus a sæculo, totum cum se divinis obsecutionibus mancipasset, in ecclesiola, quam struxerat in eremo, jussu impiæ Brunichildis reginæ decollatus est. Hic ergo, ex mente Saussayi, diversus ab altero videtur. Clarum præterea est ex ipsis verbis, posteriorem annuntiationem desumptam esse ex præfata Brunonis charta. Perperam duos procudit Saussayus Sanctos homonymos: nihil enim repugnat quominus Lupentius Gabalitanus apud Catalaunos seu in Mediolalanensi castro aliquamdiu moratus sit, ut jam animadverti num. 10. Cæterum notum eruditis est quam flocci pendantur præfati scriptoris asserta, ubi præsertim de rebus antiquioribus sermo est. In martyrologiis Adonis, Rabani, Usuardi, etc. nomen S. Lupentii non occurrit, sicut nec in hodierno Romano. In auctariis quibusdam Usuardi reperitur, nominatim apud Molanum, ut videre est in Usuardo Sollerii nostri ad hunc diem 22 Octob. Denique testatur Nicolaus Desguerrois [La Saincteté Chrestienne, fol. 132.] , Trecis in Campania ad diem 13 Octobris celebrari festum S. Lupentii, cujus ossa (dempto capite) asserit requiescere in vico a S. Lupentio (St. Lupien) nuncupato, atque sex leucis a præfata urbe dissito; additque dicto die sicut et dominica sequenti magnum haberi populi concursum, pluresque ibidem obtineri sanationes; cum autem Catalauni ejusdem Lupentii dies agatur 22 Octobris, opinatur Nicolaus Desguerrois, hic Depositionem, in Trecensi vero ecclesia celebrari quamdam Translationem. Ast scriptorem hunc hallucinari, patebit ex dicendis tum numero sequenti tum ex Annotatis ad Vitam; ita ut ossa Trecensia (si quæ habeantur) alterius omnino Lupentii sint.
[17] [Reliquiæ;] De reliquiis agentes, primum recitabimus plurium scriptorum placita haud parum discordantia; dein earum præsentem statum certis ex monumentis indicabimus. Indubium ex S. Gregorio Turonensi est [Patrol. Mignian. tom. LXXI, col. 405.] , caput (S. Lupentii) cum reliquis artubus sepultum fuisse haud procul a loco martyrii, ibidemque aliquo temporis spatio mansisse; subjungit enim Gregorius: Ferunt nunc et lumen apparere; et si infirmus ad hunc tumulum fideliter deprecatus fuerit, accepta sospitate recedit. Quamdiu sacræ exiuvæ ibidem permanserint, nuspiam reperio, sicut nec a quo nec quomodo fuerint translatæ Catalaunum. De facto tamen ipso translationis graviores ad unum omnes conveniunt scriptores. Beatus Lupentius (verba sunt Cointii [Annales eccles. tom. I, pag. 254.] ), hodie quiescit Catalauni in ecclesia cathedrali, ibique colitur undecimo kalendas Novembres. Similiter loquuntur locis supra citatis Baillet, Ruinartius, Vaissette, Butler aliique. Ast non ita concordant, ubi quæstio est de illarum præsenti statu. Ruinartio [Patrologia Mignan. Ubi supra, col. 405, nota a.] S. Lupentii corpus Catalaunum allatum, in ecclesia cathedrali servatum est usque ad annum 1667, quo ecclesia fulmine die XIX Januarii icta conflagravit, simulque sacræ reliquiæ, quæ ibi servabantur, consumptæ sunt. Quæ vero superfuerunt, ossa scilicet semiusta et cineres, simul congesta in theca asservantur retro majus altare. Quæ quidem verba adeo diserta indicarent scriptorem eruditum haud segniter hac de re quæsivisse. Loco tamen anni 1667, sequentem habet Gallia Christiana [Tom. IX, col. 900.] : Quum vero anno 1668, mense Januario, ecclesia cathedralis igne cœlitus dimisso percussa fuisset, ruinas illius omnes intra quadriennium sarcivit Julius Felix Vialart, pro tempore episcopus Catalaunensis, vocatus Felix III. Atque hic annus certus omnino est, utpote inscriptus hodie zyphris majusculis rubei coloris fornici interiori chori cathedralis ecclesiæ Catalaunensis. Habetur præterea ex instrumento authentico, quod asservatur in archivo ejusdem ecclesiæ. Hujus paulo inferius recurret mentio. Hunc quoque annum 1668 ponit Butlerus, qui et in aliis multo amplius a Ruinartio (nec, ut mox reddam, sine ratione) discedit: tradit nempe [Vies des Saints, tom. XVI, pag. 154. — Lovan. 1832.] , ad nostram usque ætatem haberi reliquias S. Lupentii atque partem tantum earum incendio periisse; quinimo ossa aliqua sancti Viri data fuisse ecclesiæ cathedrali Mimatensi (vulgo Mende) a Claudio Antonio de Choiseul-Beaupré, qui episcopus Catalaunensis diem supremum obiit anno 1763. Rursus aliud memoratur in historia Occitaniæ [Histoire de Languedoc, tom. I. pag. 294.] , combustas scilicet majorem partem reliquias S. Lupentii seculo XVI a Calvinianis. Quæ quidem licet parum consentientia, id tamen clare demonstrant, stare non posse asserta Nicolai Desguerrois, nempe caput solum beati Martyris Catalauni fuisset asservatum, reliqua vero membra in Trecensis tractus vico St-Lupien. Cæterum ipse fatetur [Saincteté Chrestienne, fol. 130, verso.] se nescire quo tempore sacra lipsana eo essent allata, licet suspicetur hoc contigisse sub Normannicis incursionibus, imo anno 882, ubi Campania superior fœde vastata erat; unde, ejus opinione, inferre licet, thesaurum adeo pretiosum mediis in sylvis absconditum fuisse ibique paulatim exortum oppidulum esse. Vide num. sequent, et Annotata ad Vitam lit. a.
[18] [præsens earum,] Atque hæc sunt, quæ varii varie de reliquiis sancti Viri scripserunt. Certiora nos nacti documenta sumus, cum diebus 8 et 9 Julii anni 1855 Catalauni versaremur, hospitio excepti ab ipso illustrissimo ac RR. DD. Maria Josepho Francisco Victore Monyer de Prilly Catalaunensi episcopo, viro venerando et Societatis nostræ amantissimo. Præcipuum est instrumentum authenticum, in archivo capituli Catalaunensis depositum, quod, versum ex gallico in latinum, hic in extenso damus, ubi præsens reliquiarum status clare exhibetur. Est autem sequentis tenoris:
[19] [ex instrumento authentico,] In nomine sanctissimæ Trinitatis, Patris, Filii et Spiritus sancti, ad majorem Dei gloriam et Sanctorum venerationem. Anno gratiæ millesimo octingentesimo quinto, die decima nona Martii, nos Augustinus Josephus Becquey presbyter, quondam canonicus ecclesiæ cathedralis Catalaunensis, modo canonicus ad honores ecclesiæ cathedralis Meldensis, et consiliarius RR. DD. Ludovicii Mathiæ de Barral, Meldensis episcopi, speciatim delegatus atque ex auctoritate R. D. Dubois de Crancé, vicarii generalis pro foro interno, canonici archipresbyteri Meldensis, præsentibus et requirentibus D. Josepho Alexandro Benjamino Hurault, presbytero parocho dictæ ecclesiæ S. Stephani, DD. Ludovico Carolo Valois et Joanne Baptista Wareuflot, utroque vicariis ejusdem ecclesiæ, nec non DD. Joanne Baptista Bulard, presbytero et incola supra nominatæ parœciæ, et Antonio Meunier, ex primariis administris curiæ præfectoralis (chef de bureau à la préfecture) domicilium habente Catalauni, ad inspectionem et verificationem reliquiæ cujusdam, quam possidet in urbe Catalaunensi ecclesia S. Stephani, quondam cathedralis, processimus forma et modo, prout sequitur. Post invocatam S. Spiritus gratiam, nobis exhibitus a D. Hurault, parocho dictæ ecclesiæ S. Stephani, fasciculus est, continens fragmentum ossis ustulati, quod Maria Arentz, religiosa hospitalaria in Xenodochio Catalaunensi, atque præsens cum aperiretur præfatus fasciculus, testata est, se extraxisse ex hierotheca S. Lupentii martyris, cujus ossa omnia asportata fuerant ex ecclesia S. Stephani in aulam Xenodochii, quando deripiebantur ecclesiæ, atque hactenus multa cum veneratione asservasse. Dictum ossis fragmentum involvimus panno ex serico viridi, cui apposuimus sigillum Meldensis episcopi ceræ rubræ impressum, quo reliquiario includi posset, atque exponi, ut antea, fidelium venerationi. In quorum fidem præsenti instrumento subscripsimus una cum testibus supra nominatis, quod et munivimus sigillo episcopali ex cera rubra. Becquey c. h. d. M. (canonicus honorarius diœceseos Meldensis). Erat signatum Hurault, parochus ecclesiæ S. Stephani, Vallois, vicarius S. Stephani, Wareuflot, vic. S. Stephani, Bulard, Meunier-Clauzet. Eidem instrumento addita est sequens attestatio RR. DD. Mariæ Josephi de Prilly: Anno gratiæ millesimo octengentesimo quadragesimo quinto, die decima quarta Aprilis, nos Maria Josephus Franciscus Victor Monyer de Prilly, episcopus Catalaunensis, visitavimus reliquias sancti Lupentii martyris, quas invenimus tales, quales describuntur in supra exhibito instrumento, quibus nostrum apposuimus sigillum, sicut etiam capsulæ, qua includuntur. Catalauni die 14 Aprilis 1845: Erat signatum M. J. F. V. episcopus Catalaunensis.
[20] [status;] Ex his duo efficiuntur; unum, partem reliquiarum S. Lupentii adhuc superesse, ut accurate redditur in hodierno Proprio Catalaunensi (post introductum in illam diœcesim paucis abhinc annis breviarium Romanum): Sacrum Lupentii corpus e pago Pertensi Catalaunum translatum est, ubi aliqua pars hujus verendi pignoris, perturbationibus desinentis sæculi decimi octavi superstes, in ecclesia cathedrali religiose asservatur. Alterum, quod in conflagratione ecclesiæ, a fulmine percussæ, magna saltem reliquiarum S. Lupentii pars superfuerit, cum Maria Arentz testetur se fragmentum ossis S. Martyris extraxisse ex hierotheca; ossa vero omnia asportata fuisse in aulam Xenodochii. Id aliquatenus confirmatur ex alio documento, quod vidi in archivo fabricæ ejusdem ecclesiæ cathedralis, scilicet Relatione, auctoritate publica a Ludovico Francisco Lefèvre de Caumartin regio consiliario facta, de damnis ex incendio ortis. Incipit: Anno millesimo sexcentessimo sexagesimo octavo, vigesima prima Januarii, nos Lud. Franc. Lefevre de Caumartin … exhibita a DD. Decano atque canonicis et capitulo cathedralis ecclesiæ S. Stephani Catalauni in Campania petitione, qua refertur, die decima nona hujus mensis (Januarii) circa horam pomeredianam sextam et dimidiam fulmine ictam fuisse ædis illius sacræ turrim, quæ penitus flammis consumpta est, et collapsa perfregit fornicem chori, commimuit altare majus thecasque sanctarum reliquiarum desuper exaltatas; fudit etiam concamerationem sacelli subterrranei N. D. de la Crouste nuncupati; ruina oppressi plures tam clerici quam laici perierunt, dum D. Decano opem ferunt ad sacras ab incendio salvandas species sicut et Sanctorum reliquias in armariis asservatas etc. Accepto igitur hoc supplici libello ecclesiam adivimus chorumque intrantes … ita in ruinam invenimus actum ut præter columnas nihil jam subsisteret. Vidimus quoque subterranei sacelli (quod, sex hexapedis longum, latum vero quinque, nuncupatur N. D. de la Crouste) fornicem, cui innixum erat altare majus, pariter collapsam et comminutam, ut jam nullum illius videre esset vestigium… Altare quoque præfatum … fuit confractum, disruptum et fusum cum tribus thecis ex argento deaurato, quibus tria continebantur Sanctorum corpora, ex quibus pauca omnino (fort peu) supersunt. Componendo inter se duo hæc instrumenta, id effici videtur ossa nonnulla S. Lupentii ustulata, post incendium exstitisse (conf. num. 22); nunc autem, præter unum fragmentum a Maria Arentz servatum, cetera desiderari. Fragmentum porro illud capsula inclusum, repositum est in hierotheca ex ligno deaurato justæ magnitudinis et duas divisa in partes: in altera sunt reliquiæ S. Lupentii, in altera exuviæ S. Quintini. Hierotheca nunc asservatur retro sub altari majori, et secunda Pentecostes die solet cum aliis SS. reliquiis in supplicatione publica circumferri. Alia devotionis signa in populo haud apparent. De præfata supplicatione mentionem faciunt Ephemerides Gallicæ hujus anni his verbis [L'Ami de la Religion, 24 Maji 1856. Tom. CLXXII, pag. 488.] : Ecclesiæ urbis Catalaunensis plurimas possident SS. reliquias, easque admodum pretiosas. Quæ ut simul omnes publico solemnique cultu afficiantur, ab immemorabili fit feria secunda Pentecostes per civitatem supplicatio insignis, quæ Supplicatio Hierothecarum dici solet. Illo scilicet die, omnes hierothecæ, in ecclesiis S. Stephani, S. Joannis et S. Lupi asservatæ, cum pompa feruntur per urbem atque in ecclesia cathedrali exponuntur venerationi fidelium, sequenti die, reliquiæ ad cathedrales spectantes reponuntur retro altare in sanctuario; cæteræ per modum rursus supplicationis deferuntur ad suas singulæ sedes proprias.
[20] [translationes] Hic breviter recensebo varias sacri Corporis translationes. Discimus ex S. Gregorio Turonensi sanctum Virum haud procul a loco passionis fuisse sepultum. Vide num. 17. Quamdiu autem ibidem permanserit non liquet. Additur in Vita ms. sicut et in antiquo breviario item ms. (quamvis, ut in Annotatis dicam, non omnino inter se concordent), post primam sepulturam revelatum fuisse sancto viro Hermencio ut tanti Martyris membra colligeret et intra septa basilicæ collocaret. Et sepelivit corpus sancti Martyris in basilica sancti Remigii etc. Id vero supra cum Cointio diximus nullo pacto posse subsistere num. 7 et 8. Quando autem e loco primæ sepulturæ Catalaunum fuerint sacræ exuviæ translatæ incompertum est, attamen non est cur de ipso facto liceat dubitare; adeo constans et perspicua habetur hac de re traditio. Notatu nihilominus dignum est, nec in Vita ms. nec in antiquo breviario ms. sæculi XIII vel XIV, ullam fieri de Catalaunensi translatione mentionem. Ex notis mss. canonici Beschefer ad Galliam Christianam tom. X, ubi de ecclesia Catalaunensi, alia habetur translatio: Anno 1413, in die Pentecostes, transtulit in aliam thecam S. Lupentii reliquias Ludovicus Debar Catalaunensis episcopus et S. R. E. Cardinalis. Cæterum eadem fere verba leguntur in catalogo episcoporum præfati operis [Gallia Christ, tom. X, col. 894.] . Animadvertendum est, præfatum Ludovicum Cardinalem sedem suam Lingonensem permutasse cum Carolo de Poitiers episcopo Catalaunensi, ita ut hic Lingonas, ille Catalaunum transierit anno, quo supra, 1413 [Gallia Christ. tom. X, col. 894.] . Translationem reliquiarum S. Lupentii factam vult D. Franciscus [Histoire du diocèse de Châlons-sur-Marne, ms. pag. 377.] ante permutationem, ac proinde contigisse sub Caroto episcopo. Non habeo, unde hanc dirimam quæstionem. Ast parum refert cum constet de facto et anno. In breviario Catalaunensi, quod primum typis excusum fuit anno 1665, sub episcopatu Felicis Vialart, ad finem Lectionum reperio: Sacræ ejus (Lupentii) reliquiæ postea Cathalaunum delatæ in cathedrali ecclesia in argentea capsa repositæ sunt. Scribebat vero Rapinæus anno 1636 in suis Annalibus diœceseos Catalaunensis: Sanctissimum ejus corpus requiescit in præclara theca argentea majori in altari ecclesiæ cathedralis. Et in Necrologio ejusdem ecclesiæ legitur ad annum 1535: Obitus defuncti bonæ memoriæ Ægidii de Luxemburgo, episcopi Catalaunensis, qui legavit septies centum scuta aurea pro reparatione capsæ sancti Lupentii [Gollia Christ, tom. X, col. 896.] . Ex quibus satis pronum est concludere agi apud illos omnes de hierotheca in quam sacrum corpus translatum fuerat anno 1413; quæ deinde sub eodem Felice Vialart in incendio anni 1668 confracta, disrupta et fusa fuit.
[22] [variæ.] In breviariis post hunc annum editis, jam non fit mentio argenteæ capsæ: Sacrum Lupentii corpus e pago Pertensi Cathalaunum translatum est, ubi in ecclesia cathedrali religiose asservatur. Ita in breviario Claudii Antonii de Choiseul-Beaupré anno 1736, et in recentissimo, a RR. DD. Monyer de Prilly anno 1840 in lucem dato: Sacrum Lupentii corpus e pago Pertensi Catalaunum translatum est, ubi aliqua pars superstes in ecclesia cathedrali religiose asservatur. Paucis annis post editum hoc breviarium, præfatus episcopus assumpsit ritum Romanum. Supra posui quid in præsenti diœceseos Proprio de Reliquiis S. Lupentii occurrat num. 20. Fatendum est, non clare effici ex instrumentis num. 19 et 20 laudatis quid anno 1668 de corpore S. Lupentii fuerit servatum, fusis, ut habet Ludovicus Caumartin, thecis, quibus tria continebantur corpora Sanctorum. Confer num. 20. Monet Butlerus ad hunc diem 22 Octobris partem aliquam superstitum ossium transmissam fuisse Mimatum, quod luculenter traditur in breviario illius ecclesiæ, ubi in Lectionibus (quæ eædem fere ac in Catalaunensi Vialartii) S. Lupentii, præfato die legitur: Sacrum Lupentii corpus e pago Pertensi Cathalaunum translatum est, ubi in ecclesia cathedrali religiose asservatur. Providit autem Deus, ut ecclesiæ Gabalitanæ, quam virtutibus eximiis Lupentius adornaverat, sacris etiam exuviis quodammodo redivivus præsidio esset et exemplo. Insignem earum partem Claudius Antonius Cathalaunensis episcopus, de capituli sui consensu, dono dedit ecclesiæ cathedrali Mimatensi, cujus antea fuerat archidiaconus. Aliunde vero discimus reliquias a Claudio Antonio Choiseul-Beaupré datas, in ecclesia cathedrali Mimatensi solemniter depositas fuisse anno 1738 die 22 Octobris, quo ejus festum agitur.
[22] [Acta.] Subjicimus primum Passionem S. Lupentii ex Gregorio Turonensi, scriptore, ut monui, coævo, et cui præ cæteris fidendum est. Quæ vero addita aut diversa in Legendis et Lectionibus occurrunt, parum vel nihil arbitramur auctoritatis habere. Cum tamen nonnulla ab antiquo tradita sint, ac passim, plus minus castigata, in vetustioribus recitentur breviariis atque historiis, idcirco addimus Vitam beati Viri, prout in nostris Mss. reperitur, diciturque descripta ex breviario Catalaunensi utique ms.; item et alteram, quam nos ipsi nacti sumus Parisiis ex bibliotheca Armamentarii (de l'Arsenal) in volumine ms. egregie exarato et conservato, quo simul continentur et Breviarium et Missale ecclesiæ Catalaunensis. Notatur volumen T L. 123c, pertinetque ad sæculum XIII vel ad initium sequentis. Existimo priorem magis antiquam tum quod multo prolixior sit, tum etiam ob dictionis barbariem et acriora in Brunichildim convitia. Ad res gestas quod spectat, ambæ inter se satis concordant, ita ut dubitem utra sit, quam Rapinæus testatur in monasterii S. Petri ad Montes prope Catalaunum asservatam. Conf. num. 6. Utraque discriminata est per numeros romanos ad normam novem Lectionum; hanc divisionem duximus servandam. Cæterum ex Vitis cum Passione collatis videre est quomodo Sanctorum acta a legendariis fuerint nonnumquam aucta, deformata, vitiata.
PASSIO S. LUPENTII, ABBATIS.
Ex S. Gregorio Turonensi Hist. Francorum, lib. VI, cap. 36.
Lupentius, abbas et martyr, Catalauni in Galliis (S.)
BHL Number: 5068
a
EX MSS.
Lupentius, abbas basilicæ sancti Privati b martyris urbis Gabalitanæ c, a Brunichilde regina accersitus, advenit d. Incusatus enim, ut ferunt. fuerat ab Innocentio supradictæ urbis comite, quod profanum aliquid effatus de regina fuisset. Sed discussis causis, cum nihil de crimine majestatis conscius esset inventus, discedere jussus est. Verum ubi viam carpere cœpit, iterum ab antedicto comite e, captus ad Ponticonem f villam deductus, multis suppliciis est affectus; dimissusque iterum ut rediret, cum super Axonam g fluvium tentorium tetendisset, iterum irruit super eum inimicus ejus. Cujus vi oppressi amputatum caput in culeum oneratum lapidibus posuit et flumini dedit, reliquum vero corpus vinctum cum saxo immersit gurgiti. Post dies vero paucos apparuit quibusdam pastoribus, et sic extractum a flumine sepulturæ mandatum est. Sed dum necessitates funeris pararentur, et ignoraretur quis esset e populo, præsertim cum caput truncati non inveniretur, subito adveniens aquila levavit culeum a fundo fluminis et ripæ deposuit; admirantesque qui aderant, apprehenso culeo, dum sollicite quid contineret inquirunt, caput truncati reperiunt, et sic cum reliquis artubus est sepultum. Nam ferunt nunc et lumen ibi divinitus apparere; et si infirmus ad hunc tumulum fideliter deprecatus fuerit, accepta sospitate recedit.
ANNOTATA.
a Notat Ruinartius [Patrologia Mign. Tom. LXXI, col. 405. nota a.] deesse hoc caput in codd. Vaticano, Corbeiensi, Colbertino. Perperam tamen exinde conclusit Cointius caput hoc insititium esse. Vide Comm. præv. num.4 et 5.
b Scribit Valesius [Notitia Galliarum. Vocibus: S. Privati monasterium.] : Monasterium S. Privati. vulgo S. Privas dictum a Privato Gabalitanæ urbis episcopo, qui ab Alamannis Gallias, Croco duce, pervagantibus, fustibus cæsus est, Valeriani Gallienique principatu. (Conf. Acta S. Valerii Lingonensis pag. 527 et seqq.). Gregorius Turonicus hoc monasterium basilicam S. Privati martyris urbis Gabalitanæ, cujus abbas esset Lupentius, appellat: non quod esset basilica hæc in civitate Gabalorum seu intra urbis muros, sed quod in agro Gabalitano.
c Gabalos recentiores geographi aliique, similitudine nominis adducti, putant esse oppidulum Javouls, IV leucis distans a Mimate, quem in locum sedes episcopatus ex urbe Gabalis translata est… Memmate vel Mimmates Mande (nunc Mende) a nostris vocatur, m in n ac t in d conversis [Notitia Galliarum. Voce: Gabali.] .
d Metas nempe, quæ metropolis erat Austrasiæ.
e Vide Comm. præv. num. 3 et 8, ubi multa de Innocentio, quem insontem vult a cæde S. Lupentii Cointius, sed absque satis idonea ratione.
f Pontico vel Pontigo, ait Valesius [Ibidem.] , villa regia vel publica regum Austrasiorum fuit, sub Merovingis et Carlovingis, etiam synodis episcoporum, imprimis anni 876, celeberrimus locus, Gregorio Turonico antistiti ceterisque nostris historicis memoratus, vulgo Pontion. Ponticonem David Blondellus Campanensis ad flumen Ornam positum esse ait in pago Pertensi, non procul a Victoriaco Incenso (Vitry-le-François); quod et Tabulæ confirmant.
g Flumen Axona (vulgo Aisne) est in extremis Remorum finibus. Ita Cæsar lib. II de Bello Gallico. Apud Compendium Isaræ miscetur [Ibid.]
VITA S. LUPENTII, ABBATIS ET MARTYRIS.
Ex Breviario Catalaunensi ms.
Lupentius, abbas et martyr, Catalauni in Galliis (S.)
BHL Number: 5069
EX MSS.
[Brunechildis, sua in proceres,] Beati Lupentii a dicturus necem, prius necesse intimare scelera Brunechildis nefandissime regine, quo quanta ejus pravitas pertinaciaque exstiterit animi contra auctoritatem divini precepti facilius a prudenti lectore animadverti possit, cujus quamvis nefanda scelera paucis nequeant comprehendi, pauca tamen de multis explicare conabor b. Hec igitur regina, de qua facta est mentio, erat accensa flammis avaricie ac torquebatur alterius felicitatibus in tantum, quatinus istius rei gratia, frequenter bella inter Francorum proceres orirentur, videlicet propter ipsius nefandissime iniquissima consilia. Nam nobiliores sine causa deponebat de propriis sedibus, atque in eorum sedibus infimos quosque ignobilesque commutabat.
[2] [sacerdotes] Pro cujus nequicia et iniqua actione plurimi Francorum dispersi sive interfecti sunt. Infelici vero illi tam multa hec scelera non sufficerunt; sed etiam contra ipsos arietes dominici gregis arma nequitie sue crudeliter coegit. Denique ipsa infelicissima tenebat filium filii sui ac regnum ipsius, id est Theodoricum regem c, ipsumque in persecutionem armaverat Christi sacerdotum; quin etiam beatissimum Columbanum abbatem d exilio condempnavit et destinavit. Nec multo spatio temporis peracto, sanctum Desiderium clarum eque virum, Viennensis ecclesie episcopum, lapidum ictibus interemit e. Et quia malicia supra dicti regis Theodorici contra Domini sacerdotes accensa fuerit, in sequentibus palam ostendetur.
[3] [bonosque omnes crudelitate,] Hic præventus iniquissimis consiliis atque deceptus, ac si dæmonis spiritu actus, ausus est fatigare ac debellare ecclesiam Christi; similis factus est belue, que sanguinis copiam sitit: haud secus iste sitiebat detrimenta justorum. Denique nemo audebat, pravitatem nequiciamque ipsius regine arguendo, corripere; quia cunctos opprimebat per secularem potentiam. Nonnullique ministrorum, qui decepti favebant prave ejus accioni, honoribus dilatabantur aut muneribus ditabantur. Nobilissimi vero qui consentire detrectabant, facultatibus ab ea nudati, per eam in quantum in ipsa erat ignobiles reddebantur.
[4] [altera Jezabel,] Decretum quoque ejus erat, ut quicumque ejus pravitati inventi fuissent derogari, aut carcerali custodie mancipati, aut exilii expulsione dampnati, sive etiam morte mulctati crudeliter penis subjicerentur. Et ut breviter comprehendam que gesta sunt, illud a nobis pandendum est, quia in tantum ejus nequicia venit in effusione sanguinis innocentis, quo malicie sue magnitudine vel nequicia quoque Jhezabel preire videretur. Hec de nequiciarum ejus cumulo narrasse sufficiat.
[5] [reprehenditur a S. Lupentio;] Sanctus igitur Lupentius martyr Domini eximius, cujus mentio in superioribus relata est, secundum seculi nobilitatem illustribus Gavellitano territorio exortus est parentibus; et deinde litteris eruditus atque religioni deditus, adeptus est gradum presbyterii, consentiente vite merito cum sanctitatis decore. Qui cum traditum sibi officium irreprehensibiliter exhiberet, a quodam f, qui nequissimo spiritu contra eum incitatus fuerat, cesus fertur in conspectu regine. At Dei Servus cum minime recognosceret ea que sibi ingerebantur, non est cunctatus arguere in conspectu omnium iniqua opera suprascripte iniquissime regine, cum omni tamen decore patientie.
[6] [quem carceri mandat;] Tunc Jhezabel nostri temporis hec audiens, permota veluti nequissimo spiritu, arreptum jussit Christi Famulum atrioribus (atrocioribus?) affici injuriis, atque carcerali mancipari custodie. Tunc sanctus Lupentius traditus est Bosoni tribuno g. Servabatur autem trusus in carcere ut reus, insomps (insons), sed tamen a reis. Sed conscius innocentie atque puritatis proprie manebat Sacerdos Dei liber atque intrepidus. Et (tanta) in tribulatione positus confidebat de auxilio divino, dicens illud propheticum: “Fidelis Dominus in omnibus verbis suis, et sanctus in omnibus operibus suis” [Ps. 144. ℣ 13] atque sciens * de repromissione, qua dicitur: “Quoniam non dereliquit Dominus sperantem in se h” firmabatur cor ejus in dilectione Domini. Cui etiam in carcere posito, oranti devotissime revelatio divinitus facta est, eo quod esset paulo post de seculo migraturus, et sanctis martyribus Martyr ipse sociandus. Unde letus effectus, Domino gratias egit, atque custodibus indicavit revelationem a Domino hanc sibi concessam, eo quod dissolutio sui corporis immineret. Quod illi regine sub velocitate intimaverunt. Illa vero sciens sanctum Sacerdotem ab omnibus diligi atque venerari; noluit eum occidere publice propter opprobium: sed jussit eum custodia relaxari.
[7] [dein capite truncatum aquis immergi curat;] Dolens vero sanguinis bibula, eo quod morte ejus non esset satiata, nocte eum clam persequi jussit atque interimi. Tunc Aciminus et Bodo i, quamvis essent lampade terrene generositatis lucidi, obcecati tamen erant sucio (fuco?) prave voluntatis, qui more latronum eum nocte secundum regine imperium consequentes in ipso horrore tetre noctis peremerunt, videlicet propter tumultum populi. Ita denique regina mandaverat. Illi vero egerunt secundum latronum morem, qui constituti in insidiis innocentes quosque jugulant. Denique caput abscissum, qui (quod?) pondere ac glide k circondatum in flumen Mateone l projecerunt. Sed et cum seorsum corpus sancti Viri super undas ferretur, illi onerantes iddem gravi pondere, iterum eidem gurgiti mancipaverunt.
[8] [ast inde divinitus eductus] Dominus vero Jesus Christus, qui protector agminis suorum fidelium in periculis (esse) consuevit, atque post finem victorie glorificare non cessat, etiam istius sancti Viri necem non dimisit occultam, neque passus est manere inultam. Denique illucescente die ac recedentibus tenebris obscure noctis, aquila cito volans prospexit caput sancti Viri jacens in profundo pelagi, que celeri volatu dimissa, levatum caput de lymphis in lictore illesum deposuit m. Aliud etiam miraculum virtus divina dignata est monstrare pro sancti Viri capite. Jacebat quidem expositum ab aquila, nec venerabatur, sed pocius tenebatur donec ministri humanitatis n advenirent. Nam virtus divina, que imperavit volucri, quatinus hoc caput levaret de profundo gurgitis, ipsa divina clementia animonuit (admonuit) Paulum presbyterum o quatinus dignum sepulture locum preparet. Qui veniens caput reperit, sicut fuerat abscissum a corpore. Quod cum veneratione suscipiens, sepelivit honorifice more canonico.
[9] [honorifice sepelitur.] Non multo spatio post temporis transacto, miraculum claruit jubente Domino pro corpore ejusdem sancti Martyris, quatinus dignaretur pietas divina (monstrare) cujus meriti sanctus Vir fuerit. Denique corpus submersum in supradicto flumine, sub onere immensi ponderis, cum ipso pondere, regente virtute divina, ipsum corpus exanime natavit ex profundo aquarum. Quod cum pervenisset ad lictus, incole regionis illius haut procul a littore sepelierunt. Denique admonitus est per visum devotus vir Hermensius p ne permitteret tanti Martiris membra jacere in lictore, sed potius cum decore ea colligeret atque intra septa basilice collocaret. Qui jussis obtemperans, transtulit ea cum decore in basilica sancti Remigii confessoris, quæ subjacebat cure ipsius regiminis, cum summo honore tradidit sepulture.
[10] [Invocatio.] Gloriose martyr Lupenti, cujus venerabile corpus ab aquila monstratur in terris, cujus spiritus a Domino coronatur in celis, te devote petimus, tuum recolentes triumphum, intercede pro nobis ad Dominum nostrum, qui vivit et regnat Deus per omnia secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Præpostere nomen hoc, Nicolaus Desguerrois [Saincteté Chrestienne, fol. 126.] Gallice reddit S. Lupien; cum ipse fateatur illum tum Trecis tum Catalauni vulgo appellari S. Lovvain, quod parum abest a voce S. Louvent, apud scriptores usitata, ut diximus initio Comm. præv. Ex hac nominis confusione deceptus, latine homonymos vult Lupentium et Lupianum, unde et quatuoromnino Sanctos hoc nomine dictos enumerat [Ibid. fol. 131 verso.] . Primus celebratur 17 Februarii apud Molanum sicut et in aliis quibusdam Usuardi Auctariis [Vide Usuardum Sollerii nostri.] : Claromonte S. Lupiani confessoris, vel Claromonte translatio Lupiani confessoris. De hoc ex professo actum apud nos Kalendis Julii [Acta SS. tom. I Julii, pag. 32.] ; ejus quoque meminit S. Gregorius Turonensis in libro de Gloria confessorum [Cap. 54. Patrologia Mign. tom. LXXI, col. 868.] ; estque prorsus alius a nostro S. Martyre. Secundus Lupentius apud præfatum Nicolaum laudatus hisce verbis: S. Lupentii presbyteri, idem profecto est qui in pluribus auctariis Usuardinis, in specie apud Molanum, Lubentius nominatur, et ad diem 13 Octobris ab omnibus annuntiatur, non Trecis, ut Nicolaus ex hallucinatione sibi persuasit, bene vero Treviris [Vide Sollerium, Martyrologium Usuardi, pag. 598.] . Hujus Acta, ad præfatum diem digessit Joannes Baptista Fonsonus [Acta SS. tom. VI Octob. pag. 200 – 204.] . Ast hic rursus nihil commune habet cum S. Lupentio nostro, quem nihilominus Nicolaus, ut diserte ipse enuntiat [La Saincteté Chrestienne, fol. 131 verso.] , unum eumdemque esse existimat cum imaginario suo Lupentio Trecensi. Confer. Comm. præv. num. 16. Tertius, noster est. Quartus denique laudatur in iisdem auctariis ad diem 6 Novembris, hoc modo: In territorio Turonico B. Lupentii confessoris. Quis ille sitignoro; forte sciet is, qui diem illum suo tempore in Actis nostris illustrabit. Videsis Comm. præv. num. 16, ubi hallucinatio quædam Saussaii indicatur.
b Notat Longuevallius noster [Histoire de l'église Gallicane. tom. V, pag. 39.] , plures annalistas ac præcipue legendarios atris omnino coloribus exhibere Brunichildem, ita ut ex ea infandum et intollerabile quoddam efficiant humanæ naturæ monstrum; observat vero hos omnes scripsisse regnantibus Clotario (a quo atroci supplicio affecta interierat) hujusque filiis; unde haud improbabile existimat severius cum ea actum, quo Clotarii in victam ætateque fractam mulierem inaudita crudelitas minus appareret odio digna. Brunichildis, ait Bossuetius, Clotario II tradita, hujus ambitioni pœnas dedit; illius (Brunichildis) memoria adeo lacerata fuit, ut ejus virtutes, tantopere a S. Gregorio magno prædicatæ, vix consistere posse videantur [Biographie universelle. Voce: Brunehaut.] . Media hic sicut et plerumque alibi, procedendum via est, ut veritati locus statuatur suus. Vide, si libeat Marianam [De rebus Hispaniæ, lib. V, cap. 10, tom. I, pag. 179. Hagæ-Comitum 1733.] qui eam vix non omni extergit culpa, nixus præsertim Gregorii Turonensis æqualis de his flagitiis silentio. An id gratiæ datum putabis a Gallico scriptore magnæque auctoritatis viro? An qui Fredegundis scelera omnia et dolos exposuit, externæ feminæ pepercisset? Non arbitror. Hæc ille. Reponit Valesius, Brunichildi ante omnes infensus [Rerum Francicarum, tom. II. pag. 579.] : Ita auctor Hispanus popularem suam sacrilegam, sanguinariam ac nefariam abunde se purgavisse putat et a calumniis vindicavisse… Quod ad Gregorii Turonici silentium attinet, scire Mariana debuit, Gregorium hunc ante annos viginti quam Brunichildis decederet, historiam scribere desiisse. Congerit dein Valesius plurima scelera hisce viginti annis a regina perpetrata, et subjungit: Nec mirum est, de his siluisse Gregorium, quæ post ipsius obitum a Brunichilde sunt facta. Quamquam etiam Mariana, si Gregorii historiam non perfunctorie legisset, velut ex unguibus leonem agniturus, et aliquot Brunichildis facinora a pio antistite notata observaturus fuit: incestum viduæ cum Meroveo leviri sui filio contractum matrimonium; cædem indignam Lupentii abbatis … cujus accusatorem interfectoremque Innocentium, nocentissimum Gabalitanorum comitem, Rutenæ ecclesiæ episcopatu donavit etc. Confer Comm. præv. num. 2, ubi vidimus plures esse, qui dubitent an Gregorius Brunichildem ream cœdis S. Lupentii revera dicat.
c Theodoricus minorennis regnare cœpit circiter annum 596, post mortem proinde S. Gregorii Turonensis. Scilicet rex Childebertus, annos natus viginti sex, obiit anno 596, binam reliquens prolem: Theodebertum (Austrasiæ regem) decennem, et Theodoricum (Burgundiæ principem) novennem. Eorum avia Brunichildis utrumque regnum aliquot annis administravit. Theodebertus, ætatem quatuordecim annorum adeptus, expellit e ditione sua aviam. Hæc Burgundiam petit, beneque excepta a Theodorico, remansit ibidem usque ad annum 612, quo omnes tres extincti fuere [Confer. Art de vérifier les dates, pag. 527 et seq.] . Quæ ergo in Vita referuntur numm. 2, 3, 4, diu post S. Lupentii mortem gesta sunt.
d Præpostere hæc redduntur. S. Desiderii martyrium refert Longuevallius [Histoire de l'église Gallicane, tom. V, pag. 10.] ad annum 607; exilium vero S. Columbani ad annum 609 [Ibid. pag. 16.] , imo annum610. Vide Acta S. Galli 16 Octobris Comm. præv. § 5 [Acta SS. tom. VII Octob. pag. 867, num. 54.] .
e Vide Annot. præcedens.
f Hic, sicut et in sequentibus numeris, nulla fit mentio Innocentii comitis Gabalitani, quem tamen Gregorius Turonensis solum auctorem perpetratoremque cædis S. Lupentii exhibet. Vide Comm. præv. num. 4 et 5.
g Nec hujus meminit Gregorius Turonensis.
h Non videtur ad verbum citatus textus, saltem non putem reperiri in Concordantiis. Mach. cap. 2 ℣ 61 legitur: Quia omnes qui sperant in eum, non infirmantur. Sensus idem.
i Horum neutrum nominat nec indicat Gregorius Turonensis.
k Glis glittis ex Ducangii Glossario idem est ac terra tenax Gallice terre glaise. Ex mente legendarii probabiliter intelligitur culeus, ut habet Gregorius Turon.
l Mateone pro Axona. Forte legendum in textu Aaeona, prout occurrit in Spruneri tabula 23 [Historisch-Geographischer Hand-Atlas.] .
m Ex narratione S. Gregorii Turon. Corpus S. Martyris primum, dein inventum est caput. Hic vice versa. Conf. Comm. præv. num. 7.
n Probabiliter fossores aliique id genus intelliguntur.
o Hujus apud Gregorium nulla mentio.
p Nec iste a Gregorio nominatur. Vide Comm. præv. num. 7.
* securus?
VITA ALTERA
Ex ms. Parisiensi bibliothecæ Armamentarii vulgo de l'arsenal. T. L 123e.
Lupentius, abbas et martyr, Catalauni in Galliis (S.)
BHL Number: 5070
EX MSS.
[S. Lupentius carceri datur;] Lect. I. Beatus Lupentius Gavalitano territorio, nobili prosapia ortus, litteris eruditus, religioni deditus, gradum presbyterii adeptus est. Qui cum argueret iniqua opera Brunichildis iniquissime regine, cum omni tamen decore patiencie, qua jubente, carcerali custodie mancipatur a.
[2] [dimissus ex eo,] Lect. II. Cui in ergastulo oranti revelatio divinitus facta est, quod paulo post de seculo sanctis esset martyribus Martyr ipse sociandus. Unde Sanctus gaudens custodibus intimavit quod ei fuerat revelatum. Quod audiens regina, nolens eum publice occidere, eo quod ab hominibus diligeretur, relaxatum a custodia, jussit nocte clam persequi et interimi.
[3] [clam trucidatur;] Lect. III. Tunc Agininus et Rodo, nobiles genere, sed degeneres moribus, jussu regine Brunichildis, noctu eum clam sequentes, caput ejus amputatum et glida circumdatum, in flumen b projecerunt, et corpus truncum in eumdem fluvium jactarunt. Cum ergo corpus ejus super undam ferretur, onerantes eum gravi pondere, iterum eidem gurgiti mancipaverunt.
[4] [caput ejus terræ mandatur,] Lect. IV. Mane autem facto, aquila cito volans, sancti Martyris caput prospiciens in fundo gurgitis, celeri volatu demissa, levatum ab aquis, in ripa eum illesum deposuit; potius illud tuens quam destruens, visa (potius) adorare quam vorare, quousque ministri humanitatis advenirent. Nam Paulus presbyter per visionem admonitus, caput illud sanctum repperiens et cum veneratione suscipiens, honorifice sepelivit.
[5] [dein et cætera membra.] Lect. V. Corpus autem submersum in aquis sub onere immensi ponderis, virtute divina cum pondere natavit ad ripam; quod inventum in cole supra rippam sepelierunt. Revelatum autem est sancto viro Hermencio, ut tanti Martyris membra colligeret, et intra septa basilicæ collocaret; et sepelivit corpus sancti Martyris in basilica sancti Remigii, que cure ipsius regimini subjacebat c. Quod audiens Paulus, qui caput sepelierat, dicebat justum esse, quod membra capiti redderentur; Hermencius autem respondebat, quod rectius esset, si caput membris restitueretur. Sed illud utrisque placuit, ut caput membris jungeretur.
[6] [Rodonis,] Lect. VI. Sed ne tantum scelus remanere videretur impunitum, Rodo, qui tam nephandi operis fuerat executor, arreptus est a nequissimo demone, et sensu amisso, magnis stridoribus, vociferansque nomen S. Lupentii inclamabat; et sic, vindicante Domino pretiosi Martyris sui sanguinem, infelicem vitam cum magno finivit tormento.
[7] [Aginini] Lect. VII. Videns ergo Agininus infelicissimi tyranni mortem horrendam, veritus ne sibi similiter eviniret, Romam bis adiit pedes, penitentiam agens pro scelere patrato; unde eum penas eternas credimus evasisse. Verumtamen justus Judex, qui non judicat bis in idipsum, in presenti noluit tantum nephas inultum relinquere, ut potius hic quam in futuro puniret. Nam dum ille Agininus Roma veniret, inundatione aquarum submersus periit.
[8] [et Brunichildis supplicia.] Lect. VIII. Brunichildi vero reddidit Dominus supra centesimum * ipsius malum, quod operata fuerat. Nam ab hoste suo Clotario capta, ac turpiter illius * camelo imposita, hostibus cum dedecore est monstrata. Denique indomitorum equorum caudis irretita, sic distracta et disrupta ad inferos est demissa.
[9] [S. Martyris invocatio.] Lect. IX. Gloriosissime martyr Lupenti, cujus venerabile corpus ab aquila monstratum est in terris, te devote petimus, tuum recolentes triumphum, ut imbecillitatem nostram respiciens, et nostræ bonitatis impotenciam attendens, intercedas pro nobis ad Dominum Deum nostrum, cui est honor et gloria per infinita secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Nihil hic de Bosone tribuno, cui in altera Vitanum. 8 S. Lupentius primum traditus fuisse legitur.
b Fluminis nomen prætermittitur.
c Hucusque Vita hæc posterior compendium prioris est, idque brevissimum. Quæ sequuntur superaddita sunt.
* forte supra verticem
* forte altius
DE S. NEPOTIANO, EPISCOPO CLAROMONTANO IN ARVERNIA.
AD FINEM SÆC. IV.
SYLLOGE.
Episcopatus, ætas, reliquiæ.
Nepotianus, episc. Claromontanus, in Arvernia (S.)
AUCTORE B. B.
Sanctus Nepotianus annuntiatur hac die in Martyrologiis Parisiensi, Autisiodorensi, Ebroïcensi; [S. Nepotianus ep. Claromont.] item apud Castellanum. Quæ de S. Episcopo ad nos pervenerunt, habentur ex Gregorio Turonensi variis in locis. Et primum quidem Historiæ ecclesiasticæ lib. I cap. 40 et seq. ita legitur [Patrologia Mign. tom. LXXI, col. 182.] : Huic (S. Illidio) sanctus Nepotianus successit. Clarum est hoc Gregorii testimonium, eoque proinde standum, ut recte notat nova Gallia christiana [Tom. II, col. 228.] agens de Isicio, qui in quodam catalogo post S. Illidium legitur, cujusque festum in diœcesi celebratur 5 Junii, et translatio 15 Decembris. Fuit fortasse chorepiscopus tantum. Certe satius est S. Gregorio Turonico quam incertorum auctorum catalogis credere. Conf. Acta SS. [Tom. I Junii, pag. 423 et 424.] . Num forte Isicius et Illidius unum idemque nomen? Igitur apud Arvernos (ita prosequitur Gregorius Turon.) sanctus Nepotianus quartus (scilicet post Stremonium seu Austremonium, qui primus fuit, proinde ex Gregorii calculo, ut jam observavit illius editor et annotator Ruinartius [Patrolog. Ubi supra, nota I.] , Nepotianus quintus) habebatur episcopus. A Treveris vero legati in Hispaniam mittebantur, ex quibus Artemius quidam admirabilis sapientiæ atque pulchritudinis, et prima ætate florens, vi febrium est correptus. Præcedentibus vero aliis, hic apud Arvernos ægrotus relinquitur. A sancto autem Nepotiano visitatus atque oleo sancto perunctus, tribuente Domino, redditur sanitati. Qui cum ab eodem Sancto verbum prædicationis accepisset, oblitus tam sponsam terrenam quam facultates proprias, sanctæ copulatur ecclesiæ; factusque clericus in tanta prælatus est sanctitate, ut beato Nepotiano successor existeret ad regendas gregis dominici caulas. Deinde in libro ejusdem Gregorii de Gloria confessorum [Cap. 37. Patrolog. Ibid. col. 857.] : Ibi (nempe in basilica sancti Venerandi) et sanctus Nepotianus episcopus requiescit, qui fuit in sæculo summæ vir sanctitatis, obtinens nunc cum Domini potentia, quæ ab eo fuerint implorata. Sæpe enim super hæc sepulcra (SS. Venerandi et Nepotiani, de quibus proxime meminit) frigoriticorum (id est febricitantium) oratio fusa desideratam obtinet medicinam.
[2] [circa annum 388.] Quibus omnino annis quotve præfuerit non legitur in Gregorio. Savaro natalem ejus ponit hac die 22 Octobris anno 388. Annus autem apud alios, ut fit quando notæ deficiunt chronologicæ, variat. Concordat Ruinartius ad caput Gregorii 37m de Gloria confessorum cum Savarone adscribens annum 388 [Ibid.] ; eumdem habet, subdubitans tamen, B. Gonod in recenti Chronologia episcoporum Claromontensium [Chronologie des Évêques de Clermont, pag. 5. Claromont. 1833] ; at in Martyrologio Autisiodorensi ponitur annus 390; in Castellano annus 394. Nec multum etiam luminis apud decessores nostros hagiographos reperitur. Medius quippe in catalogo pontificum Claromontensium venit S. Nepotianus, S. Illidium inter et S. Artemium [Nova Gallia Christiana, tom. II, col. 227 et seqq.] ; hujus autem meminit Bollandus ad diem 24 Januarii [Acta SS. tom. II, pag. 592.] , obitumque ejus ponit circa annum 396; S. Illidii Acta dedit Henschenius ad diem 5 Junii [Ibid. tom. I Junii, pag. 432.] , quem mortuum dicit anno 385; eumdem habet Savaro; qui cum S. Nepotianum obiisse tradat anno 388, sequeretur, admissis his numeris, ejus pontificatum tribus tantum perseverasse annis. Id ergo solum ex his eruitur sanctum Virum floruisse circa finem sæculi quarti. Ad diem quod attinet, melius concordant scriptores. Plerique consentiunt Savaroni. Solus putem Ferrarius est [Catalogus generalis, 25 Septembris.] , qui ejus meminerit ad diem 25 Septembris (quo die apud nos [Acta SS. tom. VII Sept. pag. 4.] sed solius Ferrarii fide, inter Prætermissos occurrit) idque, ut notat, ex Kalendario Gallicano, nescio quo; et addit: Is sextus (imo quintus supra num. 1) episcopus Arvernensis fuit, cui successit S. Artemius, ut in Tabulis apud Democharem legitur: sed festum Arvernis die XXII Octobris celebratur [Catalogus generalis. Ubi supra.] : et re quidem vera, teste Savarone [Les origines de la ville de Clairmont en Auvergne, pag. 47, ad marginem. Paris 1662.] , notatur illa die in Martyrologio ms. et Breviario Claromontanis. Nescio quo fundamento asserat Saussaius [Martypol. Gall. in Appendice, pag. 1228.] , præfata die Translationem coli; at incertum esse Natalem. Obiter noto mendum aliquod Henschenii nostri, qui recitatis suprapositis Saussaii verbis, subdit [Acta SS. tom. tom. I Junii, pag. 432.] : Origines vero Claromontanæ Savaronis eum (natalem) referunt ad 2 ejusdem, lege 22, ut diserte habetur in utraque Originum editione [Origines de Clairmont, pag. 123 Claromont. 1607. Item, pag. 47. Paris 1662.] .
[3] [Ejus reliquiæ.] Sepultus primum fuit S. Nepotianus in ecclesia, dicta postea a S. Venerando, secundo illius in sede Claromontana successore [Gallia Christiana, tom. II, col. 229.] . Id certum, ætate S. Gregorii Turonensis (defuncti exeunte sæc. VI) reliquias S. Episcopi ibidem asservatas: Ibi et sanctus Nepotianus episcopus requiescit. Vide supra num. 1. Et in libello anonymi auctoris de Sanctis, Ecclesiis et Monasteriis Claromontii, qui, prout ex variis locis colligit [Les origines, etc. pag. 341 et seq.] illius editor Savaronus, conscriptus fuit medio sæculo X, sic habetur [Ibid. pag. 349.] : In ecclesia sancti Venerandi … altare sanctæ Mariæ, ubi sanctus Venerandus, et sanctus Linguinus et sanctus Nepotianus … quiescunt. Postea tamen anno 1311 Arbertus episcopus, cum corpus sancti Venerandi una cum corpore S. Illidii translatum fuit, cineres B. Nepotiani diligenter inquisivit nec invenit [Ibid. pag. 350.] . Acta illius translationis edidit Henschenius in vita sancti Illidii ad diem V Junii [Acta SS. tom. I Junii, pag. 430 et seqq.] , ubi circa finem hæc leguntur [Ibid. pag. 431.] : Verum propter difficultatem quærendi, corpus B. Nepotiani, confessoris et episcopi Claromontensis, quod in eadem capella, sicut et multi alii Sancti, sepultum fuisse noscitur, fuit ibidem dimissum. Exinde aliqui dubitarunt an tunc revera ibidem adhuc requiesceret. Forte, aiunt collectores novæ Galliæ christianæ [Tom. II, col. 229.] , jam translatum fuerat. In antiquis Reliquiarum Illidianæ ecclesiæ catalogis recensetur corpus S. Nepotiani. Porro Basilica S. Venerandi, ætate Gregorii Turonensis, proxima erat S. Illidii [De gloria confessorum, cap. 35. Patrolog. tom. LXXI, col. 885.] , notatque in hunc locum Ruinartius [Ibid. Conf. Origines, etc. pag. 249.] : Basilica sancti Venerandi 20 circiter passibus ab Illidiana … etiam nunc superest in hortis monasterii Illidiani. Cæterum S. Illidii abbatia in amplo Claromontis posita suburbio, quod ad eodem Sancto nuncupatur vulgo St-Allyre, ad finem sæculi XVIII, sæviente civili turbine, deturbata atque divendita fuit [Dictionnaire des eaux minérales du département du Puy-de-Dôme, par V. Nivet, pag. 81 et 87. Claromont. 1846.] ; ecclesia solo æquata anno 1796 [Chronologie des Évêques de Clermont, pag. 5.] . In ambitu abbatiæ erant fontes illi lapidescentes, olim sicut et nunc haud parum celebrati. In suburbio S. Illidii, ita Gallia christiana [Tom. II, col. 223.] , visu dignus est rivus Trundo dictus, vulgo Tiretaine, ob pontem impositum, qui ex ipsius (non rivi sed fontis [Dictionnaire des eaux minéral. pag. 81 et seq.] ) aqua in lapidem conversa, nulla hominum arte prodiit: lapidescit enim hæc aqua, et quidquid in eam injicitur. Unde poeta anonymus [Gall. Christian. tom. II, col. 323.] :
… Modicus lambit veniens de montibus amnis;
Juxta et fons salsus pontem lapidescit in altum.
Ante suam expulsionem jam monachi Benedictini aliqualem quæstum habebant ex aquis istis, quibus supponebant formas cavas, quæ paulatim sedimento lapideo impletæ, effigies reddebant hominum, animalium etc. Quod idem hodie etiam obtinet sed multo amplius meliusque. De aquis Illidianis et harum medicinalibus lapideisque dotibus ex professo tractat V. Nivet, quem si libet videsis [Dictionnaire, etc. pag. 81 – 108.] .
[Nota.] Ordo chronologicus postulat ut Sylloge S. Nepotiani veniat media inter Acta SS. Abibi et Apollinis ac Syllogen S. Candidæ. Perperam inserta hoc loco fuit.
DE S. MEROVÆO MONACHO BOBIENSI IN LIGURIA.
CIRCA AN. DCXXVI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
S. Merovæi memoria et ætas; ejus translatio facta sæculo decimo
quinto, ex cujus instrumento clare determinatur Cursus Bobiensis. Acta
nunc primum ad fidem codicis ms. in lucem edita.
Merovæus, monachus Bobiensis, in Liguria (S.)
AUCTORE B. B.
Monasterii Bobiensis, a S. Columbano fundati ineunte sæculo VII [Acta SS. tom. II Martii die X, pag. 42.] , B. Merovæus, al. Moroneus, [Memoria et ætas.] Maroneus et in codice Molsheimensi Meroutuus primordia vitæ sanctimonia zelique ardore illustravit. Ejus præclara quædam facta perstrinxit auctor coævus, Jonas ejusdem monasterii sodales [Acta SS. ord. S. Benedicti, sæc. II, pag. 160. Paris. 1669.] . Præter hæc nihil ad nos pervenit, nisi quod sæculo XV ejus aliqua memoretur translatio, sicque constet de cultu, qui alias non satis foret probatus. Illius ad hunc diem 22 Octobris meminit Bucelini menologium, item kalendarium SS. ordinis S. Benedicti germanice editum ad finem sæculi elapsi [Kirchenkalender aller Heiligen, unter der Regel des H. Benedictus, 22 Oct. Edit. in Insula (Danubii. Donauwerd) 1786.] . Apud Castellanum inter Aëmerios, seu qui diem nullum sibi præfixum habent, recensetur [Martyrologe universal, pag. 821.] . Hugo Menardus de illo agit in Observationibus ad diem 31 Augusti, quo translatio plurimorum Sanctorum Bobiensium, inter quos B. Morovæus, annuntiatur [Martyrologium Sanctorum Ord. S. Bened. pag. 319. Paris. 1629.] ; eodem modo Arnoldus Wion [Lignum Vitæ, part. secunda, pag. 289. Venetiis 1595.] . Ætas sancti Viri intelligitur ex eo quod floruerit sub beato Attala. Hic autem, secundus Bobiensis monasterii abbas, successit S. Columbano (defuncto die 21 Novembris circa annum 615 [Pagius ad an. Baronii 614. Annal. tom. XI pag, 154. Lucæ 1742.] ), obiit vero probabilius anno 627 [Mabillon, Annal. Benedict. tom. I, pag. 306. Lucæ 1739. — Pagius, ubi supra, pag. 215 et 235. Item Acta SS. Ord. S. Ben. sæc. II, pag. 127.] ; attamen apud nos legitur ad diem 10 Martii de S. Attala [Acta SS. die X Martii, pag. 42.] : Quamdiu Bobiensi monasterio abbas præfuerit aut quo anno e vita decesserit, nusquam legimus. Ex sequentibus autem ibidem apparet, id haud diu post annum mox dictum contigisse. Num vero S. Merovæus beato Attalæ supervixerit vel ante hunc migraverit ad Dominum ignoramus. Mabillonius in Annalibus [Tom. I, pag. 305.] ejus res gestas refert ad annum 626; in Kalendario germanico, de quo supra, obiisse dicitur circiter annum 640.
[2] [Translatio anno 1483,] Joannes de Mundanis corpus S. Columbani, inquit Ughellus [Italia sacra, tom. IV, col. 943. Venetiis 1719.] , decenti loco transtulit pridie Kalend. Septembris (die 31 Augusti) anno 1482, pauloque post aliorum Sanctorum corpora Bobiensis monasterii transtulisse narratur (non Joannes episcopus, sed Joannes abbas Bobiensis) in sequenti monumento seu instrumento quod ibidem subdit in extenso. Porro inter Sanctos illos venit Merovæus seu Maroneus. Antequam partem instrumenti, quæ ad rem nostram spectat, adscribam, juverit notare, ex illo Cursum Bobii de anni initio perspicue determinari, quod hactenus a nemine alio observatum reperio. Pars instrumenti prima ad S. Columbani translationem pertinet, incipitque hoc modo [Ibid.] : In nomine Domini. Amen. Anno ab Incarnatione ejusdem 1482, Indictione XV die Sabbati ultimo mensis Augusti, Bobii videlicet in Tiburiis ecclesiæ S. Columbani etc. Concordat præfato anno Indictio, et dies ultima Augusti incidebat in sabbatum, ut videre in Calendario perpetuo [Art de vérifier les dates, pag. 107.] .
[3] [exqua Cursus Bobiensis determinatur;] Altera instrumenti pars refertur ad reliquias S. Attalæ [Italia sacra. Ibid. col. 945.] : In nomine Domini. Amen. Anno ab Incarnatione ejusdem 1482 Indictione XV, secundum cursum Bobii, die veneris VII mensis Martii, Bobii etc. Hic vero, nostro computandi more, non concordat annus: nam dies VII Martii incidebat in diem veneris anno 1483, non autem anno 1482; propterea additur secundum Cursum Bobii, quo anni initium ducebatur a festo Annuntiationis seu die 25 Martii, ut clare efficitur ex hoc ipso nostro instrumento. Paulo enim inferius dicitur translatio SS. Merovæi et aliorum aliquot facta millesimo suprascripto (anno nempe 1482), die Dominico 16 mensis Martii suprascripti, qui dies rursus, nostro modo computandi, non cadit in dominicam nisi anno 1485; et denique aliorum quorumdam rursus memoratur translatio anno ab Incarnatione 1485, Indictione 1, die martis, XXV mensis Martii. Itaque cum dies 7 et 16 mensis Martii referantur ad annum 1482, dies vero XXV ejusdem mensis ad annum 1485; nullum superest dubium, quin secundum Cursum Bobii annus inciperet a festo Annuntiationis. Ita ut hic obtineat, quod alicubi notavit Martene [Art de vérifier les dates, in prævia dissert. pag. IV. Paris. 1770.] : Numerus lunaris (seu Aureus) et littera Dominicalis mutantur annuatim in festo Circumcisionis, anni vero Incarnationis Domini mutantur in terra ista (de qua ibidem ille agit) in festo annuntiationis beatæ Mariæ. Est ergo certum, nostro computandi modo, translationem S. Merovæi referendam esse ad diem XVI Martii anno 1483.
[4] Instrumentum, quatenus S. Merovæum respicit, est hujusmodi [Italia sacra, tom. IV, col. 945 et seq.] : In nomine Domini. Amen. Millesimo suprascripto (nempe 1482) die Dominico 16 mensis Martii suprascripti, [illius Instrumentum] Bobii in loco suprascripto et præsentibus (sequuntur nomina testium) omnibus civibus Bobiensibus ac testibus idoneis, notis, rogatis et vocatis. Ibique reverendus in Christo pater ac dominus D. Joannes Antonius de Papia, Dei gratia abbas monasterii S. Columbani Bobiensis et comes, inductus more prælatorum divina canendo officia una cum pluribus monachis de capitulo et conventu suo cum eo existentibus. Ad honorem Dei beatæ virginis Mariæ ejus matris, ac B. Columbani, patroni hujus civitatis, nec non beati Bertulphi, tertii abbatis dicti monasterii, observatis tamen omnibus solemnitatibus, quæ in talibus requiruntur et servari solent; reliquias seu corpus præfati S. Bertulphi, alias de suo monumento veteri sublevatas et seu sublevatum, translatavit, et reposuit in quadam archa satis condigna ad hoc præparata existente a parte sinistra versus aquilonem dictorum Tiburiorum; nec non reliquias sive corpora in cinere reducta sanctorum monachorum et sanctarum virginum infrascriptorum, videlicet S. Walcharii, S. Alo, S. Chuniberti, S. Suniberti, S. Theoperti, S. Tuniprandi, S. Rataldi, sanctæ Petronillæ virginis, S. Sunivergæ virginis, S. Rotradæ virginis, sancti Andreæ, S. Joannis, S. Petri, S. Leonis, S. Bladulphi, S. Maronei, S. Agibodi, S. Theobaldi, S. Baudacharii, S. Leopardi, omnium monachorum olim dicti monasterii, alias sublevata de quodam monumento vestri (lege veteri), existente tunc post sepulchrum sancti Athalæ; et ipsa translatavit et reposuit in quadam archa satis sufficienti, existente a parte dextra versus meridiem, quasi prope archam S. Athalæ in loco suprascripto. Quibus omnibus sic peractis, præfatus reverendus dominus abbas jussit mihi notario infrascripto, ad æternam rei memoriam, ut de prædictis publicum conficiam instrumentum, præsentibus testibus suprascriptis, et alia magna populi et personarum ecclesiasticorum et laicorum multitudine. Ad calcem totius instrumenti, in quo, ut dixi, plures translationes, aliæ post alias, continentur, habetur sequens attestatio [Ibid.] : Ego Columbanus de Cachastino publicus imperiali auctoritate notarius Bobiensis ac præfati domini abbatis et monasterii, prædictis omnibus et singulis, dum sic agerentur et fierent, interfui: et rogatus suprascripta sex præsentia publica instrumenta translationum et repositionum Sanctorum horum, de quibus in dictis instrumentis fit mentio, tradidi, breviavi, finivi et ita scripsi, et in fidem ac testimonium præmissorum me subscripsi cum meo solito signo. Pluries in hoc instrumento recurrit vox Tiburii vel Tiburia; in tiburiis ecclesiæ S. Columbani etc. Vox illa valde inusitata est in tantum ut non reperiatur sive in Indicibus onomasticis operis nostris, sive in similibus Indicibus vocum exoticarum, singulis tomis D. Bouqueti adjunctis. Num idem sonat ac Tribuna? Sub quo verbo Ducangii Glossarium hæc habet: Alii Tribunam interpretantur opus rotundum et testudinatum; additurque sumi ab Ugutio etiam pro Absida, quod utique ad rem nostram apprime faceret. Confer Nuceum [Muratori, Rerum Italic. Scriptores, tom. IV. pag. 258, nota 12.] . Denique monet Ducangius: Tribuna Cruscanis academicis dicitur, pars principalis ædificii sacri vel alterius insignis fabricæ. Ex his conjicere liceret Turibia sumi pro choro vel hemicyclo juxta altare majus ecclesiæ S. Columbani.
[5] [authenticum.] Testatur Arnoldus Wion [Lignum Vitæ, part. II, pag. 289.] , sibi hujus translationis historiam transmissam fuisse a RR. Patribus Bobiensibus. Quod vero subjicit, translationem factam anno Domini 1482, hac die (31 Augusti), id asterisco, prout supra num. 3, notandum. Addit deinde nomina Sanctorum et Sanctorum, quorum reliquiæ translatæ, sicut illa ex instrumento originali fuerant transumpta. Quæ quidem nomina, non semper eodem scribuntur modo, quo apud Ughellum. Sic qui apud hunc Maroneus, a Wione Moroneus dicitur. Nec dubium tamen superesse potest, quin idem sit iste ac S. Merovæus noster. Nam in instrumento sequuntur alter post alterum: SS. Maroneus, Agibaldus, Theodebaldus, Baudacharius et Leopardus; qui eadem omnino serie occurrunt in appendice ad Vitam S. Bertulfi tertii abbatis Bobiensis auctore Jona, apud Mabillonium [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. II, pag. 164 et seqq.] , sicut et in codice nostro Molsheimensi de quo dicemus numero sequenti. In hoc autem codice continentur ejusdem Jonæ libri de Vita S. Columbani, item S. Eustasii, S. Burgundofaræ; tum S. Bertulfi, atque ad hujus calcem agitur de Blidulfo presbytero, Meroutou, Agiboldo, Theodoaldo, Baudachario et Leobardo monachis. Ita ut in oculos incurrat, translatos fuisse illos quinque monachos, quorum mentio fit eodem prorsus ordine apud Jonam, cujus præterea solius opera eorum ad nos pervenit notitia. Præterea voces si apices manuscriptos spectes, vix differunt, ut facile littera e pro a vel o, littera autem u pro n vel V sumi potuerit. [Meroutuus, Merovicus, Meroveus Maroneus:] Adde ex eodem Wione [Lignum Vitæ. Ubi supra.] , alterius cujusdam Sancti (præter eos quos ibidem numero novemdecim recenset) nomen præ vetustate caracteris legi in instrumento non potuisse, quo rursus declaratur non esse mirandum, si aliorum quorumdam nomina paulo aliter ab aliis fuerint lecta. Denique subdit laudatus Wion: Hujus translationis instrumentum asservatur in prædicto Bobiensi monasterio, in libro instrumentorum, signato littera V, quod deinde publici juris ab Ughello est factum. Id quoque apparet, simul omnium illorum, de quibus in toto instrumento sermo, celebrari translationem die 31 Augusti. Qui autem factum sit, ut S. Merovæi dies occurrat in menologio Bucelini 22 Octobris, non equidem dixero. Hoc unum moneo, hanc mihi fuisse rationem, ut hodie, quia non alias commodius, ejus Acta darem.
[6] [Acta.] præter pauca illa, quæ habentur ad calcem Vitæ S. Bertulfi, auctore Jona, nihil de rebus gestis B. Merovæi ad nos pervenit. Monet Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. II, pag. 160.] : Vitam Bertulfi, Bobiensis abbatis tertii, venerabili Bedæ falso adscriptam, a Surio [Ad diem 19 Augusti.] expolitam restituere tentavimus. Eam reperimus, at mutilam, in quodam monasterii nostri Compendiensis apographo, in quo Jonæ lucubrationes, excepta S. Eustasii abbatis Vita reperiuntur in tres libros partitæ; libri III caput tertium decimum S. Bertulfi acta comprehendit; alia quinque (capita sequentia et totius libri postrema) quæ quidem in ms. cod. (Compendiensi) lacero ex Surio supplevimus, quorumdam monachorum Bobiensium (inter quos S. Merovæi) præclara facta perstringunt. Hæc Mabillonius ad Acta S. Bertulphi. Cuperus quoque noster [Acta SS. tom. III Augusti, pag. 752.] testatur se præ manibus habuisse antiquum codicem; in quo leguntur capita de præclaris gestis quorumdam monachorum Bobiensium, quæ in mutilo Mabillonii codice desiderabantur. Et subjungit: Cum vero S. Bertulfus Bobiensis nobis solus hodie illustrandus sit, ad propria loca remittimus monachos istos, de quibus in opere nostro jam actum est vel suo tempore agetur [Ibid.] . Nec invenire esse putem quemquam, qui de sinceritate capitum illorum dubitet. Cæterum Jonas, qui rebus pœne omnibus, ut habet Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Bened. Ubi supra.] testis adfuit, dicitur apud Fabricium [Bibliotheca latina mediæ et infimæ ætatis, tom. IV, pag. 175.] , abbas S. Columbani et discipulorum ejus Attalæ et Eustasii discipulus; idem qui Hibernus, ab aliis vel Scotus, Italusve aut Bobiensis, Lirinensis vel Luxoviensis appellatur. Quæ verba repetuntur in Patrologiæ Mignianæ prævia notatione ad scripta Jonæ abbatis Elnonensis [Patrologia, tom. LXXXVII, col. 1009 et seqq.] ; an tamen vere abbas fuerit dubitat Mabillonius [Ann. Bened. tom. I, pag. 282 et 441.] . Testatur quidem Jonas, se in Elnonensi, postea S. Amandi, qui illud tribus a Tornaco leucis fundaverat, monasterio hospitatum fuisse, et alibi se jam per triennium oceani oras lustrantem sæpe permeasse lentam paludem Elnonis ob venerabilis Amandi pontificis suffragium [Ibid.] ; ast nuspiam dicit se abbatiali fuisse titulo ornatum. Unde miror in præfata Patrologia, opera non potius fuisse nuncupata Jonæ monacho Bobiensi. Ad patriam vero ejus quod spectat, notat idem Mabillonius [Ibid. pag. 282.] : Quem (Jonam) nonnulli Scotto-Hibernum fuisse perperam fingunt, cum, ex ipso Jona, natalis ejus locus Sigusia (Suze) fuerit, urbs nobilis, quondam Taurinatium colonia, a Bobio distans centum quadraginta millibus. Denique binos, quos in ternos dividunt quidam, veteres codices, libros de Vita S. Columbani etc., cœpit scribere Jonas post annum sexcentesimum quadragesimum tertium [Ibid.] . Acta damus ex laudato supra a Cupero, codice, olim musæi Bollandiani, nunc bibliothecæ regiæ Bruxell. num. 8518 fol. 63 et 64. Ac proinde hodie primum textus Jonæ de S. Merovæo in lucem prodit: quæ enim habentur in Mabillonio (quem ad verbum recitat Patrologia Migniana) desumpta sunt ex Surio: hic autem, pro more suo, stylum immutavit, quod et ipse monet lectorem. Nonnullas emendationes Surianas in Annotatis indicabo, ex quibus apparebit, Surii stylum valde diversum esse a primævo auctoris modo scribendi. Codicis originem docemur ex sequentibus verbis, Bollandi (non vero Henshenii ut dixit Cuperus) manu ad initium folii primi adscriptis: Hunc codicem accepimus ex collegio Molsheimensi per P. Petrum Richart permutatione; et in catalogo bibliothecæ regiæ notatur esse sæculi IX 2/3, in dorso vero voluminis signatur sæc. X.
DE S. MEROVÆ MON.
Auctore Jona monacho Bobiensi.
Ex codice ms. Molsheimensi, fol. 63 et 64. In bibl. reg. Bruxell. num. 8518.
Merovæus, monachus Bobiensis, in Liguria (S.)
BHL Number: 0000
AUCTORE JONA MON.
[S. Merovæus mirabiliter servatus;] Eodem itaque in tempore, alius monachus Meroutuus a nomine a beato Atala ad Dertonam urbem directus pervenit; ac ob conditionem qua venerat b, longius ab urbe progressus ad quamdam villam supra Hiram c fluvium accessit; ita fanum arboribus intersitis progrediens vidit; allatumque ignem subposuit, ac lignis congeriem in modum piræ eo acervavit. Quod fani cultores cernentes Meroutuum adprehenderunt, diuque fustibus cæsum conlisumque ictibus in Hiram fluvium demergere conantur; sed Monachum unda non audebat recipere; quamquam ille prorsus pro tali causa mori paratus esset d. Cumque cernerent non posse demergi, quem Domini miseratio custodiret, fuit inter eos inane e consilium: prosternunt super undas Meroutuum, materiamque desuper coacervant, ut immane pondus undis submitteret. Cumque scelus satisfactum f crederent, relicto, ut rebantur, cadavere, ad metatus g remeant. His abeuntibus, Meroutuus nihil molestiæ sentiens, incolumis a fluvio surgit, disruptisque nexibus sospes Dertonam ingreditur, ac post ad monasterium remeans pervenit.
[2] [divina ultio de ejus persecutoribus.] Moxque divina ultio, progrediente Meroutuo, satellites perculit h: nam omnes qui in eo fuerunt consortio ad hoc opus patrandum, diversis sunt plagis afflicti: alios cæcitas i, alios ignis urit, alios contractio k poblitum, alios omnium membrorum debilitas; diversi diversa perceperunt tormenta. Sed postquam compererunt Meroutuum sospitem ad Bobium remeasse, quidam ægre eorum l adducti pervenerunt; sed perpauci ex eis per penitentiæ medicamenta evaserunt; reliqui omnes in eadem ultione mortui sunt.
[3] [Ephinomena.] Mirificum munus m famulis suis rerum largitur Repertor! dum post damna carnis et corporis, inrogatas injurias et in presenti vita per amminiculum roborat et in futuro post certamina coronando glorificat, quos hic præsertim ob suum nomen suscipere injuriam sponte prescivit.
ANNOTATA.
a Vel Merovtuus. Vox hæc in sequentibus aliquoties repetitur, eodemque semper modo. Parum abest, si litteras spectes, a Merovicus, quod apud veteres nonnumquam usurpatur pro Merovæus. Vide D. Bouquet tom. III in Indice onomastico. Mabillonius tum in Actis tum in Annalibus scribit Meroveus. Ita quoque Surius.
b Et causa negotii, propter quod venerat. Surius, Mabillonius, Migne.
c Notat in hunc locum Mabillon. in Actis [Sæc. II, pag. 164.] : Surius scribit Yræ. Iria fluvius est Liguriæ ex Apennino monte apud Antilam, Dertonam et Castrum-novum fluens, postea in Padum influens; aliis Scripia, vulgo la Scrivia dictus, inquit Philippus Ferrarius. Locum hunc ita reddit Surius: Ad quamdam villam, Yræ fluvio adjacentem, accessit; ubi fanum quoddam, arboribus consitum, videns, allatum ignem ei admovit, congestis in modum piræ lignis.
d Licet ille ejus rei, quam gesserat, nomine mori paratus esset. Surius.
e Surius legit mane, et sic reddit: Mane inter se communicato consilio. Vox inane clare scripta est in codice nostro. Et re quidem vera vanum fuit inter eos consilium et meditati sunt inania, quoniam Dominus Servum volebat salvum.
f Cumque id scelus se jam confecisse putarent. Sur.
g Metatus vel metatum, ædes propria, domicilium; interdum hospitium. Ita Ducangius in Glossario. Surius habet: Ad litus redeunt.
h Ecce autem repente divina ultio in ejus adversarios animadvertit. Surius.
i Alii cæcitatem. Idem.
k Quidam publica contractione. Idem.
l Forte eodem. Surius habet: quidam ex eis eo adducti sunt.
m Totum hoc epiphonema a Mabillonio, proinde etiam in Patrologia, refertur ad sequens Jonæ caput, ubi de S. Agiboldo seu Agibaldo. Cæterum Surius (ita quoque Mabillonius) textum immutatum sic reddit: Ita sane mirificum famulis suis Deus munus impertit, cum post damna corporis et post irrogatas injurias, et in præsenti vita adjutorio suos roborat, et in futura post certamina coronando glorificat, quos hic propter nomen suum illatam injuriam sponte excipere sentit.
DE S. SALARIO EPISC. ET MART. LUNÆ IN ITALIA.
SÆCUL. VII INCHOATO.
SYLLOGE.
Quo tempore floruerit S. Salarius. Sedis Lunensis notitia et vicissitudines.
Salarius, episcopus et martyr Lunæ, in Italia (S.)
AUCTORE B. B.
Notat Ferrarius [Catalogus SS. Italiæ, 22 Oct. pag. 660.] Acta cum tempore, quo fuit in humanis hic sanctus Episcopus, desiderari. [S. Salarius episcopus] Hæc autem tradit ex tabulis ecclesiæ Sergianensis: Salarius sive Solorius (utrumque enim scriptum legitur) episcopus Lunensis fuit, martyrio coronatus; cujus extat in ora Lunensis portus, inter Erycem et S. Terentii castrum, ecclesia cum pago; quo in loco martyrio affectus creditur, ibique præcipuam habet venerationem, tametsi in universa diœcesi Sergianensi hac die natalis illius celebratur. Apud alios hæc eadem, paulo aliter reddita, reperio. In ejus honorem, inquit Moroni [Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica.] , erecta ecclesia est inter castrum S. Terentii et Erycem, in loco ubi, ut nonnulli tradunt, sanguinem fudit ob defensionem jurium ecclesiæ. Castellanus [Martyrologe universel. 22 Oct.] passum scribit S. Præsulem circa annum 600; secutus putem conjecturam Papebrochii nostri in Actis S. Cechardi Lunensis quoque episcopi, ubi hæc habentur: Suspecta mihi est conjectura, quæ martyrium S. Cechardi refert ad annum DC; id potius de S. Salario dixerim [Acta SS. tom. III Jun. pag. 143.] . Ratio, cur ita statuat, hæc unica est, quod Cechardus nomen Longobardicum sit: Nominantur, inquit [Ibid.] , ab Ughello usque ad Severum, qui anno DCLXXX sub Agathone papa Romanæ synodo interfuit, Lunenses episcopi decem… Omnes (Cechardo excepto) latinis aut græcis nominibus. Post illos Longobardicis nominibus veniunt. Expungendum itaque censet Cechardum ex priori classe, ponendumque in posteriore et quidem medium inter Gualcherium ab Hastingo Danorum seu Normannorum duce circa annum 991 dolo necatum, et OEdelbertum, quem conjicit [Ibid. pag. 144.] (levi tamen ex ratione) episcopum factum anno 995 vel præcedenti; additque: Quod autem est spatium intra hunc annum et annum occisi ab Hastingo episcopi Gualcherii, putem dari posse S. Cechardo. At reponit, et ut mihi videtur, jure merito, Orlendius [Orbis sacer et profanus, part. II, vol. II, pag. 1020. Florentiæ 1732.] : Cum debilis sit conjecturæ causa, a vetere catalogo episcoporum, quem Lunensis ecclesia custodit, minime recesserim. Et subdit: Neque Cechardi nomen Longobardicum est, uti necaliorum qui ad Severum usque occurrunt. Et quidem S. Cechardi sepulcro hæc brevis inscriptio insculpta id confirmat: Hic jacet corpus B. Cechardi episcopi Lunensis, qui passus est martyrium anno DC.
[2] Quo ergo sedit S. Salarius tempore? Stando veteri Ughellicatalogo, [inchoato sæc, VII.] id contigisser reperio sæculo VII, haud multum provecto. Sanctus namque Cechardus, ibidem [Italia sacra, tom. I, col. 834. Venet. 1717.] ordine successionis quintus venit inter Lunenses episcopos, et passus dicitur anno 660; sanctus autem Salarius ordine octavus recensetur absque ulla apposita temporis nota; decimus ponitur Lazarus qui vixit anno 640; sequuntur Thomas et Severus; quorum ille (qui in priori Ughelli editione, qua usus Papebrochius, desiderabatur) ad fuit concilio Romano seu Lateranensi anno 649, ut patet ex subscriptionibus [Labbe, tom. VI, col. 363. Paris. 1671.] ; hic concilio sub Agathone papa anno 680, ut asserit Ughellus; quamvis ego inter episcopos hujus concilii apud Labbeum enumeratos, Severum Lunensem non repererim [Ibid. col. 579.] . Sed quidquid de eo sit, epocham certam habemus ex subscriptione Thomæ anno 649. Itaque posito S. Cechardum fuisse interemptum anno 600; cum huic successerint alter post alterum SS. Venantius et Basilius, atque post hos S. Salarius noster, jam exinde patet, sæculum VII saltem ab aliquot annis fuisse inchoatum, cum ille Lunensem ascenderet cathedram: nam verisimile est, SS. Venantium et Basilium aliquali temporis spatio præfuisse, idque eo magis quod S. Basilius Lunensis ecclesiæ sit Tutelaris [Italia sacra, tom. I, col. 834.] . Notandum insuper est, S. Salarium inter et Thomam, qui adfuit concilio Romano 649, alios duos recenseri ab Ughello præsules Lunenses, scilicet Lucium et Lazarum. Quæ quidem omnia simul collata indicant S. Salarium Lunæ floruisse, ut dixi, sæculo VII haud multum provecto, attamen inchoato ab aliquot annis, puta decennio vel vicennio.
[3] [Sedis Lunen. notitia] Erat Luna Etruriæ civitas maritima juxta ostia Macræ fluminis condita [Orbis sacer et profanus, part. II, tom. II, pag. 1012 et seqq.] . Inter Ligures nonnulli veterum illam reponunt, quod in Liguriæ confinio posita fuerit ejusque portus et pars agri ad Liguriam spectent. Primum, inquit Plinius [Hist. lib. III, § 8. Tom. I, pag. 319. Paris. 1685.] , Etruriæ oppidum Luna, portu nobile. Unde et Silius Italicus:
Insignis portu, quo non spatiosior alter
Innumeras cepisse rates et claudere pontum.
Et explicatius Strabo [Lib. V, pag. 314. Oxoniæ 1807.] : Luna urbs est et portus: urbs quidem non magna, sed portus maximus juxta ac pulcherrimus, plures includens portus, omnes prope littus etc. Perantiqua erat civitas; ast nunc jacet excisa, cujus aliquot prope mare apparent vestigia [Orbis sacer et prof. Ubi supra, pag. 1016.] ; et circumjacenti agro nomen est il Lunegiano; portui seu verius sinui, Golfo della Spezzia, ab oppido, quod intimo ejus recessui oppositum est [Plinius Harduini. Ubi supra, not. 9.] . Ab antiquo exstat Lunæ sedes episcopalis. Jam sæculo V ejus nominantur episcopi [Italia sacra, tom. I, col. 833 et 834.] . At jam versus finem sæculi XII [Moroni, Dizionario. Voce: Luni. Tom. XL, pag. 145.] , ob aeris inclementiam episcopus cum clero deserebant ecclesiam suam S. Basilio (Lunensi quondam pontifici) sacram, modo Sarzanam sese conferentes modo ad alias in vicinio ædes sacras.
[4] [et vicisitudines.] Unde Innocentius III per bullas annis 1202 et 1204 datas concessit, ut servata denominatione, titulus Luna ab ecclesia S. Basilii transferretur Sarzanam ad ecclesiam S. Andreæ, quam in cathedralem erigebat [Ibid. Conf. Ughellum. Ubi supra, col. 850 et seq.] . Quod tamen non continuo executioni datum a capitulo reperimus [Moroni ibid.] . Nicolaus dein papa V, (Sarzana oriundus et sedit ab anno 1447 ad annum 1453) confirmavit ampliavitque constitutionem Innocentii III, volens ut exinde sedes diceretur Lunensis et Sarzanensis. Denique anno 1465 die 21 Julii Paulus papa II dedit bullam, qua facta formalis translatio sedis Sarzanam est, hac addita ratione, quod clerus ejus esset vagus [Ibid. tom. LXI pag. 223. Verbo: Sarzana.] . Et re quidem vera, Antonius Parentucelli, consanguineus Nicolai papæ V, a Paulo II creatus episcopus præfato anno 1465, primus est qui, teste Moronio [Ibid.] , subscripsisse legitur hac formula: Episcopus Lunensis et Sarzanensis. Translata tunc quoque cathedra fuit ab ecclesia S. Andreæ ad ecclesiam S. Mariæ [Ibid.] . Tandem Pius VII, die 8 Decembris 1820 per bullam Sollicita quam pro apostolici muneris univit [Ibid. pag. 224.] ecclesiam Brugnatensem cum Sarzanensi; unde deinceps ejus titularis, Sarzanæ residens, dictus est episcopus Luni-Sarzanensis et Brugnatensis; estque vi ejusdem bullæ Sollicita immediate sanctæ Sedi subjectus, prout ab antiquo fuisse jam legitur. Vide Ughellum [Loc. citt.] . Hæc paulo latius digerenda duxi ex Moronio, quod tam apud Ughellum quam Orlendium satis confuse reddita sint, imo nec satis exacte, quæ ad varias sedis Lunensis vicissitudines pertinent.
DE S. MODERAMNO EP. RHEDONENSI IN GALLIA, DEIN ABBATE BERCETI IN ITALIA.
ANNO DCCXIX VEL DCCXXX.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
S. Moderamnus, postquam annos aliquot Rhedonensi sede præfuisset, in
Italiam peregrinatur; dein, relicto episcopatu, fit abbas in Bercetensi
monasterio, ubi moritur et tumulatur.
Moderamnus, episc. Rhedonensis in Gallia, deinde abbas Berceti in Italia (S.)
B. B.
Ejus nomen varie scribitur; plerumque Moderamnus, alias Moderandus, raro Moraneus; [S. Moderamni res ante pontificatum;] vernacule Maurand, Modéran, Médéran, Moran; fuit episcopus Rhedonensis; sede deinde relicta factus est monachus et abbas Bercetensis in monte Bardonum, ubi diem obiit supremum [Hugo Menardus, Martyrologium, pag. 572.] . Ejus itaque res ad tria commode revocantur capita; scilicet quæ ante, quæ per, quæ post, episcopatum gesserit. Ad primum quod attinet, gesta antequam episcopus sit factus, nituntur ut plurimum sola Legendarum auctoritate; caute proinde sunt accipienda, ut recte notat Baillet [Vies des Saints, 22 Octob.] . In Actis Sanctorum ord. S. Benedicti nihil refertur, nisi quod fuerit Vir nobili prosopia oriundus [Sæc. III, part. I, pag. 517.] , atque id ex Flodoardi Historia Remensi lib. I, cap. 20. In Proprio Rhedonensi legitur ex nobilibus de Thornacis comitibus procreatus. Apud annalistas Britanniæ minoris nec tale nec simile nomen gentilitium reperire uspiam est. Quæ proinde sit gens illa de Thornacis nemo, ut putem, dixerit. Est forte mendum in codicibus, vel illius memoria penitus excidit [D'Argentré, histoire de Bretagne, liv. I.] . Hac de re disputavit nuper Paulus de Villeneuve, vir archeologiæ peritus [Mélanges d'histoire et d'archéologie bretonnes, tom. II. — Item. Journal de Rennes. Juin 1855.] . Imprimis observat vocem Armoricus latius olim patuisse, ita ut comprehenderet Gallica littora a Rheno ad Garumnam; addit, non proinde repugnare, quominus comites de Thornacis referantur ad urbem Belgii nostri Tornacum, qua ex regione primi Merovingicæ stirpis reges prodiere. Comites illis temporibus dicebantur urbium et provinciarum seu diœcesium præfecti, qui tamen jure hereditario non gaudebant. Atque hæc Villanovii conjectura est, quam et ego ut talem hic adscripsi. Jam ad alia progrediamur. Cointius ita habet [Annal. eccl. Francorum, tom. IV, pag. 307.] : Bertrandus Argentræus in Historia Britannica non pauca scripsit de sancto Moderando, plura collegit Albertus de Monte Relaxo in Armorica sancta. Breviter res dumtaxat ante pontificatum ab eo gestas hic attingemus. Natus est Moderandus anno Christi sexcentesimo quinquagesimo primo, cum Durioterus Redonensis episcopus in vivis adhuc superstes erat. Multum inclaruit sub Willelmo Durioteri successore, a quo primum in clerum adscriptus est, postea per gradus ecclesiasticos promotus ad presbyteratum. Patri suo a se longe dissito noctu apparuit, intentavitque minas adeo graves, ut eum a pravo consilio superinducendæ conjugis, legitima superstite, revocarit. Apparitio prætermittitur a R. D. Tresvaux, qui, ut notum, novis correctioribusque typis subjecit opus Lobinæi de sanctis Armoricis [Vies des Saints de Bretagne, tom. II, pag. 224 et 225. Paris 1836.] . Albertus a Monte Relaxo illam fusius exponit regemque a S. Moderamno certiorem hac de re factum narrat [Vies des Saints de la Bretagne, Armorique, pag. 643. Edit. a D. L. de Kerdanet 1837.] .
[2] [Episcopus factus] S. Moderamni electionem ad Rhedonenses infulas sub anno 703 narrat Cointius: Quod autem nefarie, inquit [Annales, tom. IV, pag. 467.] , contra sanctiones ecclesiasticas ab Agatheo gestum est, ut unus episcopus duas ecclesias administraret, id in consuetudinem apud posteros non abiit, eidem enim Agatheo duo successerunt episcopi, Moderandus et Amitho, quorum hic diœcesim Nannetensem, ille Redonensem gubernavit. Moderandus seu Moderamnus annis tantum tredecim sedit, ut in ejus vita scribit auctor Armoricæ sanctæ. Dimisit episcopatum (qua de re latius infra), ut Flodoardus testatur, regnante jam Chilperico tertio, qui, prout infra constabit, annis quinque cum dimidio regnum tenuit, obiitque anno Christi septingentesimo vicesimo tertio. Quapropter ab anno Christi 703 mors Agathei non potest censeri multum remota, nec proinde etiam electio S. Moderamni ejus successoris. Hunc eumdem habet annum Baillet [Vies des Saints. Octob. pag. 345.] ; R. D. Tresvaux adscribit [Vies des Saints de Bretagne, tom. II, pag. 225. — Item. Église de Bretagne, pag. 11.] electionem temporibus, quibus regnabat Chilpericus III, putem quia non satis attente legit textum Flodoardi: hic enim non dicit, tunc electum, sed exstitisse. Vide infra ejus verba. Prætermittitur annus in Actis SS. ordinis S. Benedicti [Sæc. III, part. I, pag. 517 et seq.] . Albertus a Monte Relaxo, cum tradat S. Moderamnum successisse Gullielmo, anno 684 defuncto, huic etiam anno illius innectit electionem [Vies des Saints de la Bretagne Armorique, pag. 643.] . Cointii opinio præplacet mihi, utpote aliqualiter fundata, nec tamen omnino: tamquam quippe certum assumit S. Moderamnum sedisse annis tredecim, cujus asserti vadem satis idoneum non habet: solum enim adducit auctorem Armoricæ sanctæ. Notat Ferrarius [Catalogus SS. Italiæ, 22 Oct.] , Moderamnum in tabulis episcoporum Rhedonensium apud Democharem non reperiri; ex quo, ait, apparet vel eas tabulas esse diminutas, vel Moderamnum alterius urbis episcopum fuisse. Utique prius illud admittendum est: diserte enim habet Flodoardus [Hist. eccl. Remensis, lib. I, cap. 20. Patrologia Mign. tom. CXXXV, col. 70.] : Temporibus Chilperici Francorum regis exstitisse fertur Moderamnus, Redonensis ecclesiæ præsul. Hinc reperitur in catalogis Severtii [Chronologia historica hierarchicæ successionis, part. III, pag. 65.] Sammarthanorum [Gallia Christiana, tom. III, pag. 924. Paris. 1656.] et Richardi [Bibliothèque sacrée, tom. XXI, pag. 107. Paris 1827.] , apud quos ordine successionis XIII venit et illius nominis dicitur secundus, quod a S. Moderamno I apud ipsos series pontificum Rhedonensium ordiatur. R. D. Tresvaux nostrum tantum recenset ordine successionis IX. Hujus catalogus plurimum a duobus aliis differt quoad primos hujus sedis antistites [L'Église de Bretagne, pag. 11.] .
[3] [floret virtutibus;] Super candelabrum positus, omnium virtutum genere excelluisse prædicatur S. Moderamnus. Omnibus omnia factus, omnibus gratus carusque fuisse dicitur. Hæc in specie refert recens scriptor Armoricus [VIes des Bienheureux et Saints de Bretagne, par M. de Garaby, chanoine honor. S. Brieuc 1839.] : Ecclesiam suam multa cum prudentia gubernavit; regi fuit a consiliis, eique fideliter serviit; frequenter visitabat diœcesim, magnoque cum zelo verba ad populum faciebat. Præcipuo amore prosequebatur monachos S. Melanii, quorum videndi normam, quantum per officii pastoralis sollicitudinem licebat, sequebatur. Redditus tum sedis suæ tum patrimonii expendebat in solatium pauperum, et in ornatum ecclesiæ suæ cathedralis, cujus diu interruptam ædificationem suscepit. Solus Lobinæus narrat, illum a viris quibusdam principibus ita male habitum, ut semel atque iterum ecclesiam suam deserere sit coactus, ac tandem, designato suo successore, in Italiam discesserit, ubi diem obiit supremum [Histoire de Bretagne, tom. I, pag. 75. Paris 1707.] . Atque ex his ratio redderetur quæsiti a Moderamno otii monastici, quod episcopis non licebat nisi ad magnum bonum obtinendum, vel grave malum vitandum. Confer Acta S. Ambrosii Cadurcensis [Tom. VII Octobris, pag. 1036, num. 12.] . Attamen simile nihil de sancto Viro apud alium quemquam legere est, si profectionem in Italiam excipias, quæ ab omnibus memoratur, imo et primum inter res ejus gestas locum tenet, ut ex sequentibus patebit.
[4] [acceptis S. Remigii reliquiis] Narrat itaque Flodoardus [Historia ecclesia Remensis, lib. I, cap. 20. Patrologia, tom. CXXXV, col. 70. — Item Metropolis Remensis Marloti, tom. I, pag. 319.] : Temporibus Chilperici Francorum regis exstitisse fertur Moderamnus, Redonensis ecclesiæ præsul, vir nobili prosapia oriundus; qui per licentiam prædicti regis limina sancti Petri adire disponens, divertit ad monasterium beati Remigii, situm in suburbio Remensis urbis. Ubi liberaliter a fratribus ejusdem loci susceptus, impetravit a Bernehardo, sacrorum custode, reliquias de stola, cilicio atque sudario sancti Remigii. (Albertus a Monte Relaxo vult [Vies des Saints, etc. pag. 644.] S. Moderamnum hisce reliquiis Romæ non Remis donatum; unde et totam hanc historiam susdeque vertit; quod utrumque sane absurdum est). Quibus gratanter acceptis, iter incœptum lætus agens, dum permeat Italiam, in monte Bardonum (in Apennino versus Liguriam haud procul a Parma [Spruner. Historisch-Geographischer Hand-Atlas. Italia num. 2. — Item. Paulus Diaconus de Gestis Langobardorum, lib. V, cap. 27 et lib. VI, cap. 58. Patrologia, tom. XCV, col. 608 et 668.] ) quadam nocte metatum habens, memoratas in ilicis ramo suspendit reliquias. Cumque diluculo surgens, iter cœptum arriperet, immemor harum (nutu, ceu creditur, divino) hæc ibidem remansere pignora. Procedente vero aliquanto longius Episcopo, ubi relictarum memor fit reliquiarum, suum statim ad has recipiendas dirigit clericum nomine Vulfadum. Quo ad has perveniente, nullo valet eas ingenio contingere, dum mirabili signo, ut eas attingere vellet, elevarentur in sublime. Hoc præfatus episcopus audito miraculo, regrediens, in eodem loco fixit tentorium; sed relicta pignora eadem nocte minime valuit recipere, donec facto mane, in monasterio quod vocatur Bercetum, in honore S. Abundii martyris inibi constructum, missam celebrans, prædictorum partem munerum devoveret ibidem se relicturum. Sicque rapta sibi recipiens, impleto venerabiliter voto, cœptum repetit iter. Quæ ita brevius redduntur apud Ferrarium ex sanctuario ecclesiæ Parmensis [Catal. SS. Italiæ, 22 Octob.] : Altera die iter prosequens se reliquias in arbore suspensas reliquisse animadvertit; cumque comitem ad eas accipiendas remisisset, illæque in altum sublevatæ quasi aves fuissent; et ipse reversus noctem ibidem in oratione consumpsit et cum mane in ecclesia S. Abundii apud Bercetum, agri Parmensis oppidum, sacrum missæ celebrasset, sacræ reliquiæ mirabiliter ad eum quasi vocatæ descenderunt; quarum partem monasterio … donavit.
[5] [in Italiam peregrinatur;] Pergit Flodoardus: Cui (S. Moderamno) obvius factus Luitbrandus, Italorum (Langobardorum) rex strenuus, qui hanc auditu jam compererat sacrorum virtutem, amore B. Remigii ductus, idem monasterium, Bercetum scilicet, cum omnibus adjacentiis, omnique abbatia, mansos octingentos (al. octo), ut tradunt, continenti, præfato præsuli Moderamno delegavit, eique in præsentia fidelium suorum, legali de more, vestituram et chartam fecit. Remeans autem ab urbe Roma memoratus Præsul, accessit ad venerandum B. Remigii sepulcrum; atque sicut illi præmissus rex hanc terram tradidit, ita nihilominus ille S. Remigio eamdem contulit.
[6] [fit abbas Berceti] Sicque prospere in suum reversus episcopium, successorem sibi ordinari fecit, et valefaciens filiis suis, Bercetum monasterium repetiit, et usque ad obitus sui diem in loco illo moderate et honeste, ut servus Dei, conversatus vixit. Qui quoque nonnullis deinceps locus miraculis illustratus claruit. Hactenus Flodoardus. Quo anno S. Moderamnus secesserit in monasterium Bercetense, statui certo non potest. Notant collectores Actorum SS. ordinis S. Benedicti id contigisse inter annum sæculi octavi duodecimum et vigesimum; nec citius aiunt, nec serius anno DCCXX, tum quia paucis ante annis Liutprandus, anno DCCXII rex creatus, cœnobium istud condiderat; tum quia Chilperici, cujus regis permissu Moderamnus Romam abiit, is annus DCCXX supremus fuit [Acta SS. Ord. S. Ben. sæc. III, part. I, pag. 518.] . Eo ex capite peccat hæc argumentatio, quod dubium sit an Liutprandus condiderit cœnobium istud. Scribit quidem Paulus Diaconus [De gestis Langobardorum, lib. VI, cap. 58. Patrologia, tom. XCV, col. 668.] : In summa quoque Bardonis alpe monasterium, quod Bercetum dicitur, (Liutprandus) ædificavit; quod, auctore Mabillonio [Annales Benedictini, tom. II, pag. 61. Lucæ 1739.] , tantum ita auxit, ut a Paulo Warnefridi ejus conditor habeatur. Amplius nihil Mabillonius asserit. Falso itaque dicitur in Nota ad præfatum Pauli textum [Patrologia. Ubi supra.] : Non conditorem, sed auctorem (quod sit discrimen inter utramque vocem alii explicent) monasterii Berceti Liutprandum probat optime Mabillonius in Annalibus. Quidquid tamen de eo sit, video scriptores prædictum calculum satis secutos, de cætero concordantem cum temporibus (ut Flodoardus habet) Chilperici III, qui, asserente Cointio, regnare cœpit anno 715 [Annal. eccl. Francorum, tom. IV pag. 585.] et obiit anno 721 [Ibid. pag. 629.] . S. Moderamnus, inquit Severtius [Part. III, pag. 65.] , episcopatum resignatione dimisit anno 719, absone vero addit eum in monasterio a se constructo mansisse. Cointius abdicationem refert sub anno 716; Mabillonius in Annalibus sub anno 718; R. D. Tresvaux annum habet 720 [Saints de Bretagne, tom. II, pag. 226.] .
[7] [ubi sancte moritur.] Quæ Vir sanctus, cum Berceti præesset, gesserit, ad nos non pervenit. Generatim dicitur Flodoardo moderate et honeste, ut servus Dei, conversatus. Addit Ferrarius ex Sanctuario Parmensi [Catal. SS. Ital. 22 Octob.] : Cum finitimis populis prædicando salutis præcepta dedisset, clarus miraculis obdormivit in Domino. Frustra apud Sammarthanos [Gallia Christiana, tom. III, pag. 924. Paris. 1656.] obiisse legitur in monasterio S. Remigii quod construxerat ad montem Bardonem. Error patet ex prælibatis Flodoardi verbis: monasterium enim S. Abundii in monte Bardone jam ædificatum erat antequam S. Moderamnus illo veniret; nec ullibi apud antiquos traditur aliud ab eo exstructum, cum abbas S. Abundii Bercetensis esset. Confer Hug. Menardum [Menologium, pag. 574.] . Quanto temporis spatio monasterium gubernaverit, et quo anno defunctus sit, haud magis liquet. Quot annos, inquit Cointius [Annal. Franc. tom. IV, pag. 585.] , S. Moderandus extra Franciæ fines in regno Longobardorum vixerit, haud inquiremus. A plerisque dicitur mortuus anno septingentesimo undevigesimo. Consonant Sammarthani [Gallia Christiana. Ubi supra.] et Albertus a Monte Relaxo [Saints de la Bretagne-Armorique, pag. 645.] . Longuevallius annum habet 720 [Histoire de l'Église Gallicane, tom. V, pag. 433. Paris 1826.] , Severtius annum 727 [Part. III, pag. 65.] . Plures reperio qui obitum sancti Viri innectunt anno 750: ita Ferrarius [Ubi supra.] , Acta SS. ordinis S. Benedicti [Sæc III, part. I, pag. 518.] , item Annales Bened. [Tom. II, pag. 48.] ; Castellanus quoque et Bucelinus; eumdem hunc annum præfert Baillet [Vies des Saints, 22 Octob.] , quo, inquit, admisso, fere octogenarius obierit sanctus Abbas. Hæc secutus Petrus Lechner in recenti Benedictino martyrologio ita vitam S. Moderamni dividit [Martyrologium des Benediktiner-Ordens, 22 Oct. Augustæ Vindel. 1855.] : Natus est anno 650; episcopus 703, mortuus anno 719 vel 730. Eosdem numeros recitat R. can. de Garaby [Vies des Bienheureux et Saints de Bretagne, pag. 263 – 265.] .
[8] [Ejus festiva memoria.] Falso nonnulli scribunt ejus nomen insertum esse martyrologio Romano: nec in hoc nec in aliis antiquis vel classicis reperitur; imo nec in numerosis auctariis Usuardi ad hunc diem apud Sollerium nostrum. Colitur, ait Cointius [Annal. eccl. Franc. tom. IV, pag. 585.] , decimo septimo Kalendas Junias (16 Maji) apud Augustinum a Passu et alios; undecimo Kalendas Novembres (22 Octob.) in Supplemento martyrologii Gallicani et in Armorica sancta; dies obitus alter fuit, alter elevationis, quam anno Christi 970 auctor Armoricæ sanctæ consignavit [Confer. Albert de Morlaix, pag. 645.] . Duabus quoque diebus signatur a Castellano in Indice Generali, nempe 22 Oct. et 16 Martii; hunc posteriorem diem alibi non reperi nisi apud Baillet et in Dictionario D. de St-Allais. In veteri quodam Kalendario apud R. D. Tresvaux indicatur festum Idus Maji, id est die XV [Saints de Bretagne. tom. I, ab initio, num. 1.] ; in menologiis Menardi et Bucelini ejus mentio occurrit die 16 Maji. Hac quoque die aliqua ejus mentio habetur apud nos inter Prætermissos [Acta SS. tom. III, Maji, pag. 561.] . Reliqui illius meminere hac die 22 Oct.; ita Albertus Legrand, Ferrarius, Acta SS. ordinis S. Benedicti, R. D. Tresvaux, Lechner; ita etiam Peyronet: Colitur, inquit [Catalogus Sanctorum et Sanctarum, pag. 322. Tolosæ 1706.] , officio duplici (addit R. D. Tresvaux minori [Saints de Bretagne, tom. II, pag. 225.] ) ab ecclesia Redonensi XXII Oct., ut liquet ex breviario ejusdem ecclesiæ. Denique in Supplemento martyrologii Gallicani eodem die annuntiatur; ast hic, sicut et alibi haud infrequenter, Saussaius vix non supine labitur, cum S. Moderamnum dicat primum Rhedonensem episcopum, et somno mortis præoccupatum cum ad suam rediret ecclesiam, quæ utique falsa sunt. Juvat addere, quæ rescripsit mihi Redonis R. D. Houet canonicus die 14 Junii 1857: Cultus S. Moderamni antiquissimus est in hac diœcesi. Extabat oratorium ejus nomini dicatum (vulgo Chapelle de St-Moran) in veteri ambitu urbis, atque jam inde a sæculo XIII conversum in prioratum. Instrumentum, quod hodie servatur in archivo capitulari, datum est postridie Purificationis B. V. Mariæ 1224, sub episcopo Josselino a Montalbano. Suppressus prioratus fuit anno 1728 ab antistite Carolo de Breteuil, ejusque dotatio addita mensæ capitulari.
[9] [Reliquiæ] Tradit Ferrarius [Catal. SS. Ital. 22 Oct.] , corpus S. Moderamni Berceti in propria ecclesia suo nomini dicata requiescere. Idem efficitur ex sequenti narratione, quæ primum ex Ms. Rotomagensi in lucem data fuit a collectoribus Actorum SS. ord. S. Benedicti [Sæc. III, part. I, pag. 518 et seq.] . Scilicet Tiberius, abbas Bercetensis, sancti Moderamni corpus statuerat tumulo suo efferre atque in alium locum recenter paratum deponere: at monitus in somno fuit, ut reliquias S. Abundii illuc transferret. Partem narrationis, quæ ad nos spectat, adscribo: Temporibus invictissimorum imperatorum Ludovici et Lotharii fuit quidam venerabilis abbas, Tiberius nomine, monasterii Berceti, quod est situm in cacumine montis cui nomen est Bardo. Hic cum sui cœnobii ecclesiam, juxta quod necessitas congregationis sibi commissæ exigebat, aliquantulum in longum porrexisset, quæ prius erat modica vel vix capiens fratrum collectam; placuit ut sub altare ejusdem basilicæ pararet congruum locum, in quo poneretur corpus sancti Moderandi, quod illic ad lævam altaris jacebat humatum. Sed non prius tanti Viri ossa mutanda prædictus abbas dignum statuit, quam hoc precibus Domino impetraret, utrum fieri deberet an non. Adsumptis autem secum religiosis fratribus, jejuniis et obsecrationibus cœperunt voluntatem Dei et prædicti famuli Christi Moderandi orando quærere. Tertia autem nocte jam fatigato patre monasterii et ex jejunio lasso, cum ad ostia ecclesiæ pro re, quam quærebat, excubaret, apparuit ei niveis indutus vestibus ab ecclesia egrediens Vir senex, qui mox eumdem abbatem ita cœpit increpare: Quid est, o frater, quod me tanto labore quæris? Cur me non sinis quiescere? Cui abbas respondit: Quis es, domine, qui mihi talia tristibus verbis loqueris? Ego sum, inquit, Moderandus, quem tu quæris.
[10] [Berceti servatæ,] Et abbas respondit ei: Volebam, domine, corpus tuum in locum, quem tibi paravi, transferre, et debito tibi honore obsequium præbere, ut apud Dominum pro commissis erratis pius intercessor existeres. Tunc ait illi sanctus Moderandus: Bona quidem est, o frater, in te voluntas, sed mihi scito illum locum non esse concessum. Habundio autem martyri dabitur sarcophagus, quem pio amore parasti; nam me urna propria dormientem servabit. His dictis evanuit et abbas a somno surrexit. Vocatisque illico, quos petitionis suæ socios fecerat, fratribus rem visam retulit, atque mœrens ait: Scio modo quoniam fuimus accipere, quodque sumus indigni: nam sanctum Habundium de quo responsum accepi apud urbem Romam cognovi esse humatum. Nobis ergo exiguis papa Romanus nequaquam super hoc assensum præbebit. Deinde narratur quomodo S. Abundii reliquias Tiberius abbas obtinuerit in concilio Papiensi, mediante Dominico, episcopo Fulginate, qui synodo præsens aderat, quarum translatio facta est multa inter prodigia. Cæterum Dominicus ille anno DCCCL sedere cœpit; Papiense concilium, cui Tiberius abbas interfuit, celebratum est Liutardo Papiensi antistite, qui anno DCCCLXIV vivere desiit. Hæc ita notantur in Actis SS. ord. S. Benedicti loc. cit. Translationis cujusdam meminit Albertus sub annum 970 [Saints de la Bretagne-Armorique, pag. 645.] , qua fide non equidem dixerim.
[11] [earumque partis] Ast alterius, quæ nuper locum habuit, mentio facienda. Agitur de Reliquiarum parte, ut habet Proprium Rhedonense anni 1847, seu altero Femore sancti Moderamni, quod R. D. Tresvaux impetraverat ab episcopo Parmensi, submiseratque RR. DD. Godefrido Brossays-Saint-Marc, episcopo Rhedonensi, consecrato die 10 Augusti 1841. Facta autem sacri pignoris Translatio est die Dominica 26 Oct. 1845, ut constat ex instrumento authentico, quod in extenso subjicio; id tamen monens, perperam referri solemnitatem ad diem Dominicam XXII Octobris: illo namque anno, dies Octobris 22 incidebat in diem Mercurii [Art de vérifier les dates, pag. 114.] ; ex hoc autem die Solemnitas festi, pro more in Galliis a Concordato anni 1801 recepto, remissa fuit in dominicam sequentem.
[12] [recens translatio.] His prænotatis, ecce Instrumentum, cujus ecgraphen accepi a R. D. Houet canonico Rhedonensi: Anno 1845 die Dominico XXII (imo 26) Octobris, capitulum et clerus parochiarum urbis convenerunt processionaliter in oratorium palatii episcopalis, ubi deposita fuerat insignis reliquia S. Moderamni, alterum scilicet ejus femur. Cantata antiphona de communi confess. pontificum, quatuor diaconi, dalmaticis vestiti, sustulerunt feretrum splendide ornatum, cui impositum erat reliquiarium gothicæ formæ deauratum, continens sacrum sancti Præsulis pignus. Præcedebant una cum RR. DD. episcopo Redonensi Godefrido clerus urbanus multique sacerdotes vicinorum pagorum; sequebantur capitulum cathedralis nec non plures canonici per diœcesim dispersi; RR. DD. de Lesquen, quondam Redonensis episcopus, qua solemnitatis præses, sacrum claudebat agmen. Atque ita processum est per majores urbis plateas sub cantu hymni de confessore pontifice et litaniarum, stipante ingenti fidelium pie devoteque caterva. Ventum ad cathedralem est circiter horam decimam cum dimidia, depositumque venerandum pignus numerosa inter luminaria in sanctuario ad cornu Epistolæ. Celebravit in pontificalibus RR. DD. de Lesquen, qui et eodem ritu interfuit Vesperis hora tertia pomeridiana. Quibus solemniter decantatis RR. DD. præsul Godefridus cathedram ascendit, pro concione dicturus de S. Moderamni, quondam hujus dioceseos pastoris, præclaris virtutibus et meritis; simul etiam locutus est de officiis tum pontificis erga fideles, tum horum erga illum. Post hunc sermonem, vere dignum vere patheticum, data et benedictio SS. Sacramenti a RR. deLesquen. Omnibus et singulis hisce cæremoniis aderat in cathedrali frequens populi concursus. Remansit per totam octavam devotioni fidelium expositum reliquiarium. Concessit quoque RR. DD. Godefridus indulgentiam 40 dierum iis, qui hoc tempore ibidem, fusa oratione, sacrum venerarentur Pignus. Adduntur subscriptiones. Ita in Registro capitulari fol. 115. — Simul cum femore RR. Parmensis episcopus misit articulum digitalem ex ossibus S. Moderamni, quem putat R. D. Canonicus Houet in episcopio Rhedonensi esse.
DE S. BENEDICTO CONF. ET ABBATE EJUSQUE SORORE S. AVENIA MACERACI IN BRITANNIA MINORI
ANTE ANNUM DCCCL.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Benedictus, abbas, Maceraci in Britannia Minori (S.)
Avenia, ejus soror, Maceraci in Britannia Minori (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Festum, nomen, peregrinatio, vita eremitica Maceraci, translatio Rotonensis, reliquiarum dissipatio. De Alano episcopo Nannetensi.
Ad diem 1 Octobris Menardus in Martyrologio Benedictino, Bucelinus in Menologio, Saussayus in Martyrologio Gallicano et Castellanus in Universali meminerunt S. Benedicti confessoris in Armorica regione, [Scriptores qui deo eo meminerunt.] quod ea die mortem obiit; quocirca ejus quoque mentionem ad hanc diem fecerunt decessores nostri; sed inter prætermissos aut in alios dies relatos, quoniam eum non die 1, sed 22 Octobris coli intellexerant, ob translationem scilicet aliquandiu post mortem factam. Distulerunt itaque ad hanc diem de eo dicere, interea meliora exspectantes documenta. Verum cassa fuit hæc exspectatio; unde nihil superest quam ut qualemcumque syllogem exhibeamus: qua in re jam pridem nobis præivit Albertus Legrand, legendaria Rotonense (Redon) et Maceracense (Macerac) secutus; dein Lobineau, omnia fere in dubium revocans; R. D. Tresvaux et cl. v. Miorcec de Kerdanet, ille Lobinavii, hic Alberti Grandii recentior editor, et demum R. D. Garaby, novissimus minoris Britanniæ hagiographus: qui tres postremi veteres restituerunt traditiones.
[2] [Venit ex Oriente cum sociis;] Et reapse nil est cur eas respuamus. Quod enim S. Benedictus nomen latinum sit nec datum esse posse videatur viro, qui Patras Græciæ natus dicitur, nec proin credibile sit S. Benedictum ex Græcia oriundum esse, minus firma argumentatio est quam arbitratus est Lobinellus; quoniam facile fieri potest, quemadmodum animadverterunt R. D. Tresvaux [Les Vies des Saints de Bretagne, tom. II, pag. 259.] et post eum cl. v. Miorcec [Vies des Saints de la Bretagne-Armorique, par Albert-le-Grand, avec des notes, etc. pag. 641.] , ut, linquens patriam, græcum quoque liquerit nomen; et sane in plurium Sanctorum, qui in peregrinas ivere regiones, Vitis hunc morem deprehendimus. Verum non ex hoc tantum capite, sed aliunde (quum de græcis et latinis nominibus agitur) caducum est principium, quo ex nomine alicujus statuitur de patria: ut enim occidentales sæpius illustriora nomina habent græca, sic et orientales nomina celebriora latina: quæ pluribus explicanda non sunt.
[3] [quod a multis aliis sanctis factum;] Displicet quoque nonnullis peregrinatio ex Oriente et diuturna in Occidente commoratio. Sed hæc nequaquam singularis [Cfr Tresvaux, tom. II, pag. 259.] : nonne S. Theodorus, sæculo VII archiepiscopus Cantuariensis, natione erat Græcus? S. Cungarus, ineunte sæculo VIII eremita in Anglia, nonne natus Constantinopoli? S. Jacobus de Saxiaco, qui medio sæculo IX in Biturigibus floruit, nonne ex ordine S. Basilii? S. Gregorius, eremita Piteveri in Gallia, nonne antea episcopus Nicopolitanus? S. Macarius, Gandæ vita functus, nonne archiepiscopus Armenorum Antiochenus in Syria? Et demum S. Simeon, quem Mantua colit, alter homonymus Trevirensis inclusus, nec non B. Engelmarus Passaviensis, terni Armeni; similiter S. Jorius, montis Sinaï episcopus, nonne hi omnes, non secus ac SS. Gregorius et Macarius, venerunt ex Oriente in has partes sub annum 1000? Adeoque ut olim tendebant in Orientem latini vitam asceticam facilius ducturi, ita postea ejusdem rei causa venere sæpius in Occidentem orientales, seu potius duravit ad sæculum XI usque commercium istud spirituale aut monasticum, de quod me alibi [Examen hist. et canon. de regul. et sæcul. cleric. juribus et officiis, pag. 159, 160 et 161.] post Possinum seu Holstenium et Mabillonium scripsisse memini.
[4] [suscipitur ab Alano episcopo Nannetensi;] Displicet iisdem criticis Alani, episcopi Nannetensis, nomen, qui S. Benedictum, cum sociis advenientem, quam benignissime exceperit: non enim ullum inter Nannetenses episcopos venire, qui Alanus dictus fuerit. Verum quum id nomen in legendario Rotonensi non legatur, ut inferius apparebit, parum nos urgethæc probatio; nolim tamen propterea ex Alberto Le Grand, qui et legendario Maceracensi usus est, id nomen expungere, quum verisimillimum sit ineunte sæculo IX episcopum nomine Alanum. seu Almamum aut Almanum Nannetis sedisse, qui S. Benedicto benefecerit. Re quidem vera Castellanus, in Martyrologio universali ad diem 14 Septembris statuens Odilardum Nannetensem præsulem anno 814 obiisse, difficultatem creat: videlicet S. Benedicti adventus non annectitur tantum Alani episcopi temporibus, sed et Caroli Magni imperatoris, qui ineunte anno 814 vita functus est. Qui nodus scindendus potius quam solvendus; quum nil cogere videatur [Tresvaux, l'Église de Bretagne, pag. 61.] ad differendam Odilardi mortem usque ad annum 814; adeoque R. D. Garaby ejus obitum [Vies des Bienheureux et des Saints de Bretagne, pag. 214.] et S. Alani episcopatus initium [Ibid. pag. 438.] signat anno 804; S. Benedicti exceptionem, præeunte Alberto Le Grand [Opp. sup. cit. pag. 641.] , anno 812 [Garaby, pag. 24.] ; et Alani mortem anno 816 [Ibid. l. c.] . Hæc sane dicta pro conjectura; fluunt tamen et difficultatem tollunt.
[5] [non videtur fuisse] In Maceracensi solitudine ad confluentem fluvii Vindanæ (Vilaine) et Doni (Don) rivi vixisse S. Benedictum non videtur dubitandum. Sed an monachus Rotonensis? Albertus Le Grand et secundum eum RR. DD. Tresvaux et Garaby ita ejus enarrant vitam ut Rotonensem ejus monachatum omnino excludere videantur. Contra Menardus [Martyrol. Bened. observ. lib. III, pag. 711.] : Credunt Rothonenses monachi eum fuisse sui cœnobii asceten: quod non est incredibile. Potuit enim fieri hunc sanctum Benedictum, fama sancti Convoionis abbatis, qui tempore Ludovici Pii Rothonense monasterium ædificavit, illectum, se ad illud monasterium contulisse et aliquot annis ibi resedisse, ut abbatis et fratrum, qui tum illic degebant, vivendi rationem edisceret. Idem asseveratur in Chesnii nota Ms. apposita exemplari legendæ Rotonensis, quod apud me est.
[6] [Rotonensis monachus;] Verum id, si non incredibile, ut loquitur Menardus, parum certe credibile. Etenim, nisi recentior hæc esset opinio, quomodo in Legendario seu Ordinario Rotonensi id omissum fuisset æque ac in Maceracensi? Deinde in Vita S. Convoionis [Ap. Morice, Mém. p. s. de pr. à l'hist. de Bretagne, tom. I, col. 242 et seqq. et ap. alios.] præcipui ejus recensentur discipuli: quomodo omissus S. Benedictus? Tertio, hic mortuus est Maceraci ibique aliquandiu humatus jacuit; unde S. Benedicti gesta ita componenda forent: venisset scilicet in Britanniam ante annum 814, præfuissetque suis sociis Maceraci usque post annum 832, quo S. Convoion initium dedit Rotonensi asceterio; tunc vero relictis sociis, se S. Convoionis subdidisset disciplinæ; aliquanto vero post rediisset Maceracum, ibique demum excessisset e vivis. Hæc certe absque vade parum credibilia. Ast alio stylum convertamus.
[7] [traditur mortuus ante annum 850;] Scribit Albertus Le Grand nocte inter 29 et 50 Septembris media S. Benedicti auribus insonuisse hæc verba: Euge serve bone etc.; dein apparuisse ei Christum, qui præparatam ei gloriam ostenderet et gratias, quæ eos manerent qui ejus venerarentur sepulturæ locum: hæc sane ex Legendario Maceracensi, utpote a Rotonensi absentia. Animam Deo reddidit beatus vir die 1 Octobris; quo autem anno siletur in Rotonensi codice; 845 habet Albertus Le Grand et R. D. Garaby; dubitare videtur R. D. Tresvaux, arbitratus forte ab Alberto pro conjectura hunc signatum fuisse annum; equidem non repugno, nil magis fidens anno 782, quo Albertus S. Benedictum in lucem venisse perhibet.
[8] [medio fere sæculo post, quum Alanus rex Maceracum pro filii sanitate dedisset Rotonensibus,] Aliquot annis S. Benedictum Maceraci quievisse Rotonense perhibet Legendarium; verisimiliter donec Maceracensis parochia seu plebecula penes Rotonenses facta est; quod actum videtur anno 897. Chartularium Rotonense [Ap. Morice, Mém. p. s. de pr. à l'hist. de Bretagne, tom. I, col. 331 et 332.] brevem hujus traditionis historiam habet. Alanus videlicet, dux seu rex Britanniæ, intelligens filium suum Gueroc morti proximum esse, adiit Fulcherium Rotonensem S. Salvatoris abbatem, ejusque in manu plebeculas seu prædia Marzac et Macerac per manicam Deo perenniter obtulit. Domum redux, Fulcherius manicam super altare posuit, et omnes monachi in facies procidentes Guerocum sanitati restitui postularunt a Deo. Tunc mirum in modum omnes qui convenerant explorantes quid eveniret, mox ut audierunt signa sonantia in monasterio, dum monachi orationem funderent, viderunt puerum jam sudore manantem, multoque melius habentem; ac, sic solutis doloribus, sanitati est restitutus. Hoc factum est VI id. Nov., III feria, luna XI *, anno incarn. Dom. DCCCLXXXVIII, immo DCCCLXXXXVII.
[9] [transfertur Rotonum ejus corpus; sed Maceracum servat ejus patrocinium et sepulcrum;] Porro quum plebecula de Macerac penes Rotonenses esset, nil promptius quam ut hinc S. Benedicti corpus in abbatiam suam transferendum curarent; parum enim credibile S. Benedicti corpus Rotonum translatum ante annum 868 seu S. Convoionis mortem, ut voluit R. D. Tresvaux [L'Église de Bretagne, pag. 444.] . Titulus S. Benedicti remansit Maceracensi ecclesiæ; quemadmodum habemus ex diplomate Quiriaci episcopi Nannetensis, quo anno 1062 plura jura Nannetensis et Rotonensis ecclesiarum definiuntur et in quo hæc etiam leguntur [Morice, tom. I, col. 417.] : Concedimus etiam sacrilegium, quod ad nos pertinet, quarumdam ecclesiarum, videlicet ecclesiæ S. Salvatoris de Moja et ecclesiam S. Martini de Marciaco et ecclesiam S. Bened. de Macerac tali modo, ut quod sui inter se homines perpetraverint sit abbati et ecclesiæ suæ; quod vero iidem homines cum aliis fecerint, medietatis * hujus sacrilegii eidem erit abbati, cætera sint in dominio nostro. Translato S. Benedicti corpore, servatum tamen est sepulcrum Maceraci; quod etiamnum subsistit, licet exeunte sæculo superiori, dum impietas debaccharetur in Galliis, violatum fuerit [Tresvaux, Vies des SS. tom. II, pag. 260; Miorcec, pag. 642, not. 1.] .
[10] [ultima reliquiarum sata Rotoni] Rotoni S. Benedicti exuviæ feretro, non sepulcro, inclusæ erant; quamobrem non periere quum anno 1784 incendium sustulit totum Rotonense templum, choro tantum servato. Id tamen brevi restitutum atque nunc parochiale est [Tresvaux, l'Église de Bretagne, pag. 443.] , sed viduatum suis pignoribus. Anno enim 1793 monachus quidam Rotonensis, exemplum prioris sui, comitiis nationalibus adscripti et Loudeac intrusi, secutus, ita pietati remiserat nuntium ut se addiderit sacrilegis latronibus, qui ecclesiam spoliarent et sacras dissiparent reliquias [Tresvaux, Vies des Saints, tom. II, pag. 287.] . Periere tum S. Convoionis pia ossa, periere S. Benedicti [Ibid. pag. 260.] et aliorum Sanctorum.
[11] [Reliquiæ anno 1615 donatæ ecclesiæ Maceracensi,] Verumtamen per Dei providentiam factum est ut S. Benedicti ejusque sororis S. Aveniæ sacræ exuviæ omnino de terra sublatæ non fuerint. Anno 1615 Rotonenses monachi rogati fuerant reliquias aliquot horum sanctorum a Maceracensibus civibus, easque libenter concesserant. Hæc adhuc exstant ut ex sequentibus monumentis, quæ R. D. Richard, vicarii Nannetensis, benevolentiæ debemus. Prius ex gallico latinum facimus in hunc modum: Humiles prior claustralis et religiosi abbatiæ et monasterii S. Salvatoris Rotonensis omnibus has visuris perpetuam salutem in Domino. Notum facimus quod hac die vigesima octava Septembris anni millesimi sexcentesimi decimi quinti scripto rogati fuimus a venerabili rectore presbytero et parœcianis Maceracensibus, ut propter rationes in petitione contentas concederemus eis ex caritate reliquias aliquot ossium sancti Benedicti Maceracensis ejusque sororis S. Aveniæ, jam pridem translatorum et conservatorum in hoc monasterio, ut eas ferre possent in suam ecclesiam easque ibidem honorare et venerari tamquam antiquorum patronorum dicti loci Maceraci; ad quas preces, utpote pias et æquas, exaudiendas favorabiliter inclinati fuimus, tum ob dictas rationes, atque etiam quia prioratus dicti loci Maceraci membrum dependens est dictæ abbatiæ, tum ad majorem exaltationem honoris Dei et sanctorum majoremque fructum spiritualem singulorum fidelium catholicorum; quocirca dedimus et tradidimus in manus dictorum rectoris presbyteri et parœcianorum Maceracensium scilicet unam ex vertebris et minorem costam dicti sancti Benedicti Maceracensis et parvam portionem cranii cum dente sanctæ Aveniæ ejus sororis; quas reliquias dictorum sanctorum esse certum facimus, quemadmodum reperimus et didicimus tum ex monumentis archivorum nostrorum, tum ex scriptis inventis in feretro et capsa reliquiaria, in quibus reliqua ossa et reliquiæ dictorum sanctorum aliorumque asservantur. In quorum fidem subsignavimus præsens testimonium, ut eis inserviat ubicumque eis opus fuerit, die et anno ut supra, illique majus et minus capituli nostri sigillum apposuimus in majorem confirmationem et firmitatem præsentium literarum. Signatum erat: F. de la Regneraye prior. A. de la Haye subprior. Claudius de Bruc, F. P. Ernault, scriba capituli Rotonensis.
[12] [ab episcopis Nannetensibus sæpius] Ex adversa parte, sic prosequitur R. D. Richard, sequentia scripta sunt: Nos Carolus, Dei et sanctæ sedis apostolicæ gratia episcopus Nannetensis, visis litteris testimonialibus reverendorum patrum abbatiæ Rothonensis ex alia parte descriptis, quibus [se] easdem reliquias beati Benedicti et divæ Adveniæ [parochianis de] Masseracq id rogantibus liberaliter concessisse profitentur, licentiam impertimur rectori ejusdem parochiæ has ipsasmet reliquias populo venerandas et [colendas] proponere eo more et religione quo solet mater ecclesia. Datum Nannetis die vigesima quinta Septembris, anno Domini millesimo sexcentesimo decimo quinto. Signatum erat: Carolus episcopus Nannetensis.
[13] [atque etiam nuper recognitæ fuerunt.] Easdem adhuc reliquias, subdit R. D. Richard, adhuc possidet Maceracense templum. Capsa reliquiaria arca argentea est, viginti septem centesimas metri partes longa, undecim lata et decem alta. Pars superior vitro clausa est, ita ut ossa inspici queant. Duos in loculos interius divisa est pyxis; quorum major S. Benedicti reliquias continet, minor sororis S. Aveniæ. Testimoniales literas inspexit et probavit die 12 Julii anno 1840 R. D. de Hervé, Nannetensis episcopus, dum hanc diœcesis suæ partem visitaret. Atque ipse vicarius generalis, quum comes essem R. D. Jaquemet, episcopo Nannetensis, diœcesim suam visitanti, pyxidem multa cura examinavi die 27 Junii anni 1855.
[14] [Festum S. Benedicti Maceraci, Rotoni et in tota diœcesi Nannetensi.] Maceraci et Rotoni S. Benedicti festum actum fuisse die 22 Octobris jam dictum est. Ad manus mihi est Proprium Sanctorum diœcesis Nannetensis anni 1782; nulla ibidem de S. Benedicto memoria: et quidem monent R. D. Tresvaux et qui eum sequitur cl. v. Miorcec in antiquis Propriis de eo sileri; adeoque ab Ill. Carolo Eutropio de la Laurencie, episcopo Nannetensi, primum id festum inductum in universam diœcesim Nannetensem anno 1790. De distinguendo S. Benedicto Maceracensi ab homonymo Quinciacensi dicetur ad proxime sequentem diem. Superest ut hoc loco nunc primum in lucem edamus lectionem descriptam e veteri Ordinario Rotonensi, qualem eam ex tomo II Collectaneorum Mss. Chesnii acceperunt decessores cum hac epigraphe: De S. Benedicto Maceraco. — Sola hæc sequens lectio memoriam mentemque reficit, his verbis expressa. Eadem præluxit Menardo; sed verba mutavit sæpius.
[Annotata]
* IX
* medietas
BREVIS VITA S. BENEDICTI MACERACENSIS, E VETERI ORDINARIO ROTONENSI.
Benedictus, abbas, Maceraci in Britannia Minori (S.)
Avenia, ejus soror, Maceraci in Britannia Minori (S.)
BHL Number: 1164
[S. Benedicti peregrinatio, vita eremitica et translatio.] Benedictus a, Domini confessor, Patras, Græciæ b civitate, ordine senatorum natus, dignitatem, processiones * et patriam pro Christo relinquens c, una cum sorore d et novem ejusdem voti sociis e, in Britanniam Armoricam, Carolo Magno imperatore, transfretavit f. Solitudinem suam, in Maceraco diœcesis Nanetensis h delectam, cum per multos annos coluisset, longævus tandem, miraculis et sanctitate clarus, Kalendis Octobris animam Deo creatori reddidit: cujus corpus ibidem in oratorio a se constructo tum demum religiose conditum est: unde, interjectis aliquot annis, Rothonum undecima Kalendas Novembris i magna cum exultatione translatum est.
ANNOTATA.
a De hoc nomine, Græco viro dato, dictum est num. 2 Commentarii.
b Patras Græciæ seu Achaiæ civitas, S. Andreæ martyrio maxime clara. Nunc Moreæ, novi Græcorum regni provinciæ, adscripta est.
c Non pro Christo tantum, sed et ad vitandos tumultus civiles eum patria sua excessisse perhibent RR. DD. Tresvauxet Garaby: mera conjectura est. Aliter omnino Albertus Le Grand: quum enim S. Benedictus tantopere sanctitatis laude coruscaret ut passim a litigantibus adhiberetur arbiter et sequester; factum est aliquando ut ei, de morte et judicio meditanti, appareret S. Michael cum angelis omni ope nitens sanctum aliquem virum in mortis agone adjuvare, et simul dæmon, objectis ex libro sceleribus, laborans ad desperationem impellere peccatorem moribundum, eumque ad inferos pertrahere: ex hoc tempore mundo valedixit Benedictus; et quo magis segregem vitam duceret, patria excessit. Hæc procul dubio hausta ex Legendario Maceracensi.
d Uxorem (Muger) substituit sorori Herera [Vidas de Sanctos de la religion de S. Benito, tom. IV, pag. 7.] : sed male. Hanc sororem Aveniam appellant Albertus et RR. DD. Tresvaux et Garaby. De ejus reliquiis pauca dicta sunt in Commentario prævio numm. 11 et 13
e Ut ex annotato Ms. Chesnii intelligo, sæc. XVII aliquot horum corpora servabantur Rotoni; sed non ita pridem eo delata.
f Accurate (quo vero vade haud scio) iter describit Albertus: si enim ei des fidem, venit S. Benedictus per mare mediterraneum, secundum Italiæ, Galliæ et Hispaniæ littora, dein per fretum Gaditanum et Oceanum ad Ligeris ostia vectus est et demum adversum flumen subiens Nannetibus appulit. Benigne ab Alano episcopo exceptus est et ad comitem Gundeboldum adductus; a quo ei datum Maceracum. Gundeboldum Nannetensem comitem umquam vixisse vellem aliunde constare; Lambertus potius tum Nannetensis comes. Utut est, Maceracum terra dominicalis erat, prout ex donatione, quam num. 8 Commentarii prævii memoravimus, manifestum est.
h Jacebat Maceracum in ultimis diœcesis Nannetensis finibus, tredecim fere a civitate episcopali leucis, tribus a Rotono. Cum novem sociis ibidem in cellulis a se extructis vixisse S. Benedictum narrat Albertus Le Grand: libenter crediderim. Hinc ei ab eodem, a Castellano, Tresvaux, Garaby aliisque datus abbatis titulus: non male. Quin etiam sciscitatur R. D. Tresvaux Benedictine, an Columbani, an novam quamdam regulam discipulis suis præscripserit: verum olim in Occidente æque ac in Oriente plerumque nec certæ, nec stabiles erant monachorum,multo minus eremitarum regulæ et leges [Examen Hist. et Can. de regul. et sæc. cler. juribus et offic. pag. 93 et 94.] . Auctore Alberto ejusque sequacibus sororem suam Nannetibus reliquit S. Benedictus; ubi velum ab Alano accepit episcopo; et quidem in abbatia S. Clementis, quam anno 610 S. Columbanus fundarit: si placeat RR. DD. Tresvaux et Garaby necnon cl. v. Miorcec conjectura.
i De hac translatione dictum in Commentario numm. 8, 9 et 10.
* possessiones
DE SS. NUNILONE ET ALODIA VIRGINIBUS ET MARTYRIBUS OSCÆ IN HISPANIA.
ANNO DCCCLI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Nunilo soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania (S.)
Alodia soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. Passio ex S. Eulogio Cordubensi et antiquis Sanctoralibus. Quo anno martyrio coronatæ SS. Nunilo et Alodia, et quo earum reliquiæ translatæ fuerint ad Legerense monasterium.
Vita conscripta fuit ab auctore synchrono, sanctissimo Christi martyre Eulogio presbytero Cordubensi, [Acta,] quo solo titulo donatur in Actis nostris ad diem 11 Martii sicut et in martyrologio Romano; imo notat Fabricius [Bibliotheca latina, tom. II, pag. 123. Patavii 1754. Nota c.] : Quod … alii archiepiscopum Toletanum (Eulogium) faciunt, neutiquam idoneis argumentis constat. Attamen electum fuisse illius ecclesiæ antistitem, Alvari Cordubensis decretorium videtur testimonium, qui in Prologo ad illius vitam [Acta SS. tom. II Martii. Vita S. Eulogii, pag. 91.] profitetur se non audita et dubia, sed visa et per se probata retexere. Porro ita hic scribit [Vita S. Eulogii, cap. 3, num. 10. Ubi supra, col. 713. — Acta SS. pag. 93.] : Post decessum Wistremiri, Toletanæ sedis episcopi, in eamdem sedem ab omnibus comprovincialibus et confinitimis episcopis electus et dignus est habitus, pro relatu omnium comprobatus. Sed dispositio divina, quæ eum sibi ad martyrium reservabat, quibusdam repagulis obviavit. Cumque jam ipsa communis electio eum sibi consecrare in episcopio acclamaret, rerum obviantium adversitate impediti, alium sibi eo vivente interdixerunt eligere. Qui licet argute frustraretur ab ordine, tamen non privatur ejusdem ordinis munere etc. Confer Florez [España sagrada, tract. V, cap. 5, n. 83, tom. V, pag. 365.] . Sanctus autem Eulogius in Memoriali Sanctorum [Lib. II, cap. 7. Patrologia, ubi supra, col. 774 et seqq.] Acta habet SS. Nunilonis et Alodiæ. Cæterum neminem inter eruditos latet scripsisse S. Eulogium de martyribus Cordubensibus suo tempore passis, qui et ipse fidem sanguine suo signavit in persecutione, quam christianis moverunt Saraceni in Bœtica Hispanica anno Christi 859 [Fabricius, Biblioth. lat. tom. II, pag. 123. — Acta SS. tom. II Martii, pag. 88.] . Confer Ambrosium Morales in Scholiis ad vitam S. Eulogii [Patrologia, tom. CXV, col. 727.] . Notandum præterea est Acta SS. Nunilonis et Alodiæ scripta fuisse ab Eulogio non qua teste oculari, sed ex iis, quæ didicerat, referente viro sanctissimo ac venerandæ paternitatis Venerio Complutensi episcopo. Brevia quidem sunt, sed haud indigna sancto scriptore, de quo Baronius [Martyrol. Roman. 26 Novemb. Nota e.] : Omniaque ejusmodi sunt, ut in pyxide Spiritus sancti calamum intinxisse S. Elogius videatur. Recte tamen, mea opinione, notat Morales, S. Eulogium non plene assecutum fuisse historiam harum Virginum. Certe in breviariis plura, eademque pientissima de cæde et sepultura Sanctarum memorant … et in manuscriptis præsertim, ut vocant, Sanctoralibus latius continentur [Patrologia, ubi supra, col. 887.] . Propterea Actis, prout ex B. Eulogii Memoriali Sanctorum habentur, subjungemus ampliorem Passionis descriptionem ex Scholiis præfati Ambrosii Morales, ubi testatur [Ibid. col. 888.] ; hæc se ex vetustissimo Sanctorali codice ante sexcentos annos (obiit Morales anno 1590) gothicis litteris in membrana descripto transcripsisse; additque: Is (codex) fuit inclyti cœnobii sancti Petri de Cardenna Benedictinorum; nunc in regio (Escuriali) sancti Laurentii Hieronymianorum servatur. Surius eadem habet, in margine notans, desumpta esse ex Sanctoralibus; sed ipse, juxta rerum gestarum seriem, illa textui S. Eulogii interposuit. In actis illis reperiuntur nonnulla obscura. Duo præcipue sunt, quæ haud levem faciant difficultatem: alterum ad annum, alterum spectat ad locum martyrii.
[2] [ex quibus Martyrium refertur] Scribit S. Eulogius, sanctas Virgines sub ictu gladii corruisse undecimo Kalendas Novembris, æra qua supra, nempe octingentesima octogesima nona, id est 22 Octobris anno 851; cum æra Hispanica annis triginta octo major habeatur quam æra vulgaris [Art de vérifier les dates. pag. xvj. Paris 1770. Confer ibid. Tabulam Chronologicam, pag. 18; item Baronium in Martyrol. Rom. Nota e, 22 Oct.] . Perperam id a S. Eulogio scriptum vult Ambrosius Morales: Anno namque, ait [Patrologia, tom. CXV, col. 886.] , octingentesimo quadragesimo secundo, Julii (imo Aprilis) mensis die decimo octavo ipsarum (SS. Virginum) corpora in Legerense monasterium sancti Salvatoris translata sunt. Id ex diplomate regis Innigui Aristæ constat, quod Stephanus Garibayus in suo diligenti satis rerum Navarricarum chronico apposuit. Et addit [Ibid.] , se conjecturis non levibus duci, ut credat illas anno octingentesimo quadragesimo occubuisse. Plures Moralem secuti sunt, inter alios Baillet [Vies des Saints, 22 Octob.] , Franciscus Didacus de Aynsa in opere suo de Osca urbe [Fundacion, excelencias, grandezas y cosas memorabiles de la antiquissima cindad de Huesca, p. 287. Oscæ 1619.] , item Mariana [Vide Pellizer, Advertencia segunda.] , Yepez [Coronica general de S. Benito, tom. IV, fol. verso 82. Valisoleti 1613.] , et præcipue Josephus de Moret S. J. cujus Annales in pretio sunt apud eruditos Navarrenses. Hic itaque imprimis, Garibayano nixus instrumento, tamquam certum habet, translationem ad Legerense monasterium factam 18 Aprilis 842 [Annales del reyno de Navarra, tom. I, pag. 280. Pampelon. 1766.] , annis proinde omnino novem ante martyrium ex S. Eulogii chronotaxi. Dein, cum in antiquissimo Sanctorali Cardennensi, item in vetusto Legerensi Breviario dicatur passio contigisse die Jovis XII kal. Nov. seu 21 Octobris, hanc Moretus [Ibid.] , vestigia premens Moralis, spectare asserit ad annum Christi 840, quia huic optime præfata conveniunt, nullatenus autem Eulogiano anno 851, quo ex tabulis chronologicis 21 Octobris mensis in diem Mercurii incidebat, nec alias in rem nostram dies Jovis cum vigesima prima Octobris concurrit nisi annis 846 et 835; at priori, jam a quadriennio facta translatio erat; posteriori vero id opponitur, quod S. Eulogius circa annum 840 (Morales ponit [Patrologia, tom. CXV, col. 886.] annum 839) peragratus Navarram sit, haud parvo temporis spatio commoratus in Legerensi et Cillensi monasteriis: nec enim facile quis crediderit, si ante sexennium tam præclara passio, miraculis etiam insignita, in vicinia contigisset, id in tantum latere potuisse sanctum virum, talium rerum studiosissimum, ut non nisi undecimo post suam peregrinationem anno edoctus de martyrio fuerit a Venerio. Quod si itaque S. Eulogius mortem SS. Nunilonis et Alodiæ adscribat diei 22 Octobris, id ejusdem Venerii relationi videtur tribuendum, licet cæteroquin nec hujus nec illius testimonium prævaleat auctoritati documentorum, quæ superius laudata fuerunt. Atque ita Josephus Moret [Annales. Ubi supra.] . De die passionis infra redibit quæstio, ubi de luce SS. Virginum festa dicetur. Hic sufficiat meminisse passionem secundum S. Eulogium quoque contigisse die Jovis, nempe 22 Octobris anni 851.
[3] [ad annum 851;] Ad annum vero quod attinet, fundamenta Moralis et Moreti, mea quidem opinione, everlit D. Josephus Pellizer, cujus eruditionem magnifice commendat Nicolaus Antonius [Bibliotheca nova scriptorum Hispaniæ, tom. I, pag. 811. Matriti 1783.] , asserens, ut adulationis suspicionem evitaret, se temperasse laudes amici et viventis. Edidit ille circiter ann. 1670 [Ibid. pag. 814.] Acta translationis SS. Nunilonis et Alodiæ ad monasterium Legerense, quorum exemplar Marchio Agropolitanus recens impressum, ut scribit ipse, misit Papebrochio 22 Januarii 1670. Actis subjecit Pellizerus notationes plures easque doctas et eruditas. Porro Acta ista (quæ vide ad calcem hujus Commentarii) in hunc modum exordiuntur: Anno octingentesimo octavo decimo post Salvatoris … ad cælos Ascensionem … fides in tantum cœpit fervescere ut, non solum viri sed etiam fœminæ … in persecutione fidelium accensa, fuerunt (sic) paratæ intrepide … dimicare et diabolum in suis membris devincere… Inter quos … sanctissimæ virgines Nunilo et Alodia. Notat autem Pellizerus [Adicion. Advertencia primera.] annum post Ascensionem octingentesimum octavum decimum, esse ab Incarnatione annum octingentesimum quinquagesimum primum, additis nempe annis triginta tribus, qui vulgo dantur Christo in terris agenti. Eumdem hunc habent annum (ita prosequitur Pellizerus) acta martyrii, in quibus legitur: “Anno Incarnationis Domini DCCC quinquagesimo primo.” Idem affirmat S. Eulogius martyr, qui vivebat et scribebat eadem ætate, annectendo, in suo Memoriali Sanctorum, principium persecutionis anno 850, his verbis: “Regnante in perpetuum Domino nostro Jesu Christo, anno Incarnationis ejus octingentesimo quinquagesimo, æra octuagesima octava, consulatus autem Abderrahaman vegesimo nono” [Confer Patrologiam. Ubi supra, col. 765.] , ut per trinam epocharum indicationem annus martyrii clare determinetur. Præterea est S. Eulogius testis adeo immediatus ut, dum scribebat, sacra corpora nondum levata essent: addit enim: “Quarum corpora loco quo deciderant, summo militum observantur studio, ne Christiani ad emolumentum patrocinationis furtim eas surriperent et reconderent.” [Confer ibidem, pag. 776.] . Atque ex his præmissis infert denique Pellizerus: Omnimoda itaque habetur certitudo, annum martyrii coincidere in annum 851. Quem etiam ponunt Surius, Lucius Marineus Siculus, Franciscus Tarrafa aliique viri gravissimi; item Baronius. Hæret tamen mihi aliqualis scrupulus ex eo quod annus octingentesimus octavus decimus post Ascensionem cadere affirmetur absque ulla hæsitatione sicut et probatione in annum æræ vulgaris octingentesimum quinquagesimum primum, adeo ut discrimen inter utramque æram sit annorum triginta trium. At video in Chronico Alexandrino [Art de vérifier les dates, pag. XXXV.] adhiberi æram quæ Ascensionis vocatur; hæc autem triginta octo annis minor est vulgari. Notant tamen Benedictini [Ibidem.] , se alibi non reperisse æram Ascensionis; nec Petavius, nec Florez in Hispania sacra, nec Ducangius in Glossario, nec scriptores dictionnarii Trivoltiensis, nec Patritius [De Evangeliis, lib. III, pag. 181 et seqq. Friburgi Brisgov. 1853.] nec alii quos videre licuit, (præter Wailly [Éléments de Paléographie, tom. I, pag. 42. Paris 1838.] qui consonat omnino Benedictinis,) de illa agunt. Ut proinde non ausim rejicere interpretationem Pellizeri, imo illam potius probem, ideo præcipue quod existimem, in actis Translationis annum post Ascensionem eumdem esse ac annum post Passionem vel Mortem Christi.
[4] [ad annum vero 840, ex diplomate Inigui regis;] At quid de diplomate regis Inigui Aristæ? Respondet laudatus Pellizerus [Advertencia segunda.] : Adversus testimonia tam gravia non potest prævalere unum aliquod instrumentum, a Garibayo exhibitum in extenso atque item recusum a Tamayo [Martyrologium Hispanic. 18 Aprilis.] , quod Moretus quoque exhibet [Annales, tom. I, pag. 257 et seq.] , sed Hispanice versum. Sic incipit: In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Hoc est testamentum donationis, quod ego rex Eneco Xemenones, cum episcopo domino Guillesindo, facio in honorem S. Salvatoris et sanctarum virginum Nunilonis et Alodiæ. Ego namque Enneco nutu Dei rex, filius Xemenonis, videns ea quæcumque in mundo possidemus esse caduca etc. Evolvuntur exinde rationes, a pietate christiana desumptæ, ob quas facta donatio est, atque additur: Igitur ego rex Enneco concedo S. Salvatori sanctisque martyribus Nuniloni et Alodiæ duas villas, scilicet Esam et Banasam cum omnibus terminis illis pertinentibus… Et ego Guillesindus episcopus, monente me ac precante domino meo supradicto rege … tribuo de facultate mea … sancto Salvatori et sanctis Martyribus medietatem tertiæ partis decimarum omnium fructuum, quos colligo in Valle Osellæ et Pintani et Artedæ etc. Conclusio est hujusmodi: Facta charta in Era octingentesima, XIV kal. Maji, et posita super altare S. Salvatoris; et commendata Fortunio abbati suisque monachis, coram populo, festivitatem exceptionis corporum sanctorum celebranti in eodem loco; quibus ex verbis satis manifeste habetur Translationem factam die 18 Aprilis anno Christi 842. Obiter animadvertendum cum Tamayo, Garibayum, qui loco XIV kal. Maji posuit XIV kal. Julii, corrigendum esse ex Sandovalio, qui per se auctographum desumpsit, ut ait Tamayus [Martyrologium Hispan. 18 April. pag. 696.] . Morales sequitur lectionem Garibayi [Patrologia, tom. CXV, col. 886.] , ac proinde Translationem perperam rursus annectit diei 18 Junii. Utique, si sincerum sit præfatum instrumentum, non poterit consistere annus in Actis translationis adhibitus. Verum multum abest ut de sinceritate instrumenti constet. Et primum quidem non tanti est auctoritas Garibayi. Certe Hieronymus de Blancas (cujus latinis Commentariis hanc tribuit Nicolaus Antonius laudem [Bibliotheca nova, tom. I, pag. 569 et 570. Matriti 1783.] : nulli eorum, qui res hominum gestas hoc sermone persequuntur, ulla ex parte cedentibus, si majestatem dictionis et elegantiam, necnon summam in evolvendis veterum rerum documentis fidem, iisque solerti ac defæcato examine dijudicandis maturitatem consideremus) diserte edixit: Garibayus multa turbat [Aragonensium rerum commentarii. Hispania illustrata, tom. III, pag. 592. Francofurti 1606.] .
[5] [at cum diplomatis fides] Sic etiam D. Joannes Briz Martinez, qui scripsit accurate Arragonensis regni origines [Bibliotheca nova, tom. I, pag. 664.] , diploma Garibayanum valde suspectum habet [Historia de S. Juan de la Peña, pag. 177. Cæsaraugustæ (Saragossa) 1620.] ; tum quia illius stylus et elegans et bene latinus abludit a barbarie istius ætatis, tum quia monasterio S. Salvatoris Legerensis donatio fit partis decimarum in valle Osellæ et Pintani, dum constat, ait Martinezius, regiam hanc domum S. Joannis de Penna decimis Pintani semper et quidem integre gavisam, idque ex regum liberalitate, nec uspiam reperitur eas ullo umquam tempore ad Leyrense monasterium vel partim spectasse. Addo ex Pellizero [Advertencia segunda.] : Cæterum suppositionis arguitur ex rationibus desumptis ab auctoritate S. Eulogii, duorum Actorum (nempe Martyrii et Translationis) et scriptorum, qui fideliter id ipsum affirmant et quidem ab immemorabili. Nec prævalere potest hic auctoritas Ambrosii Morales, qui quod verum erat vidit tum in S. Eulogio tum in Actis, nec tamen manifestare voluit, sed potius adhæsit privilegio (seu chartæ) Garibayi. Moralis sententiam fecere suam Antonius de Yepes et Joannes Mariana, nullo tamen adhibito diligentiori examine. Nec amplius valet quod præfata Charta, cum adscripto anno 842, reperiatur in archivo Legerensi, ejusque Transumptum, auctoritate publica firmatum, habeatur in Camera Sumptuum Pampilone, et insertum sit per Vidimus instrumento reginæ Catharinæ anni 1484: quod enim, ait Pellizer, non est sive existit, nullo probatur aut probari potest argumento. Hujusmodi porro insertiones et confirmationes non multum probant. Primævus earum fons examinandus est. Sane multa habentur instrumenta, evidenter supposititia, quæ talibus fulciuntur confirmationibus, quibus non raro sufficit manuscriptum ignotæ ætatis et aliquali donatum antiquitate.
[6] [nutet,] Nec prætermittendum abbates Legerenses olim in ipsa curia Romana plures protulisse chartas, non solum apocryphas sed et manifeste falsas confictasque. Scilicet sæc. XII contendebant abbates se exemptos esse a jurisdictione episcoporum Pampelonensium. Re Romam delata, illi causa cecidere, ut liquet ex bulla Clementis III an. 1188, item altera Cælestini III an. 1191. Utramque in extenso recitat Prudentius Sandoval [Catalogo de los Obispos de Pamplona. Pampilone 1614. Fol. 156 – 162.] . In priori asseritur [Ibid. fol. 158 verso.] , quod abbas Simeon occasionibus quibusdam assumptis, ad exemplar privilegiorum sancti Joannis de Pinna, sibi fecisset privilegia falsa confingi. Et rursus [Ibid. fol. 160 verso.] : Asseruit (abbas, nempe aliquis ex Simeonis successoribus) monasterium exemptionis libertate gaudere, ad quod probandum Alexandri II privilegium demonstravit, affirmans quod jam dicti prædecessoris nostri Alexandri III memoratorum privilegiorum confirmativum haberent… Protulit insuper ejusdem summi pontificis nomine quasdam litteras ad illustrem regem Aragonensem ab ipso directas, ut idem monasterium tamquam speciale beati Petri a Pampilonensi ecclesia tueretur, quarum utique literarum ex diligenti bullæ inspectione incontinenti cognovimus falsitatem. Et infra [Ibid. fol. 161 recto.] : Tandem privilegiis supradictis Alexandri II et Urbani II diligenter inspectis per bullam setam modumque bullandi, quasdam etiam incredibiles adjectiones in digtamine factas; et (per) comparationem privilegiorum eorumdem apostolicorum, quæ in Lateranensi archivio et aliis locis inventa fuerunt, et alios quam plures modos de ipsorum constitit falsitate. Quare pontifex Legerense monasterium pleno jure subesse pronuntiat Pampilonensi episcopo. Hæc utique satis declarant non omnimodam statim esse fidem adhibendam instrumentis tali in archivo latentibus. Denique opinatur Pellizerus [Advertencia segunda.] , sententiam Moralis funditus convelli ex verbis Annalium Bertinianorum cujus auctor sub hæc tempora florebat [Ibid. Conf. Perz, Monumenta Germaniæ, tom. I, pag. 442; item D. Bouquet, tom. VII, pag. 64.] : Anno DCCCXLVII Legati Abdirhaman regis Sarracenorum a Corduba Hispaniæ ad Carolum (Calvum) pacis petendæ fœderisque firmandi gratia veniunt, quos apud Remorum Durocortorum decenter et suscepit et absolvit. Bodo, qui ante annos aliquot (anno scilicet 838 [D. Bouquet, loc. cit.] , christiana veritate derelicta ad Judeorum perfidiam concesserat, in tantum mali profecit, ut in omnes christianos Hispaniæ degentes, tam regis quam gentis Sarracenorum animos concitare studuerit, quatenus aut relicta christianæ fidei religione ad Judæorum insaniam Sarracenorumve dementiam se converterent, aut certe omnes interficerentur. Super quo omnium illius regni christianorum petitio ad Carolum regem regnique sui episcopos ceterosque nostræ fidei ordines lacrymabiliter missa est, ut memoratus apostata reposceretur, ne diutius christianis illic versantibus aut impedimento aut neci foret. Notat itaque hunc in locum Pellizerus: Haberi non potest clarior exhibitio et temporis et rationum, quibus mota hæc persecutio fuit, quæ cœpit post annum 847, prout auctor est S. Eulogius; nec enim ullum exstat indicium alterius in christianos excitatæ tempestatis, nec ullius occurrit mentio martyris, nisi post mox dictum annum 850.
[7] [præferendus annus] Quæ quidem omnia satis, mea opinione, evincunt, Moralem esse lapsum, prout jam suspicatus erat Mabillonius: scribit enim ad annum 848 [Annales Benedictini, tom. II, pag. 636.] : Ad Legerense (monasterium) quod attinet, auctor est Morales, istuc ante sex annos (proinde anno 842) translata fuisse sanctarum virginum Nunilonis et Alodiæ corpora, nempe altero post anno, quam necem pro Christo pertulerant. Huc spectat testamentum a Garibaio relatum, quod rex Eneco Xemenones cum episcopo Guillesindo seu Wilesindo fecit in honorem sancti Salvatoris et sanctarum virginum Nunilonis et Alodiæ æra octingentesima octuagesima, XIV kalendas Julias. Et tamen Eulogius earum martyrium ad decennium differt. Nobis satis sit utramque proposuisse sententiam, tametsi Eulogii auctoris æqualis præponderat auctoritas.
[8] [Eulogianus est;] Est itaque mihi longe probabilius, passionem contigisse anno, quem habet S. Eulogius, nempe Christi octingentesimo quinquagesimo primo. Hunc etiam assumit D. Gregorius Perez in sua, non ita multos ante annos edita, ecclesiæ Pampilonensis historia: Jugulatæ, inquit [Historia de la Iglesia y Obispos de Pamplona, tom. I, pag. 41. Matriti 1820.] , fuere die jovis XXI (imo XXII ut infra videbitur) Octobris anno 851. Nec ab hac sententia me ullo removet modo, Vita SS. Nunilonis et Alodiæ, quæ mihi hisce diebus in manus venit et conscripta fuit exeunte sæculo XVIII a R. P. F. Raymundo ab Osca (Ramon de Huesca) capucino [Historia de la Santas Virgines y martires Nunilo y Alodia. Pampelone 1796.] , viro sane diligenti, ut infra elucebit ubi de loco martyrii tractabimus. Ad annum quod spectat, P. F. Raymundus adhæret Ambrosio Morales, atque authenticum censet diploma Garibaianum. In confirmationom suæ opinionis deinde addit [Ibid. pag. XII et seq.] : Constat Zumahilum, nomine Abderramani, Oscæ præfuisse, cum passæ sanctæ Virgines sunt; id vero non quadrat cum anno 851, quo Muza plures expugnavit urbes, inter alias Cæsaraugustam et Oscam. At enim nullo modo constat de anno hujus expugnationis. Benedictini ponunt annum 853 [Art de vérifier les dates, pag. 806.] ; quibus consonat Mariana, illam contigisse scribens anno altero post auspicatum ab Ordonio reguum [Historia Hispania, lib. I, pag. 290. Hagæ Comitum 1733.] : Ramiro autem successit Ordonius filius principio anni 831 [Ibid. pag. 286.] . Et Petrus de Marca circa annum 850: Incidit, inquit [Marca Hispanica, col. 324. Paris. 1688.] , in hæc tempora, quod de Muza duce refert antiquus auctor, Sebastianus Salmanticensis episcopus, quem ait a rege Cordubensi Abderramane palam deficientem incredibili celeritate occupasse Oscam etc. Nihil ergo certi quod ad annum hujus eventus pertinet habemus. Subdit P. F. Raymundus, frustra a Florezio impugnari Moralem, ex eo quod S. Eulogius circiter annum 848 Legerense monasterium visitaverit, nec tamen loquatur de SS. Virginum reliquiis, imo earum didicerit martyrium referente Venerio: nam, ait Raymundus, critici summæ auctoritatis, quales Pellicer, Marchio de Mondejar, Mayans, negant sinceram esse epistolam S. Eulogii, in qua agit de sua in præfato cœnobio commoratione; quod si etiam sincera esset, meris tamen ex conjecturis tantum Florezius peregrinationem illam adscribit anno 848, quam Morales et Moretus, similibus utentes conjecturis, ponunt anno 840. Unde concludit, argumentum adeo incertum non posse prævalere testimonio laudati diplomatis [Ibid.] . Et ego repono: Ast hoc ipsum diploma, adversus quod militant tot critici et argumenta, num ergo prævalere debet claro et manifesto S. Eulogii testimonio? Non igitur argumenta P. F. Raymundi talia sunt, quæ sententiam nostram labefactent.
[9] [et Translatio facta] Hoc autem posito evidens est deserendum quoque Moralem, ubi sanctorum corporum Translationem annectit anno diplomatis regis Aristæ, nempe octingentesimo quadragesimo secundo. Introductæ reliquiæ sunt in Legerense monasterium XVIII Aprilis anno 880 secundum opinionem magis fundatam. Ita Gregorius Perez [Historia de la Iglesia y Obispos de Pamplona, tom I, pag. 41.] , addens paulo inferius [Ibid. pag. 42.] : Diploma Inigui legitur datum 18 Aprilis era 880, ast poni debet anno, secundum meam chronotaxim, et etiam ut concordet diploma cum ætate, qua certius constat regnasse Iniguum seu Eneconem Aristam. Utut vero sit, ex verbis S. Eulogii efficitur, dum is scriberet, illam nondum fuisse factam: Ferunt tamen, inquit [Patrologia, tom. CXV, col. 776.] , quod illa virginalia cadavera in loco, quo ab ethnicis altis scrobibus magis abscondita quam humata sunt, signis et miraculis coruscant, et gloriam emeritæ consolationis virtutum efficientia tam fidelibus, quam gentilibus ostentant. Acta Translationis a Pellizero excusa et annotata (quæ et nos infra subjungimus) diserte tradunt, Translationem contigisse anno 880: Sed ille, qui Sanctis promisit: Capillus non peribit vestro de capite, nono currente anno post vicesimum a passione earum, jam longe lateque propagato per Hispaniam christiano nomine, inspirare dignatus est cuidam reginæ, nomine Oneca, ut sanctarum corpora Virginum perquireret sollicite etc. Ex his perspicue habemus SS. corporum inventionem et translationem referri ad annum ut dixi Christi 880, posito, ut supra, sanctas Virgines, martyrio coronatas anno 851: ita enim reperitur intercapedo viginti novem annorum, adeoque omnia inter se apprime cohærent.
[10] [anno 880] Ex adverso, chronologia Moralis cum actis Translationis nullo pacto componi potest. In his enim legitur, jam longe lateque propagatum per Hispaniam christianum nomen, quando Dominus inspirare dignatus est Onecæ, ut corpora perquireret. Porro id nullatenus obtinet, si passio contigit anno, ut vult Morales, 839, Translatio anno 842, ut habetur ex instrumento Garibayi. Monet generatim Mariana noster [De Rebus Hispaniæ, lib. VII, cap. 15. Tom. I, pag. 286.] : Abderrhamanus eo nomine secundus Cordubæ rex et Mahomad ejus filius, callido homines ingenio, rem superis æque et hominibus gratam facturos se existimabant, christianorum reliquiis a stirpe exscindendis; et ad stabiliendi imperii rationes pertinere in primis judicabant, si religionis dissidio sublato, uno societatis vinculo subditi omnes constringerentur. Alibi habet [De Rebus Hispaniæ, lib. VII, cap. 15. Tom. I, pag. 282.] : Alhaca Cordubæ rex obiit anno … salutis octingentesimo vigesimo primo… Abderrhamus … successit in regno; regnavit annis uno et triginta [Conf. Art de vérifier les dates, pag. 805.] . Mahomad, hujus filius et successor, extinctus est anno 886 [Ibid. pag. 806.] . Ast jam ab anno 866 solium Oveti conscenderat Alphonsus (hujus nominis tertius), cui, inquit Mariana [Ubi supra, pag. 292.] , præclaræ animi et corporis dotes, illustresque de hostibus triumphi Magni cognomen pepererunt. Ut facile intelligatur, ex his aliquem longe lateque propagando christiano nomini fidelibus locum fuisse ante Translationem, si hæc facta sit anno 880; non autem si anno 842, ut vult Morales. Sub initia quidem regni sui adversæ fortunæ fluctibus agitatus est Alphonsus [Mariana, pag. 292.] , rebellantibus adversus eum nonnullis, quos compescuit anno imperii primo. Quo in proximum evoluto,… Mauros, Legionem urbem obsidentes, rex ingenti copiarum strage multatos in patriam rejecit; simul christianæ ditionis fines proferendi ac ulciscendæ gentis efferæ et barbaræ cupiditate cum Vasconibus et Francis fædus ictum [Ibid. pag. 293.] . Exinde pluries Sarracenos intra proprios eorum fines fudit atque devicit [Biograp. universelle. Verbo: Atphonse III.] . Videsis, ad calcem hujus Commentarii, Acta Translationis, ubi in Annotatis alia quædam addimus in confirmationem hujus thematis.
§ II. Variæ eruditorum sententiæ expenduntur de loco Martyrii, quod contigisse probatur Oscæ in Aragonia.
[Locus martyrii varius apud varios:] Ad locum martyrii imo et nativitatis quod attinet, haud minor inter eruditos reperitur discordia. S. Eulogius scribit [Patrol. tom. CXV, col. 775.] : Didicimus in urbe Osca apud oppidum Barbitanum duas sorores virgines fuisse …, patre quidem gentili, matre vero christiana progenitas. Atque ex tota narrationis serie efficitur eas ibidem vel non procul abhinc passas. At Morales in textu Eulogiano, verbis in urbe Osca, subtituit in urbe Bosca, contra fidem, ut ipse fatetur, veteris exemplaris, ubi Osca non Bosca fuit [Ibid. col. 887.] . Cur id fecerit, explicat laudatus Morales ita [Ibid. col. 886 et seq.] : Mira est Breviariorum, ut vocant, in nominandis his oppidis varietas. Illud constat passas has duas Virgines fuisse non longe ab Najara urbe, in oppido qui nunc appellatur “Castro viejo,” quod latine Castrum vetus dicitur. Ibi sepulcrum sanctarum Martyrum ostenditur, ibidem sunt alia priscæ recordationis vestigia, et ibidem tamquam alumnæ et indigenæ summa totius regionis veneratione coluntur. Hoc omnino compertum et indubitatum possum affirmare. Nomina illa “Berbetanum” seu “Urbevetanum” et “Castro Bigeti,” quæ in breviariis nostratibus leguntur, ex Castro veteri videntur corrupta. Bosca quæ urbs fuerit, non possum explicare. In veteri exemplari Osca non Bosca fuit. Ego usitatum magis nomen reposui. Nam Oscam, remotam admodum in Aragonensibus urbem, non credo fuisse traductas sanctas Virgines. Rationes immutati textus, quas affert Morales, admodum leves sunt ne dicam vanæ prorsus. Hinc in Notis ad Patrologiam Mignianam merito legitur [Ibidem, col. 887. Nota a.] : Quod sic fuerit in veteri exemplari, nos penitus induxit, ut “Osca” non “Bosca” in textu posuerimus, quem parum recte Morales emendavit: nam præter vetustum Eulogii exemplar, quod eas Virgines Oscæ passas refert ex confessione ejusdem Moralis: omnes Martyrologi, præeunte Usuardo et agmen claudente Baronio, qui eas commemorant, idem confirmant. Ubi autem hæc sita fuerit Osca, variant auctores adhucque sub judice lis est. Alii decertant pro notissima Osca Aragonensi (Huesca); alii affirmare non ambigunt, Oscam, cujus Plinius meminit, circa urbem fuisse Tucci (hodie Martos) in regno Giennensi (Hispanice Jaen), aliis vero examinandum relinquunt, an hæc fuerit Osca Eulogii. Tres itaque sunt de loco martyrii, adeoque et nativitatis, sententiæ. Morales id contigisse asserit Najaræ, in Rovigia (quæ hodie pars est Castellæ veteris); sunt qui dicant Oscæ in regno Giennensi seu in Bœtica, hodie Andalusia; plerique stant pro Osca, urbe Aragoniæ insigni.
[12] [Morales id contigisse vult] Exordiamur a Morali. Notat eruditus Risco [España sagrada, tom. XXXIII, pag. 415 et seqq.] , nuspiam clarius probari quot quantasque subierint mutationes apud Hispanos urbium et regionum, civitatum etc. nomina, quam ex Actis SS. Nunilonis et Alodiæ. In Sanctorali antiquissimo monasterii de Cardenna, quod, jussu regis Philippi II, Ambrosius Morales eduxit ex Escuriali, legitur: Accidit autem in territorio Berbetano, juxta antiquissimum locum, qui dicitur Castro Bigeti, in villa Abosca esse duas Germanas etc., quæ quidem nomina jam adeo deformata sunt, ut ex iis solis nullomodo determinari queat, ubi sanctæ illæ Germanæ sive ortæ sive passæ sint. Id, ait Risco [Ibid. pag. 416.] , affirmo, summam me adhibuisse diligentiam in perscrutando, quid sibi proprie vellent voces Berbetano, Castro Bigeti et Abosca; quas nec in historiis nec in codicibus mss. antiquis uspiam reperire potui; ut per se voces illæ nihil juvent ad determinandum situs seu regionum loca. Addit: Ex textu S. Eulogii (quem citat juxta recensionem Moralis, ac proinde pro Osca legit Bosca) habemus quidem civitatem Bosca dictam, et circa eamdem oppidum, quod Barbitanum vocatur; ast utriusque vocis notitia alibi occurrit nulla. Hinc factum est ut scriptores Hispani, qui de SS. Nunilone et Alodia egerunt, coacti fuerint aliis ex fontibus earum patrium solum investigare. Vestigia autem adeo manifeste impressa reperiri putarunt in Rovigia (Hispanis Rioja vel Rioxa), regione Castellæ veteris, ubi Rucones populi [Baudrand. Novum Lexicon geographicum.] , ut sibi persuaserint non alio referendas voces a S. Eulogio et in Sanctorali Cardennensi usurpatas. Ita Morales, ut vidimus supra, in scholiis ad Memorialem Sanctorum beati Eulogii; item in Chronico [Lib. III, cap. 44.] . Unde nec dubitat ille, quin passio contigerit, in Castro veteri prope Najaram, vernacule Nagera.
[13] [Najaræ.] Iisdem vestigiis inhærentes, idipsum ante Moralem tradiderat Garibaius, quem Moretus noster putat [Annales de Navarra, tom. I, pag. 261.] , omnium primum pro hac stetisse sententia; Laurentius de Padilla, qui voces Barbetano vel Berbetano interpretatur Burevam seu Burebam (regiunculam Hispaniæ in Castella veteri [Baudrand. Ubi supra.] ), quam extendit usque ad oppidum antiquitus Bosca nuncupatum, circa Castrum vetus. Ita quoque Vaseus: In oppido Bosca, inquit [Apud Risco. Hisp. sagrad. tom. XXXIII, pag. 418.] , prope Nageram pro asserenda fide Christi gladio percussæ sunt mense Octobris sorores germanæ Nunilio et Alodia. Hos sequuntur Marieta, Mariana, Sandoval, Baillet aliique [Ibid.] . Subjungit insuper præfatus Risco [Ibid.] : P. Anguianus, eo loci oriundus, enumerans vestigia, quæ hactenus in vicinia urbis Najaræ cernuntur, illius martyrii, natas vult in vico Bezares (ad austrum Najaræ [Vide Atlas de l'Europe en 100 cartes, par Philippe Vandermaelen. Mappa 62.] ) qui sub Arabibus dicebatur Bosca: ibi enim in ecclesia parochiali habetur altare eisdem sanctis Virginibus dicatum; mulieres passim vocantur Nunilo et Alodia; quod idem obtinet in oppido Castri veteris. Atque ibidem tam constans de martyrio viget traditio, ut vel ipsi pueri tibi indicent locum in quo jugulatæ et raptatæ fuerint, sicut et scrobem in quem dejectæ latuerunt. Locus in quo capite plexæ sunt, dicebatur antiquitus Furcæ (las Furcas) ut et in breviariis legitur; hodie vocatur Horcajos. Existit etiam adhuc puteus ex quo corpora fuere extracta, et circa illum visitur fons a SS. Nunilone et Alodia dictus; fonti adjacet cella eremitica ab iisdem denominata; atque hinc factum est ut tum in Bezares tum in Castro veteri earum festivitas, cum solemni supplicatione celebretur die 27 Octob. et quidem ab immemorabili. (Confer dicenda, n. 22 – 25, ubi agetur de simili ecclesia in vicinia urbis Oscensis). Insuper videre est ibidem rivulum, qui, decurrens a Furcis (hodie Horcajos) usque ad præfatum puteum, apud indigenas Anfractus SS. Nunilonis et Alodiæ dicitur. Aliud præterea monumentum est antiqui cultus, monasterium scilicet illarum nomini, paulo post passionem erectum; cujus memoria occurrit in charta fundationis seu testamento regis Garciæ in favorem insignis monasterii S. Mariæ de Najara anno 1052. Yepes ait se nescire quo accurate loco assurgeret cœnobium; advertit tamen illud haud procul Najara stetisse, ut efficitur ex prædicta charta Garciæ, in qua rex ille enumerans hereditates quibus suum Najarense ditat monasterium, inter alia hæc habet: Hæreditatem sanctarum Nunilionis et Alodiæ. Scribit Argaiz situm fuisse inter vicum Castri veteris et Bezares, duabus leucis a Najara, in loco, qui Horcajos dicitur: nunc autem destructum est et conversum in cellam eremiticam juxta vicum Bezares, cujus incolæ sanctas Virgines conterraneas sibi credunt; conveniuntque cum vicario, qui monachus est S. Mariæ regiæ, ad sacrum in earum die festo. Atque hæc Risco [España sagrada, locc. citt.] , congerens quæcumque potuerit reperire faventiae traditioni Rovigiensi, secundum quam SS. Nunilo et Alodia illo in tractu et natæ et passæ perhibentur, quod Morales tamquam certum assumit.
[14] [ast perperam;] Hæc tamen per se aliud non efficiunt, nisi illo in tractu cultum SS. Virginibus ab antiquo redditum, cujus causa et principium non necessario desumenda sunt a corona martyrii eo loci adepta. Sunt enim alia multa quæ hujusmodi cultum inducere potuerunt, puta insignes quædam reliquiæ, beneficium a viro præclaro cælitus obtentum et his similia. Quod vero ad monasterium attinet, asseritur quidem, non vero probatur illud paulo post passionem fuisse erectum; nec voces hæreditatem SS. Nunilionis et Alodiæ manifeste monasterium denotant; vicum vero Bezares, sub Arabibus Bosca fuisse dictum, mera assertio est, nullo prorsus innixa testimonio. Imo generatim pater ille Mathæus de Anguiano haud multam meretur fidem, cum in sua Compendiosa historia Rovigiæ, tamquam sibi diserte faventes, teste P. F. Raymundo ab Osca [Historia de las santas Virgines y Mart. Nunilo y Alodia, pag. XXI.] , alleget S. Eulogium, Usuardum, martyrologium Romanum, sicut et Baronium; dum priores tres longe commodius imo certo explicantur de Osca Aragoniæ; Baronius vero tum in Notis tum in Annalibus locum martyrii silentio prætermittit. Præterea, ut animadvertit laudatus Risco [España sagrad. Ibid. pag. 419.] et ego infra quoque ostendam, vestigia ejusdem generis reperiuntur plura et clariora in Aragoniæ civitate Oscensi (Huesca) ejusque vicinia; imo talia sunt, ut illa ex his nata vel conficta pronum omnino sit suspicari. Cæterum inde est, quod quidam opinati sint, duo imo et tria ejusdem nominis paria SS. Virginum diversis in locis floruisse. Ast, inquit rursus Risco, sincerus veritatis amor et animus ab omni partium studio alienus cogunt me id diserte edicere: scilicet duas tantum innotescere SS. Virgines tali nomine vocatas, easque ex Aragonia oriundas, et martyrio coronatas Oscæ, ut evidenter demonstrabo in Tractatu de illa ecclesia, qui hucusque editus non est. Et, sed cum quadam restrictione, in Patrologia Migniana [Tom. CXV, col. 887 et 888. Nota a.] : Sententiam rejicimus Moralis ad Rucones sanctas Virgines ablegantis; sed inter Bœticos et Aragonenses litem dirimere non audemus. Simili locutione utitur Antonius Yepez [Coronica general de S. Benito, tom. IV, fol. recto 83.] ; at ipse dubius hæret Aragonenses inter et Rovigenses; addens tamen se de hac quæstione, utpote aliena a suo proposito, nolle disputare.
[15] [alii, nec meliori jure, in Bœtica] Sententia, quam secundo loco posuimus, tenet SS. Virgines passas Oscæ, ut scribit S. Eulogius; sed agi de urbe in Bœtica sita. Scilicet Ptolemæus, teste Bruzeno de la Martiniere [Dictionnaire géographique. Voce: Osca.] , duas distinguit urbes Hispaniæ homonymas: Alteram, Oscam Ilergetum, alteram Oscam Turditanorum. Prioris solum meminit Strabo: Versus Septentrionem ab Ilerda (Lerida) abest Osca stadiis DXL [Strabonis rerum Geograph. lib. XVII. Oxonii 1807. Pag. 220.] ; utramque recenset Baudrand [Novum Lexicon geog.] : Osca, urbs Illergetum … nunc Huesca, urbs Arragoniæ; Osca altera in Bœtica … nunc Huescar seu Guescar, in regno Granatæ et in confinio Murciæ, versus montes. Quod ad Oscam Ilergetum attinet, inter omnes convenit esse Aragoniæ urbem, hodie Huesca dictam; aliud est de Osca Turditanorum. Annotator S. Eulogii in Migniana collectione [Patrologia, tom. CXV, col. 887. nota a.] observat, fratres Mohedano (Raphaelem nempe et Petrum [Biographie universelle. Voce Mohedano.] ) affirmare quidem, ut supra diximus, Oscam, cujus Plinius meminit, circa urbem fuisse Tucci (hodie Martos) in regno Giennensi; aliis vero examinandum relinquere, an hæc fuerit Osca Eulogii. Est autem Martos urbs Andalusiæ antiquissima, Romanis Augusta-gemella-tuccitana; septemdecim milliaribus distans a Gienno urbe (Jaen) in occasum [Guibert. Dictionnaire Géographique.] ; dum Huescar ad latus oppositum, saltem triplo amplius abest ab eodem Gienno [Confer Atlas de l'Europe, par Philippe Vandermaelen, num. 83 et 84.] ; ita ut fratres Mohedani plurimum discrepent a Baudrando, qui, ut jam monui, præterea Plinium interpretatur de Osca Hergetum seu Aragonum: Populi Oscenses Plinio [Baudrand, tom. II, pag. 20. Isenaci 1677.] . Baudrando favet Carolus Spruner, qui paucis abhinc annis edidit tabularum geographicarum (septuaginta trium numero) volumen haud spernendum, atque spectans ad historiam medii ævi [Historisch-Geographischer Hand-Atlas, vom Anfang des Mittelalters bis auf die neueste Zeit von Dr Karl von Spruner. Gotha 1846.] . Tabula 35 exhibet Gothorum regnum in peninsula Iberica, regionisque statum ab anno Christi 477 ad annum 711, ubi paulo infra gradum lat. 38 et fere ad intersectionem gradus 15 long. ponitur Osca, cujus loco habetur Huescar in tabulis numm. 37 et 38; quarum altera Hispaniam delineat usque ad medium sæc. XIII, altera usque ad finem sæc. XV. Bruzenus vero notat [Dictionn. Géographique. Voce: Osca.] : Perperam prorsus editores Ptolemæi utramque Oscam ad unam eamdemque urbem, hodie Huesca dictam, referre: Osca Ilergetum, Huesca est, in Aragonia sita; Osca Turditanorum quærenda est alicubi in Andalusia. Quæ quidem notatio, inhærendo Ptolemæi libris, longe accuratior aliis est. Osca Turditanorum in Europæ Tabula II [Claudii Ptolemæi Alexandri Geographiæ libri octo græco-latini. Recogniti a Petro Montano. Francofurti 1605.] ponitur ad littus Occidui Maris, haud procul ab ostio Bœtis fluvii (hodie Guadalquivir), dum Huescar ad ejusdem fluminis caput satis prope accedit [Spruners, Atlas, num. 37.] ita ut Osca Ptolemæi ab hodierna urbe, Huescar dicta, tota, qua patet Andalusia, distet latitudine ab occidente in orientem. Perperam proinde Ptolemæi editor adscribit, recens Oscæ nomen esse Huescar [Ptolemæi geograph. pag. 36.] .
[16] [passas tradunt.] Atque hæc omnia satis ostendunt haud in comperto esse, quæ ad situm imo et ad nomen posterioris urbis spectant. Cæterum paucos habet secunda hæc sententia patronos, adversus quam mihi videtur decretorium ex S. Eulogio haberi argumentum. Scribit enim ille, ut supra jam reddidi, se passionem SS. Nunilonis et Alodiæ didicisse, referente Venerio Complutensi (Alcala-de-Henarez) episcopo. Jam vero non facile capio, qui Eulogius, Cordubæ degens, ac proinde haud procul a Martos imo et ab Huescar, didicerit quid in sua quasi vicinia gestum esset, referente Venerio, qui suam sedem habebat media fere via Cordubam inter et Oscam Aragoniæ, ac proinde septuaginta leucis Hispanicis et eo amplius a priori urbe morabatur. Non ergo admittenda videtur secunda sententia; remanet tertia juxta quam Passio contigit Oscæ in Aragonia, idque, ut supra monui, certum existimat Emmanuel Risco, nec immerito, ut ex sequentibus constabit numeris.
[17] [Passionem contigisse Oscæ in Ara gonia] Et re quidem vera in ejus gratiam militat primum textus S. Eulogii, quem aliter interpretari quam de Osca, Aragoniæ civitate, ipsa verba vix sinunt; unde et Morales, ut suam firmaret opinionem, pro Osca posuit Bosca, quamvis fateatur in originali haberi Osca [Risco. España sagrad. tom. XXXIII, pag. 420.] ; et alibi, haud meliori ductus ratione, legendum proponit Oca, quæ civitas tunc vel jam eversa erat, vel non pertinebat ad Mauros [Historia de las SS. Nunilo y Alodia, pag. XXI.] ; cæterum ipse Morales satis declarat sibi posteriorem hanc vocem haud multum probari [Ibid.] . Nec minus favet Usuardus, qui ad hunc diem annuntiat: In civitate Osca, sanctarum virginum Nunilonis et Alodiæ, quæ pro confessione Christi diuturna custodia maceratæ, ac capitali sententia punitæ, martyrium celebrarunt. Atque ita in textu puro [Sollerius. Martyrol. Usuardi, 22 Oct.] . Usuardi testimonium tanto majoris faciendum est, quod ipse cum altero monacho ejusdem S. Germani Pratensis nomine Odilardo, Parisiis Cordubam usque peregrinatus anno 858 sit, atque in itu et reditu plures dies substiterit Cæsaraugustæ, ubi facile didicerit quæ paucis ante annis Oscæ contigerant [Historia de las SS. Nunilo, etc. pag. XVI et seq. — Item Florez España sagrad. tom. X, pag. 387 et seqq.] , quæ dein martyrologio suo inseruerit. Cæterum ejus Annuntiatio apprime concordat cum S. Eulogii relatione. Atque hæc duo sunt testimonia omnino coæva, quibus novum accedit pondus ex pluribus aliis documentis mss. Nam, ut habet Moretus [Annales de Navarra, tom. I, pag. 281.] , Sanctoralia antiquissima Cardennense et Toletanum, item codex valde antiquus S. Eulogii, sicut et breviaria Pampelonensia et Legerensia unanimiter scribunt Oscam. Ita quoque antiquus codex Legerensis diserte memorat reliquias SS. Virginum delatas Osca ad monasterium fuisse industria Onecæ reginæ. Id ipsum confirmatur ex charta Petri primi Aragoniæ regis, data æra MCXXXV id est anno Christi 1097, in qua ita habetur: Hec est charta, quam facio ego Petrus, gratia Dei rex civitatis Oscensis, atque Aragonensium seu Pampelonensium princeps: dono atque concedo domino Deo et Redemptori nostro, sanctisque virginibus simulque martyribus Nuniloni et Alodie, quæ fuerunt pro Christo martyrizati in suprafata urbe, quarum corpora requiescunt … in cenobio Leierensi etc. [Hist. de las SS. Nunilo, etc. pag. XVII et seq.] .
[18] [probatur] Ex dictis num. 13 elucet, Ambrosium Morales suam de loco martyrii fundare sententiam in his aut similibus sanctoralis Cardennensis et breviariorum verbis: In territorio Berbetano, juxta antiquissimum locum, qui dicitur Castrum Bigeti, in villa Abosca; ipsumque eruditum Emmanuelem Risco fateri se vocum Berbetanum, Castrum Bigeti et Abosca non potuisse assequi significationem, cum illas nuspiam in historiis vel antiquis monumentis repererit. At enim, reponit P. F. Raymundus ab Osca [Ibid. pag. XXVIII.] , obtinet id quidem apud extraneos, minime vero apud nostrates scriptores: voces namque illæ Aragonensibus et familiares sunt et probe intelliguntur. Unde D. Vincentius Blasco de Lanuza tom. I historiarum Aragoniæ pag. 517, diserte tradit, Ahosca esse oppidum Adahuesca, Castrum Vigeti oppidum Alquezar media leuca illinc dissitum, territorium Berbetanum, seu ut habet S Eulogius Barbitanum, esse agrum Barbastri, quæ civitas Barbastro antiquitus dicebatur Berbetum [Ibid.] . Addit idem P. F. Raymundus, magna cum diligentia se inquisivisse, quid sibi vellent præfatæ voces, idque sibi manifeste constare, rectam veramque esse Vincentii Lanuzæ interpretationem [Ibid. pag. XXIX.] .
[19] [ex vocibus: Abosca.] Et primum quidem observat, oppidum Adahuesca in vetustis codicibus dici Ahuesca, Ahosca et Abosca; posteriorem vocem esse magis antiquam, ex qua ob apicum h et b similitudinem facile amanuenses fecerint Ahosca. Subdit dein se vidisse in archivo ecclesiæ Oscensis bullam originalem Innocentii papæ III, datam 27 Maji 1203, in qua pontifex limites Oscensis et Ilerdensis diœcesium determinans, priori assignat certum tractum præter ecclesias de Azlor, Alberola, Abosca et Colungo [Ibid. pag. XXX.] ; medius fere est vicus Abosca hodie Adahuesca inter tres alios, et una tantum leuca distat ab horum maxime dissito. Bullæ præfatæ executio commissa fuerat Petro archiepiscopo Tarraconensi, qui 19 Novembris ejusdem anni 1203, cum ecclesiæ hactenus Oscensi episcopo subjectæ recusarent submittere se Ilerdensi, litteras dedit comminatorias, quarum initium est: Petrus archiepiscopus Tarraconensis dilectis filiis, universo clero et populo ecclesiarum de Presinen, Peralta… Azlor, Abosca, Alberola atque Colongo salutem [Hist. de las SS. Nunilo etc. pag. XXXI.] . Rursus in archivo cathedrali reperitur charta renuntiationis anni 1192, in qua legitur: Villa quæ dicitur Abosca. In antiquo martyrologio ms. vox Adahuesca ponitur pro Abosca: XII Calendas Novembris (21 Octobris) passio sanctarum Nunilonis et Alodie sororum, que ex matre fideli in oppido Adahuesca orte sunt. Cum intelligibilem ætatem attigissent et instigationi perverse cujusdam parentis nollent acquiescere, jussu regis Zumelis Agareni Osce capite truncate sunt [Ibid.] ; eodem modo in breviario jussu DD. Petri Augustini edito anno 1547: Oppido, quod vulgo Adahuesca dicitur; et notat P. F. Raymundus, præsulem illum, qui eruditus erat, posuisse Adahuesca, ubi antea in breviariis legebatur Abosca, quod voces illæ synonimæ essent, et prior communius jam adhiberetur; ac denique concludit: Possem et alia plura congerere testimonia, quæ mihi præ manibus sunt, si hactenus allegata rem ad evidentiam usque non probarent [Ibid. pag. XXXII.] .
[20] [Castro Bigeti,] Sequitur Castrum Vigeti seu Bigeti (Hispanis namque V et b promiscue usurpari assolet), estque oppidum, quod Mauri ob Arcem munitam dixere Alcazar (eorum nempe idiomate Alcazar sonat latine Arcem [Diccionario de la Academia Española. Edicion abreviada, Paris. 1826. Confer Ducangii Glossarium.] ), nunc vero Alquezar scribitur. Antiquum tamen nomen non penitus intercidit. Sic in instrumento Petri IV habetur: Noverint universi, quod nos Petrus rex Aragonum … vendimus… Petro Jordani Durries… Castrum Vigetum et villam nostram de Alquezar et aldeas ipsius in nostro regno Aragonum situatum. Data est charta Cæsaraugustæ 5 Septembris 1357 [Hist. de las SS. Nunilo, etc. pag. XXXII.] . Item in instrumento regis Alphonsi V, die 8 Martii 1429: Castrum Vigeti Dalquezar, situm in regnum Aragonum, in terra Barbastri [Ibid. pag. XXXIII.] . Denique ex aliis mss. constat terram Barbastri fuisse vocatam territorium Berbetanum vel Barbutanum, in quo sitæ sunt villæ Adahuesca et Alquezar. Sic in Concordia, inita anno 1080 inter Garciam episcopum Aragonensem et Raymundum episcopum Rodensem, interveniente rege Sanchio, legitur: Omnis regio Barbutana … habens ex meridiano latere Castra, quæ vocantur Nabal et Salinas et Alquezar [Ibid. pag. XXXIV.] . Et iterum in quodam commentario ms. ejusdem sæculi XI: Quod modo dicitur Superarbium olim vocabatur territorium Berbetanum. Cum autem homines Superarbi perdidissent Barbastrum, a quodam monte quod dicitur Arbi, eo quod super eum starent Christiani, Mauri vocaberunt Superarbienses, id est super istum montem stantes. Modo vero vocare convenit eos Barbastrinos [Ibid. pag. XXXV.] . Hæc omnia latius vide apud sæpius laudatum P. F. Raymundum ab Osca, qui affirmat se præ manibus habuisse præfata documenta vel eorum transumpta legitima. Hoc autem posito, evanescit difficultas mota de loco tam originis quam passionis SS. virginum Nunilonis et Alodiæ. Vide Spruneri mappas [Historisch Geographischer Hand-Atlas. Gothæ 1846.] num. 37, ubi Insula Iberica exhibetur usque ad medium sæculum XIII, et notantur Alcuezar et Barbastro; item mappam num. 38, ab anno 1257 ad 1479, ubi: B. Castro et Barbastro.
[21] [et territorio Barbetano;] Hactenus dicta confirmantur ex Actis translationis, de quibus jam pluries supra; in illis agitur de Oscensi urbe et Oscha villa, ubi, ut observat Pellizerus [Advertencia sexta.] , clare distinguitur Osca (Huesca) in qua passæ sunt SS. Virgines a villa Ada-Huesca in qua natæ. Dein addit: Ad clivum Pyrenæorum, septem ab Osca leucis, jacet Ada-Huesca, media leuca ab urbe Alqueçar, quæ antiquissimum est Castrum Bigetum in territorio Barbetanum vocato. Concordat Didacus de Aynsa, Osca oriundus et patriæ suæ vindicans præclarissimas illas Martyres [Fundacion, excelencias, etc. de Huesca, lib. II, cap. 34 et 35.] ; refutat quoque Moralem, addens [Ibid. pag. 287 et seq.] , haud majoris momenti esse quod urget iste, nempe non potuisse ex loco tam dissito, qualis est Oscense territorium, reliquias transferri ad cœnobium Legerense. Quasi vero, exclamat Didacus, S. Stephanus non fuisset Hierosolymis translatus Constantinopolim atque hinc Romam. Cæterum inspicienti tabulas geographicas incurrit in oculos, non multo amplius distare a Legerensi monasterio Oscam quam Najaram, unde tamen translata vult sacra corpora Morales [Spruner. Hand-Atlas, map. 38.] .
[22] [cujus passionis vestigia tum in vico Adahuesca,] Vidimus supra num. 13, cultum, qui sanctis Sororibus exhibetur in Rovigia, præcipuum imo et unicum esse fundamentum sententiæ, quæ statuit illas ibidem passas. Ast pariter coluntur tum Oscæ tum in vicino territorio. In vico, ait Moretus [Annales de Navarra, tom. I, pag. 283. Conf. Didac. de Aynsa, Fundacion, etc. pag. 281.] , qui Araguesca seu Adaguesca dicitur, ab immemorabili spectatur domus, in qua natæ sunt SS. Virgines, quæ singulis annis, earum recurrente festo, ornari solebat, atque ab antiquo jam in ecclesiam fuit conversa, et quidem sub earum invocatione, idque, ut asserit P. F. Raymundus [Historia de las de SS. Nunilo, etc. pag. XXXVII.] nixus traditione locali et charta ms. in archivo ejusdem vici, statim atque a Maurorum jugo regio illa fuit erepta. Intra ecclesiæ septa habetur puteus, idem, ut fertur, qui in domo erat, ad quem frequentes et imponderabili cum devotione conveniunt non incolæ solum, sed et circumfusi agri fideles, nec sine indultis cælitus beneficiis. Certe Petrus Los-Certales, sacerdos et sacrista illius ecclesiæ, scripta reliquit miracula omnino quatuordecim, quorum se affirmat fuisse testem [Ibid.] . Cum ecclesia parochialis extra oppidi Adahuesca muros exurgeret, aliam incolæ ædificarunt juxta ecclesiam SS. Nunilonis et Alodiæ, quæ et ipsa hac occasione renovata fuit. Opus perfectum anno 1772 est, et quidem ita ut ambæ sacræ ædes sibi jungerentur: unde ecclesia SS. Virginum jam est quasi magnum aliquod sacellum ecclesiæ parochiali annexum, in quo tamen cultus ecclesiasticus exercetur separatim: in altari servantur illarum reliquiæ, et in parietibus cernuntur picturæ vitam, martyrium, sepulturam et translationem exhibentes [Ibid. pag. XXXVII et seq.] . Atque hæc ita P. F. Raymundus testis de visu, additque in castro de Alquezar ostendi adhuc carcerem, ex quo, ut fert constans traditio, ambæ Germanæ deductæ ad judicem sunt. Notat quoque Didacus de Aynsa, feminas in oppido Adahuesca passim Nunilonem et Alodiam vocari [Fundacion, etc. pag. 281.] , testaturque [Ibid. pag. 290.] , ad instantiam Hieronymi Claveria archidiaconi ecclesiæ cathedralis Oscensis, concessisse Clementem VIII anno 1604 indulgentiam plenariam singulis fidelibus, qui die SS. Virginibus sacro, adirent earum in Adahuesca domum, in ecclesiam, ut diximus, conversam.
[23] [et colle SS. Martyrum,] Alio deinde in loco fuse agit [Ibid. pag. 604 – 606.] de colle SS. Martyrum nuncupata. Scilicet secundo ab urbe Osca lapidis jactu, ex adversa Isuelæ fluminis ripa assurgunt binæ colles, parvo ab invicem disjunctæ intervallo: altera vario dicitur nomine: Collis seu Podium Zumac vel Cimac, a corrupta voce Zumahil, qui, dum SS. Nunilo et Alodia passæ sunt, Oscæ præerat; Furcarum, quod ibidem essent furcæ seu patibula, quibus capitis damnati appendebantur [Fundacion, etc. lib. II, cap. 35, pag. 286.] ; sanctarum Martyrum, quod eo, post consummatum martyrium, ambæ SS. Virgines, jussu tyranni, translatæ fuerant atque ibidem, terræ aliquatenus mandatæ, per dies aliquot remanserant. Deinceps postremum illud nomen colli fuit communius assertum. Altera collis vocatur Podium Sanctii (el Pueyo de Sancho), quod rex ille, urbem anno 1094 obsidione cingens [Ibid. pa. 32.] , hic castra posuerat. Inter utramque collem, præfatus rex Sanctius ædificavit ecclesiam in honorem Jesu Nazareni et SS. Virginum Nunilonis et Alodiæ [Ibid. pag. 605.] . Quod tamen intelligendum, non quasi ipse ædem perfecisset, cum sub initio obsidionis sagitta percussus occubuerit 4 Junii ejusdem anni [Ibid. pag. 35.] ; ast condendam decrevisse, mandatique sui executionem reliquisse filio et successori suo Petro, qui urbem expugnavit [Ibid. pag. 33 et seqq.] . Quæ de ecclesia diximus habentur quoque in charta regis Joannis II, data 4 Maji anni 1478: Relatione fidelium accepimus, quod ecclesia sanctarum Nunilonis et Alodiæ, sita in podio de Cimach extra muros nostræ civitatis Oscæ, in qua dum prædictæ Virgines in humanis agerent proprium larem habebant (nec repugnat eas tum Oscæ tum in villa Adahuesca domum habuisse vel incoluisse), multa floruit religione multisque miraculis extitit perlustrata, quam gloriosus rex Sancius proavus noster memoriæ immortalis, in obsidione dictæ civitatis contra paganos, in honorem Jesu Nazareni et earumdem Virginum mire construxit cum hospitali eidem ecclesiæ conjuncto, in quo peregrini, horfani et pauperes multi reficiebantur. Hactenus charta seu Privilegium Joannis II [Ibid. pag. 605.] . Erat etiam in dicta ecclesia sodalitium seu confraternitas sub titulo Jesu Nazareni, SS. Nunilonis et Alodiæ atque SS. Agathæ et Barbaræ. Anno 1328 reædificata fuerat ædes illa sacra, ut efficitur ex testamento D. Raymundi Acuti (22 Maji, mox dicto anno): Item instituo et ordino duodecim presbyteros seculares in ecclesia beatarum virginum Nunilonis et Alodiæ, Agathæ et Barbaræ, quam ego construxi seu construi feci; quorum presbyterorum duodecim unus sit Prior, et alii serviant et celebrent in dicta ecclesia perpetuo horis diurnis pariter et nocturnis pro anima mea et meorum etc. [Ibid.] . Altera rursus indicatur reædificatio seu instauratio, facta sumptibus et industria præfati sodalitii.
[24] [ubi ecclesia et hospitium;] Denique scribebat Didacus de Aynsa circiter annum 1619: Ecclesia ista cernitur nunc in illa forma, qua a Sodalitio fuit donata. Altare majus antiquissimum est, totamque refert passionem SS. Martyrum Nunilonis et Alodiæ. In altaris summo habetur Crucifixi imago, haud minoris antiquitatis [Ibid. pag. 606.] . Sanctuarium hoc utpote fundatum, ab eorum prædecessore Sanctio, summo perpetuo fuit regibus Hispaniæ in pretio, magnisque auctum privilegiis, nominatim a Joanne II anno 1478 et Ferdinando catholico anno 1510, prout efficitur ex plurimis instrumentis. In hospitio ejusdem ecclesiæ peregrini triduo sustentabantur, unde inferre licet, inquit Didacus de Aynsa, eos frequentes accurisse. Nunc illud obtinet festis diebus SS. Virginum nostrarum, S. Agathæ et S. Barbaræ, et præcipue Inventionis S. Crucis. Festa celebrabantur a clericis Sodalitii, qui quinque (nec plures) erant numero in honore quinque vulnerum Christi, atque omnes sacerdotio initiati. Residet nunc in ecclesia eremita [Ibid.] . Hæc paulo latius desumpsimus a teste oculato notoque, ut appareat vestigia Oscensia saltem æque esse clara, quam alia illa ex P. Anguiano (teste haud valde gravi) recitata num. 13. Atque hæc Didacus de Aynsa lib. IV cap. 20. Dixerat autem lib. II cap. 35 [Ibid. pag. 285.] : In colli sanctarum Martyrum (el tocal de las Martires) habetur, ut inferius dicam lib. IV, cella eremitica, eaque valde antiqua, ipso in loco, ubi depositæ fuerant SS. Nunilo et Alodia, ad quam solebant singulis annis, die 21 Octobris, per modum supplicationis accedere clerus tum majoris ecclesiæ, tum parochialium, sicut et universa civitas. Quod licet ab anno 1603 factum amplius non sit, nihilominus perseveravit in populo devotio, ita quidem, ut vix quisquam in urbe reperiatur, qui dicto die ad eremum SS. Nunilonis et Alodiæ non accedat. Denique ad finem sæculi elapsi scribebat P. F. Raymundus [Historia de las SS. Nunilo y Alodia. Edit. 1796. Pag. XXVI.] , ecclesiam SS. Virginum esse valde pauperem, atque commissam custodiæ alicujus eremitæ, imo et ruinæ proximam. Faxit, inquit, Deus ut in corde devotorum SS. Virginibus excitetur desiderium reparandi monumentum, quod in perpetuum stare deberet.
[25] [tum in ipsa urbe Osca reperiuntur.] In ipsa autem civitate, in quam ex præfata colle, paucis post necem diebus, leguntur sacra corpora jussu Maurorum delata, subsistit adhuc puteus, cui injecta atque lapidibus obruta biennio fere latuerunt; quem videre est in parochia S. Petri, e regione ecclesiæ a S. Salvatore dictæ [Fundacion, etc. pag. 286.] . Anno 1603, sumptibus civitatis Oscensis, nova ornamenta puteo superimposita sunt, speciatim imagines utriusque sanctæ Virginis et Martyris, addita metrica inscriptione, qua monetur lector, locum istum sanguine SS. Nunilonis et Alodiæ tinctum, quæ ex natali suo vico venerunt Oscam, mortem pro Christo obituræ. Confer P. Raymundum, qui fuse hæc omnia explicat [Historia, etc. pag. XXIV.] , addens [Ibid. pag. XXV.] D. Vincentium Novella, sanctæ ecclesiæ Oscensis doctoralem, quo pretiosum adeo monumentum posteris impensius commendaretur, curasse anno 1791 ut illius frons renovaretur ex lapide quadrato cum epigrapha: In hoc puteo fuerunt gloriosa corpora sanctarum Nunilonis et Alodiæ. Passim fideles aquas ejus devote et cum fiducia bibunt. In eadem platea, haud procul a præfato puteo, et quidem in ipso martyrii solo ædificata ecclesia est in honorem Salvatoris et SS. virginum et martyrum Nunilonis et Alodiæ, idque factum suspicatur Aynsa brevi post ereptam e Maurorum jugo civitatem; illius tamen ecclesiæ primum mentio clara invenitur anno 1226 [Ibid. pag. XXII.] . Sequiori ævo reædificata fuit, tituloque Salvatoris et SS. Virginum additus quoque titulus S. Stephani protomartyris; quæ temporibus Didaci de Aynsa, sæculo nempe XVII reparata, nostris vero diebus, inquit Raymundus [Ibid pag. XXIII.] , propterea quod, deperditis annuis censibus, jam non satis decenter divinis in ea operari liceret, conversa in scholam puerorum est, ubi et ego et plerique Oscenses ab annis triginta primas didicimus litteras. Videre tunc adhuc erat altare majus, pulpitum et sacella sex, tria nempe ab utroque latere. Denique D. Franciscus Puey coemit anno 1766 locum illum, in quo erexit aliquot domos et oratorium publicum dedicatum Salvatori et SS. VV. Nuniloni et Alodiæ, hæredibusque suis injunxit, ut singulis annis celebrari ibidem curarent missas triginta tres idque solemnioribus diebus [Historia de las SS. etc. pag. XXIII.] . Totam hanc disputationem concludit Didacus de Aynsa [Fundacion, etc. pag. 291.] testimoniis ex breviario Oscensi et Pampelonensi desumptis. In priori, edito anno 1547, habetur: In territorio Berbetano, juxta antiquissimum locum qui dicitur Castrum Vigetum, oppidum, quod vulgo Adaguesca dicitur, duas Germanas a patre, ut creditur, infideli parvulas derelictas, a matre vero christiana, ab infantia in fide Christi eruditas, quarum major Nunilo, minor vero Alodia dicebantur etc. In altero autem, edito anno 1588 et approbato a Sixto V. Anno præcedenti, legimus: Nunilo et Alodia sorores, non longe ab urbe Osca, nobilibus parentibus, sed patre gentili, matre vero christiana ortæ etc. Quas quidem Lectiones proprias, sicut et alias particularium Sanctorum recudendas curavit, cum nova approbatione Pauli V, episcopus Oscensis Belenguer de Bardaxi anno 1614. Mihi non solum probabilior est sententia, quæ statuit SS. Virgines in Aragonia et natas et passas, sed illam omnino certam habeo.
§ III. Confutatur Tamayus de Salazar, tria paria seu Bigas statuens SS. Virginum cognominum.
[Tamayus tres ejusdem nominis Martyrum bigas effingit;] Actis translationis, a Pellizero editis, manu sua adscripsit Papebrochius: Tamaius… ex ridiculis fundamentis tria paria effingit; alii duo ponunt, ut supra innuimus num. 14. Et re quidem vera scribit Tamayus [Martyrologium Hispan. 18 April.] : Apud nostros tres bigas hujus nominis martyres deprehendo, si P. Bivario credimus, qui etiam easdem diversis temporibus invenit, hisce verbis: “Priores ante annum Christi DCCXIV seu Hispaniæ vastationem; post has anno Christi DCCCLI, juxta Eulogii testimonium alias; postremas vero ad annum Christi DCCCCL, quod Luitprandus fere vidit, adstruendas non ambigo.” Sed et Julianus easdem ipse bigas profitetur hac serie: “In pretio sunt SS. Virgines Nunilo et Alodia, virgines et martyres, quarum cognominum quædam longe ante eversionem Hispaniæ (quod utique non concordat cum Laurentio Ramirez); quædam sub Mauris anno DCCCXLVIII; quædam anno circiter DCCCCLI passæ creduntur. Quasdam Osca Bœticæ; quasdam Tritium patronas habet; quasdam Osca Aragoniæ.” Quam leviter hæc asserantur, jam ex supra dictis haud obscure elucet clariusque efficitur ex ipsis probationibus quas ibidem subjungit Tamayus [Pag. 697 et seq.] . Prima deducitur ex Canonica S. Petri de Taberna, in qua legitur: Consecravit (Bentius Cæsaraugustanus episcopus) etiam altare in honorem S. Stephani protomartyris, in quo reposuit duos digitos de corpore ejusdem martyris; … et caput S. Nunilonis et spatulam S. Alodiæ. Ecce, ait Tamayus, jam harum Sanctarum memoria et Reliquiarum translatio Cæsaraugusta ad cœnobium Tabernense ad annum DCCXIV, quo Hispanicum accidit excidium; qua expresse comprobatur ecphrasi opinio Juliani dicentis: “Quædam ante eversionem Hispaniæ [Ibid. pag. 697.] .”
[27] [prima deducitur ex Canonica S. Petri de Taberna,] Tota igitur assertio nititur testimonio Canonicæ, quæ scriptio est caractere antiquo seu gothico exarata, atque in monasterio Pinnensi S. Joannis apud Aragones asservata. Scilicet monachus quidam, ut habet Briz Martinez [Historia de S. Juan de la Peña, lib. II, cap. 20, pag. 353 – 358.] , nomine Balastutus, (latine Belascutus [Tamayus, ubi supra.] ) senio et morbo fractus, jamjamque moriturus circumstantibus fratribus, jussu abbatis Davidii, enarravit quæ memoria tenebat; alter ex monachis scripto excipiebat quæ a moriente dicebantur; atque hinc nata Canonica est. Subjungit Brizius: Fateor hominem infirmum atque ætatis adeo provectæ errare in nonnullis potuisse, præcipue ubi agebatur de rebus gestis ante sua tempora; certumque est eum nomina quorumdam prælatorum reddidisse præpostere. Quæ quidem indulgentius scripsit Brizius, sibi probabiliter cavens ne nimium deprimeret scriptionem, quæ in monasterio, cujus ipse simul et abbas et historiographus erat, servabatur. Certe Hieronymus Blancas, sinceræ, ut habet Papebrochius [Acta SS. 29 Junii, pag. 439.] , et antiquæ fidei scriptor, qui multis agit de hac Canonica [Aragonensium rerum commentarii. Hispania illustrata, tom. III, pag. 579 et seq.] , severius fert judicium. Postquam enim recitavit quæ spectant ad brachium S. Petri apostoli [Confer Papebrochium. Acta SS. loc. cit.] , quod cum aliis reliquiis, (in specie capite S. Nunilonis et spatula S. Alodiæ) Bentius Cæsaraugustanus episcopus narratur fugiens detulisse in ecclesiam S. Petri de Taberna, subjungit laudatus Blancas [Hispania illust. tom. III, pag. 579 (bis).] : Quibus quæ fides adhibenda sit, affirmare non ausim… Tot autem Sanctorum reliquias, et quod magnum est, S. Petri apostoli brachium ad nos umquam allatum stupesco, tamdiuque (si ita est) in eodem Tabernæ monasterio asservari; cum tantæ rei nullam memoriam, neque in priscis annalibus, neque in posterioribus tum nostris tum etiam externis inveniamus. Audio tamen, dum hæc scribo, in Ovarræ monasterio, cui dictum Tabernæ monasterium attributum fuit, brachium quoddam in maximo honore haberi, sub nomine S. Petri eremitæ non autem apostoli. Fortasse a nominis similitudine ortus est error. Scribit quoque Papebrochius in notis margini appositis [Acta SS. Ubi supra.] : Incredibilis videtur modus, quo se dicunt Aragones accepisse brachium S. Petri. Dubitat de eo etiam Hieronymus Blancas etc.
[28] [quæ nullius esse auctoritatis] Postea eruditus vir Emmanuel Risco ex professo egit de Canonica [España sagrada, tom. XXX, pag. 131 – 137 et pag. 198 – 203] . Cum enim ex hac inserti fuissent catalogo episcoporum Cæsaraugustanorum Cyriacus et Bentius, in Tractatu de illa ecclesia, indagandum fuit quo jure id obtineret. Utrumque perperam intrusum pronuntiat Risco, ipsam autem Canonicam asserit esse supposititiam, pluribusque sæculis recentiorem ætate, quam ei affingunt; scriptam vero ab homine rerum historicarum prorsus ignaro, qui tempora et personas resque gestas pro suo arbitrio cudit [Ibid. pag. 202.] . Atque imprimis reprehendit vir eruditus Blancam et Brizium [Ibid. pag. 198.] ; illum, quod recitando Canonicæ textu ea suppresserit, quibus suspectus reddi posset; hunc, quod synoptice colligens quæ in toto textu continentur, artificio sit usus. Unde non dubitat utrumque alicujus dissimulationis reos dicere. Josephus Pellizerus omnium primus Canonicam integre publici juris fecit in initio Annalium suorum. Præterea multum abest ut constet de antiquitate illius scriptionis. Ait quidem Hieronymus Blancas [Hispania ill. pag. 579 (bis).] : Affirmabo autem nimis vere, me ita ea omnia exarata invenisse in dicto pervetusto codice Pinnatensi, antiquis litteris atque adeo veteri pergameno descripta. At vero, reponit Risco [España sagr. pag. 200 et 201.] , scriptura ab illis auctoribus (Blanca et Brizio) producta et lecta, transumptum seu copia est, exarata anno 1415, ut constat ex ipso Canonicæ codice; unde et jure merito concludit, frustra scriptores illos antiquitatem originalis manuscripti commendatam velle ex pergameno, quod præ manibus habuerunt. Denique titulus Canonicæ est hujusmodi: Ex pervetusto codice S. Joannis de Pinna, pergameno litteris antiquis descripto hic habetur Canonica S. Petri de Taberna [Ibid. pag. 201.] . Porro cum ex Brizio habeamus, manuscripta monasterii S. Joannis de Pinna, sub initium fundationis, incendio consumpta fuisse, non facile capitur quo ex originali descriptum fuerit transumptum supra laudatum. Quod si, infert præterea Risco, originale illud manuscriptum supersit, ut quid Brizius aliique non illud potius laudant, quam merum transsumptum sæculo decimo quinto confectum?
[29] [demonstratur;] Altera ratio quæ suspectam reddit Canonicam, plurimæ sunt hallucinationes manifestæ in ea passim occurrentes, quas vide apud Risco loc. citt. Tandem non est hic prætermittendum quod scribit S. Braulio, Cæsaraugustanus episcopus ab anno 631 ad annum 651 [Ibid. pag. 142.] dimidio proinde sæculo ante Bentium ex ipsius Brizii sententia, respondit Jactato presbytero: De reliquiis vero reverendorum apostolorum, quas a nobis flagitastis vobis debere mitti, fideliter narro, nullius martyrum me ita habere, ut quæ cujus sint, possim scire. Prædecessorum et dominorum meorum sententia fuit, ut quia passim aut furtim, aut etiam inviti ipsi et coacti multorum charitate, ex his, quas habebant, aut dare aut carere cogebantur, cunctorum notitiæ ne ullius pateret indicium, tituli tollerentur et sub uno conclavi mitterentur. Reservatæ sunt tamen admodum septuaginta, inter quas illæ, quas quæritis, minime reperiuntur. Ex his, Risconis opinione [Ibidem.] , iterum suspecta fit Canonica, plurimorum nomina reddens Sanctorum, quorum reliquias secum prætensus Bentius Cæsaraugusta fugiens asportavit. Sed quidquid de hoc postremo sit argumento, hactenus dicta satis efficiunt nullius auctoritatis censendam Canonicam, ac proinde vanam Tamayi esse primam SS. Martyrum ejusdem nominis bigam.
[30] [item tertia rejicitur,] Secundam Bigam præbet Tamayo S. Eulogius. De hac nullus est qui dubitet. Tertiam subministrabit Luitprandus, qui per hæc tempora vitam ducebat, et suo Chronico apud Ramiresium hanc addidit memoriam, scribens: “Nunilo et Alodia hoc anno (DCCCCLI) patiuntur, me vivente, in Castro Vergeti, id est Castellon, in castris Vinariis in Batestania.” Quod repetit in Adversariis, licet in anni consignatione in utriusque codice mendum insit. Ita Tamayus [Martyrologium Hispan. 18 April. pag. 697.] , quem alibi probavimus veteratoribus annumerandum, una cum suo Luitprando aliisque. Addit [Ibid.] : Istorum opinioni favet Vasseus in Chron. ann. 950. Et re quidem vera scribit ille ad præfatum annum [Hispania illustrata, tom. I, pag. 719.] : In oppido Bosca prope Nageram pro asserenda fide Christi gladio percussæ sunt, mense Octobri, sorores germanæ Nunilo et Alodia, quarum corpora dicuntur in Italiam delata, Bononiæ adservari. Breviarium Hispalense dicit sequenti anno (scilicet 951) passas. Cum vero Vasæus ad annum 850 nihil dicat de aliis martyribus ejusdem nominis, pronum est concludere eum illas SS. Virgines sæculo decimo posuisse, quæ sæculo præcedenti martyrium subierant. Præterea verba: In oppido Bosca prope Nageram, satis declarant non agi de diversis. Cæterum Vasæum hic hallucinari, evidenter efficitur ex iis quæ proxime præcedunt ad eumdem annum 950: Pro fide Christi Cordubæ passi sunt Aurelius, Georgius, Felix cum uxoribus Natalia, Crescentia et Liliosa. In oppido Bosca etc. Nullum porro potest subesse dubium quin iidem hoc loco memorentur, qui apud S. Eulogium cap. 10 lib. II Memorialis Sanctorum, cujus sequens est titulus: De sanctis martyribus Aurelio, Felice, Georgio, Sabigothone et Liliosa [Patrologia Mign. tom. CXV, col. 777.] . Hi autem certo certius sub idem tempus passi sunt, quo SS. Nunilo et Alodia a S. Eulogio laudatæ.
[31] [et expenditur prætensa reliquiarum Bononiam,] Quod autem spectat ad cultum et translationem Bononiensem, Vasæo consonat Brizius: Martyres, inquit [Historia de S. Juan de la Peña, pag. 182.] , duæ Rovigienses, quamvis ejusdem nominis, diversæ sunt ab Oscensibus; illarum corpora quiescunt Bononiæ in Italia. Ast apud Italos nullam harum reliquiarum invenio mentionem; nec in Ferrarii catalogis [Catalogus SS. Italiæ; item Catalogus general.] , nec in Caroli Sigonii libris sive de Historia Bononiensi [Opera, tom. III. Mediolani 1733.] , sive de ejusdem urbis episcopis [Ibid.] ; nec in Ughello [Italia sacra, tom. II.] , nec in quinque voluminibus Joannis Baptistæ Melloni de sanctis Bononiensibus [Atti o Memorie degli nomini illustri in santita. Bononiæ 1786.] , nec in dictionnario Cajetani Moroni, hisce annis edito, ubi ad voces: Nunilone et Alodia, ne verbo quidem indicatur cultus vel translatio Bononiensis [Dizionario de erudizione storico-ecclesiastica. Venetiis 1840 – 53.] . Auctor propendet in placita Ambrosii Morales, dubius tamen hæret circa annum martyrii. Cæterum rem speciali haud subjicit examini. Unde ob id solum a nobis hic laudatur, ut constet eum, quamvis in ditione pontificia degens et scribens, nuspiam audivisse reliquias sanctarum Virginum nostrarum vel aliarum ejusdem nominis asservari Bononiæ. Insuper nec Vasæus nec Brizius dicta sua ullo firmant argumento. Insinuat Baillet [Vies des Saints, 22 Oct. pag. 347.] a Vasæo primum hanc aliqualiter invaluisse traditionem; perperam tamen, si fides Tamayo sit, qui et ipse rejicit translationem illam: Quid, inquit [Martyrologium Hispan., 18 April. pag. 698] , dicemus de opinione Joannis Vasei, qui pleno ore fatetur corpora sanctarum virginum Nunilonis et Alodiæ in Italiam fuisse delata, Bononiæque adservari? Quod et probavit P. Bivarius apud Laurentium Ramirez, ad hoc asserendum motus, ut ipse indicat, ex relatione Juliani, Adversar. 294 fol. 66, ubi hæc formalia verba in editis leguntur, postquam de triga hujusmodi sanctarum Virginum periodum fecisset: “Ferunt priores (Virgines) Bononiæ passas et ibi servari earum corpora.” Ab hoc crederem Vasseum etiam suam sententiam accepisse, prout et P. Joannes Mariana a Vasseo, et ab his subsequentes scriptores… Fateor me verba Juliani superius relata concoquisse, donec ms. codicem Juliani evolvens, in locum præfatum incidimus, qui absque nota numerali apud me est, et ibidem isthæc verba perlegi: “Ferunt priores (virgines) Banianæ passas, et ibi servari earum corpora.” Quibus discussis, iterum velut oscillo suspensus jactor, et quæ Baniana sit perhorresco; donec Ptolemæi geographiam contuens, inter Turdulorum populos Bœticæ Banianam, græce Βανιάναμ, perlegi hac serie: “Cæcila, Baniana, Corduba etc… Quo Ptolemæi textu innixus, suspicor olim apud hanc urbem martyrio sanctas Virgines coronatas et inibi tumulatas; illas scilicet, quæ vetustiores habentur, ante Hispaniæ cladem, quarum reliquias Cæsaraugusta in cœnobium Tabernense Bentius illius urbis episcopus transtulit.” Hactenus Tamayus, secundum quem nativus translationis Bononiensis fons lateret in scriptis Juliani. Porro nullam hic meretur fidem. Atque idem judicium esto de aliis a Tamayo citatis auctoribus, adeoque et de ipso Tamayo, ut diximus supra in Actis S. Melloni Comm. præv. num. 2 et alibi [Tom. VIII Octob. in Actis S. Verani, pag. 454.] .
[32] [translatio.] Ad Franciscum Bivarium, ord. Cisterciensis, quod attinet, ita ejus ad Dextri chronicon Commentaria et Apologeticum perstringit Nicolaus Antonius [Bibliotheca nova, tom. I, pag. 407.] : Ut multa præ se argumenta eruditionis ferunt, quod auctoris sui famam semper tuebitur ne illi non sua crimina noceant; ita ei cessisse parum feliciter quotidie magis planum redditur iis, qui malignitatem agri, tam operose ab illo exculti, jamque apud optimos veri censores perpetua sterilitate damnati, serio contemplantur. Id unum in laudatis supra Tamayi verbis alicujus est momenti, quod Banianam, Turdulorum urbem, in memoriam vocet. Nec enim absurda foret conjectura, ex Baniana, ob apicum similitudinem, confictam fuisse Bononiam. Reapse Ptolemæus illius urbis meminit lib. II. cap. 4 [Geographiæ libri octo græco-latini, recogniti a Gerardo Montano, pag. 35. Francofurti 1605.] : Turduli, in quibus urbes mediterraneæ: Setia… Cœcila, Baniana, Corduba Urbs (Κορδύβη μετρόπολις); ut mirer hanc prætermissam a Christophoro Cellario, ejusque editore et annotatore Conrado Schwartz [Notitia orbis antiqui, lib I, cap. 1, sect. 2. Ubi de Bœtica, pag. 65 – 79.] . Ex tabulis seu mappis Ptolemæo additis [Geographiæ libri, etc. Ad calcem Europæ, II Tabula.] videre est Banianam Corduba paucis abesse milliaribus, positasque ambas urbes ad idem fluvii Bætis (hodie Guadalquivir) littus; dum oppidum Martos (confer num. 15) in adverso littore notabiliter longius Corduba distat [Spruner, Atlas num. 37.] . Denique huc spectat epistola ex archivo Legerensi, scripta quondam ad abbatem illius monasterii a beneficiario vici Adahuesca nomine Petri Los-Certales. Data est epistola die 6 Octobris 1737, cujus apographum misit mihi ex Hispania P. Andreas Artola S. J. Rogat suppliciter laudatus beneficiarius abbatem, ut dignetur inquirere de prætensis (falsas enim illas habet Petrus Los-Certales) reliquiis Bononiensibus: nam id, inquit, tam regii vestri monasterii quam ecclesiæ meæ interest. Hic vero nemo est, qui vel minimam cum civitate Bononiensi communicationem habeat; dum apud vos, spectata monasterii vestri celebritate, suppetunt utique adjumenta haud pauca, quibus facile obtineri a Bononiensibus queat informatio de hujusmodi reliquiis, et simul apographum authenticum instrumentorum, si quæ exstent. Et additur: Cum spes sit, fore ut diœcesis Herdensis instet apud sanctam Sedem ad impetrandum Officium proprium SS. Virginum nostrarum, quod scilicet ex illa oriundæ credantur…, non est dubium, quin informatio Bononiensis conferat plurimum ad vindicandos pago nostro earum natales, in quibus facienda Romæ instantia pro Officio præcipue fundabatur. Num abbas Legerensis hac de re agi Bononiæ curaverit, et an vel quale responsum inde venerit, ignoro prorsus: aliud enim præter mox laudatam epistolam nihil habeo vel novi ex archivo Legerensi de hoc argumento. Equidem, ut tandem aliquando concludam, omnibus perpensis, sententiam amplector Emmanuelis Risco [España sagrada, tom. XXXIII, pag. 420.] , nempe duas tantum esse hujus nominis SS. Virgines, easque Oscæ in Aragonia passas. Conf. supra num. 14.
§ IV. De die SS. Nunilonis et Alodiæ festo ac cultu Reliquiarum præpetuo in monasterio Legerensi, harumque præsente statu.
[Dies festa præcipua] Festum annuntiatur in martyrologiis Usuardi, Romano, Hispano Tamayi; item apud Brizium Martinez [Historia de S. Juan de la Peña, pag. 182.] hac die 22 Octobris, ipsa nempe luce, qua, juxta S. Eulogium, sanguine suo SS. Virgines fidem obsignarunt. Ambrosius vero Morales [Patrologia Mig. tom. CXV, col. 888. Confer Fundacion, etc. pag. 286.] contigisse vult martyrium die Jovis 21 Oct. et quidem circa horam primam pomeridianam; idque colligit ex suo vetustissimo Sanctorali codice ante sexcentos, inquit, annos gothicis litteris exarato, et addit: Cum divus Eulogius in anno, ut ostendimus, aberrasset (falsum id esse supra vidimus) inde etiam dies non poterat recte signari. Et in Usuardi quidem martyrologio vigesimum secundum Octobris diem festum harum sanctarum Virginum occupat, quod et in breviariis nostratibus servatur; sed regum diplomata, ut mox apparebit, diem vigesimum primum astruunt. Citatur [Ibid. pag. 888 et 889.] diploma Sanctii majoris, regis Navarræ et Castellæ et Aragoniæ, datum æra millesima sexagesima die duodecima Kal. Novembris (id est anno Christi 1022, die 21 Octob.); concludit autem Morales hunc fuisse in Legerensi monasterio earum festum ex sequentibus diplomatis verbis: Facta charta ut supra in præsentia multorum qui venerant adorare Deum et celebrare festivitatem sanctarum Martyrum in prædicto monasterio. Similiter festivitas hac eadem die 21 occurrit, teste P. F. Raymundo [Historia de las SS. Nunilo y Alodia, pag. XXI.] , in breviariis Oscensibus tum antiquis tum recentioribus; item in Herdensibus, Pampelonensibus, Legerensibus, sicut et in antiquo Toletano, quod laudatur apud Moralem et Moretum. Vetustum quoque Oscensis ecclesiæ martyrologium ms. habet: XII calendas Novembris (21 Octobris): passio sanctarum Nunilonis et Alodie sororum… [Ibid. pag. XXXI.] . Atque hæc quidem ita P. F. Raymundus. Attamen in proprio Pampelonensi an. 1647, quod præ manibus habeo, indicatur festum 22 Octobris, licet ad finem V lectionis asseratur martyrium contigisse XII Kal. Novembris. Simile quid refert Didacus de Aynsa [Fundacion, etc. pag. 286.] , nempe SS. Virginum festum celebrari quidem Oscæ 22 Octobris; non quia tali die passæ sint; sed quia præcedenti luce, 21 Octobris, occurrat, festivitas SS. undecim millium Virginum, et in ecclesia cathedrali asservetur caput S. Itæ, quæ socia fuit S. Ursulæ. Num forte similis aliqua ratio obtinet in diœcesi Pampelonensi? Cæterum paulo ante dixerat idem Didacus de Aynsa [Ibid. p. 285.] , reperiri cellam eremiticam juxta Oscam, in loco ubi SS. Nunilo et Alodia capite plexæ fuerant (confer num. 24), ibique agi festum 21 Octobris, qua die solent eo per modum supplicationis ire clerus majoris ecclesiæ, parochiæ et civitas.
[54] [21 et 22 Octobris.] Quod autem ex his concludat Morales, martyrium contigisse eodem die, ac proinde S. Eulogium aberrasse sicut in anno ita et in die passionis, id utique validiori firmandum esset argumento. Notum namque est, frequentissime innumerasque ob rationes, Sanctorum festa agi in ecclesiis alia, quam eorum depositionis die, ut vel ex supra positis uno et altero exemplo efficitur. Sua stat, mea opinione, S. Eulogio, testi coævo fides. De anno dixi supra num. 3 Ad diem quod spectat, ait S. Eulogius: Sub ictu gladii corruerunt undecimo kalendas Novembris æra qua supra nempe 889 id est anno Christi 851, quo littera dominicalis erat D [Art de vérifier les dates. Table chronologique, pag. 18.] , ac proinde dies undecimus ante kal. Nov. seu 22 Octobris incidebat in diem Jovis, ut videre est in calendariis perpetuis [Ibid. pag. 120.] . Generatim itaque dici potest festum SS. Nunilonis et Alodiæ agi in quibusdam ecclesiis 22 Oct. in aliis 21. Posteriorem hunc diem ponit quoque D. Petrus Sainz de Baranda in calendario Hispanico, quod nuperrime editum est [Colleccion de documentos ineditos para la historia de España, tom. XXII, pag. 265 et seqq. Matriti 1853.] . Translatio autem celebratur die 18 Aprilis, ut idem refert Baranda [Ibid. pag. 324.] , et ante hunc Tamayus de Salazar his verbis: In cœnobio S. Salvatoris Legerensi in Vasconia, translatio sacrorum pignorum SS. Nunnilonis et Allodiæ ex Oscensi Aragoniæ urbe. Nec abludit III Lectio Proprii Pampilonensis an. 1647, ad diem 22 Octobris, quæ ita concluditur: Dominus … Onecæ reginæ Navarræ, inspiravit religiose solliciteque ea (corpora) investigare; quæ tandem inventa, in celeberrimum sancti Salvatoris Legerensis cœnobium honorifice transtulit decimo quarto kalendas Maji (18 Aprilis) ubi populorum frequentia venerantur. Denique refert Emmanuel Risco [España sagrada, tom. XXXIII, pag. 418.] in Rovigiæ vicis Bezares et Castro-Veteri die 27 Octobris, in honorem earumdem sanctarum Virginum et Martyrum haberi publicam supplicationem ad cellam eremiticam, quæ ibidem erecta fuit. Confer dicta num. 13. Atque hæc, de diebus festis. Jam ad Reliquias progredimur.
[35] [De cultu SS. Reliquiarum testimonia:] Inde ab earum Translatione, de qua supra num. 9 et 10, Reliquias SS. Nunilonis et Alodiæ, in Legerensi monasterio, quamdiu id exstitit, perpetuo fuisse servatas, ibique et in vicina regione habita in magna veneratione, ex constanti traditione efficitur. Sacra pignora illa, ait Moretus [Annales de Navarra, tom. I, pag. 258. Pampelon 1684.] maximo semper fuere in honore, regibus præsertim Navarræ, qui ad SS. Virginum præsidium confugiebant, nec frustra, tum in bellis tum in morborum periculis, unde et in grati animi testimonium ædem ibi sacram a fundamentis erexerunt. Alibi jam scripserat idem Moretus [Ibid. pag. 248.] : Reges Navarræ eas redimerunt de manibus barbarorum et in suo regno collocarunt ante annos octingentos, illarumque sedem nobilitarunt insigni veneratione magnisque donis; adeo ut prioribus quatuor sæculis nullus in Navarra exstiterit princeps, de quo non constet ex legitimis instrumentis, eum præclaram aliquam SS. Virginibus fecisse donationem. Exemplo sit testamentum Sancii regis factum anno 1052, cujus originale vidit Joannes Perierus noster, et partem aliquam, ut ipse testatur, exscripsit die 6 Maji 1722, cum Pampilone esset. Ita inchoatur: In nomine Domini. Hæc est carta testamenti, quam ego Sancius gratia Dei rex facio una cum conjuge mea regina D. Majora ad honorem Dei et S. Salvatoris Ligerensis. Magnus est quidem titulus donationis… Venientes in Leiorense monasterium, quod est hedificatum ad nomen et gloriam mundi Salvatoris et beatæ Mariæ ejusdem genitricis est facta carta donationis et confirmationis in Leiorensi cœnobio coram testibus XII kal. Maii currente MLII. Ita in scheda, manu P. J. Perieri exarata. Vicini quoque populi Navarræ et Aragoniæ præclara per earumdem SS. Virginum invocationem adepti sunt beneficia. Contra morsus rabidorum animalium præsens habetur per totam circumjacentem regionem remedium in contactu SS. Reliquiarum. De quo apud Antonium Yepez [Coronica general de S. Benito, tom. IV, fol. recto 83.] refert P. F. Benedictus Ozta, monachus Legerensis atque testis de visu: Per gloriosas Virgines illas obtinemus in nostro cœnobio ingentes a Deo favores; et in tota hac regione cernitur præcipue quantum illæ valeant apud Dominum in duabus calamitatibus, quibus speciatim patronæ sunt, altera est morsus rabidorum canum: atque hoc miraculum perpetuum existit, ut nemo unus, qui huc illarum imploraturus præsidium cum fide vivida venerit, in rabiem sit actus. Contigit quoque ut qui accederent valde furiosi, statim atque cœnobium attigissent, sedaretur illico rabies, veluti si nullum jam paterentur malum, atque confiterentur et magna cum contritione morerentur. Altera est, quando terra calore arescit et eodem recurritur ad impetrandas pluvias. Quo in genere non ita pridem, inquit Moretus [Annales de Nav. tom. I, pag. 259.] , singulare contigit miraculum cujus meminit quoque Yepez loc. cit. iisdem fere verbis. Scilicet (ita Moretus) cum hierotheca, in qua sacra illarum ossa continentur, per modum supplicationis delata usque ad fontem, cœnobio vicinum atque a SS. Virginibus nuncupatum, fuisset, Fr. Antonius de la Reque, monasterii Prior, unum aliquod ex ossibus aqua immersit; quod cum educeret, sanguinis guttis decem vel duodecim stillavit. Quo viso uberes adstantium fluxere lacrymæ cum singultibus. Nec dubitabant se exauditos, sicut et eventus probavit. Post longam enim siccitatem copiosa cecidit pluvia. Usque in hanc diem, addit Moretus, linteum sanguine illo conspersum servatur, simul cum instrumento publico, eventus teste; cujus cum nactus ego apographum sim, illud hic adscribo; tanto magis, quod non omnino concordet cum Moreti narratione: hæc enim habet nonnulla, quæ in instrumento non leguntur, v. g. numerus guttarum; item loco nominis de la Reque, scribitur Larrigui.
[36] [nempe unum] In nostro apographo, quod ex Hispania nuper accepimus, sequens instrumento præfixa habetur inscriptio: Testimonium authenticum miraculi, quod patrarunt SS. virgines Nunilo et Alodia. Tenor, nonnullis in præambulo resectis ad stylum curiæ pertinentibus, est hujusmodi: Anno a Nativitate D. N. Jesu Christi millesimo sexcentesimo tertio, quinta die mensis Maji, coram me notario publico et testibus infra scriptis comparens R. D. Petrus Sanchez, presbyter oriundus ex Liedena in diœcesi Pampelonensi, rector in oppido Algemesi in regno et diœcesi Valenciæ, rogatus et requisitus ab admodum R. D. Abbate et monachis cœnobii Legerensis, ut, tamquam unus ex testibus, qui una cum magistratu ex Lumbier, Liedena, Jessa, Viguezal, Castello novo, præsentes in dicto monasterio erant prima Octobris, ante annos plus minus quadraginta sex, ad petendam pluviam qua plurimum opus ad sementem faciendam erat, diceret, præstito prius juramento manuque pectori admota, quid præfato die viderit, dum unum aliquod ex ossibus SS. virginum Nunilonis et Alodiæ aqua immergeretur; is itaque (Petrus Sanchez), manu pectori admota, dixit hanc esse veritatem: Scilicet recordari se, quod, ubi convenerant incolæ supradictorum pagorum cum vicariis suis, item magistratus villæ de Lumbier et præsides municipales præfatorum locorum una cum clericis, subdiaconis et diaconis, viderit solemnem supplicationem a dicto conventu procedere, celebrato prius divino officio; quod Fr. Antonius de Larregui, Prior, vir sexaginta annorum, manibus gestaret arculam; is, cum ventum esset ad fontem SS. Virginum (ita enim vocatur), a monasterio quantum fere jactus est lapidis distantem, extraxit (ex arcula) unum aliquod ex ossibus sanctarum Virginum, atque immergens illud semel, iterum atque tertio, multis cum vocibus et lacrymis divinam implorabat misericordiam; ad tertiam autem immersionem, ex osse mutilo et a tot jam annis arido prodiit rivulus (arroyito) sanguinis; tum dictus monachus elevans vocem, semel et iterum exclamat: Miraculum, miraculum! et simul cum viro (almayzar) qui reliquiam tenebat, collegit sanguinem. Exinde redierunt processionaliter ad dictum conventum, dando gratias Deo, qui in omnium conspectu dignatus erat miraculum in sanctis illis ossibus exhibere ad majorem gloriam suam et venerationem sanctarum istarum reliquiarum; deinde eodem die vel altero sequenti copiosissimus cecidit imber. Insuper addidit laudatus testis, quod, post absolutum officium et supplicationem, Priori, qui Reliquias (arculam) portaverat, aliisque monachis antiquioribus illius sanctæ domus (sequuntur nomina quorumdam monachorum et aliorum), ob id quod Dominus noster palam in sanctis illis ossibus operatus esset, visum fuerit, ut ex eleemosynis a præsente populo collectis fieret ornamentum (un retablo) ad honorem sanctarum Virginum, et deinceps tres nutrirentur accensæ lampades ope eleemosynarum, quas colligere singulis annis liceret in vicinis pagis, designato viro, qui mense Augusto per areas circumiret, petens ad summum sesquimodium frumenti; quod responderint cuncti rem hanc, utpote sanctam et justam, sibi valde probari. Quem vero hæc effectum habuerint, ignorat præfatus testis, siquidem anni sint quadraginta et amplius, a quibus Valenciam studiorum causa profectus sit. Atque hæc sunt quæ veridice dicere de isto eventu licet. De quibus omnibus ita dictis et testificatis, idem præfatus D. Petrus Sanchez requisivit me Martinum Vendrell notarium, ut actum publicum redigerem, ad effectus quam maxime licebit proficuos; qui (actus) reipsa redactus fuit a me dicto notario in præfato oppido Algemesi, die, mense et anno supradictis, atque præsentibus testibus Joanne Bona et Gabriele Castell. Sequuntur subscriptiones.
[37] [et alterum miraculum;] Alterius item miraculi relatio habetur in iisdem mss. Legerensibus, quorum apographa accepimus. Anno 1757, mense Majo exarsit et invaluit in vico Jessa, epidemia, quam medici judicarunt speciem esse pestilentiæ, duravitque per plures menses, ita ut populus haud parum affligeretur: paucos namque intra dies occubuerant ex incolis magis conspicuis omnino undecim. Quod cernentes, statuerunt rectores civiles (Regidores) cum vicario D. Alexandro Arbizo adire monasterium (Legerense), quo suppliciter rogarent R. abbatem D. Albericum Alvarez de Eulate ejusque sanctam communitatem, ut ad se descenderent monachi aliqui cum Reliquiis sanctarum Virginum. Suos convocavit dictus D. abbas, statuitque mittere sex monachos cum reliquiis et facibus ardentibus, die S. Firmino sacra seu septima Julii post decantatum Matutinum. Incolæ vici Jessa nudis pedibus obviam ivere SS. Reliquiis, ploratus edentes cuncti tam adulti quam pueri. Positæ fuerunt Reliquiæ in altari, et continuo cœpta est missa solemnis. Qua finita, instituitur supplicatio generalis, ferunturque Reliquiæ ad omnes infirmos, incipiendo a Laurentio Perez, qui a medicis desperatus jacebat, nec edere a duobus jam diebus valens nec bibere, oculosque habens clausos. Simul atque in ejus conclave introductæ erant, aperuit oculos illasque est veneratus; ast illico rursus in lethargum incidit. Cum autem Reliquiæ ad alium delatæ infirmum essent, venit monachis nuntius, virum, quem mortuum supponebant, petere escas; quæ et ei datæ fuerunt, dictusque Laurentius surrexit tertia die benevalens. Cæteri quoque infirmi omnes brevi convalescere cœperunt, nec ullus deinceps malo succubuit. Atque hæc ita, ut hic exposita sunt, contigerunt. Exinde incolæ per modum supplicationis eunt ad monasterium singulis annis die Translationis SS. Virginum.
[38] [item concessio reliquiarum] Præclarum etiam argumentum hujus venerationis et cultus præbet translatio quarumdam partium illius sacri depositi facta anno 1672 ex Legerensi monasterio in vicum Adahuesca, quam latissime describit P. F. Raymundus [Historia de las Santas Nunilo y Alodia, pag. XLII – LII.] , nos vero summarie tantum hic exhibemus. Dudum in votis erat incolis præfati vici aliquid reliquiarum SS. Nunilonis et Alodiæ habere, quas deponerent et venerarentur in ipsa æde, in qua beatæ Virgines et Martyres in lucem editæ fuerant. Post multa incassum adhibita conamina, validius anno 1667 institerunt apud Legerenses, advocata quoque summorum virorum intercessione, ut tandem aliquando voti compotes fierent. At tale tulerunt responsum, ut jam spes omnis evanesceret. Itaque confugerunt ad Mariam Austriacam, reginam, quæ regnum administrabat pro filio suo Carolo II minorenni; scripsit illa Legerensibus, significans se iis gratissimam futuram si quod postulabat obtineret. Satisfaciendum reginæ votis judicabant monachi omnes, solo excepto D. Roberto Diez de Ulzurrum, qui affirmabat se in archivo monasterii vidisse bullam pontificiam, qua cautum erat sub pœna excommunicationis majoris ne ulla fieret Reliquiarum distractio sine prævia Sedis apostolicæ licentia. Statutum igitur fuit, ut Romæ hujusmodi licentia peteretur; quod tamen, qua de causa nescio, datum executioni non est; resque aliquo tempore quievit. Ast anno 1671 viri præcipui tres, Adahuesca omnes oriundi, devotionis ergo atque more peregrinorum vestiti, accesserunt ad monasterium, quod ingressi nudis pedibus, diu orarunt ante sepulcrum SS. Virginum; dein eorum unus, D. Petrus Bahilo, dixit Sacrum, cui duo ejus socii non sine lacrymis interfuerunt. Abbas tunc erat ipse ille supradictus Robertus Diez de Ulzurrum, atque lecto decumbebat, vehementer tibiis laborans, qui quidem dolor ei obvenerat, paulo post quam Reliquiarum distractioni obstiterat; atque exinde quasi singulis diebus ingravescebat malum, nec ullo leniebatur remedio.
[39] [anno 1672;] Cœperat quoque D. abbas timere ne forte ideo hæc pateretur, quod SS. Virgines offendisset, allegando bullam supposititiam (tunc enim temporsi nulla talis erat, ipse vero Robertus postea hujusmodi rescriptum tulit a Clemente X, datum Romæ 15 Octobris anno 1672 [Historia de las Santas Nunilo y Alodia, dag. XLII.] ). Hæc dum ille attentius secum recogitaret, audit advenisse præfatos peregrinos. Quo nuntio valde lætatus est: sperabat namque fore ut debita instructi adessent, obtenta a sancta Sede, licentia. Jubet eos præsto sibi sisti; quos cum amplexus esset, interrogat de causa adventus; mox vero gaudium in dolorem vertitur, ubi intelligit eos solius devotionis ergo ad monasterium accessisse. Quid plura? Confitetur abbas seu dolum seu mendacium, peregrinosque adhortatur ut illico domum revertantur, suosque stimulent concives ad renovandam petitionem suam, hac vice citra omne dubium adimplendam. Nec mora: conquiruntur litteræ a prorege, ab episcopis Ilerdensi et Oscensi, aliisque viris primariis non paucis. Quibus obtentis nova fit ad abbatem et monachos Legerenses supplicatio, quæ statim secundis omnium votis excepta, incolas vici Adahuesca incredibili affecit gaudio. Hi continuo manum operi admoverunt, ut translatio solemni cum pompa fieret. Itaque quinque ex primariis civibus deputarunt, qui sacras reliquias exciperent. Die tum prima Septembris anni 1672 D. Antonius Naya vicarius in Adahuesca, missam votivam SS. Virginum, assistentibus aliis duobus clericis de deputatorum numero, decantavit, post quam idem abbas Robertus, pontificalibus ornatus insignibus, ex arca eburnea, in qua erant ambo sacra corpora, extraxit duas tibias, S. Nunilonis alteram, alteram S. Alodiæ; item extremam partem costæ, quas collocavit in arcula ad hoc paratam, quam deinde bina clave obseratam tradidit deputatis, innumero spectante populo cum monachis. Circiter horam tertiam pomeridianam profecti sunt deputati, pretiosum asportantes thesaurum, quem etiam comitari abbas voluit, non solum sicut et cæteri Legerenses intra septa monasterii, sed omnino Adahuescam usque; quo pervenerunt sub noctem die Lunæ 5 Septembris anno 1672. Appropinquantibus obviam venerunt universi incolæ præfati vici necnon ingens multitudo ex vicina regione. Incredibilis erat omnium exultatio, quando sacra pignora ab abbate Legerensi deposita fuerunt in ecclesia. Sequenti vero die, sexta nempe Septembris, idem abbas Legerensis binas, de quibus supra, claves tradidit, factumque est super his omnibus a Joanne Cortillas regio notario instrumentum authenticum, in quo cautum quoque erat, ut ambæ tibiæ servarentur in æde SS. Nunilonis et Alodiæ, pars vero costæ in ecclesia parochiali. Tum sacris solemniter operatus est abbas, et tribus diebus translationis celebrata tam in templo quam in populo festivitas. Quatuor autem post annis, inclusæ fuerunt tibiæ duobus tubis crystallinis, argento ornatis, ita quidem ut sacra ossa videri, non vero tangi possent; item arculæ, in qua allata fuerant, substituta est theca argentea haud exigui ponderis. Testatur P. F. Raymundus se hanc narrationem hausisse ex libro ms. Francisci Morcat, oriundi ex Adahuesca.
[40] [sicut et Brevia PP.,] Vidimus supra, Robertum de Ulzurrum, cum Prior esset cœnobii Legerensis, recusasse incolarum vici Adahuesca petitionem, eo quod, ut ipse falso asserebat, Breve exstaret pontificium, vi cujus inhibitum esset quidquam a reliquiis SS. Virginum distrahere; postea vero factus abbas votis eorumdem incolarum plene satisfecit die 5 Sept. anno 1672, ut mox dixi. Conjicere tamen licet eum jam ab aliquot annis apud pontificem institisse, ut fas non esset, partem ullam sacri thesauri auferre: nam Clemens papa X in Brevi ad abbatem et monachos Legerenses, dato 15 Octobris 1672 hæc habet: Conservationi et manutentioni sacrarum (ut pie creditur) reliquiarum et præsertim corporum SS. virginum et martyrum Nunillæ et Aloydiæ, quas in ecclesia S. Salvatoris de Leyre, Pampilonensis diœceseos monasterii monachorum ordinis Cisterciensis, asservari asseritur, quantum cum Domino possumus benigne consulere … volentes …; supplicibus eorumdem abbatis et monachorum dicti monasterii nomine, Nobis super hoc humiliter porrectis precibus inclinati, ne de cætero quævis persona sive regularis sive sæcularis cujusvis gradus, conditionis, qualitatis et dignitatis etiam ecclesiasticæ, et quacumque auctoritate, superioritate et officio fungens, et individua mentione digna, reliquias præfatas sive earum aliquam partem aliis ecclesiis, monasteriis, locis piis aut quibusvis personis commodare; et reliquiaria sancta aperire et ostendere, aut sub quovis quæsito colore, ingenio, ratione aut occasione e dicta ecclesia seu illius sacristia extrahere et asportare, seu ut extrahantur et asportentur, ac aperiantur et ostendantur, permittere et consentire audeat seu præsumat, sub excommunicationis latæ sententiæ, et quoad regulares privationis vocis activæ et passivæ pœnis, eo ipso absque ulla declaratione incurrendis, auctoritate apostolica tenore præsentium interdicimus et prohibemus. Nihilominus hujusmodi reliquias petiit D. Josephus Perez presbyter in Castro vetere Rovigiæ (conf. num. 15) ab abbate Legerensi anno 1726, ut rursus efficitur ex altero apographo nostro, ubi inter alia reperio, quod præfatus Perezius jam antea obtinuerat ab eodem abbate sex frustula ex panno argenteo et sercio damasceno albo et panno purpureo (putem duo frustula ex singulis speciebus) quæ tetigerant sancta corpora illarum Virginum; nunc vero cum in eo sit Perezius, ut collocet sanctas Virgines sculptas in earum eremo prope Boscam, rogat enixe R. D. Abbatem, ut, si fieri possit, ipsi concedat reliquiam ex brachio vel digito, quo cultus augeatur et veneratio et solatium infirmorum atque paralyticorum, additque non deesse exempla talium concessionum.
[41] [supplicationes, indulgentiæ.] Plura alia in laudatis nostris apographis occurrunt cultus indicia sacris SS. Nunilonis et Alodiæ exuviis perpetuo exhibiti. Talis est postulatio sequens incolarum oppidi de Roccaforte, facta die 10 Junii 1625: Oppidum de Roccaforte solet devotionis ergo, ire per modum supplicationis ad sanctam domum S. Salvatoris Legerensis, ut veneretur sanctas Virgines, ob solatia quæ semper in publicis necessitatibus earum ope obtinuit. Cum itaque tanta nunc nobis incumbat siccitas, optamus eo recurrere ad impetrandum auxilium. Quapropter supplices rogamus vestram reverentiam, ut dignetur nobis dare veniam instituendi supplicationem die Mercurii mane etc. Denique Clemens papa XII indulgentias anno 1735 concessit, quas abbas publicavit anno sequenti, ut efficitur ex hoc illius rescripto: Nos D. Didacus de Ocon y Elias, abbas hujus nostri monasterii S. Salvatoris de Leire ord. Cist, post mature examinata duo Brevia SS. patris et domini nostri Clementis XII, alterum quidem datum die XIV Septembris anno proxime præterlapso 1735, alterum die XX ejusdem mensis et anni; horum prius concedit ut altare, quod in hac ecclesia dedicatum est SS. virginibus et martyribus Nuniloni et Alodiæ, privilegiatum sit, die commemorationis omnium fidelium defunctorum, item diebus infra octavam sicut et singulis per annum diebus Mercurii et Veneris lucrari possit indulgentia plenaria, atque plena et integra liberatio animæ ex purgatorio per quodvis sacrificium missæ celebratum in dicto altari a quovis sacerdote sive regulari sive sæculari præfatis diebus, ea lege ut celebrentur in illa per diem quatuor decim missæ; posterius (Breve) continet concessionem similiter indulgentiæ plenariæ omnibus, qui debite confessi ad sacram communionem accesserint, visitabunt hanc nostram ecclesiam a primis vesperis festi SS. Virginum et Martyrum usque ad vesperam diei sequentis orando Deum ad fines ordinarios. Valebat concessio ad septennium.
[42] [Relatio] Quæ fuerint SS. Reliquiarum fata, post nuperam monasterii Legerensis suppressionem, perque civiles nostra ætate in Hispania turbas, sequens docebit Relatio, facta a R. D. Lino Undiano, parocho in civitate Sangussa, nobisque a sæpius laudato P. Andrea Artola S. J. submissa, estque tale ex Hispanico latine redditum: Certifico ego infrascriptus, rector (abad) unitarum parochiarum S. Jacobi et S. Salvatoris in hac civitate Sangussa, quod in libro baptizatorum (qui inchoatus anno 1801, desinit anno 1835 et mihi præ manibus est) reperiatur ad annum 1821 nota scripta a prædecessore meo D. Petro de Uriz, quæ ita habet ad litteram: “Vi commissionis illustrissimi DD. Joachimi Javier de Uriz y Lasaga episcopi Pampelonensis, datæ sexta Novembris anno præterlapso octingentesimo vigesimo, ad accipiendam sacram supellectilem monasterii Legerensis, quod ex lege super regularibus suppressum est, receperim a D. Joachimo Redin, penes quem erat administratio dicti monasterii, die vigesima octava Februarii anno millesimo octingentesimo vigesimo primo, quinque hierothecas et reliquiarium unum, in quo erant fauces SS. virginum et martyrum Nunilonis et Alodiæ. Altera ex quinque præfatis hierothecis (eaque eburnea est) continet ossa dictarum Sanctarum; altera, sed lignea, earumdem vestes. (Reliquæ tres hierothecæ ad alios spectant Sanctos, qui indicantur.) Supradictus RR. DD. episcopus concessit villæ de Adahuesca, unde oriundæ creduntur sanctæ illæ Virgines, ambas hierothecas, eburneam nempe et ligneam, in quibus sunt illarum ossa et vestes; postquam tamen ejus (episcopi) jussu extractæ fuissent duæ reliquiæ insignes pro ecclesia cathedrali Pampelonensi; item quatuor partes costarum, ut satisfieret devotioni quorumdam vicorum; item una insignis reliquia et altera parva pro ecclesia S. Mariæ hujus civitatis Sangussæ; item insignes duæ pro ecclesiis S. Jacobi et S. Salvatoris et simul Collare (Hispanice Corbata) ex hierotheca, in qua servantur vestes; insuper reliquiarium, fauces continens prædictarum SS. Virginum. Trigesimo Augusti currentis anni millesimi octingentesimi vigesimi primi, tradidi præfatas duas hierothecas SS. Virginum D. Emmanueli Alen, parocho in Adahuesca, D. Laurentio Arnal presbytero, D. Joachimo Larrosa, parocho in Sasa, D. Raphaeli Los-Certales, D. Raymundo Jimenez et D. Mariano Nasarre, qui a magistratu (Ayuntamiento) deputati fuerant ad recipiendas reliquias, quique mihi acceptum scripto retulerunt, prout totum constat ex instrumento, quod eodem die exaratum est a D. Michaele Lora, notario regio hujus civitatis.
[43] [de præsenti Reliquiarum] Sequenti die, trigesima prima Augusti, ambæ hierothecæ collocatæ fuerunt in majori altari ecclesiæ S. Jacobi, ubi cantatum est sacrum solemne hora sexta matutina coram magistratu, celebrante D. parocho de Adahuesca. Deinde impositæ sunt feretris ad hoc paratis, adornataque processio seu supplicatio per plateas dictas de Amadores, Media villa, Rua, Prado de San-Francisco usque ad terminos hujus conventus (hasta la espalda de este convento;) hic quatuor illi clerici hujus civitatis (Sangussæ), qui hactenus illa portarant, feretra, in quibus locatæ erant hierothecæ, deposuerunt; quæ exinde sustulerunt Adahuescam usque quatuor ex illis viris, qui numero decem et octo venerant ex eodem vico (Adahuesca) cum supradictis deputatis ad levandas reliquias. Atque ut de his omnibus constet sicut et de authentia dictarum reliquiarum, hoc scriptum firmo mea manu. Sangussæ, trigesima prima Augusti anni millesimi octingentesimi vigesimi primi. (Erat signatum) Dn Pedro de Uriz, abad.” Post hæc prosequitur in hunc modum D. Linus Undiano: Id quoque certifico, ambas urnas (seu hierothecas), de quibus supra, redditas monasterio Legerensi post restitutum hunc conventum anno millesimo octingentesimo vigesimo tertio vel quarto, obtigisse (post ultimam monasteriorum suppressionem factam circa annum millesimum octingentesimum trigesimum sextum) huic meæ ecclesiæ parochiali S. Jacobi (Sangussæ); ignoro tamen quo anno quibusve in circumstantiis facta translatio sit (ex Legerensi nempe monasterio Sangussam), quamvis interrogaverim plures, a quibus informari me hac super re existimabam; unde concludo illam factam secreto fuisse propter temporum adjuncta.
[44] [statu] Equidem hierothecas ambas reperi in dicta mea ecclesia anno millesimo octingentesimo quadragesimo octavo, quo designatus a RR. DD. Severo Andriani episcopo Pampelonensi fui rector hujus parochiæ. Servantur autem in altero ex duobus loculamentis quæ sunt in majori altari dictæ ecclesiæ, ubi repositæ sunt reliquiæ ad parochiam spectantes sicut et hierothecæ Legerenses. Loculamenta clavi obserata, aperiuntur diebus festis primæ classis, ut cunctis sacris pignoribus ibi servatis veneratio exhibeatur sub Vesperis et sacro majori. Celebratur quoque festum solemne, dominica sequente festum S. Martini, quam Dominicam Reliquiarum vocamus. Die præcedenti cantantur vesperæ, ipsa vero dominica, Tertia et Missa non sine solemnitate et expositis venerationi fidelium reliquiis. Finito sacro, deponit celebrans casulam seu planetam, et induit pluviale, aliquot sacerdotes stolam rubeam gestant, educuntur ex loculamentis hierothecæ, quas celebrans et reliqui sacerdotes portant; canitur hymnus: Sanctorum meritis, fitque processio usque ad unum ex altaribus lateralibus, quæ sunt ad presbyterii vestibulum; ibi deponuntur hierothecæ. Tum Diaconus in pulpitum ascendit cum catalogo omnium reliquiarum, quem dum prælegit, ad venerationem fidelium elevat sacerdos singulas reliquias eo ordine quo a Diacono nominantur. Inter has numerantur insignes duæ SS. Nunilonis et Alodiæ, huic ecclesiæ a RR. DD. episcopo Uriz concessæ. Exhibita veneratione, reditur ad altare majus sub cantu ejusdem hymni. Tum sacerdos canit orationem: Propitiare. Denique hierothecæ suis loculamentis restituuntur, atque ita finis imponitur solemnitati. In confirmationem dedi sequens testimonium. Sangussæ 26 Nov. 1855. Erat signatum: Lino Undiano, abad.
[45] [in oppido Sangussa.] Ex quibus constat, Sangussæ in ecclesia S. Jacobi esse duas hierothecas, quarum altera vestes, altera ossa SS. Virginum nostrarum continet; item duas partes insignes ossium cum Collari, denique reliquiarium, quo fauces includuntur. Nec prætermittendum, hoc loco, hierothecam, sacra ossa complectentem, Arabicam ferre inscriptionem, sed jam non omnino integram. Distincte leguntur inter alias voces: Nunilon et Allod. Judice D. Paschali Guyangos, Matriti linguæ Arabicæ hodierno professore, hierotheca illa est sine ullo dubio monumentum Arabicum maxime antiquum quod in tota reperiri Hispania est. Dubitarunt autem nonnulli qua esset ex materia, nempe an ex ligno an potius ex ebore. Eburnea, ut vidimus supra, dicitur diserte in Relatione D. Petri Uriz. Submisit nobis R. D. Barosoain, RR. DD. episcopi Pampelonensis secretarius, particulam a præfata hierotheca desectam, quam Bruxellis examinandam a viris peritis curavi. Citra omne dubium ex materia est organica animali, proinde non lignea, bene vero eburnea. Nec difficile fuit id experiri: admota enim particulæ nostræ flamma, illico sese prodidit ex odore materia cornea. Cæterum P. F. Raymundus hæc scribebat ad finem sæculi præterlapsi [Historia de las SS. Nunilo y Alodia. pag. XLI et seq.] : Corpora sanctarum Virginum servantur in armario altaris majoris ad cornu evangelii in theca eburnea cum inscriptione Arabica etc.
ACTA SS. NUNILONIS ET ALODIÆ VIRGINUM ET MARTYRUM.
Ex Memoriali Sanctorum sancti Eulogii episcopi. Patrologia Mign. tom. CXV, col. 774 et seqq.
Nunilo soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania (S.)
Alodia soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania (S.)
BHL Number: 6252
EX MSS.
[Natales] Referente a viro sanctissimo ac venerandæ paternitatis Venerio, Complutensi episcopo, didicimus b, in urbe Osca c apud oppidum Barbitanum duas sorores virgines fuisse (quarum una Nunilo, altera vocabatur Alodia) patre quidem gentili, matre vero christiana progenitas. Quæ, dum post mortem impii parentis, mater earum secundum et gentilitium * iniret connubium, nec libere possent fidem Christi tenere, obstante cervicoso victricii d, paganismo (jam enim animi puellarum a pio Christi fonte irrigabantur) spreto materno cubili e, nutritione materteræ suæ fidelissime refoventur.
[2] [et ab infantia pietas.] Illico earum sancta infantia Christo domino cœpit fideliter adhærere, et paterni oblitæ ritus, Crucifixi religionem tenerrimis et sanctificatis mentibus reponentes illibatam custodire. Et quoniam natalium infulis præpollebant, summisque dignitatum facibus enitescebant, non potuit delitescere urbi illarum propositum, redolente ac relucente conversatione sancta fidei, quam gerebant. Siquidem primævum adolescentiæ florem jam attigerant, et totam pene provinciam rumor sanctitatis earum impleverat: cunctique stupebant, geminum rosarum prosiliisse decorem ex vepribus. Hinc zelotypus hostis antiquus suorum membrorum dolens jacturam, dum per terrores præsidum invido arbitratu posse immutari jam præsignatas ad thalamum sponsi æterni confidit, dilatum præmium per mortes asperas accelerando Virginibus sacris adducit.
[3] Ideoque sanctarum Virginum causam instantia satellitum suorum præfecto urbis insinuat, [Urbis præfecto sistuntur;] qui illico suis eas assistere obtutibus jubet f. Quas vana promissione munerum illicere tentans, ac perinde de rerum copiis et clarissimorum juvenum connubiis adhortatur, si ab hac religione Christi animos avocassent, propriis utique natalibus redditæ, insuper multarum divitiarum affluentia ditarentur. Si vero pertinaciori spiritu consultum præsidis conculcassent, in ultimo die excruciationi tormentorum addictæ, ad ultimum gladio vindice interirent.
[4] [Christum fortiter confessæ,] Cui beatæ Virgines sancto Spiritu animatæ, constantes et intrepidæ sub confessione dixerunt: Quomodo nos, præses, a pietate Dei jubes avertere, quas pietas sancta suo lumine perlustrando fecit cognoscere, nihil esse Christo divitius, nihil fide christiana felicius, per quam justi vivunt, per quam sancti regna vicerunt? Sine quo vita nulla est, sine quo mors perpetua viget; cum quo manere, et in quo vivere, solatium verum est; a quo recedere æterna perditio est: a cujus consortio jam nos in hac vita nullatenus discedemus; quia ipsi integritatem nostram credentes, ejus quandoque thalamis speramus admittendas. Nam rerum labentium commoda, quibus nos illicere autumas, pro nihilo reputantes, eo intuitu spernimus, quia cognovimus omnia vana esse sub sole. Nec de pœnarum comminatione turbamur, quam ad modicum valere cognoscimus: quinimo ipsam mortem, quam ultimo terrore proponis, eo gratissimo exoptamus affectu, quo credimus nos per illam incunctanter ad cœlum ascendere, Christum adire, ejusque inconvulsibiliter inhærere amplexibus.
[5] [mulierculis traduntur depravandæ;] Quarum constantiam fidei præses virtutemque professionis advertens, quibusdam mulierculis, profani ritus peritia præditis, sigillatim eas instruendas commendat, et terroribus quibus potest, ne alternis aut cujuslibet fidelium fulciantur colloquiis, admonet. Mulierculæ vero suscipientes Virgines Christi, sacrilegi cultus quotidie venenosum dogma eis exponunt, ac pervigili cura, cœlesti jam manna refectis cloacæ putrientis poculum propinantes, casso consumuntur labore.
[6] [denique gladio feriuntur,] Sed hanc illarum pertinaciam præsidi referentibus mulierculis, post nonnullos dies Virgines in forum eductæ, in spectaculum publicum constituuntur g, et Christum confitentes, et hostem fidei detestantes sub ictu gladii corruerunt *, undecimo kalendas Novembris, æra qua supra h.
[7] [et fulgent miraculis.] Quarum corpora loco, quo deciderant, derelicta, summo militum observantur studio, ne christiani ad emolumentum patrocinationis furtim eas surriperent et reconderent i. Ferunt tamen quod illa virginalia cadavera in loco, quo ab ethnicis altis scrobibus magis abscondita quam humata sunt, signis et miraculis coruscant, et gloriam emeritæ consolationis virtutum efficientia tam fidelibus quam gentilibus ostentant. Per dominum nostrum Jesum Christum, qui vivit cum Patre et Spiritu sancto unus Deus in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Vitam hanc a S. Eulogio scriptam asserit Florez [España sagrada, tom. X, pag. 435. Conf. Patrologia Mign. tom. CXV, col. 774, nota c.] . post annum Christi 853 et ante an. 857.
b Vide Comm. præv. num. 1.
c De his locis ex professo egimus Comm. præv. § II. Non asserit S. Eulogius SS. Virgines natas Oscæ; id in medio reliquit. Aliunde satis unanimiter scriptores Hispani tradunt ortas ex vico haud longe a præfata urbe dissito. Oriundæ erant, ait Did. de Aynsa [Fundacion, etc. de Huesca, pag. 281.] , ex vico Adahuesca septem ab Oscensi urbe leucis. Et Moretus [Annales de Navarra, tom. I, pag. 268.] : Crescebant in confinio civitatis Oscæ duæ puellæ sorores, Nunilo et Alodia vocatæ, divites, nobiles et speciosæ valde. Et Proprium Pompelonense [Die 22 Octob. Edit. an. 1647.] : Nunilo et Alodia sorores non longe ab urbe Osca nobilibus parentibus, sed patre gentili, matre vero christiana ortæ. Ita etiam in Vita hispanica ms., quam prædecessoribus nostris die 19 Julii 1722 misit Cæsaraugusta P. Josephus Mathias de le Ris: Fuerunt sanctæ Nunilo et Alodia oriundæ ex Adahuesca, in Aragonia. Similiter P. F. Raymundus [Historia de las SS. Nunilo y Alodia. Passim.] .
d Imo vitrici, seu alterius illius viri, cui nupserat earum mater, defuncto priore. Confer Annotatum sequens.
e Notat, et recte quidem, in totum hunc locum Morales [Patrol. Migne, tom. CXV, col. 887.] : Longe diversum narrant matutinales per Hispaniam Lectiones et Sanctoralia, quæ vocant, manuscripta. Hinc P. F. Raymundus [Historia de las santas, etc.] post recitata capite primo martyrii Acta ex S. Eulogio,eadem capite secundo adornat ex codice Cardennensi, qui, inquit [Ibid. pag. V.] , octingentis et eo amplius abhinc annis exaratus est, et proinde ad sæculum pertinet X; ex quo etiam omnia per Hispaniam fere breviaria suas desumpserunt Lectiones. Juxta præfatum itaque codicem, obiit pater sanctarum Virginum, cum parvulæ essent; unde et fas fuit earum matri, quæ christiana erat, illas præceptis fidei imbuere. Crescebant ambæ sorores in sanctitate et omnium virtutum perpetuo exercitio. Mortua matre, cum nubilis jam esset S. Nunilo, sancta vero Alodia aliquot annis minor; commissæ videntur fuisse curæ cujusdam mahometani, qui earum patris consanguineus erat, a quo delatæ ad judicem fuerunt. Subjungit P. F. Raymundus [Ibid. pag. VI.] : Hæc narratio ex codice Cardennensi et breviariis antiquis præferenda est dictis S. Eulogii, tum quia sanctus iste vir non satis assecutus fuit particulares res ad illarum vitam spectantes; tum quia simile vero non est, quod mulier pia atque sollicita, ut oportebat, educandæ prolis in recta fide, voluerit filias suas committere vitrico infideli, atque ipsa contrahere matrimonium, quod non modo christianis illicitum sed et ignominiosum foret. Nec prior ejus maritus origine mahometanus erat, sed defectione, unde et vocatur molite, quo nomine dicebantur qui Christi fidem deseruerant. Ita quidem P. F. Raymundus; malim tamen ego stare assertis S. Eulogii, testis utique idonei et coævi. Favet P. F. Raymundo breviarium Pampelonense, supra laudatum: A primis annis fidei præceptis a matre institutæ indies moribus et christiana doctrina profecerunt. Hanc itaque vitæ rationem matre mortua cum vigilantissime exequerentur, impium per totam fere Hispaniam Abderramis, Cordubensium regis, promulgatur edictum, ut quicumque utroque vel altero parente ethnico genitus esset, nisi Christum abnegaret, capite plecteretur. Cumque hoc sacrilegum edictum per omnes fere provincias in regno præsertim Aragonum observaretur, quidam sanctarum Virginum cognatus (hic apud Moretum [Annales Navarra, tom. I, pag. 269.] avunculus vel patruus tio dicitur), quod illis, ut Christi fidem abnegarent, persuadere non potuisset, eas defert ad judicem. Consonat his Vita Hispanica nostra ms., de qua Annotato præcedenti. Aliud habet Didacus de Aynsa [Fundacion, etc. de Huesca, pag. 268.] : In christiana, inquit, lege educatæ fuerant a matre; hæc defuncto marito, secundas iniit nuptias cum altero viro itidem gentili. Videntes itaque SS. Virgines sibi in domo vitrici non licere christiana profiteri sacra, ad materteram, matris suæ sororem, sese receperunt, ubi creverunt in sanctitate ita, ut, adeptæ discretionis annos, jejuniis et orationibus instanter vacarent. Hinc brevi per totam regionem vicinam innotuerunt, stupentibus multis binas rosas efflorescere medias inter spinas. Quæ quidem satis concordant hucusque cum S. Eulogio. Non ita quæ sequuntur. Defuncta est earum mater, cum S. Nunilo, quæ natu erat major, nubilis esset; hanc ob causam, sicut etiam ob mortem materteræ, prout conjicere possumus, in potestatem venerunt alterius consanguinei ex familia patris sui.
f Juvat hic adscribere quæ auctores Hispani congesserunt de his quæ martyrium SS. Virginum præcesserunt. Ducem assumimus Didacum de Aynsa; hujus namque narrationi satis consonant Moretus, P. F. Raymundus aliique. Dicta tamen eorum, salva utique contrahemussubstantia, ne ultra limites excrescat Annotatum nostrum. Subjungit Didacus verbis proxima lit. recitatis [Ibid. pag. 282 – 284.] : Præerat tunc temporis Abderramenus hujus nominis secundus, quartus vero qui Cordubæ regnaret, supremusque omnium per Hispaniam Maurorum princeps. Non tamen desunt qui velint hunc Cæsaraugustæ non vero Cordubæ regem fuisse. Quidquid de eo sit, Abderramenus iste anno juxta alios 840 juxta alios 851, promulgavit decretum, vi cujus omnes, qui nati essent patre vel matre infideli, legem Mahometi sequi tenebantur; qui secus facerent pœna capitis bonorumque amissione plectendi erant. Maurus itaque, qui SS. Virgines nostras domi suæ servabat, videns se frustra eas ad deserendam Christi legem urgere, ad judicem, in oppido Alquecar morantem nomine Calefa (Moretus dicit [Annales de Navarra, tom. I, pag. 269.] : Qui in nonnullis documentis Galaf appellatur) detulit. Hic omni modo illas a sancto proposito tentat avertere; quas, cum nihil proficeret, domum remittit, ibidem tamquam in carcere custodiendas. Ast impius earum consanguineus, præfatus scilicet Maurus, Oscam proficiscitur, convenitque Zumahilum, nomine Abderrameni civitatis illius totiusque circumjacentis regionis præfectum. Mandat is Calefæ ut sibi SS. Virgines curet adduci. Septem leucis distabat Alquecar ab Osca civitate, quod iter illæ emetiuntur nudis pedibus multisque subjectæ vexationibus. Quæ cum præsentes adstarent Zumahilo, conatur iste verbis primum eas a Christo avertere, at frustra; tum adhibet carcerem et tormenta; denique tradit illas perfidis quibusdam mulierculis pervertendas. (Mirum est silere Moretum [Ibidem.] , de mulierculis, cum earum diserte meminerit S. Eulogius). Quo facilius seducantur duæ sorores, ab invicem separatæ custodiuntur; perfidi quoque earum hospites singulis diebus alterius alteri nuntiant lapsum. Quid agis, inquiunt? Soror tua nostram amplexa est legem. At illæ, nullam, hujusmodi dictis adhibentes fidem, immotæ perstant in sancto suo proposito. Atque ita per dies omnino quadraginta earum probatur constantia. Nocte vero præcedente martyrium (Moretus rectius ponit [Ibid. pag. 270.] secunda ante passionem nocte) S. Alodia dum vacat orationi, miro circumdata splendore cælestique rutilans luce conspicitur ab hospitis filia; hæc patri visum refert; qui miserum obcæcatus: Relinque, ait, illam; permaneat in ea diabolus a quo illuditur. Finita oratione dieque illucescente, petit S. Alodia, ut sibi liceat convenire Sororem suam. Quod cum fuisset concessum, inter lætitiæ lacrymas mutuo junguntur amplexu; aitque S. Nunilo: Sta, Soror mea, firmiter in fide, quam promisimus sponso nostro Jesu Christo. Respondet Alodia: Credo firmiter; nec dubites me facturam quod te facientem videro. Jejunemus hodie et in oratione perseveremus; nam crastina die erit moriendum. Eodem die sistuntur coram judice; renovantur promissa et minæ, utique perperam. Aderat tunc quoque sacerdos, qui vim tormentorum non ferens, a Christo defecerat. Cui judex: Secede, inquit, cum illis; et fac, ut, quod tu fecisti, et ipsæ faciant. Miser itaque ille omni modo sanctas aggreditur Virgines. Ego, ait, christianus fui et sacerdos; nunc autem, ut vivam, dico me Maurum. Idem et vos dicitote (addit Moretus [Annales de Navarra, pag. 271.] : Coram uno alterove aut tribus testibus); postea facietis quod libuerit; ita mortem vitabitis. Respondent SS. Martyres: Nonne semel moriendum? Absque dubio, reponit ille. Nonne itaque, respondent, præstat mori pro Christo ut æternum vivamus, quam vitam producere, brevi cum morte æterna permutandam? Videns sacerdos nihil se proficere ad judicem revertitur.
g Jussit eas jugulare (Zumahilus) in quodam hujus civitatis (Oscæ) foro, ubi est hodie ecclesia sub titulo S. Salvatoris, in qua etiam habetur sacellum harum Sanctarum nomine dicatum. Ita in Vita Hispanica ms., decessoribus nostris missa anno 1722.
h Vide infra Passionem, latius descriptam ex antiquis Sanctoralibus.
i Quæ mortem subsecuta sunt multis exhibentur apud scriptores Hispanos, et ita contrahuntur in Vita ms. paulo superius laudata: Fuerunt beata corpora protracta per ignominiam usque in locum probrosum, Horcas dictum, ut a volucribus et feris depascerentur. Ast divina faciente providentia, venerunt duo vultures, qui illorum incolumitati prospicerent. Itaque tyrannus permisit christianis illa in eodem loco sepulturæ mandare. Cum vero intelligeret Zumahilus, per singulas noctes lumen cælitus corruscare supra solum quo gloriosa corpora humata jacebant, mandavit ut intra urbis ambitum ducerentur dejicienda in altam cavernam juxta locum ubi mortem obierant. Putei hujus perdurat adhuc memoria, et multa quidem cum veneratione. Exinde a Regina Eneca ad monasterium Legerense translata sunt, ibique servantur et hodiedum sanctæ illæ reliquiæ. Contigit glosiosus triumphus XII cal. Novembris anno 851, imo XI kal. Novembris. Hæc ita breviter etiam occurrunt in Lectione III proprii Pampelonensis 22 Octobris. Moretus [Annales de Navarra, tom. I, pag. 273 et seq] eadem habet, sed per amplificationem reddita, item Didacus De Aynsa [Fundacion, etc. de Huesca, pag. 285.] .
* al. gentilium.
* al. corruunt.
EARUMDEM PASSIO
Ex Breviariis et Sanctoralibus mss.
Apud Ambrosium Morales in Scholiis ad S. Eulogii l. II, cap. 7, num. 6.
Nunilo soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania (S.)
Alodia soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania (S.)
Ubi cædi paratæ erant sacræ Virgines a, tunc præcepit rex lictori dicens: Percute gladio et abscinde earum capita. At lictor tertio regem interrogat an feriret? Et ut feriret tertio cum audisset, dixit majori (S. Nuniloni): Extende cervicem. Tunc sancta Nunilo dixit ad Sororem suam minorem: Vide, Germana, ne aliter facias, quam ego factura sum. Cui sancta Alodia respondit. Nihil dubites, Germana, quod ego aliter faciam. Statimque sancta Nunilo alacri animo prosiliens, apprehensis crinibus caput sibi circumligans, dicit ad lictorem: Feri velociter. Ille elevatum in altum gladium deposuit super eam: non in medium cervicis locum, sed in mandibulas illud deponens; unde nec penitus caput ejus abscidit. Cadenteque in terram corpore, paululum crura ejus nudata sunt. Quod cernens Soror ejus, festinans protracta veste, contexit. Quo facto multitudo hominum miratur. Fideles gaudebant, infideles contabescebant. Dixitque iniquus rex carnifici: Sine modo; ne ferias. Tunc ad sanctam Alodiam dixit: Quid tibi proderit, si moriaris? Consenti nobis, et vives nobiscum cum multo honore. Quibus Martyr respondit: Non consentiam; festina, percute me, ne sola pergam. Et elevans oculos, vidit animam Sororis suæ in columbæ specie angelis circumdatam, et dicebat: Expecta me, Germana, expecta me modicum. O mira virtus altissimi! Puella, quæ gladium non longe micantem cavere non poterat, in propriam cervicem descensurum non pertimuit; sed apprehensam syndonem, qua vestiebatur, sibi in crure alligavit, et capillis suis faciem extersit. Inde flexis genibus super corpus Sororis suæ, præbuit se percussori, qui uno ictu caput ejus amputavit. Sicque Martyres una die, una hora martyrium suum victrices consummaverunt in pace, quinta feria, duodecimo kalendas Novembris.
ANNOTATUM.
a Zumahilus eas coram se adductas, adstante carnifice paratumque tenente acinacem, tribus rogat vicibus num velint suam sequi legem suisque obedire mandatis. Quod cum illæ constanter recusarent, jussit jugulare etc. Didacus de Aynsa [Ibid.] .
TRANSLATIO
sanctarum virginum et martyrum Christi Nunilonis et Alodiæ.
Ex Josepho Pellizer de Salas.
Nunilo soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania (S.)
Alodia soror, virgo et martyr, Oscæ in Hispania (S.)
BHL Number: 6253
EX PELLIZER.
[Post passionem] Igitur a anno octingesimo octavo decimo, post Salvatoris nostri Resurrectionem et ad cœlos Ascensionem, in partibus Hispaniarum Abderrahamen rege Saracenorum regnante, fides in tantum cœpit fervescere, ut non solum viri, sed etiam fœminæ contra tyrannorum rabiem, diabolico instinctu in persecutione fidelium accensa, fuerunt paratæ intrepide alacri animo dimicare, et diabolum in suis membris devincere. Inter quos in territorio Oscensis urbis, duæ sorores, sanctissimæ virgines Nunilo et Alodia nuncupatæ, ab ipsis cunabulis christianæ, omnibus bonis operibus florentes, in juvenili ætate fuerunt. Quæ nec minis perterritæ, nec blanditiis deceptæ, nec caducorum honorum promissionibus delectatæ contra Hismaelem, præsidem prædicti regis rabido jussu in christianorum (sic) crudeliter sævientem, viriliter pugnaverunt, et ad Christum, quem cum virginitatis honore in terris pura mentis intentione quæsiverunt, cum victoriæ palma, devicto diabolo, triumphantes perrexerunt. Tyrannus vero devictus, imo potius in eo diabolus, corpora illarum prius abjecta feris avibus, ne a christianis debito honore sepelirentur, et ut memoria earum de terra deleretur, in profundum præcipitavit puteum, quem mole ingentium replevit lapidum ut ibi oblivione laterent vetusta in perpetuum.
[2] [Oneca regina] Sed ille qui Sanctis promisit: Capillus non peribit vestro de capite, nono currente anno post vicesimum b a passione earum, jam longe lateque propagato per Hispaniam christiano nomine, inspirare dignatus est cuidam reginæ, nomine c Onneca, ut sanctarum corpora Virginum perquireret solicite. Hæc Pampilonensium genere clarissimo orta, e puellari ætate divinis documentis docta, Christi amorem in pectore gerens, mentis dilectione tota exorabat illum, jugiter adhærens ejus præceptis devotione prompta. Namque jejuniis, vigiliis et orationibus assidue vacabat, et illius animi cura circa pauperes et peregrinos invigilabat. Episcopos et abbates vel cunctum ecclesiasticum ordinem magnis muneribus honorabat, suisque facultatibus ecclesias et monasteria magnifice ditabat. Inter cætera vero loca monasterium Legerense, illæ (illi) fuit desiderabile et amabile, eo quod olim a parentibus suis electum ad Deo serviendum, constructum, eorumque possessionibus et prædiis didicerat dotatum d. Quod tunc temporis quidam abbas religiosus, vir prudens, maturus, moribus et bonis pollens operibus, nomine Fortunius, ipsius reginæ propinquus, decenter regebat, et præceptis regularibus spiritualiter exornabat, secum in Christi nominis confessione multis Dei famulis congregatis. Hoc vero, jam dicta, cœnobium, regina, sicut pleraque sanctorum Deique Servorum loca sæpissime orationis causa frequentabat. Accidit autem ut tempore Quadragesimæ illic adveniens, cum illis salutiferis diebus Deo deserviret, sacris insistens orationibus, et frequenter studium dans lectionibus, ut inter cætera reperiret in Libro passionum e quomodo præfatæ Virgines sanctæ in juvenili ætate, respuentes pro Christi amore mundum, animas suas non dilexerunt usque ad mortem, et sua tradiderunt trucidanda gladio corpora; qualiterve in profundo jacerent inhonorate præcipitatæ. Idcirco dolens, nimiamque in corde sollicitudinem gerens, abbatem venerandum lachrimis postulavit, ut omnes flebiliter insistentes orationibus et vigiliis, Deum exauditorem bonorum depræcarentur, quatenus ad requirenda corpora sanctarum Martyrum ad laudem et honorem sui nominis, illis viam congruam revelare dignaretur. Illa etiam eodem modo dominum Salvatorem mundi incessabiliter exorare non cessavit. ut effectum pius et misericors tribueret suæ affectioni.
[3] [SS. Martyrum exuvias] Interea jugi petitioni cum fletibus persistentibus clemens aures (auris) Omnipotens, quæ suos consuevit justa petentes audire, non abfuit precibus illorum. Nam cuidam viro, nomine Auriato, de villa, quæ Casas appellatur, nato, somno dedito vox allata est dicens: Auriate, concitatus ad urbem Oscensem vade; illic, divina ostendente gratia, invenies sanctarum corpora Nunilonis et Alodiæ, in ima fovea abscondita; quæ inde abstrahens, transfer ad locum quem tibi ostendero. De qua visione famulus Dei expergefactus et certus, properans venit celeriter ad cœnobium lætus, et retulit abbati prælibato, quæ sibi fuerant monita dormienti dicta. Cujus verba referentis cum famulus Dei audisset, gaudio repletus magno nuntiavit reginæ omnique monachorum collegio. Tunc omnes qui aderant, grates incessabiliter maximas et innumerabiles laudes reddentes glorificaverunt cunctipotentem Dominum, qui suorum dignatus est exaudire preces. Citissime vero abbas sive regina, communi decreto, dubietate omni postposita, cum celeritate Auriatum procurant mittere (viarum ignarum patriarumque mercationis causa) ad civitatem Oscensem, mercimoniis illi datis et fidelissimis sociis, ad peragendum opus Sanctarum; præmonentque illum curiosissime, magnis precantes precibus, in urbe, si negotii inditium commissi nequiret reperire, ad Oscham inde ne trepidaret villam f ire. Quorum petitioni satis libenter obtemperare, cunctaque, quæ sibi fuerant suggesta, ille cum summa devotione, Christi potentia juvante adimplere spopondit. Post hæc vero cuncti, a magno usque ad parvum, in eo sperantes, qui dixit: “Omnia quæcumque in nomine meo orantes petieritis Patrem, accipietis”, crebras libentius vel frequentius orationes addunt orationibus, vigilias vigiliis, helemosinas helemosinis, quatenus Cunctipotentis dignaretur benignitas, salubre ad opus agendum, illis celere mittere auxilium.
[4] [conquiri] Igitur jam memoratus Auriatus, dominorum libentissime obsequens præceptis, haud segniter arripit eundi iter; et vadit cum sociis orans Deum, qui visionem superius prolatam ei revelare dignatus fuerat, quique eum ad opus illud peragendum destinaverat, nec in vacuum tantum consumi vellet iter; sed sicut promiserat, thesauri sui locum illis ostendere dignaretur. Postquam ergo ventum est ad urbem, et ibi negotium peragendum diu est dilatum, exorare unanimiter intercessum Martyrum continuis precibus non cessaverunt, ut eis impetrantibus locum optatum mererentur reperire. Factum est autem ut earum interventu annuere placuit eorum precibus pietati divinæ. Namque illi cupientes ab urbe recedere, et ad villam prædictam pergere, Auriati veniunt amici et noti. Quibus se associans, narrat rei gestæ historiam, qua de causa illic devenerit, quæve visio propter hanc causam fuerat ostensa. Unde illi intelligentes, hoc inspirante esse gestum Divinitatis gratia, nimis rependunt laudes immensas Deo, admirati valdeque gavisi.
[5] [jubet] Quidam vero ex illis se de beatarum tribu Virginum esse, et locum, earum ubi corpora laterent, procul dubio scisse dixerunt; et si venerandum ille ad locum deberet deferre (deferri), non solum ostendere, verum etiam alacri animo solatium et impendere promisserunt. Quibus Auriatus lætitia ingenti repletus, ne pro evectione et veneratione hesitare dessererent g sed etiam se multa sibi dona dari respondit. At illi quidem pollicentes, tutamque ei fidem tribuentes, secum illum suosque venire jusserunt ad hospicium. Ibique convocatis propinquis ac vicinis, ignaris rei vel loci, vigilia noctis in prima venientis, syderibus lunaque fulgentibus, clam cauteque cum magna humilitatis devotione perrexerunt ad locum in quo credebant esse Sanctarum corpora sepulta. Igitur illic in terra prostrati cum lachrymis, tota affectione mentis deprecati sunt Dominum, ut illis auxilium optatum ad opus agendum concederet, atque putei locum h, in quo abscondita erant Martyrum corpora demonstraret. Deinde cum parum fodientes invenirent ora putei, tam suavitatis odor exiit, quam si omnia pigmentorum bene fragrantium genera ibi adessent. Ergo illi divini redolentis suavitate odoris refecti et divino ostensionis gaudio confortati, certatim cœperunt fodere, lapidum moles cum omni velocitate animi extrahere, donec venerunt ubi ad imo (imum) putei, jacebant Martyrum corpora. Quæ inde, sicut diu optaverant, extrahentes, et linteaminibus mundissimis cum magna veneratione involventes, in saculis novis collegerunt. Sicque ipso crepusculo diei, iter cum celeritate arripientes, margaritas, quas dono Dei invenere, pretiosas secum detulerunt.
[6] [atque deferri ad monasterium Legerense.] Cum autem ab urbis finibus recessissent, cives valefacientes ad propria, Auriatus suique ad cœnobium, præmittentes legatum, qui illis votatum deferret mandatum, properantes et ovantes feliciter venerunt ad patriam. Quibus Enneco i serenissimus rex, et Guilgesindus episcopus, sacerdos Domini dignissimus, a Legerensi abbate invitati, cum multis aliis abbatibus et sacerdotibus, nec non innumerabilibus catholicorum populis, quos fama tantæ rei coadunaverat e diversis partibus, obviam processerunt, mirabiliter canentes Christi laudes modulatisque vocibus, tanta gaudia deferentibus, et exceperunt sanctum venerandumque thesaurum magno cum honore et lætitia ingenti in cœnobio Legerensi, quatuordecim kalendarum Maji. Qua etiam die multi infirmi sanitatem recipere meruerunt per intercessionem sanctarum Virginum et Martyrum Christi. Quod hodie k facere dignatur dominus Jesus Christus ad laudem et gloriam et honorem nominis sui, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et gloriatur Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Acta ista, ut jam monui Comm. præv. num. 9, separatis typis anno 1668 edita fuerunt ab eruditoviro D. Josepho Pellizer de Sala:. Illorum exemplar submisit decessoribus nostris Marchio Agripolitanus, cum jam esset legatus designatus in Angliam, ut manu sua adscripsit Papebrochius. Addidit editor notas meriti haud vulgaris. A principio monet Acta, quæ originalia sunt, vidisse se in antiquissimo Sanctorali membranaceo, ante annos sexcentos et eo amplius (hæc scribebat auctor anno 1668) exarato, qui videtur spectasse ad monasterium S. Petri de Cardenna, atque idem ipse esse, cujus fragmenta nonnulla descripsit Ambrosius Morales, ubi in Scholiis suis ad S. Eulogium agit de martyrio sanctarum istarum Virginum. Continet Codex ille Acta fere omnium Hispaniæ Sanctorum, pluriumque ad alias provincias spectantium; et reperitur in bibliotheca D. Joannis Lucæ Cortes, viri spectatæ eruditionis et litteraturæ. Transumptum habemus ejus manu exaratum et nomine subsignatum die XXVIII Januarii 1664 [Advertencia primera.] . Notat quoque Nicolaus Antonio, in Bibliotheca nova, ubi de Josepho Pellizero: Edidit latine Acta originalia translationis sacrorum corporum SS. virginum et martyrum Nunilonis et Alodiæ ad monasterium S. Salvatoris Legerensis, ex codice Sanctorali antiquissimo, qui adservatur in bibliotheca D. Joannis Luci (sic) Cortesii, Hispalensis, quibus Actis auctor animadversiones seu scholia utilissima subjecit. Denique Actis hunc præfixit Pellizerus titulum: XIV kal. Maji, Translatio sanctarum virginum et martyrum Christi Nunilonis et Alodiæ.
b Scilicet anno Christi 880, cum martyrium contigerit anno 851, ut alibi probatum fuit Comm. præv. num. 8. Quod rursus efficitur, ait Pellizerus [Advertencia tercera.] ex verbis jam longe lateque propagato per Hispaniam Christiano nomine, quæ utique non essent vera, si passæ SS. Virgines sunt anno 839, ut vult Morales, et facta translatio anno 842, ut contendit Garibayus. In Martyrologio Hispanico Tamayus hæc habet ad diem 18 Aprilis: At vero is, qui promisit non perire capillum de capite suorum, providit ut Onecæ reginæ Navarræ veniret in mentem, sollicite religioseque investigare ea. Quæ postea in celeberrimum S. Salvatoris Legerensis cœnobium venerabunde transtulit XIV kal. Maji, anno post earum martyrium nono, adde post vigesimum, ut in Actis nostris, ex quibus breviarium Pampelonense a Tamayo citatum, manifeste sua hausit. Insuper,si, ut prætendit Garibayus, facta translatio sit anno 842, mors contigisset anno 833, quod nec cum historia nec tabulis astronomicis componi potest: constat enim martyrio SS. Virgines coronatas die Jovis [Ibid.] . Vide. Comm. præv. 27.
c Hispanice Doña Iñiga, Navarræ et Pampelonis regina, nupta D. Enecho Aristæ, primo Aragoniæ regi, qui obiit anno 859, prout constat ex libro Pretiosæ (de la Preciosa) monasterii S. Victoriani, his verbis: Obiit Enechus rex cognominatus Arista, qui Arragonensium et Navarrorum primus electus fuit rex in oppido Arahuest. Cujus corpus jacet in hoc monasterio. Obiit æra DCCCLXXXXVII, id est anno Christi 859. Rex Navarrorum id est Vasconum Ibericorum dicitur, qua maritus Onecæ reginæ [Advertencia quarta.] .
d Nonnulli, nominatim Fr. Antonius de Yepes allegans hunc Actorum locum, monasterii Legerensis fundationem adscribunt progenitoribus utriusque, nempe regis Onechi et reginæ Onecæ. Quod tamen, inquit Pellizerus [Ibid.] , secus est. Fundatio solum spectat ad progenitores reginæ Onecæ. Hujus pater D. Onechus Garcia, primus antiquæ Navarræ et Pampelonis rex circa annum 824, sepultus est cum uxore sua D. Xemena in monasterio Legerensi.
e Forte hic indicatur Memoriale S. Eulogii. Refellitur iterum Morales: cum enim agatur de libro Passionum, seu Legendario satis amplo, hujus conscribendi facile suppetit in nostra opinione, quæ inter mortem SS. Virginum et translationem annos interponit viginti novem, tempus; at non sic si cum Morali illam ab hac uno tantum vel altero separemus anno [Advertencia tercera.] .
f Notat, et recte quidem, Pellizerus [Advertencia sexta.] , distingui hoc loco clare civitatem Oscensem ab Oscha villa; in illa passæ, in hac, quæ nunc Ada-Huesca dicitur, natæ SS. Virgines sunt. Oscæ, ut jam alibi monuimus, est ecclesia earum nomini dicata, ut habetur in charta Joannis regis Aragoniæ secundi anno 1478. Jacet autem Adahuesca ad clivum Pyrenæorum, septem leucis ab Osca, media leuca ab oppido Alqueçar (quod, teste Pellizero [Ibid.] , est antiquissimum Castrum Bigetum) dissita. Consonant Sanctoralia: Accidit autem in territorio Barbetano, juxta antiquissimum, quod dicitur Castro-Bigeti in villa Ab-Oscha esse duas Germanas etc. In Adahuesca domus, in qua degebant SS. Nunilo et Alodia cum primum accusatæ fuerunt, in ecclesiam sub earum invocatione conversa est. Conf. Comm. præv. § II.
g Sensus satis facile percipitur, licet verba non omnino sibi cohæreant.
h
Putei locum. Ædificatum [Advertencia septima.] supra os putei istius est sacellum; aqua inde etiam hauriebatur infirmis potanda. Renovatum illud fuit anno 1603, et puteus obseratus clavi. Ibidem quoque cernuntur effigies SS. Virginum, cum inscriptione metrica, quam refert Didacus de Aynsa [Fundacion, etc. de Huesca, pag. 287.] , estque hujusmodi ex Hispanico latine ad verbum reddita:
Iste locus sanguine fuit tinctus
Nunilonis et Alodiæ, duarum sanctarum
Sororum virginum, quæ præbuerunt
Alacres martyrio jugula sua,
Exercente Zumahilo, præposito
A rege Abderrameno, tantas crudelitates;
Ex sua patria, villa Adaguesca,
Venerunt morituræ pro Christo in Huesca (Osca).
i Asserit Pellizerus [Advertencia octava.] , hunc fuisse Enechum Garciam, non vero, prout nonnulli perperam scripsere, Enechum Aristam. Scilicet hic ex uxore sua regina Enecha habuit filium D. Garciam Enechum,qui vivebat anno 867, et filios habuit tres, nempe D. Sanchezium, qui, patre superstite regnavit in Aragonia; D. Enechum Garciam, antiquæ Navarræ et Pampelonis regem, qui cum avia sua D. Enecha præsens adfuit Translationi, mortuus vero est absque liberis, successoremque habuit fratrem suum D. Fortunium Garciam. Cæterum constat quoque ex sequenti Instrumento, quod originale est [Advertencia nona.] , S. Joannis de Penna, tres istos Guilgesindum episcopum, Fortunium abbatem et Garciam regem coætaneos fuisse. Illud ex Pellizero, quod ut ipse nos docet primus integrum in lucem dedit [Ibid.] , partim adscribimus: In nomine Domini et ejus gratia. Regnante Garsea Enneconis rege in Pampilona et episcopus Gulgerindus in episcopatu in Pampilona et abbas Fortunius in monasterio que (quod) dicitur Legeren. Isti tres fecerunt regulam monasterium (sic) nomine Fonte Frida, et fecerunt ecclesiam sanctæ Mariæ et sacraverunt eam et donaverunt ad illam donationem magnam… Testes Micano Menconis, Gutu Munionis etc.
k Viguit SS. Virginum cultus, ut ostensum est Comm. præv. num. 28 et seqq. in monasterio Legerensi, usque ad hujus nuperam eversionem. De quahæc paucis abhinc mensibus scripsit nobis P. Andreas Artola S. J.: Dispersis monachis, unus aliquis ex illis mansit in pago vicino, sperans meliora tempora. Ast post aliquos annos fatigatus ad consanguineos suos se contulit. Interea pauperes ædes derelictas incoluerunt. Ast brevi obtinuit illud Scripturæ “In pigritiis humiliabitur contignatio.” Missi deinde fuere viri, qui nomine gubernii examinarent num ædes eæ essent, quas monumentis, ut aiunt, publicis annumerare liceret. Quod cum isti negassent, paulatim corruere cœperunt, ita ut ex celeberrimo cœnobio jam nunc nihil præter ruderum informem supersit acervum. Cæterum non dubitat Ypesius [Coronica general de S. Benito, tom. III, fol. verso 76.] , initia Legerensis monasterii ad Gothorum regum tempora ascendere; et in Privilegio regis Sancii anno 1070 diserte primum et antiquissimum totius regni sui cœnobium habetur [Ibid. in Appendice, fol. verso 439.] . Ab ineunte sæculo XI usque ad hujus annum septuagesimum octavum, abbates Legerenses simul episcopi erant Pampilonenses [Ibid. fol. 84 in Catalogo.] . Circa posteriorem hunc annum reformatio Cluniacensis in monasterium introducta est [Ibid. fol. verso 83.] , quod dein anno 1236 a Nigris seu Cluniacensibus ad Albos seu Cistercienses transivit [Ibid. fol. verso 84.] .
DE S. DONATO EPISC. ET CONFES. FESULIS IN TUSCIA
CIRCA ANNUM DCCCLXXIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Donatus, episcopus, Fesulis in Italia (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. Donatus, ex Hibernia oriundus, Fesulanæ ecclesiæ præficitur. De annis episcopatus ejus, scriptis et cultu.
Postremus, scriptor qui de S. Donato Fesulano tractet, putem esse Joannem Lanigan. Hic autem hunc in modum vitam B. Viri compendiose exhibet [An ecclesiastical History of Ireland, tom. III, pag. 280 et seq. Dublini 1829.] : [S. Donatus Fesulanus episcopus,] S. Donatus episcopus Fesulis in Tuscia floruit illa ætate (circiter medio sæculo IX). Oriundus erat ex Hibernia, et, ut quidem videtur, episcopali jam dignitate insignitus (nullo tamen hæc assertio nititur testimonio; potius contrarium efficitur ex Actis infra excudendis), antequam romanam susciperet peregrinationem; in qua comitem habuit discipulum, Andream nomine, valde illustri loco natum, quem in Hibernia sacris instruxerat disciplinis. In Urbem pervenerunt, imperante Ludovico Pio, quamvis haud sciatur quo plane anno id contigerit. Post aliquod temporis spatium, accepta a Pontifice benedictione, Roma discesserunt, veneruntque in Tusciam, ecclesias visitantes. Fesulas ingressi, a populo et clero illius civitatis, illa tempestate haud spernendæ magnitudinis (a sæculo XII urbs delapsa et ab incolis suis deserta paulatim est [Moroni. Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, vo Fiesole, tom. XXIII, pag. 257. Venet. 1843.] ) perhonorifice excipiuntur. Imo cum tunc sedes illa vacaret, S. Donatus in episcopum deposcitur. Post multam tergiversationem, annuit denique eorum votis; atque exinde cœpit per multos annos boni pastoris partes implere, donec, Deo vocante, ad æternam evolavit patriam, XXII Octobris, haud diu post annum Christi 861. Quosdam etiam scripsit tractatus, quorum, in quantum mihi constat, nihil ad nos pervenit, præter proprium sancti Viri epitaphium, et venustum aliquod poematium, quod ad modum Prologi, præfixum legitur (apud Colganum [Acta SS. Hiberniæ, tom. II, pag. 582.] ) Actis metricis S. Brigidæ Kildariensis. Hactenus Lanigan, cum quo concordat Legenda, infra excusa, quæ, latius singula describit. Adduntur nonnulla prodigia.
[2] [ex Hibernia oriundus erat;] Patria itaque S. Donato Hibernia fuit. Id certum videtur laudato Joanni Lanigan; tum quia in antiquo officio, apud Burke [An eccles. History of Ireland, pag. 281.] , legitur ortus ex nobili et orthodoxa prosopia antiquæ Scotiæ, id est Hiberniæ; tum quia in ejus Legenda diserte habetur: Iste, fratres mei, iste beatus ille et vere prædicandus Christi sacerdos, B. Donatus, quem nobis Hibernia Scotorum insula transmisit. Verba hæc recitavit Lanigan ex annotato Colgani [Ubi supra, tom. I, pag. 237.] ad vitam S. Brigidæ (diversæ a Virgine Kildariensi); ipsam Legendam non vidit, quam puto ad hunc diem in editam, atque in nostro Opere primum publici juris fieri. Addit Colganus [Ibid.] : S. Donatus in quibusdam versibus, quos de sua patria scripsit, evidenter ostendit Scotiam, in qua ipse, S. Andreas et Brigida nati fuerunt, esse Hiberniam. Istos porro versiculos videsis infra in Vita: Finibus occiduis… Insula dives opum, gemmarum vestis et auri. Vox tamen Insula, quæ hanc in rem pondere utique non caret, deest apud Colganum ipse enim legit [Ibid.] : Dives opum, argenti, gemmarum vestis et auri. Cæterum stando verbis Vitæ infra edendæ non est dubium quin agatur de Hibernia. Donatum quoque tradit Ferrarius [Catalogus SS. Italiæ, pag. 659.] in Hibernia seu Scotia claris parentibus ortum; Ughellus Nobilem Scotum vocat [Italia sacra, tom. III, col. 213. Venetiis 1718.] , item Ammiratus [Vescovi di Fiesole, di Volterra e d'Arezzo, pag. 7. Firenza 1637.] . Notum porro est veterem seu majorem Scotiam aliter Hiberniam dici [Colgan. Acta SS. tom. I, pag. 237.] ; Scotiam vero minorem eam esse Britanniæ partem, quæ olim Albania, hodie vulgo Scotia vocatur [Ibid. pag. 238.] . In Martyrologio Britannico, sicut et in aliis nomine Donati Scoti (a Scot) venit. De his redibit sermo. Cæterum vetus controversia est hæc. Inter Hibernos et Scotos, aiebat Bollandus noster [Acta SS. tom. I Januarii. Præfatio, pag. XXX.] , magna pugnatur pugna de natione, nomine; patria, gentilibus Sanctis… Non sum nescius utra pars sæpius (non tamen semper) jure superior esse videatur; sed decidere lites tantas, haud id opis meæ esse confiteor. Cum Scotos appellatos esse Sanctos reperio, Scotis accenseo; cum Hibernos, Hibernis. Ita quidem Bollandus; ast in Martio in Actis S. Patricii num. 2 et seqq. admittunt jam decessores nostri Hiberniam usque ad sæc. XII Scotiam dictam, idque deinceps sæpius repetunt. Et teste Joanne Pinkerton, viro hac in re fide digno utpote qui Scotus esset et eruditus, lis dirempta est. Juxta ipsum Scotia primitus et ab origine Hiberniam designat; aitque id jam agnosci ab ipsis Scotis scriptoribus, efficiturque, inquit [An Enquiri into the history of Scotland, tom. II, pag. 223 et seqq. Edimburg. 1814.] , innumeris ex testimoniis dum ne vel unum proferri potest quo ostendatur regionem, quæ nunc Scotia dicitur, ita fuisse vocatam ante initium sæculi XI. Confer annotata in Vitam cap. 1, lit. c.
[3] [incertum quibus annis sederit;] Ad pontificalem infulam pervenit (S. Donatus) tempore Christianorum principum Lotharii magni et Ludovici boni. Sic in Vita legitur. Consonat Epitaphium, ab ipso sancto Viro, ut fertur, compositum:
Regibus italicis servivi pluribus annis
Lothario magno Ludovicoque Bono.
Lotharius I imperator, filius natu major Ludovici
Pii, imperio associatus fuit 13 Julii anno 817; adeptus
est Langobardorum regnum anno 820; imperator
coronatus a Paschali I, ipso paschatis die,
5 Aprilis anno 823; patri suo Ludovico defuncto
successit anno 840, mortuus est anno 855 [Art de vérifier les dates, pag. 432 et 433.] . Huic
suffectus filius ejus primogenitus est Ludovicus
eodem anno in regno Italiæ; imperavitque usque ad
13 Augusti an. 873, quo Brixiæ extinctus obiit [Ibid. pag. 433.] .
Certum præterea est B. Donatum sedem Fesulanam
tenuisse anno 844: constat enim ex Anastasio
bibliothecario (qui et ipse præsens esse potuit) eum
interfuisse coronationi Ludovici regis. Dominico
vero die sequenti, nempe die 13 Junii 844, Romæ
in eadem principis apostolorum basilica omnes
archiepiscopi et sancti abbates et omnes… Franci
sunt congregati… Tunc almificus pontifex (Sergius
II) manibus suis ipsum Hludovvicum, Lotharii
imperatoris filium, oleo sancto perungens, regali
ac pretiosissima coronavit corona, regemque Longobardis
perfecit; cui regalem tribuens gladium,
illum subcingere jussit. Deinde Missarum celebratione
finita omnes cum rege lætantes regressi
sunt. Ita Anastasius [De vitis Romanorum Pontificum, tom. I, pag. 351. Romæ 1718.] ; qui deinde enumerans prælatos,
qui aderant Romæ, inter episcopos ultimo loco
habet [Ibid. pag. 352.] : Donatus episcopus ecclesiæ Fesolanæ [Confer Baronium. Annal. tom. XIV, pag. 300 et 301. Lucæ 1743.] .
Sed et illud insuper certum videtur, sanctum Præsulem
nostrum pariter interfuisse concilio Romano,
quod in causa Joannis hujus nominis octavi Ravennatensium
episcopi, celebratum est anno 861, licet,
inquit Baronius [Ibid. pag. 551.] , illud alii in annum sequentem
rejiciant, sed huic anno monumenta Ravennatis
ecclesiæ consentiunt. Hujus concilii meminit, et
quidem fuse, Anastasius [De Vitis Pontif. Ubi supra, pag. 410 et seqq.] : ast Acta desiderabantur.
Quoniam, inquit Nicolaus Coletus in Additamentis
ad Ughellum [Italia sacra, tom. II, col. 346.] , concilii supramemorati
Acta, quæ in appendice ad suum Agnellum Ravennatem,
ex cathedralis Mutinensis insigni Tabulario
primus edidit eruditissimus abbas D. Benedictus
Bacchinius, doctissimum Harduinum (adde et Labbeum),
dum postremam conciliorum editionem
adornaret, latuerunt, illisque interfuisse reperiuntur
complures episcopi, quos Ughellus noster vel
omnino ignoravit, vel a Rubeo deceptus alienis
perperam affixit temporibus, ea hic adnectere necessarium
duxi etc. Jam vero in subscriptionibus
occurrit Donatus Fesulanus [Ibid. co. 350.] . Celebratum autem
notatur concilium [Ibid. col. 347.] Pontificatus domini Nicholai
summi pontificis et universalis papæ anno IV;
imperii piissimi Augusti Ludovici anno XI; die
octavo decimo mense Novembris. Indictione X. Cum
Nicolaus factus sit pontifex 24 Aprilis an. 858 [Art de vérifier les dates, pag. 272.]
(Papebrochius ordinatum dicit 25 Martii ejusdem
anni [Propylæum Maji. Conatus chronico-historicus, pag. 36 *.] ) liquet annum ejus regiminis quartum
respondere anno Christi 862, cum quo concurrit
etiam Indictio X [Art de vérifier les dates, pag. 18. Table chronologique.] . Denique certum est S. Donatum
vita functum ante anno 877, quo habita est
synodus Ravennatensis, cujus epistolæ ad Joannem
papam VIII subscripsit Zenobius Fesulanus [Labbe, tom. IX, col. 305.] .
Hactenus ergo, præter regna Lotharii et Ludovici II,
tres habemus temporis notas omnino liquidas: priores
duæ (anni nempe 844 et 862) Fesulanæ sedi adscribunt
S. Præsulem; altera (annus scilicet 877) jam
e vivis sublatum exhibet. Adde concilio Romano, sub
Eugenio papa II anno 826, præsentem fuisse
Grausolphum episc. Fæsulensem [Ibid., tom. VIII, col. 103. Item tom. VII, col. 1567. Confer Baron Annal. tom. XIV, pag. 97.] .
[4] [probabilius ab an. 827 ad an 874.] His positis, liquet episcopatum S. Donati Fesulis cœpisse post annum 826, desiisse ante annum 877. Si fides sit Epitaphio, annis sedit omnino quadraginta septem:
Octonis lustris, septenis insuper annis
Post Fesulana Præsul in urbe fui.
Præterea eum obiisse regnante Ludovico, probabilius videtur ex eodem Epitaphio; hic vero, ut supra diximus, mortuus anno 875 est, successoremque habuit Carolum Calvum [Art de vérifier les dates, pag. 433.] . Unde Joannes Lanigan [An ecclesiastical History of Ireland, tom. III, pag. 283.] : Omnino probabile est Ludovicum supervixisse Donato. Secus nonne in Epitaphio facta esset mentio Caroli, ad quem Imperium cum regno Italiæ devolutum erat? Quod si admittatur, obitus sancti Pontificis adscribi poterit anno 874 vel 873; positoque eum sedisse annis quadraginta septem, incident episcopatus initia in annum 827 vel 828. Cum hac hypothesi rectissime componuntur facta historica illius ætatis. Ast obest præfatæ chronotaxi S. Donati Vita, quam infra damus ex triplici Ms., in quorum singulis diserte ponitur sanctum Virum apud urbem Placentiam octavo Idus Februarii Indictione octava (prætermittitur annus) cum Carolo excellentissimo imperatore egisse. His si fides sit, ponendus erit obitus S. Donati post annum 875, quo Carolus, ut supra notavi, Ludovico successit et biennio post obiit [Art de vérifier les dates, pag. 539.] . Pariter uno alterove anno differre oportebit initium episcopatus, quo scilicet quadraginta septem annorum administratio reperiatur. Nec omnino obstat Epitaphium: potuit enim S. Præsul illud scripsisse aliquot ante obitum suum annis; imo id plerisque forte probabilius videbitur. Cætera æque ac in præcedenti hypothesi (quæ mihi præplacet, quod Vita non sit eximiæ notæ) bene concordant. Quod non ita obtinet apud alios, quorum hic evidentes aliquot adscribam lapsus. Imprimis Ughellus ordinatum asserit S. Donatum anno 816, addens ab aliis poni annum 802; sedisse annis quadraginta septem [Italia sacra, tom. III, col. 213.] , successoremque habuisse Grosolphum, qui interfuit concilio Romano sub Eugenio II an. 826 [Ibid. col. 214.] ! Incredibilis sane hallucinatio. Quomodo, ut apposite notavit Coletus [Ibid. nota 2.] , potuit ordinari S. Donatus Fesulanus episcopus anno 816, si anno 826 hac infula ornabatur Grusolphus? Post hunc ergo debet locari Donatus; neque Fesulanum thronum conscendisse dicendus est nisi post dictum annum 826 et diu sedisse, cum anno 861 interfuerit concilio Lateranensi seu Romano? Labitur quoque Bollandus noster in Vita S. Brigidæ minoris ad 1 Februarii [Acta SS. tom. I Februarii, pag. 245.] , ubi annos præfatæ S. virginis declarare intendit ex Actis B. Præsulis nostri, aitque ex iis quæ ante dixerat, consequens esse… Donatum non nisi DCCCXLI aut DCCCXLII episcopum esse factum, postquam pluribus annis Lothario imp. et Ludovico principi servivisset. His si 47 annos, quibus ecclesiam illam administravit, addideris, sequetur non diu ante 890 Christi annum decessisse. Quod rursus stare non potest cum Actis synodi Ravennatensis an. 877, cui adfuit Zenobius Fesulanus episcopus, ut jam animadvertit Cuperus noster in Vita S. Andreæ Fesulani [Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 451.] .
[5] Communis traditio est S. Donatum virum fuisse litteris et doctrina insignem. Animo litteris deditus (ita in Vita) intra breve tempus suis natu majoribus excelsior doctrina factus est. [Num tractatus aliquos scripserit S. Donatus?] Et Ferrarius [Catalogus SS. Italiæ, 22 Octob.] : Ingenii acumine cæteros antecellens, adulta ætate cum Andrea discipulo, quem philosophiam et theologiam docuerat, Romam peregrinari cœpit. Eadem apud alios leguntur. Videtur etiam tractatus nonnullos composuisse, idque tamquam certum assumit Joannes Lanigan (Confer num. 1), nixus præsertim hisce Epitaphii versiculis:
Gratuita discipulis dictabam scripta libellis,
Schemata metrorum, dicta beata senum.
Ex priore concludit Laniganus [An eccles. History. tom. III, pag. 283.] a S. Donato libros aliquos conscriptos; et quidem alios (ut ex posteriore versu deducit) ligata (Schemata metrorum), alios vero soluta oratione, hosque de theologica doctrina tractasse (dicta beata senum); ast simul reprehendit Thomam Dempsterum, qui, inquit, consueta sua impudentia effinxit titulos operum, quæ a sancto Viro composita somniaverat [Ibid. pag. 281.] . Confer Biographiam universalem [Verbo Dempster Thomas.] , ubi nihilo mitius vapulat Dempsterus, et quidem jure merito. Si quæ scripsit S. Donatus, exciderunt hactenus, præter Epitaphium, quod generatim ei tribuitur. In Vita num. 5, recitantur quoque aliquot disticha de Hiberniæ laudibus, quorum author dicitur idem S. Præsul. Colganus, ubi de S. Brigida minori [Acta SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 238.] , versus illos non dubitat S. Donato adscribere; ast postea, ubi de S. Brigida majori [Ibid. tom. II, pag. 582.] , leguntur in capite seu Prologo ejus Vitæ sextæ, quæ metrica est, quamque idem Colganus testatur compositam a S. Chœliano seu Cœlano, Inis-Keltraensis cœnobii monacho, quin eo loci mentionem jam faciat de S. Donato. Cum tamen, ut ipse Colganus nos docet, diversus in quibusdam Mss. occurrat Prologus, admitti posset, hunc a S. Pontifice, Vitam autem a præfato monacho exaratam. Confer Lanigan [An eccles. History, tom. III, pag. 284.] . Cæterum versiculi, de quibus hic quæstio, tales sunt, ut cuivis tractatui, modo de Hibernia agatur, præponi queant æque ac vitis Sanctorum. Vide Annotata.
[6] [Cultus Fesulis] Hac die annuntiatur in Martyrologio Romano: In Tuscia sancti Donati Scoti, episcopi Fesulani. In unico Usuardi auctario apud Sollerium legitur, ex codice nempe Florentino ubi primo loco venit: In partibus Tusciæ, apud Fesulas in territorio Florentino, sancti Donati Scoti, ejusdem urbis episcopi et confessoris, qui virtutibus et miraculis clarus quievit in Domino et sepultus est in basilica ejusdem urbis. Et in egregio Martyrologio Britannico [A Memorial of ancient British piety or a Britisch Martyrology, 22 Oct. Lond. 1761.] : Fesulis in Tuscia festivitas sancti Donati Scoti episcopi illius civitatis sæculo nono, qui hac die ibidem colitur tamquam patronus præcipuus. Notatu dignum est, eum hic dici Scotum (a Scot) quod indicare videretur, ab erudito scriptore vere Scotis non Hibernis annumerari. Celebratur ejus festum hac die 22 Octobris, qua et obiisse ab omnibus traditur, excepto Ughello, qui scribit evolasse eum ad superos 20 die Octobris [Italia sacra, tom. III, col. 213.] . Ast mendum suspicor esse, legendumque 22 die Octobris. Fesulis accepi Lectiones proprias S. Donati, quales leguntur in magno quodam Diurno Chorali pergameno infol. litteris Gothicis edito 1568, prout constat ex approbatione Ordinarii in limine voluminis adscripta his verbis: Nos F. Angelus Diaccetius, Dei et apostolicæ sedis gratia episcopus Fesulanus. Visis quibusdam Sanctorum nostrorum historiis ad verbum ex earum originalibus sumptis a R. D. Torello Phola nostræ cathedralis canonico in matutinales Lectiones digestis, jussuque nostro per ven. P. frat. Felicem a Castro Franco, Prædicatorum ordinis, revisis, ac ab omni menda (juxta tenorem Tridentini concilii) purgatis, eas in choro ejusdem nostræ ecclesiæ una cum dictorum Sanctorum nostrorum orationibus et homilia intra octavam beati patris nostri Romuli, quandocumque eorum sollemnes et festi dies occurrerint, legi posse concedimus. In quorum fidem his manu propria subscripsimus ex nostris ædibus Fesulan. Die 1 Januarii MDLXVIII. Lectiones illæ desumptæ paucissimis hinc inde mutatis verbis, ex Vita sancti Viri juxta codicem Strozzianum (de quo vide infra num. ult. hujus commentarii) et sunt numero novem; quas hic apponam ideo præsertim quod Actorum nostrum compendium stylo haud inconcinno digestum exhibeant.
[7] [et Lectiones propriæ: I Nocturn.] Lect. I. Dignum quippe est ut quem divinæ majestatis clementia perenni gloria coronavit in cælis, christiana devotio laudibus honoribusque frequentare non desistat in terris. Præsertim cum sua nobis nunquam desint beneficia, nunquam deficiat tutela, nunquam minuantur auxilia. Ejus namque patrociniis, orationibusque continuis et imbecillitas relevatur corporum, et scabies purgatur animarum, auctor damnationis et mortis diabolus deprehenditur et abnegatur; creator autem vitæ æternæ salutisque summæ largitor Deus recognoscitur, diligitur et adoratur. Ad hæc omnes mentes intendite, ejusque devotissime laudibus insistite, qui nobis indignis tanta et tam ineffabilia beneficiorum munera suis intercessionibus non desinit exhibere. Lect. II. Hic itaque vir christianissimus confessor, verusque Dei sacerdos Donatus, nobilium parentum, nec non orthodoxorum prosapia, in Scotia progenitus, ab ipsis cunabulis catholicæ fidei ac sacræ religionis titulo insignitus, bonæ indolis puer crevit in Domino, atque ita annos doctrina moribusque transcendens, ad veri honoris culmen evolare dignus inventus est. Christianæ igitur armis militiæ adornatus, et veræ sapientiæ doctrina imbutus, et in Dei, ejusque Sanctorum, necnon et omnium spiritualium negociorum amore in dies exardescens, patriam parentesque deserens, per diversa terrarum spatia Christi ecclesias statuit visitare, quatenus ubique proficiens semper evaderet melior, et discipulis ac ministris Christi ipse quidem minister et discipulus fideliter et humiliter ministraret; eo videlicet innixus desiderio, quo limina apostolorum Petri et Pauli devotus conspiceret, ac peregrinationis suæ modum Deo auxiliante compleret. Lect. III. Dum hæc servus Christi Donatus tota mente perageret; temporibus Eugenii secundi, Ludovicoque et Lothario imperantibus, sub anno Dominicæ Incarnationis DCCCXVL, Romam profectus est, liminaque sanctorum Apostolorum visitans, devotionis suæ persolvit munia, perceptaque a summo pontifice Eugenio benedictione, per Thusciam Christi cœpit ecclesias peragrare. Eodem tempore venerabilis hæc ecclesia Fesulana pastore carebat; quapropter clerus et omnis populus plurimum afflicti Dei summi suffragia assidue flagitabant, quatenus eorum civitatis misertus, ecclesiæ populoque suo dignum provideret antistitem, cujus meritis et gubernatione desideratæ pacis gaudium consequi, salutisque portum mereretur intrare. Unde factum est ut ejusdem clementia, quæ in necessitatibus fideles suos nunquam defuit consolari ex longinqua Scotorum gente Fesulas beatum virum dignaretur destinare Donatum, qui fidei et justitiæ suæ constantia eos a miseria eriperet tantæ calamitatis.
[8] [II Nocturn.] Lect. IV. Quumque piissimus et Deo amabilis Donatus atria sacratæ aulæ subintrasset, tantum eo virum advenisse pietatis divinæ miserationis indicio ostensum est. Illico namque universa resonare tintinnabula cœperunt, non quidem humana manu, sed Deo summo sic operante permota. Divino insuper igne lampades omnes accenduntur, quo omnibus patesceret, quod orbato oculis Fesulano populo splendor apparuisset supernæ misericordiæ. Haud mora, ejusmodi divino præconio taliter resonante, clerus gaudens cum exultante populo in ecclesia conveniunt, comprehensumque ibi virum Dei Donatum in sanctæ Fesulanæ ecclesiæ præsulem recusantem et invitum unanimes elegerunt, laudantes Deum, qui plebem suam in tempore visitat, et in se sperantibus nunquam deest. Lect. V. In pontificalem itaque cathedram sublimatus pius Christi sacerdos Donatus, qualiter officium pastorale exerceret dictu incredibile est; erat enim creberrimus in jejuniis, assiduus in vigiliis, devotus in oratione, in eleemosinis largus, in hospitalitate promptissimus, in doctrina præcipuus, in sermone modestus, superbis elatus, pauperibus et humilibus mitissimus, benignissimus clero, placidissimus populo erat, et omnia erat omnibus, quatenus omnes salvos efficeret. Quadam autem die quum plurimos consignasset chrismate pueros, a lupi ingluvie matris incuria raptus ex illis unus est. Continuo mater mœstissima scissa veste, diffusis crinibus, cursu velocissimo ad benigni Pastoris pedes ejulans prosternitur, ac miseriæ suæ infelicem pandit eventum. Illico gravissimo dolore perculsus Donatus æterni Pastoris auxilium precibus imploravit, vixque orationem compleverat, cum fera illa celeri gradu puerum, quem devorare decreverat, ad pii Pastoris vestigia reportavit, quem matri statim reddidit incolumem. Lect. VI. Anhelabat præterea quotidie de amissis ecclesiæ rebus quomodo eas posset recuperare. Quidam nempe vir sæcularis potens admodum quædam prædia sacræ ecclesiæ invaserat; quem Præsul sæpe corripiens, frequentius quoque placido sermone demulcens, studebat eum a tanta insania divertere. Ille vero non solum tanti Pastoris monitis acquiescere recusabat, verum die quadam virum Dei Præsulem suum torto ore deridens, injuriis et opprobriis variis ausus est appellare. Ad hæc vir humilis nil moleste respondit, sed a se exeundi licentiam dedit, dicens: Perge torto ore, quod perfidiæ tuæ obstinatione torsisti. Ad jussum ergo Pontificis homo ille miserrimus sicut prius torta mente non ante sed retro prospexit, sicque itinere cœpto, facie ad dorsum revoluta, anteriora oblitus est; quin lingua, quæ contra beatum Virum perversa fuerat locuta, insuper et manus contrahuntur, quas in Dei Servum audacter injecerat. Quem ad Præsulem adductum, et postulantem quatenus Vir sanctus inique pervasa ecclesiæ bona reciperet, proque malefactorum restauratione de suis propriis munera non recusaret; (quod boni Pastoris objurgatione peractum est, ut qui prius aliena furiose pervaserat, postea tremefactus libentissime præsentaret et sua). Episcopus (vero) mox, imposito illi pœnitentiæ modo, benedixit, et pristinæ restituit sanitati.
[9] Lect. VII. Quodam iterum mane, quum radios et ascensum solis voluisset inspicere, mons Valentianus, qui præerat eminens, [III Nocturn.] denegavit, et tantæ claritatis utilitatem subtraxit; ad quem Sanctus, mente et vultu ut erat hilaris, jucunditatis suæ verba proponens ait: Ut quid, mons Valentiane eximie, cælestem nobis solem subtrahis atque communem? Necesse est auferri quidem a te cælestis roris benedictionem, necnon et pinguedinis ubertatem. Sermonis igitur Viri Dei mons ille excipiens vocem, cœpit ex tunc infructuosus manere, nulla in eo deinceps apparente viredine, nulla in fructibus sive segetibus ubertate. Condolentes interim montis illius coloni, cuncta et ex quo acciderant retulerunt sancto Pontifici. Mox ille benignus clamosa filiorum relatione turbatus, quasi se in hoc peccasse condoluit, et preces pariterque vota altissimo contulit Creatori; atque illico monti pinguedinis benedictionem reddidit. Quod sane factum et admirationis et venerationis illi maximum attulit incrementum. Lect. VIII. Dilectionis quoque Deus hoc attulit indicium. Quum enim quadam die dolore pedum angeretur, vespertino peracto officio, cum vigilaret, ecce conspexit ad dexteram lectuli quasdam puellas lampadas deferentes clarissimas, quibus ait: Quæ estis vos, et quo tenditis? Brigida virgo Dei dixit: Nos ad te venimus, Pater, et impetratæ salutis a Christo Dño benedictionem afferimus. Quo dicto pedes languentis tetigit benedicens, quem perunxit; et ita ex manu virginis gratiam consequitur sanitatis. Aliud quoque in eum dilectionis Dei signum non tacebimus. Ipso enim transeunte ad basilicam, cum ingens crebresceret pluvia, matutinali siquidem hora, sicca ejus visa sunt vestimenta, nulla prorsus humiditate percepta ad Servi sui custodiam. Cum ergo ea quæ tunc solummodo gessit, comprehendi vix possunt, quid dicturi sumus de omnibus quæ operatus est in reliqua vita? Et quæ omnia clerum et populum in tantam admirationem (rapuerunt), ut non admirari et venerari continue Virum Dei nescirent. Lect. IX. Postremo quum obitus sui tempus imminere conspiceret, convocato clero, et sacramentis ecclesiæ perceptis, mox ad eos conversus est, et admonuit ut sancte et iuste viverent, eosque Deo commendavit. Interea de Pontificis transitu rumor emanavit in populo, qui multis cælum clamoribus implevit. Interque has lugentium lamentationes pius Pater mœrore compunctus, in eorum conspectu preces et orationem Deo obtulit. Qua expleta, clero et populo, qui astabat, benedicens Senex venerandus quievit in pace claritatis æternæ, et a discipulis suis in tumba saxea sepultus est XI kal. Novembris; qui etiam post mortem miraculis coruscat æternis. Te igitur obsecramus Dei Sacerdos et Pontifex, Rector et Pastor noster, quod tuis non desinas gregibus subvenire. Succurre destitutis et lapsis, miserere viduarum et captivorum, auxiliare orphanis et pupillis, fer opem viventibus et defunctis. Extolle clerum, adauge populum, a calumniis protege, ab insidiis eripe, pacem injunge et famem depelle, quatenus te duce eo nostrum tendamus iter, ubi vera requies tranquillitasque nunquam consenescunt. Ipso præstante qui vivit et regnat in sæcula sæculorum. Amen.
[10] [item apud Hibernos.] Eodem die S. Donati festum celebratur per universam Hiberniam et quidem sub ritu duplici majori, idque ex decreto Benedicto XIV, cujus tenorem hic, quantum opus est, adscribimus ex Thoma de Burgo [Hibernia Dominicana, pag. 23. Edit. 1762.] : Ad humillimas preces, nomine cleri regni Hiberniæ per suum in Romana curia agentem SS. domino nostro Benedicto papæ XIV porrectas, et a sanctitate sua ad sacram Rituum congregationem remissas, pro concessione et extensione officiorum propriorum et missarum infrascriptorum Sanctorum nationalium, sub ritu duplici majori ad universum illius regnum; nempe die 16 Januarii S. Furfæi, abbatis Latiniacensis… 22 Octobris S. Donati episcopi Fesulani et confessoris… Sacra eadem congregatio, audito prius in voce reverendissimo patre domino fidei Promotore et ad relationem eminentissimi et reverendissimi domini cardinalis Porto-Carrero, concessionem et respective extensionem officiorum propriorum et missarum supradictorum Sanctorum ad totum præfatum regnum, si fuerint a sancta sede approbata, sin aliter de communi, recitandorum sub ritu quem obtinent, alias sub ritu semi duplici, diebus non impeditis, ab omnibus Christi fidelibus utriusque sexus, qui ad horas canonicas tenentur, nec non ab omnibus Hibernensibus, in transmarinis partibus collegialiter degentibus, benigne indulsit atque concessit. Hoc die 1 Julii 1747. Notat autem præfatus Thomas de Burgo [Hibernia Dominicana, pag. 23, nota n.] , omnia memorata festa sub ritu duplici majori … celebranda esse, cum certo constet, eorum singula in diœcesi aliqua aut religioso ordine sub eo ritu celebrari. Ita disertis verbis advertitur ad calcem exemplariorum duplicis istius decreti (bina edidit decreta Benedictus XIV, prius die 8 Julii 1741; alterum sexennio tardius, quod hic nos recitamus et solum ad rem nostram facit) in noviter Dublinii impresso Supplemento breviarii exhibente officia Propria de singulis laudatis Sanctis, prout in breviariis aut Supplementis approbatis reperta sunt, demptis dumtaxat SS. Celso et Colmano Duaco, quorum officia propria nullibi inveniri poterant. Quæ vero in dicto Supplemento leguntur, ipse post diligentem quatuor annorum inquisitionem epistolarem in variis distitisque Europæ diœcesibus assecutus sum, summamque adhibui curam, ut a typographo, etsi latini idiomatis prorsus ignaro, accurate ederentur, utque Dominicano modo orandi Horas, quantum fieri poterat, accommodarentur. Cæterum, in fronte Hiberniæ Dominicanæ, inscribitur P. Thomas de Burgo, prælibati Ordinis alumnus, S. Theologiæ magister, et protonotarius apostolicus, nec non Hiberniæ Dominicanæ historiographus, postea episcopus Ossoriensis.
§ II. De reliquiis S. Donati harumque translationibus. Acta hic primum edita.
[Reliquiæ] In Vita dicitur S. Donatus sepultus a discipulis in arca saxea die undecima Kalendarum Novembris, in loco ubi cæteri sancti pontifices sunt collocati; et in Prologo num. 2: Donatus dum vixit, nobis præfuit; dum carnis deposuit sarcinam, nobiscum cadaver exanimatus manet. Ughellus diserte asserit [Italia sacra, tom. III, col. 213.] , sepultum in cathedrali in sepulchro marmoreo, nihilque obest quominus ita statuamus saltem de S. Donato, siquidem sæculo IX (obiit S. Episcopus anno circiter 874) haud infrequens erat, ut in ecclesiis cathedralibus sepulturæ mandarentur præsules aliique. Confer Acta S. Agricolæ [Acta SS. tom. VIII Octob. pag. 886 et seq. num. 6.] . Aliud est de S. Donati prædecessoribus, cum usque ad sæculum VII mortui extra civitatem sepeliendi essent, quia civitas virorum non mortuorum dicitur [Ibid.] . Vide Annot. ad Vitam cap. 1. lit. s, ubi dicimus Fesulas ante medium sæculi VI fuisse eversas. Ferrarius S. Pontificem conditum vult [Catalogus SS. Italiæ.] in S. Martini æde, ad Mensolam amnem, quam, annuente ac hortante S. Donato, refecerat hujus discipulus S. Andreas, addito monasterio [Lamius, sanctæ ecclesiæ Florentinæ monumenta, tom. II, pag. 1331 et seqq. Florentiæ 1758.] . Quid autem de sacro corpore sit factum, non plane constat. Habemus inter Mss. nostra litteras P. Mag. Raphaelis Badii, Dominicani Florentini, datas die 29 Aprilis 1629, in quibus de reliquiis S. Donati ex professo agitur. Ejus, verba ex Italico in latinum versa, subjiciam; prævie tamen notabo, Jacobum Bavarum, episcopum Fesulanum, alia cathedrali extructa, ecclesiam SS. Romuli et Bartholomæi, non procul ab urbe dissitam, quæ hactenus cathedralis fuerat (quando vero cœperit esse cathedralis, nemo facile dixerit; nec etiam an reapse ab urbe dissita foret, cum Fesularum ruinæ initium, ut monui, sit factum ante medium sæc. VI: nam si ecclesia SS. Romuli et Bartholomæi extra mœnia posita erat, nec civitatis situs mutatus fuit, non est credibile fuisse cathedralem, sed potius basilicam cimiterialem) in monasterium, ab iisdem Sanctis nuncupatum, instituisse anno 1028 [Ibidem, tom. III in Indice, Chronologico, pag. CXXXIII. Item Ughelli Italiæ sac. tom. III, col. 224 et seqq.] ; simulque transtulisse reliquias ejusdem S. Romuli et S. Alexandri, illius sedis quondam pontificum; denique temporum lapsu præfatum monasterium cessisse canonicis regularibus Lateranensibus, qui, inquit Lamius [Tom. I, pag. 111.] modo illud inhabitant. Hodie vero suppressum est.
[12] [ubi primum depositæ;] Verum controvertitur, utra in ecclesia corpus S. Donati asservetur, imo an in alterutra, ut ex sequentibus declarabitur. Tenent canonici Fesulani (verba sunt Badii) translatum simul cum reliquiis SS. Romuli et Alexandri quoque corpus S. Donati episcopi, ut legitur in officio dictæ translationis; positumque fuisse in ejus sacello juxta podium (pozzo, an pluteus cantorum?), nec uspiam traditur deinceps exhumatum. Nolim tamen asserere illud ibidem requiescere. Quod si ibi sit, occultum prorsus jacet; nec ulla ei exhibetur veneratio, nec ullus redditur cultus, imo nec levissimum præsentis tanti thesauri apparet vestigium. Cæterum unusquisque suo modo, eoque plus minusve probabili, de his disserit reliquiis. Canonici cathedralis stant pro sua ecclesia freti translatione, de qua diximus: Patres Lateranensis sibi illas vindicant, exhibentque capsulam (cassetta), sub altari majori positam, in qua prætendunt contineri ossa S. Donati (nec enim corpus integrum existere credunt), simul cum quibusdam reliquiis S. Julii martyris. Desiderantur litteræ authenticæ. Nihil aliud habetur, nisi lacinia pergamena (un pezzo di carta pecora) inserta altari, quod extructum anno 1615 fuit ab abbate illius monasterii. In illa vero chartula scriptum est, præfatæ capsulæ impositum fuisse corpus S. Donati cum aliquibus reliquiis S. Julii martyris. Ast hac de re speciatim operæ pretium est videre vitam S. Præsulis editam paucis abhinc annis a P. Placido Puccinelli. Hic enim affirmat repiriri corpus in aliqua ecclesia abbatiæ Florentinæ, vicina civitatis. Quod quidem hactenus non potui mihi facere perspicuum; ast investigabo. Hæc laudatus P. Raphael Badius ad decessores hagiographos. Aliud nihil reperi in Mss. nostris. Obscura itaque hucusque sunt, quæ ad S. Donati reliquias pertinent.
[13] [recognitæ anno 1810,] Ast ex rescriptis, quæ hisce diebus Fesulis accepi, lux oritur, et quæstio dirimitur autoritative, vincuntque patres Lateranenses, cum ex eorum monasterio, hodie suppresso, reliquiæ S. Donati solemniter translatæ anno 1817 fuerint in ecclesiam cathedralem, ut ex sequenti instrumento, quod ex italico latine redditum hic quantum expedit in rem nostram subjicio, constabit. Ante tamen quam illud recitem, notabo inter præfata rescripta nuper Fesulis mihi missa, haberi vitam S. Donati, descriptam ex codice Florentino bibliothecæ Mediceæ Laurentianæ, in qua legitur: Corpus (S. Donati) clerus et populus … in ecclesia sancti Bartholomæi, vicina civitati, montis in descensu honore maximo tumulavit. Codex ille, auctore Bandinio [Codd. latini, tom. I, col. 617.] , pertinet ad initium sæculi XIV. Quidquid sit de quæstione utrum jam, dum obiit S. Donatus, ecclesia illa dici a S. Bartholomæo potuerit vel legitime possit; id ex citato loco jure inferri videtur, hanc scilicet fuisse, quando scripta est præfata vita, opinionem, corpus S. Viri quiescere in ecclesia, quæ tunc S. Bartholomeo dicata erat. His præmissis, ecce instrumentum recognitionis et translationis: In nomine Dei. Amen. Anno Dñi. N. J. C. millesimo octingentesimo decimo septimo, indictione romana V, hac die quinta mensis Julii, Pio VII summo pontifice sedente in Vaticano … et Ferdinando III magno Tusciæ duce feliciter imperante. Sequenti chirographo, quod valere et teneri debet ut publicum instrumentum, appareat et notum sit, quod, cum jam ab anno millesimo octingentesimo decimo expositum RR. DD. Ranerio Mancini, episcopo Fesulano fel. mem. fuisset, ecclesiam suppressi monasterii S. Bartholomæi Fesulani … in statu esse parum convenienti ad cultum sacrum, cumque notum præterea esset eidem RR. episcopo Mancini in illa reperiundum esse corpus S. Donati Scoti, episcopi Fesulani; die decima septima mensis Maji ejusdem anni millesimi octingentesimi decimi, dictus RR. DD. Mancini se contulit ad ecclesiam præfati monasterii S. Bartholomæi una cum ill. D. Bandino Panciatichi, administratore mensæ Florentinæ vacantis, et admodum rev. præsbytero Dothel secretario ejusdem RR. DD. episcopi, atque ibi, in præsentia R. D. canonici Romuli Palagi, tunc parochi ecclesiæ cathedralis Fesulanæ, Joachimi Ranfagni Fesulani et Joachimi Marchini, tum custodis præfati monasterii suppressi, oblata ei (RR. Mancinio) fuit a supradicto D. Bandino Panciatichi clavis, qua, ut dicebatur, aperiri possent minores quidam cancelli ex ferro, exstantes sub altari, ubi erat depositum, in quo ferebantur ossa S. Donati de Scotia episcopi Fesulani asservari. Jussit itaque idem prælatus reserare memoratum depositum, in quo reperta est capsa cuprea cum fenestris vitratis, supra quas extendebatur retiaculum ex filio cupreo; continebat dicta capsa ossa; deerat tamen caput. Supra ossa reperiebatur cartula pergamena ubi legere erat id quod sequitur: Die 24 Augusti millesimo sexcentesimo decimo quinto (hæc italico idiomate; reliqua cartulæ inscriptio, latino) “Reliquiæ S. Donati Scotiensis translatæ idus Septembris” cum anno caracteribus seu cyfris exarato romanis non bene distinctis et altera linea italico idiomate partim lacerata. Post hujusmodi indicia et alias notitias ad dictum corpus spectantes, declaravit supradictus prælatus esse ILLUD VERUM S. DONATI EPISCOPI FESULANI CORPUS, jussitque extrahi ossa, et collocari in arca, hancque deponi in oratorio privato D. canonici Romuli Palagii; declaravit insuper idem RR. Mancinius curaturum se, ut propriis expensis in altari, quod exstat in sua ecclesia cathedrali dedicatum S. Donato, pararetur urna, in qua dicta sacra ossa deponerentur, postquam tamen, ad majorem Dei Sanctique sui gloriam, debite disposita ac ornata fuissent.
[14] [translatæ an. 1817] Interim mortuus est RR. DD. Mancinius; ast heredes, perspectam ejus voluntatem de collocandis ossibus S. Donati episcopi Fesulani executioni mandare decreverunt, ac proinde, consentiente illustrissimo ac reverendissimo DD. Martino Leonardo Brandaglia Dei et sanctæ Sedis apostolicæ gratia hodie episcopo Fesulano, propriis expensis conficiendam curarunt in altari urnam marmoream in forma Trapezii, ut deponerentur ossa memorati episcopi S. Donati asservata in capsa lignea. Sequitur capsæ longa et minutissima descriptio. Quæ omnia cum plene observata diligenterque examinata fuissent in præsentia D. præpositi Philippi Trabellesi et R. D. canonici Romuli Palagii, qui uterque de clero ecclesiæ cathedralis, dicta capsa elevata fuit in dicto altari atque inclusa in urna marmorea, de qua supra, quo perpetuo inter fideles promoveretur amplius pietas in supremum omnium bonorum Largitorem et in S. episcopum Donatum. Factis et observatis supradictis omnibus, in ecclesia cathedrali Fesulis coram illustrissimo ac reverendissimo DD. Martino Leonardo Brandaglia … et supra nominatis testibus, et me infrascripto cancellario curiæ episcopalis Fesulanæ, facta etiam præsentis instrumenti recitatione, cujus duo confecta exemplaria authentica, subscripserunt prænominati propria manu … mandavitque RR. DD. Præsul mihi infra scripto cancellario munire præsentem actum suo sigillo episcopali, et deponere alterum exemplar authenticum in capsa S. Donati de Scotia episcopi Fesulani, et alterum in archivo cancellariæ episcopalis Fesulanæ. Erat subscriptum: Martinus, ep. Fesulanus. — Supramemorati duo testes declararunt, se die 23 Julii millesimo octingentesimo decimo septimo capsam cum dictis ossibus S. Donati recepisse Florentiæ, quo fuerat delata ut debito ornatu condecoraretur, ut illam Fesulas transferrent; quod et fecerunt, eamque deposuerunt in sacello S. Jacobi juxta palatium episcopale, et deinde sub vesperam diei sequentis 29, post sacra officia, translata (capsa cum reliquiis) processionaliter fuit a capitulo, comitantibus clero universo et sodalitiis urbis, atque in specie sodalitio S. Donati, quod exstat in parœcia S. Dominici, ex præfato sacello (S. Jacobi) ad ecclesiam cathedralem et collocata in prædicto altari, numeroso adstante populo. Erat signatum. Julianus Leonardi cancellarius episcopalis Fesulis.
[15] [in ecclesiam cathedralem.] Liquet ex hoc instrumento, unde, quo et quando S. Donati reliquiæ fuerint translatæ, et quis sit earum præsens status et sedes. Subdunt rescripta nostra: Videntur ossa quatuor SS. episcoporum Fesulanorum Romuli, Alexandri, DONATI et Andreæ quievisse in abbatia S. Bartholomæi, quæ certo certius fuit antiqua cathedralis Fesulana, nec amplius uno milliari distat ab urbe. Dicta ecclesia videtur primum dicata fuisse S. Petro, dein S. Romulo, tum S. Bartholomæo. In basi colummæ altaris, in quo nunc asservantur reliquiæ, sequens legitur inscriptio:
Ossa. S. Donati. Antist. Fes.
Thesaurus. ille. habet. condita.
Quorum. sedes. ad. D. Bartholomæi.
Ædem. suburbanam. diu. fuit.
Unde. Raynerius. Mancini. ep. Fes.
Dum. apud. Parmenses. exularet.
In. hoc. templum. maximum.
Ut. suæ. faceret. pietati. satis.
���Transferre. voverat.
���Ut. primum. ad. suos.
���Posliminio. rediret.
���At. morte. interceptus.
Id. operis. nepoti. Lancillotto.
���Absolvendum. reliquit.
Qui. patrui. votum. libens. animo.
���������Solvit.
���Eaque. solemni. pompa.
Facibus. cereisque. ardentibus.
������Circumducta.
���Huic. altari. cradu. ac. loculo.
������Marmoreis. exornato.
���IIIo Kal. Quintil. MDCCCXVII.
���������Inlata. fuere
In eodem altari habetur tabula picta S. Donatum exhibens habitu pontificali. Ad caput quod spectat sancti Viri, restitutum illud fuit jussu Raynerii Mancini sodalitio S. Donati; ignoratur tamen quando primum id sodalitio fuerit datum, forte anno 1615, qui annus signatur in cartula pergamena a Mancinio inventa, quando theca reliquiarum S. Donati aperta fuit. Forte ascendendum est ad tempora multo remotiora, ubi dictæ reliquiæ translatæ sunt sub altari, quo in loco eas invenit Mancinius: ast tempus nemo accurate definierit. Hæc ita in rescriptis ex Italia nobis subministratis.
[16] [Acta] Tria habemus a decessoribus nostris collecta apographa mss. diversa, de S. Donato agentia. Primum hanc fert epigraphen: Vita sancti Donati episcopi Fesulani, transcripta ex vetustissimo ms. codice in folio inscripto “Chronicæ Fesulanæ” die 11 kal. Novembris. In secundo ad calcem legitur: Extat hæc vita ms. literis Lombardicis in Minerva, pluteo 21 libro ultimo. Tertium denique provenit ex Legendario ms. card. Strozzi num. 1 fol. 82. Universim conveniunt inter se, quod digesta sint ad instar homiliæ, in die festo S. Donati habitæ, item quod duabus quasi constent partibus: Prologo et Vita. Duo priora vix non adverbum consonant in Vita, atque evidenter ab eodem originali transumpta fuerunt; in Prologo differunt. Posterius (quod prioribus ætate haud parum inferius videtur) diversum rursus habet Prologum; Vita longe elegantiori quam in duobus antedictis exhibetur stylo; res seu facta sunt omnino eadem, nec plura nec pauciora utrobique recitantur. Duo priora magnam partem carmine ab origine scripta dixeris: nam præter nonnullas versuum continuatas series hinc inde insertas, in alliis haud difficile est invenire dissecti membra poetæ. Putem itaque vitam corrasam ex variis fragmentis, quorum pleraque metro exarata tenebantur. Cæterum verbis luxuriat admodum, rebus valde jejuna est. Quod ad authentiam spectat, id unum dixerim: Antiqua satis esse videtur, veteremque ecclesiæ Fesulanæ reddere traditionem; atque hoc nomine illam subjungendam commentario nostro duximus, et quidem juxta apographum ex Ms. Minervæ; quamvis illud plurimis in locis sit mendosum vitiosumque, ut manifeste appareat exaratum ab imperito Amanuensi. Hæc tamen facile fuit emendare ex altero apographo, quod, ut diximus, in Vita omnino concordat tum verbis tum rebus cum præcedenti, et cujus simile apographum Colgano præ manibus fuit, ut ipse ad 1 Februarii in vita S. Brigidæ, ecclesiæ Opacencis apud Fessulas in Italia patronæ, testatur his verbis [Acta SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 237.] : Pervetustus author vitæ ejus (Donati) quem ex grandi manuscripto libro chronicorum ecclesiæ Fesulanæ exscriptum habemus. Item ex tertio apographo, quod mihi Fesulis nuperrime missum est cum sequenti notatione: Fesulis habemus duo enormia volumina pergamena in-fol.; utrumque continet seriem vitarum Sanctorum per annum; quæ paulisper ab invicem differunt narrationis forma seu modo. Non dubitem ambo apographa majoribus nostris submissa ex iisdem voluminibus fuisse transumpta. Alteram denique S. Donati vitam, sed longe breviorem eadem occasione Fesulis accepimus, descriptam ex codice VI Plutei XX pag. 26 b. bibliothecæ Mediceæ Laurentianæ. Convenit satis vita hæc cum Actis nostris; stylus rudior et incorrectus. Paulo plura profert (nescio qua fide) de S. Donati gestis ante ejus egressum ex Hibernia patria sua. Cæterum, judice Bandinio [Codices latin. tom. I, col. 618.] codex præfatus est sæculi XIV ineuntis. Ordo factorum (præcipua namque referuntur) paulisper invertitur. Ex variis his apographis plura usu venient in Annotatis. Typis excusa vita S. Donati fuita Philippo Villano, item a Placido Puccinelli et a Francisco Cataneo Diacceto, episcopo Fesulano; sicut et a Scipione Ammirato [Vescovi di Fiesole di Volterra e d'Arezzo. Florentiæ 1637.] : hunc præ manibus habeo; Diaccetum consului Parisiis (mense Julio 1855) in Bibliotheca imperiali; Villanum et Puccinellum hactenus non reperi. Italice scripsit Diaccetus de S. Romulo et aliis SS. Episcopis Fesulanis [Vite delle invitissimo martire santo Romolo primo vescovo di Fiesole et di piu alteri Vescovi suoi successori, del RR. Monsignore Francesco de Cattanida Diacceto, vescovo di Fiesole. Florentiæ 1578.] , inter quos habetur S. Donatus [Ibid. Vita del beatissimo Donato di Scozia, vescovo de Fiesole, pag. 99.] , cujus res gestas per modum encomii exhibet, exorsus a prolixo valde Prologo de mundi contemptu aliisque id genus. Plerumque, ab initio præsertim, sequitur vitam a nobis editam; paucis agit de episcopatu sicut et de morte sancti Viri. Quæ mentione digna occurrunt in Annotatis reperies.
VITA SANCTI DONATI EPISCOPI, CHRISTI FAMILIARIS.
Ex Ms. Minervæ, pluteo 21, collato cum Ms. Chronicæ Fesulanæ et altero Ms. card. Strozzi.
Donatus, episcopus, Fesulis in Italia (S.)
BHL Number: 2305
EX MSS.
PROLOGUS.
Exhortatio ad celebrandum S. Donati festum.
[Colenda festivitas S. Donati,] Beatissimus a Christi sacerdos ac venerandus hodie Donatus occurrit. Quem divina pietas festivitatis luce enituit b et perpetuæ gloriæ coruscum lumen nobis effudit. Et a nobis in æternum honoretur sereno pectore pleno, ut ibi per ævum sit glorificatus, ubi meruit et pontificatum. Et hoc ideo vestris personamus auribus, ut magnis extollatis laudibus in tanti Patris solemnitate, quem nobis transmittere dignata est Scotia mater. Scriptura c ad mentem revocemus divina, quæ docet charitate almiflua: “Honora patrem et matrem ut longævo vivas tempore” [Deut, V. 16] in hæreditatem adoptate. Quantum enim, fratres, distat inter proximos et patres, tantum distat inter Sanctos, quos possidemus et illos, quos sola devotione veneramur.
[2] [qui vivens Fesulanis profuit,] Ecce beatus adleta Donatus, dum vixit nobis præfuit, dum carnis deposuit sarcinam, nobis cum cadaver * exanimatus manet d a Christo coronatus. Ejus quotidie intercessione a criminum sorde lavamur in orbe, qui dum vixit in corpore, meruit miraculis coruscare et viventibus justitiæ normam demonstrare; dum obiit debiles curare meruit, et valentes sua intercessione redemit. Et ideo ad communem lætitiam hujus diei omne nobiscum sæculum invitemus; peculiariter * tamen illos et præcipue exhortemur quibus præfuit * pater; quos bene vivendo informavit, quos opibus ditavit, quos benedictionibus exaltavit. Parvis nempe, fratres, * ut pius pater congaudet obsequiis filiorum et in numero exultat eorum; et tanto hujus excrescunt merita gaudiorum, quanto incrementa proficiunt spiritualium filiorum. Jure ergo in ejus laude nostrorum non obrigescat lingua, per quem meruimus medicamenta salubria. Salutis namque author nobis summum dedit Donatum doctorem, quem Scottiæ genitum festilis e deditum præsul fore ad futurum Fesola innuit.
[3] [et mortuus eis patrocinatur.] O colenda et vere magnis perferenda solemnitas, de qua angeli Dominum collaudant in astris, sacerdotum cœtus magno resultat honore, populorum nunc turba occurrit magna devotione; in qua cœcorum redeunt lumina, et diu clausa ora resonant in voce sonora; debiles omni virtute salvantur, et diræ peccatorum abluuntur maculæ iniquorum, et vota cunctorum adsumuntur in laude Sanctorum. Hujus certe, ut credo, festivitatem Domini olim propheta conspexerat cum dicebat: “Domine, dilexi decorem domus tuæ et locum habitationis gloriæ tuæ;” et quasi exclamando aiebat: “Quam dilecta tabernacula tua etc.” Et ut beatissimi patris nostri Donati condigne transitum declaremus f, perspallebat: “Beatus, quem elegisti etc. Inhabitabit in atriis tuis:” Et quasi interrogando dicebat: “Domine, quis habitabit etc;” et respondendo aiebat: “Qui ingreditur sine macula etc.” Sine macula hodie beatus Donatus in Domini ingressus est tabernaculum, cujus virtutis signa multa effulserunt in orbe altisona. Quisquis enim ad eum tristis venit, gaudens abscessit; quisquis gravi fatigatus languore, ejus promeruit benedictionem, sua vota Domino donanti (donante); quisquis delictorum sarcina gravatus, cum gemitu ab eo est visitatus, ob ejus orationem g quamque admonitionem, revisus est ad æterni pascha h regni.
ANNOTATA.
a In tribus nostris Mss. tres diversi sunt Prologi, licet ejusdem argumenti. Ubique introductio est ad Vitam per modum exhortationis ad digne celebrandamsancti Viri festivitatem; unde et ipsa Vita instar homiliæ describitur.
b Enituit. Vox hæc clare exarata est. Cæterum in sequentibus non raro similes occurrent locutiones haud minus vitiosæ.
c Videtur legendum scripturam … divinam.
d Hic utique clare indicat scriptor reliquias S. Donati suo tempore exstitisse. Vide Comm. præv. num. 11. Abhinc concordat Prologus ex Chronica Fæsulana.
e Quid sibi velit hæc vox, ignoro. Probabiliter mendosa est. Chronica Fesulana habet: Salutis namque author nobis summum dedit Donatum doctorem, quem Scotiæ genitum, Fesulis deditum præsulem, fore ad futurum meruit Fesula in unum. Ita etiam in antiquo officio S. Donati.
f Melius in Chronica: Et ut beatissimi P. N. Donati transitum declarans, psallebat etc.
g Locus mendosus corrigendus ex apographo Chronicæ: Ob ejus adorationem (orationem) suamque admonitionem reversus est ad æterni pascua regni. Cæterum frequenter in sequentibus eodem modo emendandus erit textus ex apographo Minervæ, quod diximus ab imperito et negligenti exaratumamanuensi. Vide Comm. præv. num. 16.
h Forte ita legendum. Notum est vocem hanc significare quamcumque festivitatem solemniorem. Videsis Ducangii Glossarium.
* al. Cadavere?
* peculiarius
* profuit
* suis nempe fratribus,
CAPUT I.
S. Donati natales, pueritia, institutio. In Italiam peregrinatur.
Cœlitus collocatur in sede Fesulana, quam virtutibus et miraculis
illustrat.
[Oriundus ex Hibernia,] Iste nempe, fratres mei, iste est ille et vere prædicandus beatus Donatus sacerdos, quem nobis Hibernia, Scotorum regio transmisit. a Scotia vero et Hibernia b proximæ sunt Britanniæ. Hibernia vero insula inter Britanniam et Hispaniam sita, spatio terrarum angustior sed situ fecundior. Hæc longiore ab Africa spatio in Boream porrigitur. Hujus priores partes Hiberniæ in Cantabricum Oceanum intendunt, unde et Ibernia est dicta; Scotia autem, quia a Scotorum gentibus colitur, appellata. Scoti c propria lingua nomen habent a picto corpore, eo quod aculeis ferreis cum atramento variarum figurarum vario stigmate adnotetur. Huic ergo et Mevania d insula proxima, et ipsa spatio non parva, solo commoda, atque a Scotorum gentibus colitur. Scotiæ autem nulla anguis e, avis rara, apis nulla; in tantum adeo ut advectos inde pulveres seu lapillos si quis alibi sparserit inter alvearia, examina favos deserant.
[5] [quam ipse carmine cecinit,] Quantæ autem fortunæ vel dignitatis, seu etiam quam amica sit pacis breviter beatus Donatus versificando collaudat sonando:
Finibus occiduis describitur optima tellus,
Nomine et antiquis Scotia scripta libris.
Dives opum, argenti, gemmarum, vestis et auri;
Commoda terrigenis corporibus f ære, putre solo.
Melle fluit pulchris et lacte Scotia campis
Vestibus atque armis, frugibus, arte ruris g.
Ursorum rabies nulla est ibi, sæva leonum
Semina non umquam Scottica terra tulit;
Nulla venena nocent, non serpens serpit in herba,
Nec conquesta querit h garrula rana lacu i,
In qua Scotorum gentes habitare merentur,
Inclita gens hominum milite, pace, fide.
[6] [sancte transacta pueritia,] In hac enim beatus Donatus suorum avorum prosapia nobilium parentum sanguine progenitus, et ab ipsis pæne crepundiis fide catholicus, animo vero litteris deditus et erga Christi cultores devotus, intra breve tempus suis natu majoribus excelsior doctrina factus est. Studebat præterea teneros vincere annos morum maturitate, magistrosque benevolentia cordis dulci et melle condire, juxta illud dicentis: “Quam dulcia faucibus eloqui tua, super mel et favum ori meo.” [Ps. CXVIII, 103; Ps. XVIII, 11.] Inerat namque ei in parva ætate maturum jam studium; turbas denique malignantium et iniqua agentium refugiebat hominum, ut bene cum propheta dicere posset: “Non sedi in consilio k malignantium” et cum iniqua agentibus non sedebo; sed ut de Domino scriptum est, agebat: “Puer autem proticiebat l et crescebat plenus sapientia; et gratia Domini erat cum illo” Vere gratia Domini cum beatissimo Viro erat, quando in ea hominum positus ætate, quæ lasciviam amplecti desiderat mundi, ipse totus viribus ad supernæ vitæ patriam anhelabat desiderio. Adhærebat vero dictis majorum, ut illud accipere posset, quod dicit: “Et qui appropinquant pedibus ejus accipient de doctrina illius” [Deut. XXXIII, 3.]; ut quidquid ab eis dignum auditu percipere posset, cordis memoria retineret. Hauriebat denique sitibundo pectore fluenta doctrinæ, quæ postea congruenti eructaret tempore, mellito gutture, juxta illud: “Favi m mellis sermones boni;” et cum propheta: “Eructavit cor meum verbum bonum.” [Ps. XLIV, 2.]
[7] [relictis omnibus,] Corroboratus igitur in timore Domini est ac cœpit peregre proficiscendi amor innasci, ita ut patriam parentesque desereret, et Domino soli adhæreret, ut evangelicum sermonem audire valeret: “Omnis qui reliquerit propter me domum, patrem, matrem, uxorem et filios; centuplum accipiet et vitam æternam possidebit” [Mat. XIX, 29.]; et ut Beatum illum æquiparemus patriarchæ Abrahæ, cui Dominus dixit “Exi n de terra tua et de cognatione tua, et veni in terram, quam monstravero tibi;” obediens fuit voci Domini, et accipere meruit terram promissionis, lacte et melle manantem; sic et iste Vir sanctus, audita evangelica tuba intonante, ex intimis cordis medullis et spem omnem quam in seculum habebat dereliquit, divitias, honores, patriam parentesque deserens, ut Christum pro nobis factum egenum pauper ipse sequeretur, qui dixit: “Nihil tuleritis in via, neque duas tunicas habeatis:” [Luc. IX, 3.] studuit nihil in hoc mundo appetere, ut audire valeret: “Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum cœlorum.” [Mat. V, 3.] o.
[8] [Italiam petit;] Profectus itaque est, et, ut evangelista ait; “Homo quidam nobilis abiit in regionem longinquam accipere sibi regnum et reverti.” [Luc. XIX, 12.] Ut enim beatissimus Donatus regnum valeret adipisci æternum, seipsum dedit in præmium; et non solum pervenit ad æternum sed etiam cum stola jucunditatis meruit scandere in cœleste regnum. Et ut ait Scriptura: “Pauper regnat in occulto habendo Dominum;” et de his qui Domino militant dicitur: “Regnum Dei intra vos est.” Qualiter autem ad pontificalem pervenit infulam, juxta veridica majorum famina nobis redundantia referam perlegenda.
[9] [Fesulas pertingens,] Tempore igitur christianorum principum Lotharii magni et Ludovici boni p, qui sanctam in eorum coadunatione apud Aquisgrani palatium canonicam instituerunt regulam sub anno Dominicæ Incarnationis Dñi CCCXVI. Indictionis X q, beatissimus Donatus multas tunc temporis per Christi gratiam illustrabat ecclesias; sicque factum est ut usque ad apostolorum perveniret basilicam r. Eo igitur in tempore contigit ut Fesulanensis s ecclesia gravia pateretur incommoda ob devastationem Normannorum, quæ prius acciderat, sed etiam quia orbati patris benedictione carebat. Multa vero plebs plena mœstitia implorabat sanctorum suffragia, quatenus ille qui plebem salvavit Israeliticam et liberavit de manu ægypti, ipse eos protegeret sua dextra, et custodire dignaretur suam ecclesiam ob visitationem angelicam. Cum populus vocem mittit ad sydera, Christus nova tunc ostendit prodigia; Donatum ab apostolorum redeuntem liminibus deduxit ad Sanctorum basilicam.
[10] [cœlesti prodigio] Cum vero, juxta asserentium famina, advenisset non longe ab ecclesia, cœperunt resonare tintinabula; nova et inaudita miracula sunt visa in candelabræ t accensis lampadibus, sine ignis usu humano, et campanæ perstrepentes resonant ad cœlestia; ad basilicam tunc ingreditur, fulgens donis omnibus, exiguus statura, excelsus natura. Mox ad miraculum concurrunt populorum agmina u fit clamor ad sydera laudantium Regis * magnalia, nova cum tunc prodigia Christus demonstrare dignatus est insignia. Populus cunctus de nomine deodati requirunt a Christo Donati nomen v; et cum audiunt, lætabundo sic pectore aiunt: Eia, Donate pater, a Domino date, pontificalem reside (inside) cathedram, ut nos perducas ad astra; te ductore pascua pervenire mereamur ad alta; tuaque intercessione invenire valeamus salvationem.
[11] [eligitur episcopus,] Tunc Sanctus pectore puro hæc verba dixit in unum: Parcite, o fratres; quid verba sonatis inane; * frustra pulsatis auras magnum dignum æstimare pusillum; me crimina lugere sciatis, non plebem posse docere credatis. Ad hæc sonantia verba cunctæ cœperunt dicere catervæ: Sicut visitavit nos Oriens ex alto, sic agamus in Viro sancto; Christus eum adduxit ex occiduis; eligamus nos in Fesulis. Et ecce nunc Domino dignum a Christo demonstratum, a Domino Donatum; ad sedem nunc perducatur, ut nobis a Domino datus sit pater Donatus; si est voluntas resistendi, fiat vis eligendi. Sicque cum multum renitendo plurimumque repugnando resisteret, inthronizatus tamen est, et præsul Fesalenensis ecclesiæ electus.
[12] [fulget virtutibus] Benedictione itaque episcopali x consecratus, ita apparuit aptus ac devotus, ac si ad officium, quod noviter ascenderat, jugiter præfuisset. Erat enim largus in eleemosynis, sedulus in vigiliis, devotus in oratione, præcipuus in doctrina, paratus in sermone, sanctissimus in conversatione; mentis serenitatem in suo vultu demonstrabat, et pietatem ostendebat clementissimi cordis lenitate sermonis. Flebat igitur uberrissime si quis subjectorum crimina suorum nuntiasset, ita ut cum propheta dicere posset: “Lavabo per singulas noctes lectum meum, et lachrymis meis stratum meum rigabo;” et iterum: “Fuerunt mihi lachrymæ meæ panes die ac nocte;” et cum apostolo: “Quis infirmatur et ego non infirmor.” [Ps. VI. 7, Ps. XLI. 4, 2 Corinth. XI. 19.] O Domine, * dignum per omnia Virum! Aspectu erat terribilis peccantibus, serenus pœnitentibus; erat incessu reverendus, severitate metuendus, benignitate venerandus; mansuetudo temperabat humilitatis in censura authoritatis. Felix Scotia, quæ talem genuit; lætetur Hibernia, quæ talem Doctorem nobis emisit; gaudeat et Fesula et cum ipsa tota pœne provincia in ejus laude reboando et Tuscia y.
[13] [et miraculis:] De quo multa effulserunt et miracula, ex quo pauca de immensis studuimus carpere, ut calatho referto diversorum florum vernantium enigmate possimus strictim breviterque intelligere, ne prolixa lectio videatur jure despicienda.
[14] [inter quæ ereptio pueri ex lupi faucibus,] Nunc autem in primo assignemus miraculo, quod in Pastoris nomine Christus innotescere voluit in facto. Nam cum iste Vir sanctus charitate esset plenus paterna, et erga commissas oves invigilaret sollicitudine fraterna, die quadam cum plurimos consignasset pueros chrismate Christi; accidissetque negligentia materna, ut unus ex illis raperetur ex luporum astutia; concito mater cursu, veste scissa pectoris, crine soluto capitis, immensa cum tristitia vocem dans ad sydera, ad Pastoris rediit vestigia. Dolore mox intimo Sacerdos perculsus, Domino preces fudit altissimo: O pater et Nate, Spiritus et alme, nostro succurre mœrori, et miserere nobis, tu, qui per crucis vexillum exclusisti mortis lignum, et hoc monstrasti signum in redemptionem captivorum dignum, ut crucifigentes corpora animas erigerent ad æthera; ne patiaris assignatos Christo devorari ab hoste nequissimo *, ne eum quem confirmavi chrismate, Christe, dimittas deglutiri a lupo nequissimo. Tu etiam dixisti: “Ego sum bonus pastor; bonus pastor animam suam ponit pro ovibus suis;” [Joan. XI.] et tuo nomine nos pastores esse voluisti; nunc autem peto Theologo et Pneumate z ne me mercenarium deputes, cum dicas: “Lupus rapit et dispergit oves; mercenarius autem fugit, quia mercenarius est et non pertinet ad eum de ovibus;” ecce nunc ovem mihi commendatam, tibi assignavi confirmatam; lupi audacia ventris ingluvie saturari cupit in astutia. Quæso te Prolem altissimi Patris, tu qui unicum redivivum reddidisti viduæ filium; hujus mulieris preces ne spernas in filii periculum. Cum hæc et similia Vir sanctus multiplicat suffragia, lupus sentiens divina jacula *, velociori advolat cursu, puerum quem devorare nisus erat ad precem Pastoris exauditam reduxit ad vestigia. Multa mox in doxa Patris cecinit populus, in gaudia Nati, multorum sonant in laude et Paracliti laudes miraculi. Eminebat propterea beatissimus Donatus in admiratione omnium, veluti civitas super verticem montis posita.
[15] [et raptoris bonorum ecclesiæ] Anhelabat quotidie in amissis rebus ecclesiasticis, ut redintegrare perdita valeret: dedit illi namque Dominus gratiam in pervasoribus, ut sæpissime ultor existeret. Nam cum quidam vir perfidæ mentis crudelitate prædia sanctæ invaderet ecclesiæ, et sæpius a beato Donato corrigeretur, sæpiusque admoneretur, frequentius animo demulceretur, ut quæ injuste invaserat, redderet, ne in ultione deveniret ad illa, quæ Psalmi attestantur, flagella: “Qui dixerunt: Hæreditate possideamus sanctuarium Dei; Deus meus pone illos ut rotam, et sicut stipulam ante faciem venti” [Ps. LXXXII. 13, 14.] et cætera quæ sequuntur; sententiam Psalmi pro nihilo, parvi pendens quæ audierat verba, et pertinaci intentione defensabat direpta. Denique contigit * ut die quadam, non devotione sed audentia deveniret perfida ante Viri sancti aspectum depredator ille iniquissimus. Iterum iterumque pro * pervasione arguitur; sed durum et impœnitens cor thesaurizat sibi iram in die iræ. Suis vero expletis negotiis ad domum cum redire disponeret, et ad sancti Viri monita nullo modo acquiescere disponeret, sed ad injuriam Sacerdotis instaret, eum quoque deridendo os contorquens, audivit: Perge torto ore, quod tua obstinatione torsisti.
[16] [conversio.] Mirum in modum visus est os ad dorsum habere; ex quo confusus humo prosternitur, lingua obrigatur, quæ contra sanctum Virum perversa erat locuta; oculi vero qui concupierant, clauduntur; manus quæ comprehenderant, attrahuntur. Tunc balbutiendo, vix valens explicare sermonem, ait: Deferte me ad Virum Dei, quia peccavi, res ejus auferendo. Adducitur manibus ministrorum et pedibus prosternitur invasor sacrorum, multa denique prece deposcens, ut invasa Sanctus reciperet, de propriis ampla dona caperet. Sicque factum est, ut qui prius diripuerat aliena, postea libentissime offerret et sua. Sanctus autem Vir, ut erat magnæ pietatis misericordia ductus, pœnitentiæ sibi indixit lamenta. Et sic postea Domino grates immensas reddidit per temporum sæcula, ac demum benedictionem dedit sanumque erexit.
[17] [Res suæ ecclesiæ recuperat;] O memoranda Dei virtus, o magna potestas, temporis in magno spatio! Mirabile dictu, hæc memoranda Dei virtus in finibus istis et salus ægrorum fuit et signa futuris. Tempore siquidem illo contra prædictam Fesulensem ecclesiam, in rebus facultatibusque suis multæ olim factæ fuerant invasiones per præcepta imperatorum et chartularum amissionem, quæ ob devastationem crudelissimæ gentis Normannorum acciderat. Unde aliquantis ecclesia solimata fuerat aa et pro hujusmodi facultatibus redimendis multum angebatur. Adiit ergo præfatus Episcopus Ludovicum magnum principem, qui benigno illum animo excipiens, pro devotione sanctissimi Viri omnia postulata non denegavit.
[18] [alia et impetrat.] Concessit bb præterea eidem ecclesiæ gloriosissimus Augustus cc, ut nulla magna parvaque persona res memoratæ ecclesiæ usurpare, invadere vel inquietare præsumeret, seu in possessionibus vel familiis aliquam violentiam inferre; concessit etiam ei dona annualia, parafredos dd, mansionatuos ee paratos fidei jussores minime tollendos, neque super ipsos homines, ad supra fatam ecclesiam pertinentes, molestationem aliquam inferendo absque legali * judicio præsumeret. Hoc vero actum est apud Capuanam urbem. Similiter vero idem beatus Donatus apud urbem Placentiam octavo Idus Februarii in Indictione octava a Carolo ff excellentissimo imperatore egit, ut præcepta acciperent * immunitatis et defensionis paginam secundum superioris sententiæ formam continentia; quod si quis contraire contra hæc præsumeret, pœna auri triginta libras eidem ecclesiæ componeret. Hoc nos pro magno ducentes, huic opusculo * mentionem facere studuimus, (et) ad laudem tanti viri prout potuimus descripsimus.
[19] [Novis claret miraculis:] Cœpit etiam beatissimus Donatus ita coruscare miraculis, ut in morem Josue, qui soli præcepit ut staret, et stetit; vel etiam ad similitudinem David ne super montes Gelboe ros vel pluvia descenderet, et obtinuit; seu etiam secundum evangelium dicens: “Si habueritis fidem sicut granum sinapi, dicetis huic monti: Transfer, et transferetur,” egit (egerit). Sed dum hæc loquor, (ore) trepido, cum miracula narro gg.
[20] [mons sterilis et rursus fertilis redditur;] Mane quodam (novis) rutilis sol respexit ocellos (ocellis) concava terrarum, montes, et prædia (ac) sylvas; umbra fugax latitat; separantur luce tenebræ. Frigoris et algoris tempus erat. Mons eminebat loco, in quo orabat Sanctus Salvatorem; a sole mons locum tegebat; umbra ibi erat; et cum non posset solis frui radiis, hæc protulit verba, non præcipiendo sed quasi alacer dicendo: Ut quid tu, Valentiane * hh mons elevatus subtrahis solem a Christo donatum? Tu nobis separas solem; auferatur a te et cœlestis ros. Ab eadem ergo hora mons excipiens sermonem, cœpit manere absque operis retributione, ut qui prius exstiterat uberrimus, postea fieret improficuus; nulla postea in eo mansit viredo, nulla in frugibus redditur ubertas. Codolentes itaque et rustici cuncta innotescunt (nota faciunt) Pontifici. Pontifex vero benignus vota sua reddit. Benedictionem mox dedit, et montem uberem reddit, et ita uberiorem ac prius et meliorem. Plurima et populo præstavit signa salutis; per illum magna Deus virtutum signa fecerat colonis in frugibus * illis. Hinc finibus illis laudes et populis Præsul cum fruge reliquit. His in ore fuit, dum vixerunt pluribus annis; Præsulis hinc terram dispersa est fama per illam.
[21] [apparet S. Brigida;] Ipse vero sanctissimus Vir dolore sæpius pedum fatigabatur. Cum die quadam vix sufferre (dolorem) valeret; manusque extendens, oculos ad cœlum erigens, sibi ut Christis subveniret petens, vespere facto cum templant * confinia noctis; nocte sequente quidem Christi fit maxima virtus. Nox cum ruit * et gravidæ volvuntur montibus umbræ, ecce sol obscuro emicuit, lampade flammas sparserat; et nitidas cum veste puellas viderat ad dextram lectuli cum lumine claro. Admiratus loquitur verba salutis: O vos igniferæ, quæ fertis lumina nocte? Quid vos? Quid velit hæc lux, quis lampadas istas? Quid vos? Quid cupitis, quam in partem pergere vultis? Brigida ii virgo Dei dictis hæc gessit et actis: Nos ad te venimus, nunc tibi salutem paramus. O manifesta Dei virtus monstratur in ipso! O memoranda diu multos veneranda per annos! Pollice sacrato pedes benedixit et unxit; virginis ex manibus stillavit * aroma Tonantis. Mira loquor: subito membrorum quippe suorum Præsul consequitur * perfectam valde salutem.
[22] [per pluviam mirabiliter transit.] Mane novo rutilum dies demonstrat cardine vultum; nigra fugit trepidæ noctis, ut diximus, umbra; aut sicut umbra diem, cum solis cœperat ortus, fugerat omne malum perfuso fonte salutis, sed talarios * tunc quærens, ut ad ecclesiam procederet Senex, equum mox ut ascendit, ingens pluvia descendit; pervenit usque ad basilicam in nullo infisus * vestigia. Pontificem populus lachrymis et voce precatur: O Pater alme tuis, cernis consistimus aris, nunc benedic Famulo devoto pectore stantes, et sacra nostra sagina Eucharistia corda. Persolvunt pariter Christo pro munere grates; spirituali a Pontifice aluntur cibo, satiantur tunc Dei convivio.
ANNOTATA.
a Vide Comm. præv. num. 2.
b Hæc ad verbum desumpta sunt ex S. Isidori Hispalensis libro XIV Originum seu Etymologiarum cap. 6 [Patrologia Migniana, tom. LXXXII, col. 513.] : Scotia, eadem et Hibernia, proxima Britanniæ insula, spatio terrarum angustior, sed situ fœcundior. Hæc ab Africo in Boream porrigitur, cujus partes priores Iberiam et Cantabricum Oceanum intendunt. Unde et Hibernia dicta Scotia, quod a Scotorum gentibus colitur, appellata. Ex his emendandus textus auctoris vel amanuensisnostri.
c
Hæc rursus ex S. Isidoro Hispalensi, lib. IX cap. 11 [Ibid. col. 338.] . Ultima vox plurali numero ibidem scribitur: Annotentur. Cætera concordant. Non possum non mirari, ait Camdenus [Theatrum orbis terrarum Joannis Bleau, part. IV, pag. 54. Amstelodam. 1647.] , unde habuit Isidorus: “ Scoti propria lingua etc.” Quod etiam Rabanus Maurus iisdem verbis contestatur in sua ad Ludovicum Pium imperatorem geographia, quæ exstat in bibliotheca collegii Trinitatis Oxonii. Clarum est S. Isidorum generice usurpasse vocem Scoti, quasi hæc omnes illius regionis incolas seu gentes complecteretur. Porro inter hos erant, et quidem ætate S. Isidori notissimi, Picti; de quibus scribit Claudianus in III consulatu Honorii apud Christophorum Cellarium [Notitia orbis antiqui, pag. 351. Lipsiæ 1773.] :
Ille leves Mauros, nec falso nomine Pictos
Edomuit, Scotumque vago mucrone sequutus.
Notatque idem Cellarius [Ibid.] . “Nec falso nomine.” quia solita gens pictis animalium figuris corpus decorare, unde nomen putat inditum. Quod ergo proprie Pictis conveniebat, tribuit Isidorus Scotis universim. Addit Cellarius [Ibid.] : Beda Pictos, vulgarem tum opinionem sequutus (ait enim, ut perhibent) ex Schytia adlatos scribit. Cambdenus autem non contemnendis rationibus probat Pictos indigenas Britanniæ septemtrionalis fuisse; aliunde non accessisse. Idem, et quidem tamquam certum, habet Joannes Pinkerton [An enquiry into the History of Scotland, tom. I, pag. 103 et seqq. Edimburg. 1814.] , sed aliis quam Camdenus ex rationibus. Alibi evincit Joan. Pinkerton nomen Scotiæ primitus et ab origine Hiberniam designare [Ibid. tom. II, pag. 223 et seqq.] ; aitque id jam agnosci ab ipsis Scoticis scriptoribus; quia, inquit, innumeris hoc efficitur ex testimoniis, quæ deinceps recitat. Vide Comm. præv. num. 2. Probat etiam Scotos diversam prorsus a Pictis habere originem [Ibid.] ; concluditque injuriosa in S. Isidorum sententia, ejus libros Originum seu Etymologiarum, male sanum vocando opus (foolish book); et suspicatur Isidorum, unicum et solum parentem esse novi nominis (Scotorum) Pictis tributi; sequentem vero pericopen: Scoti propria lingua etc, omnem Pictorum historiam susdeque vertere. Quis enim, exclamat, post hæc non statuat voces Scoti et Picti nomina esse diversa ejusdem populi, qui tamen ab invicem prorsus diversi sunt [An enquiry into the History of Scotland, tom. II, pag. 246.] ? Denique observat Chronicon Pictorum (cujus primam partem ex Ms. regiæ bibliothecæ Parisinæ edit in Appendice [Ibid. tom. I, pag. 482 et seqq] ) inchoari a præfato S. Isidori textu, ast loco Scoti habere: Picti propria lingua etc. [Ibid. tom. II, pag. 246.] . Qui plura scire voluerit de Scotorum Pictorumque origine, nomine, moribus etc., consulat bina Pinkertoni volumina vere erudita.
d In mari, quod Angliam inter et Hiberniam jacet, duæ insulæ sunt eodem plerumque nomine dictæ Monæ [Cellarius, pag. 355.] : Altera hodie Man, estque magis ad septemtrionem; altera versus austrum vocatur Anglesey. De priori hic agitur. Ptolemæo Μονάοιδα Monæda est, quam tamen longius in septemtrionem removit, quam revera est. Orosio est Mevania; Plinio Monapia seu Monabia [Ibid.] .
e Nullus anguis, avis rara — favos deserant. Hæc ad verbum ex S. Isidori Etymologiis [Patrologia, tom. LXXXII, col. 513.] . Similiter Beda [Historia ecclesiastica, lib I, cap. 1. Giles, Opera, tom. II, pag. 34. Londin. 1843.] : Hibernia autem et latitudine sui status et salubritate ac serenitate aerum multum Britanniæ præstat; ita ut raro ibi nix plus quam triduana remaneat; nemo propter hiemem, aut fœna secet æstate, aut stabula fabricet jumentis; nullum ibi reptile videri soleat, nullus vivere serpens valeat: nam sæpe illo de Britannia allati serpentes, mox ut proximante terris navigio, odore aeris illius attacti fuerint, intereunt; quin potius omnia pene, quæ de eadem insula sunt, contra venenum valent. Denique vidimus, quibusdam a serpente percussis, rasa folia codicum, qui de Hibernia fuerant, et ipsam rasuram aquæ immissam ac potui datam, talibus protinus totam vim veneni grassantis, totum inflati corporis absumpsisse ac sedasse tumorem. Dives lactisac mellis insula, nec vinearum expers, piscium volucrumque, sed et cervorum caprearumque venatu insignis. Confer infra Annot. i. Hæc utique non omni ex parte concordant cum iis quæ tradunt recentiores geographi. Pauca adscribo ex egregio dictionnario Adriani Guibert [Dictionnaire Géographique et Statistique. Paris 1850. Voce Ireland, pag. 950.] : Cœlum mitius quam in quovis alio Europæ tractu eadem sub latitudine; magis tamen inconstans et humidum quam in Anglia. Solum, juxta plures agronomos, fertilitate præstat vicinæ insulæ. Herbæ et animalia eadem fere ac in Anglia; neutra tamen regio animantes nutrit cavendos.
f
Vox hic evidenter abundat. Cæterum versus iste varie legitur. In apographo nostro ex chronica Fesulana habetur:
Commodaterrigenis corpore, aere, solo.
Lanigan legit [An eccles. History, tom. III, pag. 284.] :
Commoda corporibus aere, sole, solo.
Ita quoque Colganus in utroque loco [Acta SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 238, tom. II, pag. 582.] .
g
Chronica Fesulana habet:
Vestibus atque armis, frugibus, arte, viris.
Concordant cum hac Lanigan sicut et Colganus loc. citt.
h Chronica Fesul.: Canit. Item Colganus et Lanigan.
i Non possum non hic adscribere Colgani Annotatum: Neminem, inquit [Ibid. tom. II, pag. 598.] , puto ex Scoto-Britannis … tam perfrictæ frontis futurum, qui nomen Scotiæ ab hoc authore usurpatum, suæ Scotiæ Albiensi vel alteri regioni quam Hiberniæ, juxta authoris mentem, attribuendum censeat. Aliis omissis, solum illa, quæ sola sufficiunt, urgeo authoris verba: Nulla venena nocent etc. Res enim orbi nota est, nullam ranam, serpentem vel aliud virulentum animal in Scotia veteri seu Hibernia reperiri, et Scotiam Albiensem his scatere. Non vacat inquirere quam vere hæc de Scotia præsertim Albiensi scripserit Colganus. Alibi, quinta nempe Appendice ad Acta S. Patricii cap. 20 [Ibidem tom. II, pag. 255 et seqq.] inquirit idem scriptor, primo an Hibernia venenosis animantibus careat; et reponit: Hiberniam serpentibus, buffonibus omnisque generis animante venenoso carere, et prisci et moderni passim scriptores tradunt; quorum plura subjicit testimonia. Secundo an id obtineat etiam S. Patricii meritis? Plures quidem, quorum sententias recenset ibidem Colganus, ita statuerunt; ipse tamen aliter sentit, eorumque adhæret opinioni, quæ non beati Patricii apostoli, nec alterius Sancti meritis, sed vel naturæ soli, vel cœlesti influentiæ vel divini consilii, aliive occultæ dispositioni hoc rarum beneficium attribuit. Conf. supra lit. e.
k Non accurate recitata Scripturæ verba.
l Ut supra. Vide Luc. II, 40.
m Prov. XVI, 24: Favus mellis, verba composita.
n Gen. XII, 1: Egredere de terra tua etc.
o Hic adscribam ex codice Mediceæ Laurentianæ uno tenore S. Donati res gestas antequam patriamigraret. Monui nempe Comm. præv. num. 16 plura in illo codice quam alibi haberi. Donatus ex Scotia nobilibus catholicisque parentibus traxit originem, testantibus his, qui secum de partibus illis venerunt, et vitæ sanctitate ipsum imitati sunt. His puerilibus annis, suis progenitoribus via Dei diligenter instructus litterarum studio traditur, in quo miro modo tempore brevi profecit, immunis ab iis vitiis, quibus illud genus hominum implicari solet… Viventibus genitoribus sacerdotium sumpsit, quo (decoratus) Deo militavit abstinentia, jejunio, vigiliis, orationibus, asperitate cilicii, vilitate ac vestium nuditate; ultra humanum modum, cunctis admirantibus, quomodo tantis asperitatibus vita illi corpusculo inesset, victitanti tam aspere a primævis. Parentes ejus gaudio ineffabili exultabant, eo quod filium habebant, quem a Deo assidua oratione postulaverant, qui Christi servus verus existeret, et suas divitias tam largas expenderet, ut optaverant, ad ejus et ipsorum salutem… Ipsis viam carnis universæ ingressis, omnia pauperibus dedit et quibusdam sibi associatis Romam properavit.
p Vide Comm. præv. num. 3 ubi diximus floruisseS. Danatum sub Italiæ regibus Lothario hujusque filio Ludovico. Lotharius porro filius erat natu major Ludovici Pii, qui patri suo Carolo Magno successerat. Confer Annot. sequens.
q Imprimis patens hic mendum est. Legendum: sub anno DCCCXVI. Concilium Aquisgranense, ait Labbeus [Concil. tom. VII, col. 1307.] , in quo edita est forma institutionis canonicorum et sanctimonialium, Ludovici Pii jussu in Aquisgrani palatio celebratum anno Christi DCCCXVI, Indictione X, Stephani IV papæ anno I, Ludovici ejusdem Pii regis et imperatoris III. Alibi præfato anno adscribitur Indictio IX [Art de vérifier les dates. Table chronologique, pag. 17.] . Est itaque hic, ut jam suspicabatur P. Bollandus [Acta SS. tom. I Februarii. pag. 244, num. 6.] , hallucinatio; Ludovicus Pius confunditur a scriptore vitæ S. Donati, cum Ludovico II, Italiæ rege, filio Lotharii. Hinc verosimiliter orta opinio est, S. Donatum jam ab anno 816 sedem conscendisse Fesulanam. Vedesis Comm. præv. num. 3 et 4.
r Ex his sequi videtur S. Donatum, priusquam Fesulas veniret, Romam adiisse. Aliud habet Diaccetus [Vite, etc. pag. 127.] : Antequam Urbem attingunt SS. Donatus et Andreas, Fesulas veniunt. Didicerant, inquit, pulcherrimum montem Fœsulanum abundare plurimis SS. Martyrum reliquiis, indulgentiarum privilegiis et stationibus. Non vacat his interpretandis immorari.
s Fesulæ, Fœsulæ, Fesula et alicubi Festola, urbs III millibus passuum supra Florentiam, nunc pagus Fiesoli, ad Apennini radices situs; olim oppidum non incelebre [Cellarius Notitia orbis antiqui, pag. 572.] . Ejus mentionem facit Cicero II Catil.: Ex iis coloniis, quas Sylla Fesulis constituit. Urbs antiquissima, adhuc exstant rudera cyclopicorum ejus murorum; hodie fere ad nihil redacta est, deficientibus tam incolis quam ædibus [Repetti, Dizionario geographico-fisicostorico della Toscana, tom II, pag. 107, Florentiæ 1835.] . Capta fuit anno 539 ab exercitu Belisarii [Ibid. pag. 110.] Exinde jam vix ulla civitatis illius occurrit mentio. Cum Narses Totilam, qui medio sæculo VI fere totam Italiam subegerat, fudisset anno 553, plures civitates victori se dediderunt, inter quas Volaterra, Pisæ, Florentia nominantur, non autem Fesulæ. Post annum 539 incidenter tantum Fesulæ memorantur, idque nomine civitatis Fesulanæ, vel castri vel curtis. A bello autem gothico, pauca quæ de illa leguntur, ad ecclesiam ejus spectant cathedralem, quæ sita est uno fere milliari extra etrusca munimenta, quibus urbs cingebatur. In diplomate imperatoris Guidonis anni 890, signatur villa Sala (hodie Saletta) in comitatu Fesulano et Florentino, ex quo legitime concludi posse censet Ripetti, utrumque comitatum, certo jam tunc, et forte multis sæculis citius, fuisse unitos, sub provinciæ præside, comite Florentino; nec proinde id contigit anno 1010, prout voluerunt Malespini et Joannes Villani [Ibid. pag. 111.] . Narrat quoque Ughelli [Italia sacra, tom. III, col. 211.] , urbem ex toto excisam, die S. Romulo sacro (6 Julii) anno 1010, cum Florentini dolo malo eam cepissent, Fesulanumque populum transtulissent Florentiam, ut ex utroque populo potentior principatus coiret. Quod quidem omnino rejicit Ripetti [Dizionario, ubi supra, pag. 110.] , utpote mera quarumdam legendarum auctoritate fundatum. Censet Moronius [Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, tom. XXIII, pag. 257. Venetiis 1844.] , sic cum erudito Lamio statuendum: ab antiquo graves exstitisse inimicitias Fesulanos inter et Florentinos; atque hos illorum urbem anno 1125 expugnasse, mœnibus exuisse et nonnulla solo æquasse ædificia; incolas nihilominus ibidem fere ut antea mansisse, nec ullo umquamtempore vi coactos migrasse Florentiam; ast post memoratam cladem ditiores insignioresque cives sponte sua cœperunt eo se transferre, atque sic paulatim deserta civitas, præsertim post ipsius episcopi discessum, sæculo XIV ad eum tandem statum devenit, quo nunc est. Perstat hactenus episcopalis sedes et templum [Conf. Cracas. Notizie per l'anno 1845. Romæ.] . Urbs hodie incolas numerat fere 2086 [Guibert, Dictionaire Géographique, pag. 707. Paris 1850.] .
t In Minervæ Ms. habetur nec felicius, Candelabra. Legendum Candelabris, ut in Officio S. Donati. Ita hæc redduntur in apographo ex Mss. Card. Strozzi: Continuo pietas divina miserationis et suæ visitationis indicia patefecit, ac gregis preces exauditas ostendit. Illico namque cœperunt universa resonare tintinnabula, non humana manu sed Deo prorsus operante permota, ut felicius cunctis innotesceret, quod ad fidelis gregis Fesulani custodiam et protectionem a Deo donatus Pastor egregius advenisset. Divino insuper igne lampades illustrantur omnes, quo videlicet omnibus claresceret, quod orbatis oculis Fesulani populi splendor apparuisset divinæ miserationis, per quem et evaderent offendicula damnationis et vera solatia perciperent orbitatis etc. Ex his liquet vitam hanc meliori, ut monui, stylo conscriptam. Vide Comm. præv. num. 7 et seqq.
u Abhinc fere usque ad finem, narratio fit passim poetica; frequentissime in oculos incurrent disjecti membra poetæ. Vide dicta Comm. præv. num. 16. Hæc ita reperiuntur in utroque Ms., Minervæ scilicet et Chronicæ; ast vix apparent in Ms. Card. Strozzi; ex quo efficitur hujus auctorem studuisse præsertim, ut emendatiori fluidiorique stylo res gestas exhiberet.
v Locus obscurus verbisque impeditus. Sensus tamen clarus. Inquisivere nempe turbæ quo nomine vocaretur præsul, ipsis cœlitus designatus.
x Hæc verba, ut innui Comm. præv. num. 1, satis perspicue declarant, Donatum tunc primum episcopalem consecrationem accepisse. Exinde improbabilis redditur assertio Colgani (si tamen assertio est) qui eum jam episcopum facit antequam exHibernia discederet: Sanctus igitur juvenis, inquit [Acta SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 236, num. 2.] , Andreas pietate et disciplinis imbuendus traditur S. Donato episcopo etc. Forte Colganus per anticipationem episcopum vocat, licet non intendat dicere eum jam tunc dignitatem illam adeptum. Certe Lanigan [An ecclesiastical History of Ireland, tom. III, pag. 282.] priori sensu mox recitata verba interpretatus est.
y Hæc nonnihil Prosam seu Sequentiam redolent.
z Id est per Verbum (θεοῦ λογόν) et Spiritum sanctum (Πνεῦμα). In Officio S. Donati legitur: Nunc autem peto te, o Pater, o Filius. Dein desunt quædam voces.
aa Vox corrupta. In chronica habetur Sublimata, item in Officio. Tanti non est, ut his immoremur.
bb Totus hic numerus ita redditur apud Card. Strozzi: Unde quoque factum est, ut serenissimus ac magnificus imperator Ludovicus, nec non et postmodum Carolus rex Francorum et Longobardorum eximius ac patricius Romanorum, Fesulanam ecclesiam imperii sui potestate ac præceptione firmarent, atque regalis paginæ sigillo munirent, quatenus universi imperii sui nulla, magna vel parva, persona præsumeret bona illius seu pervadere seu etiam pervasa contendere (retinere), et ita demum illam Pastor egregius, et inventa conservans et invasa recuperans, opibus ditavit, honoribus ampliavit, omni religione condivit, et, ut dicam plenius, omni excellentia magnificavit.
cc Nempe Ludovicus, quem paulo ante nominavit auctor. Hic autem Ludovicus, filius est Lotharii. Infra dicuntur hæc gesta apud Capuanam urbem. Juverit hunc locum illustrasse ex Annotato quodam Bollandi nostri in Commentario ad Acta S. Brigidæ minoris, ubi mentio incidit Vitæ S. Donati nostri. Ludovicus Pius, inquit [Acta SS. tom I Februarii, pag. 244, num. 7.] , Capuam numquam adiit, (de illo igitur hic non agitur) cum Italiam vivente Carolo, Pipinus rexerit; inde Bernardus; hoc oculis vitaque orbato, missus in Italiam est Lotharius, cui tamen principes Beneventani, qui et Capuam tenebant, subjecti non erant… Post Ludovici Pii mortem mirum in modum sunt Longobardorum res in Campania cæterisque tractus illius provinciis perturbatæ; ut ad eas componendas sæpius isthuc cum exercitu proficisci Ludovicum Pii nepotem (Lotharii filium) oportuerit. Et tertia quidem expeditione anno DCCCLXVI suscepta, ut habet Leo Ostiensis lib. I, chron. Casin. cap. 38, mense Junio pervenit ad monasterium Casinense, ubi a S. Bertario abbate maximo cum honore exceptus est. “Post hac inde digressus, Capuam petiit; quam tribus obsessam mensibus cepit, eamque maxima ex parte delevit.” Eo igitur tempore probabile est Donatum ab eo quæ in vita referuntur impetrasse “apud Capuanam urbem” anno DCCCLXVI. Hactenus Bollandus et recte quidem nostra opinione. Confer Comm. præv. num. 3 et 4.
dd Parafredi seu Paraveredi, sunt equi agminales, quorum usus in viis transversariis et militaribus, ut veredorum in viis publicis. Glossar. Ducangii, quem vide.
ee Procul dubio Mansionarios intelligit seu Manentes ac Mansuarios, qui ratione mansionis seu mansi, vectigal aut censum quotannis domino persolvebant. Ducangius in Glossario.
ff Carolus, defuncto Ludovico, Lotharii filio, successit in regno Italiæ anno 875, et post bienniumobiit, anno nempe 877 mense Octobri [Art de vérifier les dates, pag. 539.] . Porro in Italia versabatur anno 875, quo Romæ a Joanne papa VIII coronatus imperator est mense Decembri [Ibid. Item Biographie universelle. Verbo: Charles-le-Chauve.] ; Novaes annum ponit sequentem [Storia de sommi Pontefici, tom. II, pag. 135.] . Rursus Alpes transcenderat anno 877, vocatus ab eodem Joanne VIII, ut Saracenicis incursionibus obicem poneret; ast infecta re, cum reditum in Gallias mœstus pararet, extinctus est 6 Octobris 877, anno secundo a sua coronatione [Biographie univers. ibid.] . Itaque nihil impedit, quominus potuerit alterutro, vel utroque anno S. Donatus eum convenire apud Placentiam. Quod autem spectat ad diem octavam Idus, id est sextam, Februarii Indictione octava, noto hanc Indictionem juxta Benedictinos competere anno 875 [Art de vérifier les dates, pag. 18.] , quod si ita esse admittamus, non quadrat dies octavus Idus Februarii, cum Ludovicus mortuus tantum sit in pago Brixiensi die 13 Augusti ejusdem anni 875 [Ibid. pag. 433.] . Sed hæc ulterius prosequi operæ pretium non est. Posset tamen Indictionum computus non esse omni ex parte accuratus.
gg Redeunt carmina. In Strozziano Ms. stylus mutatur.
hh Miror montis Valentiniani nullam fieri mentionem aut reperiri vestigium apud Lamium in suo Indice nominum geographicorum [Sanctæ ecclesiæ Florentinæ monumenta. Ad calcem, tom. III.] , ubi ad vocem Mons, duabus columnis per quatuor fere integras paginas recenset varia collium et montium nomina. Cæterum non est dubitandi locus jugum, quod hic Valentinianus mons vocatur, in vicinia Fesularum fuisse. Diaccetus [Sanctæ ecclesiæ Florentinæ monumenta. Ad calcem, tom. III.] scribit Mensulam fluvium decurrere ad radices collium Fœsulanarum. Aliqua ex his dictus fuerit mons Valentinianus.
ii De S. Brigida, sorore S. Andreæ, discipuli S. Donati, vide in ejus Actis apud Bollandum tom. I Februarii [Pag. 243 – 247.] ; item in Actis S. Andreæ tom. IV Augusti [Pag. 539 – 548.] . Non tamen de hac interpretari commode potest textus nostri auctoris; nam S. Brigida minor S. Donato supervixit, ut habet Bollandus [Tom. I Februarii, pag. 245.] . Potius itaque agetur de magna Brigida, Thaumaturga, Hiberniæ patrona, cujus Acta ad eumdem diem 2 Februarii illustravit idem Bollandus [Ibid. pag. 99 – 185.] , quamque tenet probabilius anno DXXIII decessisse [Ibid. pag. 109.] . Hujus apparitionis non meminit Diaccetus.
* Christi
* in aurem
* Deo.
* maligno.
* imperia
* causa exstitit
* pervasore
* legibus
* acciperet
* populo
* Valentiniane
* finibus
* tentant
* inruit
* gratia Christi
* positam
* subtalarios
* infusus
CAPUT II.
Pretiosa sancti Donati mors et sepultura.
[Morti vicinum] Igitur, quia nos finem ponere optamus nostro exiguo labori, prætermittimus multa, a quæ debentur vobis. Ad ea nunc accedere festinamus, qualiter carnalem deposuit sarcinam et pervenit ad pascua. Ipse enim omnibus vitæ suæ diebus numquam animum otio dedit, quin aut orationi insisteret, aut lectioni incumberet, aut utilitatibus ecclesiæ deserviret, seu etiam docta b schemata metrorum discipulis dictaret, vel in rebus ecclesiasticis insudaret, vel in sollicitudinibus viduarum et orphanorum instaret et egenorum curam haberet. Ad ultimum vere cum Dominus decrevisset ejus labori et sollicitudini terminum imponere, molestia percussus, corpori dolor ad vitalia rediit c.
[24] [circumstant discipuli.] Quare ille imminere obitus sui cernens diem, fratres vocavit, viaticum petiit et accepit, eosque ut sancte et juste viverent monuit, commendans illos Deo et verbo ipsius; sicque Domino preces et vota reddens manibus extensis oravit. Vix autem orationem ad Dominum effuderat; ecce subito factus est concursus populorum mœrentium et dicentium: O pie Præsul Dei, nostri miserere mœroris, solare miseros pietatis viscere cunctos: tu miserere; potes, pro Christi nomine testor; auxilium petimus, nos omnes valde rogamus. O pie Pater, miserere nostri; nunc verba precantium audi, torpentia membra foveto; da pietatis opem; nostri miserere mœroris, et corporis et animæ; Christum judicem si roges, credimus equidem precibus culparum namque nostrarum accipere e tuis valde integram salutem.
[25] [Orat,] Ad hæc itaque precantium verba benedixit omnem turbam. Et flexus in fletibus eorum, benedixit eos benedictionibus Sanctorum; compunctus namque mæroribus eorum hanc Domino precem fudit in conspectu eorum d:
Christe Dei virtus, splendor, sapientia Patris,
In genitore manens genitus sine tempore, et ante
Sæcula, qui nostram natus de Virgine formam
Sumpsit; nutritus, lactatus ab ubere matris;
Qui sancto nostras mundans baptismate culpas,
Nunc nova progenies cœlo deducitur alto;
Noxia qui vetiti dissolvit prandia ligni,
Vulnera quique suo curavit sanguine nostra,
Qui moriendo dedit vitam, nos morte redemit;
Cumque sepultus erat, mutavit jura sepulchri,
Surgens a morte, et mortem damnavit acerbam;
Tartara qui quondam, qui nigri limina Ditis
Destruxit, scatebras superans acherontis avari,
Qui hostem nigrum tortorem detorsit in imo;
Ascendit; duxit captivum dextera Patris;
Laudant Virtutes victorem millia mille.
Tu quoque, qui tantas pro nobis sumere pœnas
Dignatus, miseris cœlestia regna dedisti;
Da mihi præcelsas paradisi scandere scalas;
Fac bene pulsanti portas mihi pandere vitæ.
Non mihi perveniat tumidus, non hostis avarus,
Nec me externa manus tangat, nec præmia tollat;
Sed me, Christe, tuum miserum nunc suscipe servum,
Ut merear pavidus convivas visere claros,
Qui tecum gaudent; videam convivia Sancti,
Qui cum Patre manes regnans per sæcula semper,
Spiritus et sanctus. Numero Deus impare gaudet e.
[26] [moritur.] His expletis totum se armavit signo crucis, et benedicens fratres filiosque spirituales, appositus est ad sanctos patres senex, et plenus dierum ductus est in cœlum. Sepultus vero est a discipulis in arca saxea f die undecima Kalendarum Novembris, in loco ubi cæteri sancti pontifices sunt collocati, scriptumque est illic epitaphium g hujusmodi:
[27]
[Epitaphium.] Hic ego Donatus, Scotorum sanguine cretus,
Solus in hoc tumulo, pulvere, verme voror.
Regibus Italicis servivi pluribus annis,
Lothario magno, Ludovicoque bono.
Octonis lustris septenis insuper annis,
Post Fesulana præsul in urbe fui.
Grammata discipulis dictabam scripta libellis;
Schemmata metrorum, acta beata senum.
Posco viator, adis quisquis pro munere Christi,
Te, homo, non pigeat cernere busta mea,
Atque precare Deum, regit qui culmina cæli,
Ut mihi concedat regna beata sua.
[28] [Apparet S. Præsul post mortem.] Et quia lectio finem postulat operis, hoc tantum annotare cupimus miraculum, quod audivimus de corpore clauso. Nam cum post aliquot sepulturæ dies clausus teneretur tumulo, et innumera tunc prodigia Christus ostenderet et insignia, lepram depellendo, et cœcis lumina reddendo, et gressus claudorum, et apertionem surdorum; et innumeris miraculis venientium fieret salus credentium; die quadam negligentia advenit humana, ut super lapideam arcam guttæ descenderent aquæ. Suprema quadam noctis hora, ut credo per virum adeo dignum, Christus demonstrare dignatus est signum. Adest ei in visione stupenti, non dormienti sanctissimus Episcopus, dicens: Eia minister; confestim surge, ut meam cooperias arcam, ne ad me descendat aqua. Ad hæc surrexit verba, sed neglexit ipsa. Secundo iterum ei apparuit, et monuit, sed ille neglexit et siluit. Tertio vero apparuit et inter jubentium verba addidit et verbera. Tunc mox surrexit et paruit; verba annunciavit et vulnera declaravit h, sicque factum est in sancti Viri devotione et cunctorum veneratione.
[29] [Epiphonema] O virum prudentem, et per sæcula imitandum Pontificem, cui vivere Christus fuit, mori lucrum; qui domum suam supra firmam petram ædificans, fluminum flaminumque formidines non expavit; in cujus ore dolum veritas non invenit et ideo sibi (eum) in sacerdotem elegit. Dicamus igitur cuncti:
[30] [et precatio.] Sancte Dei et precioce confessor Donate, pater et pontifex, educator et altor, rector et pastor; subveni precibus destitutis et lapsis; miserere viduis et captivis, auxiliare orphanis et pupillis; succurre præsentibus et futuris; opem fer viventibus atque defunctis; nostras quoque preces, peto, non recuses, qui, quamvis in nodo constrictus iniquitatis, secundum tamen capacitatem ignaviæ et parvitatem ingenioli nostri, præsumpsimus ad laudem tui nominis hæc scripta magistris relinquere, ut quod inutile invenerint, emendent, nostræque ignaviæ indulgeant et parcant; et quia nequimus ad paradisi pervenire pascua, tua sancta suffragia, saltem inter supplicia inveniamus solatia. Præstante domino nostro Jesu Christo, qui vivit et regnat in Trinitate; cui omnia donata sunt a Patre in Spiritus sancti unitate in sæcula sæculorum. Amen. Sancti Donati i Episcopi Homilia explicit. Deo gratias. Amen.
ANNOTATA.
a Redit narratio soluta oratione. Ex secundo hoc capite, vix non ad evidentiam usque demonstratur, scriptori præ manibus fuisse fragmenta quædam metrica de miraculis et morte S. Donati, quæ inter se ordinavit seu colligavit, additis de suo in quantum opus erat, transitionibus. Atque hinc factum est ut modo soluta, modo ligata occurrat dictio.
b In altero ms. nostro legitur dicta. At minus recte.
c Hæc non valde perspicua sunt. In recenti apographo nostro legitur: Molestia percussus corporis, dolor ad vitalia rediit. Diaccetus ita reddit: Deus eum ad se vocavit, mediante dolorosa infirmitate in partibus vitalibus (nelle parte vitali [Vite, etc. pag. 141.] ).
d Sequentes versiculi in apographo nostro ex Ms. Minervæ uno tractu scribuntur quasi soluta esset oratio. Desunt in recenti nostro apographo Fesulano, sicut et quæ sequuntur usque ad verba: Et quia lectio finem postulat. Putem omissa fuisse ab amanuensi: nulla enim suadet ratio hæc in originali desiderari.
e Metrica utique hæc precatio non magis convenit S. Donato, quam cuivis alii. Dein per se patet hanc tot versuum seriem compositam non fuisse cum jamjam exhalaturus animam esset. Ad summum id admitti posset, eum quondam hos versus scripsisse; quod tamen mera tantum conjectura est.
f Vide Comm. præv. parag. II. Diaccetus nihil habet de loco sepulturæ nec de epitaphio. Vita ex codice Med. Laurentianæ sic concluditur: Sanctus Pater obitum suum adesse conspiciens, socios, compatriotas et clerum vocavit, eis renunciavit; et receptis S. ecclesiæ (sacramentis) affectuosissime in manu adstantium anima illa sanctissima sub DCCCXVI (quod absurdum) die 22 mensis Octobris temporibus Theodori cœlica penetravit; cujus corpus clerus et populus … in ecclesia S. Bartholomæi, vicina civitati, montis in descensu … tumulavit.
g Confer dicta Comm. præv. num. 5.
h In nostro apographo Fesulano ita: Sicque facta est in sancti Viri devotione cunctorum veneratio, quæ ultima sunt verba. Cæterum nec hujus in specie meminit miraculi Diaccetus. Generalia refert: Sepultus, inquit [Ibid.] , cum esset, placuit et divinæ majestati sacrum illius corpus honorari prodigiis maxime spectandis, sanantur cæci, claudi etc.
i Verba hæc leguntur ad calcem apographi ex Ms. Minervæ.
DE S. BERTHARIO ABBATE ET MART. IN MONASTERIO CASSINENSI.
ANNO DCCCLXXXIII VEL DCCCLXXXIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Bertharius, abbas et martyr, in monasterio Cassinensi (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. S. Bertharii vitam, quæ hic primum typis datur, conscripsit Ignatius, prior Cassinensis. A Saracenis trucidatus, nec probabilius solus, fuit in direptione Montis Cassini, ubi ejus reliquiæ permanserunt.
Scribit Gattola, Cassinensis archivi quondam custos [Historia abbatiæ Cassinensis per sæculorum seriem distributa, pag. 606. Venetiis 1733.] : Ignatius a Praga, monachus Cassinas vitam S. Bertharii abbatis et martyris elucubravit, quæ in codice nostro ms. num. 34 extat a pag. 119 ad 133, lectionibus distributa pro die festo S. Viri, ejusque octava atque incipit: “Passio S. Bertharii abbatis Cassinensis edita a venerabili fratre Ignatio Pragensi et priore Cassinensi.” Ejusdem Vitæ mentionem quoque facit Joan. Bapt. Marus in Annotatione ad cap. XII Petri Diaconi de Viris illustribus Cassinensibus, quod opusculum Marus in publicam lucem protaxit anno 1655 [Muratori, Rerum Italic. scriptores, tom. VI, pag. 3. Mediol. 1725.] . Ait autem [Ibid. col. 24.] : Ejus (S. Bertharii) martyrii acta ab Ignatio Prangensi (lege Pragensi) monasterii Casin. priore conscripta, hactenus inedita apud nos servantur, tali exordio: “Tempore, quo sacrum imperium ad tuendas res Romanæ ecclesiæ etc.” Quæ verba postrema omnino concordant cum iis quæ habentur apud Gattolam loc. cit.; hic tamen multo plura recitat. Ante hos ejusdem Vitæ meminerat Arnoldus Wion his verbis [Lignum vitæ, lib. III, ad diem 22 Octobris, pag. 348. Venetiis 1595.] : Vita ejus exstat Casini ms. tali exordio: “Tempore quo sacrum imperium;” item Labbeus noster in nova Bibliotheca mss. librorum hoc modo recensens [Pag. 367. Parisiis 1653.] : Vita et Passio S. Bertharii martyris et abbatis XIX sacri monasterii Cassinensis a P. D. Ignatio Pragensi ejusdem monasterii Cassinensis venerabili priore composita, ac Notis Constantini Cajetani, abbatis S. Baronti, illustrata. Vitam inter mss. nostra hagiographica reperio; notarum Cajetani (quas apud solum Labbeum laudatas invenio) nullum deprehendi hactenus vestigium. Denique R. P. D. Sebastianus Kalefati, prior claustri, et bibliothecæ Cassin. hodie præfectus (cujus eruditionem, diligentiam, eximiamque in nos benevolentiam laudavimus in Actis S. Simplicii), hæc mihi nuperrime rescripsit: In plerisque nostræ bibliothecæ mss. legitur hujus S. Abbatis (Bertharii) Passio compilata ab Ignatio Pragensi… Codex antiquior, qui primus illam exhibet, est breviarium Cassinensis cœnobii, in quo pag. 48 in “Oratione ad SS. Patres nostros” dicitur… “Pro servo tuo abbate nostro Andrea et pro omni hac sancta congregatione.” Cum Andreas abbatialem sedem obtinuerit ab anno 1370 ad 1373, intra quos annos breviarium supradictum scribebatur, tam hæc passio, exscripta a cart. 119 ad 133, quam quæ subsequuntur vitæ sanctorum, adjectæ huic breviario videntur; et revera earum scriptura indicat potius sequens sæculum XV. Estque adhuc inedita. Dividitur in plures lectiones pro officio nocturnorum diei festi, dierum infra octavam, et octavæ hujus Sancti. Incipit “Edita a venerabili fratre Ignatio Pragensi, et Priore Casinensi, Passio S. Bertharii ab. Casinensis. Lectio prima. Tempore quo sacrum imperium, etc.” desinit auxilio, et misericordia Dei de Italia eliminati sunt tu autem.” Eam licet mendose nimis amanuensis incuria scriptam, tamen etc.
[2] [collectam ex Ignoto Cassinensi,] Porro Ignatius ille sæculo floruit XV, et probabiliter sub hujus initium, ut conjicere licet ex Gattola, qui eum ordine primum ponit inter Viros doctos apud Cassinates sæculi Benedictini X (id est Christi sæc. XV), ubi et illius alia opera mss. quædam enumerantur [Gattola. Ubi supra.] . Recentioris itaque ævi scriptio est, in qua congessit auctor fere omnia quæ a Cassinensibus de B. Viro tradita fuerant. Præcipue tamen ei præluxit, qui vulgo vocatur Ignotus Cassinensis, eo quod ejus nomen nuspiam reperiatur. Certo tamen constat eum S. Berthario coævum, imo et ante hunc vita verosimillime functum; unde et illius narratio res gestas conplectitur ab anno fere 840 usque ad annum 875, ut tradit Camillus Peregrinius. Hic primus illam typis Neapolitanis vulgavit anno 1643 [Muratori, tom. II pag. 223.] , recudendam vero curavit Muratorius, sub titulo: Historiola rerum a Langobardis gestarum, Ignoto monacho ejusdem monasterii auctore coævo [Ibid. pag. 264.] , licet in membranaceo codice inscriptum simpliciter legatur: Annorum supputatio de monasterio sanctissimi Benedicti; quam epigraphen, subdit Peregrinius [Ibid. pag. 262.] , cum integræ Historiolæ minime quadrare comperissem, est mihi visum aliam, quam indidi, subrogare meo arbitrio efformatam. Dolendum sane est monumentum adeo antiquum (cujus exemplar ms. ad initium sæculi X ascendit, utpote quod annotatum fuit ab abbate Joanne, qui præfuit ab anno 915 ad annum 931 [Ibid. tom. V, pag. 210.] ) in multis deficere. Etenim, ut rursus Peregrinius [Ibid. tom. II, pag. 262.] , membranæ præ antiquitate plerisque in locis adeo extritas repræsentabant literas, ut multoties eas interprætari magis, quam legere opus mihi fuerit, tandemque duas tresve voculas, et majori plane jactura, nonnullas integras lineas prorsus obliteratas præterire sim coactus. Præterea, eædem membranæ vel librarii culpa vel auctoris defectu (rasuræ enim nullum aderat indicium) vacuas lacunas retinebant, quo loco numeri adscribendi fuerant, annorum epochæ ab abbate Petronace ad abbatem Bertharium [Muratori Rer. Ital. tom. II, pag. 262.] , idque tanto magis dolendum quod auctor non continenti sed saltuatim res gestas exhibeat.
[3] [Erchemberto, Leone Ostiensi et Petro diacono,] Usus quoque Ignatius est Erchemberti (alias Remberti, Eremberti, Heremperti et Heremberti) historia Langobardorum Beneventi, quæ continuatio est Pauli diaconi, incipiens ab anno 774 (quo is desinit) ad annum usque 888 [Fabricius, Bibl. mediæ et infimæ latin. Voce: Erchembertus. Confer Muratori. Rerum Ital. script. tom. II, pag. 230 et seqq. Item Biographie universelle; vocibus Erchempert, Paul diacre, Pellegrini (Camille).] . Atque hic alter testis est S. Berthario coævus, utpote vita functus circiter annum 889 [Muratori. Ibid. tom. VI, col. 28.] . Non tantum ea, inquit ipse [Ibid. tom. II, pag. 237.] , quæ oculis, sed magis, quæ auribus hausi, narrare me fateor. Cæterum pauca de S. Berthario refert, plura de bellis, quæ Cassinensis monasterii excidium sanctique Abbatis mortem præpararunt. Denique extra dubium est Ignatio scribenti præ manibus vix non perpetuo fuisse, Chronicon Monasterii Cassinensis auctore Leone Marsicano, primum ibidem monacho, deinde S. R. E. cardinali et episcopo Ostiensi, unde et communiter Leo Ostiensis appellatur, et floruit usque ad initium sæculi XII. Opus ejus omnium eruditorum calculo, ait Muratorius [Ibid. tom. IV, pag. 153.] , maximi faciendum est, complectiturque res gestas ab obitu S. Benedicti usque ad annum circiter 1087. Cætera quæ a cap. 34 libri tertii, item toto libro IV, narrantur, addita sunt a Petro Diacono, quem longe gravitate et auctoritate inferiorem esse notat Mabillonius [Fabricius, ubi supra. Voce: Leo Marsicanus.] . Chronicon Leonis et Petri novis typis recusit Muratorius inter rerum Italicarum scriptores [Tom. IV, pag. 153 – 602.] et quidem cum Notis Angeli de Nuce seu Nucei, abbatis Cassinensis, qui, judice eodem Muratorio [Ibid. pag. 153.] , inter complura utilia, inutilia etiam multa commentatus est, ut qui intemperanti prurigine scribendi premeretur. Denique nuper, an. scilicet 1846, denuo opus Leonis et Petri editum in Monumentis Germaniæ est, diligentissima opera et studio eruditi viri W. Wattenbach [Pertz, tom. VII, pag. 551 – 844.] , qui pluribus, iisque optimis usus codicibus est, quos accuratissime inter se contulit [Ibid. pag. 555 et seqq.] . S. Bertharii meminit quoque idem Petrus in opusculo de Viris illustribus Cassinensis cœnobii, quod itidem, cum Notis Joannis Baptistæ Mari, reperitur in Muratorii collectione [Muratori, tom. VI, pag. 3 – 62.] ; item et in altero opusculo de Ortu et Obitu Justorum Cœnobii Cassinensis, a Maio primum in lucem dato [Scriptorum veterum nova collectio, tom. VI, part. II, pag. 245 – 280. Romæ 1832.] .
[4] [scripsit Ignatius, prior Cassin.] Ex his omnibus sua congessit et corrasit Ignatius. Est enim vita S. Bertharii farrago ampla et ut plurimum indigesta satis. Multis agit de Saracenorum incursionibus, vastatationibus, de urbibus ab eis expugnatis, incensis, de Italicorum principum inter se dissidiis, bellis, proditionibus; pauca, spectatis digressionibus, hinc inde inserit de S. Berthario nec semper probata, ut in Annotatis dicemus; aliunde nonnulla, apud præfatos scriptores de illo memorata facta prætermittit. Denique deficit plurimum in Chronologia. His tamen non obstantibus scriptionem hanc integram fere nostro Operi inserendam duximus; tum quod hæc sola vita S. Bertharii sit, quæ habeatur, et insuper hactenus inedita permansit, licet a pluribus scriptoribus, ut dixi num. 1, laudata; tum etiam quod Ignatius, ut ut recentioris ævi auctor, nihilominus vixerit uno imo et altero sæculo, antequam scripta Ignoti, Erchemberti, Leonis Ostiensis, Petri Diaconi etc., primum typis vulgata sint, ac proinde codicibus Cassinensibus minus detritis sit usus, unde et aliqualis interdum lux illorum, prout nunc editus est, textui poterit forte affundi. Cæterum id exinde oritur commodum ut paucioribus hunc commentarium contrahere et absolvere liceat; nam præter nonnulla de annis, quibus S. Martyr Cassinensibus præfuerit, sicut et de ejus sacris exuviis et scriptis, reliqua ad Vitam et Annotata rejicere fas erit.
[4] [Passus est S. Abbas an 883;] Ad passionis tempus quod attinet, plerique annum ponunt 884, alii et recte quidem annum 883. Cum ex Italia discessisset imperator (Carolus crassus), Casinatis monasterii allecti opulentia, eo ex improviso accesserunt (Saraceni) ac pridie nonas (id est die quarta) Septemb., superiore monasterio conbusto, XI Kalendas Novembris (XXII Octob.) inferiori quoque incendium admoverunt, et Bertharium sanctissimum abbatem ad aram sancti Martini crudelissime obtruncarunt. Ita Mabillonius ad annum 884 [Annal. Bened. lib. XXXVIII, num. 91, tom. III, pag. 232.] . Concordant alii communiter, nominatim Baronius et Pagius [Conf. Gattola. Hist. Cass. sæc. IV, pag. 69.] . Camillus vero Peregrinius contendit [Muratori scriptores, tom. V, pag. 207 et seq.] anno eam contigisse superiori nempe 883, quod et ex professo probandum suscipit in sua Serie abbatum Cassinensium. Tamquam certum assumit, nec immerito sane, S. Bertharium successisse Bassacio, paucis ab hujus obitu elapsis diebus, ac proinde post diem decimum septimum Martii (XVI Kal. Aprilis) anno 856, quando, teste Leone Ostiensi, defunctus Bassacius est [Ibid. pag. 207. Item. Pertz, tom. VII, pag. 601.] . Bertharius vero, inquit Peregrinius, supra annos 27, mensibus sedit 7, (idque diserte tradit Ostiensis [Ibid., pag. 577, item pag. 602. Muratori, tom. IV, pag. 309.] ) a Saracenis cæsus 11 Kal. Novembris (XXII Octob.), quocirca electum dicendum est 12 Kal. Aprilis (XXI Martii), cæsum vero in anno 883, mense an tedicto scilicet Octobri [Peregrin. Ubi supra.] . Cum tamen Leo Ostiensis, mutuo consensu omnium codicum, Bertharii necem in annum 884 apertis referat verbis, apte, dicit Peregrinius, interpretandum illum, ne totam a se hactenus traditam chronologiam videatur subvertere. Propterea non dubitat corruptum hoc loco fuisse textum: nam quod ipse (Ostiensis) peremptum a Saracenis Bertharium dicat “XI Kal. Novembris, Indictione secunda;” quæ Indictio ab antecedente mense Septembri numerari cœpta, annum 883 adeo certo argumento demonstrat, ut nullus jam de hoc dubitandi restet locus; sitque firmiter tenendum, annum ibi 884 ab recentiori aliquo munus censoris non semel sibi usurpatum obeunte, fuisse suppositum. Alia adduntur, quæ, si libet, videsis apud eumdem Peregrinium, cujus utique spernenda auctoritas minime est, utpote qui vir acris ingenii valdeque laboriosus fuit, et ex professo seriem abbatum Cassinensium ordinandam suscepit. Attamen, judice Mabillonio [Annal. tom. III pag. 232.] , recte convenit Indictio secunda cum anno 884, quem, inquit, retinendum puto. Mea opinione, dirimitur controversia, si dicamus, S. Bertharium revera interemptum XXII Octobris anno 883, qui nostro computandi more finiendus tantum erat exeunte Decembri, scribi vero annum 884 a Marsicano, quod is græcam adhiberet Indictionem, decurrentem a Septembri ad Septembrim [Vid. Glossarium Ducangii, Vo Indictio.] ; unde recte ad hunc locum notat Wattembachius [Pertz, tom. VII, pag. 610.] : Annum 884, ab Indictionis initio computatum.
[5] [probabilius cum sociis.] Non omnino liquet, an Vir sanctus martyrium obierit solus an cum sociis. Hugo Menardus ad hunc diem meminit [Martyrologium SS. ord. D. Benedicti.] S. Bertharii et plurimorum ejusdem cœnobii monachorum, qui a Saracenis trucidati sunt. Eodem modo Bucelinus [Menologium Benedictinum, pag. 728.] ; Arnoldus Wion [Lignum Vitæ, lib. III, 22 Octob.] mactatum scribit cum aliis pluribus monachis; Ferrarius [Catalogus SS. Italiæ, eodem die.] , cum aliquot monachis; recens martyrologium Benedictinum, germanico idiomate excusum in Insula Danubii [Kirchenkalender aller Heiligen unter der Regel des II. Benediktus. Donauwerd 1786.] , nullum addit socium, inhærens scilicet Mabillonio, qui diserte edicit Monachos fuga elapsos Teanum se recepisse, et subjungit: Sic unus pro omnibus victima fuit optimus Pastor [Annal. Benedictini, tom. III, pag. 132.] . Leonis Ostiensis verba in utramque partem trahi possunt, melius tamen prioribus favent. Saraceni, inquit [Muratori, tom. IV, pag. 317.] , monasterium majus, quod deorsum erat, similiter occupavere, devastavere et incendere; multosque inibi perimentes, ipsum etiam S. Bertharium gladio trucidavere… Monachi vero … una cum domno Angelgario tunc temporis eorum præposito Teanum habitaturi proficiscuntur. Pronum utique est autumare in tanta strage plures trucidatos fuisse, et voces multosque inibi perimentes etiam ad monachos, saltem partim, referri; qui vero superstites evaserant, Teanum fugisse. Petrus diaconus in opusculo de Viris illustribus Cassinensibus [Ibid. tom. VI, col. 23.] unius mentionem habet Bertharii, ast in altero opusculo de Ortu et obitu Justorum cœnobii Cassinensis, a cardinali Maio primum in lucem dato: Passi sunt autem cum eo, inquit [Scriptorum veterum nova collectio edita ab Angelo Maio, tom. VI, pag. 257.] , et alii multi. Carolus Sigonius Mabillonio favet. Saraceni, XI Kal. Nov., ait [De regno Italiæ, lib. V. Operum tom. II, col. 350. Mediolan. 1732.] fœdum in inferioris (monasterii) quoque tecta incendium injecerunt, et Bertharium abbatem ad aram beati Martini crudelissime obtruncarunt. Monachorum, qui ad tantum terrorem trepida se inde fuga proripuerunt, opportunum Teanum receptaculum fuit. Ii, sublatis, quas quisque potuit, de sacra supellectile rebus, Angelario monasterii præposito sibi abbate delecto, in cella S. Benedicti sedes posuerunt. Saraceni præda onusti Garilianum alacres redierunt. Aliud traditur in Vita a nobis edenda; juxta hanc plurimi fuere S. Berthario in passione socii. Sic etiam in catalogo sanctorum Ordinis S. Benedicti jussu Joannis papæ XXII composito, legitur: S. Bertharius abbas Cassinensis cum pluribus peneque innunerabilibus monachis per martyrium cum Christo gaudent in æternum [Dissertatio apologetica qua S. Bertharii sanctitas, etc. vindicantur, pag. 26. Neapoli 1805.] . Attamen solius Bertharii celebratur festum, nulla sociorum facta mentione; quod de cætero frequenter usu venire ostendit Bovius [Ibid. pag. 52.] , ut licet plures annuntientur in Martyrologio, unius tantum fiat officium in breviario. Denique notemus cum Mabillonio [Acta. sæc. IV, part. II, pag. 464.] nullam S. Bertharii haberi memoriam in Oderisii breviario ms. sæc. XI. Nec illius nomen occurrit in martyrologiis Romano, Usuardi, nec in hujus auctariis apud Sollerium nostrum.
[8] [Ejus reliquiæ ubi repositæ;] Leo Ostiensis, ex Nucei editione, ad finem cap. 44, lib. I scribit [Muratori, Scriptor., tom. IV, pag. 318.] : Sepultus vero est supradictus S. martyr Bertharius sursum juxta ecclesiam S. Benedicti in capitulo fratrum. Notat tamen ipse Nuceus ibidem, verba hæc deficere in altero suo codice: duobus enim usus est codicibus mss.; utroque Cassinensi; priore, quem edidit et signavit A, litteris Langobardicis sæculo XIII exarato; posteriore litteris latinis sæculo XII et signato B, cujus variantes subjicit lectiones. Utriusque ampliorem notitiam, si libet, videsis apud Wattenbachium [Pertz, tom. VII, pag. 556 et 557.] , qui paulo infra, ubi de Petro Diacono, Ostiensis continuatore, agit, observat [Ibid. pag. 572.] , illum (Petrum), quæ Leo scripserat, non intacta reliquisse, et quæ in codice Nucei A addita sunt et mutata, a Petro profecta esse; additque: Quod cum per se verisimile sit, quia in eo tantum codice reperiuntur, qui etiam continuationem continet; eo comprobatur, quod pleraque agunt de comitibus Tusculanis, Petri nostri gentilibus, quibus plane similia inveniuntur in ejus catalogo pontificum (nondum edito). Ex his itaque, mea opinione, certum fit, verba supra de S. Bertharii sepultura recitata, non Leonis sed Petri esse, quod etiam existimat Wattenbachius [Ibid. pag. 610.] . Nec tamen propterea fidem eis abnuendam dixerim. Paulo quidem alter idem Petrus hac de re loquitur in opusculo de Viris illustribus [Muratori, tom. VI, col. 23.] : Sepultum vero est ejus (S. Bertharii) sacratissimum corpus juxta ecclesiam S. Joannis Baptistæ in capitulo Casinensi; et in altero Opusculo de Ortu et Obitu justorum [Maius, Scriptorum Vet. tom. VI, part. II, pag. 263.] : Sepultus vero est in monasterio Casinensi sursum. Nihil Ignotus, nihil Erchembertus de morte S. Martyris habent: ille namque eo usque non pervenit, hic illam prætermittit. Mabillonio [Annales, tom. III, pag. 232.] corpus in superiori monasterio juxta ecclesiam S. Benedicti in capitulo fratrum cum decessore suo Bassacio sepultum est, ac demum in ecclesiam illatum, nunc in proprio ipsius sacello asservatur. Et Arnoldus Wion [Lignum Vitæ, pag. 348.] : Ejus corpus jacet in sacello suo nomini sacro in dextera altaris parte. At postea translatum denuo fuit. Notat namque in præfatum chronici Cassinensis locum Nuceus [Muratori, tom. IV, pag. 317.] : Corpus sepultum prius sursum (id est in monasterio superiore) in capitulo fratrum, ut perhibet Leo; inde sub ara maxima basilicæ; postea, Ignatio abbate anno 1513, translatum ad sacellum, in honorem ejusdem Martyris erectum. Denique renovata nuper veteri ecclesia, ad novum sacellum in honorem ejusdem sancti Martyris erectum. Scilicet ipse ille Angelus de Nuce, abbas Cassinensis, anno 1666, ut habet Gattola [Historia Cassin. pag. 712.] , magna solemnitate ad sacellum, variegatis marmoribus decentissime ornatum, dedicatumque in honorem S. Bertharii martyris, pietate D. Hippoliti Saltarelli a Castello forti, tum congregationis Cassinensis cancellarii, ejusdem Sancti corpus transtulit. Quo tempore jam quidem ædificata erat monasterii Cassinensis basilica prout nunc est; non tamen, ad ornatus quod spectat, omni ex parte absoluta [Tosti, Storia della badia de Monte-Cassino, tom. III, pag. 308.] . Hanc deinde solemniter die 19 Maji anno 1727 consecravit Benedictus papa XIII [Ibidem pag. 310.] .
[9] [de præsenti eorum statu] Ex recitatis testimoniis utique efficitur S. Bertharii reliquias jam inde ab initio depositas in superiore monasterio, atque ibidem, licet diversis in locis, ad nostra tempora permansisse. Illarum status post medium sæculi XVIII habetur in Descriptione historica monasterii Montis Cassini, his verbis [Descrizione istorica del sacro real monistero di Monte-Cassino, pag. 135. Neapoli 1775.] : Ultimum sacellum (quartum in dextero latere introeuntibus ecclesiam; ita D. Kalefati) S. Berthario martyri et abbati Cassinensi est dedicatum; ejus corpus jacet sub altari, quo demum translatum ab abbate Angelo Nuceo fuit anno 1666. (Scribit autem D. Seb. Kalefati, modo ignorari ubi S. Bertharii corpus sit; an sub altari ejus sacelli, an una cum aliis in capsulis sacrarii confusum asservetur, ut mox dicam). Os ex dextro illius brachio venerandum exhibetur in reliquiario; caput servatur in collegiata S. Germani, qua in urbe trucidatus Vir sanctus est. De insigni hac reliquia sic refert Bovius, qui initio hujus sæculi scripsit Dissertationem apologeticam de cultu S. Bertharii [Dissertatio apol. pag. 41.] : Quid de ejusce Sancti capite, argentea theca incluso, et religiosius semper asservato in collegiata ecclesia, donec in nuperis regionum nostrarum difficillimis rebus communem adiit jacturam? Scilicet dum hæc scriberet Bovius, jam acciderat luctuosa illa calamitas, quando anno 1799 Gallorum militum sacrilega audacia in Sanctorum Cassinensium reliquias debacchata est. Tunc etiam projecta et conculcata fuere caput et os dextri brachii S. Bertharii, ut jam non nisi partim (si tamen quid omnino supersit) et promiscue cum aliis sacris ossibus et cineribus habeantur. Sic nobis rescripsit D. Sebastianus Kalefati. Conf. Acta S. Simplicii ad hunc diem pag. 595. Nonne (sic pergit Bovius) ex nostratum historiis et traditione majorum novimus, tantam semper fuisse civium (Sangermanensium) pietatem erga depositum illud præclarissimum, ut civitas universa quovis tempore ad illud præcipue confugerit, sive formidolosæ tempestates, sive subitaria incendia, sive terræ concussiones, aliaque his similia infortunia forent averruncanda?
[10] [et quadam translatione.] Restat ut locum Wionis elucidemus, ubi meminit solemnis cujusdam reliquiarum translationis ex inferiori ad superius cœnobium. Ita scilicet annuntiat ad diem secundam Decembris [Lignum Vitæ, pag. 383.] : Cassini translatio sancti Bertharii abbatis et martyris, quando sacræ ejus reliquiæ ex monasterio sancti Salvatoris, quod erat ad radicem montis, ad monasterium Cassinense, cum multa miraculorum attestatione reportatæ sunt. Additque in Notis: De qua tabulæ Cassinenses hac die. Cujus quidem historiam necdum litteris consignatam novi, totius tamen rei gestæ historiam et miracula, quæ in eadem translatione, divina voluntate perpetrata sunt, vidi Cassini in ejusdem Sancti capella, in qua miro quodam artificio depicta cernuntur. Hæc ita Wion exeunte sæculo XVI. Quæ non facile componuntur cum Nucei assertis, imo et ipsius Ostiensis, qui diserte tradit corpus sancti Viri primum sepultum fuisse sursum; hic autem dicuntur translatæ reliquiæ ex monasterio S. Salvatoris, quod erat ad radicem montis, ad monasterium Cassinense utique sursum. Nec uspiam reperi illas umquam ex monasterio sursum relatas fuisse deorsum. Nodum hunc solvit dictus D. Seb. Kalefati, quem scripto hac de re conveneram: Actorum, ait, translationis corporis hujus sancti Martyris ab ecclesia S. Salvatoris ad radices montis in hanc inferiorem basilicam nulla memoria superest: hoc enim accidere debuit statim post passum martyrium. Translationis vero, cujus meminit Wion (Lign. vitæ 2 Decemb.) habetur memoria in ejusdem notitia, compilata postmodum a P. D. Antonio a Neapoli anno circiter 1630, estque adhuc inedita in nostra bibliotheca. Ms. num. 570, pag. 126. Sed hæc recens est, et accidit, cum ob præclara miracula hujus Sancti intercessione in monasterio patrata, tunc temporis abbas, ad augendum S. Bertharii cultum et devotionem, sacrum ejus corpus ab ara maxima, sub qua cum aliis plurimis quiescebat, ad capellam S. Scholasticæ, item ad radices montis, transtulit, ita ut intra paucos menses eidem Sancto in hac basilica sacellum mirifice ornatum paraverit, in cujus parietibus depingi curavit miracula, quæ causam huic translationi dederunt. Quo omnino completo, abbas, omnis conventus Casinensis, ac diœcesis clerici processionaliter ab ecclesia S. Scholasticæ sancti Martyris corpus levantes, addito etiam capite, quod S. Germani asservabatur, et sollemni pompa in sacello illi præparato transtulerunt. — Post aliquot dies caput restitutum fuit ecclesiæ Sangermanensi — Denique Leo papa X visitantibus hoc sacellum plenariam concessit indulgentiam, ut ex brevi, edito in Dissertatione apologetica pag. 37. Ex quo tandem colligitur, quod hoc sacellum, una cum picturis miraculorum Sancti, velut pars antiquæ basilicæ, una cum ista fuit eversum sæculo XVII, quando præsens hæc basilica fuit erecta. Ast in S. Bertharii sacello, prout nunc est, teste auctore Descriptionis historicæ [Descrizione istorica, etc. pag. 136 et seq.] , plures rusus cernuntur tabulæ res S. Abbatis gestas exhibentes: alia ejus sociorumque martyrium repræsentat ante altare S. Salvatoris; alia S. Bertharium ad populum verba facientem; alia rursus S. Abbatem, agentem cum papa, imperatore et rege in causa Teubergæ a Lothario repudiatæ; alia eumdem initia dantem ædificationi civitatis S. Germani, etc.
§ II. De festiva S. Bertharii memoria. De ejus scriptis disquisitio.
[Festiva memoria] Ejus natalis celebratur 22 Octobris apud eumdem Wionem [Lignum Vitæ, pag. 348.] et Bucelinum [Menolog. Bened. pag. 728.] , quo die tamen, ait Mabillonius [Annal. Ubi supra. Item Acta, sæcul. IV, part. II, pag. 467.] , in Kalendario Oderisii primi (defuncti anno Christi 1105) abbatis nulla fit ejus memoria. Teste Gattola [Historia Cassinens. sæc. IV, pag. 69.] nihilominus apud Cassinenses celebris ritu duplici secundæ classis est 22 Octobris memoria S. Bertharii. Confer supra num. 5. Insuper, ut paulo ante dixi, Wion festi translationis meminit ad diem 2 Decembris. Celebratur, inquit [Lignum vitæ, tom. II, pag. 383.] , hæc festivitas per monachos Cassinenses sub titulo duplicis minoris, eoque religiosius, quod S. D. N. Leo papa X sub annum 1513 omnibus Christi fidelibus utriusque sexus, vere pœnitentibus et visitantibus capellam sancti Bertharii, a primis hujus translationis vesperis usque et per totam diem dictæ translationis, qui pro conservatione hujusmodi manus adjutrices porrexerint, plenariam omnium peccatorum suorum remissionem et indulgentiam concesserit. Et ut ipsi visitantes hujusmodi indulgentiæ capaciores redderentur, abbati Cassinensi concessit, ut deputare possit in sua ecclesia idoneos presbyteros sæculares vel cujusvis ordinis regulares, qui confessionibus illorum diligenter auditis, eosdem ab omnibus et singulis criminibus, excessibus et delictis, quantumcumque gravibus et enormibus, etiam a casibus sedi apostolicæ reservatis (exceptis tamen iis qui in Cæna Domini recitantur) salutari pœnitentia injuncta, absolvere possint, ut ex bullis ejusdem pontificis videre est, quæ reservantnr in archivio Cassinensi. Ejusdem festi et ritus, eodemque die mentionem habet Bucelinus. Festum quoque annuntiat Hugo Menardus. Audiamus iterum D. Sebastianum Kalefati: Postquam, inquit, initio sæculi XVI monasterium Cassinense unitum fuit Congregationi Benedictinæ reformatæ in Italia sub nomine S. Justinæ de Padua, quæ ob id appellata fuit Cassinensis, monachi hujus sacri cœnobii quidquid proprii habebant tam in divino officio, quam in Kalendario et in cæteris ritibus monasticis et ecclesiasticis amiserunt; adeo ut hodie, præter dispositionem officii, quæ unica secundum regulam SS. patris nostri Benedicti remansit, in delectu sanctorum et festivitatum in omnibus cum breviario Romano conveniant. Modo Kalendarium Cassinense proprias tantummodo habet sequentes festivitates, scilicet: Translationem S. Bertharii ab. Cassin. mart. 3 Febr. — Festum S. Brunonis Signiensis episc. ab. Cassin. Confes. 18 Julii, de communi. — S. Victoris papa III, ab. Cassin. 16 Sept. II lectiones propr. — S. Deusdedit ab. Cas. mart. 9 Oct., de communi — S. Bertharii ab. Cas. mart. 22 Octobris de communi. — Cætera vero prout in kalendario et breviario Romano-Benedictino passim vulgato… In breviariis vero mss. in nostra bibliotheca asservatis, a sæculo. IX ad XV scriptis, non pauca reperiuntur festa peculiarium Sanctorum hujus monasterii cum legendis propriis, scilicet vita in tot lectiones distributa, quot opus essent ad persolvendum officium sive unius sive plurium dierum, ut notavi de vita S. Bertharii. Atque hæc quidem Cassini. In urbe vero S. Germani (quam, ut supra vidimus, S. Bertharius noster condidit sub nomine Eulogimenopolis,) festum illius ritu duplici primæ classis cum octava celebratur [Bovius. Dissertatio apologetica, qua S. Bertharii sanctitas, etc. vindicantur, pag. 53 et seq.] , et quidem de præcepto, jam inde ab anno 1592, ex decreto synodi diœcesanæ Cassinensis sub Hieronymo a Perusio abbate, quo injungitur, ut in posterum dies S. Bertharii martyris, abbatis Cassinensis, in urbe S. Germani de præcepto observetur [Ibid. pag. 39.] . Subjungit Bovius [Ibid. pag. 40.] : Huic et reliquæ synodi Cassinenses, quas persequi non vacat, omnino consentiunt. Nec tamen tunc primum inductum festum S. Bertharii fuit, sed inducta solum obligatio præcepti: namque diu ante synodum hanc consuevisse illic celebrari, innotescit quidem cum ex pluribus monumentis, tum præsertim ex capitulis quibusdam factis anno 1505 pro capitulo et clero S. Germani; nec non ex aliis anni 1319 in nostro archivo quam diligentissime asservatis. Vidimus num. 9 caput S. Bertharii in collegiatam illius urbis fuisse translatum. Testatur quoque laudatus Bovius [Ibid. pag. 41.] , de veterrima illa in urbe consuetudine Bertharii nominis imponendi infantibus in baptismate, ut vel in ipsis vetustioribus baptismalibus libris frequentissimum occurrat Bertharii nomen.
[12] [nuper impugnata] Ast versus medium sæc. elapsi XVIII, inexpiabile bellum D. Berthario fuit indictum nempe a Sangermanensibus, nec ejus dumtaxat impugnatum festum cum officio et missa, sed etiam sanctitas denegata, hanc præcipue ob rationem, quod in novissima martyrologii Romani editione illius nomen sit prætermissum. Imo anno 1768 peculiaris illa curiæ Cassinati impacta est culpa, quod in decretis S. Visitationis aliquod inter cætera fuisset injunctum pro festo S. Bertharii; ad eamque perimendam litem appellato ipsius regiæ majestatis judicio, illa inde prodiit definitiva sententia, ut contra festum illud immemorabile nihil innovaretur omnino, inflictis etiam pœnis in refractarium quemdam, qui festo illo die dum missarum peragerentur solemnia, vel ipso loci Ordinario ad publicam formam assistente, sacrum de requie, quod aiunt liturgici, celebrare ausus fuerat. Conquieruntne tamen interea pavidæ turbulentæque conscientiæ? Imo vero quos timor aut vis ad festi celebrationem adegerat, tantus exinde pervasit furor, ut ipso die quotannis recitatum a nonnullis privatim alterius sancti officium; ab aliis aut nulla aut ex Votivis aliqua celebrata missa, a quibusdam denique, quod vix fide dignum, fideles ab audiendo sacro, eo die præcepto, avocati fuerint et distenti. Hæc ita D. Aloysius Bovius a Bitunto professus Cassinensis in Dissertatione apologetica, hac occasione edita, qua S. Bertharii Cassinatum abbatis sanctitas, ejusque martyrii ac diei festi tum in cathedrali basilica Cassinensi tum in collegiata ecclesia S. Germani ab immemorabili celebrari soliti monumenta ab obtrectatorum conviciis vindicantur [Pag. 1 et seq.] . Quo ex titulo liquet quid sibi proposuerit scriptor qui postea abbas fuit et præsidens congregationis Cassinensis ac denique episcopus Melphiæ et Rapollæ; obiit mense Nov. 1847.
[13] [et strenue defensa.] Primum itaque adstruit D. Bertharii sanctitatem, recitatis secundum temporum seriem perpetuis scriptorum testimoniis tum Cassinensium tum aliorum. Sufficiat hic unicum adscripsisse ex codice Cassin. ms. sæculi XV [Ibid. pag. 17.] : Venerandæ memoriæ domnus Antonius Carafa U. J. D. abbas sacri monasterii Casinensis instituit et ordinavit una cum conventu dicti monasterii, festum S. Bertharii abbatis et martyris supradicti sacri monasterii celebrari solemniter cum octava … die XXII Octobris. Supradictus abbas fuit in regimine monasterii annis octo, mensibus septem, temporibus romanorum pontificum Eugenii IV et Nicolai V; proinde, ut apposite notat ibidem Bovius, annis fere bis centum ante constitutionem Urbani VIII. Notum vero est pontificem hunc vetuisse quidem cultum exhibere iis, qui nec beatificati nec canonizati ab apostolica sede fuerint; illos tamen exceptos voluit, qui colebantur sive per communem ecclesiæ consensum, sive per immemorabilem temporis cursum, sive per patrum virorumque sanctorum scripta, sive denique temporis longissimi scientia ac tolerantia sedis apostolicæ vel ordinarii [Ibid. pag. 6.] . Per tempus vero immemorabile venire spatium annorum centum Urbanus ipse testatur et docet, communisque sententia est, centenarii annorum numeri initium figendum esse ad annum 1635, quo prodiit Urbani constitutio [Ibid.] . Dein alteram solvit Bovius objectionem [Ibid. pag. 20 et seqq.] , qua volunt adversarii, Bertharium non in odium fidei et religionis catholicæ, bene vero in odium personæ tantum a Saracenis enecatum, nec proinde Martyrem esse. Futile tamen id ac vanum est. Audiamus Petrum Diaconum: Ecclesiam, inquit [Apud Novium. Ibid. pag 22.] , intrant Saraceni ibique Bertharium reperiunt; cumque ad eum venissent, dixerunt: Tu es Bertharius, qui usque nunc christianos defendisti, ac pro illorum liberatione ad imperatorem bis ultra montes perrexisti? Justum est ergo, ut pro eis mortem suscipias ac pro fide Dei tui, Cæterum patet S. Bertharium pro justitia trucidatum; atqui, ut alibi notavimus (vide ad hunc diem Acta S. Lupentii Comm. præv. num. 1), martyres communiter dicebantur, homines pii, qui injuste seu nullam ob causam necati fuerant. Post hæc opus non est, longius aliam, eamque in mente adversariorum capitalem, discutere objectionem; quod scilicet in novissima Martyrologii Romani editione nomen S. Bertharii desideretur: id enimvero quam leve sit, efficitur ex Sanctis, quorum Acta ad singulos dies in Opere nostro illustramus, quorumque plurimi haud annuntiantur in præfato martyrologio. Vide, si libet, Bovii Dissertationem [Pag. 33 et seqq.] .
[14] [Scripta S. Berthario tributa,] Bertharius, inquit Leo Ostiensis [Pertz, tom. VII, pag. 603. Muratori, tom. IV, pag. 509.] apprime litteratus nonnullos tractatus atque sermones nec non et versus in sanctorum laude composuit. Cujus et Anticimenon de plurimis tam veteris quam novi Testamenti quæstionibus hic (Cassini) habetur; aliquot etiam de arte grammatica libri, nec non et duo codices medicinales, ejus utique industria de innumeris remediorum utilitatibus hinc inde collecti; versus quoque plures ad Angelbergam augustam aliosque amicos suos mira scripsit facundia. Et paulo distinctius Petrus diaconus de Viris illustribus Cassinensibus [Muratori, tom. VI, col. 23.] : Scripsit non contemnenda opuscula, sed præcipua sunt illa, quæ abbas jam constitutus edidit. De sancto Luca sermonem, de beata Scholastica homiliam descripsit; librum quem Anticimenon appellavit. De vita autem et obitu ac miraculis sanctissimi Benedicti, nec non ad Angelbergam augustam aliosque suos amicos versus mirificos fecit. Trithemius pauciora recenset [Lib. III, de doctoribus et scriptoribus, cap. 72. Opera pia et spiritualia, pag. 45. Moguntiæ 1605.] : Multa ait, composuisse fertur opuscula, quæ venam abundantis ingenii ostendant, e quibus extant præclari sermones ad fratres lib. I. In medicinis aliisque materiis quædam scripsisse dicitur, quæ ad me non venerunt. Dividit Arnoldus Wion [Lignum vitæ, lib. I, cap. 5, pag. 15.] opera S. Bertharii in duas classes. Prior complectitur scripta ante conversionem (ut ait) suam, suntque, de innumeris morbis hinc inde collecta volumina duo, item, de grammatica libri aliquot; altera comprehendit, Anticimenon, seu ut Arnoldus habet, librum Anticimenidum; item sermonum et homiliarum lib. I.; horum, addit Arnoldus, apud me sunt Mss.; præterea super Evangelium de decem virginibus, in die S. Scholasticæ homilia 1, quæ sic incipit: “Lectio sancti evangelii;” de S. Matthæo apostolo, serm. 1: “Inclytam et gloriosam;” De S. Romano abbate sermo 1: “Adest nobis dies;” Extat et ejusdem sermo de S. Luca evangelista, in breviariis nostris; ad Angelbergam augustam versus. Vitam etiam S. P. N. Benedicti hexametro et pentametro versibus descripsit tali exordio:
O Benedicte pater, cunctis celeberrime terris,
Qui confessorum culmen honoris habes…
Quæ nobis procurantibus excusa est Romæ anno 1590. Non dubitem Arnoldum, scriptorem diligentem æque ac sincerum, hæc omnia in archivi Cassinensis mss. codicibus vidisse, et quidem sub S. Bertharii nomine. Attamen de nonnullis non ita constat S. Viro esse tribuenda.
[15] [tribuenda,] Vita S. Benedicti metrica communiter ei adjudicatur, novisque typis recens impressa est in Patrologia Migniana [Tom. CXXVI, col. 975 – 978.] ; monet quoque Angelus Maius in notis ad opusculum Petri Diaconi de Ortu etc.: Bertharii sunt mihi in manibus homiliæ duæ de S. Mathia ap. et de S. Scholastica, in pervetusto codice scriptæ, quas idoneo tempore cum aliis, ut puto, Cassinensium auctorum scriptis vulgabo [Scriptorum veterum nova collectio, tom. VI, pag. 263, not. 2.] . Ab exequendo proposito impeditus morte fuit eruditus vir. At homiliam de S. Mathia in lucem dedit Ludovicus Tosti. Incipit: Inclytam et gloriosam [Storia della Badia de Monte-Cassino, tom. I, pag. 119 et seqq.] ; ex quo liquet eamdem esse homiliam, quam Wion perperam indicat de S. Matthæo. Altera de S. Scholastica olim Bedæ adscribebatur, a Mabillonio autem inter spurias seu subdititias ejusdem patris amandata fuit, et recte quidem, ut luculenter efficyitur tum ex ipso Mabillonio [Patrologia Mign. tom. XC, col. 30 – 34. In Prolegomenis.] , tum ex nupero Bedæ editore Londinensi J. A. Giles, qui in bibliotheca Bononiensi ad mare nactus est codicem ms. sæculi VIII vel IX, in quo homiliæ venerabilis viri continentur [The complete Works of Ven. Bede, tom. V, pag. XIII et seq. Londin. 1843.] . Non itaque dubitem illam S. Berthario nostro esse tribuendam, cui etiam teste Mabillonio [Patrologia Mign. Ibid. col. 33.] , tribuitur in Casinensi cod. ms.; quam et legere est inter subdititias Bedæ apud Migne [Ibid. tom. XCIV, col. 480 – 489.] , et rursus, sed resecto prologo seu exordio, in appendice ad Opera S. Bertharii [Ibid. tom. CXXVI, col. 979 et seqq.] . Sermo quoque de S. Romano genuinum satis communiter censetur hodie S. Abbatis nostri opus [Ceillier, auteurs ecclésiast. tom. XIX, pag. 385. Tosti, tom. I, pag. 119.] ; Henschenius illum quidem adscribit Gisleberto [Acta SS. tom. V Maji, pag. 153.] , ast ob id solum, quod ita statuat Boscius in bibliotheca Floriacensi. Denique in Patrologia [Tom. CXXVI, col. 987 et seqq.] additur ex Mabillonii Annalibus [Tom. I, pag. 647 et seq.] brevis tractatus sub titulo: Quomodo per annum jejunandum sit; quem tamen Ceillier existimat tribui æquali ratione posse cuivis alteri abbati quam Berthario [Auteurs eccl. tom. XIX, pag. 386. Confer Ziegelbauer.] . Quod attinet ad libros de grammatica et duo volumina hinc inde collecta de innumeris morbis, typis, in quantum mihi constat, hactenus edita non sunt, nec tamen est cur dubitem illa in codicibus mss. Cassinensibus sub Bertharii nomine reperiunda. Quod autem addat Wion scripta ante conversionem suam, seu professionem monasticam, nescio quo id nitatur fundamento. Opus non est, ut recte notat Nuceus [Rer. Italicar. scriptores, tom. IV, pag. 309.] , ad tempora recurrere, quibus Bertharius, nondum monachus, medicum egerit, vel officio vel doctrina, atque hos libros medicinales composuerit: clerici enim itemque monachi, quin et episcopi atque archiepiscopi medicinam olim exercuere. In confirmationem citantur plura exempla. Confer Ziegelbauer, Historia litteraria ordinis S. Benedicti [Tom. II, pag. 301 et seq. Augustæ Vindel. 1754.] . Ex Vita porro S. Bertharii, quam edimus, apparet, eum vel a pueritia monachis adscriptum fuisse.
[16] [abjudicanda,] Major est disceptatio de ἀντικειμένων libris, qui diserte S. Berthario tribuuntur a Leone Ostiensi, Petro Diacono, Wione; Trithemius de illis silet; Mabillonius Juliano episcopo Toletano potius tribuendos putat [Annal. tom. III, pag. 54.] : Leoni, inquit, et Petro fucum fecit distichon eidem opusculo adscriptum in codice Cassinensi, quem Bertharius tantum describi curavit. Mabillonii sententiam suam quoque facit Gattola [Histor. Cassin. sæc. IV, pag. 70.] . In Bibliotheca maxima Patrum Lugdunensi, ἀντικειμένων libellus inter opera Juliani est excusus [Tom. XII, pag. 647 et seqq. Edit. 1677.] , quem, ait Andreas Scotus editor, natalibus suoque parenti nunc demum reddimus, auctoritatem Felicis secuti, cujus, utpote qui Juliano in sede Toletana successerit, minime spernenda assertio. Adde Samsonem, abbatem monasterii Pinamelariensis in Bœtica, in suo adversus Hostigesium apologetico (primum a Florezio tom. XI Hispaniæ sacræ [Pag. 325 – 516. Madriti 1753.] in lucem dato) pluries laudari Opusculum αντικειμένων sancti Juliani, imo et ipsis verbis, quæ sive in Bibliotheca maxima, sive in Patrologia Migniana legere est, citari [Confer. Patrol. Mign. tom. XCVI, col. 598, Interrogatio VII; et Florez, tom. XI, pag. 478 et seq. Item Bibliotheca max. tom. XII, pag. 654. Interrogatio XVI.] . Scripsit hæc Samson abbas circa annum 864 [Patrologia Mign. tom. CXVI, col. 587.] , Octennio proinde post S. Bertharii electionem. Ex his concludit Nicolaus Antonius [Bibliotheca Hispana vetus, tom. 1, pag. 421. Madrit. 1788.] : Procul dubio esse debet, Ἀντικειμένων opus Julianum Toletanum scripsisse. Nihilominus D. Ludovicus Tosti in sua nuper edita Historia abbatiæ Cassinensis in oppositam ivit sententiam: illi, etiam hodie, extra dubium est laudatos libros S. Berthario esse adscribendos [Tom. I, pag. 118 et seq.] . Exstant, ait, in archivo Cassinensi duo codices membranacei; alter in 4, in fol. alter; ambo litteris Langobardicis sæculo IX exarati. Prior hunc exterius fert titulum, manu haud antiqua scriptum: S. Bertarii quistiones in vetus et novum Testamentum. In primo folio habentur sequentia disticha:
Bertarius Christi jutus juvamine sanctus
Presbyter hunc * librum condere jussit amans.
Has bene scripturas satagis hinc discere sanctas
Qui legis, explora mystica quæque tenet.
Posce piis precibus nec non super astra Tonantem,
Ut Famulo reddat præmia digna suo,
Postea quem abba servavit tempore longo,
Et relegens semper doctus ab arte fuit.
Tu quoque, discipule, solerti mente recurre
Illius ad schedas discere recta. Vale.
Folio recto scriptum recentiori manu legitur: Liber Anticimenon Bertarii martyris abatis Casinesis de quæstionibus veteris et novi Testamenti. His præmissis ita argumentatur D. Ludovicus Tosti: Affirmant Ostiensis et Petrus Diaconus (quorum alter sæculo XI alter sæculo XII floruit) ἀντικειμένων libros duos compositos a S. Berthario; quæ eorum adeo diserta assertio non eliditur conjectura seu asserto Mabilloniano, nempe Bertharium præfatos libros non composuisse sed describendos tantum curasse: nam disticha, quibus Mabillonius nititur, duobus post sæculis codici ms. addita fuere: Codex sæculo IX; versus, licet similiter charactere Longobardico exarati, sæculo XI [Ibid. pag. 117.] ; idque, subdit D. Tostius, vir eruditus facile agnovisset, si paulo attentius codicem evolvisset. Non igitur Bertharii jussu disticha apposita fuere; quod si etiam daretur, nondum tamen sequeretur, opus ab alio auctore compositum: nec enim repugnat, ut quis proprias suas elucubrationes amanuensi tradat describendas. Dein ut quid Bertharius præmia digna expectet hoc solum titulo quod Juliani vel alterius ἀντικειμένων libros transumi curaverit? Nonne vel ex eo, quod bina habeantur exemplaria ejusdem ætatis, deducere licet, agi de proprio S. Abbatis opere? Alterius certe unico fuisset procul dubio contentus transsumpto. Atque hæc fere summa Tostianæ argumentationis; adduntur quidem alia nonnulla; ast minus etiamnum stringentia. Non itaque puto quemquam futurum, qui his elisa existimet argumenta superius pro S. Juliano Toletano allata, et speciatim testimonium Samsonis, quod quidem Tostium latuisse, vix non evidens est. Confer Fabricium [Bibliotheca latin. verbis: Julianus. Bertharius.] et Ceillierium [Auteurs ecclésiast. tom. XIX, pag. 386.] . Hic Juliano, ille Berthario favet. Ziegelbauer rem in medio relinquere conatur, potius tamen propendet in sententiam Fabricii [Historia litteraria ord. S. Benedicti, tom. I, pag. 463.] .
[17] [saltem partim.] Inter sententias oppositas, mediam amplectitur Bovius, et haud sane spernendas affert rationes. Quare necesse est illas breviter hic subjicere. Bovii verba sunt [Dissertatio apologetica, pag. 60. In Appendice de litterariis lucubrationibus S. Bertharii.] : In codice bibliothecæ Cassinensis, signato num. 285, quem sub numero 478, secundum veterem numerationem, laudat Muratorius, quique sæculi X Longobardicos characteres præ se fert, exstat, a pagina prima ad 86, opus sic inscriptum: “Incipit liber Anticimenon, id est quæstionum de libris veteris et novi Testamenti;” manu vero recentiori ponuntur alii duo tituli, in quibus Bertharii nomen habetur. Opus hoc, edito (in Bibliotheca maxima et alibi) plane respondet, illudque Juliano Toletano concedendum omnino dixerim. A pagina vero 86 ad 109 extat aliud simillimum opusculum ita inscriptum: “Quæstionem (sic) veteris Testamenti;” et a pag. 106 quæstiones incipiunt de novo Testamento, sine ullo titulo, per hæc verba: “Si mortui estis cum Christo etc.,” desinunt vero per illa: “Operatur unus atque idem Spiritus.” In ora autem paginæ 86 perspicatissimus Constantinus Cajetanus hæc manu propria notavit: “Sunt alterius doctoris Cassinensis S. Bertharii.” Quo sane litem deremptam quis non viderit? Habet Julianus, haberet Bertharius Anticimenon suum. Non ergo ad mentem Mabillonii, Montfauconii et Gattulæ putandi sunt decepti Leo et Petrus, ex duobus illius epigrammatis versiculis in fronte codicis inscriptis:
Bertharius Christi jutus juvamine sanctus
Presbiter hoc librum condere jussit amans.
Hæc verba id unum demonstrant, S. Bertharii curam in eo fuisse, ut unus idemque codex complecteretur duplex ejusdem generis opus, non vero quod ibi Bertharius meri procuratoris codicis partes præ se ferat, et non auctoris etiam. Nec demum decepti majores nostri, qui recentiorem titulum codici apposuere sub nomine Bertharii: duplex enim opus illud in eo contentum perlegerant. Quod non advertentes subsecuti viri docti occasionem in errorem impingendi nacti sunt, quando nimirum unum ab alio non distinxerunt: Anticimenon Bertharii aliud ab Anticimenon Juliani (esse), non obscure ibi patet. Cum itaque Bovius, post diligentem accuratamque codicis Cassinensis inspectionem, asserat priorem ejus partem respondere ad amussim Juliani opusculo, prout editum est; alterum vero, a pag. 86 ad 109, superadditam esse nec hactenus typis vulgatam, non video cur hæc S. Berthario abjudicaretur.
[Annotata]
* hoc
PASSIO S. BERTHARII MART. ET ABBATIS SACRI MONASTERII CASINENSIS.
Ex collectione cardinalis S. Severinæ apud D. Josephum Corta manuscripta ex cod. Cass. 34.
Bertharius, abbas et martyr, in monasterio Cassinensi (S.)
BHL Number: 1271
a
EX MSS.
CAPUT I.
S. Bertharii natales, pueritia; ejus in religione fervor ante et post susceptum sacerdotium.
[Prologus: gentis Francorum commendatio.] Tempore quo sacrum imperium ad tuendas res ecclesiæ Romanæ in manus Francorum devenit, quæ gens cæterarum nationum gentes nobilitate, generositate, ingenii sagacitate, morum honestate, militari strenuitate excellit, his, Domini nostri Jesu Christi gratia favente, apicem imperialem obtinentibus, juxta divini oraculi consilium, qui cuncta agunt consilio, reguntur prudentia; ut sunt in consilio providi et in actu circumspecti, exstirpatis quasi quibusdam sentibus inutilibus, gentili et hæretica pravitate irretitis et damnatis, qui tantis temporibus Italiam oppresserant, viri virtutum cœperunt enitescere et quasi in agro pleno cui benedixit Dominus, diversorum florum varietate distincto b; quidam ut violæ, liliorum rosarumque odorem spargentes lætificabant civitatem Dei, in operibus suis Deo et hominibus spectaculum facti; de quorum collegio beatissimus Bertarius, velut quoddam pretiosum lilium nitens vitæ puritate effulsit, miro candore albescens versus in ruborem coloris rubri.
[2] [Bertharius bonœ indolis puer,] Qui generosa stirpe c progenitus, generositatem sui generis morum honestate et sanctæ studio conversationis decentissime nobilitat d. Qui cum puerili ævo constitutus periculo, atque hujus sæculi labyrinthum pertimescens, ne illius illecebris seductus a dulcis Jesu amore tepesceret, qui cor ejus jamjamque radiis suæ charitatis cœperat irradiare; et quod his amplius est, doctrina firmatus, copiosum sibi germen fide floridum acquireret. Cujus Bertarius suavissimo inflammatus amore, florentem jam corde intra annos pueritiæ mundum despexit, et fragilitatem corporis animi vigore transcendens, sanctæ religionis habitum impavidus aggressus est e, fide, voto, corde toto Jesum diligendo et in ejus laudibus perseverando.
[3] [Cassinensibus adscriptus,] Fulgebat tunc et rutilabat ubique terrarum fluvialis et dulcis eloquentiæ fons et origo totius monasticæ religionis, honor et decus monachorum, et spiritalis gemma sanctæ constitutionis regula Benedicti, et præsertim in Cassinensi monasterio, ubi et sanctissimum corpus ejus quiescit, felicem immortalitatis suæ stolam cum dilecta sorore sua Scholastica præstolans, et sui Domini adventum, quem in corde semper puro dilexerunt, sub beatæ recordationis abbate Bassacio. Ad quem bonæ indolis puer f Bertarius veniens humiliter rogavit ut eum sanctæ congregationis suæ numero congregaret. Quem abbas in Spiritu sancto præcognoscens quantis futurus esset meritis, eum ut erat gratissimo vultu affatus et exhortatus est sanctæ institutionis formam demonstrans. Ubi eum vidit firmum tenere propositum, ejus votis annuens suscepit eum.
[4] [mox enituit votorum observantia,] Igitur puer Domini Bertarius, gregi dominicæ associatus, hæc et his similia corde suo revolvens dicere solitus erat: Qui opera sua vult facere meritoria, debet imitari Christi vestigia. Tria autem in anno suæ probationis servanda proposuit, in quibus Christi imitatio maxime consistit, et quæ Salvator mundi in hac mortali carne positus præcipue exercuisse et tenuisse firmiter perhibetur ac probatur, quæ suis imitatoribus se sequentibus hæreditario jure reliquit, in quibus essentia totius religionis consistit: illibatæ castitatis, voluntariæ paupertatis, obedientis subjectionis. Et quia in hac tam dulci et suavi connexione et fraternali conjunctione nihil aberat, quod bona voluntas cupere posset, perfectioni sacratæ religionis, quæ est in imitatione Christi, nihil potest comparari nec pro illa recompensari; et illa substantialiter consistit in triplici voto continentiæ vel castitatis, paupertatis et obedientiæ. Perfectio enim consistit in assimilatione ad Christum, maxime quia in nullo tantum assimilatur homo Jesu Christo sicut in his tribus.
[5] [cordis munditia,] “Quoniam, sicut dicit Sapientia divina, qui diligit cordis munditiam habebit propter gratiam labiorum suorum amicum regem” [Prov. XXII, ℣ 11.] id est Christum. Nil efficacius cor mundat quam passio pro Christi amore tolerata. Hinc Daniel et tres pueri propter continentiam, mundiciam et obedientiam omni sapientia decorati refulserunt, et ab eo sublimati sunt. Horum exemplo bonæ indolis Bertarius animatus, velut arbor secus decursus aquarum plantata fructus uberrimos in brevi protulit, virtutum omnium odore fragrantes: placita enim erat anima illius Altissimo, et ob hoc decrevit decorem virtutis induere et exaltare illum apud proximos suos: quoniam gratia Dei in Sanctos ejus, et secundum quod David sanctissimus canit: Non derelinquet Dominus Sanctos suos, suæ bonitatis beneficia eis communicando, effectum suæ gratiæ et beneficium suæ misericordiæ eis continue conferendo.
[6] [spiritu orationis] Vere enim Puero huic sanctissimo Deus caritatis et benignitatis beneficia continuavit, quem fere a matris utero prærogativa caritatis et castitatis et innocentiæ illibatum, ex hoc procelloso mari ad portum sanctæ religionis deduxit, et protexit: nam lux, quæ illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, hunc speciali quodam radio illustravit. Et quoniam gratia Dei ad Deum se habet ut radius ad solem; eaque veluti semita recta ducimur in dominica et secreta contemplanda mysteria, et ideo simpliciter in nos radians effecit deiformes; sic gratia Dei quasi quidam purissimus ac delectabilis radius a vero sole illapsus menti illius, illibatæ integritatis, continentiæ et puritatis ei contulit donum; ut sic proximus Deo factus et acceptus perfectionem virtutum assecutus, unus spiritus cum eo efficeretur. Erat præ cunctis contemplativus ac Dei secretorum sublimis et ardentissimus exorator ac speculativus.
[7] [cæterisque virtutibus;] Erat vultu hilaris g sermone politus, animo pius, corde benignus, in lectione sedulus, in oratione vigil. Et huic benignitas, quæ secum inolevit a puero, tanta erat, ut eam signis evidentibus ostenderet, et effectu probabili exhiberet. Cujus vita sine querela fuit, sine malitia bonitas, sine elatione humilitas, sine corruptione integritas; qui profecto caritate non caruit, nec alicui exstitit inhumanus; moribus communis, conscientia pura singularis.
[8] [sacerdos factus] Naturaliter per se commendari potest bonum ingenium, et cum rebus accidentibus non videtur ornatum h. Doctrina siquidem, quæ ab imperitis discernit, sapientibus amica societate conjunxit; cui perfacile est ornare generosum, quæ etiam ex obscuro nobilem facit. Per altioris ingenii succrescens (Bertarius) incrementa, tandem per gradus ordinum sacerdotii attigit dignitatem. Qui qualisque fuerit, vel quomodo se gesserit in sacerdotio, nullus pœne ad liquidum explicare potest: nam secundum animi sui nobilitatem unicuique tribuebat propriam dignitatem: superiori reverentiam, pari concordiam, minori disciplinam, Deo obedientiam, sibi sanctimoniam, inimicis patientiam, miseris compassionem operosam; ex corde compatiebatur miseris; verbo et exemplo ædificabat omnes.
[9] [ardentius perfectiora] Vere Beatus quem elegisti, Domine, de mundo ad religionem; assumpsisti de religione ad supremam remunerationem. Nam ut divinæ majestati se irreprehensibilem redderet, semper suæ parvitati intentus, divinæ potentiæ tota confidentia inhærebat; nulla sui existimatione intumescebat; non aspiciebat ad hominum laudem. Non hic intendebat proprium honorem, non quærebat mundanum favorem, quia solus honor Dei ejus illustrabat mentem: Vere ad salutem anhelabat, peccati morbum vitabat, puritatem internam investigabat, conformabat se omnibus secum Deo militantibus. Superioribus suis in omni loco, tempore et sermone reverentiam exhibebat, sicque tam Deo quam hominibus gratus, cum ætatis maturitate crescebat virtutum prærogativa. Quibus dignus redditus, sicut scriptum est, (ut) lucerna super candelabrum posita luceat omnibus qui in domo Dei sunt.
[10] [æmulatur.] Est autem debitum et proprium bono et pulchro et virtuoso, ut manifestetur. Ideo honestus et virtuosus ponitur in loco eminentiori ut luceat, et virtutis ac honestatis aliis exemplum præbeat. Unde graviter peccant qui virtuoso et honesto auferunt vel impediunt quovis modo honorem, quia faciunt contra Dei justitiam et ordinationem. Unde factum est, ut venerabilis Puer, Deo cooperante, sicut ætate de virtute in virtutem proficiebat, sic de gradu in gradum sacrorum ordinum provehebatur. Qualiter autem ad reginem hujus cœnobii provectus sit, Deo propitio in sequentibus patebit.
ANNOTATA.
a Secundum Gattolam [Hist. Cassin. sæc. X, pag. 606.] , in codice Cassin. additur: Edita a venerabili fratre Ignatio Pragensi et Priore Cassinensi.
b Apud Gattolam [Ibid.] inseruntur: Quidam ut lapides preciosi et gemmæ fulgentes; quidam ut violæ etc.
c Nihil hic de regio genere nec de gallica S. Bertharii origine. Utrumque asserunt Wion [Lignnm vitæ, lib. I, pag. 15.] Marus [Muratori, Rerum Ital. scriptores, tom. VI, col. 23.] Zeigelbauer [Hist. litter. tom. IV, pag. 57. Edit. 1754.] aliique recentiores plures; Ludovicus Tosti solummodo natione Gallum dicit [Tom. I, pag. 48.] . Ast recte notatur in Actis SS. ordinis S. Benedicti [Sæc. IV, part. II, pag. 464] : Hunc (Bertharium) ex regio Francorum genere procreatum ferunt, sed nullis adductis, quæ id probent, argumentis. Ignotus Cassinensis Sacerdotem vocat, moribus et vita strenuum et in omni bonitate conspicuum [Muratori, tom. II, pag. 267.] ; et Petrus diaconus: Genere et litteris nobilem [Ibid. tom. VI, col. 23.] . Ejus quoque generis nobilitas probatur ex Leone Ostiensi, qui illum consanguineum dicit Hisembardi Gastaldionis seu Gastaldei [Pertz, tom. VII, pag. 606. Muratori, tom. IV, pag. 213.] , quod idem affirmat Ignotus [Muratori, tom. II, pag. 268.] . Si nominis rationem habere licet, Langobardum fuisse puto Hisembardum, ac proinde Bertharium; qui Francorum reges sanguine idcirco attinuisse creditus sit, quod Ludovico imperatori fuerit acceptissimus. Sic in Actis SS. ord. S. Benedicti [Sæculi IV, parte II, pag. 464.] . Id itaque unum videtur probatum sanctum scilicet Abbatem nobili genere ortum. Trithemius in ejus encomio, cæteroquin brevissimo, de natalibus silet: Bertarius, inquit [Opera pia et spiritualia, lib. II, cap. 72, pag. 45.] , abbas Cassinensis, in divinis scripturis exercitatum habens ingenium, in sæcularibus doctrinis multum eruditus, philosophus ac medicus famosus, multa composuisse fertur opuscula etc. Hæc ubi deDoctoribus et Scriptoribus; et rursus, ubi de Sanctis et Canonizatis ejusdem ordinis S. Benedicti [Ibid. lib. III, cap. 321, pag. 111.] : Vir doctus et valde religiosus, post multos labores et sancta studia, a Saracenis … interemptus.
d Ab initio ad hæc usque verba citatur textus Ignatii apud Gattolam; huc usque sese etiam extendit prima Lectio: post vocem enim nobilitat, additur: tu autem etc., quod deinceps obtinet identidem in nostro ms., non tamen constanter. Quo quidem confirmatur quod scribit idem Gattola [Ubi supra.] , Vitam Lectionibus distributam esse pro die festi S. Viri ejusque octava. Cæterum, more nostro, vitam per capita et numeros distinximus.
e Atque hæc de Bertharii vita antequam monachus esset. Nescio quo ex fonte Marus sua deprompserit, adeo confidenter hujusmodi concinnans historiam: S. Bertharius, ab ipsis Francorum regibus ortum ducens, vir tantæ sanctitatis et inculpatæ vitæ laudibus conspicuus, clam suis, domo ac patria digreditur, illud poetæ veteris animo semper agitans: “Qui vult esse pius, regalibus exeat aulis”, religiosa peregrinatione inde usque e Galliis Casinum suscepta; quo simul ac pervenit, res suas seculum habere jussit, omniaque illius ornamenta, opes, dignitates (quæ propter summam Bertharii nobilitatem, modestiam, ingenium ipsi non dubia spe proponebantur) tamquam stercus arbitratus, nudus ad Christi nudi crucem confugit et Benedictinis addictus est Casini [Rerum Ital. script. tom. VI, col. 23.] .
f Septennis ad patrem Bassatium veniens se recipi rogavit. Ita in Epitome chronicorum Cassinensium, quæ tribuitur Anastasio Bibliothecario, et exstat apud Muratorium [Ibid. tom. II, pag. 370.] . Si itaque a tenera ætate Bertharius Deo se voverit, ut quid asserit Wion quædam de grammatica et medica arte scripta ante conversionem suam. Vid. comm. præv. num. 14. Cæterum Ignatius noster ad manum habuit Epitomen; vocem tamen Septennis suppressit vel in suo codice non legit.
g Erat vultu hilaris — exhiberet. Hæc rursus ex Anastasii Epitome, ubi supra.
h Non facile dixerim, qui hæc sibi cohæreant. Forte vitiatus locus, et vox omissa. Sensus videtur: Hominem nobilitari ingenio, cujus ope doctrina acquiritur, qua deinde cætera obtinentur ornamenta.
CAPUT II.
Saraceni Italiam devastant. S. Bertharius abbas electus. Res a
Ludovico II pro monasterio Cassinensi et contra Saracenos susceptæ.
[Saraceni Italiam vastantes.] Tempore quo Christi fides vernabat, virtutum viri pulchro flore per mundi partes orbem terrarum illustrabant a. Ludovico in seniore Roma imperante b, ingens multitudo ab Africa classe Romam evecta ecclesiam sanctorum apostolorum Petri et Pauli ex integro depredati sunt, multos illic interficientes per Appiam viam iter aggressi ad Fundanam civitatem venerunt, eamque gladiis et incendiis tradunt, cunctosque cives partim captioni, partim neci tradentes, universa devastantes, Gayetæque applicantes castrametati sunt c. Contra quos missus a Spoleto Francorum exercitus improvide d superatus aufugit. Quos Saraceni instanter insequentes, monasteria Casinensi cœnobio subdita, scilicet sancti Andreæ apostoli et sanctorum martyrum Apollinaris, Georgii et Stephani igne cremantes Gayetam reversi sunt e.
[12] [et Cassino imminentes] Quomodo autem omnipotens Deus cœnobium Casinense de eorum manibus liberaverit mirabiliter, referam. E vestigiis ad hoc monasterium, quod fama jam vulgante audierant, totis satagebant conaminibus properare. Sed quoniam tardior illos hora eo die cohibuit, ibidem tentoria figunt, futuro die profecto adveniente, cœnobium omne destructuri, et omnes fratres trucidaturi. Maxima tunc erat cœli serenitas, tantaque fluvii f siccitas, ut pede transiri posset. Itaque cum ad aures fratrum hic rumor pervenisset, et tam subitam et formidandam audissent paganorum incursionem, ac conspicerent imminere, nimio timore perculsi, mox omnes nudis pedibus et cinere asperso capite, cum lætaniis et corde contrito et spiritu humiliato ad benignum confugiunt Dominum.
[13] [cœlitus inhibentur,] Erat tunc inter eos Bertarius g, cœlesti paradisi quasi rubei coloris rosa nitens, cujus Dominus precibus insperate subveniens, pie salutem qui vult hominum, removit hoc periculum. Cum ecce circa matutinas vigilias cœlum densis atrisque nubibus operiretur; coruscant fulgura, tonitrua mugiunt, tamque valida repente pluviarum inundantia facta est, ut prædictus fluvius ripas supergrediens latius undique redundaret. Mane igitur Saraceni surgentes ad fluminis properant oras; vident eminus, quem die præterito pedibus transire poterant, vix se nunc posse vel illius ripas attingere, sicque spe sua frustrati Gayetam reversi sunt.
[14] [apparentibus SS. Petro et Benedicto.] Ast modicum post ad sua cum reverterentur, Petrus apostolus et beatus Benedictus illis visibiliter apparentes de ecclesiarum suarum depredatione eos increpant. At illi, utpote de spoliis christianorum nimium elati, cum superba insultatione eis improperantes, eosque jam vi capere volentes, subito disparentibus lanceis h, procella tanta surrexit, ut universæ eorum naves, partim inter se collisæ, partim inter montes et scopulos impulsæ naufragio horrendo interirent, ita ut vix aliqui evaserint, per quos eorum interitus ad aliorum notitiam perveniret. Tu… i.
[15] [S. Bertharius abbas] Sanctus archimandrita Bassacius, carnis debitum solvens migravit ad Dominum anno octingentesimo quinquagesimo octavo k. Deo annuente a Casinensi congregatione eligitur futurus martyr, Bertharius, jam dicti Bassacii discipulus, moribus et vita strenuus, et in omni bonitate conspicuus; qui etiam magistri sui in omnibus et præcipue in ecclesiasticis studiis industriam est imitatus l. Anno Domini octingentesimo quinquagesimo octavo m Bertharius nonus decimus abbas ordinatur, qui præfuit annis viginti septem et mensibus septem, temporibus vero romanorum pontificum Nicolai et Adriani atque Joannis octavi n. Qui o qualiter totis viribus contra Sarracenos Gayetæ commorantes dimicaverit, et quomodo usque ad mortem christianos dilexerit, præcepta indicant imperialia et finis ipsius rei inditia pandunt. Hic ergo Bertharius empirei cœli sydus præclarum, a Patre luminum, a quo omne donum perfectum descendit, electus; multiplici vertutum copia ditatus, velut quidam topazius effulsit, honestate et puritate conspicuus, in quibus omnibus virtus effective consistit. Quid enim virtutis illi deerat, qui mundum cor diligens, quæ præcipue in puritate consistit, Deo, qui omnium bonorum auctor est, seipsum habitaculum præparavit? Tanta namque eum divina gratia illustraverat, ut non solum a suis, sed etiam ab exteris nationibus miro veneraretur affectu. Tu.
[16] [monasterium Cassinen. circumvallat.] Hic itaque reminiscens p periculi, quod nuper a Sarracenis, nisi Deus misericorditer avertisset, sub suo prædecessore acciderat, totum undique monasterium, quod sursum erat, muris ac firmissimis turribus in modum castri munivit. Ut sapiens provisor excludit omnem defectum, et omne imminens malum vel periculum; quantum potest, ab his quorum curam gerit. Civitatem q quoque ad radicem montes juxta monasterium domini Salvatoris inchoavit. Et quia maximam partem reliquiarum a serenissimo et christianissimo imperatore Ludovico receperat, quas de civitate Capuana acceperat, et præcipue S. Germani episcopi, cujus corpus idem acceperat imperator, civitatem ipsam S. Germanum appellari instituit r.
[17] [Seodan, Saracenorum rex.] Interea nequissimus Scodan s, rex Sarracenorum, Barim egressus, venit Capuam, quam totam circum circa devastans, Canciam et Liburiam peragrans, in campo Neapolitano tentoria fixit, plurimos quotidie interficiens ac diversas iniquitates exercens. Nullus t quoque omnino præteribat dies, quo ad quingenti et eo amplius christiani non interficerentur; et hanc partem Dei esse, Scodan dicebat, ut compleverit illud evangelicum: “Omnis qui interficit vos, arbitratur se obsequium præstare Deo.” [Joan. XVI, ℣ 2.] Deridet gens ethnica dicta evangelica; sed victi sunt a fortitudine, ejectique a foribus, ac rebus et honoribus privati perierunt. Ecce, prudens lector, u membra Antichristi diverso tempore, una tamen voluntate, quomodo compaginantur. Nam sævus ille tyrannus super cadavera mortuorum sedens comedebat, tamquam putridus vel impudens canis et cuncta in circuitu Castellæ præter præcipuas civitates cepit ac funditus delevit.
[18] [vastato S. Vincentii cænobio,] Moris tunc erat v monachorum S. Vincentii et S. Benedicti, charitatis gratia, diebus sanctæ quadragesimæ se invicem visitare. Charitas internusque suavissimus tactus nequeunt ardoris vim in pectoris sui penetralibus celare. Omnia illis erant communia. Ut cum quosdam ex servis S. Vincentii pars nostri monasterii possideret, itemque illi quosdam de nostris, placuit utriusque patribus monasterii, Berthario scilicet atque Masori x, ut nequaquam distabiarentur y, sed ita ut tunc erat, eorum possessio semper intemerata maneret. Quadam vero die idem nefandissimus Scodan exercitum congregans, insperate cum suis satellitibus ad monasterium S. Vincentii venit, quo tempore quidam de nostris fratribus cœnobii Casinensis visitationis et charitatis gratia eo advenerant, ut dictum est. Cujus rumore z monachi comperto, mox ad castellum quod monasterio proximum est, maturato cursu, multum licet pavidi incolumes tamen aufugerunt. Sarraceni vero monasterium ingressi, cuncta quæ invenerant vastaverunt, plura confregerunt; frumentum vero et legumina in fluvium, qui secus effluit projecerunt, fodientesque hic ac illic universum fere ecclesiæ thesaurum, quem illorum pavore monachi jam pridem absconderant, reperiuntur et abstulerunt. Bibebatque ille nefandissimus Scodan in sacris calicibus et cum turibulis aureis sibi turificari jubebat. Ita igitur, proh dolor! incensum est a fulminandis illis paganis S. Vincentii monasterium, monachis partim occisis, partim in diversa dispersis. Triginta et tribus annis ita desolatum permansit. Pessimus vero Scodan post diem tertium usque ad portas Capuæ civitatis accedens, plaustra onusta et animalia diversa cum hominibus cepit, veniensque juxta Theanum castrametatus est aa. Indeque Venafrum bb conscendens, eamque post paululum capiens, ac vicina cuncta devastans per aliquot dies ibi moratus est.
[19] [Cassinensi imminet;] Erat tunc initium quadragesimæ, timentesque fratres Casinenses nefandissimi illius adventum, omnes sursum ad B. Benedictum se contulerunt. Post paucos dies venit prope monasterium domini Salvatoris, quod deorsum erat, nequam illius exercitus, quasi stadia duo; quod tamen ductoris evenit errore. Namque dum vellent per montana ad Atinam cc descendere, vetulus quidam, qui eorum ductor erat, descendit cum illis in Valle rotunda, dehinc in Rapidum; cum in plana venissent, ingressi ecclesiam S. Eliæ tulerunt quod in venerunt. Inde per Circlarias in hortum Domini dd et per pascuarium in Fontanam Lucii ee demum cesam Constantii Olivetum nec non Matrevolam perscrutantes et exterminio et neci tradentes Venafrum et inde sunt Barum reversi.
[20] [Ludovicus imp. visitato Cassino,] Bertharius ff autem archimandrita videns inferiorem Italiam cœlitus pro suis iniquitatibus flagellari, ad Ludovicum imperatorem pervenit, exorans ac flagitans quatenus iter suum acceleraret, et Casinensem ecclesiam simul et totam Italiam a Sarracenorum manu eriperet, Jam enim in itinere positus erat; imperator autem ab archimandrita Bertario fidelitate accepta de die in diem iter accelerabat; cumque ad Clusas Liguriæ pervenisset, papa Benedictus tertius ei processit obviam gg. Post Ludovicus imperator e Clusa Liguriæ egrediens, generale edictum in universas sui imperii partes direxit, ut nullus omnino esset, qui se ab hac expeditione abstraheret hh. Anno autem Incarnationis Dominicæ octingentesimo septuagesimo secundo ii immensum valde congregat exercitum; sicque Christo duce, Soram Campaniæ urbem devenit, ac mense Junio pervenit kk ad monasterium S. patris Benedicti, sanctorumque martyrum Petri et Andreæ, Gregorii Pontiani corporibus insignitum, quod deorsum est, ubi venerabili archimandrita Berthario, universis illi obviam procedentibus, maximo cum honore susceptus est. Die altera montem sanctum Casinum, patrem Benedictum ejusque sororem Scolasticam salutaturus ascendit; ibidemque magna nihilominus honorificentia a fratribus est susceptus.
[21] [contra Saracenosprocedit,] Cumque universum monasterium circumiens perlustrasset, et satis optime ædificatum laudasset, præceptum totius abbatiæ confirmationis ll, juxta quod Justinus mm et Carolus et reliqui antecessores sui imperatores fecerant, B. Benedicto faciens, et comitatum nn Yserniensem, Venefranum, Suessanum, Calvensem, Calinensem, Aquinensem, Atinensem, Orpinensem, nec non Soranum submittens et regalia inibi conferens munera, fratribus se commendans attentius, cum archimandrita oo Bertario de monte descendit, Capuam adiit, quæ Sarracenis favebat, quam tribus obsessam mensibus cepit eamque maxima ex parte delevit. Inde perrexit Salernum, dehinc navigavit Amalphim, Puteolum quoque pergens ejusdem utitur lavacris, perque Neapolim revertens Sesullam adiit; demum apud vallem Caudinam castrametatus, non multo post ingressus est Beneventum. Apud Lutiam pp porro Apuliæ civitatem congregato exercitu, Sarracenis congreditur; a quibus primo certamine superatus, demum ex his, opitulante Deo, victoriam triumphalem adeptus, universis eorum castris potitur.
[22] [Barim et Tarentum expugnat;] Inde Barim conscendens, quatuor illam annis obsedit; Macheram qq inde munitissimam illorum civitatem capiens igne illam ferroque consumpsit. Post hæc Venusiam venit, et tam in ea quam in Canusia pugnatorum præsidio posito, Barim hinc inde cœpit graviter expugnare, quo terrore rr compulsi multi ad imperatoris fugerunt clementiam. Post hæc perrexit super Orientanam * urbem, indeque est Beneventum reversus ss, atque annuente sibi dextra suprema, cum jam ad extremitatem ultimam Sarraceni pervenissent, misso imperator exercitu Barim cepit. Capto in ea Scodan impiissimo rege et universis satellitibus ejus, illosque omnes gladio trucidari mandavit; justa Dei vindicta impios obsecuta, qui tot hominum strages dedere. Inde quoque imperatoris exercitus castra movens, Tarentinam civitatem obsidere cœpit: nam et ipsam olim iidem nequissimi ceperant.
[23] [intuitu Bertharii parcit hisembardo] Interim duo quidam comites nisi sunt in imperatorem insurgere. Quod cum cognovisset imperator insecutus est eos usque Matrisiam tt, ubi non audentes consistere fugerunt Beneventum. Imperator autem dum illos prosequitur venit Iserniam, quam tentantem resistere expugnavit et cepit. Inde Aliphas pertransiens, Cellatiam uu venit ad civitatem S. Agathæ; quam per dies plurimos, quoniam capere non poterat, obsidebat. Tandem Archimandrita Bertarius, quoniam Thibardus vv Castaldeus, qui ipsam civitatem obtinebat, ejus consanguineus erat, apud imperatorem pro illo interveniens, et illi gratiam et civitati veniam impetravit.
[24] [per fraudem in custodiam datur,] Radelchis * etiam Beneventi princeps ad pedes ejusdem imperatores prostratus, tam præfatis comitibus qui fugerant, quam sibi, qui eos recipere præsumpserat, ipsius imperatoris gratiam acquisivit. Ludovico itaque imperatore apud Beneventum secure remorante, Radelchis Beneventanus princeps, diaboli invidia ductus et ritu proditoris Judæ audax effectus, inventa occasione quod Franci multa insolenter in civitate agerent, adversus eum secure degentem insurrexit, et manus in Christum Domini id est in Ludovicum imperatorem injiciens cepit et custodiæ mancipavit, cunctosque milites ejus dispolians, fugere compulit. Sed non in longum Deus passus est innocentem hominem frustra affligi. Mox namque intra quadraginta dies, tringinta millia xx Sarracenorum ab Africa Salernum classe advecta, obsidentesque Salernum hinc inde forinsecus penitus deleverunt, occisis in ea innumerabilibus colonis; et depopulati sunt ex parte Neapolim et Capuam.
[25] [et paulo post dimissus,] Sicque Ludovicus imperator e custodia extemplo dimissus yy Casinum securitatis et quietis domicilium et sui imperii cameram rediit zz. Congregatoque exercitu post tres dies abiit Verulam, Campaniæ civitatem, ibique per menses undecim circiter demoratus, fecit præceptum aaa Casinensi cœnobio de ecclesia S. Benedicti sita in monte, qui Aliternæ civitati imminet nec non et de una curte sua, nomine Laianum, in loco qui dicitur Cucurritus, et de S. Gregorio et de ripa Ursa Pescoli, petra Fraudi et de toto comitatu Teimulensi.
[26] [fugatis Saracenis, moritur.] Post imperator Casinum bbb reversus, directis quibusdam comitibus suis, pugnam cum Sarracenis commisit, et primo tria millia, dehinc novem millia Sarracenorum apud Capuam interemit. Ludovicus autem post hæc a Casino egrediens venit ad Capuam, cujus adventum Sarraceni ccc cum agnovissent, relinquentes principatum, Calabriam adeunt, eamque funditus depopulantes, conscensis navibus ad sua, maximam tempestatem perpessi, quotquot evadere potuerunt reversi sunt. Ludovicus autem imperator, cum per septem ddd annos in inferiori Italia remoratus fuisset, sublato corpore B. Germani, Capuani episcopi, venit Casinum eee, rogatusque a venerabili archimandrita Bertario maximam partem sanctarum reliquiarum in ecclesia domini Salvatoris reliquit vel dimisit, sicque cum reliqua parte Neustro-Franciam rediit. Sicque vitam finiens fff imperium Carolo filio suo reliquit, qui a papa Joanne octavo coronam imperialem accepit ggg.
ANNOTATA.
a Quæ sequuntur usque ad verba ad aliorum notitiam perveniret, quibus concluditur num. 14, desumpta sunt ex Leone Marsicano communius Ostiensi lib. I, cap. 27 [Pertz, tom. VII, pag. 599. Muratori, tom. IV, pag. 301 et seq.] , sed haud parum contracta, atque hinc inde mutatis vel additis nonnullis, ut ex sequentibus Annotatis videbitur. Cæterum Leoni præluxit Ignotus Cassinensis [Murat. tom. II, pag. 266, num. 9.] , de quo diximus Comm. præv. num. 2.
b Imo Lothario, ut ex chronico Cassinensi liquet [Ibid. tom. IV, pag. 301.] : His temporibus, decimo videlicet anno hujus abbatis (Bassacii), Sergio papa secundo in sede apostolica præsidente, a quo Ludovicus imperator et coronatus, ingens Saracenorum multitudo etc. Atque hæc ita quidem Petrus diaconus; Leo sic habet [Pertz, tom. VII, pag. 599.] : Triennio post hæc, Sergio secundo in sede… Vide Comm. præv. num. 8. Annus Bassacii decimus Christi est 846 [Murat. tom. V, pag. 207.] . Concordant annales Fuldenses, ubi ad hunc annum: His temporibus Mauri Romam cum exercitu venientes, cum non possent urbem inrumpere, ecclesiam sancti Petri vastaverunt [Pertz. Monumenta Germaniæ historica, tom. I, pag. 365.] ; item Anastasius bibliothecarius in Leone IV, ubi de Sergio II loquens: Sub cujus, inquit [Patrologia Mign. tom. CXXVIII, col. 1305 et 1306.] , etiam tempore ecclesiæ beatissimorum principum Petri et Pauli a Saracenis funditus deprædatæ sunt. Ast anno Christi 846 non imperabat Ludovicus, bene vero filius Ludovici pii seu senioris et pater Ludovici II seu junioris, nempe Lotharius, qui, mortuo patre suo, imperium tenuit ab anno 840 ad annum 855 [Art de vérifier les dates. pag. 432 et 433.] . Frustra ergo scribit Ignatius, hanc Saracenorum factam irruptionem Ludovico in seniore Roma imperante. Forte interpretatus perperam est verba Chronici, ubi recte traditur Ludovicus, Lotharii nempe filius, coronatus, vivente patre, fuisse a Sergio II, prout fuse narrat Anastasius [Patrologia Mign. Ibid. col. 1297 et 1298.] .
c Ignotus Cassinensis habet [Rerum Italia Script. tom. II, pag. 266, num. 9.] : Septembrio quoque mense secus Cajetam castrametati sunt.
d Sed superatus a Saracenis quarto Novembris Idus (id est die 10), iniit fugnam. Ita Ignotus [Ibid.] . Et Ostiensis [Ibid. tom. IV, pag. 301.] : Turpiter superatus aufugit.
e Ostiensis silet de reditu isto.
f Nempe Carnelli. Priscis latinis Lyris erat; posterioribus sæculis dicebatur Carnellus; quod nomen etiamnum retinet apud Soram. Ast in agro Suessano, non amplius Lyris, nec Carnellus, sed Garilianus appellatur; quo nomine jam venit apud Ostiensem lib. I cap. 5 versus finem. Plura vide apud Nuceum [Ibid. pag. 264, not. 9] .
g Ignatius hic intrudit Bertharium, cujus nec apud Ignotum nec apud Ostiensem ulla fit mentio. Ambo narrant S. Appollinarem Bassacio abbati noctu apparuisse, eum confidere jubentes. Hic experrectus cum fratribus visionem retulisset, universi procidentes in faciem cum lacrymis ac singultibus magnisque clamoribus cœperunt Deo laudes ac gratias reddere etc [Ostiensis. Ubi supra, pag. 302.] . Præsumendum sane est S. Bertharium inter eos fuisse, ejusque preces, utpote Sancti, Domino gratissimas. Non ideo tamen prætermittenda mentio Bassacii erat.
h Quid sibi velit vox lanceis, non omnino clarum. Per se lancea idem sonat ac spiculum et vexillum [Glossarium Ducangii. In Supplem.] ; ut sensus sit: disparentibus subito lanceis, id est armis et vexillis, ob ingruentem, ut credere licet, noctem, procellæ præviam. Forte hoc loco mendum in ms. nostro habetur. Id certum nihil simile sive apud Ignotum sive apud Leonem reperiri. Tradunt quidem isti, quod Saraceni ad Africæ littora accedentes, conspexerint unam inter suas huc illucque naviculam discurrentem, in qua duo tantum homines visebantur, quorum unus pulchra canitie clerici speciem prætendebat, alter vero habitu indutus erat monastico [Ostiensis. Ubi supra.] . Qui cum post alia dixissentbarbaris: Nos quidem illi sumus, quorum vos domos et diripuisse et cremavisse tantopere gloriamini, verumtamen qui nos simus, quantocyus nosse habebitis. Et his dictis subito pariter cum verbo disparuerunt. Postrema hæc pericope quamdam habet similitudinem cum verbis Ignatii.
i Quæ quatuor sequentibus in ms. Ignatii continentur paginis, supprimenda duximus; tum quod ad S. Bertharium non pertineant vel falso ei adscribantur; tum quod aliud non sint, nisi indigesta quædam farrago, ubi quod primum Berthario perperam datur, dein, et recte, Bassacio, ejus decessori, restituitur. Sic ad hunc absque dubio spectant ambæ ad Ludovicum Augustum legationes, de quibus apud Ostiensem lib. I, cap. 29 et cap. 30 [Ibid. pag. 303.] . Nihilominus ab Ignatio tribuuntur Berthario, et paulo post abjudicantur. Unde jam Mabillonius et Dacherius [Acta SS. ord. S. Benedicti, sæc. IV, part. II, pag. 465 et seq.] : Berthario varias tribuunt legationes. Petrus diaconus Saracenos, qui ei necem intulerunt, improperantes inducit, quod pro illorum liberatione ad imperatorem “bis ultra montes” perrexerit [Vide Muratori, Script. tom. VI, col. 23.] … Erchempertus quidem vulgatus habet “Bertharium B. Benedicti vicarium” et Jacobum S. Vincentii abbatem ad Ludovicum Augustum missos fuisse. Sed Bertharii loco reponendum esse Bassatium patet ex Leonis cap. XXX. Forsan Petrus memoria lapsus, quod Bassatio conveniebat, Berthario ejus successori tribuit. Cæterum in Erchemberto, prout a Peregrinio editus est, legitur: Per venerabilem virum Bassacium B. Benedicti vicarium et per Jacobum sancti Vincentii abbatem [Ibid. tom. II, pag. 242, num. 20.] . Addo ex Nucei annotationibus in Leonem: Certe utriusque legationis tempore, nondum Bertharius abbatiam obtinuerat, advivente adhuc Bassacio. Verum Bassacio comitem ivisse Bertharium in Franciam, non ægre mihi persuadeam [Ibid, tom. IV, pag. 303.] . Quæ tamen mera tantum conjectura est. Confer Gattola, qui legationes quoque tribuit Bassacio, nulla Bertharii facta mentione [Historia Cassinensis, sæc. IV, pag. 66.] .
k Imo quinquagesimo sexto juxta Peregrinii chronologiam [Series abbatum Cassin. apud Murator. Scriptores, tom. V, pag. 207.] ; et quidem XVI Kalendas Aprilis (id est 17 Martii) ut habet Ostiensis [Pertz, tom. VII, pag. 602. Muratori, tom. IV, pag. 309.] . Confer Comm.præv. num. 4.
l Addit Ostiensis [Ibid.] : Codicem namque evangeliorum auro et gemmis optimis adornavit, et aureum calicem non parvæ quantitatis effecit, aliaque perplura ornamenta ecclesiastica tam sursum quam deorsum patravit. Nescio quamobrem hæc Ignatius prætermiserit.
m Peregrinius ponit: anno octingentesimo quinquagesimo sexto, XII Kalendas Aprilis id est 13 Martii [Muratori, tom. IV, pag. 207.] . Vide supra litt. i et Comm. præv. num. 4.
n A quo etiam, addit Leo [Ibid. tom. IV, pag. 309.] , privilegium de omnimoda hujus monasterii libertate recepit. Wattenbachius hanc totam pericopem paulo superius retulit [Pertz, tom. VII, pag. 602.] . Privilegium vide in extenso apud Gattola [Historia Cassin. sæc. IV, pag. 63 et seq.] , estque datum Joannis VIII anno decimo, Caroli Augusti, anno secundo, scilicet Christi anno 882, ac proinde uno alterove anno ante S. Bertharii mortem.
o Hæc ex Ignoto Cassin., auctore coævo, paulisper immutata dictione [Muratori, tom. II, pag. 267, num. 19.] .
p Ex Leone Ostiensi [Ibid. tom. IV, pag. 309.] , paucis hinc inde additis vel mutatis.
q Civitatem … fieri voluit et inchoavit. ItaIgnotus ubi supra. Vocem detritam suplet Nuceus [Ibid. not. 5.] : Civitatem juso fieri etc, addens: Unde adverbium juso pro deorsum, adhuc nostratibus retentum, licet observare, quod nitidius alii efferunt giu.
r Certum est, tum ex Ignoto [Ibid. tom. II, pag. 268, num. 27.] , tum ex Leone [Ibid. tom. IV, pag. 310.] , S. Bertharium civitatem, a se inchoatam, vocari voluisse Eulogimenopolim id est Benedicti civitatem. Quod, ut notat Nuceus [Ibid.] , vel non præstitit vel ejus successores non observarunt. Alibi tradit [Ibid. pag. 314, not. 4.] , Ludovicum caput S. Germani novæ dedisse ecclesiæ, unde et probabilius nomen hæc suum mutuavit. Nunc utique adhuc civitas non Divi Benedicti sed Sancti Germani ex antiqua traditioneet consuetudine nuncupatur, estque circumjacentis regionis et finitimarum non ignobile emporium [Ibid. pag. 310. not. 6.] . Narrat quoque Ignotus [Ibid. tom. II, pag. 268, num. 27.] , sub illius ecclesiæ ædificatione, mutum recepisse loquelam meritis S. Benedicti. Idem habet Ostiensis [Ibid. tom. IV, pag. 310. Pertz, tom. VII, pag. 603.] .
s Ex Ostiensi lib. I, cap. 35 [Muratori, pag. 311. Pertz, pag. 604.] ; ubi loco Scodan ponitur Seodan. Alias etiam scribitur Sangolan, Sauglan, Saugdan.
t Hæc ex Ignoto [Ibid. tom. II, pag. 268. num. 28.] , additis ab Ignatio nonnullis.
u Totus hic locus male scriptus est, ita ut per integram fere paginam fuerint lineæ transponendæ.
v Ostiensis ubi supra.
x Majoni apud Ostiens.
y Legendum discambiarentur.
z De adventu videlicet Seodæ.
aa Hic Ostiensis inserit nonnulla, ab Ignatio, forte de industria, prætermissa. Quo, ait Ostiensis [Ibid. tom. IV, pag. 312. Pertz, tom. VII, pag. 605.] , venerabilis abbas Bertharius agnito, verens nimium tam loco quam populo nequam illius adventum, per Ragenaldum diaconum suum aureos illi tria millia misit, sicque ejus mitigavit ferociam. Cæterum dissentiunt hic authores. Scribit Erchempertus [Ibid. tom. II, pag. 244, num. 29.] , Seodanum tunc quidem cœnobium S. Vincentii martyris deprædasse; pro ædificiis non combustis tria millia aureos accepisse. Quibus subjungit: Hoc facto et a vicario B. Benedicti (Berthario) totidem nummos accepit. Plus itaque affirmat Ostiensis, quem sequitur Ignatius: nempe et deprædatum et incensum monasterium S. Vincentii ad Vulturnum tum a Saracenis fuisse. Utris adhibenda sit fides, judicet lector, ait Mabillonius [Acta SS. ord. S. Bened. sæc. IV, part. II, pag. 465.] .
bb Ita Ignatius rursus cum Ostiensi.
cc Atina, Atino urbs olim episcopalis, in monte, apud fines Samnii, inter Soram et Venafrum… Nunc vicus est Campaniæ Felicis, IV milliaribus ab Arpino et a Monte Cassino in Boream, ad radices Apennini. Baudrand [Novum Lexicon Geographicum.] . Incolas nunc numerat 6768 [Guibert, Dictionn. Géographique. Paris 1850.] . Urbs antiquissima est Atinum Romanorum, olim sedes episcopalis [Ibid.] .
dd Ostiensis scribit in Ortum Domnicum seu Dominicum [Muratori, tom. IV, pag. 312. Pertz. tom. VII, pag. 605.] .
ee Perque Pascuarium in Fontanam Lucii, venientesque Peolam, senem illum, qui eorum viam fefellerat, interfecerunt. Demum cesam Constantii, Olivetum nec non et Matronulam sollicite perscrutantes, vaccasque monasterii et equas quotquot invenerunt diripientes Venafrum ad suos reversi sunt ac non multo post Barum regressi. Ita Ostiensis [Ibid.] . Ex quibus supplendus et emendandus Ignatii textus. Notat generatim Nuceus [Ibid.] : Loca per quæ iter habuit infanda gens illa, nomina adhuc retinent, non tamen universa.
ff Loco Bertharius, Ostiensis habet: Langobardi igitur videntes sese cœlitus flagellari … tertio jam legatos in Franciam ad præfatum Ludovicum transmittunt, exorantes ac flagitantes, ut iterum venire, eosque ac patriam a nefandissima Saracenorum gente dignaretur eripere. Concordant cum Ostiensi Ignotus [Murat. tom. II, pag. 264, num. V.] et Erchembertus [Ibid. pag. 245, num. 32.] . Ignatius itaque noster Ostiensis textum immutavit, ut, quod hic Langobardis, ipse S. Berthario tribuat. Fieri potest ut is inter legatos fuerit, sed veterum nullus id tradit. Confer Annotata supra lit. i. Hæc igitur tertia S. Bertharii legatio ad Ludovicum haud magis probata est quam duæ priores.
gg Hic enimvero prodigiose hallucinatur Ignatius. Expeditionem hanc Italicam a Ludovico II contra Saracenos susceptam scriptores unanimiter referunt ad annum Christi 865 vel 866 [Vide Sigonium de Regno Italiæ, lib. V. Opera, tom. II, col. 316. Mediolan. 1732.] . Atqui Benedictus III defunctus jam erat anno 858 [Art de vérifier les dates, pag. 271.] . Nuspiam præterea mentio habetur de Berthario obviam facto Ludovico imperatori in itinere. Ita ut hæc Ignatius de sua penu deprompserit.
hh In extenso recitatur Ludovici constitutio apud Ignotum num. 6.
ii Nova Ignatii hic hallucinatio. Anno hæc contigerunt, ut jam notavi, 865 vel sequenti [Sigonius. Ubi supra. Item Erchembertus Peregrinii, apud Muratori, tom. II, pag. 245, num. 32.] .
kk Ex Ostiensi, cum domna Angelberga conjuge sua [Muratori, tom. IV, pag. 312. Pertz, pag. 605.] .
ll Præceptum confirmationis totius abbatiæ, juxta quod sui prædecessores jam fecerant beato Benedicto faciens, et regalia inibi conferens munera, fratribusque se multum commendans, descendit. Leo Ostiensis [Ibid.] . Ludovici privilegiumintegrum legere est apud Gattola [De origine et progressu jurisdictionis Monast. Cassin. pag. 38 et seq.] , quod quidem omnes sinceritatis characteres præ se ferre, asserit, datumque Beneventi anno Christi 867 [Ibid. pag. 40.] , sed, inquit Wattenbach [Pertz, tom. VII, pag. 605.] , notis chronologicis aut corruptis aut falsis.
mm Vide Annotata in caput IV.
nn Horum non reperio mentionem in privilegio Ludovici, nec apud alios scriptores.
oo Bertharii non meminit Ostiensis. Vide tamen infra litt. ss.
pp Luceriam. Ostiens.
qq Materam. id.
rr Hæc, paucis immutatis, ex chronico Vulturnensi seu monasterii S. Vincentii ad Vulturnum [Muratori, Scriptores rer. Ital. tom. I, part. II, pag. 403.] . Multo compendiosius eadem fere habet Ostiensis, alia quædam addens, ut in sequenti Annotato reddam.
ss Postquam retulit Ostiensis [Ibidem, tom. IV, pag. 303. Pertz, pag. 606.] Ludovicum rediisse Beneventum et antequam agat de expugnatione Barii urbis, inserit sequentia: Ibi (Beneventi) itaque cum in ejus obsequio abbas Bertharius moraretur, oratorium parvum, quod intra monasterium sanctæ Sophiæ prædecessor suus Bassacius inchoaverat, omni diligentia studioque complevit et in honorem sancti patris Benedicti, a Stephano Teanensis ecclesiæ præsule consecrari fecit. Hactenus Ostiensis [Confer Mabillonium. Annal. tom. III. pag 125. Ad an. 866.] . Ex verbis: Ibi cum in ejus (Ludovici) obsequio moraretur, probabile fit, quod supra dixit Ignatius, nempe Ludovicum cum Archimandrita Berthario de monte descendisse etc. Vide litt. oo.
tt Marsiam, ut habet Ostiens.
uu Corrige ex Ostiensi: Per Telesiam venit ad civitatem, quæ nominatur Sancta Agatha.
vv Ostiensis habet Hisembardus Gastaldio. Est autem Gastaldeus, Gastaldus, Gastaldio, Castaldus, proprie aulæ præfectus sive procurator rerum externarum, sive peregrinarum uti hospitum… postea latius extensa fuit significatio nempe ad civitatum et provinciarum præfectos. Ita Vossius apud Nuceum [Muratori, tom. IV, pag. 283, not. 6.] .
xx Innumerabili Saracenorum exercitu ab Africa adventante. Ostiensis [Ibid. pag. 303.] . Sequitur hoc loco Ignatius Erchembertum, qui numerum Saracenorum dicit ad 30 millia ascendisse [Ibid. tom. II, pag. 244 et seq. num. 24 et num. 24 et 25.] .
yy Addit Ostiensis: Et sacramentis obstrictus. Scilicet, ut videre est apud Sigonium ad annum 871 [De regno Italiæ, col. 524 et seq.] , Adelgisus Ludovicum adegit, ut jurejurando promitteret, se numquam in posterum Beneventi fines intraturum, neque hujus injuriæ (nempe quod in custodiam datus fuisset) vindictam aliquam exacturum. Ludovicus custodia egressus, Romam petiit, Hadrianum papam VIII conventurus. Hic, coacto concilio, imperatorem sacramento absolvit. Hoc decreto Ludovicus erectus bellum majoribus opibus instauravit, verum ne perjurus existimaretur, reginam summæ rerum præfecit, eamque exercitum Beneventum adducere jussit. Atque hæc Sigonius. Ast annalista Bertinianus refert [Muratori. Scriptores, tom. I, part. II, pag. 557.] , Ludovicum, custodia egressum, per Spoletium versus Ravennam iter arripuisse, et mandasse apostolico Adriano, ut obviam illi in transitu itineris veniret, quatenus de ipso sacramento illum et suos absolveret. Paulo ante dixerat: Juravit autem ipse (imperator), et uxor ejus et filia ejus ac omnes sui.
zz Nec hujus, nec alterius (de quo paulo infra Ignatius) Ludovici ad Cassinum accessus meminere Ostiensis, Erchembertus etc. Ludovicus e custodia dimissus … recedens a Benevento, intra tres dies abiit Berolam (Verulas in Hernicis), ibique per menses circiter XI remoratus, interim per quosdam suos comites primo tria millia, dehinc novem millia ferme Saracenorum apud Capuam interemit. Ita Ostiensis. [Ibidem, tom. IV, pag. 313.] .
aaa Præcepti hujus alibi non reperi vestigia.
bbb Vide supra litt. zz.
ccc Leo Ostiensis [Ibid.] .
ddd Ostiensis [Ibid. pag. 314, cap. 38.] tradit imperatorem per annum fere Capuæ moratum; deinde addit: Moratus per diversa loca in partibus istis per annos circiter sex. Addendo numeros, Ignatius septem annorum terminum invenit.
eee Vide supra lit. h.
fff Anno 875 Ludovicus sævum morbum nactus mense Augusto mortem Mediolani oppetiit, inquit Sigonius [De regno Italiæ, col. 326.] ; et quidem pridie Idus Augusti, id estdie XII [Ibid. not. 69.] . Non tamen Mediolani id contigit, sed in finibus Brescianis, ut evidenter efficitur ex chronico Andreæ Bergomatis alias Presbyteri; sed die quinto post transitum, corpus fuit Mediolani sepultum. Veritatem in Christo loquor, subjicit Andreas; ibi enim fui et partem aliquam portavi, et cum portantibus ambulavi a flumine qui dicitur Oleo usque ad flumen Adua [Pertz, Monum. Germ. tom. III, pag. 237 et seq.] .
ggg In die Nativitatis Domini eodem anno 875 [Art de vérifier les dates, pag. 433.] .
* al. Oëriam
* al. Adelchis Adelgisus.
CAPUT III.
Prælibatis nonnullis de Cassinensis cœnobii præstantia, describitur
clades Saracenorum ad Salernum. S. Bertharius Romam petit. Saraceni,
occupato Gariliano, Urbi excidium minantur.
[Insertis nonnullis de præeminentia Cassin.,] Enimvero a licet nostrum non sit temporales dignitates hujus sacri monasterii exponere, tamen quia hoc exposcit ordo passionis gloriosi martyris Bertharii, reor pauca ediscere. Titulus enim hujus monasterii Cassinensis abbatis insignis erat: Patriarcha sacræ religionis; Abbas sacri monasterii Cassinensis, dux et princeps omnium abbatum et religiosorum; Vice cancellarius b sacri imperii per Italiam; Cancellarius regnorum Siciliæ, Jerusalem et Ungariæ; Comes et rector Campaniæ maritimæque provinciarum. Ad ipsum enim spectabat regere terram inferioris Italiæ. Et quia Romanorum imperator Christi regnum repræsentat, et imperii vices suas cui vult libere committit, huic monasterio vices suas committebat, sicut et papa frequenter committit Campaniam totam cum dignitate comitatus. Scilicet a Romano pontifice abbates et conventus Cassinensis jurisdictionem accipit, defensionem ac tuitionem ab imperatore; cujus civitates, castra, possessiones, insulas, villas, servos et ancillas, marchias et comitatus possidet et regit; ob quam scilicet rem camera imperialis ab imperatoribus constituta est. Atque hæc juxta donationem Tertulli c patricii et serenissimorum imperatorum Justini d et Caroli Magni e, qui renovator et restitutor antiquarum dignitatum et immunitatum hujus sacri cœnobii primus fuit. Ludovicus quoque imperator ordinaverat tempore Bassacii archimandritæ Cassinensis super causam imperii invigilaret, præcepit et præcipiendo mandavit, ut archimandrita Cassinensis infra inferiorem Italiam numquam ab imperatoris latere f abesset g.
[28] [redit auctor ad Saracenos,] Igitur h non multo post, Sarraceni Ludovici morte cognita, receptis viribus Tarentum obtinentes, exinde Barim cæteraque confinia acrius infestare cœperunt. Interea Salernitani, Amalphitani, Neapolitani, Gayetani, suæ salutis immemores, benigni Salvatoris (obliti), qui eos suo pretioso sanguine redemerat, et beneficiis ingrati, cum inimicis crucis Christi Sarracenis fœdus ineuntes et componentes auream Urbem i navalibus deprædationibus angustabant.
[29] [qui nova clade afficiuntur;] Pius igitur pastor et archimandrita Bertharius videns tam sui juris quam imperii, quam sanctæ Romanæ ecclesiæ dispendia de die in diem succrescere, christianæ fidei imminutionem, miserorum, pauperum, captivorum, orphanorum et innumeras cædes fidelium ab iniquis fieri, communicato consilio fratrum et divinæ pietati se et suos comites apocrisiarios ad Carolum tertium dirigit, suorum damna et sibi commissi nuncians officii; obnixe imperialem clementiam flagitans, quatenus afflictæ desolatæque Italiæ opem ferendo subveniret. At imperator, ut erat benignus, a latere suo ducem Lambertum et fratrem ejus Vindonem inferiori Italiæ in auxilium destinavit. Cui etiam sociatus Joannes papa octavus, pontifex summus et pretiosus martyr futurus Bertharius. Hi tres quasi cohortes cœlestis militæ exercitus, uno spiritu uniti, ut dilatarent gloriam gentis suæ, aggrediuntur hostes Christi. Neapolim et Salernum ingressi sunt, et cuncta prospere agentes Christo duce; sed (et) Guayferius, Salernitanus princeps in omnibus summo pontifici obtemperans et fœdus Sarracenorumdisrumpens ex eis plurimos trucidavit k.
[30] [a qua mox eriguntur.] Sergius vero Neapolitanus nolens se ab eis alienare, mox ab apostolico excommunicatus est, et non multo post, vindice Deo, a fratre proprio Athanasio episcopo captus atque cæcatus Romam dimissus est. Idem vero Athanasius dux et episcopus in loco illius effectus, pace cum Sarracenis firmata, eosque juxta Neapolim collocans, tam Beneventum quam Capuam atque Salernum, Romam quoque nec non et Spoletum devastare cum eis acriter cœpit, multaque tunc temporis monasteria et ecclesiæ cum villis et urbibus incensa ac desolata sunt l.
[31] [S. Bertharius Romam tendit] His diebus Capuani, expulso Landolpho quodam canonice in episcopatum electo, Landulphum m quemdam de suis nobilibus conjugatum atque neophitum sibi episcopum elegerunt, multisque precibus præfatum Joannem papam octavum decipiunt, ut illis episcopus sacraretur. Quapropter sanctus martyr et archimandrita Bertharius et Leo episcopus Theanensis Romam profecti, cœperunt rogare summum pontificem, ut in hac re nullo modo flecteretur, unde gravis in populo Capuano ruina et multa sanguinis effusio evenire deberet. Et expressius inquit: O Vir apostolice, noveris, quia si hæc consenseris, maximum ignem et usque ad te pertingentem accendis.
[32] [acturus de Landenulpho Capuano episcopo;] Et primo quidem apostolicus tanti archimandritæ constantia territus est, postremo tamen prævaluit iniquitas, et prædictus neophitus est in episcopum consecratus. Hac civili discordia Sarraceni opportunitatem nacti, rursus universa diripiunt, iterum cuncta devastant. Propter quod idem apostolicus bis Capuam est venire compulsus. Videns igitur pontifex summus palam sibi contingere, quæ illi sanctus et Deo acceptus archimandrita et comarcus comitum Bertharius prædixerat, valde pœnituit, ac demum habito consilio Landulphum, quem supra retulimus expulsum, in ecclesia B. Petri apostoli Capua vetere episcopum consecravit, Landolphum vero ecclesiæ Capuanæ præesse n, cunctumque episcopatum inter utrumque dividi æqua lance mandavit.
[33] [hujus dein culpa Saraceni,] Post hæc Landolphus o, qui Capuæ præerat, in papæ fidelitate constitutus, rogabat eum ut subderet dominatui suo Gayetam. Nam Gayetani eo tempore subterfugientes principatui chomarchi venerabilis Bertharii, abbatiæ Casinensis primatis, sicut Justini imperatoris sanxerat curologium privilegium p, soli Romano pontifici subserviebant. Cui summus pontifex, doli improvidus et mali quod inde post evenit, annuit et concessit. Cœpit itaque idem Landolphus ita Gayetanos acriter incursare et opprimere, ut usque ad Firmam q illis egredi non liceret. Docilis r, immo potius Indocilis, qui quodammodo nomen in contrarium sortitus erat, illis præerat in ducem usurpatum; et sicut naturali vigent calliditate Gayetani cum Docili ineunt consilium, dedecus sibi suisque illaturum. Opprobrium quod a Landolpho eis inferebatur minime ferentes, cæca superbia elati Casinensi Abbati suo naturali domino se subdere nolentes, potius paganorum dominio (se) subdentes, miserunt Agropolim, et Sarracenos cum rege suo Saduino s ibi degentes duxerunt marino itinere, in loco ubi (qui) sancta Anastasia vocatur, et inde per fluvium ascendentes usque Fundis, ibi quasi de vagina gladius scaphis egressi et cuncta in circuitu depopulantes, tandem Gayetam perveniunt et informeas t collibus sua castra componunt.
[34] [frustra obnitente papa,] His papa Joannes auditis, illico pœnitentia sed tarda ductus, blandis alloquiis et epistolis apostolicis nec non et pollicitationibus multis cœpit convenire Gayetanos, quatenus sibi reconciliarentur et a Sarracenis sequestrarentur. Hic solerter intendere debes malitiam malorum hominum. Enimvero cum Casinensis Abbas vicem gerat Coloniensis archiepiscopi, vicecancellariatum gerebat; invidia diaboli obcæcati, ut hactenus sunt astuti Gayetani, volentes jugum dominii Casinensis a collo suo excutere, hac arte (astutiæ) cum principe Capuano et summo pontifice usi sunt, ut exitus probavit. Nam idem princeps Capuanus post bona monasterii multa occupavit; volentes (volens) sequi antiquorum principum et imperatorum vestigia crudelitatis Diocletiani et aliorum, qui christianorum genus totaliter extirpare conjuraverunt; sed arcus eorum fractus est. Sed noli timere, Casinensis ecclesia; noli timere, mater sanctæ religionis, Veniet Dominator tuus Otto piissimus, invictissimus atque magnificus Romanorum imperator. Cæsar Augustus cum filio et nepote, æque noto et sanctissimo æquitatis justitiæque amatore Henrico u; venient angeli testamenti tui, quos cupis, qui in antiquæ dignitatis, privilegii, hæreditatis ac possessionum reducent triumphum.
[35] [Garilianum occupant,] At Docilis civitati suæ contiguas (civitates) pro se suisque usurpans, simulata inimicitia, rupto fœdere cum Sarracenis, quos ipse adduxerat seu conduxerat in sui et sacri monasterii perniciem et christianitatis opprobrium, bellum cum eis fictitium et plenum dolo consecravit. In quo bello, ob culpam talis ac tantæ nequitiæ ac contra Casinense cœnobium et beatissimum Bertharium innocentem acto, multi Gayetanorum hujus doli conscii, justo Dei judicio, insperate cæsi et capti sunt a Sarracenis. Qua cæde peracta, rursum fœdus ineunt Sarraceni cum Gayetanis et Docili, ac Garelianum v, quod nostri tunc juris erat, ad habitandum directi sunt. Quis hic lacrymas contineat, hujus fraudis fucum et simulationis advertens contra sanctissimi viri Bertharii innocentiam et hujus monasterii libertatem? Cur Sarracenos ipse adduxerit, cur Docilis fœdus iniit? Cur rupit tacite quodammodo suam simulationem ipso facto prodentes et occultos condictus?
[36] [vicinas regiones devastant,] In quo Gariliano per quadraginta annos degentes innumera circumquaque mala gesserunt, multumque sanguinem christicolarum effuderunt, et cum palma martyrii ad Christum transmiserunt. In quo videlicet loco frequenter a christianis principibus et ab archimandritis cœnobii Casinensis refrenati, oppugnati ac restricti fuerunt; sed judicio Dei usque ad prædictum tempus inexpugnabiles et invicti fuerunt x. Igitur Sarraceni ab Africa ad inferiorem Italiam dum pervenissent, et eam suo crudeli dominio, nullo resistente, subjugassent, mixti cum incolis juxta Garilianum habitabant; operuerunt y universam superficiem terræ, sicut locustæ, ita ut pœne cunctis habitatoribus inde sublatis et in prædam et in gladium datis, redacta sit in solitudinem et in cubicula bestiarum, stolumque z amplissimum centum navium, ex quibus cum equis erant quindecim grandes ad auream Urbem expugnandam præparaverunt. Et quid dicam aa, dum nequitias illorum scribere quilibet stilus non sufficit, cum omnia ligna silvarum, si in linguas verterentur, enarrare non valeant. Et heu proh dolor! innimicis crucis Christi gratulantibus, solus fidelium cætus mœstitudine consumebatur, christianorum sanguis effundebatur, devotus Deo populus continua strage vexabatur.
[37] [incolis haud satis tutum Romæ] Nam qui evaserat ignem vel gladium, præda efficiebatur, captivus et exul perpetuo efficiebatur. Et episcopi hac illac dispersi, illis bb aurea Urbs sola derelicta est in refugium, cum episcopia illorum in ferarum essent redacta cubilia. Et ipsi vagi et sine tectis inventi, jam eis non licebat prædicare sed mendicare. Sedebat in tristitia cc, quin potius in ruina, domina gentium Roma, regina orbis, mater omnium ecclesiarum et sponsa Christi, consolatio tristium, portus periclitantium. Non dd est major necessitas in ecclesia militantium, quam carentia vicario Christi. Nam Christus est principium nostræ fidei et dominus papa est ejus vicarius; est medium per quod errantes conjunguntur et reducuntur inseparabili charitate ad fidem, quia propterea est immediate omnium prælatus, et ad ipsum spectat omnium ordinatio; omnium voluntates ejus subsunt auctoritati et dispensationi. Christus ascensurus ad dexteram Dei patris, ad perficiendum corpus ecclesiæ suæ reliquit vicarium suum in terris cum omnimoda plenitudine suæ potestatis.
[38] [invenientibus refugium.] Innumerabilis ee autem populus intra mœnia urbis Romanæ paupertate affecti consistebant; et omnibus forinsecus devastatis et in solitudinem redactis, nihil aliud restabat nisi ipsius urbis excidium. Tota namque Campania ab ipsis Deo odibilibus Sarracenis funditus devastata, fluvium qui a Tiburtina urbe Romam decurrit, furtim transibant, et tam Sanios ff quam sibi adjacentia loca prædabant. Post hæc Lambertus gg, filius Guidonis Spoletini ducis, Adalbertum marchionem dirigens heu proh dolor! contra christianos pro Sarracenis confœderantur.
ANNOTATA.
a Hoc loco textum ms., in codice nostro partim transpositum partim vitiatum emendavimus, adhibita Epitome chronicorum Cassinensium [Scriptores Rer. Ital. tom. II, pag. 365.] , quam Ignatius præ manibus habuit, ut utriusque verba comparanti statim in oculos incurrit.
b Casinensis cœnobii archimandrita Romani imperii archicancellarius et Magister Capellanus in perpetuum esset, dans ei potestatem bibendi in auro, et lectum ipsius unius coloris operire purpura etc. [Ibid.] .
c Tertullus, de quo Ostiensis Chron. lib. I, cap. 1: Beatum etiam Placidum discipulum suum vir Domini Benedictus tunc ad Siciliam misit, ubi pater ejusdem Placidi Tertullus patricius decem et octo patrimonii sui curtes eidem beato Benedicto concesserat [Ibid. tom. IV, pag. 248 et 249.] .
d Nuspiam meminit Ostiensis donationum vel immunitatum monasterio Cassinensi a Justino collatarum. Ignatius sequitur Epitomen chronicorum Cassinensium, ubi loco jam citato legitur: Cassinense cœnobium per cives romanos Benedictum, Maurum et Placidum fundatum, ditatum vero per Tertullum patricium, Equitium ac Gordianum … auctum per Tertullum patricium, Justinum ac Justinianum imperatores [Scriptores Rer. Ital. tom. II, pag. 365.] . Nescio quid Justini nomen hic faciat. Juxta Mabillonium [Annales Bened. tom. I, pag. 50.] initia Cassinensis monasterii incidunt in annum Christi 528; Justinus vero Senior imperium tenuit ab anno 518 ad annum 527, quo ei subrogatus Justinianus I usque ad annum 565 [Art de vérifier les dates, pag. 358.] . Cæterum nec Justiniani nec Justini fit apud Ostiensem mentio.
e Vide ejus diplomata apud Gattola [De origine et progressu juridictionis Cassin. pag. 13 et 14.] .
f Ex Caroli magni privilegiis, habetur in Epitome chron. Cassin.: Et infra Italiam (abbas Cassinensis) semper in imperatoris excubiis permaneret [Muratori, tom. II, pag. 365.] . Forte ideo tradit supra Ignatius S. Bertharium in comitatu imperatoris Ludovici fuisse, quando alii scriptores hac de re silent.
g Hactenus ex Ignatii textu reformato, ita tamen ut omnia et singula (sed alio ordine posita) ejus sint verba, præter pauca illa diverso charactere exhibita. Suppressi etiam aliquot lineas, quas quo loco ponerem non bene videbam. Sunt autem sequentes: Qui Carolus (procul dubio Bertharius) quantæ mansuetudinis et benignitatis exstiterit, finis ipsius probat: nam et martyrii gloriam adeptus glorioso fine ex hac luce demigrans, miraculis usquequaque refulget. Nisi forte ponenda sint initio hujus numeri, immediate post verba: Reor pauca ediscere: qui Carolus (Bertharius) quantæ mansuetudinis etc.
h Leo Ostiensis [Ibid. tom. IV, pag. 315.] . Quæ hoc numero nos habemus, in ms. reperiuntur permixta cum numero præcedenti.
i I. e. Romam, ut expresse habet Ostiensis [Ibid.] .
k Quæ toto hoc numero habentur, ita brevius reddit Ostiensis [Ibid. Pertz, tom. VII, pag. 609.] : Carolus tunc imperator, Julittæ scilicet filius, a Johanne octavo papa multis epistolis interpellatus, Lambertum ducem et fratrem ejus Guidonem illi in auxilium destinavit, cum quibus idem apostolicus Neapolim Salernumque profectus est. Sed Guaiferius Salernitanus princeps in omnibus papæ obtemperans et fœdus Saracenorum disrupit et ex eis plurimos trucidavit. Ignatius itaque non solum Ostiensis verba amplificat; sed tribuit etiam Berthario hac in expeditione partes, quæ nec ab Ostiensi nec ab aliis memorantur. Unde hic iterum videtur intrusus Bertharius.
l Numerus hic desumptus integre est ex Ostiensi [Ibid.] ; item et sequens.
m Hunc Landenolfum seu Landenulfum appellatOstiensis [Ibid.] .
n Hæc clarius reddit ita Sigonius ad annum 877 [De regno Italiæ, col. 335.] : Pontifex autem, ut seditionem extingueret, Landulfum in ecclesia Capuæ veteris episcopum constituit, Landenulfum vero in novæ. Hoc loco addit Ostiensis [Muratori, tom. IV, pag. 316. Pertz, pag. 609.] , Guniferium Salernitanum principem, languore correptum, monachum factum esse, atque rogasse ad Cassinense deferri monasterium. Sed, inquit Leo, quoniam propter Saracenorum incursionem huc deferri non potuit, cum fuisset defunctus in monasterio nostro, apud Teanum corpus ejus humatum est; donec, addit Erchempertus, requie cœlitus præstita, ad sanctum deferretur locum. Quæ quidem res, ut recte observat Mabillonius, ad elogium spectat. S. Bertharii, sub cujus regimine gesta est.
o Imo Landenolfus, ut habet Ostiensis [Ibid.] .
p Hic rursus nonnulla addit Ignatius, nescio qua auctoritate. Ostiensis ita habet: Nam Cajetani eo tempore romano tantum pontifici serviebant. Ad Justinum quod attinet, hic certe nihil tale sanxit, quippe qui, cum initia ponerentur Cassinensis monasterii, jam obierat. Deinde quid sibi proprie velit Burologium vel Curologium privilegium, non facile dixero. Id certum vocem hanc non inveniri in Glossario Ducangii nec in hujus Supplemento. Forte sua hausit Ignatius ex Regesto Petri diaconi, quod characteribus langobardis, ut notat Marus [Ibid. tom. VI, col. 60 et 61.] , in membranis scriptum ex mandato Senioretti abbatis, habet folia 259, in quo continentur multa diplomata monasterio Cassinensi a Romanis pontificibus, imperatoribus, regibus, principibus concessa. Attamen Gattola, qui Regestum illud præ manibus habuit, nuspiam Justini vel Justiniani mentionem facit in duobus suis haud parum densis voluminibus. Ita ut hic, sicut et aliis plerisque locis, ubi Ostiensi non nititur, Ignatii fides vehementer nutet.
q Mendum probabiliter est. Corrige ex Ostiensi: Usque ad Molas illis egredi non daretur.
r Docibilis, ut apud Ostiensem; Sigonium etc.Probabiliter Ignatius scripsit Docilis, quo felicius opponeret Indocilis. Æque tamen Docibilis scribere potuisset, juxta illud Joan, VI, 45: Erunt omnes docibiles Deo.
s Hujus nominis nullum vestigium nec in Sigonio nec in Ostiensi. Hic ita habet [Ibid. tom. IV, pag. 316. Pertz, pag. 609.] : Misit (Docibilis) Agropolim, et Saracenos ibi degentes adsciscens, primo conduxit eos marino itinere ad Lacum Fundanum, in locum, ubi sancta Anastasia vocatur etc. Concordat Sigonius, ubi supra.
t Corrige ex Ostiensi: in Formianis collibus, id est juxta Nuceum [Ibid. not. 3.] , in collibus inter Formias, Itrum et Cajetam; in quibus, inquit, extant etiamnum frequentes casulæ seu tuguria diruta, quæ constanti traditione a Saracenis tunc extructa et habitata fuisse asseruntur.
u Agitur de Othone I seu Magno, ejus filio Othone II ac patre Othonis III, atque de S. Henrico seu II, qui alius post alium solium tenuerunt ab anno 936 ad annum 1024, quo obiit Henricus [Art de vérifier les dates, pag. 437 et seqq.] .
v Secundum Nuceum [Muratori, tom. IV, pag. 317, not. 4.] , Garilianus fluvius hic designatur, non mons Garilianus, qui neque nunc extat, nec extitit umquam; unde erroris in simulatPeregrinium contrarium sentientem. Cæterum de suo addit Ignatius: Quod nostri tunc juris erat, silente Ostiensi.
x Hæc ita leguntur apud Ostiensem: In quo videlicet loco frequenter a diversis nostris principibus requisiti et oppugnati (Saraceni), sed Dei judicio, usque ad prædictum tempus inexpugnati manserunt [Ibid. pag. 317.] . Variant quædam voces apud Wattenbachium; sensus idem [Pertz, pag. 610.] . Cætera quæ ab Ignatio usque ad finem hujus capitis narrantur, nec in Erchemberto, nec in Ostiensi, nec in Sigonio habentur.
y Desumpta hæc sunt ex epistola Joannis papæ VIII ad Bosonem comitem; estque ordine VII apud Labbeum [Concilia. tom. IX, col. 7.] .
z Locus corruptus. Ita habet Joannes papa: Certa relatione didicimus stolum amplissimum in primo (quamprimum) ad expugnandum urbem venturum, id est centum naves, ex quibus cum equis sunt quindecim grandes.
aa Ex ejusdem Joannis Epistola (ordine 21) ad Carolum Calvum, imperatorem [Concilia, tom. IX, col. 17.] .
bb Sola illis apostolorum principum limina derelicta sunt in refugium, cum episcopia etc. [Ibid.] .
cc Ex eadem Epistola [Ibid. col. 18.] .
dd Abhinc usque ad finem numeri, stylus haud obscure Ignatium prodit.
ee Ex Joannis papæ VIII Epistola XXX ad Carolum [Ibid. col. 26.] , paucis ab initio mutatis: Tanta enim sunt (mala), ut intra mœnia urbis reliquiæ populi innumerata paupertate affectæ consistant, et omnibus forinsecus etc.
ff Sabinos.
gg Vide inter alias, Epistolam XLV ad Aionem episcopum Beneventanum [col. 39.] .
CAPUT IV.
Monasterii Cassinensis direptio. S. Bertharii mors et sepultura.
[Saraceni furentes] Quod cernens sanctus martyr et archimandrita Bertharius a, exercitum congregans, et gregem multis exhortationibus alloquens, ab ipso suæ electionis exordio usque ad passionem, quam pro Christo gloriose et pro grege sibi commisso nec non et pro tuitione rerum tam sui cœnobii quam et Romanæ sanctæ universalis ecclesiæ (subiit), Sarracenos invasores ecclesiarum, immo fidelium christianorum infestissimos angustiatores expugnare numquam cessavit. Hac igitur liga Sarraceni qui in Gariliano morabantur percepta, in nimiam audaciam et elationem prorumpentes, malis mala addunt.
[40] [Cassinum incendunt;] Igitur quia famulus Christi, princeps et dux christianorum Bertharius ipsos expugnabat et revincebat, acto consilio, favore pariter et consilio suorum confœderatorum, omnes in Christi pugilem consurgunt, dicentes: se nequaquam rerum secure dominium Italici regni posse assequi, nisi christianorum defensorem et protectorem Bertharium morti tradentes destruamus; et sic securi regnabimus. In unum conglobati insperate irruamus super eum. His quoque diebus Casinense cœnobium a Sarracenis invasum est b et incensum, omnibus qui ibi inventi sunt pro Christi fide gladio interfectis, paucis vix evadentibus, pridie nonas Septembris anno Dominicæ Incarnationis octingentesimo octogesimo secundo c Joanne octavo d sedem apostolicam gubernante.
[41] [S. Bertharius fratres consolatur] Martyr autem Domini Bertharius suarum ovium occisionem deplorans et monasterii desolationem et direptionem, fratres qui remanserant in monasterio domini Salvatoris, quod deorsum erat congregans, illosque ad superventuros agones corroborans, ait: Quum pressurarum et persecutionum pondus incumbit, ad præparandas fidelium mentes, Christi adjutorium invocemus; ipsius charitati, cujus sanguine redempti sumus, nihil præponere debemus; sicut ipse dixit: Qui diligit patrem et matrem super me, non est me dignus; et qui non accipit crucem suam et sequitur me, non est meus discipulus. Et in Deuteronomio: Qui dicit patri et matri non novi te et filios suos non agnoverunt, hi custodierunt præcepta mea et testamentum meum servaverunt. Et Christus Dominus noster pro omnibus mortuus est, ut qui vivunt, non sibi vivant, sed ei qui pro ipsis mortuus est et resurrexit. Sed o vere beatam et omni laude dignissimam Casinensem ecclesiam, quam illustravit occisorum fratrum præsentia et mors pretiosa! O beatam ecclesiam, quæ martyres misit ad Deum! O Felix cœnobium, sole ipso lucidius et luce ipsa clarius, ubi modo jacent insepulti martyres et sanctificata divinis confessionibus membra! O Cassinensis ecclesia, quæ non solum smaragdinis lapidibus adornata verum etiam amethectinis mirabiliter insignita! O Felix Casinensis ecclesia, ex qua non solum confessores almifici, verum etiam martyres palmifici prodierunt! Felicia tempora regiminis mei, cum Spiritus sanctus ad tollerantiam passionis gregem mihi commissum animavit! Nec mors illa dicenda est, sed immortalitas; nec temporalis pœna, sed gloria sempiterna e.
[42] [et congregatos deorsum, ad martyrium præparat.] Hæc cum dixisset, sacratissimum monasterium sanctorum martyrum sanguine purpuratum ascendit, et sanctorum martyrum corpora dignæ sepulturæ tradens, idem cœnobium incensum reperiens descendit. Nec multo post, quadragesimo nono die f post Casinensium occisionem, Sarraceni, qui juxta Garrilianum residebant in unum conglobati ad dictum Salvatoris monasterium incendendum et archimandritam et monachos interficiendos venire cœperunt. Quod fratres agnoscentes martyri Christi futuro Berthario dixerunt: Quid faciemus, Pater? Ecce Sarraceni ad nos occidendum properant. Et Sanctus: Viscera mea, et gaudium et solatium mei cordis, animam meam, qua nil carius possideo pro vobis et vestro amore libens expono. Quid vultis ultra ut faciamus vobis? Illi autem dixerunt: Ut jubeas nos cum præceptis et oblationibus cedere et ad tempus locum dare. Tunc Sanctus paterna utens solicitudine, dixit eis: Nunc Dominus iterum ambulans inter homines dicit: Qui vult venire post me, abneget semetipsum et tollat crucem suam et sequatur me. Considerare enim debemus martyres, hoc est fidei fundamentum, hoc præsidium salutis, hoc vinculum libertatis et honoris. Et quamvis sint alia per quæ adipisci vix possint, tamen ad proximitatem muneris repromissi pœnis et tribulationibus melius patrocinantibus pervenitur. Et quia sunt inter vos fratres aliqui in adolescentia constituti, et fortasse ad hujus agonis articulum superventurum accedere timent tamquam minus idonei, monemus ut assumpta supellectili monasterium Theanum ad tempus remoraturi proficiscantur. O vera et non simulata charitas? O Vir beate, quibus te laudibus efferam nescio vel cui comparem ignoro!
[43] [Irruentes iterum Saraceni S. Abbatem trucidant] Ergo cum justo Dei judicio Italia ab Hismaelitis devastaretur, solusque g contra eorum sævitiam prædictus Vir Domini ob defensionem christianorum per decem et septem annorum vertigines acerrime repugnaret, consilio Sarraceni habito clam naves ascendunt, et ad monasterium domini Salvatoris, quod situm est ad pedem Casini montis venientes, ecclesiam intrant, ibique Bertharium martyrem Christi futurum reperiunt. Cumque ad eum venissent, dixerunt: Tu es Bertharius, qui usque nunc Christianos defendisti, ac pro ipsorum liberatione et libertate ad imperatorem contra nos bis h ultra montes perrexisti? Justum est ergo, ut pro eis suscipias mortem ac pro fide Dei tui, quam pertinaciter sic defendisti. Hæc et his plura clamosis vocibus perstrepentes circumdederunt eum. Cumque pretiosus Christi Confessor ad hæc nil responderet, sed missarum solemnia cœpta super altare B. Martini devote perageret, ut solitus erat intrepidus, et confidens ut leo, elevatis in cœlum manibus et oculis dixit: Domine in manus tuas commendo spiritum meum. Nec mora, Sarraceni sic super altare Sanctum capite truncarunt; et dum hostiam Christo offert, factus est et ipse hostia Christi; et super laicos et monachos impetu magno irruentes, paucis vix evadentibus, reliqui omnes in fide Christi interempti sunt i.
[44] [et monasterium, præter ecclesiam, comburunt.] Post hæc Sarraceni totum monasterium devastantes et incendere conantes, ad probandum gloriosi martyris merita Bertharii præclara et insigne martyrium, ipsius (cadaver) incendere minime potuerunt, ne gloriosi Martyris corpus nondum humatum injuriæ pateret. O mira Dei pietas circa Sanctos suos semper exuberans! Ligna, quæ solent fomento ignis esse, in petrarum duritiem versa, ignivomos globos refugiebant quasi aqua, sicque per diei spatium diversis ingeniis ignem adhibentes, Dei auxilio et protectione et sanctorum meritis, perficere (incendium) non potuerunt. Sicque ea sola (ecclesia), ad probandum tantum miraculum, de toto Casinensi monasterio, flammis erepta est k.
[45] [Socii et sepultura S. Abbatis;] Illi vero monasterii spoliis onusti lætantes et triumphantes, Garrilianum reversi sunt. Numerum autem illorum, qui jam in dicto Casinensi cœnobio, ubi corpus B. Benedicti quiescit, et in monasterio Domini Salvatoris occisi sunt, solus ille novit, qui condidit et coronavit eos. Omnes enim fere monachi de possessionibus monasterii Casinensis per totam Italiam, timore Sarracenorum cum aliis fidelibus, viris ac mulieribus, fugientes ad Casinum venerant, fama virtutum B. viri Bertharii ducti, quibus omnibus larga manu stipendia vitæ tribuens, eorum inopiam sustentabat; qui omnes pro Christi fide interfecti sunt, paucis vix evadentibus. Passus est autem S. martyr Christi Bertharius cum omni fere grege sibi commisso et sepultus undecimo Calendas Novembris anno Domini octingentesimo octogesimo quarto l indictione secunda. Sepultum vero est ejus sacratissimum corpus juxta ecclesiam S. Benedicti in capitulo Casinensi.
[46] [ejus scripta] Scripsit m autem non contemnenda opuscula; sed præcipua sunt illa, quæ abbas jam constitutus edidit; de S. Luca evangelista sermonem, de B. Scholastica homiliam descripsit; librum quoque difficilium sententiarum tam veteris quam novi Testamenti patravit ipsumque Antimenon (sic) appellavit. De vita autem et obitu ac miraculis B. Benedicti ad Algerbescam Augustam aliosque suos amicos versus mirificos fecit.
[47] [Dei vindicta in S. Martyris interfectores.] Non autem in longum vindicta cœlestis defuit sceleratis, omnes in unum divina sententia adicens. Rex enim ab Raymo n cognomento Castalla innumerabilem exercitum congregans tam ipsarum partium qui Italiam desolaverant et sanctos Christi Martyres injuste trucidaverant, quam aliarum partium, intravit Siciliam, eamque post mortem sancti viri Bertharii monachis Casinensibus auferens, quotquot ibi monachorum repperit seu invenit (pro fide Christi capite truncavit). Alio autem anno veniens, Tauromnis o scilicet civitas, quæ sola de possessionibus cœnobii Casinensis supererat, a Sarracenis capta est; sed Dei judicio et B. Benedicti meritis et gloriosi martyris Bertharii idem rex eodem anno quo rebus suis Casinense cœnobium spoliaverat super Cossentiam p Calabriæ urbem amara morte interiit. Sed et his qui in beati viri Bertharii corpus manus levaverunt ultio divina insecuta est. Nam brevi post tempore, Basilius q orientalium Romanorum imperator cum navali expeditione ad illos deperdendos et delendos exercitum direxit. Et r primo principes Christianorum Neapolitanum et Gayetanum ab eorum societate separaverunt et sic contra eos processerunt. Ex altera vero parte Joannes papa decimus s cum Alberico patricio et dictatore Tusculantium fratre suo et Casinensi archimandrita ac valida pugnatorum manu veniens, ita eos hinc inde obsiderunt, ut ad victum illis nihil relinquerent. Cumque fame nimio laborarent, neque ullo ingenio, ullo umquam modo se evasuros jam dicti patricii manus sperarent, ipsamque mortem præ oculis cernerent, omnes domos suas incendunt, sicque facto unanimiter impetu, fugientes per montes, valles silvasque proximas disperguntur; quos Albericus cum græcis et latinis instantius insequentes, vix paucissimis de tanta multitudine remanentibus omnes fere interimerunt. Anno Domini nongentesimo primo t. Tu autem est.
ANNOTATA.
a Pro more suo Ignatius primas partes assignat S. Berthario, tribuendas utique Joanni papæ VIII, ut ex hujus epistolis perspicue constat, præsertim ex Epist. XLIV ad Wigbodum episcopum Parmensem [Labbe, Concil. tom. IX, col. 38.] . Notatu dignum quoque est, inter trecentas et amplius Pontificis illius epistolas, ne vel unam haberi ad S. Bertharium scriptam. Cæterum nihil dubitandum quin sanctus Abbas nullum non moverit lapidem, ut quoscumque poterat acueret ad ecclesiæ romanæ ac sui monasterii defensionem contra Saracenos.
b Ex Ostiensi lib. I, cap. 44 [Muratori, tom IV, pag. 317.] .
c Imo, ut diserte habet Ostiensis, pridie Nonas (id est die quarta) Septembris anno incarnationis Dominicæ octingentesimo octogesimo quarto. Eumdem annum ponit Sigonius [De Regno Italiæ, col. 349 et 350.] . Ludovicus Tostiponit diem 12 Septembris [Storia della Badia di Monte-Cassino, tom. I, pag. 63.] .
d Id utique falsum. Obiit Joannes VIII die 15 Decembris anno 882 [Art de vérifier les dates, pag. 273.] .
e Confer Lud. Tosti [Ubi supra, pag. 64 et 65.] .
f Ostiensis: Nec multo post, undecimo videlicet kal. Novembris, id est 22 Octobris [Muratori, tom. IV, pag. 317. Pertz, tom. VII, pag. 610.] .
g Id falsum prorsus, ut ex jam dictis satis constat.
h Vide supra.
i Confer Comm. præv. num. 5.
k Hæc ita Ostiensis [Muratori, Pertz. loc. citt.] : Cumque eamdem domini Salvatoris ecclesiam, diversis in locis igne summisso exurere molirentur, Dei judicio, id perficere nequivere; sicque ea tantum de toto hoc monasterio Saracenorum flammis erepta.
l Vide Comm. præv. num. 4.
m Vide Comm. præv. num. 14 Regiminis quoque sui tempore Bertharius Polipticon seu Monitorium rerum omnium, quas. in comitatu Teatino et Pennensi cœnobium Cassinense possideret conficiendum curavit. Integrum recitatur in Ostiensi [Muratori, ibid. pag. 318 et seqq.] ; item apud Gattola [De origine et progressu juridictionis Monast. Cass. pag. 41.] ; ut, inquit is, quantum jam late pateret cœnobii nostri ditio, ex minima hac parte, veluti ex ungue leo, constet. Hoc loco, quoniam non alibi, subjungo ex Dacherii Spicilegio [Tom. III, pag. 938. Paris 1723. In Chronico Casauriensi.] , anno DCCCLXXVIII a Romano, Casauriensi abbate, quasdam cambitiones factas cum domno Berthario Casinensi abbate.
n Probabiliter Abrahamum designare intendit Ignatius. Abrahamus Africæ rex, inquit Octavius Cajetanus [Isagoge ad historiam Siculam, cap. 54, num. 20. Apud Grævium, tom. X, vol. II, col. 233.] , Alcanum ducem cum valida Saracenorum classe misit, qui magnam in Sicilia stragem edidit. Non quidem concordat chronologia; sed hujus non valde sollicitum novimus Ignatium. Cæterum scribit Franciscus Maurolycus [Sicanicæ historiæ, lib. I. Apud eumdem, ibid. vol. IV, ad finem, col. 43.] : Anno salutis 899 barbari (Saraceni) rursum invasere Siciliam et Apuliam. Cujus quidem irruptionis meminit quoque Cajetanus loc. cit.; sed annum ponit longe diversum. Denique confer Fazellum, qui et de rege Saracenorum Abraamo Halbi mentionem facit, et fuse narrat quomodo a barbaris istis Sicilia fuerit occupata [De rebus Siculis; posterioris Decadis lib. VI, cap. 1. Apud Grævium, ibid. vol. IV, col. 471.] . Nec vacat, nec operæ pretium est hæc pluribus prosequi, utpote quæ ad vitam S. Bertharii vel parum vel nihil spectant. Cæterum implicata valde quæstio est.
o Imo Tauromenium, quæ civitas Siciliæ inter Catanam et Messanam aperto pulsatur mari, et sole inspicitur orienti, ubi pars vetustissimi amphitheatri adhuc exstat. Ita Marius Aretius [Siciliæ Chorographia. Apud Grævium, tom. X, vol. I, col. 7.] . Nunc vulgo Taormina vocatur, estque oppidum mæniis vallatum. Incolas anno 1831 numerabat 3929 [Guibert. Dictionnaire Géograph.] . Et Fazellus [De rebus Siculis. Ubi supra, col. 475.] : Defuncto Basilio, cum Leo ejus filius in imperium patri successisset, Saraceni in Sicilia magna vi Taurominium aggressi, dura aliquamdiu obsidione cinctum, maxima demum civium strage ac calamitate capiunt. Leo successitpatri suo Basilio, anno 866 [Art de vérifier les dates, pag. 373.] , proinde biennio vel triennio post S. Bertharii martyrium. Confer Comm. præv. num. 4. Cæterum Leo imperavit usque ad annum 911 [Ibid.] .
p Cosentia, nunc Cosenza, Romanis Consentia; de qua in Descriptione Calabriæ citerioris [Apud Grævium, tom. IX, vol. I, col. 70.] : Jacet civitas hæc inter septem exiguos colles, quibus circumdatur; verum ad Aquilonem ingenti tangitur planicie, viginti milliaria in longitudinem habente etc. Quindecim ab Adriatico distat kilometris, et incolas habet 9000. Sedes metropolitica [Guibert.] .
q Narrat Fazellus [Grævius, tom. X, vol. IV, col. 474.] , Saracenos, imperante Basilio, tota Sicilia, præter Taurominium, politos, quidquid urbium, oppidorum locorumque in Sicilia repererunt, incendiis fœdasse; Panormum vero in regiam sibi delegisse; indeque excurrentes, Calabriam Apuliamque ad Peloponesum usque deprædasse. Porro Basilius magnam militum manum ex Macedonia et Thracia delectam … contra eos emisit. Addit deinde Fazellus, Saracenos pluries profligatos, in Sicilia velut relegatos vivere coactos, nec ejus terminos sine discrimine exire potuisse. Imperavit Basilius ab anno 867 usque ad annum 886 [Art de vérifier les dates, pag. 373.] .
r Quæ sequuntur usque ad finem desumpta sunt ex Ostiensi lib. I, cap. 52 [Muratori, tom. IV, pag. 325 et 326. Pertz, tom. VII, pag. 616 et 617.] , ubi Saracenorum ex Gariliano expulsionem narrat. Ast chronologia non facile componitur cum dictis in Annotato præcedenti. Nisi quis dicat, Saracenos sub Basilio imperatore, tota Italia ejectos fuisse, excepto Gariliano.
s Leo Ostiensis: Una cum Alberico marchione. Silet de Dictatore et Archimandrita.
t Anno incarnationis Dominicæ nongentesimo quintodecimo, Indictione tertia mense Augusto. Ostiensis [Ubi supra, pag. 326.] .
DE S. JOANNE, ABBATE RYLENSI ET CONFESSORE IN PRISTINA BULGARIA.
ANNO CMXLVI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Joannes, monachus Rylensis et confessor, in Turcia Europæa (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. S. Joannis nomen in fastis Slavicis. Ætas, patria, vita monastica et eremitica. Constructio monasterii Rylensis.
Superius, ubi de S. Hilarione, episcopo Moglenensi, disserendum erat, [S. Joannes, abbas Rylensis, plerisque fastis inscribitur ad diem 19 Octobris, in Moscis effigiatis ad 22 Octobris.] jam coacti fuimus ad miserrimas illas mente peragrandas terras, in quibus fratres nostri, utut ab ecclesiæ matris suæ gremio abhorrentes, nefanda Turcarum tyrannide opprimi pergunt atque concuclari. At denuo non absque animi mœstitia eo redeundum est et versandi sunt libri, quibus continuum Slavorum et Bulgarorum, sub Turcico jugo gementium, enarratur martyrium. Vocat scilicet nos in has partes S. Joannes, Rylensis abbas, qui illic natus est, vixit et colitur et qui ad præsentem diem in tabulis Græco-Moscis, a Papebrochio [Act. SS. tom. I Maji, pag. XLIX.] editis, Joannes monachus dicitur, inter S. Abercium et septem SS. Dormientes seu pueros Ephesinos collocatus. Verumtamen hodierna dies præcipua ejus festivitas non est; sed dies 19 hujus mensis, qua ejus notatur nomen cum adjecto episcopi Rilscensis titulo in Sobornik seu Synaxario Ruthenorum, quod olim ad decessores nostros a P. Georgio David missum fuisse et peculiare diœcesis Kioviensis esse, a Moscis tamen etiam usitatum, superius in commentario de S. Hilarione Moglenensi diximus [Vide supra, p. 405.] . In kalendario autem Ruthenico, cujus menses aliquot a barone de Sparwenfeld submissos fuisse ibidem quoque monuimus, hæc ad eamdem diem, 19 Octobris, leguntur: Item S. P. N. Johannis Rilici, anno 6454 reliquiæ ex urbe Sredtsa Trapezundam portatæ. Similiter ad hanc diem in suis libris, scilicet in Anthologio Slavico, eum reperit Kulczinckius [Specimen ecclesiæ Ruthenicæ, part. I, p. 54 et part. II, p. 101.] ; et, ut me docet R. P. Martinof, cui multa jam debent et multo plura aliquando debebunt literæ Slavicæ, in omnibus libris Slavicis recenter saltem editis, ad 19 Octobris inscribitur S. Joannis Rylensis nomen. Verumtamen quum opus nostrum a Latinis magis versetur quam a Slavis, potius erat ut de eo diceremus ad 22 Octobris, quoniam ad hanc diem signatus primum per Papebrochianas Tabulas Occidentalibus innotuit; adeoque ipse Kulczinckius maluit de eo ad hanc dicere diem quam ad 19 Octobris.
[2] [Potissimi fontes ex quibus haurienda S. Joannis gesta.] Porro præcipua monumenta, quæ mihi de hoc sancto ad manum sunt, accepi a laudato P. Martinof; qui, satis non habens ea ex idiomate slavico in latinum convertere, ea annotatis instruxit et observationibus, qu bus mihi patefieret et sterneretur via: ita ut siquid laudis hic commentarius habeat, in eruditum hunc virum tamquam ad fontem referendum sit. Misit itaque imprimis ad me Vitam venerabilis et theophori P. N. Joannis Rylensis, auctore Euthymio, patriarcha Ternobensi; quam ipse excerpsit ex literis de rebus gestis Serborum et Bulgarorum, auctore T. Hilferdingo, Mosquæ, 1855, a pag. 167 ad 177. De Euthymio autem illo, qui Vitam quoque scripsit S. Parascevæ, inquisivit jam desideratus meus collega Antonius Tinnebroek, nec quidquam de eo reperit nisi quod verisimillimum est eum inter Joachimum, qui exeunte sæculo XIII floruit, et Ignatium, qui anno 1439 concilio Florentino interfuit et concordiam cum latina ecclesia probavit, Ternobensem cathedram occupasse; nec quidquam habeo quominus hæc calculo meo probem. Immo dubitandum non est quin ante annum 1396, quo Bajazetus Bulgariam Turcico jugo prorsus subdidit et reges illius regionis omnino cessaverunt, vixerit. Nam quum S. Joannis Vita ex Euthymii scriptione in Menæa et Prologum Mosquensia, de quibus modo dicetur, certissime transierit, atque in his legatur hæc ad S. Joannem oratio: Adjuva quoque regem nostrum, ejusque pedibus cunctos inimicos adversantes subjice; manifestum est hæc fuisse prius scripta quam impia tyrannide premerentur Bulgari. Hilferdingus non integram dedit Euthymii scriptionem; sed quæ meræ laudes viderentur resecuit, ut ex subjicienda versione satis intelliget ipse lector. Integra autem lucubratio exstat in editione, quam secundum vetustiorem codicem anno 1836 Belgradi vulgandum curavit Neophytus impensis Joasaphi, Rylensis monasterii hieromonachi. Crediderim ab Hilferdingo resectam quoque fuisse translationum historiam, quæ editionibus vulgatis Menæorum et Prologi Mosquensis inserta est; similem enim historiam Vitæ S. Parascevæ attexuit Euthymius. Utcumque id sit, narrantur hæ translationes in Prologo Slavico Mosquensi. Hinc eas latine vertit P. Martinof et cum præmissa illic Vita ad me destinavit. Porro licet hæc Vita eadem sit ac illa, quam Euthymius scripsit, non tamen ubique cum ea concordat; quod partim per librariorum socordiam, et multo forte magis per nimiam editorum seu correctorum diligentiam factum est. Cæterum ipsa Euthymii lucubratio nequaquam S. Joanni coætanea est; sed pluribus sæculis ejus obitu posterior, ut ex dicendis de ejus ætate colliget ipse lector. Bona tamen est satis, et certe secundum probas traditiones parata, seu etiam ex antiquioribus libris collecta: quod facile fieri potuit, quum nullo umquam tempore perierit omnino S. Joannis Rylensis monasterium.
[3] [Natus S. Joannes paulo ante medium sæculum IX, obiit centenarius die 18 Augusti anni 946.] Natus sit oportet S. Joannes aliquanto ante medium sæculum IX, quandoquidem, ut Hilferdingus tradit, provectam nactus senectutem die 18 Augusti anni 946 obiit. Atque ex ipsa Euthymii scriptione facile intelligitur grandævum factum esse S. Joannem; multo tamen facilius id innotescit ex Prologo Mosquensi, in quo traditur sanctus vir annos egisse sexaginta in solitudine Rylensi; quibus si addas annos minimum viginti quos in sæculo vixisse videtur, dein tirocinii tempus transactum in monasterio, cum temporis spatio transmisso in montano tugurio et annis duodecim actis in spelunca, paulo plures quam centum annos in vivis fuisse dicendus est. Neque est quod de tanta longævitate stupeamus, quam nullum hominum genus diutius vivere soleat quam eremitarum.
[4] [In Serin, prope Sardicam, quæ tunc Bulgaris parebat,] Lucem vidit beatus vir in finibus Sredetzensibus seu claræ urbis Sredetz; quod nomen pristinam Sardicam seu Serdicam repræsentat. Varia enim hujus nominis fortuna fuit: Serdica in Sredetz seu Sredez mutata est; hinc, (ut Triballi et Srblji idem nomen est,) ortum est Triaditza, Leoni diacono, Scylaci, Cedreno, Zonaræ aliisque cognitum et ab Ansberto et Guilielmo Tyrio in Straliz et Stralizia mutatum [Schafariks Slawische Alterthumer, tom. II, pag. 217 et 218.] . Nunc etiam a Bulgaris Triaditza appellatur, a Turcis autem Sophia seu Sofia. De origine disputant eruditi. In historia ecclesiastica celeberrima facta est concilio Sardicensi; quod, anno 347 coactum, multis tamquam pars habitum est primæ synodi generalis Nicænæ. Metropolis erat Daciæ Mediterraneæ, duas tantum (ut videtur) sibi subditas habens civitates episcopales, Pantaliam et Remessianam [Coleti, Illyricum Sacrum, tom. VIII, pag. 64 et 65.] . Communem sortem, quæ sæculo IV et deinceps provincias Illyricas mansit, experta fuisse videtur; et certe a tempore, rerum omnium edace, plurimum passa erat; ejus muros Justinianus I restituit et hostibus inexpugnabilesfecit [Procupius, de Ædificiis, lib. IV, num. 1, tom. III Opp. pag. 267 et 268. Bonn.] . Anno 809 Bulgari duce Crumo Mœsiam primam aggressi, ut inde in Thraciam irrumperent, Romanos seu Græcos ad Sardicam debellarunt, sex militum millibus interfectis cum ingenti præterea multitudine [Theophanes, ap. Sttitterum, Bulgarica ex scriptoribus Byzantinis, pag. 535.] . Capta postea urbs ab hoste, et a Nicephoro imperatore recepta refectaque; at rursum amissa, Bulgaris paruit usque ad medium sæculum XI [Coleti, Illyricum sacrum, tom. VIII, pag. 64 et 65.] .
[5] [lucem primum vidit S. Joannes, ita ut patria Bulgarus fuerit, quamquam non constet origine fuisse Bulgarum.] Unde solvitur Kulczinckii dubitatio Serbusne fuerit S. Joannes an Bulgarus: patet hinc scilicet natum fuisse sanctissimum virum in regione, quæ etiamnum Bulgaria appellatur, et quidem eo tempore quo reges Bulgari his partibus dominabantur; et eatenus certissime Bulgarus fuit. Verum quod in Prologo Mosquensi dicitur parentem habuisse origine Bulgarum, me non parum dubium facit. Quum enim hic parens ibidem etiam pius fuisse perhibeatur, id est christianus, et S. Joannes Deum a teneris unguibus adamasse; (quod cum Euthymii scriptione sincera, in qua parentes etiam pii in omnibus fuisse traduntur et bene educasse filium, apprime concordat;) sponte oritur dubitatio quomodo hæc convenire queant cum certissima historia conversionis Bulgarorum. Etenim sub annum tantum 860, 861 aut 866 (disputant enim historici), quo rex Bogoris cum Michaelis nomine baptismum suscepit, ad Christi castra transiit gens Bulgarica. Re quidem vera Illyrici seu Romani, qui patriam suam non liquerant aut qui eo a Bulgaris translati fuerant, adhuc christiani fuisse et nonnullos Bulgaros Christo vindicasse censendi sunt; præterea Manuelus, archiepiscopus Hadrianopolitanus, et alii christiani anno 813 in captivitatem ducti, multos ex Bulgaris ad veram fidem traduxisse leguntur; qua de causa sub annum 820, jussu Crytagonis regis, (qui et Mortragon, Mutragon et Omortag,) impie necati sunt [Cfr Stritterus, Bulgarica, pag. 444, 557, 558, 563 et 564; Act. SS. tom. II Januarii, pag. 441 et 442; Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 427.] : attamen quotusquisque non videt fieri non potuisse ut, quo tempore S. Joannes natus est, raræ non essent familiæ christianæ Bulgaricæ? ita ut siquis tueri velit parentem S. Joannis origine fuisse Bulgarum, ut in Prologo Mosquensi legitur, necesse sit ut simul eum dicat ex raris illis fuisse familiis: equidem malim secundum textum genuinum Euthymii id solum asserere, quod S. Joannes parentes habuit ex Bulgaria oriundos; sive vere Bulgari fuerint, sive Illyrici seu Romani.
[6] [Prius vitam monasticam in monasterio degit, dein in tugurio et postea in spelunca.] Quum autem monachi in convertendis Bulgaris maximam partem habuissent [Constantini Continuator, ap. Stritterum, Bulgarica, pag. 574.] , hinc factum est ut apud hanc gentem statim plurimum floruerit vita monastica. Ipse rex Bogoris aliquando balteum militarem exuit ut vestem angelicam indueret; quam tamen posuit, quum filius ejus et hæres paganos ritus instaurare tentaret; sed, eo devicto et excæcato, alioque ei substituto filio, iterum monasticum claustrum subiit [Cfr Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 428 et 429.] . Similiter Simeon, filius aut nepos Baldemiri, qui ante Bogorim dominatus fuerat Bulgaris, cucullum monasticum Constantinopoli gesserat, priusquam anno circiter 888 Bulgaricum regnum capessivit [Ibid. pag. 430.] . Nil itaque mirum S. Joannem, quum per ætatem multoque magis per parentum amissionem licuit, abiisse, ut in Euthymii scriptione legitur, in unum e monasteriis quæ ibi erant. Quum autem stabilitatem non voverent Orientales monachi, neque certa lege sublata esset monachis pristina ea libertas qua eis permittebatur in solitudinem aut ad alia transire monasteria, peracto tirocinio, seccessit in montem sibi cælitus designatum, ubi in tugurio ex ramis confecto aliquandiu degit. Perseverat etiamnum in illis partibus id fabricarum genus. Ex ramis enim vimineis horrea construunt Bulgari [Cfr Ami Boué, la Turquie d'Europe, tom. III, pag. 10.] ; Turci ex majoribus ramis stationes militares [Blanqui, Voyage en Bulgarie, pag. 203.] ; ipsæ domunculæ sæpe ex cratibus argilla obductæ [Ami Boué, tom. II, pag. 261 et 275; R. Walsh, Reise von Constantinopel durch Rumelien, etc. aus dem Englischen übersetst, tom. I, pag. 208.] . Multum ibi a frigore, quod nudi parietum rami igne temperari non sinebant, passus fuerit oportet beatus vir: plerique enim montes, quibus Sardicensis ager circumdatur, magnam anni partem nive cooperti sunt; tantum scilicet illic friget [Ami Boué, tom. I, pag. 514.] . Boni itaque consuluit pius eremita speluncam subire, quam annos incoluit duodecim, donec nempe inde expulsus est a latronibus, omnimodam solitudinem adamantibus, neque proin quempiam in sua vicinia ferentibus: quod hominum genus etiamnum in illis partibus tanto magis viget quanto stolidius est Turcarum gubernium.
[7] [Adit Rylensem eremum, cujus situs indicatur,] Terna illa loca, in quibus hactenus S. Joannem versatum esse intelleximus, ignota mihi sunt; quartus probe innotescit. Postquam enim ex spelunca sua ejectus fuisset pius eremita, venit in eremum Rylensem, in qua etiamnum exstat monasterium, appellatum titulo Sancti Patris (Sveti Otatz), quo κατ᾽ ἐξοχην S. Joannes noster designatur. Distat autem recta linea duodecim fere leucis aut medio circiter gradu a Sardica seu Sophia meridiem versus. Duplex eo ducit via seu semita equestris; altera qua Sardica itur itinere novem horarum Samakof [Ami Boué, etc. tom. IV, pag. 514.] , atque hinc ad Rylense monasterium itinere quinque aut sex horarum [Ibid. pag. 528.] ; altera qua Sardica intra horas duodecim ad Doubnitza venitur [Ibid. pag. 514.] atque hinc ad Rylense cœnobium intra horas octo et dimidiam [Ibid. pag. 529.] aut decem [Ibid. tom. III, pag. 462.] . Situm est id asceterium in valle Ryli montis (Rilo-Dagh), qui pars est celeberrimi montis Rhodopes, et accensetur nunc a Boué provinciæ cognomini Rhodopes seu Despotodagh [Ibid. tom. IV, pag. 528, 529 et 575.] , cujus limes septentrionalis est. Supra maris æquor ædificata est pia mansio pedibus Parisiensibus 3899, dum vicini cumuli pedibus 7000, 7739 et 7800 assurgunt; contra vicus de Rylo, qui quinque horis a monasterio septentrionem versus dissitus est, pedibus tantum 1700 maris æquor superat [Ibid. tom. IV, pag. 575.] . Sapinis undique circumdatur claustrum, et torrens, qui in Jembeska-Rieka et in Kalenska-Rieka dividitur, ad horti marginem undas suas præcipites agit [Ibid. pag. 529 et tom. III, pag. 462.] . Atque ex his facile intelligitur quam sacro horrore plenam elegerit sedem S. Joannes; quum usque adhuc, postquam tot sæcula a monachis inculta fuit et ab innumeris peregrinis visitata, formidinem quamdam adhuc animis ingerat et nescio quem religiosum pavorem.
[8] [in qua sexaginta annos degit et monasterium condit,] Sexaginta annos in hac solitudine vixisse dicitur beatus vir in Prologo Slavonico Mosquensi; quorum partem in arbore cava, partem in saxo solitario egit. Dum autem sacram ascesim seu divinam philosophiam, ut Orientales loqui amant, in hoc saxo coleret, venit illuc cum regio comitatu suo Petrus, prædicti Simeonis filius, qui ab anno 927 usque ad annum 969 [Leo diaconus, Hist. lib. X, cap. 3, pag. 78. Bonn; Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 431 et Stritterus, Bulgarica, pag. 618 et seqq.] Bulgarici regni insignia gessit. Instituta fuerit oportet hæc visitatio mense Majo anni 939, quum postea annos septem et menses quatuor S. Joannes adhuc vixerit, anno 946 die 18 Augusti mortuus. Intra septennium istud discipulos admisit beatus eremita, quos, non secus ac bonus pastor oves suas, pabulo verbi et exempli nutrivit. Condiderunt hi ecclesiam et monasterium in hoc ipso saxo, ad quod nullus erat aditus; ita ut id monasterium principio meteoron fuerit; quemadmodum in universo Oriente multa sunt, ad quæ nonnisi scalis aut trochleis et ductariis funibus ascendere licet [Albert Lenoir, Architecture monastique, part. I, pag. 83. Cfr Boué, La Turquie d'Europe, tom. III, pag. 459, etc.] .
[9] [cujus fata explicantur.] Nisi loco aliquantum mutata fuerit hujus monasterii sedes, excisum dein fuerit oportet id saxum; et quidem pars septentrionalis præsentium ædificiorum in excisa rupe exstructa est [Ami Boué, tom. III, pag. 462.] . Ami Boué, a quo hæc accepimus, multo plura de hoc tradit cœnobio, accurate singulas fere ejus partes describens: quæ historica sunt, huc transferemus. Omni ævo expositum fuit id asceterium deprædationibus latronum; quod hominum generi fovendo destinatos diceres altissimos montes et saltus, profundissimis vallibus intersectos, quos in his partibus cernere est. Quocirca, ut ex inscriptione Bulgarica quæ adhuc exstat intelligitur, anno mundi 6813, dominante his regionibus Stephano Dusciano, vaivoda quidam ædificavit in monasterii ambitu castrum, quod monachis perfugium esset adversus irrumpentes latrones: quod castrorum genus, πουργοι dicti, exsistunt etiamnum passim in Turciæ Europeæ cœnobiis. Animadverdum autem annum mundi 6813, id est Christi 1305, cum Stephani Dusciani regno non convenire. Hic enim kralus Serviæ et, ut vocari voluit, imperator Romaniæ et tsar Macedoniæ, patri suo Stephano Orosio ante annum 1333 non successit [Assemani, Kalendaria ecclesiæ universæ, tom. V, part. I, cap. 2, pag. 57. Cfr Chopin, Les Provinces Danubiennes, pag. 248 et seqq.] . Ex quo autem tempore Turci in has partes penetrarunt, multo plura passum est Sancti Patris monasterium; quinquies enim (casu tamen aliquando) incensum est et sæpius spoliatum. Quum tamen locus sacerrimus habeatur et quum Turci facile sinant monasteria aliquot, ad quæ multæ oblationes fiunt, denuo ædificari (emungunt enim peregrinis et monachis pecunias aut vi tollunt, et monasteria hospitiorum et militarium stationum loco habent); semper id restitutum fuit. Et quidem nuperius inter annum 1835 et 1837 monasterium a fundamentis reædificatum est et templum anno 1839 absolutum. Decies centies circiter mille francis constitit hæc ex secto lapide fabrica, tribus contignationibus consurgens, et præter plures aulas centum circiter capiens cubicula. Impensa pecunia magnam partem in Russia mendicato comparata est. Dives est ipsum cœnobium, montes et valles, viginti leucas extensa habens, atque insuper vicos aliquot, quos inter Rylo, de quo jam dixi. Priusquam incensum fuisset, bibliotheca instructum erat et manuscriptis codicibus; sed hæc jam amisit; servavit tamen Sanctorum reliquias. Habitatur a centum quinquaginta monachis Bulgaris et permultis juvenibus seu pueris, ad eamdem conditionem affectantibus [Ami Boué, La Turquie d'Europe, tom. III, pag. 462 et seqq.] .
§ II. Translationes corporis S. Joannis in Hungariam et Bulgariam. Templa Sardicæ et Ternobi. Reliqua de ejusdem sancti cultu.
[Corpus S. Joannis, prius sepultum in monasterio, dein in Sardicensi S. Lucæ templo; atque hinc anno 1128 ab Hungaris sublatum et devectum Strigonium;] In monasterio suo sepulturam accepit S. Joannes; sed, tempore haud pauco præterlapso, apparuit discipulis suis et corpus suum Sardicam deferri jussit, quemadmodum in Prologo Mosquensi traditur. Positus ibi primum in S. Lucæ evangelistæ templo. Sed brevi post ædificatum est templum, quod sub ipsius S. Joannis nostri invocatione Deo consecratum est et beatissimi viri corpore honestatum. Aliquanto ante annum mundi 6605, Christi 1097, et indictionem V dicuntur in eodem prologo Hungari in Bulgariam irrupisse et ad Sardicam usque penetrasse: quod vel tempore S. Ladislai, regis Hungariæ, qui usque ad anno 1095 regnavit, vel sub ejus successore Colomanno factum esse censendum foret; ast nullam ego hujus rei mentionem apud historicos Hungaros, nullam apud Græcos (parebant scilicet Bulgari imperatori Constantinopolitano ab anno 1019) equidem reperio. Verumtamen ipsa res idcirco in dubitationem vocanda non est, quum adjuncta accurate exponantur: sed ab assignato tempore recedendum esse mihi videtur et loco anni mundi 6605 legendum 6645, Christi 1157; qui cum indictione XV convenit: ita ut in Prologum Mosquensem, omissa litera M, qua quadraginta Slavi significant, irrepserit error. Atque hac ratione fluunt omnia commode. Anno enim 1128 [Palma, Notitia rerum Hungaricarum, tom. I, pag. 461; Fessler, die Geschichten der Ungern, tom. II, pag. 24.] inter Joannem Comnenum et Stephanum II regem Hungariæ exarsit bellum, cujus causas valde obscuras explicare tentavit præsul Palma [Notitia, tom. I, pag. 457 et seqq.] ; quodque ita narratur a Thuroczio [Chronica Hungarorum, cap. 65, edit. Bongarsii, pag. 70 et seqq.] cæterisque Hungariæ historicis, ut Hungari inferiores fuisse videantur; atque ita a Niceta Choniate [Historia Joannis Comneni, pag. 24 et seqq. Bonn.] , Cinnamo [Historiarum lib. I, cap. 4 et 5, liv. V, cap. 4, pag. 9 et seqq. pag. 211 et seqq.] aliisque Græcis, ut ipsi Græci victi habendi sint [Cfr Le Beau, Histoire du Bas-Empire, liv. LXXXIV, cap. 10.] . Verum quiscumque exitus fuerit, certe initio victores exstiterunt Hungari, capta Belgrada, quæ et Alba Græca dicitur, Alba Bulgariæ et Branizoba seu propugnaculum Savi fluminis [Palma, Notitia, tom. I, pag. 461.] ; et quidem Sardicam usque perrexerunt, quam metropolim Illyriorum habebant Græci [Cinnamus, lib. V, cap. 14, pag. 240.] , eamque spoliarunt; neque dubito quin tunc sustulerint S. Joannis Rylensis ex suo templo corpus. Audi Nicetam Choniatem [Historia, pag. 24.] : Sub ætatem anni 1128 Hunni, superato Istro, et Branizobam vastarunt, et, mœnibus dirutis, saxa Zeugminum (Semlin) transtulerunt, et Sardicam spoliarunt. Anno sequenti duravit adhuc bellum; sed hæc apud citatos historicos videsis. Ablatum S. Joannis corpus vexerunt Hungari, proculdubio secundum Danubium, longissimo itinere et posuerunt in ecclesia urbis, quæ a Slavis vocatur Ostrogom, ab Hungaris Esztergom et Ostrykom, a latinis Strigonium et Strigonia, vulgo autem Gran, quæque ad dextram Danubii sita est et primatialis sedes Hungariæ. Recta linea distat a Sardica spatio 116 leucarum geographicarum. Templum autem cathedrale, in quod S. Joannis exuviæ illatæ fuere, Deo sacrum erat sub patrocinio S. Adalberti episcopi et martyris [Schmitth, Archiepiscopi Strigonienses, part. I, pag. 10.] ; cui titulo anno 1453 B. Mariæ nomen additum fuit, quum id martyrium, ruinam trahens, splendidissimo opere refectum est [Ibid. pag. 255, edit. alt.] .
[11] [ubi, multis patratis miraculis, thecœ pretiosœ includitur, anno 1137 Sardicam remittendum.] Ex præmissis itaque Hungari anno 1128, spoliata Sardica, S. Joannis corpus abstulerunt idque in Strigoniense S. Adalberti cathedrale templum transferendum curarunt. Præerat tum Strigoniensi diœcesi Felicianus, qui et Paulus; utpote qui anno 1127 seu etiam ante ad hanc dignitatem promotus fuit eamque usque ad annum 1149 seu etiam sequentem retinuit [Ibid. pag. 40, edit, alt.] . Quum illo ævo archiepiscopi Strigonienses plurimum versati esse videantur in reipublicæ administratione, hinc facile fieri potuit ut (quemadmodum narratur in Mosquensi Prologo) requieverint aliquantum temporis S. Joannis reliquiæ in Strigoniensi templo, quin id resciverit Felicianus. Verum ubi id ei innotuit, quum numquam antea de hoc sancto mentionem fieri audivisset, nullam venerationem pio pignori adhibere voluit, donec amissa loquela errorem suum agnovit. Hæc et multa alia in honorem S. Joannis a Deo ibi patrata fuisse perhibentur prodigia in eodem Prologo. Quæ ubi rex accepit, (qui alius non fuisse videtur quam Bela II seu Cæcus, cultor reliquiarum egregius [Fessler, Die Geschichten der Ungern, tom. II, pag. 335.] , qui ab anno 1131 ad 1141 regni habenas tenuit), argento et auro sacram thecam exornari jussit, eamque Sardicam iterum deferri: quod in laudato Prologo anno sexies millesimo sexcentesimo quinto, indictionis quinto, seu Christi 1097, factum esse traditur; sed legendum esse annum sexies millesimum sexcentesimum quadragesimum quintum, indictionis decimum quintum, seu Christi 1137 supra ostendimus. Et quidem in ipso Prologo continuo post scriptum est: Non post multum temporis placuit Deo erigere arcam collapsam, et potestatem Bulgaricam, Græcorum jugo antiquatam, innovare: erexit enim cornu regni Bulgarici sub imperatore Asene Christum amante; cui inde a sacro lavacro nomen Joannes. Jam vero Joannes Asanes, qui et Joannes I, Joannitius et Colojoannes appellatur, sub annum tantum 1195 Bulgaricam regnum capessivit, seu integro sæculo post annum mundi 6605; alter vero Joannes Asanes, qui proprie hoc nomine apud ipsos Slavos designatur, anno tantum 1215 aut 1216 Bulgarica corona caput suum cinxit: quis autem in hoc rerum genere pro integro sæculo seu etiam majori spatio dixerit: Non post multum temporis?
[12] [Non anno 1195, ut in Prologo Mosquensi legitur,] Atque hic denuo in tricas chronologicas delabimur. Traditur enim in Prologo Joannes Asanes regni sui initio multas expugnasse civitates, quas inter Sardicam; ubi quum mirabile S. Joannis corpus adesse cognovit, id a patriarcha Basilio Ternobum devehi præcepisse; ipse vero præcurrisse, qui opportune juberet ædiculam tanto thesauro accipiendo præparari aut exstrui; adeoque in ea repositum fuisse sancti viri corpus anno mundi 6703, id est Christi 1195. Verumenimvero iterum erroneus est hic annus. Ut enim paucis repetam quæ superius in Commentario de S. Hilarione, episcopo Moglenensi, tradidi, Asan Senior ejusque frater Petrus, qui sub annum 1185 libertatem Bulgarorum a jugo Græcanico vindicare tentarunt et dein reapse vindicaverunt, anno 1195 in vivis adhuc supererant, quippe qui hoc ipso anno vicerint Sebastocratorem Isaacum, multas Romanorum terras vastarint et plurimis oppidis potiti fuerint. Quocirca, quum eodem tamen anno Asan ille occisus fuerit, fieri hæc cædes non potuit ante adultam æstatem; et quum aliquanto post idem fatum subierit Petrus, quis non videat Joannem Asanem I seu Calojoannem, qui post Petri necem thronum Bulgaricum conscendit, non potuisse summa hac dignitate honestari ante hiemem ejusdem anni 1195, et proin nequaquam superfuisse tempus, quo ante ejusdem anni exitum collapsas Bulgaricas urbes, ut in Prologo legitur, instauraret et firmaret, regiones sibi ubique subigeret, urbesque expugnaret; veniret et ad Sardicam usque eamque caperet; patriarcham Basilium accerseret, qui S. Joannis Rylensis corpus Ternobum transferendum curaret; ipse pius rex properaret in urbem principem (Ternobum) ibique ecclesiam celeriter exstrueret et repositorium ad excipiendum sanctum parari juberet?
[15] [sed sub annum 1226 Joannes Asanes, rex Bulgariæ,] Quum itaque manifestum sit anno mundi 6703 Sardica Ternobum translatum non fuisse S. Joannis corpus, nulla amplius ex hoc capite superest ratio cur potius a Joanne Asane I quam a Joanne Asane II hanc translationem procuratam fuisse asseramus. Porro nullus dubito quin Joannes Asan II ejus auctor fuerit. Etenim in hocipso Prologo Joannes Asan I non hoc nomine appellatur, sed Calojoannes; et Joannes Asanes II nude Joannes Asanes dicitur: quemadmodum supra videre est in Commentario de S. Hilarione, episcopo Moglenensi, num. 7 [Vide supra, pag. 407.] , ubi hæc ex Prologo excerpta leguntur: Calojoannes, rex Bulgarorum et frater regis Asanis (Senioris), armis potitus est Græcia, Thracia, Neade et Hellade et usque ad oppidum Meglinorum profectus est, quod etiam obtinuit… Multo autem tempore multisque annis post, novus rex, dictus Joannes Asanes, filius Asanis Senioris, sceptrum adeptus est et dominatus est Bulgaris, Græcis, Francis, Serbis, Arbanasibus et omnibus oppidis utriusque maris. Similiter in Vita S. Parasceves [Act. SS. Auctarium ad tom. V Octobris, pag. 66.] Euthymius ubique per Joannem Asanem, Joannem II intelligit. Quibus positis, maxime verisimile est in Prologo alludi victoriis, quas anno 1226 Joannes Asanes II retulit, et itineri triumphali, quod eodem instituit anno; unde etiam intelligitur quomodo penes eum factum fuerit S. Joannis Rylensis corpus. Videlicet, postquam anno 1226 prope Clocotinitzam, locum Hebro superiori proximum, Theodori Angeli, imperatoris Thessalonicensis, copias fudisset, prius aliquantisper ad meridionales et dein omnino ad Occidentales plagas deflexit, venitque cum suis agminibus usque ad mare Adriaticum; unde quum Ternobum regressus est, pronum erat ut per Sardicam iter haberet.
[14] [quum, subactis meridionalibus et occidentalibus thematibus, domum rediret, corpus S. Joannis Sardica Ternobum transferri jussit.] Accipe quæ Georgius Acropolita, postquam paucis memoravit Cloconitzensem pugnam, subjiciat: Asanus, inquit [Ap. Stritterum, tom. II, part. II, pag. 725 et 726.] , cum multitudine capta humanius se gerens, potiorem copiarum partem et eos præcipue, qui humili loco nati convenerant, liberat, inque eorum oppida ac urbes dimittit, seu ex humanitate id gereret, seu ut hac ratione utilia sibi comparans et commodis suis apta disponeret: eorum namque dominium, sibi defectionis tempus circumspectans, moliebatur, votique compos effectus est; quippe quos ipse persequebatur marte incruento, colla omnes subdebant. Illi etiam se submisit Hadrianopolis, non multo post Didymotœchum (nunc Dimotika super Hebrum inter Hadrianopolim et Trajanopolim), Bolerum totum (ad orientem brumalem Macedoniæ [Cfr Schafariks Slawische Alterthümer, tom. II, pag. 225.] ), deinceps Serræ (ad orientem Strymonis fluvii), Pelagonia (qui pagus secundum ripam occidentalem Bardari fluminis jacebat), Prilapus (ad occidentem Pelagoniæ sita) et contermina loca. Magnam item Blachiam (seu Thessaliæ montana) excurrit; Elbanumque (seu hegemoniam Albanon, quæ præsenti Albaniæ fere respondet) occupat et usque Illyricum (quo Bosniæ tellus designari videtur) rapinis omnia vastat. Cum vero quæ sibi animo proposuerat majori ex parte complesset disposuissetque pro arbitrio, patrias repetiit sedes (itinere instituto, ut mihi videtur, per Silvam Bulgarorum, dein per vallem qua Sardicam seu Sophiam venitur, atque hinc Ternobum); et castellis nonnullis in custodiam ac dominium Romanorum relictis, plerisque sibi reservatis, milites in illis ac duces, quæstoresque qui vectigalia et tributa exigerent constituit: judicatusque est ab omnibus tunc temporis admirabilis et tute fortunatus. Hæc Acropolita; quibus, ut monuimus, manifestum fit quomodo S. Joannis Rylensis corpus penes Joannem Asanem factum sit ejusque jussu Sardica Ternobum translatum a patriarcha Basilio.
[15] [Basilius, patriarcha Ternobensis, sancti viri corpus in novo templo condidit.] De hoc autem patriarcha pluribus dictum est in prælaudata de S. Parasceve Commentario et superius in Commentario de S. Hilarione, episcopo Moglenensi; ita ut id unum de eo animadvertendum sit, eum scilicet ab anno 1186 Debelti seu Zagoræ episcopum fuisse; ineunte sæculo XIII, agnita a Bulgaris Romani pontificis auctoritate, creatum fuisse primatem seu patriarcham Bulgariæ et sedem Ternobensem ab anno 1204 occupasse, donec demum anno 1237 diem obiit, annos natus plus octoginta: (nil enim cogit ad duos Basilios admittendos, qui sibi invicem in cathedra Ternobensi successerint et quorum alter ignoto anno, alter dicto anno 1237 vita functus sit.) Reposuit Basilius S. Joannis corpus in nova ecclesia, intra brevissimum constructa tempus: unde patet eam ligneam fuisse aut vimineam, luto obductam; quod fabricarum genus supra num. 6 memoravimus. Ibidem adhuc quiescebat S. Joannis corpus, quum ejus Vita conscripta est ab Euthymio patriarcha; quemadmodum ex Prologo Mosquensi abunde liquet. Verum ubi nunc terrarum servetur quis dixerit? An adhuc Ternobi, de qua civitate paucissima innotescere in Commentario de S. Hilarione episcopo jam monuimus? An translatum est in Rylense, quod supra descripsimus, monasterium? An vero, ut tot aliæ res sacræ, per Turcarum impietatem periit? Hæc quidem interrogari queunt; sed nemo forte ad ea tuto responderit.
[16] [Troparium et Contacium Slavica de S. Joanne.] Placet coronidis loco apponere Troparium, quod Kulczinckius [Specimen ecclesiæ Ruthenicæ, part. I, pag. 54.] ex Anthologio Slavico jam edidit quodque etiamnum in usu esse me docuit P. Martinof. Sonat autem in hunc modum: Pœnitentiæ basis, contritionis imago, religiosæ perfectionis speculum exstitit tua vita angelica, o sancte; orationibus enim, jejuniis ac planctui semper operam dedisti. Ora, pater Joannes, Christum Deum pro animabus nostris. Item Contacium: Angelos vitæ puritate imitatus, o sancte, cuncta terrena calcasti et ad Christum confugisti; cujus præceptis armatus, tamquam inconcussa columna tartareas invasiones non horruisti. Inde dicimus tibi: Gaude, o pater Joannes, o lumen præclarum! Colitur S. Joannes Rylensis ab omnibus Slavis, sive Russiæ regiones, sive Austriacum imperium, sive Turciæ provincias incolant; non tamen eodem ubique die: quod jam initio hujus Commentarii monuimus. De singulari in Rylensi monasterio cultu diximus num. 7.
VITA VENERABILIS ET THEOPHORI PATRIS NOSTRI JOANNIS RYLENSIS,
Auctore Euthymio, patriarcha Ternobensi, interprete Joanne Martinof, presbytero Societatis Jesu.
Joannes, monachus Rylensis et confessor, in Turcia Europæa (S.)
a
AUCTORE EUTHYMIO.
[S. Joannes, in Bulgaria ex piis ortus parentibus, variis in locis vitam monasticam et eremiticam degit;] Beati hujus parentes in omnibus quidem pii fuerunt, Bulgaria oriundi b. Natus et enutritus in vico dicto Scrino, in finibus Sredetzensibus c… Educatus autem a parentibus bene… Post multum vero temporis, parentibus ejus ad Dominum amandatis, erat hic … ab ecclesia minime recedens, sed sedulo divina eloquia sacrasque doctrinas auscultans… Concipit quoque consilium bonum: dispergit (bona sua) … in manus pauperum; .., abitque in unum e monasteriis quæ ibi erant d; et postquam parum temporis ibidem doctrinæ causa e mansit, e mundo egreditur f, … nil aliud secum sumens præter vestem pelliceam g quam gestabat. Venit igitur in montem sibi designatam (in visione quadam); et, colobo (i. e. tugurio) ex ramis sibi confecto h, ibi degebat… (Dein)… abiit inde in alium locum, ibique in spelunca quadam valde obscura et tenebrosa se collocat i, labores laboribus, desideriis desideria addens… Mansit vero in spelunca illa annos duodecim… Diebus autem multis præterlapsis … ecce turmæ … latronum ferociter sanctum aggrediuntur, cædunt crudeliter, projiciunt et quaquaversus trahunt, ac denique e loco isto expellunt… Ille vero … abit in alium locum, non parum a priore dissitum, venitque in eremum Rylensem k; ubi, inventa quercu grandi, se collocat… (Terra producit ibi) speciem quamdam pisi l quo vescebatur sanctus. — Narratur hic pastores, una die gregem insequentes, ipsum reperisse, et obsessos ad ipsum adduxisse; quibus a sancto sanatis, famam ipsius per totam manasse regionem. Fortis vero et humilis Joannes exsurgens abiit inde præ timore humanæ gloriæ; et, reperto saxo valde sublimi, continuo eum ascendit, … solus cum solo Deo confabulaturus, nocturnum frigus diurnosque æstus patiens…
[2] [in Rylensi eremo vivens, frustra a rege Bulgarorum Petro invitatur; celebre monasterium ibi condit et sancte obit.] Cujus fama percrebuit ubique, ita ut ad aures regis m pervenerit. Una die Sardicam venit Petrus (rex); et, quibusdam comitibus secum sumptis, proficiscitur ad Joannem invisendum; et ubi venerunt ad flumen, Rylla n dictum, invenerunt saxum valde grandem et durum et impervium; nec potuerunt pergere, iterque repetierunt. Et continuo alium montem elevatum ascendunt, quem accolæ Knischaram vocare solent; unde ipsi (Petro scil.) montem saxumque indigitant, ubi venerabilis degebat; nec valuit rex eo pergere, (est enim locus præceps et durus); sed duos juvenes continuo mandat, … compellens (Joannem) vel ipse; .. valde enim desiderat eum intueri… Hic vero id fieri nequaquam posse ajebat… Tristitia igitur affectus est rex permagna, … et continuo regiam o repetens, iterum (ad Joannem) mittit non parum auri … nec non et epistolam … Joannes ad regem rescribit quidem; at eremum vel ad diem relinquere detrectat. Mansit autem illo in loco adhuc septem annos et quatuor menses: et multi vitam ejus virtutibus plenam æmulati, ei cohabitare statuerunt; et, in adjacente loco ecclesia exstructa, monasterium condiderunt p, beatumque sibi præpositum et pastorem eligerunt. Qui postquam gregem suum bene pavit, multosque ad Deum adduxit, nec non et magna præclaraque miracula patravit, provectam nactus est senectutem…
ANNOTATA.
a De hoc Euthymio dictum in Commentario prævio num. 2; ubi simul docuimus hanc Vitam latine versam esse ex T. Hilferdingi literis de rebus gestis Serborum et Bulgarorum. Integra Euthymii scriptio in eas non est illata; sed integra edita fuit Belgradæ anno 1836.
b In Commentario prævio num. 3 docuimus S. Joannem natum esse aliquanto ante medium sæculum IX. Utrum parentes Romani, in Bulgaria habitantes, an vero natione Bulgari fuerint quæsitum est num. 5.
c Fines Sredetzenses iidem sunt ac Sardicenses; de quibus vide Commentarium prævium, num. 4.
d Hæc monasteria exstructa fuerint oportet, quum primum gens Bulgarica ad Christum conversa. Vide Commentarium prævium, num. 6.
e Triennium novitios probari edicitur canonibus, ab Orientalibus receptis [Cfr Vincentii, archiepiscopi Carlovicziensis, epistola synodica de vitæ monasticæ regulis, pag 4.] ; sed apprime falleretur is qui id semper servari arbitraretur. Frequentius tamen diuturnum valde est tirocinium, quoniam passim turba puerilis recipitur, licet quotidiana et luctuosissima experientia doceantur [Ami Boué, la Turquie d'Europe, tom. III, pag. 471 et 472.] quam sapienter SS. Euthymius et Sabas dixerint valde periculosum esse adolescentes et pueros simul habitare cum solitariis [Vita S. Sabæ, num. 36, ap. Surium ad 5 Decembris, tom. XII, pag. 165.] . Recepto autem novitio abbas aut hegumenus domicilium et seniorem, qui eum ad spirituales exercitationes exstimulet, adsignat [Vincentii epistola synodica, pag. 4.] ; ita ut communis magister non sit, sed singuli suum habeant præceptorem. Doctrina autem spiritualis, quam ex eo hauriunt, vulgo nulla est; sed legere ab eo discunt, scribere et cantare [Ami Boué, la Turquie d'Europe, tom. III, pag. 441.] . Initio quod incipientes sunt, dicuntur ἀρχαριοι, seu etiam ῥασοφοροι vel ῥασοφορουντες, quod tirocinii principio accipiunt ῥασον, seu vestem nigram ex panno lana caprina texto, simul cum καμιλαυχιῳ seu pileo ex cameli pilisfacto et ad caput et cervicem tegendum apto [Cfr Goar, Euchologion sive rituale græcorum, pag. 468 et seqq.] . Imaginem dedit Helyot [Histoire des ordres religieux, tom. I, pag. 181, edit. 1792.] ; apud quem videre quoque sunt, uti et apud Goarem, ritus sacros quibus minor professio fit et major, seu minor et major habitus suscipiuntur.
f Id est, vitam anachoreticam amplectitur. Triplex enim hominum genus continetur S. Basilii institutis, reclusorum, anachoretarum et cœnobitarum. Anachoretæ vulgo non procul a monasteriis degunt, eorumque ecclesias diebus festis et dominicis adeunt. Id tamen servasse non videtur S. Joannes, licet nil persuadeat eum presbyterum fuisse: nullius enim auctoritatis sunt imagines Græco-moschæ, quas edidit Papebrochius et in quibus S. Joannes cernitur stolam gerens, seu, ut loquuntur græci, ἐπιτραχηλιον, περιτραχηλιον aut ψακεωλιον, insigne sacerdotale, ipsis archidiaconis interdictum [Cfr Goar, Euchologion seu rituale Græcorum, pag. 111.] ; in imaginibus videlicet illis passim repræsentantur tamquam hieromonachi, qui numquam sacerdotali dignitate aucti fuere. Quum itaque S. Joannes presbyter fuisse habendus non sit et magnam vitæ partem procul ab omni hominum consortio vixerit, sane diebus festis et dominicis liturgiæ interesse solitus non fuit; sed verisimiliter eucharistiam, aliquotiesannis singulis acceptam, secum reservabat, ipse celebrans dominicum non integre [Passio SS. Saturnini, Dativi et aliorum plurimorum martyrum in Africa, num. 6, ap. Ruinart, Acta Martyrum sincera, pag. 384, etc. 1713.] , seu eas fere ceremonias adhibens, quæ in die parasceves etiamnum adhibentur. De hoc argumento vide Vincentium Tassini, sub persona Dionysii Sandellii latentem [De priscorum Christianorum synaxibus extra ædes sacras commentarius, pag. 179 et seqq.] .
g De veste pellicea seu ependyte, qua cœnobitæ indui nequaquam solent, sed anachoretæ seu eremitæ, plura videri possunt in Commentario de S. Hilarione abbate [Vide supra, pag. 31.] .
h Tugurium id, ramis confectum, cujus nomen bulgaricum servavit inter vertendum P. Martinof, græce καλῦβη, service koliba, albanice kolioupe vel kasole, vlachice kolibe appellatur [Ami Boué, la Turquie d'Europe, tom. II, pag. 259.] . Plura vide in Commentario prævio num. 6. Sæpe hæc tuguria posita sunt in fovea, aliquot pedibus infra terræ faciem cavata.
i Videtur speluncam hanc subiisse nimii frigoris vitandi causa Cfr Commentarius prævius num. 6.
k De hac eremo vide Commentarium prævium, num. 7.
l Slavice dicitur slanontok vel slanutok. Miclosich affirmat esse arborem quamdam, ex cujus fructibus Joannes Rylensis vescebatur, et in codice Suprasliensi, nuper a se edito, commemorari [Lexicon linguæ Slovenicæ veteris dialecti, Vindobonæ, 1850.] ; ast omittit ex quonam genere arborum sit slanutok. Opportune igitur notavit editor Belgradensis esse speciem quamdam parvuli pisi, Gallis dictam petits pois; Turcis Bizelia; Serbis Gra, Graschak; Albanensibus Boule; Græcis Pison [Ami Boué, tom. III, pag. 33.] . Vox slanutok jam pridem obsolevit. Hactenus P. Martinof. Parum nunc utuntur hujusmodi pisis illorum regionum incolæ [Ibid. tom. II, pag. 242.] .
m Is rex Petrus est, Simeonis filius; de quo dictum in Commentario prævio num. 8. Ibidem ostensum Petrum ad S. Joannem accessisse mense Majo anni 939.
n Currit hic rivus ad septentrionem S. Joannis monasterii per vicum Rylo, quem in Commentario prævio, num. 7, itinere quinque horarum a monasterio distare diximus.
o Erat tunc regia Magna Peristhlaba, ut testis estCedrenus his verbis [Historiarum compendium, tom. II, pag. 393. Bonn.] : Anno imperii sui secundo (Christi 971) Tzimisces … prope urbem Magnam Persthlabam, ubi regia erat Bulgarorum, castra ponit; quam ubi cepit, Joannopolim suo nomine appellavit, ut Leo diaconus [Historiarum lib. VIII, cap. 7 et 8, pag. 138. Bonn.] refert atque etiam Cedrenus [Hist. comp. tom. II, pag. 397.] . Magna erat Peristhlaba et Parva, non procul a se invicem dissitæ, auctore eodem Cedreno [Opp. citt. tom. II, pag. 452.] . Nomen varie scriptum: Presthlawa, Presthlawon, Peristhlawa, Parasthlawa, Perejaslawez, Praslaw, atque nunc demum Preslaw et Presilava [Ricaut, Hist. de l'Église grecque, pag. 96.] ; quo nomine urbs illustris significatur [Farlati et Coleti Illyricum sacrum, tom. VIII, pag. 86.] . Megalopolim, Μεγαλην πολιν, priusquam a Bulgaris occuparetur, dictam fuisse perhibet Anna Comnena [Alexiadis, lib. VII, cap. 3, pag. 343.] ; et sæculo XII exeunte a Græcis Ogygiam nuncupatam fuisse ex Niceta Choniate accepimus. Pristinam esse Marcianopolim a Marciana, Trajani sorore, sic appellatam, volunt Holstenius [Ap. Cellarium et Schwartz, Notitia orbis, tom. I, pag. 473.] . Cellarius et Schwartz [Ibid. pag. 472 et 473.] , d'Anville [Géographie ancienne, tom. I, pag. 311.] , Coleti [Illyricum sacrum, tom. VIII, pag. 85 et 86.] , Schafarik [Slawische alterthümer, tom. II, pag. 216.] aliique; sed unde id eis innotuerit assequi non potui. Quod tamen si ponatur, superest de ejus situ nonnulla disceptatio, aliis eam ad ripam Danubii inter Dorostolon (Silistrie) et Trajani vallum, aliis ad littus Ponti Euxini, aliis in mediterraneis eam collocantibus. Sed dubium nonest, ut ex Actis S. Sebastianæ ostendit Janingus noster [Act. SS. ad diem 7 Junii, in Supplemento, pag. 67.] , a mari dissitam fuisse Marcianopolim, quum S. Sebastiana, ut ex hac civitate ad Pontum Euxinum veniret, ducta sit Odyssum (nunc Varna); a qua distabat Marcianopolis juxta tabulas Peutingerianas [Ap. Velserum, Opera omnia. pag. 754.] et Antonini Itinerarium [Edit. Semleri, pag. 137.] P. M. XXIV, versus Hæmum montem. Verum, ut quod sentio aperte dicam, non putem Marcianopolim et Peristhlabam eamdem civitatem fuisse; quum Marcianopolis, utpote caput Mœsiæ inferioris et P. M. XXIV tantum ab Odysso (Varna) distans, in clivo septentrionali Hæmi montis jacuerit; dum Peristhlaba posita fuisse videatur in dejectu meridionali. Quod enim in hoc ipso monte exstructa fuit, id Nicetas Choniates, de bellis ab Asane et Petro Bulgarorum principibusadversus Constantinopolitanum imperatorem gestis agens, his indicat verbis [De Isaacio Angelo, pag. 486. Bonn.] : Pristhlabam aggressi (urbs ea Ogygia est, tota latericia et maximum Hæmi spatium complexa, ut oppugnationem non esse tutam videbant), ea præterita, ex Hæmo descendunt; et Romana oppida subito adorti etc.; quod vero ad meridionales ejusdem montis plagas fuit sita, colliget, ni fallor, lector ex his quæ Leo diaconus de expeditione Bulgarica Joannis Tzimescis contra Rossos memoriæ tradidit: Joannes imperator, inquit [Historiæ, lib. VIII, cap. 2 et seqq. pag. 130 et seqq.] , ab urbe (Constantinopoli) profectus, cum omnibus copiis Hadrianopolim venit… Eo postquam imperator pervenit, ab exploratoribus certior factus est, tramites in Mœsiam agentes, difficiles illos quidem et angustos, … a Scythis minime custodiri. Quare convocatis centurionibus et tribunis in hunc modum est locutus:… Si præripimus locorum periculosorum transitum et inopinantes illos adorimur, spe ducor (pace numinis dixerim) primo impetu vel Præsthlabam oppidum, Mœsorum regiam, teneri posse… Hac habita oratione, … viæ se dedit, præeuntem habens Immortalium quos vocant egregie loricatam cohortem: pone sequebantur legionariorum fortissimorum millia quindecim, equitum tredecim millia… Ita ubi præter omnium opinionem periculosa et prærupta loca transiverat, itinere raptim confecto, substitit; inque colle natura munito, qui ab utroque latere habebat præterlabens copiamque aquarum præbens flumen, equitatum et milites ab itinere refecit. Atque hæc prima expeditionis die, seu feria III hebdomadis sanctæ anni 971. Statio autem hæc verisimillime fuit in loco, ubi nunc jacet Jenedscheli seu Jenidsche, spatio novem horarum distans ab Hadrianopoli [Cfr Ami Boué, La Turquie d'Europe, tom. IV, pag. 522.] . Postero die, ita pergit Leo diaconus, de multa luce movet castra, et, exercitu in profundas phalanges disposito, Præsthlabam contendit… Tauroscythas, exercitum cum usu militari adventantem conspicatos, … dubitatio timorque tenuit. Arma nihilominus celeriter ceperunt et … conferta acie in equitabili ante oppidum planitie Romanis obviam se obtulerunt; sed post acerrimam pugnam victi, fugæ se mandant, inque oppidi mœnia se concludunt… Romanos nox superveniens a pugna revocavit. Feria III, quum imperator cum leviori milite Hadrianopoli egressus erat, reliquus exercitus cum impedimentis et calonibus, helepoles et cujusmodi machinas vehens, lento gressu retro secutus erat, ita ut mane tantum feriæ quintæ maximæ Præsthlabam advenererit. Tunc imperator scalas muris applicari jussit et eadem die civitatem expugnavit. Supererat regia, quæ loco arcis erat; sed eam quoque, flammis injectis, postridie cepit. In hunc modum, ait Leo, Præsthlaba, biduo expugnata, in potestatem Romanorum venit. Joannes imperator… Servatoris resurrectionem eo in loco celebravit; … et paucos dies in oppido commoratus, quod collapsis mœnium partibus communitis, justoque præsidio relicto, Joannopolim suo nomine appellaverat, cum omnibus copiis Dorystolum (Silistrie) ire contendit… Imperator autem Pliscubam quæ vocatur et Dineam obiter ex itinere cepit, item oppida alia nonnulla. Atque ex his mihi liquere videtur Presthlabam seu Præslavam omnino eamdem esse civitatem ac eam quæ nunc turcice dicitur Janboli, Janpoli seu Jamboli et Jampoli, quinque aut sex millium incolas capiens et in recentioribus mappis passim notata. Distat enim a Jenedscheli, ubi primam noctem cum exercitu egerit Tzimesces, itinere sex horaram [Cfr Ami Boué, La Turquie d'Europe, tom. IV, pag. 522.] ; ita ut nil obstet quin Romani post emensum id spatium eadem die pugnarint. Deinde etiamnum planities equitabilis circum id oppidum jacet [Ibid. tom. I, pag. 104 et 105.] . Tertio Janboli seu Janpoli, et n in m mutato propter sequentem mutam labialem p, Jamboli, Jampoli, nil aliud esse videtur quam contracta forma Joannopolis. Patet præterea ex recitato Leonis diaconi loco Preslavam non ad orientem Pliscubæ, ut huc usque voluere, sed ad meridiem hujus oppidi situm esse; et demum, quod præcipuum est, pristinum Bulgariæ regnum non ad septentrionem Hæmi montis fuisse positum, sed præcipuum ejus robur in plaga fuisse meridionali seu in Thracia septentrionali, quam imperator Michaël III anno 860 Bogori, qui et Michael, concessit quamque Bulgari Zagoram seu Tramontanam appellarunt, a Sidera seu Porta ferrea extensam usque ad Debeltum (Zagora), id est a Ponto Euxino usque adStrymonem fluvium.
p De hujus monasterii præsenti conditione dictum est in Commentario prævio, num. 9.
COMMEMORATIO VENERABILIS PATRIS NOSTRI JOANNIS RYLENSIS
Ex prologo Mosquensi ad diem 19 Octobris, interprete Joanne Martinof, presbytero Societatis Jesu.
Joannes, monachus Rylensis et confessor, in Turcia Europæa (S.)
[S. Joannes, natione Bulgarus, professione monachus, secedit in eremum Rylensem,] Sanctus P. N. Joannes, inter pœnitentes magnus, oriundus est ex pago dicto Scrin, in finibus claræ urbis Sredetz sito, regnantibus in Bulgaria Petro Christumamante, in Græcia vero Constantino Diogene a. Parentem habuit pium, nec valde divitem, origine Bulgarum b. Parentibus vita functis, ipse, cum Deum a teneris unguibus adamaverit, bonis omnibus, quæ a patre hæreditate acceperat, in egenos et infirmos distributis, formam monachalem suscepit c, patriaque propria d egressus est, nil aliud nisi vestem pelliceam corpore gestans. Et ascendens montem quemdam altum et solitarium, ad exercendam virtutem se accinxit, silvestri herba se nutriens. Pauco vero tempore elapso, latrones, dæmone inspirante, nocte ipsum aggressi sunt, crudeliterque percussum, inde pepulerunt e. Joannes igitur, ex eo monte pulsus, sese recepit in eremum Rylensem, ibique fortiter ad pœnitentiæ exercitia se accinxit; arboremque concavam iniens, in jejuniis, et precationibus, et lacrymis, jugiter Deum deprecans, permanebat.
[2] [in qua sexaginta annos vixit, monasterium exstruit et obit.] Permansit autem in illo loco annos sexaginta, herbis solummodo corpus sustentans; nec faciem hominis vidit, sed cum feris silvestribus solummodo habitavit. Cujus magnam patientiam videns Deus, in adjacente loco pisum crescere fecit f, quo beatus ille per multos annos vescebatur. A quibusdam vero pastoribus visus, ubicumque divulgatus est. Et multi ad ipsum veniebant, infirma sua adferentes, precibusque sancti sanitatem adepti abibant g. Et exiit fama de beato in universam regionem illam; et multi vitam sancti hujus virtute plenam æmulati sunt, atque una cum eo degere statuerunt. Et in vicina specu ecclesiam condiderunt, monasteriumque extruxerunt, beato viro in præpositum et pastorem sibi electo. Hic vero gregem suum bene pavit, nec paucos ad Dominum adduxit: multaque patravit miracula eaque præclara, et provectam senectutem nactus, in pace supremum diem obiit h, vitam suam cum felicitate quæ numquam senescit commutans, atque ibidem a discipulis suis sepultus est.
[3] [Hinc ejus transfertur corpus Sardicam, dein Strigonium;] Et tempore haud pauco præterlapso, apparuit discipulis suis, suasque reliquias in urbem Sardicensem transferri præcepit. Illi vero, aperto sepulchro, videntes corpus beati integrum, corruptionis minime consors, suavemque odorem emittens, glorificaverunt Deum. Et ita honorifice attulerunt Sardicam, et in ecclesia S. Lucæ evangelistæ i posuerunt. Postea vero, in pulchra ecclesia sub ipsius invocatione ibidem condita, beati corpus posuerunt, divas præclarasque operans sanationes. Et multis temporibus præteritis, exsurrexit rex Ugrorum k multo cum exercitu, et veniens subegit sibi græcam regionem: pervenit autem et ad urbem Sredetz, et beati thecam sacram una cum corpore secum tulit; audiverat enim rex miracula a beato patrata. Jussitque thecam ipsius magno cum honore in terram suam propriam deportari, atque honorifice poni in ecclesia urbis quæ vocatur Ostrogom l… Et positus est ibi sanctus, nec cessavit miracula patrare et signa, et sanationes multas. Ex multis autem pauca dicamus.
[4] [unde post multa prodigia reducitur Sardicam,] Etenim archiepiscopus Ostrogomensis m, ut audivit magnum esse coram Deo beatum, miraculisque in omnibus terris gloriosum, credere recusavit, dixitque: Non novi ego hunc in veteribus scriptis minime memoratum; noluitque adire sanctum venerabundus. At ecce repente lingua obmutuit, agnoscensque ideo se obmutuisse, celeriter ad arcam beati properat, procumbens osculatur veniamque petit. Sanctus vero Dei servus eum mox exaudivit, et eadem hora vinculum solvit, et claram loquelam ei restituit. Ille autem sanitatem nactus, lacrymabundus peccatum suum contra sanctum coram omnibus confessus est, Deumque glorificavit, et sanctum exaltavit. Et alia multa ac præclara patravit sanctus in Ugrorum terra. Quæ omnia ubi accepit rex n, mirabatur præclara sancti miracula; multo autem plus terrore magno correptus, thecam sancti argento et auro exornavit, reliquiasque ejus deosculatus, magno cum honore in urbem Sredets dimitti jussit. Et ita in sancta sua ecclesia iterum positus est, anno sexies millesimo sexcentesimo quinto, indictionis quinto o.
[5] [Joannes Asan id ibi occupat sub annum 1226,] Non post multum temporis, placuit Deo erigere arcam collapsam, et potestatem Bulgaricam, Græcorum jugo antiquatam, innovare: erexit enim cornu regni Bulgarici, sub imperatore Asane, christumamante, cui inde a sacro lavacro nomen Joannes p. Hic igitur, regni sui initio, collapsas Bulgariæ urbes instauravit et firmavit, regiones sibi ubique subegit, urbesque expugnavit. Venit et ad Sardicam usque; qua capta, ubi sancti et venerabilis patris corpus vidit, et res adeo præclaras de eo accepit, sanctam arcam veneraturus adiit, venerandas reliquias osculatus est, præcepitque sancto patriarchæ Basilio q ejusque clero præclarissimam thecam sumere, et magno cum honore, se præsente, ad urbem principem Ternobium r deferre, appositis etiam tricentis militibus selectis, sancta comitaturis.
[6] [et Ternobum vehendum ibique in novo templo condendum curat;] Patriarcha igitur Basilius, veneranda theca currui (rotis) imposita, et omnes comites cum eo, iter læti inierunt, ibantque gaudentes Deumque glorificantes, sancti precibus instructi. Comitabantur quoque eum monachi cœnobii Rylensis, hegumenus Joannicius, aliique monachi Deum timentes. Ipse vero pius rex Joannes Asan properavit in urbem principem, ibique ecclesiam celeriter extrui s, et repositorium ad excipiendum sanctum parari jussit. Ut cognovit autem non longe abesse Basilium patriarcham, omnesque qui eum comitabantur, corpus deferentes, protinus exiit ei in occursum in vallum (Okop), magnatibus, principibus, hominumque turbis stipatus, corpore exsultantibus, et spiritu lætis. Visis venerabilis patris reliquiis, ea adoraverunt, gaudio inenarrabili gaudentes. Et mansit theca in Okop septem diebus, usquedum conderetur ecclesia. Qua confecta, tulerunt corpus sancti magno cum honore et in ecclesia magnifice sacrata posuerunt, anno 6703 t, ubi ad hodiernum diem usque jacet, mirabilia patrans, medelasque gratuitas, inexhausti fontis instar, jugiter distillans.
[7] [Ubi multis prodigiis honestatur, dum anima in cœlis Deo fruitur,] Etenim cæci adeuntes illuminantur, curvi eriguntur, muti celeriter et diserte loquuntur, infirmi a languore ad fortitudinem transeunt, obsessi curantur, quicumque demque ægritudine detenti adeunt, sanationem accipiunt. At, o summe venerandumque caput, Spiritus Sancti gratia plenum, Salvatoris ejusque Patris habitaculum, tu, qui universorum regis throno adstas, et consubstantialis Trinitatis lumine frueris u, atque cum Angelis, non secus ac Cherubim, ter sanctum canticum decantas, magna et inscrutabili audacia fretus, deprecare omnium clementissimum Dominum, ut contribules civesque tui salventur, impii vero conterantur. Adjuva quoque regem nostrum x, ejusque pedibus cunctos inimicos adversantes subjice, fidem serva immaculatam, civitates nostras firma, universum orbem terrarum pacifica, a fame et pernicie nos defende, ab incursu alienigenarum libera, senes consolare, juvenes disciplinam edoce, insipientes fac sapere, viduis miserere, orphanos protege, infantes enutri, gentem tuam universam a quavis adversitate serva, atque in die tremendi judicii, a sorte sinistra nos defende, cum ovibus vero ad dexteram, precibus tuis, statuere dignare, ut beatam illam audiamus Christi Domini vocem: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est a constitutione mundi.
ANNOTATA.
a Petrus, filius Simeonis, Bulgaris dominatus est ab anno 941 [Stitler, Memoriæ, tom. II, part. II, pag. 609.] usque ad annum 969 [Leo diaconus, Hist. lib. V, cap. 3, pag. 78. Bonn.] ; Constantinus autem VI seu Porphyrogeneta, qui hic Diogenes cognominatur, ab anno 911 usque ad annum 959 Constantinopolitanum imperium habuit [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 430 et 431.] . Sed toto sæculo erratur. Menæorum seu Prologi correctoresMosquenses retulerunt ad S. Joannis nativitatem quæ Euthymius biographus de ejus senectute scripserat. Aliis multis mendis maculati sunt Mosquenses libri liturgici, ut ex reliquis annotatis satis constabit.
b Biographus antiquior seu Euthymius non dixit S. Joannis parentem origine fuisse Bulgarum; sed tantum Bulgariæ incolam: de qua re vide Commentarium prævium, num. 5.
c Id in monasterio fecit, ut tradit Euthymius.
d Bulgariam numquam reliquit S. Joannes.
e Hæc facta sunt, quum S. Joannes, monte relicto, in speluncam secessisset. Cfr prior Vita.
f Cfr de hoc pisorum genere annotatum l ad præcedentem Vitam.
g Multa hic omittuntur quæ in priori Vita legere est.
h Obiit die 18 Augusti anni 946.
i Exstat etiamnum Sardicæ seu Sophiæ vetus christianum templum; quod satis magnificum fuit, nunc autem conversum est in djamim turcicam (mosquee) [Cfr Ami Boué, La Turquie d'Europe, tom. II, pag. 379.] . Volunt nonnulli id a Justiniano ædificatum fuisse titulo S. Sophiæ, atque hinc turcicum civitatis nomen ortum esse. Verum Procopius, ædificia a Justinianocurata recensens, nequaquam hujus templi meminit, nec quidquam suadet id ei deberi. Forte idem id est ac S. Lucæ, quod hic in Prologo memoratur.
k Hic rex Ugrorum seu Hungarorum est Stephanus II; de quo dictum in Commentario prævio, num. 10.
l De hac translatione vide Commentarium prævium num. 10 et 11.
m Intelligitur Felicianus, qui et Paulus; de quo actum in Commentario prævio num. 11.
n Videtur hic esse Bela II seu Cæcus. Cfr Commentarius prævius num. 12.
o Erronei videntur hi numeri, ut ostensum est in Commentario prævio, numm. 12 et 13.
p Agitur de Joanne Asane, qui Bulgaris imperavit ab anno 1215 aut 1216. Vide Commentarium prævium, numm. 11 et seqq.
q De hoc primate seu patriarcha vide Commentarium prævium, num. 15.
r Postquam Asan ejusque fratres exeunte sæculo XII regnum Bulgaricum restituerunt, Ternobum civitas regia facta est.
s Ecclesiam ligneam fuisse seu ex cratibus,limo obductis, statuimus in Commentario prævio, num. 15.
t Hunc quoque numerum erroneum esse in Commentario prævio numm. 11 et 12 ostensum est.
u Locus notatu dignus; quo quippe aperte docetur sanctos visione beatifica frui etiam ante diem judicii universalis. In Officio S. Joannis Mosquensi multa alia sunt loca, quibus idem dogma proponitur; pauca aliquot recitasse juverit: Venerabilis pater Joannes, in omnem terram exivit fama disciplinarum tuarum; propterea mercedem laborum tuorum reperisti, dæmonum exercitus confregisti, et angelorum ordinem attigisti, quorum vitam immaculatam æmulatus es. Fiducia erga Christum Dominum fretus, pacem animabus nostris deprecare [Stichirion, tom. VI,] . Et statim postea: Divina luce illuminatus es et cum angelis nunc habitas, o pater; salva nos [Ode 1, tom. IV.] . Et inferius: Interminabilis lux illuxit tibi, sempiternam lætitiam adepto, et una cum angelis coram rege et Domino exsultanti. Memento eorum qui cum fide memoriam tui faciunt, pater beatissime [Ode 9.] . Dein sequitur: Anima tua sancta pura et intemerata beatitudinis cælestis consors fieri digna habita est. Hactenus P. Joannes Martinof; qui et addit in eodem Officio sæpius alludi rebus gestis a S. Joanne et ab Euthymio memoratis; sed nil novi referri. Atque ipse addam doctrinam Russorum de visione beatifica omnino orthodoxam esse, eam saltem quæ præponitur in Confessione orthodoxæ fidei seu CatechismoPetri Mogila, pluribus synodis probato. Quæ vero in Catechismo, jussu sanctissimæ synodi Petroburgensis a Philareto, metropolita Moscuensi, edito, legitur, hæc quidem parumper implexa est neque ubique satis clara, sed facile tamen cum genuino dogmate componi potest [Cfr Opusculum cui titulus: Essai de conciliation sur le dogme de la vie future. Paris 1858.] .
x Hinc in Commentario prævio num. 2 collegigimus hæc fuisse scripta ante annum 1396.
DE S. OELBERTO MARTYRE IN BRABANTIA
SYLLOGE HISTORICA.
S. OElberti mors ex Molano; illius cultus hodie vix ullus in populo; recte tamen martyr dicitur.
OElbertus, martyr, in Brabantia (S.)
B. B.
[S. Viri mors,] Sancti Oelberti seu Odelberti, miminere hac die Castellanus, Ferrarius in Catalogo generali; item Saussaius in suo Martyrologio gallicano et quidem duplici in loco: altero ad diem 21 Octobris, altero, in Supplemento ad diem sequentem. Omnes sua mutuarunt ex Molani Natalibus Sanctorum Belgii, ubi, inquit Sollerius [Usuardi Martyrologium 22 Oct.] , pauca quæ de hoc Sancto ex traditione supersunt invenies. Scribit autem Molanus [Natales SS. Belgii, 22 Oct.] : In Oisterhout (hodie scribitur Oosterhout) natalis sancti Oelberti martyris. Est autem dictus locus, populosus pagus diœcesis Antverpiensis, apud Bredam; cujus incolæ hæc de Patrono suo a majoribus acceperunt. Latrones quidam, latrocinio suo deprehenso, illac per agrum fugiebant, ubi sanctus Oelbertus ex aratione fatigatus in somnum inciderat, dormientique mucronem suum apponunt, sanguine maculatum. Qui eos insequebantur, in beatum OElbertum inciderunt, eumque ut latronem jugulaverunt. Corpus autem truncum, ad sacellum haud longe dissitum, caput abscissum insigni miraculo detulit; ipsaque jumenta, quibus in aratro usus erat, pro nova majoris ecclesiæ constructione materialia sine auriga feruntur advexisse. Quievit autem aliquantum in Oisterhout, ubi est secundarius ecclesiæ patronus; sed Franci feruntur corpus secum abduxisse in “Thoulose.” An autem hic locus sit Tholosa (Galliarum ad meridiem notissima eaque abhinc remotissima urbs) et quo tempore in Oisterhout claruerit, vel inde sit ablatus, ab omnibus incolis ignoratur. Natali die officium fit de communi martyris. Plura a pastore ecclesiæ ejus, viro docto et facundo (cujus nomen Daniel de Doirne) cognoscere non potui, cum is ob persecutionem et furorem hæreticorum Lovanium declinasset. Historiam suspicor intercidisse per frequentes barbarorum et piratarum incursiones. Atque hæc ita Molanus, quem deinceps cæteri secuti sunt, nominatim recentiores Butleri editores [Vies des Saints, 22 Oct. Lovanii 1832.] . Plura non reperi. Subdit idem Molanus [Natales SS. Belgii. Ubi supra.] ; Videtur aut ipse (S. Oelbertus) aut alius ejus nominis martyr quievisse aliquando Leodii ad sanctum Bartholomæum; quod scilicet anonymus Leodiensium Chronici auctor scribat: Dicitur quod sanctus Ulbertus martyr ibi quiescit. Quæ quidem mera conjectura est.
[2] [cultus,] Cæterum Oosterhout et hodie pagus est populosus incolas numerans 6500 [Guibert, Diction. Géograph. Edit. 1850.] , spectatque ad diœcesim Bredanam, sub metropoli Ultrajectina, erectam a Pio IX anno 1853 [Kersten, Journal historique et littéraire, tom. XX, pag. 3 et seqq.] . Cultus sancti Martyris nostri ibidem hodie vix notus in populo est. Nulla ejus videtur imago seu statua; nullum ab ejus nomine dictum altare vel sacellum; imo et jam amplius nullæ reliquiæ, nulla devotio seu in necessitudinibus invocatio. Fit solum officium, ut olim, de communi Martyris.
[3] [martyrium.] Denique haud abs re fuerit in mentem revocasse, martyres ex usu communi dici quotquot ecclesia colit olim morte cruenta necatos licet varia ex causa; nec hunc titulum aut ritum mutari quisquam jussit, utcumque scholæ loquantur de Aureola [Papebrochius, Responsio ad exhibitionem errorum, pag. 378.] . Huc referri quoque potest, quod notat Baronius in S. Elphegum Cantuariensem episcopum [Martyrol. Romanum Baronii, 19 Aprilis.] : Movit aliquando Lanfranci episcopi animum, cur Angli venerarentur S. Elphegum et martyrem reputarent, cum non fidei confessionis causa vel testandæ veritatis, sed tantum cæsus sit, eo quod barbari aurum, quod poscebant, apud ipsum non invenissent. De hac re sollicitus consuluit S. Anselmum; qui respondit, se firma ratione novisse, Elphegum esse martyrem, eo quod pro justitia occubuisset. Hæc Edimerus in Vita S. Anselmi.
DE B. JOANNE BONO EREMITA ORDINIS S. AUGUSTINI MANTUÆ IN ITALIA.
ANNO MCCXLIX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Joannes Bonus, eremita ordinis S. Augustini, Mantuæ in Italia (B.)
AUCTORE E. C.
§ I. Quare dentur Acta B. Joannis hac die. Ejus breve elogium, patria, nomen. Num dicendus sit pertinuisse ad gentem Bonomorum.
Principio monemus B. Joannem Bonum Mantuæ, ubi tum huic terræ, [Colitur 25 Octobris, sed hic ejus Acta dare oportuit.] tum cælo est natus, coli die sequenti, 23 Octobris, quo vitam præsentem cum æterna eum commutasse certo constat. Illa etiam die plerique martyrologi ejus laudes celebrant; alii cum martyrologio Romano ad diem 23 Novembris. Ferrarius tamen in Catalogo Sanctorum Italiæ elogium B. Joannis consignavit ad diem 22, in quo eum imitatus est auctor Hagiologii Italici, Bassani in lucem editi anno 1773. Id nos quoque facimus, vel ob hanc solam causam quod dies 23 huic Tomo IX Actorum Octobris nec totus adjungi potest, ne spissior sit, nec totus deesse, ne tomo desit quoque sua justa moles. Et hæc est ratio ob quam Acta B. Joannis a die 25 huc transferre oportuit, aut si mavis, cum Ferrario eum huic diei 22 adscribere. Sed quoniam dies cultus, præ reliquis eligendus, procul dubio est dies hujus mensis 23, eum illo die suo proprio loco signabimus, monito Lectore ejus Acta quærenda esse in præsenti volumine. His præmissis jam, pro more, de vita B. Joannis commentari incipimus.
[2] [Conversio et pœnitentia B. Joannis.] Quamvis vero Beatus noster S. Augustino, cujus regulam amplexus est, celebritate et ingenio aut scientia longe sit inferior, eidem tamen, tanquam misericordiæ divinæ prodigium, merito comparari potest; quippe quem ejus biographi ad annum usque quadragesimum ætatis æternæ salutis suæ penitus oblitum fuisse unanimiter narrant, et deinceps ita conversum ad Deum, ut stupenda pœnitentia et sanctitate eminuerit ipse ac multos alios exemplis et adhortationibus ad meliorem frugem perduxerit. Quinimo mater ejus altera Monica fuit, de qua scribit S. Antoninus: Mater vero ejus pro filii salute solicita, cum multis lachrymis ad Deum preces pro salute ejus fundebat. Cujus desiderium Dominus exaudivit [Infra in Actis, num. 1.] . Antonius Verle in supplemento Catalogi Sanctorum Petri de Natalibus, quod Vicentiæ primum prodiit cum ipso catalogo an. 1493, hoc habet summarium Vitæ B. Joannis. [Catalogus SS. etc. Lugduni 1514, in Appendice, cap. 6, fol. 239 verso.] :
[3] [Ejus elogium ex Catalogo Sanctorum.] De sancto Joanne Bono confessore. Joannes Bonus confessor, patria Mantuanus, Joanne patre defuncto, hereditate dives relictus est; pro quo, dum lubricis juvenibus adhereret, Bona ejus mater indesinenter preces ad Deum mittebat. Deus autem fidelium vota non respuens, ecce juvenem sinit ad salutem animæ corpore infirmari. Sed dum se religionis voto alligat, pristinæ saluti restituitur; qui mortua matre, pauperibus erogatis omnibus, in quamdam specum haud procul a Cesena recessit, ubi mirum in modum se affligebat. Postmodum sumpto heremitarum S. Augustini habitu carnalibus incendiis torreri cœpit; quæ peracutis arundinis particulis sub unguibus manuum infixis extinxit, tam acri cruciatu, ut triduo pene exanimis jacuerit. Sed quia pius Deus servos suos non deserit, per visionem ei apparens, et incentiva carnis et vulnera pariter sanavit. Qui Deo gratias agens incredibili abstinentia se affligens, plurima in Flaminia et Umbria instaurans monasteria, sibi mirabile sanctitatis nomen ædificavit. In qua regione per annos quinquaginta (lege: quadraginta) commoratus, in patriam inde reversus est: et diebus ac perfectis operibus plenus, extra Mantuam in monasterio sibi a civibus constructo anno salutis MCCXXII (lege: 1249) spiritum Deo relaxavit. Cujus corpus non multo post in urbem translatum, in monasterio sanctæ Agnetis honestissime conditum est; cujus sepulchrum miraculis frequentissime radiatur. Ejus memoria colitur in octava Paschæ, nunc 23 Octobris aut Novembris, de quo infra dicendum. Monemus vero hoc elogium mutuasse Antonium Verle ex paulo explicatiore quod suis Chronicis inseruit Philippus Bergomas [Supplementum Supplementi Chronicarum. Venetiis 1513, fol. 225.] , qui scribebat circa annum 1475 [Ossinger, Bibl. Augustiniana, pag. 360.] .
[4] [Natus est Mantuæ. Eum ex gente Bonamorum fuisse dicunt,] Mantua, ubi natus est B. Joannes, notissima civitas est regni Lombardo-Veneti incolis frequens ad tricies circiter mille et arx munitissima totius Italiæ [Moroni, Dizionario di erudiz. In Venezia 1846, tom. XLI, pag. 172.] . Ejus antiquissima est sedes episcopalis, quam anno 1453 patriarchatui Aquilejensi subtraxit Nicolaus V et Romanæ sedi immediate subjecit [Ughelli, Italia sacra, edit. Coleti, tom. I, pag. 858.] ; qui status hodieque perdurat. Nati sunt illic Sancti et Beati plurimi; aliis Mantua locus obitus fuit: quorum primas tenet S. Anselmus, episcopus Lucensis, qui Mantuæ cessit e Vita anno 1086 et ut patronus civitatis primarius colitur. Sequitur ejusdem patronus alter B. Joannes Bonus; quibus addendi S. Rufinus, B. Marcus Marconi, B. Osanna Andreasi et alii plurimi [Moroni, tom. XLI, pag. 177.] . Noster autem beatus illic in lucem editus est anno salutis 1168; et ex patre Joanne et matre Bona Mantuæ ortum habens, inquit Ambrosius Calepinus in Vita quam ad calcem Commentarii e tenebris erutam excudimus, ab eis etiam compositum nomen sortitus est. Iisdem pæne verbis loquitur S. Antoninus Florentinus: Cujus pater Joannes, mater Bona nuncupati sunt; ex quibus nominibus simul junctis vocatus est ipse Joannes Bonus. Paulo plura habent de Beati cognomine scriptores recentiores, inter se tamen non undequaque convenientes. Constantinus Laudensis in Vita Italica [Vita et miracoli del B. Giovanni Buono, da F. Constanzo Lodi. In Bergamo 1590.] hæc scribit, quæ speciminis gratia ad integrum recitamus: Natus est Joannes Bonus Mantuæ, in civitate ducali ita nobili et ornata ut cuivis alii in Italia comparari possit, anno salutis 1268, ex Joanne et Bona de Bonomi; quæ familia Bonomorum antiqua erat, nobilis et honestis divitiis prædita. Hoc autem sortitus est nomen, ut in eo parentum tam nomen quam substantia propagaretur. Vel forte, quod libentius credo, secuti sunt hi ductum Spiritus Sancti, qui ab æterno novit corda omnium nostrum, et cui placuerit futuras hominis dotes signifacare.
[5] [sive ejus pater ad eam pertinuerit, sive mater.] In codice pergameno ex quo edituri sumus vitam B. Joannis auctore Calepino, et quem ævi illius esse quo Calepinus florebat, id est extremi sæculi XV aut exordientis XVI, undequaque verisimile est, hæc adscribuntur folio primo, sed charactere recentiore: Sanctus Johannes bonus de bonomo de Mantoa. Verum de quo controversia est inter scriptores, hoc est, uter parentum ex Bonomis fuisse dicendus sit. R. D. Josephus Savio, canonicus Mantuanus, in Vita B. Joannis, viginti prope abhinc annis in lucem edita, cum Laudensi matrem fuisse scribit quæ ad gentem Bonomorum pertinuit: Nomen patris Joannes, inquit, matris Bona, e nobili familia Bonomorum [Vita di S. Giovanni Buono primo Comprotettore di Mantova. Mantova 1837, pag. 7.] . Oppositum docuerat Hippolytus Donesmundus in Historia ecclesiastica Mantuana, quæ anno 1612 typis vulgata est [Ap. Wadding, Annales Minorum, tom. II, pag 529, num. 19. Romæ 1732.] ; ejus verba italice sonant: Chiamandosi il padre Giovanni de Bonhomi e la madre Bona, esso percio fu appellato al battesimo Giovanni Bono. Id est: Quum patri nomen esset Joannes de Bonhomis, matri Bona, vocatus est in baptismo Joannes Bonus. Donesmundum secutus est Lucas Waddingus in Apologetico de prætenso monachatu S. Francisci [Waddingus, ibid. pag. 446.] . Tum etiam Leopoldus Volta in Summario Vitæ quod occasione alicujus translationis corporis B. Joannis Boni cum odis et poematis aliquot a PP. Augustinianis anno 1775 Mantuæ vulgatum est [Poesie per la Solenne traslazione di S. Giovanni Buono con un ristretto di notizie intorno alla vita del medesimo, pag. 5. Mantova 1775.] : Ejus genitores, ait, fuere Bona, et Joannes ex antiqua ac spectabili familia Bonomorum, et ex ambobus nomen assumsit Joannis Boni; seu ut Italice sonant verba: Furono suoi genitori Buona, e Giovanni dell' antica e regguardevole famiglia de Bonomi, d'ambo i quali assunse il nome di Giovanni Buono.
[6] [Inquiritur in primos] Ex his patet nihil certum hac in re ab scriptoribus Vitæ B. Joannis ad hunc usque diem prolatum fuisse. Restat autem inquirendum quo fundamento dici potuerit eum genti Bonomorum adscribendum esse, sive ejus pater ad eam pertinuerit, sive vero mater. Hanc in rem nescio an conferat aliquid fragmentum quoddam ex archivo civitatis Cæsenæ, in cujus vicinia B. Joannes diutissime vixit, desumptum, quod cum aliis nonnullis in lucem edidit Lucas Waddingus [Annales Minorum, loc. cit. pag. 521.] : consului, inquit, doctos quosque Cæsenates et ex urbis monumentis vetustisque chronicis mss. hæc recepi fragmenta. Ex archivo civitatis: “Anno MCCVIII. Beatus Joannes Bonomus Mantuanus, dictus Joannes Bonus (II beato Giovanni de Buonomi Mantuano, detto Giovanni Buono), pœnitentiæ agendæ causa in cremum se recipit duobus tantum milliaribus a Cæsena dissitum, ætate quadraginta annorum, ibique per annos itidem quadraginta vitam eremiticam duxit.” Quantæ sit antiquitatis hoc fragmentum non liquet, sed quale a Waddingo excusum, lingua et modus efferendi voces italicas, seu orthographia, certo demonstrant antiquum non esse. Duo tamen consideranda veniunt: primo illud ex antiquioribus desumi potuisse monumentis, et reliqua quæ in eo prodeunt, omnino esse accurata; deinde nomen Bonomi, quum Cæsena beati patria non sit, a Cæsenatibus ad ejus gloriam augendam adscitum fuisse minus verisimile videri. Verum hæc controversiam non dirimunt. Collegit et misit ad nos de B. Joanne libros et monumenta mss. plurima Operi nostro et gloriæ Sanctorum addictissimus D. Petrus Cernazai, Utinensis, cujus in hoc Commentario non semel erit mentio. Inter hæc monumenta locum non infimum obtinent notationes eruditæ R. D. ac nobilis viri Marchionis Alexandri Sordi seu de Surdis, Canonici Mantuani; e quibus tertia secundi Responsi ad quæsita D. Cernazai ad præsens spectat argumentum: antiquissimum documentum, inquit R. D. cujus verba latine reddo, in quo mentio est cognominis Bonomi, titulus est Vitæ mss. quam P. Rossignoli exscripsit ex antiquiori P. Augustini Cremensis, addita tertia parte, in qua continentur miracula quæ acciderunt post mortem (B. Joannis, ni fallor.) Titulus vero est iste: “Vita acerbissima miraque B. Joannis Boni Bonomi de Mantua Ord. Heremit. S. Augustini a F. Antonio Rossignoli ejusd. voti professore e priscor. monumentis recollecta.”
[7] [hujus rei assertores,] Quando scripserit Rossignolius mihi incertum; omittitur enim in Ossingeri bibliotheca Augustiniana [Ingolstadii 1768.] , uti et Augustinus Cremensis sive da Crema, quem tamen novinus anno 1484 suam Vitam B. Joannis dedicasse Mantuæ Marchioni, Frederico Gonzagæ. De his scriptoribus redibit sermo ad calcem Commentarii, ubi de Beati biographis agemus. Notat vero R. D. Sordi, reapse Mantuæ exstitisse sæculo tertio decimo hanc familiam Bonomorum, nam, ut civitatis historia testatur, ad annum 1260, inter cives qui concilio seniorum adscribuntur (il consiglio degli anziani,) comparet quidam Crescimbene de Bonomi [Volta, Compendio storico di Mantova, tom. I, pag. 243.] . Quæritur itaque num dicta gens Bonomorum, succedente tempore et increbrescente fama B. Joannis, eum tum demum e suis dicere non cœperit; sicuti contigisse ferunt cum S. Fulcone Scoto, episcopo Papiensi, quem prænobilis familia Scotti inter majores suos adnumerandum esse contendit: de quo Sancto agemus nos ad diem 26 hujus mensis, quando eum martyrologia celebrant.
[8] [de qua tacet omnino Processus Apostolicus Mantuanus; ex quo alia opponuntur.] Est vero notatu dignum in toto Processu, quem edimus, quique annis tantum duobus a morte B. Joannis confici cœpit, domus Bonomorum aut nominis, nullam occurrere mentionem. Atque huic argumento, tametsi negativum sit, spectatis adjunctis, multum ponderis inesse nemo inficiabitur. Qui enim fieri possit, si ex gente Bonomorum fuerit beatus, ut inter tantum numerum testium, non dico ordinis Augustiniani, sed sæcularium, nullus ex ea compareat, licet floruerit Mantuæ tum temporis hæc gens, ut modo vidimus. Quomodo etiam in diuturno Processu, inter tot interrogationes et responsiones, nusquam hujus consanguinitatis incidit vel levissima mentio. Accedit in eodem Processu diversis locis dici B. Joannem fuisse illitteratum, seu nec scribere didicisse nec legere: quod sæculo XIII de juvene ex nobilibus parentibus genito nullatenus videtur posse admitti. Frater Salvetus, ejusdem ordinis presbyter, quique per annos multos Cæsenæ cum Beato erat conversatus, testatur de miraculo quodam: Quod hoc nisi a Spiritu Sancto esse non posset, cum ipse Frater Joannes Bonus sit idiota, ita quod aliquam litteram non cognoscebat [In Processu infra num. 14. Item num. 279, 289, 306, 307, etc.] . Licet autem dicatur B. Joannes jam ab anno ætatis quinto decimo patre orbatus fuisse et mox liberiori vitæ deditus, non est verosimile, si ex nobili gente fuisset, ita eum omni litteratura et legendi peritia fuisse destitutum ut idiota dici potuerit. Insuper nomen Beati illo ævo rarum non erat in Italia, ut liquet ex ipso Processu. Inter testes comparet quidam Fr. Bonus Joannes [Ibid. num. 46. It. 344.] , et alio loco aliquis D. Zanibonus [Ibid. num. 107.] : novimus vero postremum nomen idem sonare ac Joannes Bonus; etenim in ipso Processu frequentissime Beatus dictus est Zanebonus [Ibid. num. 101, 106, 110, 112, 120, etc.] et vel ab ipso Lanfranco Saptala, priore provinciali Lombardiæ [Ibid. 109.] , qui postmodum factus est ordinis prior generalis. Deinde hoc ipsum nomen habet Beatus in antiquissima vita Italica anno 1512 Mantuæ edita, cum hoc titulo: Leggenda del B. Zanebono de Mantua [Volta, Ristretto, etc. pag. 5.] . Postremo idque mihi non leve est argumentum, factus est etiam joculator; quod vitæ genus, ut ex infra dicendis intelligetur, a nobili juvene arreptum fuisse mihi persuadere non possum.
[9] [Ex pluribus sententiis illa præferenda,] Ex hucusque deductis patet quatuor diversis temporibus propositas fuisse sententias, non omnino diversas inter se, sed alteram altera explicatiorem. Antiquissima est quam tenet S. Antoninus in Chronicis, quæ anno 1459 absoluta esse novimus, cognomen Boni a nomine matris Bonæ derivatum esse. Hanc sequuntur Calepinus et Augustinus Cremensis. Cremensis enim, quem anno 1484 scripsisse diximus, sed cujus nondum prolata sunt verba de Beati nomine, loquitur eodem modo præterpropter ac Ambrosius Calepinus (supra num. 4), ut mihi constat ex excerptis quæ ad nos devenerunt: Joannes Bonus, inquit, Mantua ortus fuit, habuit patrem Joannem, matrem vero Bonam, a quibus exordium nomenque traxit. Secunda sententia docet B. Joannem ex gente Bonomorum fuisse; cujus sectatores supra sunt indicati. Tertia addit ejus matrem dictam fuisse Bonam de Bonomis (Bona de Bonomi [Lodi loc. cit. pag. 1.] ), atque hanc primus docuit, in quantum assequi licuit, Constantius Lodi, sive Laudensis, qui teste illustrissimo Joanne Corti, episcopo Mantuano, in quadam epistola ad D. Cernazai, sequitur Cremensem pæne in omnibus, nec minus, ut postmodum ostendetur, ejus continuatorem Rossignolium. Hunc interpretari volens Laudensis, et arbitratus potius B. Joannis matrem Bonam ex Bonomis fuisse, propter nominum similitudinem, quam ejus patrem Joannem, hanc sententiam in Vita sua italica expressit. Quarta demum tenet Beati patrem non vero matrem ex Bonomis fuisse.
[10] Atque ex his demum concludimus vel primæ accedendum esse sententiæ, quam tradunt scriptores vetusti, [quæ dicit a nomine matris fuisse cognominatum.] vel admittendum Beatum nostrum bonum dictum per syncopen, ex cognomine Bonomi. In istud inclinat Canonicus Sordi hæc scribens in quadam notatione ms.: Non mihi videtur a vero alienum dicere, cognomen boni habendum non tantum ut appellativum propter ejus vitæ bonitatem, sed etiam syncopen nominis genitorum. Censeo tamen bonitatem, sive vitæ, sive indolis, cognominis originem esse non potuisse, quum hæc ei communia sint cum sanctis permultis. Quinimo adeo pœnitentiæ fuit addictus B. Joannes ut hæc in vulgi opinione sibi convenire non videantur. Nec etiam, si hæc esset causa nominis, illud habuisset nisi post suam conversionem. Quod ad secundam partem spectat citatæ notationis, bonum esse dictum beatum nostrum per syncopen nominis Bonomi, certiora arbitror requiri documenta quam illa quæ superius sunt adducta; interea vero standum esse vetustioribus Actis, iis videlicet quæ a S. Antonino, Philippo Bergomensi, Augustino Cremensi et Ambrosio Calepino sunt conscripta, nec sine erroris periculo longius procedi posse. In his autem monumentis aliud nomen non obtinet Beatus quam Joannis Boni, nec aliud de ejus origine perhibetur, quam ex nominibus tum ejus patris Joannis, tum matris Bonæ fuisse conflatum.
§ II. Chronologia vitæ B. Joannis. Plurium errores.
[Error plurium biographorum circa annum ejus obitus.] De tempore quo vixit, aut diem supremum obiit B. Joannes, vel erronea, vel incerta nimis tradidere veteres scriptores. Scribebat medio sæculo decimo quinto de eo S. Antoninus: Circa annos Domini 1200, tempore Innocentii III, fuit vir magnæ sanctitatis, nomine Joannes Bonus, de Mantua oriundus etc. [Infra in Actis, num. 1.] . Ostendemus autem anno 1200 B. Joannem nondum fuisse a liberiori vita conversum, ejusque sanctitatem tardius fuisse inchoatam. Philippus Bergomas, qui scripsit circa annum 1475, sic ejusdem obitum consignavit in Chronicis [Supplementum Supplementi chronicarum. Venetis 1513, fol. 225 verso.] : Anno a Natali christiano 1222 migravit ad Dominum; quod item falso asseri mox demonstrabimus. Antonius Verle in supplemento Catalogi Sanctorum Petri de Natalibus, ut supra monuimus, secutus est Bergomatem in omnibus [Catalogus SS. etc. Lugduni 1514, in Appendice, cap. 6. Vide supra, num. 3.] . Ex his porro veterum scriptorum assertis factum est ut in definienda ætate qua floruit B. Joannes multi diversimode erraverint, ut videre est apud Waddingum [Annales Minorum, loc. cit. pag. 450, num. 9 et seq.] et Herreram [Alphabetum Augustinianum, tom. I, pag. 367.] . Paulo post Bergomatem ad Vitam B. Joannis conscribendam, non jam ex incertis documentis aut traditionibus, sed ex ipsis Processibus authenticis anni 1251, se accingebat P. Augustinus Cremensis, eremita Mantuanus ordinis S. Augustini; qui librum suum dicans Frederico Gonzagæ marchioni Mantuano, in hunc modum subscribit: Ex ædibus Divæ Agnetis Mantuæ in kal. Februarii MCCCCLXXXIIII.
[12] [Cremensis, Calepinus,] In hac autem Vita, quæ adservatur ms. Mantuæ, in archivo R. Gubernii, his verbis obitus B. Joannis a Cremensi signatur: Completis in heremo annis quadraginta, ætatis vero suæ anno octogesimo, receptis rite omnibus sacramentis, anno salutis quadragesimo nono supra mille ducentos, decimo kal. Octobris, sabbato circa horam nonam, in Oratorio apud Sanctam Agnetem, in suburbiis portus Mantuæ, in Christi amplexibus in cælum evolavit, regnantibus comitibus de Casalodis. In quibus in uno certe erratum est; beatus enim Joannes non decimo kalendas Octobres, seu die 22 Septembris vita excessit, sed decimo kalendas Novembres, seu 23 Octobris. Ceterum emendavit semetipsum Cremensis, nescius forte, dum addit die sabbato eum obiisse. Anno enim 1249 sub littera dominicali C dies decimus ante kalendas Octobris seu 22 Septembris non incidebat in diem sabbati, sed in feriam quartam; verum dies decimus ante kalendas Novembris, sive Octobris 23, sabbatum erat. Calepinus quoque, qui Cremensem præ oculis habuit (ut dicetur uberius in fine Commentarii quando de Beati diversis Vitis sententiam proferemus) in eodem versatur errore. Anno ætatis octogesimo, inquit, a Natali autem Christi anno ducentesimo quadragesimo nono supra millesimum, decimo kalendas Octobris, regnantibus apud Mantuam Casalodis comitibus, cum explesset in eremo annos quadraginta, et omnia ecclesiastica sacramenta percepisset, dissoluta hujus habitationis domo, domum perenniter duraturam accepit. Non addit hic Calepinus diem supremum B. Joannis fuisse Sabbatum, sed diserte id habet alio loco. Narrans enim quemdam fratrem Bonaventuram, eremitam Augustinianum, qui B. Joannem a Cæsena Mantuam comitatus dein Ferrariam ad capitulum generale vocatus fuerat, ejus precibus, ut prædixerat, a febri fuisse liberatum, hæc scribit: Securus igitur Bonaventura insecula die Sabbati, quod dicunt, Ferrariam versus iter aggressus est. Cumque dominica die in unum congregati essent, venerunt duo exiis qui Mantuæ morabantur, nunciantes Janbonum eo transacto Sabbato hora nona e vita migrasse: qua etiam die Bonaventura dimissus est a febri.
[13] [et Constantius Lodi, eum obiisse dicunt unanimiter anno 1249.] Omnium apertissime Laudensis [Vita et miracoli etc. fol. 23 verso.] : Quando moriebatur annus currebat Incarnationis Filii Dei millesimus ducentesimus quadragesimus nonus, sedente Innocentio Quarto (et imperante Frederico secundo in paucis ditionibus) sub quo celebrabatur concilium Lugdunense, regebatur tum Mantua a comitibus (non Casaldolis ut fert error primæ editionis, sed ut secunda emendat) Casalodis, quorum dominatus Mantuam, Brixiam et Marcam Trevisianam complectebatur: de quibus peculiarem commentationem elucubrat modo honestissimus dominus Antonius Beffa Negrini. Contingebat autem mors ista die vigesima tertia Octobris Sabbato, hora nona, in proprio Beati oratorio. Quum vero Laudensis Mantuæ vixerit aliquando [Lodi, Vita, etc. edit. 1590, fol. 139.] et Processum jussu Innocentii IV confectum dudum manu versaverit [Lodi, ibid.] ; quum et alter auctor Vitæ B. Joannis, Augustinus Cremensis, qui integro sæculo ante Laudensem scripsit, eodem anno quadragesimo nono sæculi XIII eum obiisse attestans, etiam Mantuæ commoratus sit, sufficerent eorum testimonia ad plenam fidem faciendam. Verum Philippus Bergomas, continuator Petri de Natalibus et S. Antoninus B. Joannem antiquiorem fecerunt (supra num. 11), quos non pauci auctores secuti sunt. Hæc vero sententiarum diversitas quasi armamentarium facta est, ex quo sibi utrinque arma procurarent, tum eremitæ Augustiniani, tum PP. Minoritæ, in celebri controversia quæ inter eos exstitit, in qua quærebatur num reapse S. Franciscus, antequam suum ordinem conderet, biennio versatus sit cum B. Joanne tanquam eremita Augustinianus. Eapropter, præmissa brevi controversiæ historia, ex ipso Processu Apostololico annum murtis B. Joannis stabiliemus.
[14] [Controversia inter Eremitas Augustinianos et Minores de monachatu Augustiniano S. Francisci.] Ortus vero istius controversiæ est hujusmodi. Occidente jam sæculo XV per nuper inventam artem typographicam divulgari cœperunt aliquot libri, in quibus asserebatur S. Franciscum aliquando in ordine Eremitarum S. Augustini esse versatum. Sequenti sæculo Hieronymus Roman, illius ordinis historiographus, idem in suis libris repetiit [Republicas del mundo. Medina del campo 1575. lib. VI, cap. 20, fol. 368.] ; cui multis respondit P. Antonius Daza, ordinis Minorum. Huic iterum volumen non modicum opposuit P. Joannes Marquez, Augustinianus, doctor Salmanticensis non infimæ notæ. Contendit vero S. Franciscum, antequam Minoritarum ordinem anno 1209 excitaret, biennio sub S. Augustini regula cum B. Joanne Bono militasse, et hac duplici nititur ratione [Marquez, Origen de los Frayles Ermitannos de la Orden de S. Augustin. En Salamanca 1618, cap. 26, § 2, pag. 428.] : altera, id testatos esse auctores antiquos; de quo mox breviter dicemus; altera id convenire cum annis, quibus B. Joannem floruisse perhibent. Scribit enim, post Philippum Bergomensem, nostrum Beatum obiisse anno 1222; et cum S. Antonio, floruisse eum circa annos Domini 1200, seu magis præcise loqui volens, ab anno præterpropter 1200 illum amplexum esse regulam S. Augustini: tertio addit natum eum esse anno 1150 aut 1152. Ex quo systemate, his tribus admissis, S. Franciscus facile ante annum 1209, B. Joanni jam eremitæ S. Augustini per biennium convivere potuit. Respondit Waddingus in Apologetico de prætenso monachatu S. Francisci [Ad calcem tomi II Annalium Minorum, Romæ 1752, pag. 446 et 452.] , inspiciendum fuisse Constantium Laudensem, qui triginta annis ante Marquezium Vitam B. Joannis, ex authenticis monumentis concinnatam, bis intra breve tempus, Bergomi scilicet et Mantuæ ediderat. In qua Vita disertis verbis asseritur annum nativitatis fuisse 1168, obitus vero 1249. Notatque Waddingus Laudensi consonare vetustas picturas conventus Mantuani S. Agnetis, sub quibus conversionis annus scribebatur MCCVIII, mortis vero MCCXLIX. Waddingo respondit Fr. Thomas de Herrera Augustinianus [Responsio pacifica ad Lucam Waddingum. Bononiæ 1635.] , Marquezii discipulus, nonnulla magistri sui placita defendens, in aliis adversario cedens. Quæ de B. Joannis ætate et rebus gestis longa commentatione propugnavit, summatim habemus in ejusdem auctoris Alphabeto Augustiniano [Tom. I pag. 366 et seqq.] : quo loco de anno obitus Marquezium emendans, hæc scribit: ejus mortem Orozcus in annum 1220, Bergomensis et alii in annum 1222 referunt, at verius est obiisse 23 Octobris anno 1249.
[15] [Beatum obiisse anno 1249 stabilitur.] Ut vero hac de re nulla deinceps oriri possit dubitatio, et quod exinde pendet chronotaxis omnis vitæ B. Joannis, locum jam referimus ex Processu Mantuano anni 1251 ipsismet testium verbis, eumque dilucidare conamur. Fr. Bonaventura, presbyter ordinis S. Augustini [In Processu ad calcem Actorum infra num. 85 et seqq.] , qui cum B. Joanne Cæsenæ vixit diu eique a confessionibus fuit, eum ultimo anno vitæ a Cæsena Mantuam comitatus est, in qua civitate intra paucos dies ad cælestem patriam evolavit. Quæ in itinere evenerint testatus est in dicto Processu coram episcopo Mutinensi aliisque die 4 Augusti anno 1251 [Ibid. num. 3, 85 et 99.] , atque hæc inter cetera [Ibid. num. 92 et 95.] : Dicit præterea idem testis quod cum ipse veniret cum fratre Joanne Bono ab heremo de Cesena, ubi idem fr. Joannus Bonus steterat in pœnitentia, in civitatem Mantuæ, venerunt ad quemdam locum qui appellatur Peola etc… Dicit præterea idem testis, quod cum ipse per tres menses et ultra laborasset quadam febre continua, et fr. Matthæus, qui tunc erat Prior generalis misisset pro ipso teste, ut iret ad capitulum (eremitarum S. Augustini), quod congregabatur Ferrariæ, tunc idem testis recepto mandato supplicavit fratri Joanni Bono, quod rogaret Dominum pro ipso ut liberaretur a febre, ut melius ire posset; et tunc ipse respondit ei: vade, frater, secure, quia tu liberaberis ab ipsa febre, quando liberatus ero a mea; cum idem fr. Joannes molestaretur similiter a febre quotidiana ante quam idem testis.
[16] [ex Processu Apostolico.] Et tunc testis prædictus in sequenti die, qui fuit dies sabathi, iter arripuit eundi Ferrariam ad capitulum memoratum, et peracto capitulo, in sequenti die Dominico, duo de fratribus qui Mantuæ morabantur cum ipso fr. Joanne Bono, cum festinantia maxima Ferrariam properarunt, nunciantes fratribus qui erant Ferrariæ, quod fr. Joannes Bonus hesterna die, scilicet DIE SABATHI, circa nonam, viam fuerat universæ carnis ingressus. Et eodem die dictus testis liberatus fuerat a febre qua tenebatur. Interrogatus de tempore (fiebat autem interrogatio hæc, ut supra est dictum, die 4 Augusti anno 1251), dicit quod sunt XXI menses (id est, extremis mensibus anni 1249 mortem evenisse). De loco vero dicit, quod idem fr. Joannes Bonus obiit Mantuæ, et idem testis liberatus fuit Ferrariæ. Dicit etiam idem testis, quod quam cito die sabathi liberatus fuit a febre, dixit quibusdam de fratribus qui erant cum ipso adhuc: vel fr. Joannes Bonus est mortuus, aut est liberatus a febre; et hæc dixit eis antequam nunciatum esset eis per fratres prædictos quod fr. Joannes Bonus obiisset. De mense dicit, quod fuit DE MENSE OCTOBRIS. Ex quo loco et pluribus aliis dicti Processus, ut ex Annotatis apparebit, annus et dies obitus extra omnem aleam sunt positi.
[17] [Natus est anno 1168, ut probatur] Anno illo constituto, inquirendus et annus nativitatis, quem Joannes Marquez notabili errore trigesimum aut trigesimum secundum supra millesimum et centesimum fuisse scribit [Origen etc. pag. 431. — Loc. cit. pag. 1.] . Hunc annum non signant expressis cyfris nec Cremensis nec Calepinus (supra num. 12), quamquam ex eorum verbis proxime deduci potest. Si enim, ut loquuntur, anno 1249 hanc vitam cum æterna commutavit, ætatis anno octogesimo, sequetur circa annum 1269 eum mundo editum fuisse. Sed determinate annum scribit Laudensis [Loc. cit. pag. 1.] , anno 1268 eum natum esse asseverans; cujus verba retulimus num. 4. Videamus quid hanc in rem subministret Processus apostolicus Mantuanus. Testes multi, maxime ex ordine Eremitarum, qui beatum vitæ religiosæ ducem et magistrum habuerant, eum octoginta annos natum esse dicunt dum obiit, ex quibus a conversione sua quadraginta in pœnitentia eum transegisse affirmant. Sic fr. Lanfrancus de conventu Mantuæ, Prior generalis ordinis eremitarum, qui B. Joannem apprime noverat et cujus magna esse debet auctoritas, anno 1253 coram Cardinale S. Eustachii a Pontifice deputato juratus dixit, quod dictus fr. Joannes Bonus fuit fundator et institutor ordinis heremitarum et quod in ipso egit pœnitentiam quadraginta annis et in ipso finivit vitam suam … et dixit quod erat OCTUAGINTA annorum tempore mortis suæ [Process. num. 261.] .
[18] Frater Grecus de Disendais de Mantua, ejusdem ordinis anno eodem 1253 mense Novembri dixit quod dictus fr. Joannes Bonus stetit in ordine prædicto quadraginta annis, [ex Processa] vel quasi, ut dixit dictus testis se firmiter credere, in quo ordine finivit vitam suam quasi octogenarius sicut ipse Fr. Joannes Bonus dicebat ipso teste audiente [Ibid. num. 280.] . Occurrunt iidem numeri aliis locis plurimis ejusdem Processus [Ibid. num. 268, 275, 290, 294 et seqq.] , et additur alicubi [Ibid. num. 290.] : ut credebant fratres … ut communiter creditur a fratribus. Ex quibus B. Joannem, quum anno 1249 diem clausit extremum, annos natum fuisse saltem octoginta, vel forte paulo plus, in dubio esse non potest. Quos si deducas a mox dato anno nativitatis, devenies iterum ad annum circiter 1269. Adfuit igitur Laudensi, præter Processum, fons alius, ex quo expresserit magis proxima vero. Quis ille fuerit mihi non certum, at vix dubito quin inter picturas veteres conventus Mantuani sit quærendus, quibus anno 1518 (ut inferius ubi de translationibus agetur probabimus) ejus atrium vel claustrum in circuitu ornatum est.
[19] [aliisque monumentis.] De his nonnulla habet Waddingus in Apologetico: Sed et ultra ducentos annos, inquit, ita legebatur in claustro Mantuano Augustinianorum ædis supra relatæ S. Agnetis, per quod circumcirca viri sancti vita vetustis iconibus exprimebatur. (Dicere debuerat: ultra centum annos ita legebatur, nam Apologeticum vulgavit Waddingus anno 1641 et icones in claustro collocatæ sunt, ut diximus, anno solum 1518). Nam sub simulacro ejus conversionis, quando vanam cœpit vitam detestari, quod est ad sacrarii partem, per quam ex tablino, seu claustro ingrediendum sit in ecclesiam, scribebatur ejus vitæ in melius commutatæ annus MCCVIII; eumdemque numerum ejusdem ædis cœnobitæ, in restauratis et renovatis anno proxime elapso et præsenti ejusdem claustri imaginibus, atque in primo emblemate seu simulacro ejus nativitatis, quod ad lævam ingredientis ex platea occurrit, reposuerunt annum MCLXVIII; et similiter in aliis imaginibus accomode distribuerunt numeros conversionis et mortis, quos supra memoravimus. Verum unde anno 1518, natum esse B. Joannem anno 1268 discere potuerunt? Certe id alicunde sciverunt; nam multi numeri tabulis pictis subscripti sunt, qui sine accurata inquisitione detegi nequibant. Examinatus verosimiliter Processus apostolicus, qui tamen, præter annum mortis, alios numeros definite non suppeditat; quinimo, ut supra ostensum, anno potius 1269 quam 1268, ex eo hanc lucem aspexisse dicendus esset B. Joannes. Eapropter crediderim ad manus fuisse vel antiquos libros baptizatorum qui in aliquibus ecclesiis, licet paucis forte, in usu erant [Cfr Binterim, Denkwuerdigkeiten der Christ-Katholischen Kirche. Erster Band. erster Theil. Mainz 1825, pag. 182 et seqq.] , vel alia hujusmodi monumenta. Aut dicendum, collectos hos numeros fuisse et alicubi adscriptos sæculo jam XIII, quando multis miraculis B. Joannes inclarescebat et Mantuæ adhuc vivebant ejus coætanei. Est autem sane ille annus 1268 admittendus, vel propter hoc ipsum, quod ab obvia Processus authentici interpretatione eremitæ Mantuani paulisper discedendum esse arbitrati sint.
§ III. Usque ad annum ætatis XL joculator fuit, et varias Italiæ partes circumivit. Non egit personam in tragœdiis. De curiis bannitis, in quibus magnifice joculatores donabantur. De joculatorum moribus.
[In juventute arti comicæ exercendæ se tradidit,] De juventute B. Joannis non multa innotuerunt. Leopoldus Volta, historicus Mantuanus, in Summario Vitæ adnexo Monumentis in memoriam translationis anni 1775 evulgatis [Poesie per la solenne traslazione… di S. Giovanni Buono. In Mantova 1775; pag. V, Ristretto di notizie intorno alla Vita di S. Giovanni Buono.] , scribit satis notos esse ejus juventutis errores; nec opus est, inquit, hic singula memorare quæ enarrant auctores ejus Vitæ. Hi porro aliud nihil de juventute scripserunt, quam quod habet ipse Volta sic pergens: Satis erit dixisse eum, ex intoleranti et vivido spiritu, quo præditus erat, christianæ educationi parentum non respondisse. Annos natus quindecim (de quo statim dicetur), patre orbatus est, cujus mors præmatura ei laxavit habenas, ut pro libitu affectibus jam non cohibitis sese traderet. Sæculo illo corrupto et tot malis referto, quale fuit XII, a recto tramite errare facillimum erat. Non est itaque mirum eum a nebulonibus quibusdam induci potuisse ut clam matrem relinqueret et dein ad vitæ sustentationem vilem ac mercenariam artem joculatoris exerceret: quam exercens Italiam per longum tempus perlustravit.
[21] [usque ad annum ætatis XL, et tamquam joculator] Similia nec plura habet Calepinus, honestiorem tamen itineribus istis assignans finem: Hic, inquit, posteaquam pater ejus vitam cum morte mutasset, e patria discessit; simulansque se joculatorem esse ad percipiendam prudentiam et vendicandos hominum mores, varias diversasque orbis terrarum regiones invisere studuit. Tum majoris pericli et timoris ejus matris causam assignans, post modo relata, ita pergit: Verum fidelis ac devota femina ejus genitrix Bona, metuens ne filius a christiana fide recederet (erat enim tum in Italia innumerabilis pene hæreticorum multitudo, quorum calliditate non pauci seducebantur ad credendum ea quæ catholicæ fidei contraria essent) creberrimis precibus lachrymisque Deum obsecrabat, ut filius, pro cujus salute plurimum angebatur, nulli omnino fieret obnoxius impietati. Nec ita multo post materna vota prospexit Deus. In quibus minus aperte hic loquitur Calepinus de perdita vita quam aliquandiu duxit B. Joannes.
[22] [diversas Italiæ partes circuivit.] Hæc pro more suo amplificare et ornare conatur Laudensis, inspersis aliquot locis sacræ Scripturæ et Patrum, nihil addens, nisi in prædam sensibus se dedisse B. Joannem, sui finis penitus fuisse oblitum, post conversionem annos deflevisse quibus male vixerat et hujusmodi alia. Verlius in supplemento Equilini dicit eum lubricis juvenibus adhæsisse (supra num. 3), ad quod adjiciendum sufficiebat titulus joculatoris Joanni datus, ut mox patebit. Apud Chiaramonti in historia Cæsenæ hæc legimus [Historiæ Cæsenæ, lib. VIII, ap. Burman, col. 164.] : Quadraginta annos in seculo, indignis curis mancipatus perdidit; et de ejus conversione scribens Hippolytus Donesmondi in Historia Mantuæ ecclesiastica [Ap. Waddingum, loc. cit. pag. 529.] , tum annos natus erat quadraginta, inquit, italice loquens, sed ita male hi fuerant transacti, ut mortuo ejus patre, quum pueritiam nondum erat egressus, arti comicæ sese dederit; quam exercens magno dolore matris suæ Bonæ, diversas Italiæ civitates hucusque circumiverat. In amplissimo Processu apostolico ne verbum quidem prodit de juventute B. Joannis.
[23] [Ejus vita usque ad annum ætatis XL; non egit personam] Scribebat modo (num. 20) Leopoldus Volta B. Joannem anno ætatis decimo quinto patre fuisse orbatum, quod alibi me legere non memini. Excerpta ea forte sunt ex Summario Vitæ a P. Minardi adornato [Minardi, Compendio della Vita di S. Giovanni Buono.] vel ex antiqua Legenda [Leggenda del B. Zanebono de Mantua. Mantua 1512.] , quæ scriptor ille præ manibus habuit, sed modo Mantuæ reperiri non potuerunt. Cui vero antiquiori monumento innitantur non novi. Est itidem incertum num, mortuo patre, Mantuæ cum matre substiterit adhuc aliquandiu B. Joannes; qui enim ejus gesta posteris tradiderunt definite non loquuntur: sed illud satis suadent scriptores omnes, eum juvenum fuisse dum matrem relinquebat. Non immerito censuit Augustinus Arpe, in Chronologia vitæ B. Joannis, id contigisse circa annum 1188, dum natus erat annos viginti: Adolescentiam in cœno perdit anno 1188 [Pantheon Augustinianum. Genuæ 1709, pag. 105.] . Quas vero Italiæ civitates tanquam joculator adierit, et liberioris ejus vitæ fata usque ad annum circiter quadragesimum ætatis biographi silentio premunt. Sed ex titulo ipso joculatoris, quo eum Calepinus, Cremensis et reliqui omnes appellant, facile deducitur non immerito dictum ab iisdem deflendos fuisse annos, quos in ea arte exercenda traduxerat. Non enim versatus est B. Joannes in repræsentenda Passione et aliis vitæ Christi mysteriis. Id enim fiebat a clericis illa ætate et plerumque in ecclesiis aut aliis locis sacris, ac festis solum majoribus Paschæ, Pentecostes, aliisve.
[24] [in tragœdiis sacris aut profanis.] Hujusmodi exhibitionem hoc sæculo in Foro Julii factam paucis describit Julianus apud Muratorium [Script. rerum Italicarum, tom. XXIV, col. 1205.] his verbis: Anno Domini MCCXCVIII die VIII exeunte Majo, videlicet in die Pentecostes et in aliis duobus sequentibus diebus facta fuit repræsentatio Ludi Christi, videlicet Passionis, Resurrectionis, Ascensionis, adventus Sancti Spiritus, et adventus Christi ad Judicium in curia Domini Patriarchæ Austriæ civitatis honorifice et laudabiliter per clerum. Qua in re abusus irrepsere, quos anno 1210 graviter reprehendebat Innocentius III: Fiunt, inquit, ludi theatrales in ecclesia, et non solum ad ludibriorum spectacula introducuntur monstra larvarum, verum etiam in aliquibus festivitatibus diaconi, presbyteri ac subdiaconi infamiæ suæ ludibria exercere præsumunt [Decretalium, libro III, tit. I, cap. 12.] . Non rari erant tunc temporis illi ludi in Italia, et nullæ tamen repertæ sunt tragœdiæ scriptæ inter tot opera poetica illius ævi: ex quo deducit Tiraboschius noster [Storia della letteratura italiana, tom. IV, lib. III, cap. 3, num. 28, pag. 443. Modena 1788.] eas sæculo XIII nondum in usu fuisse, et repræsentationes illas, aut ex toto, aut magnam partem fuisse mimicas [Tiraboschi loc. cit. num. 25; Cfr Hist. litt. de France, tom. XVI, pag. 241 et seqq.] . Non egit itaque personam B. Joannes in tragœdiis scriptis, quæ memoria tenerentur, quum ceteroqui illitteratus esset; neque etiam in actionibus sacris, propter modo adductas rationes.
[25] Longe diversus erat sæculo tertio decimo et sequentibus modus vivendi joculatorum [Cfr Duclos, Mémoires sur les jeux scéniques des Romains et sur ceux qui ont précédé en France la naissance du poëme dramatique. Mémoire de l'acad. des inscript. et belleslettres, tom. XVII, pag. 222 et seqq.] . Joculator enim aut jocularis idem est ac mimus et scurra [Du Cange, Glossarium infimæ latinitatis, vis Joculator, Jocularis.] : [Joculatores ludiones erant et scurræ, et frequenter instrumento musico utebantur.] per duodecim fatuos, inquit Gaufredus Vosiensis apud Cangium [Loc. cit.] , quos Joculatores vocamus; et Agobardus Lugdunensis [Migne, Patrologia, tom. CIV, col. 249.] : satiat præterea et inebriat histriones, mimos turpissimosque et vanissimos Joculares, cum pauperes Ecclesiæ fame discruciati intereant. Ad quem locum notat Baluzius Joculares esse histrionum genus, tibiis præterea fidibusque aut aliis instrumentis canentes. Hos sequens ætas, inquit, Gallico tum recepto vocabulo vocavit “Jongleurs.” Dicti autem joculares, seu joculatores,a jocis et ludis quos populo faciebant. Videntur certe instrumentis musicis frequenter muniti fuisse: nullus menestreys seu Jogulator (id est Joculator), inquit Consilium Massiliense anno 1381, audeat pinsare vel sonare instrumentum cujuscumque generis [Du Cange, loc. cit. vo Jogulator.] . Cantus tamen inter Gallos potissimum obtinebat, maxime in Provincia, ut nemo ignorat: de quibus statutum Communis seu civitatis Bononiæ anni 1288: Ut cantatores Francigenorum in plateis Communis ad cantandum omnino morari non possint [Tiraboschi, Storia ecc. loc. cit. num. 23; Cfr Hist. litt. de France, tom. XVIII a pag. 696.] . Qui res gestas heroum cantu celebrabant mimis et meris joculatoribus superiores fuere [Cfr Duclos, loc. cit. pag. 223.] ; auctor chronici ms. Mediolanensis apud Muratorium [Antiquit. Ital. tom. II, col. 844.] , theatrum Mediolanense describens, super quo, inquit, histriones cantabant, sicut modo cantatur de Rolando et Oliverio. (Quæ cantilenæ origine Gallicæ [Vide Cangium, loc. cit. vo Cantilena Rolandi; et Muratori, Antiq. Ital. loc. cit.] sunt) Finito cantu bufones et mimi in citharis pulsabant et decenti motu corporis se circumvolvebant. Imo horum hominum tria sunt distinguenda genera hoc ævo, saltem in Gallia, alterum poetarum, alterum cantatorum, tertium joculatorum: sed posteriora duo frequenter miscebantur. Ad tertium pertinuit B. Joannes Bonus et eum cecinisse non est certum [Cfr Hist. litt. de France, tom. XVI, pag. 243.] .
[26] [De Curiis, sive Corti bandite, in quibus multi aderant joculatores;] Apparebant joculatores magno numero in Curiis, quas dicebant, id est conventibus quos reges, principes ac magnates magna solemnitate agebant in præcipuis quibusdam anni festivitatibus. Edicto publico sive banno indicebantur, unde apud Italos dictæ sunt Corti bandite. De his collegit non pauca Muratorius in Dissertatione De spectaculis et ludis publicis medii ævi [Antiquit. Ital. dissert 29, loc. cit.] : De Curiis autem tunc celebratis, inquit, sive Corti bandite, illud mihi minime dissimulandum est, videlicet fere semper illis interfuisse mimorum, circulatorum, funambulorum, scurrarum, agyrtarum, ludionum, ac id genus aliorum hominum, qui lusibus suis sive cantilenis, tum Palatium tum populum diu noctuve oblectabant. Giullari a Tuscis et giocolari nuncupabantur, et apud latinos ejus ævi scriptores Joculares et Joculatores nominatos videas. Sic dum anno 1324 die Paschæ roxatæ, id est Pentecostes, multi viri nobiles sumserunt in Arimino cingulum militare, triumphus quidem maximus fuit ibidem; ad quorum honorantiam concurrerunt Florentini, Perusini, Senenses, Bononienses, et omnes nobiles et potentes de Tuscia, Marchia, Romandiola, et fere tota Lombardia; et hastilusores et honorantes multiplices miserunt, et Dominus Aymericus, tunc comes Romandiolæ etiam interfuit. Fuit etiam multitudo histrionum circa mille quingentos et ultra. Gerebantur hæc non procul a Cæsena et hujus civitatis Annalibus inscripta sunt [Annales Cæsenates, ap. Muratori, Rerum Ital. script. tom. XIV, col. 1141.] . Hic memorari meretur quod scribit Ammianus Marcellinus [Lib. XIV.] , Romæ aliquando tempore famis, quum pellerentur peregrini, retenta fuisse tria millia saltatricum cum choris totidemque magistris.
[27] [qui magnifice donabantur, maxime vestibus: idque multis sæculis] Histrionibus, sive ut frequenter medio ævo appellati sunt, joculatoribus, ab antiquo multa dona porrigebantur; quem morem jam carpit S. Augustinus [Tractatu 100, cap. 2 in Johannem.] : Donare, inquit, res suas histrionibus, vitium est immane, non virtus. Atque inter Arabas deinceps hoc genus potissimum viguisse munificentiæ scribit Muratorius, et fortassis, inquit, inter alia quæ Itali et Franci ab ea gente didicerunt, ritus donandi circulatores et scurras est computandus [Antiq. Ital. tom II, col. 844.] . Mos autem iis multa et pretiosa præbendi, aut multam pecuniam, numquam intercidit usque ad exitum medii ævi, seu quandiu joculatorum turmæ ædes principum adierunt, aut solemnioribus interfuere festivitatibus. Pertinebant enim hæc ad fastum divitum et magnatum, quorum loco alia ævo nostro successerunt. Joannes Saresberiensis ab anno 1172 episcopus Carnotensis, in Polycratico sive De moribus Curialium, id est Aulicorum, quum Neronem imperatorem memorasset [Lib. I. cap. 8, ap. Migne Patrologia, tom. CXCIX, col. 404 et seq.] qui cum esset omnium avarissimus … tamen histrionibus et mimis pecunias infinitas erogare non gravabatur etc., de Gallia sæculo XII sic scribit: Eum vero (Neronem) adhuc aliqui pro parte imitantur, etsi fœditate illius nemo dignetur involvi, cum gratiam suam histrionibus et mimis multi prostituant, et in exhibenda malitia eorum cæca quadam et contemptibili magnificentia, tam mirabiles quam miserabiles faciunt sumptus. Quid scribat sæculo IX Agobardus Lugdunensis superius vidimus, eique addi potest Alcuinus in epistola 107. De aliis vero Europæ partibus similia proferri possent. Richardus I, rex Angliæ, ut scribit Rogerius Hovedenus, de regno Francorum cantores et joculatores muneribus allexerat, ut de illo canerent in plateis. De vestibus quæ occasione nuptiarum joculatoribus præbebantur intelligendum est hoc decretum Brugis in Belgio latum circiter annum 1190: Quicumque scurræ vel joculatori, vel meretrici, aut alicui vago vestes suas ad nuptias dederit aut si de nuptiis ei quispiam missus fuerit, et dederit; convictus emendabit tres libras, et in singulis nuptiis veritatem suam habere poterit super hoc dominus comes Flandriæ [Warnkoenig, Hist. de la ville de Gand, pag. 466. Bruxelles 1846.] . Aliud decretum ferebat: Quicumque scurram hospitaverit plusquam una nocte, si in crastino abcedere noluerit, poterit eum dominus in aquam projicere absque forefacto [Ibid.] . Ex quo æstimare licet quam infestum esset hoc genus hominum sæculo XII. Non cecidit autem mos donandi joculatores nisi dum cultior ætas eorum cœtus jam ferre non potuit, maxime in aulis principum aut solemnitatibus. Ad quam rem multum valuere procul dubio litteræ humaniores, sed solæ, nisi religioni christianæ fuissent innixæ, tantum morum cultum adducere non potuissent; superasset enim libido multorum, ut modo Romæ factum esse audivimus. Potentior multo est doctrina Christi, sed non omnes audiunt evangelium; et si insuper accedant mores inculti, exsulabunt a populi solemnitatibus et oblectamentis tum tragœdiæ tum comœdiæ, nec locus erit nisi joculatoribus et mimis. Sic laudatus Saresberiensis his præmissis de veteribus Romanis: Et quidem histriones erant qui gestu corporis arteque verborum, et modulatione vocis, factas aut fictas historias, sub aspectu publico referebant, quos apud Plautum invenis et Menandrum, et quibus ars nostri Terentii innotescit; mox addit de suo ævo: Porro comicis et tragicis abeuntibus, cum omnia levitas occupaverit, clientes eorum, comœdi videlicet et tragœdi, exterminati sunt. Atque hic status duravit donec sæculo decimo quinto et decimo sexto renatæ sunt in Europa litteræ; quod advenientibus, post eversam Constantinopolim, Græcis pluribus eruditis, protegentibus Pontificibus Romanis et adinventa maxime arte typographica factum esse novimus.
[28] [obtinuit, præcipue in Italia.] Florebant itaque et donabantur magnifice, usque ad sæculum circiter decimum sextum, mimi et joculatores, maxime, ut videtur, in Italiæ partibus. Dabantur autem præcipue vestes; de quo hæc scribit Muratorius [Antiq. Ital. tom. II, col. 840.] : Quod stupeas, erat hujusmodi sannionum ac nebulonum ea existimatio et fortuna, ut numquam nisi bene donati a principibus inde recederent. Immo quæ pretiosæ vestes dono iisdem Principibus offerebantur, in istos nugivendulos effundi fere semper consuevere. Is enim eorum temporum mos fuit, ut qui nobiles viri ad nuptias aliave solemnia principum conveniebant, manibus vacuis minime accederent, sed singuli aliquid testandæ amicitiæ aut obsequii caussa conferrent. Tum plura scribit de Curia magna quæ habita est Mantuæ, in ipsa beati nostri patria anno 1340; in qua vestes omnibus partibus absolutas (Robe) et complectentes, ut loquitur Benvenutus Aliprandus, poeta vernaculus, vestito, guarnaccia, guarnaccione, mantello, cappuccio, trecentas et octo, nobiles hospites obtulerunt. Sed et alia multa dono data fuerunt, ita ut qui tot donorum catalogum legat et consideret, inquit Muratorius, nequeat non mirari illorum temporum mores a nostris adeo dissimiles. Sed quid factum de tot illis vestibus magno emtis ac liberalissime collatis? Eas rursus Mantuani Principes dono dedere scurris ac musicis. Accipe Aliprandi verba cap. 36:
Tutte le Robe sopro nominate
Furon' in tutto trent' otto e trecento,
A Buffoni e Sonatori donate.
Nec secus factum a Mediolanensibus anno 1300, occasione nuptiarum inter Galeatium Vicecomitem et Breatricem Estensem: Admirabiles nuptiæ, inquit Guilielmus Ventura [Rerum Italic. tom. XI, pag. 169.] , pro ea Mediolani factæ sunt, ad quas invitati fuerunt omnes Lombardi; et ibi data fuerunt Joculatoribus plusquam septem millia pannorum bonorum. De Curia habita Veronæ in nuptiis Marsilii Carrariensis anno 1335 hæc refert Historia Cortusiorum [Ap. Muratori, Antiq. med. ævi, tom. II, col. 843.] : Nec deerat histrionum atque Joculatorum maxima copia… Et Marsilius de Carraria dominabus Paduanis multa jocalia condonavit et Joculatoribus multas vestes: quibus deficientibus aurum et argentum pro supplemento largitus est. Ipso tempore quo B. Joannes in Eremo Cæsenate pœnitentiam agebat, Genuenses, post victos anno 1227 Saonenses, mirabilem Curiam tenuerunt, in qua imnumerabilia indumentorum paria a Potestate (seu magistratu civitatis) et aliis nobilibus et honorabilibus viris fuerunt Joculatoribus, qui de Lumbardia, Provincia, Tuscia et aliis partibus ad ipsam Curiam convenerant, laudabiliter erogata et convivia magna facta [Muratori, loc. cit. col. 843.] .
[29] [Alii melius ea pauperibus largiebantur. De moribus] Laudabilius certe multo Henricus III Conradi Salici filius, Germaniæ imperator, anno 1044, ut legitur in Ekkehardi Chronico universali [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, pag. 196.] , infinitam histrionum et Joculatorum multitudinem non solum muneribus sed etiam cibo potuque vacuam et mœrentem abire permisit. Vel ut pluribus explicat Otto Frisingensis [Chronicon. lib. VI, cap. 32.] : quumque ex more regio nuptias Inglinheim celebraret, omne balatronum et histrionum collegium, quod (ut assolet) eo confluxerat, vacuum abire permisit, pauperibusque ea, quæ membris diaboli subtraxerat, large distribuit. Et hæc quidem merito, idemque suggesserat Agobardus supra laudatus. Licet enim dixerit Saresberiensis [Polycraticus, lib. I, cap. 8. Apud Migne, t. CXCIX, col. 405.] : Nec tamen histrionem assero turpiter in arte sua versari, etsi indubitanter turpe sit esse histrionem, quo sensu loquitur etiam S. Thomas [2. 2. quæst. 168, artic. 3.] , addit tamen mox idem Saresberiensis [Loc. cit. col. 405 et seq.] : At eam (desidiam) nostris prorogant histriones… Admissa sunt ergo spectacula et infinita tirocinia vanitatis, quibus qui omnino otiari non possunt, perniciosius occupentur. Satius enim fuerit otiari quam turpiter occupari. Hinc mimi, salii vel saliares, balatrones, æmiliani, gladiatores, palæstritæ, gignadii, præstigiatores, malefici quoque multi, et tota Joculatorum scena procedit. Quorum adeo error invaluit, ut a præclaris domibus non arceantur etiam illi qui ea patrant, quæ erubescat videre vel cynicus… Sacræ quidem communionis gratiam histrionibus et mimis, dum in malitia perseverant, ex auctoritate Patrum non ambigis esse præclusam [Cfr Cypriani, epist. 37 et Constit. apost. cap. 32.] . Unde quid fautoribus eorum immineat colligis, si facientes et consentientes pari pœna recolis esse plectendos. Histriones medio ævo iidem sunt ac Joculatores, quum ut dictum est, tragœdias et comœdias agere tunc usus non ferret; atque idem de mimis dicendum, quos Romæ antiquitus ab histrionibus discretos fuisse novimus; quorum pæne omnium omni ævo perditi fuere mores.
[30] [histrionum et joculatorum.] Ideo apud Romanos pro civibus non habebantur, de quo scribit S. Augustinus [De civitate Dei, lib. II, cap. 13.] : Cum autem ludicram scenam totam probro ducerent, genus id hominum non modo honore civium reliquorum carere, sed etiam tribu moveri notatione censoria voluerunt. De histrionum et maxime mimorum obscœnitate multa monent patres, quos inter Lactantius [Institut. Divinarum, lib. VI, cap. 20. Cfr Augustinus, loc. cit. cap. 27; Tertul. Apologet. cap. 15 et Contra Marcionem, lib. I; Cyprianus, epist. 103; Salvianus, De Gubern. Dei, lib. VI.] : Quid de mimis loquar, inquit corruptelarum præferentibus disciplinam, qui docent adulteria dum fingunt, et simulatis erudiunt ad vera. Et Minucius Felix in Octavio: in scenicis etiam non minor furor, turpitudo prolixior; tunc enim Mimus vel exponit adulteria, vel monstrat. Castiores certe inter christianos fuere actiones scenicæ quam apud gentiles, de quibus stupenda scribunt Tertullianus [De spectaculis, cap. 17.] et Cyprianus [De spect. § 5.] , sed non multo castior histrionum vita. Ex iis qui se medicos fingunt et simplicis vulgi marsupia emungunt, unum describit Boncompagnus Italus, qui floruit circiter annum 1213 [Ap. Muratori, Antiquit. tom. II, col. 847.] : velut scurra, ait, totam Italiam regiravit cum cantatoribus et tamquam leximius tructanorum (id est, circulatorum), se fingit esse medicum doctrinarum, ut fornicandi et adulterandi opportunitatem valeat invenire. Demum pronunciat universim de sæculo æræ Christianæ XII Joannes Saresberiensis [Apud Migne, tom. CXCIX, col. 405, loc. cit..] : At nostra ætas prolapsa ad fabulas, et quævis inania, non modo aures et cor prostituit vanitati, sed oculorum et aurium voluptate, suam mulcet desidiam, luxuriam accendit, conquirens undique fomenta vitiorum.
§ IV. Conversio B. Joannis. Demonstratur eam non evenisse ante annum 1208, et impossibile esse ut S. Francisci Assisiatis magister fuerit.
[Conversio B. Joannis.] Duxit vitam istam joculatoris B. Joannes usque ad annum ætatis circiter quadragesimum. Mater vero ejus, inquit S. Antoninus in Vita, pro filii salute sollicita, cum multis lachrymis ad Deum preces pro salute ejus fundebat; cujus desiderium Dominus exaudivit. Nam visitatus a Deo gravi infirmitate, cernens sæculi hujus pericula, votum vovit Domino mundum deserere et soli ipsi se dedicare, si eum sanitati pristinæ restituere dignaretur; quod et obtinuit. Incolumis igitur factus, facta diligenti confessione episcopo Mantuano, et postea, matre defuncta, a Mantua recedens ad partes Romandiolæ secessit etc. Eadem habet Cremensis, sed addit beatum convaluisse subito, quod et Calepinus et Laudensis secuti sunt; addit item eum vovisse in morbo spernere divitias, quod similiter expressit Laudensis, subjungens, antequam Mantua discederet, omnia sua vendidisse et distribuisse pauperibus: quæ omnia non autumo aliud esse quam amplificationem narrationis S. Antonini. Episcopum autem Mantuanum, cui peccata sua confessus sit B. Joannes, scribit Leopoldus Volta, multum in historia Mantuana versatus, fuisse Henricum II [Ristretto ecc. pag. V.] : quod alioqui convenit cum Ughelli catalogo episcoporum Mantuanorum [Ughelli, Italia sacra edit. Colecti, tom. I, col. 864.] .
[32] [An ad S. Agnetis extra muros initio novæ vitæ habitaverit, incertum.] Deinde hæc inserit idem Leopoldus Volta: Assumpta igitur aspera tunica cinerei seu leucophæi coloris (di color bigio. Id vero Mantuæ contigisset, ut sentit ille scriptor, sed ostendetur mox Cæsenæ esse factum), sibi in habitationem delegit locum illum in ora lacus superioris situm extra Portum (qui vicus est extra muros Mantuæ) ubi hodieque oratorium visitur ei dedicatum, quod anno 1472 Fredericus Gonzaga, Mantuæ marchio, devotione motus, reædificari jussit. Verum concursus Mantuanorum, qui eum ut Sanctum habebant, in causa fuit cur Mantuam relinqueret et Cæsenam Æmiliæ abiret. Hujus vero prioris commorationis, post conversionem, extra muros Mantuæ, quæ, si vera sit, latuit biographos B. Joannis, vadem facit dictus Volta solum Hippolytum Donesmondi in quodam libro ms. [Delle spirituali grandezze di Mantua, part. IV, cap. 16, pag. 486.] . Significat vero inferius [Ristretto ecc. pag. VIII.] oratorium memoratum non esse aliud quam ecclesiolam S. Agnetis extra muros, juxta quam, in adjacente conventu, quadraginta post annis beatissimam mortem obivit. Certum est igitur B. Joannem aliquando ibi commoratum esse, sed id fecisse eum antequam Cæsenam discederet, asserentem novimus solum Donesmundum, scriptorem ceteroqui de historia Mantuana bene meritum.
[33] [Bina argumenta Marquezi et sequacium de tempore conversionis;] Utut hæc contigerint, certum est B. Joannem non diu post conversionem pagum Cæsenaticum adiisse, ut in quadam eremo vitam degeret et peccata sua pœnitentia expiaret. Inquirendum autem nobis est hoc loco in tempus quo novum hominem induit et vitam eremeticam inchoavit. Ex tribus enim positionibus chronologicis Marquezii, quas supra memoravimus num. 14 duæ tantum illo loco confutatæ sunt, illæ videlicet quæ spectant ad annos nativitatis et obitus B. Joannis. Sed tertia longe præcipua superest, qua contendit [Marquez, Origen de los Frayles Eremitannos de S. Augustin, pag. 428.] nostrum beatum ab anno jam 1200 non modo conversum esse, sed et regulam S. Augustini amplexum; ex quo sequeretur facile S. Franciscum Assisiatem, antequam anno 1209 suum ordinem fundare inciperet, biennio sub regimine B. Joannis, jamjam Augustiniani, vivere potuisse. Ubi illud probasse se putat, et sic adstruxisse monachatus Augustiniani in S. Francisco possibilitatem, seu nihil obstare ex chronologia et historia, testimonia profert plurium auctorum qui hunc reapse affirmarunt. Nam his duobus concurrentibus, asserta historica quæ proponuntur, ut plurimum sunt acceptanda. Hæc ipsa duo igitur hic examinanda sunt: positio Marquezii chronologica de suscepta a B. Joanne regula S. Augustini circa annum 1200, et auctoritas scriptorum qui adducuntur.
[34] [quorum examinatur alterum, seu] Utque ab hoc altero ordiamur, ex auctoribus quos laudat Marquezius, præcipui sunt Jordanus de Saxonia, Henricus de Urimaria et Philippus Bergomas, sive Bergomensis; qui omnes eremitæ fuere ordinis S. Augustini: quibus subjungit sæculares aliquot, puta Marcum Antonium Sabellicum, Polydorum Vergilium et alios. Ast quum hi tres primos, et præcipue Bergomensem, sint secuti, illi soli revocandi sunt ad crisim. Nullus vero ex his ipsis tribus B. Joanni coætaneus fuit. Quinimmo in Apologetico contendit Waddingus [Ad calcem tom. II Annalium Minorum, pag. 482 et seqq. Romæ 1732.] Philippum Bergomensem omnium primum esse qui S. Franciscum eremitam Augustinianum fuisse scripserit; et id in libris Henrici de Urimaria et Jordani de Saxonia, post eorum e vita decessum fuisse adjectum: quod iterum in Apologetici defensione [Ibid pag. 565 et seqq.] adstruere nisus est. Horum autem scriptorum testimonia denuo expendere minime est in animo, quum inde res plene confici posse non videatur, posse vero arbitremur omnino ex Actis B. Joannis Boni et ex processu authentico, tum ex ipsis Actis S. Francisci Assisiatis, ut mox videbitur. Verba tamen Bergomensis per quem sententia hujus monachatum Augustinianum affirmans, si minus primum proposita est, at certe maxime est propagata, huc describere non gravabor.
[35] [testimonia auctorum.] Hujus sancti viri et patris, inquit [Suppl. Chronic. loc. cit. fol. 225 verso.] , Joannis Boni, inter celebres præstantesque discipulos Seraphicum Franciscum de Assisio, sanctissimi ordinis Minorum conditorem, fuisse constat. Sed ne quis dubitet, qui * forte ignarus * rei, execranda plurimum talis videatur scriptura, quibus * (omissa Vincentii (Belvacensis) galli historici testificatione, qui etsi trigesimo (vel 26, ut corrigit [Loc. cit. pag. 492, num. 27.] Waddingus) ipsius historiarum libro cap. 98 referat, dicens Franciscum fuisse eremitam, et cum baculo pedibusque calceatis et corrigia cinctum incessisse, non tamen hujus Joannis Boni discipulum fuisse dixit) sed * hoc in loco, hoc uno verissimo probabimus testimonio, quod apud Mantuam ubi (ut prædictum est) sacratissimum viri sancti exstat corpus et reliquæ ipsius vestimentorum reliquiæ, tabellarii etiam, inter antiquissimas monasterii scripturas, chirographum aliquando visum est, contestans beatum Franciscum de Asisio professionem eremiticam sub regula beati Augustini emisisse in manibus fratris Joannis Boni eremitæ Mantuani. Quam debili enunciatio hæc nitatur fundamento, nemo non videt Sed etiamsi admitteretur exstitisse hoc chirographum, quod Mantuæ aliquando visum est, mox probabitur ex chronologia, veritatem in ea non fuisse contentam. Similia habet Bergomensis ad alios annos [Lib. XIII, fol. 227 recto et fol. 229 ad an. 1224.] , iterum affirmans libro 13, ad annum 1209, S. Franciscum non modo sub B. Joannis magisterio vixisse, sed in manus ipsius professionis votum sub regula divi patris Augustini emisisse. Quod falsissimum esse, et vere B. Joannem diu post inchoatum ordinem Minorum S. Augustini regulam amplexum fuisse, nullo negotio demonstrabitur. Et tamen hoc etiam, ut ait Bergomensis illo loco, mirabili isto tabellarii chyrographo autentico, quod aliquando Mantuæ visum est, comprobatur. Quod chirographum ante eum nemo memoravit, et post eum paucissimi, ut arbitror, reapse exstitisse crediderunt. Locos autem Jornandi et Henrici de Urimaria, quos mirum est a Philippo Bergomensi in hac quæstione nusquam laudari, hic examinare supersedemus, quum alioqui non defutura sit postmodum occasio eos citandi.
[36] [Ex Actis S. Francisci] Decessores etiam nostri in Actis S. Francisci ad diem 4 Octobris affirmationibus scriptorum de Sancti illius monachatu Augustiniano expendendis minime sunt immorati; sed satis habuerunt ex chronologia vitæ S. Francisci ostendere, eas veritate niti non posse. Nihil enim confert ex argumento historico qualicumque seu aliquot auctorum testimoniis, aut ex chronologia quadam vitæ B. Joannis, ostendere valde verisimile esse S. Franciscum sub eo vixisse, si solide ostendatur id impossibile esse ex parte ipsius S. Francisci. Præcipua igitur quædam ex Suyskeni nostri Commentario hic inserimus, ut hæc impossibilitas jam demonstretur ex Actis S. Francisci, sicuti mox demonstrabitur ex Actis ipsius B. Joannis. Admissum est scilicet ab omnibus, etiam a scriptoribus ordinis S. Augustini, S. Franciscum licet a vita mundana ad meliorem converti cœperit vel anno 1205 ad finem vergente, vel inchoato jam anno 1206 [Acta SS. tom. II Octobr. pag. 365. num. 105.] , ad integram tamen conversionem non devenisse nisi currente hoc anno 1206, et quidem sub ejus finem, ut censet cum aliis Suyskenus [Ibid. pag. 566, num. 110 et pag. 571, num. 141 et seqq. Cfr Torelli Secoli Agostiniani, ad an. 1208, num. 4.] ; et præterea anno 1209 mense Aprili socios admittere cœpisse, seu ordinem suum inchoasse [Cfr Ibid. pag. 572, num. 144 et pag. 574, num. 153 et seq. Torelli, loc. cit. num. 4 et seqq.] . Biennium igitur quod inter primam et secundam conversionem S. Francisci, vel potius inter conversionem et electam vitam perfectiorem, interfluxit, et per quod dicitur Cæsenæ cum B. Joanne Bono versatus, constituitur ex annis 1207 et 1208. Anno 1207, mense Aprili aut Majo ut statuit meus decessor [Ibid. pag. 576, num. 164.] , Eugubii versans, ab amico quodam agnitus, pauperem tunicam accepit qua sese pæne nudum tegeret, et quum biennio ante tempus electæ vitæ religiosæ dicatur veste eremitica indutus fuisse, non videtur hæc a tunica Eugubina diversa fuisse. Omnino verisimile mihi est, inquit idem decessor, quod Waddingus cum aliis censuit, pauperem hanc tuniculam ipsum esse habitum eremiticum, quem ab illo gestatum biennio esse biographi nostri testantur. Sunt, qui volunt, eremiticum hunc habitum fuisse religiosum eremitarum ordinis S. Augustini; sed horum opinioni omnes biographi refragantur [Ibid. num. 163.] .
[37] [ostenditur ejus monachatus Augustiniani] Anno 1638, dum Waddingus in scribendis annalibus Minorum ad annum pervenerat 1537 [Annal. Minor. ad an. 1537, num. 20; De Gubernatis, Orbis Seraphicus, tom. I, pag. 8.] , Eugubio accepit authentica documenta, in quibus tradebatur amicum Eugubinum S. Francisci fuisse Jacomellum Spade, e gente Spadæ, seu Spadæ longæ. Horum documentorum alterum imitatio erat veteris picturæ, quæ tum temporis in antiquo claustro cœnobii S. Francisci conspiciebatur; fuitque exemplar novum, a notario publico Eugubino subsignatum, missum ad Haroldum, ordinis post Waddingum chronographum, qui illud in sua Epitome Annalium recudi fecit [Epitome Annal. Ord Minor. pag. 27. Romæ 1662.] . Atque hæc adscribere hic placuit, quoniam in commentario de S. Francisco ad diem 4 Octobris, omissa fuere. Habitus autem ejus eremiticus, quem biennio gessit, constabat ut Suyskenus loquitur, ex prædicta tunicula Eugubii accepta, quam corrigia stringebat (eaque cernitur quoque apud Haroldum in effigie), et sub qua ex dicendis videtur interulam induisse, habebatque calceatos pedes, et virgam seu scipionem in manu [Loc. cit. pag. 577, num. 169.] . Quem habitum hic describendum putavi, ut lux inde aliqua accedat controversiæ Minores inter et eremitas Augustinianos exortæ circa habitum utriusque ordinis: de qua inferius erit sermo. Anno 1209, et ut videtur die 24 Februarii [Ibid. num. 172.] . novam vitam auspicatus S. Franciscus, eremiticam vestem in aliam mutavit, et ex hoc jam virga, calceamentis, sacculoque vel pera non utitur. Fecit proinde tunicam plurimum contemptibilem et incultam, rejectaque corrigia, funiculo cinxit illam. Ita secunda Vita S. Francisci apud Suyskenum [Ibid. num. 173.] .
[38] [impossibilitas.] Dein sic prosequitur hic scriptor: Ex relatis de mutatione vestium inter scriptores recentiores gemina nata est controversia (secunda autem de forma vestis quam sanctus post eremiticam elegit, huc non pertinet.) Nam ex habitu eremitico vel quasi eremitico quem Franciscus fere biennio gestavit, crediderunt aliqui eumdem ordini Eremitarum S. Augustini fuisse adscriptum. Indicatis Marquezii et Waddingi elucubrationibus, notat Chalippum asserere in Vita gallica S. Francisci, oppositam sententiam post Waddingi Apologiam fuisse desertam. Nec immerito, inquit. Quapropter, ita pergit, ego de his multa disserere nolo, et ad eam confutandam solæ mihi sufficere videntur quatuor Vitæ S. Francisci antiquissimæ… Hæ, inquam, ad refutandam monachatum S. Francisci affirmantem sententiam mihi omnino sufficiunt; nec dubito quin mecum sensurus sit quisquis, nullis olim disputantium partibus addictus, eas legere voluerit. Clare enim perspiciet Sanctum, toto illo biennio, quo eremiticum vel quasi eremiticum habitum gessit, nulli fuisse religioso ordini adscriptum, sed vitam egisse pœnitentis, et post modica itinera, quibus Eugubium usque processerat, ubi et vestem illam eremiticam a veteri suo amico accepit, reversum esse Assisium, et in hujus civitatis vicinia, non in eodem tamen semper loco, mansisse, tresque ibi reparasse ecclesias [Vide ibid. p. 577, num. 165 et seqq.] , ac tandem ex audita lectione evangelica (Matth. cap. 10 de missis ad prædicandum discipulis [Ibid. num. 172.] assumpsisse habitum Minorum; nulla interim occurrente vel levissima mentione inchoati apud alios tyrocinii vel religiosæ professionis etc. — Qui in commentario illo de vita S. Francisci legere voluerit §§ VII et VIII [Ibid. pag. 571 et 575.] , in quibus statuitur eum anno 1206 aut 1207 bona omnia abdicasse, anno 1209, mense Aprili, socios admittere cœpisse, atque intra illud tempus Assisii pæne perpetuo versatum esse tresque ibi reparasse ecclesias, videbit prorsus impossibile esse ut intra idem biennium sub B. Joanne Eremitam egerit ac ejus disciplinam sectatus sit.
[39] [Ostenditur eadem ex Actis B. Joannis,] Ex his pleraque jam stabiliverat Waddingus contra Marquezium in Apologetico; sed iis non credens Thomas Herrera, quod in uno alterove minus accuratus fuerat Waddingus, annum quidem nativitatis B. Joannis cum Laudensi et Waddingo jam admisit 1168, obitus vero 1249, ast de anno secessus ad eremum Cæsenatem aliter judicavit. Ejus Responsio Pacifica, quæ prima fuit, ad Lucam Waddingum, edita est anno 1635, nec mihi est præ manibus, sed quæ sentiret sufficienter exposuit in suo Alphabeto Augustiniano, non spernendæ eruditionis opere, quod Matriti editum est anno 1644. In quo, narrata conversione B. Joannis, hæc subjungit: Joannes ergo, errorum pœnitens et coram episcopo Mantuano rite expiata conscientia, egressus de terra sua et de cognatione sua, circa annum 1204 vel 1205 plus minusve, in eremum secessit, et apud Budriolum Cæsenatensis diœcesis “de consensu diœcesani” ut ait lib. I, cap. 8 B. Jordanus de Saxonia “domunculam quamdam construxit et ibi vitam eremiticam in arctissima pœnitentia duxit” [Alphabetum Augustin. Vo Joannes Bonus.] . In quibus profecto mutandus est annus secessus ad eremum, qui nec annus fuit 1204, nec 1205, sed annus 1208 aut 1209, ut jam ostendimus. Ex quo iterum sequetur S. Franciscum annis 1207 et 1208, seu biennio quo habitum eremiticum gessit, cum B. Joanne in eremo Cæsenate vivere non potuisse.
[40] [et primum ex Processu Apostolico;] B. Joannem hanc vitam cum immortali commutasse die 23 Octobris anni 1249, jam admissum est ab omnibus et nos § 2 ex tutissimis monumentis demonstravimus. Porro in Processu apostolico discipuli B. Joannis, qui in eremo Cæsenate cum eo diutissime vixerant, unanimiter dicunt eum per annos quadraginta illic pœnitentiam egisse; ex quo sequitur circa annum 1209 eum illo accessisse. Nemo vero numerum quadragesimo majorem dixit, sed nonnulli minorem, ex iis tamen qui vel Eremitæ non erant, vel ei in eodem conventu non convixerant, et consequenter res ejus non poterant adeo perspectas habere. Dominus Gaiferius, Cæsenas, vir nobilis, qui anno 1251, tempore suæ testificationis erat octuagenarius [In Processu infra num. 255.] dixit quod ipse testis, sicut bene meminit, vidit fratrem Joannem Bonum stantem in quadam heremo supra Cesenam apud locum qui dicitur S. Maria de Botriolo, et duram et asperam pœnitentiam peragentem XXXVII annis et plus, in multa abstinentia cibi etc. Quibus si standum esset, circa annum solum 1211 B. Joannes eremum ingressus fuisset. Dominus vero Guido Moroëllus, miles (sive eques aut vir nobilis militiæ addictus) de Cæsena, annos natus sexaginta, dixit se eum vidisse bene XXXII annis et plus [Ibid. num. 242.] . Sed ipsi fratres Eremitæ, maxime ii qui tempore obitus beati Cæsenæ vivebant, unanimes dicunt eum quadraginta annos pœnitentiam egisse. Frater Moltongradus, qui fuit aliquandiu Prior conventus de Cesena, memorata aspera vita B. Joannis, subjungit quod talem ducebat et duxit bene XL annis, vel quasi, vitam [Ibid. num. 239.] . Frater Grecus de Disendais de Mantua, jam laudatus, qui aliquandiu cum beato versatus est [Ibid. num. 276.] , dixit quod dictus frater Joannes Bonus stetit in ordine prædicto quadraginta annis, vel quasi, ut dixit dictus testis se firmiter credere [Ibid. num. 280.] . Testis sequens, frater Meliorinus, dicit: Fecit pœnitentiam in dicto ordine, secundum communem credulitatem fratrum, per quadraginta annos [Ibid. num. 284.] . Eodem fere modo loquitur frater Ventura ejusdem ordinis presbyter: Fuit in ordine heremitarum bene per quadraginta annos, ut communiter creditur a fratribus [Ibid. num. 290.] . Denique omnium loco est frater Lanfrancus, prior generalis ordinis heremitarum, de conventu Mantuæ [Ibid. num. 258.] quem laudavimus supra num. 17, et qui dicit quod in ipso ordine egit pœnitentium quadraginta annis. His consonant alii testes [Ibid. num. 268, 275, 294, 297, 303, 308, 311 et 315.] .
[41] [occurritur difficultatibus.] Nec vero dicatur hos testes, qui referunt eum annos illos quadraginta in ordine traduxisse, non agere nisi de tempore quo socios eremitas secum habuit, seu reapse in ordine, vel congregatione, vel familia vixit; et non comprehendere tempus quod inter eremi Cæsenatis ingressum et primorum sociorum admissionem interfluxit. Hanc enim interpretationem prorsus excludunt tres primi testes quos allegavimus, qui de ordine nihil dicunt. Neque etiam eam admitterent ceteri, siquidem dicunt omnes B. Joannem per annos quadraginta pœnitentiam egisse; addunt vero hos in ordine transactos, quia omnes Cæsenæ sunt transacti, ubi ordo ille eremitarum, sensim admissis sociis, condi cœpit; et quidem, ut exponendum est infra, annis aliquot ab ingressu eremi elapsis, jam socii admittebantur. Quapropter rotunde dici potuit a testibus B. Joannem annos quadraginta in ordine eremitarum pœnitentiam egisse; eo magis quod a primis diebus, quos Cæsenæ transegit, vitam eremiticam auspicatus est. Ceterum eamdem interpretationem excludunt veteres biographi omnes. Calepinus enim in Vita edenda num. 24 eum quadraginta annos in eremo vixisse dicit, nihil addens de ordine: Cum explesset in eremo, inquit, annos quadraginta. Cremensis vero in vita ms.: Completis in heremo annis quadraginta, ætatis vero suæ anno octogesimo etc. Laudensis alio modo quæstionem omnino dirimit, asseverans B. Joannem, quando moriebatur, octoginta fuisse annorum, vel paulo plus, ex quibus quadraginta sæculo fuerant mancipati (quaranto cioe spesi al secolo) [Loc. cit. cap. 15.] . Istis enim quadraginta deductis restant alii quadraginta, quibus Cæsenæ pœnitentiam egerit, ab anno scilicet 1208, aut 1209, ad 1249, nec ullus locus superest aliis annis, per quos cum Herrera (supra num. 39) descendamus ad annum 1204 vel 1205, et eorum altero vitam eremiticam Cæsenæ a B. Joanne inchoatam dicamus. Quadraginta ei annos in sæculo inaniter elapsos scribit etiam Donesmundus in Historia ecclesiastica Mantuana [Tom. I, pag. 267.] .
[42] [Ex monumentis Mantuanis] Verum sunt et aliæ probationes plurimæ quibus evincimus eum non ante exeuntem annum 1208, aut ordientem 1209 in eremo Cæsenate vivere cœpisse. In promptu enim sunt monumenta illa, tum Mantuana, tum Cæsenatensia, quibus assignatur ipse annus conversionis B. Joannis, aut ejus secessus ad eremum. Et ut a Mantuanis auspicemur, in claustro cœnobii S. Agnetis Mantuæ, leguntur hæc sub simulacro quinto, lingua Italica, ab ineunte jam sæculo decimo sexto depicta et postmodum renovata (supra num. 18 et seq.): In veræ conversionis signum, ad instar Matthæi et Zachæi dereliquit domum, parentes, et amicos, et patrem, et nihil sibi reservato, donavit omnia pauperibus anno MCCVIII. Hippolytus Donesmondi, qui in monumenta Mantuana magna cum diligentia inquisivit, in Mantuæ historia ecclesiastica [Lib. IV, pag. 207.] hæc scribit de conversione nostri beati, patrio usus Italico sermone: Beatus Joannes Bonus Mantuanus in gravissimam lapsus infirmitatem Mantuæ ad Deum se convertit anno MCCIX (si converti a Dio nel MCCIX) proponens asperrimam subire pœnitentiam pro peccatis suis. Habebat tunc annos ætatis quadraginta (Havea egli allora quarant' anni di sua vita). Tertio loco ponendus esset Constantius Laudensis, eremita Mantuanus, qui etiam beatum Joannem anno 1208 aut 1209 novam vitam inchoasse manifeste indicat; sed hunc locum ejus libri modo recitavimus.
[43] [idem ostenditur, itemque] Transimus itaque ad monumenta Cæsenæ, in cujus vicinia B. Joannes recens conversus vitam eremiticam auspicatus est. Scipio Claramontius de eo historiarum Cæsenæ libro VIII inter alia scribit [Ap. Burmannum, Thesaurus antiq. Italiæ, tom. VII, part. II, col. 164.] : Natus est beatus vir Mantuæ anno 1268; quadraginta annos in seculo indignis curis mancipatus perdidit, inde a Deo benigne evocatus se totum illi reddidit. Ac Cæsenam ad ejusque agrum, seu recessum Butriolum venit, ita ut MCCVIII vel sub initium noni in eremum concesserit, seque ibi condiderit. Citari hic meretur locus integer ex Bernardini Manzonii Cæsenæ chronologia, titulo II [Ibid. tom. IX, part. VIII, col. 32.] : Sanctus Joannes Bonus, inquit, eremitani ordinis in Cisalpinis partibus instaurator, qui in agro Cæsenati per annos quadraginta pœnitentiam egit. Hic anno Domini 1209 Cæsenam venit, ut antiqua testantur memorialia civitatis, a qua duobus circiter milliariis distat Eremus, quem tunc Butriolum, nunc Elmum, corrupta Eremi voce dicimus, ubi in specu quodam se abdidit, ibique sub Oddone et Manzino episcopis Cæsenatibus, mirabilem per annos quadraginta circiter fecit pœnitentiam. Tandem miraculis clarus ad cælestem patriam evolavit die 23 Octobris anno 1249, et inter beatos relatus est. Braschius etiam, archiepiscopus Nisibenus, Cæsena oriundus, qui in historia patria diligenter versatus est et de ea volumen diatribarum se concinnasse notat, in Memoriis Cæsenatibus [Romæ 1738, pag. 228 et seq.] scribit B. Joannem in eremo Budrioli (dicta nunc quoque, inquit, antonomastice “l'Eremo” et idiotice l'Elmo) per annos 40 eremiticæ vitæ operam dedisse. Additque: Venit ad eremum Cæsenatem anno 1209.
[44] [ex Cæsenatensibus.] Huc spectat locus chronici ms., quem citavimus num. 6 et qui sic incipit: Anno MCCCVIII. Beatus Joannes Bonomus, dictus Joannes Bonus, pœnitentiæ agendæ causa, in eremum se recipit etc. In chronicis mss. antiquis monasterii sanctæ Crucis Cæsenæ, hæc leguntur Italice apud Waddingum [Annales Minor. tom. II, pag. 521.] : Joannes Bonus se recipit ad eremum Butrioli anno MCCVIII. Vixit in hac eremo annos plus quam quadraginta, siquidem annum superavit ætatis octogesimum, et Cæsena abiit ac Mantuæ vita functus est anno MCCXLIX, id est anno conversionis quadragesimo primo. Denique, ut aliquando testimoniorum sit finis, Ephemeris Cæsenatica ms. Nicolai Marini, eumdem signat annum [Ibid.] : Anno MCCVIII Cæsenam venit beatus Joannes Bonus, quo tempore commissarius erat pontificis ac civitatem instauravit Joannes de Brenna. In quo postremo latet error, quum non venerit in Italiam Joannes Brenna nisi circa annum 1222 [Cfr Claramontius ap. Burman. loc. cit. col. 167 et seq.; Muratori, Annali d'Italia. ad annum 1223.] . Ex quibus omnibus manifestum est B. Joannem Cæsenam venisse vel anno 1208 vel sub initium noni, ut Claramontius loquitur. Impossibile igitur est ut S. Franciscus Assisias, antequam ordinem constitueret Minorum, quod anno 1208 quidam præstari cœptum dicunt, nostri vero decessores ex certis monumentis mense Aprili anni 1209 (supra num. 36), Cæsenæ sub disciplina B. Joannis per biennium eremita fuerit; et multo magis, quod Marquezius, Herrera, aliique olim tuebantur, ut cum eo vixerit ibi sub regula S. Augustini.
[45] [Progressus controversiæ: Waddingus et Herrera;] Non erit abs re, antequam ulterius procedamus, quid de controversia inter ordinem eremitarum S. Augustini et ordinem S. Francisci evenerit, summatim declarare. Postquam Marquezio suum Apologeticum opposuerat Waddingus, illius partes, ut sæpe supra est insinuatum, suscepit Thomas Herrera. ejusdem ordinis S. Augustini; de quo, uti de universa controversia, quædam scitu non indigna tradit Joannes Ossinger, eremita Augustinianus, in bibliotheca sui ordinis: Thomas noster Herrera, inquit, neque decorum ratus magistri sui (Marquezii) causam deserere, neque tanto honore ordinem suum privari sustinens, pleraque Marquesii asserta defendere et novis, tum rationibus, tum conjecturis, ejus positionem firmare agressus, satis grande volumen, dum adhuc in Hispania ageret, ad umbilicum pene perduxit, quod Romæ magnis accessionibus auxit; pluribus vero in locis, quæ acriore prius stylo in Waddingum effuderat, postquam viri humanitatem, candorem et benevolentiam coram perspexerat, correxit et mitigavit, neque opus id prius, quam Thoma in Hispanias reverso per amicum Bononiæ sub titulo: Responsio pacifica ad Lucam Waddingum [Bononiæ 1635.] prælo subjectum est. Contra Waddingus Apologetici defensionem vulgavit. Cui Herrera Clypeum pacificæ responsionis opposuit [Madriti 1645.] . Neque deerant Waddingo quæ iterum in contrarium moveret (quæ verba ab Ossingero prolata, qui diligenter in historiis ordinis sui Augustiniani versatus est, suo pondere non carent), quibusque et hujus Clypei munimina perfringere se posse speraret. Attamen dum ista parat, et in ordinem disponit, nuntius de Herreræ obitu Romam delatus est, cui acerbe illacrymatus, calamum posuit, pios amici manes ulterius lacessere veritus. Ita pugna hæc litteraria utriusque demum partis silentio conquievit [Ossinger, Bibliotheca Augustiniana, pag. 433.] . Romæ enim, quo cum eminentissimo Augustino Spinola, archiepiscopo Hispalensi anno 1623 Herrera advenerat, cum Waddingo ita amice vixerat, ut licet eum oppugnans et in proprii ordinis historiam inquirens, ad collegium tamen S. Isidori, quod Waddingus incolebat, frequentissime accederet, atque aulæ strepitum declinans, studiorum ac religionis causa, integris subinde mensibus cum ipso commoraretur, communi mensa, choro, musæo, eademque bibliotheca usus [Ossinger, Bibliotheca Augustiniana, pag. 433.] .
[46] [Torellus, cujus systema] Licet scripserint Chalippus et Ossingerus controversiam post Waddingum et Herreram quievisse, historici tamen ordinum S. Francisci et eremitarum S. Augustini, si qui deinceps exstiterint, eam silentio premere non potuerunt nec de ea suam non promere sententiam. Torellus in Sæculis Augustinianis, primo eam opinionem, S. Franciscum sub eremitarum S. Augustini vixisse magisterio, non, ut Marquezius et Herrera, tamquam certam defendit, sed solum ut probabilem (opinione probabile … come cosa che ha del probabile) [Secoli Agostiniani, tom. IV, Bologna 1675, pag. 182, num. 4 et ibid. in marg. pag. 173, num. 8.] . Deinde obiter indicata sententia et affirmatione Jordani de Saxonia, Bergomensis et plurium recentiorum, B. Joannis Boni discipulum fuisse S. Franciscum, in hunc modum prosequitur. Nihilominus ego libentissime subscribo sententiæ B. Henrici de Urimaria, qui vixit annis abhinc plus quam trecentis (obiisse volunt [Ossinger, Bibl. August. pag. 952.] anno 1340) refertque nonnullorum opinionem, S. Franciscum, antequam ordinem Minorum inchoaret, fuisse religiosum ex nostris in antiquissimo ordinis conventu S. Jacobi de Aquaviva prope Pisam; de quo sic scribit: “Et quidam asserunt quod fuit frater nostri ordinis in loco S. Jacobi de Aquaviva, juxta Pisas.” Addit vero Torellus Marquezium et Herreram hanc sententiam Henrici de Urimaria tueri quidem aliquatenus, ast solum ut probabilem. Porro cernit lector, si eam cum Torello admittamus, derelinqui primo Jordanum de Saxonia, sive genuinum, sive ut vult Waddingus [Annales Min. tom. II, pag. 481 et 572.] , plurimum auctum, et hunc tamen maximi fecerant Marquezius [Origen. etc. pag. 354 et 379.] et Herrera [Alphabetum August. pag. 366 et seq. et ap. Wadding. loc. cit. pag. 571, num. 18.] ; Jordanus enim sic scribit de B. Joanne, apud Budriolum Cesenatensis diœcesis habitante [Ap. Marquez, Origen, etc. p. 379.] : Cumque fama conversationis ejus per loca vicina crebresceret, plurimi ad eum conversi sunt, inter quos fuit beatus Franciscus, qui postea ordinis Fratrum Minorum fundator fuit.
[47] [examinatur; D. de Gubernatis] Derelinquitur secundo Philippus Bergomensis, quem vidimus num. 35 adeo explicite S. Francisci monachatum Augustinianum asseverantem. Ex tribus ergo antiquissimis illius monachatus assertoribus, quos reliqui descripserunt, derelinquuntur duo, nec immerito quidem, ut hucusque probatum est; retinetur vero solus Henricus de Urimaria, sive purus sit, sive, ut semel iterumque pluribus validisque argumentis demonstrare nititur Waddingus [Annales Min. tom. II, pag. 478, 565 et seqq.] , isto aliisque locis additiones ceperit. De cetero hæc quæstio, num Franciscus aliquando cum eremitis S. Augustini juxta Pisas habitaverit, ad nos, qui de vita B. Joannis Boni scribimus, jam non pertinet. In quantum tamen sentio, fieri forte potuit, licet valde sit dubium, ut diebus aliquot aut hebdomadis cum eremitis, nescio quibus, versatus sit et hujus rei historici aliqui memoriam servaverint; sed diu cum illis vitam degisse, a conversione scilicet ad inchoatum usque suum ordinem; aut ordinis S. Augustini quocumque in loco Fratrem fuisse, ex iis maxime, quæ de eodem decessores nostri ad diem 4 Octobris scripserunt (supra num. 36 seqq.) tum ex universo hoc § prorsus dico impossibile. Idque firmabitur insuper § 11 quo in tempus conditi ordinis eremitarum S. Augustini paulisper inquiremus. Post Torellum vero, commentariorum Waddingi hac de controversia summarium quoddam concinnavit alter historicus ordinis Minorum, Dominicus de Gubernatis [Orbis Seraphicus, tom. I, p. 584.] ; post quem non arbitror ab ullo auctore alicujus nominis in utrolibet ordine fuisse resumptam.
[Annotata]
* cui
* ignaro
* abundat
* abundat.
§ V. Notitia Cæsenæ et eremi de Butriolo in quo habitavit per annos quadraginta et primum Ordinis Conventum fundavit.
[Civitatis Cæsenæ] Stabilivimus hucusque natum esse B. Joannem anno 1168; circa annum 1188, relicta patria, liberiorem vitam inter joculatores agere cœpisse; conversum anno 1208, et eodem jam occidente, aut exordio sequentis, eremum quamdam adiisse prope Cæsenam, ut anteactæ vitæ crimina rigore pœnitentiæ expiaret. Sita est autem Cæsena, in cujus vicinia dimidium vitæ, id est quadraginta circiter annos, traduxit B. Joannes, media omnino Æmiliæ via, inquit Ughellus [Italia sacra, tom. II, col. 441. Venetiis 1717.] , ad collis Garampei radices, prope fluvium Sepin (Savio), inter Faventiam scilicet et Ariminum. Eam in Galliam togatam rejicit Ptolemæus, Plinius vero inter octavæ regionis numerat civitates: recentiorum vero plerique Romandiolæ provinciæ attribuunt. Strabo eam inter nobiles illius tractus civitates enumerat. Post eversum Romanum imperium, et deinceps medio ævo, modo externos ac barbaros, modo proprios cives, in sævos trucesque versos tyrannos experta est. De quo legi possunt Scipionis Chiaramonti Cæsenæ Historiarum libri, vel summarium, quod exhibet Cajetanus Moroni in Dictionario eruditionis [Dizionario di erudizione, vol. XI, pag. 126 et seqq. In Venezia 1841.] , Braschius et alii.
[49] [notitia.] In quibus tyrannis, ita Ughellus prosequitur, sed mitiores, Ordelaffi ac Malatestæ fuerunt, quorum postremus Novellus Malatesta, alias Malatesta IV, seu Dominicus Malatesta Novellus, literarum et eruditionis appetentissimus, mirabiliter Cæsenam exornavit, apud S. Franciscum celebri illa ac plane visenda manuscriptorum bibliotheca fundata [Ughelli, loc. cit.; Cfr Tiraboschi, Storia della lett. Ital. tom. VI, pag. 154. Modena 1790.] . Exstat etiamnum Malatestiana bibliotheca, dicta quoque S. Francisci, quod a Minoribus Conventualibus custoditur, eaque extremo præcedenti sæculo libris multis ipsiusque conventus bibliotheca aucta est. Civitas pulchra est, fœtaque populo, ad 14,000 incolarum numerans [Guibert, Dictionn. geograph, vo Cesena.] , ac civibus exornata illustribus [Ughelli, Italia sacra loc. cit.] . Visitur hodieque antiqua ejus arx in colle exstructa, ut scribunt plures, a Frederico II Imperatore; sed non adverterunt hi in veteribus Annalibus Cæsenatibus [Muratori, Rer. Ital. tom. XIV, col. 1098.] dici disertis verbis eum, non exstruxisse hanc arcem, sed destructam reædificasse. Cæsenæ pretiosæ asservantur reliquiæ Sanctorum, S. Gregorii Magni manus altera, corpora SS. Severi et Mauri episcoporum civitatis, pes alter S. Alexii, aliæque permultæ [Manzonius, Cæsenæ Chronologia, tit. II, loc. cit. col. 33 et seqq.] . Sed omittendi non sunt duo immortalis memoriæ Pontifices Pius VI et Pius VII, ambo Cæsenates, e Braschiorum alter, alter e Claromontiorum gente, quorum priori colossea, ut loquuntur, Cæsenæ erecta est statua.
[50] [Eremus S. Mariæ de Butriolo] In hujus itaque civitatis vicinia, ab anno 1208 aut ineunte 1209 usque ad mensem Octobrem anni 1249, vitam degit B. Joannes Bonus. Habitavit autem in quadam eremo, quæ in Processu num. 250, dicitur magna, altero lapide a Cæsena. Nomen autem eremi, Butriolum: Cæsenam, inquit Claramontius [Vide supra, num. 43.] , ad ejusque agrum seu recessum Butriolum venit, ita ut MCCVIII vel sub initium noni in eremum concesserit, seque ibi condiderit. Dictus est etiam hic recessus Eremus S. Mariæ de Botriolo, ut legitur in Processu apostolico anni 1251. num. 5: In heremo Sanctæ Mariæ de Botriolo. Sic Cremensis quoque in Vita ms.: Mantuam deserens, Cæsenatem urbem profectus est, et in quadam vicina heremo, in loco ubi dicitur Sancta Maria de Butriolo, quæ non longe ab urbe ipsa mille (l. bis mille) passibus distat, latitavit Deo serviens, jejuniis et orationibus vacans die ac nocte. Idem nomen lego in Summario Leopoldi Volta [Ristretto, pag. VI.] : In hunc modum peregrinatus, inquit, Cæsenam Æmiliæ advenit initio anni MCCIX; ibique ad pedes episcopi Ottonis II prostratus, licentiam petiit habitandi in deserto loco S. Mariæ de Butriolo (S. Maria di Budriolo.) Quod vero hic additur de licentia petita ab episcopo, alibi me legere non memini, nec ullo modo illa requirebatur; idque etiam solemnius mihi videtur, quam ut ab humili pœnitente, qui hominum notitiam fugiebat, præstari potuerit. Tertium, saltem in ore vulgi, nomen habuisse hanc eremum (quod nescio an retentum sit) scripserunt Manzonius et Braschius supra num. 43; dicebatur tunc Butriolum, inquit prior, nunc Elmum, corrupta Eremi voce dicimus. Dictam etiam fuisse Eremum S. Joannis Boni scribit Leopoldus Volta in Summario Vitæ [Ibid.] . Hanc Eremum describi notat idem Volta [Loc. cit. not. 5.] in compendio Vitæ S. Joannis Boni [Compendio della Vita di S. Giovanni Buono.] , quod a P. Minardi adornatum est; sed ut disco ex monumentis ad nos missis ab eximio D. Cernazai, non potuit illud hodiedum in bibliothecis Mantuanis reperiri. In Topographia Rubiconis, seu tabula chorographica secunda, ex iis quæ initio Historiarum Claramontii editæ sunt, adscriptus est Butrium torrens, qui forte per eremum Butriolum defluit. Mentio est etiam alicujus hospitalis de Butrio in Annalibus Cæsenalibus apud Muratorium [Rerum Italic. tom. XIV, col. 1092.] : quæ omnia ad eumdem tractum spectare arbitror.
[51] [in quo in specu quodam habitavit B. Joannes, dein primam domum] In hoc porro deserto loco scribit Calepinus B. Joanni sacellum aliquod habitationis loco fuisse: At ubi vir Dei, inquit Vitæ num. 2, utroque parente se novit orbatum, ingenti erga Deum ardore succensus, patriam deserit; Cesenam Hemiliæ urbem pergit, ac sacellum ab ea urbe mille (lege bis mille) passibus distans, quod Divæ Genitrici Mariæ dedicatum fuerat, habitaturus ingreditur. Verum ubique Cremensi inhæret Calepinus nec aliud præstitit, ut suo loco uberius declarabitur, quam eum meliori donare latinitate. Cremensis autem num. præced. latitasse quidem B. Joannem scribit in loco ubi dicitur S. Maria de Butriolo, non vero in ipso habitasse sacello. Verius mihi longe videtur quod scribit Constantius Lodi [Vita, cap. 1.] , eum illic se abdidisse in quadam spelunca (s'ascose in una speloncha); nec differt historicus Mantuanus Leopoldus Volta [Ristretto, pag. VI.] : Ibi quasi sepultus in horrida spelunca etc. Idem narrat Claramontius [Loc. cit. col. 164.] : ibi in specu quodam se abdidit; consentitque alter scriptor Cæsenas Bernardinus Manzonius, quem adduximus num. 43. Ibi tamen verisimiliter fuerit parvulum aliquod sacellum ab initio, non procul a specu, juxta morem et regulam eremitarum Occidentis, quam in plerisque omnibus B. Joannes in se expressit [Cfr Ordo inclusorum, ap. Raderum, Bavaria tom. III, pag. 117; Brockie, Codex regularum, tom. I, pag. 303, cap. 16, etc.] Parvulam ecclesiam vero, ut eam Herrera vocat [Alphabet. August. pag. 366.] , non ædificavit beatus nisi postmodum, dum primam domum futuri ordinis inchoavit. De qua ecclesia et domo hæc refert anno 1254 Innocentius IV (seu Guilielmus S. Eustachii cardinalis cui generalem curam ordinis Pontifex commiserat) in Bulla Admonet nos, universis prioribus et fratribus ordinis eremitarum inscripta [Ap. Marquez, Origen etc. pag. 245; Empoli, Bullar. Augustin. pag. 179.] : Sane ad audientiam Domini Papæ pervenit, quod bonæ memoriæ frater Joannes Bonus, primus de ordine vestro, primam apud Budriolum Cæsenatensis diœcesis, de concessione diœcesani loci ejusdem, domum incepit, et dum fama conversationis ejus per loca vicina crebresceret, et plurimi converterentur ad eum, ecclesiam in honorem beatæ Mariæ Virginis construxit ibidem.
[52] [eremitarum inchoavit et ecclesiam construxit.] Quod igitur referunt Chronica Stephani Parthi [Ap. Waddingum, loc. cit. pag. 521.] , concessum fuisse beato sacellum B. Virginis ab episcopo Oddone, hujus nominis scilicet secundo, qui ab anno 1207 aut 1208 multis annis Cæsenæ ecclesiam rexit [Ughelli in episcopis Cæsenatibus.] , per ipsa verba Pontificis sunt explicanda et referenda ad sacellum majus seu parvulam ecclesiam in ipso conventu exstructam. Itemque quæ scribit apud Waddingum [Loc. cit. pag. 521.] quidam Fabricius Manzenius, qui in anno gestæ rei multum erravit: MCCII. Eligitur, inquit, Cæsenatensium antistes Oddo monachus, qui beato Joanni Bono domunculam quamdam apud Budriolum concessit, in qua eremiticam vitam per multos annos traduxit. Similiter ad verba Bullæ Innocentianæ revocanda sunt, quæ cum ejus amplificatione aliqua conscripsit Jordanus de Saxonia, vel genuinus, vel auctus. Dicit enim beatum de concessione vel consensu diœcesani, non jam primam apud Budriolum ordinis eremitarum domum incepisse, ut Pontifex loquitur, sed ibi de ejusdem diœcesani consensu, domunculam quandam construxisse. Manifeste autem Bullam præoculis habuit Jordanus, dum hæc scripsit: Primo apud Budriolum Cesenatensis diœcesis domunculam quandam de consensu diœcesani construxit, et ibi vitam eremiticam in arctissima pœnitentia duxit. Cumque fama conversationis ejus per loca vicina crebresceret, plurimi ad eum conversi sunt; inter quos fuit beatus Franciscus (vide § 4), qui ordinis postea fratrum Minorum fundator fuit, qui in honorum sanctæ Mariæ ecclesiam construxerunt ibidem [Ap. Marquez, Origen etc. pag. 379; Herrera, Alph. Aug. tom. I, pag. 366.] etc. Mihi itaque videntur, ex bulla pontificia aliisque præcedentibus monumentis, res gestæ disponi posse hoc modo: B. Joannem vixisse primum in specu, et quando socios admittere cœpit, in aliqua domo, seu primam ordinis domum tunc inchoasse; et quod illi numero crescerent, parvulam ecclesiam construxisse. Durat adhuc hæc domus, ita scribebat anno 1644 Thomas Herrera [Alphab. Aug. tom. I, pag. 366.] , italice l'Elmo, id est, Eremus nuncupata, parvulam ecclesiam ac claustrum continens, et ad conventum Cæsenatem pertinens.
§ VI. In eremo Cæsenate aliquandiu vixit ignotus, nec diu ante annum 1217 socios adsciscere cœpit; habitum eremiticum induit anno 1225.
[Laudensis et Volta fere ab initio eum socios admisisse dicunt,] Quam vitam duxerit B. Joannes in specu, quem sibi in eremo Budrioli delegerat, non certo novimus; sed conjici facile potest ex iis quæ fratres eremitæ de ejus vita secum deinde in conventu dicti eremi transacta, in Processu apostolico testati sunt: ex quibus plurima mox delibabimus. Constantius Lodi insinuat statim post eremi ingressum B. Joannem socios habere cœpisse; scribit enim [Vita ecc. lib. I, cap. 2.] ab ejus introitu non multum temporis elapsum quin homines plurimi ejus exemplo mundum derelinquere et cum eo vitam eremiticam ducere voluerint, ita ut intra brevius spatium quam duorum annorum (in meno di due anni) adeo creverit numerus eremitarum in ista provincia, ut plures continere non potuerit. Quapropter necesse fuit, inquit, iis qui postmodum convenerunt, dilatare se per alias regiones, novis quæsitis solititudinibus. Accedit Leopoldus Volta in Summario Vitæ B. Joannis [Ristretto, ecc. pag. VI.] : Tacendum non est, inquit, post secessum unius circiter anni inspiratum eum fuisse a Deo ut ad congregationis formam reduceret omnes eremitas illos qui regulam profitebantur S. Augustini et dispersi vivebant extra civitates. Hi porro scriptores assertum suum nulla auctoritate fulciunt, nec unde id hauserint dicunt. Quum vero Laudensis in fine libri profiteatur se perpetuo niti Processu apostolico [Vita ecc. lib. III, cap. 45.] (quamquam uno alterove loco id eum non præstitisse reperimus), quæsivimus diligenter et visus est nobis locus sequens ei suggerere potuisse B. Joannem cœpisse socios admittere post biennium circiter:
[54] [forte ex male intellecto Processu.] Processus scilicet numero 62, in hunc modum loquitur Frater Joannes de Barba, laicus, de ordine heremitarum B. Joannis: Quod quando primo anno instituit ordinem ipsum in loco Butrioli, ubi morabatur, in primo heremo, fuit pluries et multipliciter persecutus a dæmone. Dein interrogatus de tempore, dicit quod sunt XXXVIII anni et plus. Et iterum interrogatus per quantum tempus fr. Joannes Bonus steterit in ordine supradicto, dicit quod XXXVIII stetit annos [Item Process. num. 68 in fine, etc.] . Similiter F. Bonaventura, presbyter ordinis ejusdem [Ibid. num. 95.] , interrogatus per quantum tempus dictus fr. Joannes Bonus steterat in ordine supradicto, dicit quod credit quod stetit per XXXVIII annos, vel XXXIX. Ex his diceres B. Joannem altero anno ab ingressu eremi Butrioli, inchoasse ordinem eremitarum. Alibi enim perhibetur a multis, et nos supra num. 40 et seqq. satis ostendimus, eum illic vixisse per annos quadraginta; et quum hic feratur annos triginta et octo in ordine transegisse, inde conficeretur inchoatum hunc anno secundo sui secessus. Ad hæc igitur respexit verosimiliter Laudensis, dum scripsit, intra biennium B. Joannem commilitones adsciscere cœpisse. Est vero advertendum testes illos qui dicunt eum in ordine stetisse per annos 38 aut 39, paucos esse numero, nec satis accuratos, reliquos autem, quorum plures num. 40 citavimus, et inter quos numerandus fr. Lanfrancus, prior generalis ordinis heremitarum, de conventu Mantuæ, ei adscribere unanimiter annos in ordine transactos quadraginta. Videantur ipsa testimonia dicto loco.
[55] [In eremo aliquandiu vixit ignotus ut] Dicet porro aliquis: Si annos quadraginta B. Joannes prope Cæsenam degit et quadraginta quoque in ordine vixit eremitarum a se fundato, ergo ab initio sui secessus eum fundare cœpit. Verum enim vero non pauca sunt quæ huic conclusioni opponi queant, et assertum ipsum testium, de annis quadraginta in ordine transactis, facile potest explicari. Atque hæc apparebunt ex sequenti serie rerum gestarum: Vixit B. Joannes initio in quodam specu; vel si id, ex iis quæ disputavimus num. 51, nondum satis certum videatur, fatendum tamen eum aliquo tempore vixisse penitus ignotum. Etenim in diuturno processu, in quo auditi sunt testes ducenti et triginta, quorum 36 ad ordinem spectant eremitarum, nullus adventum B. Joannis Cæsenam memoravit, nec initia ejus commorationis in eremo. Fuere tamen inter illos cives multi Cæsenates, et eremitæ multi, qui Cæsenæ cum B. Joanne habitaverant. Sic dominus Gaiferius, miles, nobilis vir de Cesena [Ibid. num. 253.] , qui anno 1254, dum Cæsenæ in conventu ipsorum eremitarum coram examinatoribus testimonium dicebat [Ibid. num. 168.] , jam erat octuagenarius [Ibid. num. 255.] , et anno 1208 aut 1209, quando Cæsenam adveniebat B. Joannes, annorum erat circiter triginta quinque, eum tamen non novit, ne fama quidem, nisi per annos 37 aut 38, id est, ab anno circiter 1211 aut 1212. Interrogatus enim [Ibid. num. 254.] suo juramento, dixit, quod ipse testis, sicut bene meminit, vidit fr. Joannem Bonum stantem in quadam heremo supra Cesenam, apud locum qui dicitur S. Maria de Botriolo, et duram et asperam pœnitentiam peragentem XXXVI annis et plus … sicut de hoc publica vox et fama est et erat Cesenæ.
[56] [probatur ex Processu;] Similiter dominus Guido Moroëllus, miles de Cesena [Ibid. num. 242. Cfr num. 203.] qui anno 1254 annos natus erat LX [Ibid. num. 244.] , dixit, quod ipse testis vidit dictum fr. Joannem Bonum, stantem in heremo maxime supra Cesenam aliquantulum, in loco qui dicitur S. Maria de Botriolo, bene XXXII annis et plus, et semper in dictis temporibus duram et asperam pœnitentiam gessit. Sed ex ipsis testibus ordinis eremitarum omnino fit verosimile, B. Joannem initio ignotam duxisse vitam nec socios habuisse. Primo enim eorum vix ullus est senex, et si quis forte sit qui tempore illo, quo Processus conficiebatur, jam erat ætate provectus, testatur simul se diu post annum 1209 ordinem fuisse ingressum. Frater Joannes de Barba, jam laudatis, qui anno 1251, quando Mantuæ coram deputatis apostolicis testimonium dicebat, a senio multum abesse non poterat, interrogatus quanto tempore stelit in ordine, dicit quod bene XXXIV annis: id est ab anno circiter 1217. Atqui inter omnes fratres eremitas, qui in Processu apostolico testes fuerunt, quorum plerique, hac de re interrogati, indicant quantum temporis in ordine transegerint, nullus est qui in eodem plus quam 34 annos consumpsisse se dicat. Videmus tamen plurimos ingressos esse ordinem valde juvenes, ab anno 12 [Processus num. 298.] , 15 [Ibid. num. 16.] , et 16 [Ibid. num. 285. Item num. 295, 301.] suæ ætatis.
[57] [nec diu ante annum 1217] Itaque ante annum 1217, si quos admisit socios B. Joannes, non tamen admisit nisi paucos; et hæc est ratio cur ex triginta sex eremitis testibus, Mantuæ et Cæsenæ auditis, non sint veterani ordinis, ut sic loquar. Habuit forte unum aut alterum socium B. Joannes paucis post annis ab inchoata vita eremitica, sed qui antequam Processus haberetur, e vita migraverint. Sive vero habuerit, sive non, quum ab ipso initio secessus tamquam eremita vixerit, dici potuit a fratribus in Processu, fecisse pœnitentiam in dicto ordine, secundum communem credulitatem fratrum, per quadraginta annos; vel aliud hujusmodi, ut videre est supra num. 40. Etenim manifestum est et testatum, B. Joannem per annos quadraginta vitam eremiticam duxisse, et quum in sociis admittendis non processerit nisi sensim pedetentimque, tempus inchoati ordinis accurate indicari non potuit et fas fuit dicere aliquo modo, eum Cæsenæ omni tempore in ordine vixisse. Post annum 1217 paulatim novos socios sibi videtur adscivisse. Frater enim Matthæus, de ordine heremitarum [Ibid. num. 85.] , interrogatus quanto tempore stetit in ordine dicit quod bene sunt XXIX anni et plus [Ibid. num. 90.] id est ab anno 1221 aut 1222. Loquitur idem alibi [Ibid. num. 87.] de fratribus qui erant in ipso conventu anno 1227. Frater Bonincuntrus laicus, de ordine heremitarum [Ibid. num. 63.] loquitur de iis quæ vidit in cella B. Joannis annis 28 ante processum, id est circiter annum 1225. Dicit idem [Ibid. num. 65.] , ante annos 25, sive circa annum Christi 1226 B. Joannem, accusatum a quibusdam, sese purgasse coram episcopo Cæsenate; et interrogatus quibus præsentibus, respondet quod audivit dici quod fuerunt ibi plures de fratribus ipsius ordinis, quorum nomina non recordatur.
[58] [socios admittere cœpit.] Similiter fr. Ardizzione, presbyter heremita dicti ordinis, de conventu Mantuæ [Ibid. num. 304.] , dixit anno 1253 quod ipse testis fuerat heremita dicti ordinis jam sunt XXX anni elapsi et amplius, id est, ab anno 1222 aut 1223, et quod fuit sacerdos jam sunt XXVIII anni elapsi, et quod ipse testis stetit cum dicto fr. Joanne Bono, circa principium introitus ipsius testis apud Cesenam in conventu fratrum heremitarum, per sex annos continuos et plus etc. Fr. Joannes etiam laicus, dicebat anno 1253 [Ibid. num. 291.] quod, sicut ipse credebat, steterat in dicto ordine XXX annos, seu ab anno 1223, et quod stetit cum dicto fr. Joanne Bono circa finem vitæ suæ, scilicet fr. Joannis Boni, apud conventum de Cesena per X annos continuo. Ex quibus postremis verbis videretur Joannes ille vitam religiosam auspicatus, non Cæsenæ, sed in quodam alio conventu: ita ut anno 1223 jam alii præter Cæsenatensem exstitissent. Res tamen dubia est; nam non dicit expresse hoc loco ille frater se initio non vixisse cum B. Joanne, et nihil præterea in tota ejus testificatione hac de re occurrit. Videantur quæ infra de conventibus a B. Joanne fundatis deducimus. Anno 1227 Cæsenæ jam plures adfuisse fratres, supra est indicatum. Circa annum 1233, fratres fere viginti spectabant miraculum aliquod B. Joannis, et non multum post annum 1240, in die Cœnæ Domini, fecit hic vocare omnes fratres suos, qui erant XXX [Ibid. num. 17.] . Conventus Butrioli plures capere forte non poterat, nam ut dictum est superius, erat conventus parvæ molis; verum circa annum 1240 jam alii proculdubio conventus erant fundati, ut mox dicetur.
[59] [Habitum eremiticum induit anno 1225.] Licet autem ante annum 1217 B. Joannes socios admittere cœperit, nondum tamen illo tempore vestem eremiticam assumpserat; quod ex his testificationibus in Processu apostolico factis palam fiet. Anno 1254 dominus Barachias, Cæsenas, coram examinatoribus comparens, et interrogatus sub suo juramento, dixit, quod ipse fuit conversatus ultra XXV annos cum fratre Joanne Bono (id est ab anno minimum 1224 ad 1249), sicut laicus conversatur cum religioso quem diligit et timet. Quia dictus testis dixit, quod antequam dictus frater Joannes Bonus assumeret habitum heremitarum, dictus testis ibat et redibat, et vivebat multum cum dicto fratre Joanne Bono, pro eo quod erant multum amici; et hoc fuit apud Cesenam. Et postquam dictus frater assumpsit habitum dictum, dictus testis frequenter ibat ad dictum fratrem ad heremum in qua morabatur [Ibid. num. 197.] . Et addere juvat Barachiam anno 1254, quando in Processu Cæsenate testificabatur, fuisse annorum ultra quinquaginta [Ibid. num. 198.] seu anno 1224 annorum circiter 20. Ex quo confirmantur numeri supra allati; nam verisimile non est B. Joannem cum juvene annorum nondum 20, seu quod in idem recidit cum Barachia ante annum 1224 ita familiariter esse conversatum, ut dici potuerint multum amici. Et quum dictus Barachias amicus fuerit beati, antequam hic habitum eremiticum assumeret, sequitur manifeste id ante annum 1224 contingere vix potuisse. Sed annus assumpti istius habitus accurate deduci potest ex alia testificatione: Dominus Gualterius, frater de pœnitentia, dixit quod fr. Joannes Bonus ferebat unicam cucullam, sive tunicam stamineam subtilem, et illam portavit tam in hyeme quam in æstate, XXIV annis usque in fine vitæ suæ; et non dixit quod fuisset tantum una, sed fuit una post aliam, de simili panno [Ibid. num. 181.] Habitus ille describendus est suo loco. Verum manifestum est, si 24 annis eum gessit beatus usque in fine vitæ suæ, seu usque ad exeuntem annum 1249, assumptum fuisse anno 1225. Conveniunt hæc cum præcedenti testimonio Barachiæ et cum testimonio etiam venerabilis patris D. Mangini, episcopi Cæsenatis qui viginti annis, ab anno circiter 1239 usque ad 1249, quibus novit B. Joannem, dicit se vidisse eum sæpe in habitu religioso, scilicet heremitarum, qui habitus erat quædam tunica, sive cuculla staminea subtilis, quæ cingebatur desuper [Ibidem. num. 169.] . Et similia deforma habitus eremitici testantur innumeri alii testes. Ex quibus certum est B. Joannem, licet ante annum 1217 socios habere cœperit, habitum tamen suum eremiticum, qui deinceps factus est ad tempus habitus ordinis, non induisse nisi anno 1225.
§ VII. Quam vitam duceret beatus in cella. Ejus orationes vocales. Vestigia in solo ex orandi frequentia. Tabula lignea ei pro lecto est. Duo lecti pœnitentiæ. Fovea pœnitentiæ. Alii cruciatus.
[Cella ejus a reliquorum fratrum habitatione distabat;] Quæ sint res gestæ B. Joannis, discetur aliquousque ex vita edenda, auctore Calepino, quæ tamen valde est jejuna, in miraculis enarrandis pæne tota, nec satis accurata in pluribus; discetur maxime ex Processu apostolico quod jubente Innocentio IV, ab anno 1251 ad 1254 Mantuæ et Cæsenæ confectum est. Verum quum sint variis locis amplissimi istius monumenti dispersa quæ ad hanc notitiam conferunt, debeantque conferri inter sese et colligari, ex purissimo isto fonte quasi novam Vitam hic breviter deducere constituinus. Primo loco dum de vita B. Joannis in eremo ac mirabili ejus pœnitentia, ut S. Antoninus loquitur, agere incipimus, innotescat necesse est paulo magis non modo eremus in qua annos quadraginta transegit, sed ipsa cella in qua habitavit. Etiam tempore illo scilicet quo jam conventus exstabat in eremo, et socios multos habebat B. Joannes, habitabat tamen in cella separata, a conventus ædificiis distante: Habebat cellam suam, inquit fr. Lanfrancus, prior generalis ordinis, seorsum a fratribus [Processus num. 259.] . Et fr. Jacobus de quodam fratre ægrotante, qui ad conventum Butrioli venerat, dicit, quod febris continuo arripuit ipsum, et sic jacuit tribus diebus quod non potuit dictum fr. Joannem Bonum videre, cum cella ipsius fratris aliquantulum distaret a dicto conventu: qui frater infirmus misit unum de sociis suis ad cellam fr. Joannis Boni etc. [Ibid. num. 30.] . De se etiam refert fr. Girardus, presbyter, quod fr. Joannes Bonus misit pro ipso teste ad conventum, ubi cum aliis fratribus morabatur, quod iret ad ipsum cum alio fratre, qui vocatur Martinus; et dum ivisset ad cellam ipsius fr. Joannis Boni, cœpit ipsos monere et confortare etc. [Ibid. num. 36.] . Ejus tamen cella non erat prorsus solitaria, nam in proximo erat cella fr. Joannis de Barba, laici, qui interrogatus in Processu [Ibid. num. 54.] de loco, in quo facta aliqua prophetia, dicit quod fuit in cella ipsius testis, quæ erat juxta cellam ipsius fr. Joannis Boni. Et interrogatus quibus præsentibus, dicit quod non erat ibi aliquis nisi idem testis et ipse fr. Joannes Bonus, cum essent remoti a conventu fratrum. Modo dixerat: Incontinenti ivit ad cellam suam fr. Joannes Bonus, et post paulum reversus est ad eumdem testem, cum inter unam cellam et aliam modica esset via. Ex alio loco [Ibid. num. 18.] discimus prædicti fr. Joannis de Barba munus fuisse, saltem aliquamdiu, ministrare B. Joanni cibos et alia necessaria.
[61] [sita erat prope ecclesiam; ex qua audiebat Divinum Officium. Orationes vocales ab eo adhibitæ. Raro] Cella autem B. Joannis erat prope ecclesiam S. Mariæ de Butriolo, in qua fenestra aliqua ita cellæ erat propinqua, ut facile, quæ in ecclesia canebantur, audiret. In quo, ut in aliis pluribus, morem sequi voluisse videtur eremitarum seu inclusorum, quorum regula apud Raderum [Bavaria sancta, tom. III, pag. 117.] sic habet: Domus inclusi … habeat tres fenestras, unam contra chorum, per quam corpus Christi accipiat; alteram in opposito per quam victum recipiat; tertiam unde lucem habeat, quæ semper debet esse clausa vitro vel cornu. Erat beatus assiduus in dicta cella sua in orationibus, ait fr. Grecus [Ibid. num. 278.] , quæ erat juxta ecclesiæ fratrum confines, et erat ibi quædam fenestra, qua aperta poterat videri cella dicti fr. Joannis Boni, unde communis opinio fratrum erat et est, quod illa de causa dictus frater Joannes Bonus raro veniebat in ecclesiam ad alias horas diurnas et nocturnas nisi ad missam, ut dictum est, quia si legendo dixissent fratres officia, poterat eos audire de cella sua. Et dixit dictus testis (in quo est altera forte ratio cur horis ecclesiasticis in ipso templo non interesset), quod dictus frater Joannis Bonus erat illiteratus, nisi quod sciebat “Credo in unum Deum” et “Miserere mei Deus” et alias orationes. Et ut hic simul exhibeantur quæ spectant ad orationes vocales ab eo adhibitas, addimus ex quodam teste [Ibid. num. 307.] , eum dixisse In suis orationibus “Credo in unum Deum” totum, et “Pater Noster” et “Miserere mei Deus” et alias orationes bonas, secundum quod homo illitteratus dicere poterat. Sciebat tamen, ait fr. Ventura [Ibid. num. 289.] , quosdam psalmos, et orationes, et “Credo in unum Deum” et “alias virtutes, et “Pater Noster” et Ave Maria.” Ad quæ duo sunt notanda. Primum est per virtutes hic designari, non quidem formulas actuum fidei, spei et caritatis, quæ circa annum vigesimum præcedentis sæculi necdum erant in usu [Le prêtre sanctifié, ap. Gousset, Giustificazione della teol. mor. del. B. Liguori, cap. 11. Monza 1833, pag. 225.] , sed ea quæ a multis sæculis [Cfr supra, pag. 412, num. 2.] post Orationem Dominicam, Salutationem Angelicam et Symbolum a fidelibus recitari solent et cum iisdem efficiunt quod Catechismum Parvum vocamus: nimirum simplicem enumerationem virtutum tum Theologicarum, tum Cardinalium, Donorum Spiritus Sancti ejusque Fructuum, Beatitudinum, operum misericordiæ etc., præceptorum etiam, novissimorum et variorum peccatorum. Notandum secundo Salutationem Angelicam a B. Joanne non totam fuisse dictam, qualem nunc dicimus, sed solas duas priores partes; verum hic repetere non est necesse quæ de hac oratione ejusque lapsu temporum incrementis diligenter et curiose disseruit collega meus [Acta SS. tom. VII Octob. pag. 1108 et seqq.] : cujus dissertationis summarium in hoc ipso tomo legi potest [Supra, pag. 413.] .
[62] [de cella exhibat.] Ut vero ad propositum argumentum. de Divino Officio a B. Joanne ex ipsa cella sua audito, deque raro exitu e cella, redeamus, dicit alius testis [Num. 289.] quod ideo dictus fr. Joannes Bonus ad alias horas diurnas et nocturnas (præter missam) non veniebat in ecclesiam fratrum, quia cella sua erat juxta confines ecclesiæ fratrum, de qua bene poterat audire Divinum Officium fratrum, etiam si legendo dicerent fratres. Ad missam vero veniebat semper, ut dictum est et ad vesperas quandoque, diebus Dominicis, Paschalibus et festivis. Tertia ratio cur huic Officio in ipsa ecclesia non interesset, erat solitudo maxima in qua vivere volebat. Et vero raro de cella exibat B. Joannes, ac monachos illos Orientis et Occidentis aliquo modo imitari videbatur, qui januam sui tugurioli exstructo muro præcluserant, et quotidianum cibum a fidelibus, aut a sociis monachis, per fenestram aliquam accipiebant: ut legitur in Actis S. Stephani Junioris monachi montis Auxentii prope Constantinopolim, quæ dabuntur ad 28 Novembris, et in aliis plurimis. Etenim deferebantur etiam ad cellam B. Joannis, quæ aliquantum a conventu distabat, cibus et potus: Intra Quadragesimam tempore sanitatis, inquit fr. Grecus [Processus num. 276. Cfr num. 272.] , utebatur valde stricto cibo et potu, ut apparebat in vasculis in quibus portabantur ei cibus et potus ad cellam suam. Insuper nemo cellam B. Joannis ingredi poterat nisi per manum fratris laici, qui ei serviebat: ita aliquis frater serviens et ostiarius [Ibid. num. 200.] servi Dei. Non exibat quoque B. Joannes nisi ut quotidie missæ sacrificio interesset, quod profecto nullus sanctus, quam proxime ecclesiam habitans in qua quotidie incruentum sacrificium celebraretur, omitteret. Deinde quum esset eremitarum fundator et pater, ac perpetuum consilium, eorum etiam causa e cella exibat. Denique quum id postulabat sæcularium peculiaris aliqua necessitas. Sed antequam hæc singula ostendantur e monumentis, absolvendum est quod de cella B. Joannis et de vita quam in ea duxit, dicere cœpimus.
[63] [Describitur ejus cella; quam vitam in ea ageret.] Fr. Balis, de ordine heremitarum, de conventu Cesenæ, qui cum B. Joanne per annos circiter sexdecim habitavit [Ibid. num. 175.] , dixit in parte Processus quæ Cæsenæ habita est anno 1254 [Ibid. num. 168.] , quod fr. Joannes Bonus habebat cellam suam, in qua morabatur quasi assiduus die et nocte in vigiliis et orationibus; et in qua cella habebat Crucem D. N. Jesu Christi et tabulam B. M. V., quas adorabat, et aquam benedictam; et de qua poterat audire divina Officia, quæ fiebant a fratribus in ecclesia [Ibid. num. 177.] . Sed præ ceteris, quam vitam duxerit in cella B. Joannes, optime nos docet fr. Moltongrandus, qui fuit quandoque prior conventus de Cesena [Ibid. num. 239.] , ubi beatus habitabat. Interrogatus dictus testis de fide dicti fr. Joannis Boni, respondit dictus testis, quod dictus fr. Joannes Bonus habebat cellulam suam juxta confines ecclesiæ fratrum, et de qua raro exibat, nisi veniret ad confortandum fratres suos, vel ad loquendum alicui forensium (seu externorum), vel irat in dicta cella sua, communis opinio fratrum suorum est et erat, quod per totam noctem, quasi a primo somno in antea, et per totam diem, stabat in contemplatione et vigiliis et orationibus coram cruce D. N. Jesu Christi et tabula sive icone B. V. M.
[64] [Vestiyia in solo ex orandi frequentia. Tabula lignea] Addit quod in cella dicti fr. Joannis Boni apparebant manifeste, sicut ipse testis vidit, vestigia sive formæ pedum, et digitorum pedum, et genuum, et manuum, in terra ubi orabat, propter frequentiam orandi. Et dixit dictus testis interrogatus, quod in cella prædicta nihil aliud erat, nec palea vel sestorium (sedes, sedile), nec aliquid aliud quam dictum est supra (tabulam scilicet ligneam supra quam de nocte brevem somnum capiebat), et ita stabat tam in hyeme quam in æstate. De vestigiis, ex perpetuo genuflectendi et prosternendi se usu, in solo impressis, testes multi loquuntur, inter quos fr. Grecus dicit [Ibid. num. 278.] , quod erant in cella prædicta formæ in quibus ponebat dictus fr. Joannes Bonus genua, et pedes, et manus, quando orabat, et illæ formæ seu vestigia facta erant ex nimia orandi frequentia. Cernebantur autem hæc ante ejus crucem, seu Christi e cruce pendentis imaginem, coram qua genuflectere aut prosternere se consueverat. Alibi enim dicitur in eodem Processu [Ibid. num 282.] : Apparebant ibi formæ et vestigia genuum, manuum et pedum ante crucem, quæ faciebat ex tanta orandi frequentia. Et infra [Ibid. num. 288.] : Ante dictam crucem et iconem B. Virginis, seu tabulam in qua erat depicta imago Virginis Mariæ [Ibid. num. 263.] . Quod ad tabulam ligneam attinet, in qua B. Joannes dormiebat, dicit fr. Grecus [Ibid. num. 278. Cfr num. 17, 36, 197.] quod se teste vidente dictus frater Joannes Bonus jacebat semper super nudam assidem (asserem), nihil super se, vel subtus se retinens (nisi vestem quotidianam, sive cucullam, valde tenuem, quam de nocte non exuebat), sicut ipse testis videbat quando intrabat cellam suam, et quia erat hoc manifestum inter fratres.
[65] [quæ ei erat pro lecto.] Et dixit dictus testis quod dictus Frater Joannes Bonus parum jacebat sanus (parum dormiebat de nocte dum valetudine fruebatur), sed vigilabat semper et orabat, sicut ipse testis videbat quando intrabat cellam dicti fratris Joannis Boni vocatus ab eo ut audiret confessionem dicti fratris. Aliquandiu super assere, aut tabula, seu banco ligneo, ut alicubi vocatur [Ibid. num. 281.] , extensus fuit aliquis pannus: Lectus ipsius, inquit fr. Meliorinus [Ibid. num. 38.] , erat de quadam tabula de quercu, ubi erat quandoque unus pannus subtilis de lana, et ad caput ejus habebat quamdam tabulam et quandoque unum sacellum de paleis. Et fr. Jacobus, laicus, qui per decem annos ei ministravit: Super qua tabula, inquit [Ibid. num. 17.] , erat unus pannus de lana; super se tamen nihil tenebat dictus fr. Joannes, nisi tempore infirmitatis suæ, quo tenebat unum linteamen de lana. Alibi dicitur pannus in tabula extensus mediocriter crossus sive grossus [Ibid. num. 6.] . Verum videtur postea dereliquisse hunc pannum B. Joannes, nam dicit fr. Vitalis [Ibid. num. 66.] , quod ipse numquam vidit sibi (B. Joanni) aliquem lectum in quo jaceret, nisi tantum de tabulis, sine aliquo panno. Et eodem fere modo loquuntur reliqui testes, quorum duo dicunt: Super nudam tabulam [Ibid. num. 172 et 199.] , alter: Ubi nihil desuper erat [Ibid. num. 63.] et alii similia [Ibid. num. 197, 259, 287, etc] . Advertendum est autem non dormiisse B. Joannem nisi partem noctis et satis exiguam, ut dixit supra num. 63 fr. Moltongrandus; et vix differt fr. Lanfrancus, anno 1235, quando testimonium dicebat, Prior generalis: Dormiebat ad perfectum primum somnum et ab inde in antea surgebat et vigilabat in orationibus; quia bene audiebatur a fratribus quod a prædicta hora in antea surgebat et vigilabat [Ibid. num. 259.] .
[66] [Lecti pœnitentiæ: alter de aquifoliis; alter] Præter hunc lectum, alios habebat B. Joannes quos lectos pœnitentiæ dicemus; siquidem ad nihil aliud inserviebant, quam ad incredibilem pœnitentiam exercendam. Narrat fr. Vitalis audivisse se a quodam cive de Cesena, qui vocabatur dominus Bartolus, tabellio (sive notarius laicus), quod ipse vidit per quoddam foramen cellæ ipsius fr. Joannis Boni, jacere et volutare ipsum fr. Joannem Bonum in quodam lecto de palis acutis, et in alio lecto de bruscis (sive aquifoliis) pungentibus sicut spinæ, et hoc novit auditu tantum [Ibid. num. 66.] . De lecto de bruscis plures loquuntur: Habebat in cella sua, ait fr. Bonincuntrus, duos lectos, unum de tabulis ubi nihil desuper erat, et alium de bruscis qui pungunt sicut spinæ [Ibid. num. 63.] . Dicit fr. Joannes de Barba, qui beati cellam sæpe ingrediebatur, quod fecit sibi fieri lectum de bruscis ubi ipse jacebat quandoque [Processus num. 50.] . Ex quibus non videtur duos illos lectos pœnitentiæ, alterum de bruscis, alterum de palis, uno eodemque tempore in cella habuisse.
[67] [de palis acutis, qui] De posteriore hoc mirandum pœnitentiæ exemplum narrat fr. Girardus, presbyter: Fr. Joannes Bonus misit, inquit, pro ipso teste (Girardo, qui tunc erat novitius) ad conventum, ubi cum aliis fratribus morabatur, quod iret ad ipsum cum alio fratre, qui vocabatur Martinus. Et dum ivisset ad cellam ipsius fratris Joannis Boni, cœpit eos monere et confortare et hortari in Domino Jesu Christo, quod servarent humilitatem et patientiam, et docebat eos qualiter possent servire Domino Jesu Christo, et ejus regnum acquirere et fideliter obtinere. Et tunc, introduxit eos intus in cellam, ubi erat quidam lectus de acutissimis palis, fixis in ipsa terra; et ipse fr. Joannes Bonus se projecit in ipso lecto, ac si esset de optimis plumis, et cœpit se volutare in eo, et sine aliqua læsione se volvebat in dicto lecto hinc et inde. Et dum ipsi fratres essent inde valde perterriti, conabantur ipsum juvare; qui dicit eis: State in pace, nolite me tangere. Quod circa annum 1240 factum esse idem frater significat [Ibid. num. 36.] . Addit tamen de hoc publicam famam non fuisse, quod forte silentium indixisset beatus [Cfr Ibid. num. 22 in fine.] , sed fratres de conventu suspicabantur, inquit, et hoc inter se pluries conferebant.
[68] [describitur. Fovea pœnitentiæ in quam se demittebat] Lectus ille de palis erat fossus in terra juxta tabulam de quercu et in eo, ablatis palis, jacuisse videntur brusca illa sive aquifolia, de quibus supra est dictum. Nemo enim tres lectos, si ita sint vocandi (unum ad capiendum somnum et duos ad pœnitentiam) simul exstitisse testatus est. Dictus est etiam fovea, scilicet oblonga, ille lectus de palis: Habebat quandam foveam, inquit fr. Michaël [Ibid. num.38.] , juxta alium lectum de tabula intus in cella sua, ubi quandoque jacebat. Et dicit quod audivit ab ipso fr. Joanne Bono et a pluribus aliis fratribus suis, quod in ipsa fovea erant pali acuti seriatim fixi, super quibus ita se secure projiciebat, tamquam si esset sibi saccus de palea plenus. Nondum est satis; altera enim erat illic fovea, non jam oblonga sed profunda, terribilior quam præcedens: Ibi erat alia quædam fovea, ita pergit fr. Michael, ubi, quando se magis affligere volebat, caput et humeros ponebat, pedibus superius elevatis, et ibi per tantam horam stabat, quousque Pater Noster ducentis vicibus dicebat. Hanc foveam describit fr. Jacobus, qui B. Joanni diu ministravit. Memorato ejus lecto seu tabula de quercu, in hunc modum prosequitur [Ibid. num. 18. Cfr num. 50.] : Et quando volebat dictum corpus affligere magis, jacebat in fossa humo (id est, in fovea priori oblonga juxta dictam tabulam).
[69] [capite deorsum. Particulæ arundinis sub ungues immissæ. Nullus ignis in cella.] Et quando adhuc volebat fortius corpus suum affligere, habebat foveam artificiose factam in qua ponebat se capite existente inferius. Erat tamen fovea illa sic artificiose facta, quod cum humeris et scapulis terræ inhærebat, pedibus vero sursum erectis. Ipse tamen testis non vidit eum jacere in dicta fovea, sed vidit foveam et formam ejus, et audivit ab ipso fratre Joanne Bono quod ipse aliquando jacebat in ea secundum modum prædictum. Et perpendit etiam ipse testis, quod quando jacebat in ista secunda fovea, quod dictus frater Joannes Bonus apparebat multum afflictus et facies ejus similiter apparebat valde tumefacta. Addit ibidem quod pluries ipsum invenit jacentem in fovea longa; in alia vero ubi caput et humeros ponebat, audivit pluries ab ipso fratre Joanne Bono. Et hoc dicebat eidem testi: quærebat ab eo quare fecisset sic foveam memoratam; ipse vero respondebat ei: Frater, non cures scire ista. Tandem ad maximam instantiam ipsius testis, dicebat ei quod faciebat ut magis corpus affligeret. Hæc tamen, quantacumque sunt, comparari non possunt iis quæ præstitit in vehementi quadam tentatione carnis, dum mirando actu etsi non imitando, inquit S. Antoninus [Infra in Vita, num. 2.] , arundinem in multas partes dividit, easque sub ungulis posuit, elevansque manus super lapidem taliter percussit, quod ad summitatem usque digitorum intrarunt. Hoc tormentum tres dies ac noctes perpessus, tandem miraculo liberatus est. Quæ plenius infra enarrabuntur a S. Antonino, Calepino [In Vita, num. 3.] et in Processu [Num. 13.] . In cella B. Joannis numquam accendebatur ignis, quamquam die ac nocte in ea vivebat, nisi ex summa necessitate: Nec utebatur igne, inquiunt testes, nisi maximis infirmitatibus [Processus, num. 292, 305, 287.] . Et ut cellæ descriptionem absolvamus, erat hæc nitida et munda [Ibid. num. 306.] , ac prope [Ibid. num. 21.] erat aliquis fons, cujus sæpe est mentio in Processu [Ibid. num. 7. 21, etc.] .
§ VIII. De cibo B. Joannis ejusque quantitate. Incredibilis inedia. Vitam protrahit miraculo. Custodia silentii.
[Cibum sumebat in cella; infirmus aliquando utebatur ovis, rarissime] Insinuatum supra B. Joannem in ipsa cella sua cibum sumere consuevisse: id vero præstitit, ni fallor, tum majoris solitudinis et silentii causa, quibus ab initio vitæ eremiticæ assueverat, tum ut facilius incredibilem inediam et perpetua jejunia exerceret. Neque ex eo vitii singularitatis arguetur, quum olim insuetum minime fuerit, ut qui summa auctoritate in ordine religioso aut domo potirentur, seorsum a ceteris habitarent et viverent, et id ipse S. Ignatius de mensa præpositi generalis Societatis nostræ initio constituerit, a quo præpositi postmodum libentes et volentes desciverunt. Deferebatur ergo cibus ad cellam B. Joannis a fratribus laicis ad hoc ministerium deputatis, e quorum numero fuerunt FF. Jacobus [Ibid. num. 16 et 18.] et alter forte Jacobus [Ibid. num. 301.] , Joannes de Barba [Ibid. num. 18 et 50.] , Albertus [Ibid. num. 99 et seq.] , et Benvenutus [Ibid. num. 295.] . Atque hi nos tuto docebunt quantum abstinentiæ et jejuniis deditus fuerit B. Joannes: Omni tempore jejunabat, inquit fr. Jacobus in Processu anni 1231 [Ibid. num. 16. Cfr num. 50.] , tam in hyeme quam in æstate; et nullo tempore utebatur carnibus, etiam in infirmitate sua, sed in ipso infirmitatis tempore dicit quod aliquando utebatur ovis. Alio tempore in ægritudine ovis usus esse non videtur, quorum alii testes non meminerunt. Jejunabat omni tempore, inquit fr. Albertus [Ibid. num. 199.] , exceptis diebus Dominicis et tempore magnæ infirmitatis, in quo ad multam fratrum instantiam, comedebat parum de carnibus, nec volebat uti in suis infirmitatibus medico nec medicinis, dicens quod D. N. Jesus Christus erat medicus et medicina sua.
[71] Quæ singula a multis testibus confirmantur. Tempore gravis infirmitatis, [carnibus; medicinis nunquam, exemplum allegans S. Agathæ.] ait fr. Moltongrandus, aliquando prior Cæsenæ, ad multas fratrum preces vescebatur parum de carnibus [Ibid. num. 238. Item num. 276. 283, etc.] , sed, ut alius loquitur, multum parum et paucis diebus [Ibid. num. 260. Cfr num. 262, 304, etc.] . De usu medecinæ et auxilio medicorum hæc addit fr. Ardizzione: Et quando fratres sui multum instabant, inducebat eis exemplum beatæ Agathæ medicinam carnalem nunquam (exhibentis: quæ vox hic omissa est ex oscitantia), et more tamen laicali, quia parum sciebat litteras [Ibid. num. 306.] . Sensus esse videtur eum citare voluisse verba officii ecclesiastici in festo S. Agathæ, ad diem 5 Februarii. Alius enim testis dicit: Inducens more laicali illam auctoritatem: Medicinam carnalem corpori meo nunquam exhibui [Ibid. num. 175.] . Quæ sunt ipsissima verba responsorii ad Lectionem VIII breviarii Romani in die 5 Februarii; atque id ipsum de quo agitur in responsoriis illius festi, quæ historica sunt et narrationem in Lectionibus propositam continuant et complent, satis ostendit ea antiquissima esse. Ejusdem enim generis responsoria historica advertuntur in vetustissimis festis aliquot Martyrum et confessorum, puta S. Agnetis et S. Martini; et quod nunc in paucis solum breviarii Romani festis asservatum est, in breviariis medii ævi cernitur ubique [Cfr scriptores liturgici.] . Ex quo sequeretur idem fuisse hoc responsorium ævo B. Joannis ac nunc est. Quod mirum non est, quum et in aliis aliquot antiquissimis festis id obtineat. Excerpta vero sunt responsorii verba cum levissima aliqua transmutatione, ex Actis latinis S. Agathæ, prout a Bollando sunt edita [Acta SS. tom. I Febr. pag. 617, num. 9.] . Sed ne a proposito digrediamur, vescebatur B. Joannes cibis communibus conventus exceptis tamen, ut dictum est, carnibus et ovis. De piscibus non loquuntur testes, ita ut conjicere possimus, dum comedebantur in conventu [Processus num. 84.] , ab iis non abstinuisse, saltem perpetuo et omni tempore, ut immerito videtur insinuare Laudensis [Vita, cap. 4, pag. 8.] ; nisi diebus veneris et vigiliis apostolorum, et quasi in vigiliis omnium, in quibus jejunabat in pane et aqua tantum [Processus num. 296.] .
[72] [De quantitate cibi extra et] Quod ad quantitatem attinet cibi, quem exceptis diebus Dominicis non sumebat nisi semel in die [Ibid. num. 262.] , comedebat, ut sæpius vidit fr. Moltongrandus (prior conventus, qui ei faciebat dari cibum et potum), satis minus aliquo alio fratre, et nunquam volebat comedere nisi de uno ferculo tantum, sicut sæpius vidit et audivit ab his qui ei serviebant; et licet aliquando fratres comederent caules et ciceras vel fabas, dictus fratre Joannes Bonus non sumebat nisi aliquantulum de una istarum comestionum tantum [Ibid. num. 238 et seq. Item. num. 262, 266, 276, 285, etc.] . De quantitate unius istius ferculi, hæc dicit fr. Ardizzione: Utebatur, inquit, extra quadragesimam cibo et potu fratrum, licet in tertia parte et amplius, ut videtur sibi testi, minus quam aliquis alius frater [Ibid. num. 304.] . Alii dicunt: In medietate et ultra, minus [Ibid. num. 259. Cfr num. 171.] ; in medietate minus aliquo alio fratre, et etiam minus medietate multum [Ibid. num. 262.] : Atque idem de potu asseritur [Ibid. num. 266, 283, 312.] . Verum in his omnibus testificationibus comparatur unicum ferculum B. Joannis cum una integra cibi sumptione fratrum, præcipua scilicet diei, quam nunc prandium dicimus, non vero cum cibo omni diei tam meridiano quam vespertino. Nam qui hanc secundam comparationem instituunt, dicunt B. Joannem cibo usum in septima parte minus quam aliquis alius frater [Ibid. num. 298.] ; et alii, eodem forte sensu, se comedere una vice quantum ipse comedebat per totam hebdomadam [Ibid. num. 292. Item num. 5 et Lodi in Vita, lib. I, cap. 4.] : in qua B. Joannes una die, Dominica nimirum, non jejunabat, seu binas sumebat refectiones [Ibid. num. 273, 287.] . Et hæc sunt quæ pertinent ad ejus abstinentiam, inediam et jejunia extra tempus quadragesimale. Vere B. Joannes in exemplum datus est et per longævam vitam conservatus nascenti suo ordini Eremitarum, quemadmodum in Processu vocatur, ut extraordinaria sua pœnitentia et reliquis virtutibus ac omnimoda sanctitate, non minus quam crebris et insignibus miraculis, fratres multos ad se advocaret, instrueret, confirmaret, et sic ante mortem congregationem suam eremitarum rite constitutam cerneret et multum dilatalam.
[73] [intra Quadragesimam.] In ipsa vero quadragesima, jejunia multo etiam severiora exercuit B. Joannes, modo tamen aliqua invaletudine non impediretur. Fr. Ardizzione, descripta alicujus quadragesimæ abstinentia, rogatus est num F. Joannes Bonus æqualem vitam agebat in omnibus quadragesimis; responditque: Secundum quod dictus fr. Joannes Bonus erat sanus magis et minus tempore quadragesimæ, ducebat arctam, et arctiorem et asperiorem vitam [Ibid. num. 305.] . Modo quo diversas quadragesimas transegit B. Joannes, non esset immorandum, nisi perperam locos plures Processus intellexisset Calepinus, cujus edimus Vitam, vel potius Augustinus Cremensis, cujus elucubrationem Calepinus ornatiori stylo vestivit: Post hos etiam Constantius Laudensis, qui denuo Processu aliquantisper usus est. Rite itaque primum distinguenda sunt jejunia quadragesimalia quatuor aut plura, quæ in Processu describuntur, et de quibus biographi B. Joannis indiligenter sunt locuti. Quod vero ratio quadragesimam peragendi ab uno ad alterum annum non multum differret, et ita solitarius et inclusus in cella viveret beatus, ut contingeret fratres multa nescire visu, sed tantum ex eo quod publice dicebatur [Ibidem.] , inde factum est ut uno aut altero teste excepto, non egerint reliqui nisi de quadragesimis annorum 1247, 1248, 1249, omnium, quod ad inediam attinet, maxime insolitis et tribus ultimis ejus vitæ; denique non adeo, saltem in earum fine, in abscondito peractis ac præcedentes fuerant. De his declarat fr. Bonacursus se in conventu Cæsenate versatum esse anno 1237, et quid gesserit B. Joannes in quadragesima illius anni vidisse: Prima die quadragesimæ, inquit, sumebat aliquantulum panis tantum, quasi ad modum hostiæ. Secunda autem die sumebat tantum quatuor radices petrosiliorum, coctas in olea in qua comestio fratrum fiebat, et non aliud. Tertia autem die comedebat septem grana fabarum coctarum tantum et non aliud; et semper quolibet die sumpto cibo jam dicto, bibebat aliquantulum de vino conventus. In quarta quidem die redibat ad quantitatem panis prædictam, et quinta ad radices etc. [Ibid. num. 269.] .
[74] [Quadragesimæ annorum 1237, 1246 et 1247] Hanc vero quadragesimam anno 1237, et non secundo ante mortem, seu 1247, ut ex Calepino concludendum esset [In Vita, num. 13.] , beatus peregit. Dicebat enim fr. Bonacursus mense Octobri anni 1253, quando ad testimonium ferendum coram examinatoribus comparebat, quod jam sunt XVI anni, ut firmiter credebat, a quo versatus est cum B. Joanne, a festo B. Martini usque ad Dominicam Passionis Domini [Processus num. 269.] . Id est, quadragesimam anni 1237, aut forte 1238, eum peragentem vidit. De anno 1246 locutus videtur fr. Ventura, ut suo loco declarabitur [Ad num. 285 Processus.] , dum dicit in prima quadragesima in qua versatus est cum B. Joanne, hunc usum valde parcius cibo unico tantum et potu fratrum quam aliis temporibus uteretur [Ibid. num. 286.] . De eodem vel alio anno hæc legitur testificatio cujusdam fr. Joannis [Ibid. num. 273.] : Comedit illa quadragesima, qua fuit ibi dictus testis, in conventu cum fratribus; et quotidie comedebat sic parum panis quod considerata tota quantitate panis quam comedit in illa quadragesima, non fuit unus panis conventualis: Et comedebat cum eo aliquantum cœdulii (id est edulii) [Cangii Supplementa vo Cœdulium.] unius ferculi tantum, in decuplo minus quam aliquis alius frater conventus; et similiter modice potabat de vino conventus: ita quod omnes fratres mirabantur. Tamen quia non erat novum hoc inter fratres, non in tantum mirabantur. Sequuntur jam quadragesimæ tres præcipuæ et ultimæ vitæ B. Joannis; nam de reliquis nemo ex professo dixit. Quin et de ipsa quadragesima anni 1247 valde certa non habemus. De ea tamen egisse arbitramur fr. Jacobum, laicum, qui B. Joanni diu ministravit, in prima quadragesima illarum trium quas describit, quasque satis aperte tribus sibi succedentibus annis observatas fuisse significat, quarum demum tertia certissime ad annum 1249 est referenda. Prima die illius quadragesimæ, inquit [Processus num. 16.] , recepit Corpus Domini, et ipsa die nullum cibum alium sumpsit. Et singulis aliis diebus subsequentibus dictæ quadragesimæ manducabat dictus frater Joannes Bonus unam hostiam tantum et illa contentus erat. Hæ vero hostiæ erant frustilla panis ad formam hostiarum, quales in missa consecrantur, exsecta: Fecit multas particulas rotundas ad modum hostiæ, sed majores et grossiores hostia aliquantulum. Ita fr. Grecus, et plures alii [Ibid. num. 276.] . De quo plura ad quadragesimam anni 1249. De potu vero, quo tum utebatur, hæc testatus est fr. Jacobus: Bibebat vinum modicum [Cfr. Ibid. num. 296.] , inquit, mixtum cum aqua decoctionis olerum vel leguminum conventus fratrum suorum, antequam apponeretur oleum vel sal. Die autem Cœnæ Domini comedit cum fratribus et dein iterum supradicto modo jejunavit usque ad festum Paschæ [Ibid. num. 16.] .
[75] [Item annorum 1248,] In secunda vero quadragesima, anni nimirum 1248, longius etiam progressus est. Fecit sibi dare, inquit fr. Jacobus [Ibid. num. 17.] , panem unum de conventu, et fecit inde quadraginta frusta in modum unius hostiæ, ita tamen quod remansit ex illo pane fere medietas. Et istis frustis panis usus fuit per totam illam quadragesimam; et dictus testis dabat sibi unum de ipsis frustis tantum singulis diebus. Addit fr. Grecus jam laudatus, qui hoc anno 1248 ab initio quadragesimæ usque ad Pentecosten in conventu Cæsenate habitavit [Ibid. num. 276.] , eum quadoque unam frondem salviæ masticasse, nimirum ad custodiam flatus sui, sed non transglutiebat ejus substantiam: ita ut non potuerit in eo ullum nutrimentum reperire. Die vero Cœnæ Domini, ut nos docet fr. Jacobus [Ibid. num. 17.] et alii plurimi, fecit vocare omnes fratres suos qui erant XXX et singulis distribuit unum frustum ex eodem illo pane, qui ei initio quadragesimæ datus fuerat. Ista etiam die, ut discimus ex fr. Greco [Ib. num. 276.] , rogatus a fratribus, dicentibus quod Dominus Jesus tali die comedebat cum discipulis suis, comedit et ipse de cœdulio conventus aliquantulum et de uno ferculo tantum, in cella sua tamen. Duobus vero sequentibus diebus usque ad Pascham, docente nos fr. Jacobo [Ib. num. 17.] , nihil comedebat omnino. De quadragesima denique anni 1249, quæ fuit B. Joanni vitæ ultima, testes multi dixerunt, sed pauca tantum ex testificationibus excerpenda sunt; similis enim fuit quadragesimæ anni præcedentis, exceptis primis tredecim diebus quibus B. Joannes ægrotavit. Per hos scilicet comedit tres uncias panis [Ib. item, n. 292, etc.] , non quotidie, sed inter omnes tredecim dies [Ibid. num. 312.] , et cum illis cibariis quibus ipsi fratres utebantur in conventu [Ibid. num. 17. Item. num. 199.] .
[76] [et 1249. Panis iste unicus quadragesimalis erat ordinarius. Quantitas quotidiana.] Scripserunt biographi B. Joannis, panem illum unicum quo in quadragesima utebatur, non fuisse nisi trium unciarum [Calepinus infra in Vita num. 13; Lodi, Vita cap. 4.] : quod manifeste ex his locis Processus assumptum est; sed nemo non videt quantum distet a vero. Etenim dum de quantitate panis loquuntur testes, qua se ab initio ad exitum quadragesimæ sustentare consueverat B. Joannes, semper dicunt eum uno pane conventuali usum; dum hic non dicunt, qui ei ministrarunt, fr. Jacobus et fr. Albertus, eum inter hos tredecim dies unum panem comedisse, sed alter tres uncias panis, alter vero modicum panis tantum [Ibid. num. 199.] . Quibus et alii accedunt [Ibid. num. 292, etc.] . Quomodo etiam panis conventualis non fuisset nisi trium unciarum? Post elapsos hos tredecim primos dies quadragesimæ anni 1249, utebatur quolibet die una particula panis facta ad modum hostiæ et parum plus erat quam hostia, usque ad diem Jovis sanctum, sumendo modicum potus quolibet die de conventu fratrum et nihil aliud. Quantitatem panis quotidie in hac quadragesima, et ut ex supradictis apparet, in præcedentibus quoque adhibitam, alio modo significavit fr. Jacobus [Ibid. num. 17.] : Comedebat tantum de pane, inquit, quantum est forma unius denarii, qui dicitur mezanus. Calepinus denarii genus definire omisit: Quantum est denarii magnitudo, inquit [Infra in Vita num. 13 in fine.] ; Laudensis vero de denario tacet omnino. Denariorum multorum formam exhibet Muratorius in Dissertatione vigesima septima, de moneta sive jure condendi nummos [Antiqq. Ital. tom. II.] , sed quum tanta fuerit denariorum varietas [Vide Cangii Glossarium, vo Denarius.] , nihil mirandum eum denarium mezzanum Cæsenatem non protulisse. Indicat vero nomen ipsum mezzanus eum fuisse mediæ aut infimæ speciei.
[77] [Non servavit plures quadragesimas] Calepinus descriptis, licet non satis secundum rei veritatem, tribus quadragesimis a B. Joanne peractis hæc subjungit [In Vita num. 14.] : Constat etiam Janbonum quadragenario jujunio ter annuatim se afflixisse, eoque potissimum quo post resurrectionem tres solummodo fabas singulis diebus accepit. Hæc immutavit parumper Laudensis, ea nonnisi ultimis vitæ annis facta esse memorans: Quadragenas sive quadragesimas tres servavit, inquit [Vita, cap. 4, pag. 10.] , ultimis annis suæ vitæ et unam post alteram, id est, ni fallor, uno eodemque anno, nihil aliud manducans quam tres fabas in die. Fuerint hæc itaque etiam a Cremensi dicta, ut valde est verisimile, quum ejus vestigiis uterque, tam Calepinus quam Laudensis, inhæserint. Cremensis vero ea mutuaverit ex S. Antonino [Cfr Vita, num. 3 et 5.] . Verum enim vero nihil simile legitur in Processibus; et fratres tamen 36 ex ordine eremitarum, qui plerique omnes cum B. Joanne dudum versati sunt, pro testimonio dixere. Nihil primo dicunt de quadragesimis pluribus eodem anno peractis; et quadragesimas, quarum notitiam tradunt, eas fuisse quas celebrat quotannis universa ecclesia ante festum Paschale indicant manifeste. Describuntur insuper minute tres quadragesimæ ultimæ vitæ B. Joannis, describitur etiam quadragesima anni 1237 et plures aliæ [Processus num. 171, 176, 292, 301 etc.] , quæ quibus annis contigerint incertum est; denique loquuntur plures de quadragesimis universim, quarum testes oculati fuere per annos continuos septem [Ibid. num. 16 et 301.] , decem [Ibid. num. 291.] , quindecim [Ibid. num. 176.] et sexdecim [Ibid. num. 171.] , et hi omnes cum B. Joanne usque ad finem ejus vitæ habitarunt. Declarant vero unanimiter, ut mox apparebit, dum duas aut tres ultimas ejus quadragesimas commemorant, in præcedentibus annis modum eas servandi fuisse vix dissimilem, in ultimis tamen severiorem.
[78] [in anno. Multis annis sibi similes fuere, ultimis severiores.] Nullatenus itaque videntur posse admitti tres illæ quadragesimæ annuatim servatæ, quæ ultimis annis vitæ B. Joannis, si Calepino aut Laudensi crederemus, obtinuissent. Traditio videtur aliqua ex levi fundamento, quæ crevit eundo et scripto consignata est a primis biographis B. Joannis, ut si forte dies paucos aliquando vitam suam sustentasset sumptis tribus fabis tantum in cibum quotidianum: quod tamen in Processu nusquam legere memini. Supradicti testes, qui annos multos Cæsenæ cum B. Joanne degerant, in eo unanimes sunt ut testificentur quadragesimas omnium annorum plus minus sibi similes fuisse, duas tamen aut tres ultimas severitate reliquas excessisse: Sicut publice dicebatur inter fratres, inquit eorum unus [Ibid. num. 176.] , IN MULTIS QUADRAGESIMIS et maxime in ultima et penultima vitæ suæ, contentus erat per totam quadragesimam uno pane conventuali de quo faciebat multas particulas, factas ad modum hostiæ (videlicet majores essent aliquantulum, vel ut alibi dicitur [Ibid. num. 238.] : grossiores tamen quam hostiæ), de quibus particulis quolibet die quadragesimæ sumebat unam usque ad diem Jovis sanctum. Alius loquens in universum de modo quo quadragesimam observaret B. Joannes, tempore quadragesimæ, inquit [Ibid. num. 292.] , utebatur quotidie quantitate panis unius hostiæ. De ultimo vero anno ejus vitæ hæc dicit: Convertit se ad consuetudinem aliarum quadragesimarum [Ibidem.] . Et alii similia sunt testati [Ibid. num. 171, 292 etc.] . Ultimis tamen annis vitæ B. Joannis severiores fuisse ejus quadragesimas est itidem ex testificationibus manifestum: Maxime in quadragesima ultima et penultima vitæ suæ, dicebat supra fr. Balis; et alius loquitur etiam potissimum de tribus vel duabus ultimis quadragesimis vitæ suæ [Ibid. num. 238. Item. num. 171.] .
[79] [Ejus tanta abstinentia non fuit ex naturæ necessitate; vitam protaxit miraculo.] Dubitarunt aliquando unus alterve frater, tanta abstinentia stupentes, num forte B. Joanni ventriculus adeo angustus non esset, ut plus comedere non posset [Ibid. num. 176, num. 305.] . Interrogatus fr. Lanfrancus, ordinis Prior generalis, utrum naturaliter parum posset comedere, vel hoc faceret ex abstinentia propter Deum, respondit quod propter abstinentiam faciebat, et hoc dixit esse notorium inter fratres [Ibid. num. 260.] . Fuit scilicet aliquis frater qui crederet B. Joannem hanc abstinentiam exercere non studio, sed natura; et ad tollendam illam tentationem, beatus una vice comedit plus aliquo alio fratre [Ibid. num. 270. Item num. 273.] . Alter testis narrat hoc dictum fuisse a quibusdam susurronibus [Ibid. num. 176.] ; tertius, fuisse dubium quorumdam fratrum, qui tentabantur [Ibid. num. 305.] . Ceteri melius interpretati hæc jejunia, ea plus quam humana credidere et interventui Divino adscripserunt: Dicebant bene gentes de Cesena, inquit Jacobus, civis Cæsenas [Ibid. num. 250.] , aliquando conferendo inter se, quod nisi Deus sua gratia et virtute sustentasset et nutrisset dictum fratrem, ipse non potuisset sustinere afflictionem et tribulationem quam inferebat amore Jesu Christi suo corpori per multos dies. Et ut dicit dominus Guido Moroëllus, Miles vel Eques Cæsenas, sine Dei speciali auxilio non vixisset tribus diebus, sicut ipse testis dixit se credere [Ibid. num. 242. Item 234, 250.] . Sustentavit scilicet illum Deus, ut exemplum esset et consilium fratrum per multos annos.
[80] [Describitur habitus eremiticus quem gessit.] Describendus hoc loco habitus eremiticus B. Joannis, qui fuit habitus pœnitentiæ; de quo postmodum etiam non semel incidet sermo. Utebatur una tunicella, inquit fr. Salvetus [Ibid. num. 6.] , cum capucio juncto cum ipsa tunicella, de stanneto de lana linoque contexto, et hoc vestimento erat contentus æstate et hyeme, quantumcumque magnum frigus esset. Alibi tunicella dicitur cappa: quo nomine sæpe venit medio ævo: Una cappa de staminea subtili tam in æstate quam in hyeme semper contentus erat [Ibid. num. 38. Item. num. 50 etc.] . A plerisque vero dicta est cuculla, quod fuit ordinarium nomen vestis monasticæ: Ferebat unicam cucullam, sive tunicam stamineam subtilem [Ibid. num. 181.] . Stannetum et staminea idem sunt ac stamen: Cum una tantum cuculla quæ erat de stamine [Ibid. num. 183.] , de stamine tantum [Ibid. num. 237.] ; vel potius ipsum pannum stamine contextum significant. Qualis fuerit cuculla B. Joannis docet nos sequens definitio apud Cangium [Vo Cuculla.] : Cuculla est tunica talaris et cucullata (i. e. habens caputium), atque manicata, habens speciem crucis per quatuor partes extensæ. Cuculla autem erat grisei coloris [Processus num. 83.] et cingebatur desuper [Ibid. num. 169.] . Præter caputium videtur beatus gessisse aliquod tegmen capitis dictum infulam; nam alicubi orasse dicitur deposito caputio et remota infula de capite [Ibid. num. 7; Cfr Cangii Supplementa, vo Infula.] . Barbam quoque semper portabat magnam et albam [Ibid. num. 305.] , quam alii dicunt maximam [Ibid. num. 301.] , magnam et longam [Ibid. num. 299.] . Unde dum dicit barberius quidam se ivisse quandoque ad radendum fratres [Ibid. num. 234.] , intelligendum videtur de corona capitis. Sub cuculla vero deferebat ferabulas (ex lino [Ibid. num. 281 et passim.] , Laudensi italice dictas mutande i. e. femoralia, gallice calecon), et unum pannum de lino vel stuppa sine manicis, quasi ad modum camisiæ factum (qui aliis locis [Ibid. num. 66, 175, 199.] interula dicitur); quem deferebat, ut ipse testis et fratres omnes credebant, duabus de causis: prima ne caro ejus videretur, quia cuculla erat multum subtilis, ut dictum est; secunda est, ne quædam infirmitas quam patiebatur (moroidæ, id est hæmorrhoides, ut alibi [Ibid. num. 274, 278.] dicitur) sanguinem emittens fœdaret cucullam [Ibid. num. 270.] . His addit fr. Joannes de Barba, quod quodam tempore in æstate, ut magis affligeret corpus, portabat quamdam crossissimam cappam de panno de lana; propter quod et fratres ipsius ordinis et alii de contrata (seu regione, italice hodieque contrada) plurimum mirabantur [Processus num. 50.] . Incedebat autem beatus omni tempore (tam in hyeme quam in æstate) [Ibid. num. 183.] discalceatus, nudis pedibus et cruribus, nisi quod ferebat semper ferabulas, et quandoque zipellos ligneos et illos ferebat, ut publice dicebatur inter fratres, ad majorem corporis afflictionem [Ibid. num. 237. Item num. 199 etc.] . Zipelli vel zupelli dicuntur a Laudensi italice zoccoli, id est sandalia; sed assumuntur ad afflictionem et dicuntur grossi: Quosdam zupellos portabat grossos [Ibid. num. 38.] et non portantur nisi extra ecclesiam [Ibid. num. 175.] ; nec videntur pedes nudi fuisse dum eos gerebat: ex quibus dubitare subit num potius non essent integri calcei lignei, quos gallice dicimus sabots. Attamen isti interpretationi favere non videntur quæ de zipellis leguntur in Glossario Cangii [Vis Zepellus, Zipellus.] . Zipellos istos a fr. Michaele portasse dicitur tam de hyeme quam in æstate [Process. num. 38.] ; et ab alio, quandoque ad consolationem, quandoque ad fatigationem sui corporis [Ibid. num. 63.] : sed alibi eos portasse dicitur solum quandoque [Ibid. num. 181, 199, 237.] , nimirum in æstate [Ibid. num. 203.] et ut a plerisque additur, ad majorem corporis afflictionem. De quibus omnibus hæc est testificatio Venerabilis Patris Domini Mangini, episcopi Cæsenatis: Quando dictus testis videbat dictum fratrum Joannem Bonum, … semper erat discalceatus, et discalceatus incedebat, nisi quod in æstate videbat eum ferre zipellos ligneos. Interrogatus dictus testis quare … deferret zipellos prædictos, respondit: Ut ferret molestiam et asperitatem corpori, ut dicit se credere et audivisse a fratribus [Ibid. num. 169.] .
[81] [Quantum fuerit ejus silentium.] Tanta vitæ asperitate et abstinentia nondum contentus B. Joannes, iis jungebat perpetuum silentii exercitium. Quum enim adeo custodiret cellam, ut supra est dictum num. 62, erat cum hac custodia silentii observatio suapte conjuncta. Multum morabatur inclusus in die ac nocte, ait fr. Manfredus [Ibid. num. 262.] , et multum servabat silentium; vel, ut dicit frater Lanfrancus, prior generalis: Die ac nocte celebriter servabat silentium [Ibid. num. 259.] . Duobus tamen temporibus, præ ceteris, id præstabat, die scilicet qua communicabat et in quadragesima [Ibid. num. 279.] . In die Communionis præcipue servabat silentium, et singulariter a forensibus, seu extraneis, nisi immineret maxima necessitas loquendi [Ibid. num. 282. Item num. 296, 310.] . Severius tamen servabat silentium et solitudinem tempore quadragesimæ quam aliis omnibus temporibus [Ibid. num. 283, 292.] . Tum enim quasi continuum erat et semper stabat die et nocte in vigiliis et orationibus in cella sua [Ibid. num. 238.] . Fr. Jacobus, qui ei diu ministravit, Nemini loquebatur fr. Joannes Bonus in prædictis tribus quadragesimis, inquit [Ibid. num. 18.] , nisi ipsi testi et fr. Joanni socio ejus, quod continue ministrabatur ei. Idem concludi potest ex quadam testificatione fr. Girardi, quæ sic sonat: Cum nulli loqueretur in quadragesima, de gratia ipsi testi loquutus fuit [Ibid. num. 36.] .
§ IX. De Fide B. Joannis. De hæreticis Catharis et Patarenis quos impugnavit. Ex Oriente in Bulgariam et inde in reliquam Europam venerunt. Eorum dogmata. Multos convertit Beatus ad fidem.
[De fide B. Joannis.] Egimus hucusque de iis quæ in cella præstabat B. Joannes, aut ad eam maxime spectant; transeundum jam ad ea quæ inter fratres aut extraneos gessit. Exibat scilicet e cella B. Joannes, ut dictum num. 62 tribus de causis, ad consolandum fratres suos, vel ad loquendum alicui forensi, qui eum peteret, vel ad audiendam Missam [Ibid. num. 292. Item num. 239 etc.] . Hæc vero tria, præcipua complectuntur quæ de virtutibus B. Joannis dicenda supersunt; quocirca satius erit ea revocare ad aliqua capita virtutum. Colligemus hic itaque, quanta fieri poterit brevitate, quæ pertinent ad virtutes theologicas, aut morales aliquot, in quibus beatus eminuit. Et ad fidem quidem quod attinet, quæ est principium et fundamentum reliquarum virtutum supernaturalium, elucet illa, teste Benedicto XIV [De servorum Dei Beatificatione etc. lib. III, cap. 23. num. 4.] , in multis actibus Sanctorum. Quapropter interrogati testes de fide B. Joannis, plura indicant quæ et ad alias virtutes commode referri queunt. Sic Venerabilis Pater Dominus Manginus, episcopus Cæsenas, ad hujusmodi interrogationem respondet [In Processu, num. 169.] , eum fuisse virum catholicum, et quod recipiebat Corpus Domini Nostri Jesu Christi, et audiebat divina, et quod frequenter confitebatur peccata sua, et quod erat multum assiduus in vigiliis et orationibus, et habebatur a se tanquam vir justus et sanctus et homo plenus Spiritus Dei. Alii alia hujusmodi addunt, ut habuisse eum in cella sua imaginem Christi e cruce pendentis, et tabulam B. Virginis Mariæ, coram quibus perpetuo oraret, et aquam benedictam qua signaret sese [Ibid. num. 173, 177 etc.] : quæ nemo non videt spectare magis proprie et per se, ut aiunt, ad virtutem religionis. In Sanctis tamen actus omnes virtutum plerumque imperantur a caritate, ii maxime qui ad orationem, venerationem Eucharistiæ et Dei cultum in universum proxime pertinent. Quocirca de iis dici poterit mox, ubi de caritate sermo instituetur.
[83] [Eremitas suos et sæculares in fide confirmat contra hæreticos,] Testes deinde referunt quomodo ad fidem catholicam servandam, inter multos hæreticos et ecclesiæ Romanæ hostes, tum extraneos tum fratres suos confirmaverit. Hortabatur fratres suos, inquit fr. Lanfrancus [Ibid. num. 260.] , quod haberent et tenerent fidem Sanctæ Trinitatis, ut continetur in symbolo [Ibid. num. 263, 302 etc.] , quod dicebat more laicali, quia illiteratus erat; et quod crederent quod credit sancta Romana ecclesia. Similia habent testes pæne omnes in tertia et quarta parte Processus, in quibus de fide B. Joannis ex professo interrogantur. Confortabat fratres suos, ait eorum unus [Ibid. num. 177. Alius, num. 300 etc.] , et dicebat eis quod crederent et tenerent, sicut credit et tenet sancta Romana ecclesia, et dicebat eis quod crederent omnes articulos fidei; et quod Domnus Papa erat Vicarius Dei et successor B. Petri, et habebat eamdem auctoritatem quam habuit B. Petrus, et qui hoc non credent, non poterunt salvari. Deinde de hæreticis et excommunicatis illius temporis adjiciunt: Et detestabatur publice, ita prosequitur testis laudatus, fidem omnium Patarenorum et excommunicatorum et omnium qui non credebant sicut credit sancta Romana ecclesia. Et monebat fratres suos quod caverent sibi a talibus, quia in tali statu nunquam salvari poterant, sed erant filii diaboli et perditionis. Et dicebat fratribus suis quod haberent in reverentia magna omnes clericos propter ordines quibus fungebantur, licet ipsos agnoscerent peccatores. Idem multi alii testantur, tum eremitæ, tum sæculares [Processus num. 182, 183, 198, 204 etc.] , quia maxime ad hos dirigebantur hortationes ad veram fidem servandam aut capessendam.
[84] [Catharos scilicet seu Patarenos. Horum nominum Etymologia.] Hæretici vero a quibus utrosque cavere jubebat B. Joannes, quique a multis testibus nominantur, Gazari sunt et Patareni. Detestabatur publice Gazaros et Patarenos, inquit fr. Moroëllus [Ibid. num. 173.] , et post eum alii multi. Gazari autem iidem sunt ac Cathari, seu Manichæi medii ævi; nam hoc sibi nomen hæretici isti tribuebant, quod deinceps a vulgo corruptum est. Id vero mihi probabilius est quam ab ipso vulgo in Germania ex veteri voce quaten, quetten, garrire, quod orarent quasi garriendo, eis impositum fuisse nomen, ut Henschenius censuit [Acta SS. April. tom. II, pag. 395; Cfr Schilteri thesaurus Antiquitatum Germanicarum, tom. III, pag. 513.] . Etenim multo ante annum 1160, sub quem in Belgio et circa Coloniam exorti sunt [Acta SS. ibid.] , apparuerant in Bulgaria, Dalmatia, Italia et Gallia, et suum secum nomen attulisse verisimile est.: Catharorum enim et Patarenorum meminit Concilium Lateranense anni 1179, can. 271, tanquam existentum in Guasconia, Albigesio et partibus Tolosanis, ubi eos jam repererat S. Bernardus anno 1147 [Cfr Acta SS. tom. III April. pag. 679, num. 6.] , qui tamen eorum nomen non expressit. Ex eadem voce Teutonica quetten autumat Henschenius deductam vocem Flandricam ketter, Germanicam ketzer, hæreticus; sed non minori certe verisimilitudine hæ voces deducerentur ab ipso nomine hæreticorum Catharorum, qui per plura sæcula in universa pæne Europa sunt reperti. Hoc postremum mihi verisimilius quam cum Gretsero [Opera, tom. XII, part. II. Prolegomena in Script. Waldens. pag. 9.] voces Teutonicas ketter, ketzer, kaezer, kazer veterrimas dicere, et ipsas ut etymon habere vocis Cathari. Patareni vero, seu Patarini, iidem sunt ac Cathari: Vulgus eos Paterinos vocabat, inquit Muratorius [Dissertazioni sopra le antichità Italiane tom. III, pag. 254, in Monaco 1766.] ; quinimo sub hoc nomine veniebant hæretici omnes, qui ecclesiam Dei tum temporis infestam habebant. Quæ ut brevibus explicentur, paulo altius ascendendum est. Nomen nempe Patarenorum prius Catholicorum fuisse indubium videtur. Id primum Mediolani datum SS. Arialdi et Herlembaldi asseclis, qui sub medium sæculum XI acriter insurrexerunt adversus luxum et pravitatem clericorum incontinentium et simoniacorum; quod scilicet, partim paupertatem affectantes sponte gestarent interpolata vestimenta, (Mediolanensibus propolæ pate dicebantur et eorum vicus pateria); partim reapse pauperes essent: ita ut principio vox patareni idem significarit quod gallica va-nu-pieds, seu couvert de friperies. Verum quum genuina hujus vocis origo brevi obscurata esset aut extra Mediolanum ignorata, alia excogitata sunt etyma; quemadmodum jam olim actum fuerat de ipso Jesu nomine; quod, licet in Evangelio per Salvatorem versum esset, a plurimis ab ιασθαι mederi deductum est; et de paschate, transitum significante, cum πασχειν pati confuso. Et quidem maxime pronum erat ut etymologia de vocabulo patareni fieret perquam varia, quum id continuo affictum sit omnibus qui legitimæ aut illegitimæ potestati ecclesiasticæ resisterent, aliis id ad honorem, aliis ad vituperium interpretantibus, seu aliis unam rem intuentibus, aliis aliam. Porro ut Manichæi per Italiam suam propagarunt propudiosam sectam, id eis quoque nomen impositum; a quo ut invidiam averterent, honestissima significatione acceperunt. In exemplum martyrum qui pro fide catholica martyrium subierunt (inquit Fredericus II imperator in quadam constitutione anni 1220), Paterenos se nominant, velut expositos passioni. Murmurabant etiam orando in viis, eorumque oratio perpetua erat Paternoster; cui omnimodam efficaciam tribuebant, et qua sola sacrificium consecrari dicebant; ex quo Paterinos dictos fuisse aliqui perhibuerunt [Cfr Antichità Italiane, tom. III, pag. 252 et seqq. in Monaco 1766. Cfr Supplementa ad Glossarium Cangii, Vo Patareni.] .
[85] [Erant Manichæi et ex veteribus hujus nominis hæreticis prodierant. Non fuerant hi in Oriente extincti] Gazari itaque et Patareni, ut diximus, iidem sunt hæretici, qui diversis locis et a diversis personis diversimode nominabantur: erat etiam pro diversitate locorum aliqua diversitas doctrinæ. Quod autem Bossuetius, in notissima Historia variationum recentium hæreticorum [Histoire des variations des églises protestantes, liv. XI. OEuvres éd. de Versailles, tom. XX, pag. 85.] , de Albigensibus dicit, eos perfectos Manichæos fuisse, de Catharis Italiæ quoque dicendum est: horum enim Albigenses progenies fuere; sed non æque Valdenses, qui ab Albigensibus valde erant diversi [Hist. des variat. Ibid. num. 93, pag. 153 et passim; P. Jas, Diss. de Valdensium secta ab Albigensibus bene distinguenda. Lugd. Batav. 1834.] . Ipsos vero Catharos Italicos ex Manichæis illis prodiisse primorum ecclesiæ sæculorum, quos impugnavere S. Augustinus aliique patres, ostendi potest ex historia. Impugnati enim ab imperatoribus Constantinopolitanis, ut narrant Petrus Siculus [Hisloria de Manichæis, Biblioth. Patrum Lugdunensis, tom. XVI, pag. 759 et seqq.] , Photius [De Manichæis repullulantibus, apud Montfaucon, Biblioth. Coisliniana, pag. 372, 375.] , et Cedrenus [Passim. Cfr Fleury, Hist. ecclés. liv. XXXI, num. 59.] , discipulos tamen pluribus in regionibus Orientis, maxime in Armenia [Cedrenus, tom. II, pag. 209 et 212. Bonnæ 1849.] retinuere. Atque in hoc regno Paulliciani dicebantur, a Paullo quodam, Callinices feminæ Manichææ filio, qui medio sæculo VII dogmata pleraque Manichæorum illic prædicaverat, et juvante fratre suo Joanne, non paucos sibi discipulos fecerat. Paullicianis extremo sæculo IX, imperante Constantinopoli Basilio Macedone, dominabatur quidam Chrysochir [Petrus Siculus, Hist. de Manichæis, loc. cit. pag. 764.] , qui, ut Cedrenus narrat, urbi Tephricæ præerat. Oppugnatus est feliciter ab imperatore, primo hujus imperii anno [Cedrenus, loc. cit. pag. 206 et seq.] ; isque a bello redux Petrum Siculum Tephricam misit ad redimendos captivos. Scripsit Petrus suæ legationis historiam, in qua Tephricæ, seu Tibricæ octo menses versatus est, eamque primo archiepiscopo Bulgarorum ritus græci, misso a Basilio imperatore, sed cujus nos nomen latet, nuncupavit.
[86] [maxime in Armenia. Ex ea quomodo] Tibricæ igitur, inquit [Hist. de Manichæis, loc. cit. pag. 754.] , legationis obeundæ causa apud Paullicianos diu moratus, sæpe disputando cum illis sum congressus, illorumque arcana omnia per catholicos etiam ibi degentes curiose investigavi; [ad Bulgariam transiverint, et inde ad Italiam et Galliam.] atque ab ipsismet impiis et delirantibus cognovi, quod e suo conciliabulo missuri essent, qui in Bulgaria quoscumque possent a catholica religione ad suam exsecratam et nefariam sectam averterent. Singularia sunt hæc ultima, nam reapse Paulliciani seu novi Manchæi Bulgaros non multo post labe suæ pestiferæ doctrinæ infecerunt. Maxime tamen id factum, quando hortante quodam Theodoro monacho, qui dein ad patriarchatum Antiochenum provectus est, Joannes Tzimisces imperator Manichæos multos in Thraciam transtulit: Contenderat etiam ab imperatore Theodorus, ut Manichæos, per totum Orientem serpentes et contagione suæ impuræ religionis omnia corrumpentes, in Occidentem in desertam aliquam solitudinem deportaret; id quod postea temporis fecit imperator, eosque Philippopolim ex Oriente transtulit. Sunt verba Cedreni in Compendio Historiarum [Cedrenus, loc. cit. pag. 382.] . Hæc vero colonia hæreticorum universæ Europæ funestissima fuit. Duobus post sæculis reperti sunt Manichæi magno numero in Bulgaria, dictique sunt Bogomilæ, id est (Slavica voce Latine reddita) misericordiam Dei implorantes: semper enim preces murmurabant, maxime orationem Dominicam, qua, reliquas tanquam multiloquium damnantes, quasi unice utebantur. Advenerant vero hi Manichæi in Bulgariam ex vicina Thracia, in quam eos transtulerat Tzimisces, vel ex Armenia, ut ex Petro Siculo credere est vel, denique ex Constantinopoli, ubi usque ad præceps medium ævum semper hæc hæresis habuit sectatores. Compescuit illos in Bulgaria non minori zelo quam industria et pœne restinxit Alexis imperator initio sæculi XII [Euthymius Zygabenus in Panoplia titul 23; Anna Comnen. Alexias, lib. XV; Zonaras, lib. XVI.] , idemque postmodum præstitit cum Paullicianis, circa Philippopolim in Thracia, ab exeunte sæculo IX grassantibus. Verum tum temporis, sæculo scilicet XII, jam ad mediam usque Europam Manichæi, ut mox dicetur, perniciosam suam doctrinam propagaverant. Apud Matthæum Paris, ad annum 1223, mentio est alicujus hæresiarchæ, quem hæretici Albigenses papam suum appellant, habitantem in finibus Bulgarorum, Croatiæ et Dalmatiæ. Ad annum vero 1236 dicit idem [Hist. des Variations, lib. XI, pag. 100, num. 23 et seqq.] : Circa dies autem illos invaluit hæretica pravitas eorum qui vulgariter dicuntur Paterini et Bugares (sive Bulgares) in partibus Transalpinis. Apud Reinerum quoque in Summa de Catharis, sexta decima eorum ecclesia est ecclesia Bulgariæ. Non modo itaque hæc secta in Italiam et Galliam e Bulgaria advecta est, ut post Vignierum Bossuetius [Ibid. pag. 101.] et alii autumarunt; sed Manichæos Europæ, id est Albigenses (quos etiam Bulgaros [Matth. Paris. pag. 414. Tiguri 1606.] vocabant) Catharos, Patarenos et quocumque nomine sunt dicti, Manichæorum pristinæ ecclesiæ progeniem fuisse dubitari non potest.
[87] [In Italia vigebant Mediolani maxime, Arimini et in tota Romandiola.] Apparuerunt in Gallia et Italia sæculis XI et XII multis in locis, et quod ad hanc posteriorem regionem attinet, Mediolani maxime [Acta SS. tom. II April. pag. 595, num. 9 et seq. tom. III, pag. 679, num. 4.] . Mantuæ et per totam Romandiolam [Muratori, Dissertazioni,loc. cit. pag. 261.] . Mantuæ circa annum 1258 suum episcopum habuit eorum secta, de Bagnolo dicta. Vigebant autem maxime Arimini, in notissima civitate non procul a Cæsena. De quo hæc leguntur in Processu contra Armannum Pungilupum hæreticorum caput, annis 1270 et sequentibus compilato et a Muratorio in lucem edito [Antiq. medii ævi, tom. V, col. 131.] : Magister Johannes minister fratrum de pœnitentia in MCCLXX die XI intrante Decembri juratus dicit, quod semel invenit Punzilupum in contrata S. Pauli (ante annum igitur 1269, quo Pungilupus [Ibid. col. 96.] vivere desiit) et dixit ei dictus Punzilupus, quod veniebat de Arimino, et quod erant in Arimino multæ domus Patarenorum. Et quum ipse testis quæreret ab eo quomodo cognosceret dictas domos, respondit ei: Ego bene cognosco eas, quia habent aliqua signa, per quæ cognosco eas. Sequens vero testis dicit quod Punzilupus sæpe visitabat hæreticos qui erant in Romagnola et maxime Arimini. Nihil itaque mirum si in adhortationibus suis adeo frequenter in Gazaros et Patarenos eorumque errores B. Joannes invehitur.
[88] [Patarenorum dogmata ex auctore coævo.] Eorum dognata eadem erant ac veterum Manichæorum, nonnullis hinc inde mutatis, quibus ab illis et inter sese differebant: Habent omnes Cathari, inquit illius ævi scriptor [Apud Martene, Thesaur. Anecdot. tom. V, col. 1762.] , opiniones communes, in quibus conveniunt, et proprias, in quibus discrepant. Catalogum errorum trium sectarum, Albigensium scilicet, sectæ de Bagnolo, ab oppido Provinciæ in Gallia sic dictæ, et sectæ de Concoregio, qui vicus est agri Mediolanensis, texuit Peregrinus Priscianus, eumque ex ejus libris mss. Muratorius in lucem edidit [Muratori, Antiqq. loc cit. col. 93 et seqq.] . Inde paucos aliquos articulos excerpimus, ad illustranda gesta B. Joannis; notandum vero litteras majusculas in fine singulorum, primas esse nominis illarum sectarum, e tribus prædictis, quæ hos articulos docuerint [Ibidem.] .
Quod sunt duo principia: unum penitus bonum, alterum penitus malum. A. et B.
Quod Christus non est Deus. A. B. C.
Negantur dein articuli omnes symboli, in quibus de Christo est sermo, tum reliqui etiam, ita ut manifestum sit hæreticos illos universum symbolum catholicum denegare voluisse. In medio legitur hæc assertio contra symboli initium:
Quod res istæ visibiles non sunt a Deo. A. B. C. Dicunt tamen illi de Concoretio, quod a Deo sunt creaturæ, id est, quod fecit quatuor elementa; et ex iis quatuor postea Lucifer disposuit creaturas quaslibet in suo genere sicuti sunt. Alii vero dicunt quod nec materia nec dispositione nec forma fecit Deus aliquid visibile. Et si aliquando concedunt fecisse visibilia, dicunt de illis quæ sunt Angelis visibilia.
Ex sequentibus articulis explicatur quod dixit supra n. 83 B. Joannes ad commendandos clericos:
Quod in ecclesia Dei non debent esse sacerdotes et diaconi, scilicet mali. A. B. C.
Quod mali presbyteri non possent ministrare. A. B. C.
Patareni scilicet abhorrebant a sacerdotibus catholicis nec ullam in iis agnoscere volebant auctoritatem [Muratori, Dissertazioni, tom. III, pag. 253.] .
Contra excommunicatos multum invehitur B. Joannes, maxime contra Fredericum II; dicunt illi hæretici, quod ecclesia non potest excommunicare. A. B. C.
Miracula facit beatus ut confirmaret aliquem ex ordine suo dubitantem de veritate Corporis Christi et ad fratres suos specialiter dicebat de Corpore D. N. J. C., quod in illud haberent maximam fidem et fiduciam, quia vere salus mundi erat [Process. num. 282.] : dicunt Cathari, quod sacramentum altaris nihil est. A. B. C. Nec omissus est demum in hoc catalogo articulus ex quo plerumque sunt agniti Cathari seu Patareni, quod matrimonium malum est. A. B. C.
[89] [Negabant totum symbolum, quod ideo omnibus commendat B. Joannes. De iisdem auctores antiqui.] Quum singulos articulos symboli, addita solum particula negativa, penitus negarent, mirum non est B. Joannem adeo frequenter symbolum recitare et commendare solitum fuisse [Vide supra, num. 83.] . Singulare est eadem prorsus arma commendare Georgium Cedrenum, sæculi XI scriptorem Græcum ubi de Paullicianis sive Manichæis Orientis agit [Cedrenus, tom. I, pag. 759, edit. Bonnæ 1838.] : Enimvero christianus, inquit, cum Manichæo disputans postulare ab eo debet ut symbolum fidei recitet “Credo in unum Deum etc.” Si cui amplior notitia harum hæresum necessaria foret, eam suppeditabunt multa monumenta, ut sunt: Disputatio inter Catholicum et Paterinum a coævo conscripta [Ap Martene, Thesaurus nov. Anecdotorum, tom. V, col. 1703 et seqq.] ; manifestatio hæresis Catharorum, quam fecit Bonacursus, qui quondam fuit magister illorum Mediolani, coram populo [Ap. Dacherium, Spicilegium, tom. I, col. 208 et seqq. Parisiis 1723.] , et qui fuerat hæreticus, nunc autem catholicus est; summa fratris Renerii Sachoni, ex ordine Prædicatorum, (qui fuerat hæresiarcha et hæreticorum episcopus) de Catharis et Leonistis, seu pauperibus de Lugduno [Apud Martene, loc. cit. col. 1759.] ; et plures aliæ disputationes, aut historiæ et Acta Conciliorum.
[90] [Multos Patarenos convertit beatus ad fidem. Jacobinus, Cæsenas,] Ex sæcularibus, quos adhortabatur, multos convertit ad veram fidem B. Joannes. Dominus Guido Moroëllus, Miles Cæsenas, hæc testatur in rem nostram: Propter bona verba quæ dictus frater Joannes Bonus dicebat illis qui ibant ad videndum eum et audiendum, et etiam videndo et audiendo vitam quam ipse frater Joannes ducebat et longo tempore duxerat, et videndo et audiendo miracula quæ Dominus meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni operabatur quotidie, multi ex illis qui non credebant in fidem sanctæ Romanæ ecclesiæ, conversi sunt ad fidem et tenent et observant eam tanquam catholici homines [In Processu, n. 244.] . Idem testatur Janianus, frater de pœnitentia: Multi, inquit, qui male credebant, id est, ex Patarenis, conversi sunt ad fidem catholicam et obedientiam S. Romanæ ecclesiæ [Ibid. num. 256.] . Relatu digna est testificatio magistri Jacobini carpentarii Cæsenatis, olim Patareni, ex qua nonnulla excerpimus. Fuerat ejus pater hæreticus et mala persona, quod non credebat fidem S. Trinitatis et S. Rom. ecclesiæ, et cum ista mala fide mortuus est, ut dictus testis credit, in anima et corpore. Unde aliquando dictus testis suasu dicti patris sui male credidit et Paterenus fuit; et in ista mala et pessima credulitate fuit dictus testis longo tempore: ita quod, ut ipse testis dixit, si ipse testis potuisset omnes clericos et religiosos minimo verbo suo destruere, lætanti animo fecisset. Et dixit dictus testis quod propter odium quod ipse testis gerebat in illos qui erant in fide et obedientia S. Romanæ ecclesiæ, ipse testis pluries ivit ad heremum (se catholicum simulans), in quo morabatur dictus frater Joannes Bonus; et habebat nuces sanas, et ossa nucis, et ponebat eos ad caput lectorum fratrum latenter, ad hoc ut fratres venirent ad discordiam, et rixarentur inter se dicentes sibi ad invicem: Tu non jejunas, quia comedis nuces. Et hoc, ut dixit dictus testis, fecit pluries.
[91] [convertitur viso miraculo.] Vocavit illum quadam die beatus et veniens ille, attonitus tamen, dicebat intra se: Quid vult hic homo? Quum in cellam venisset B. Joannis cœpit hic ei dicere, quomodo ipse testis male credebat, et quod hæreticus erat in credulitate sua, et pater dicti testis male crediderat et ideo cum diabolo in inferno damnatus erat. Tunc multis ei suasit ut rediret ad pœnitentiam et fidem; sed Jacobinus cœpit eum deridere et dicere: Quis dixit vobis quod ego male crederem? Ego credo melius te. Tandem interventu miraculi sanatus est: Quidam falco sive moscardellus silvester, (idem, ni fallor, quem nunc dicunt Itali moscardo, moscardino, Galli épervier) per aërem volans, volavit in cellam dicti fratris Joannis Boni, et requievit aliquantulum super pedibus dicti fratris Joannis Boni, et de pedibus saltavit super genu dicti fratris. Et tunc dictus testis voluit dictam avem capere; et frater Joannes Bonus statim dixit dictæ avi: Vade cum Deo. Et dicta avis volando recessit. De quo dictus testis multum fuit miratus; ita quod incontinenti dixit dicto fratri Joanni Bono: Ego volo credere deinceps sicut vos creditis, quia video quod fides vestra est melior mea. Fuerat vero adeo in hæresi pertinax, ut potius permisisset se comburi, sicut faciunt Patareni, de quibus ipse erat unus, quam ab ea recessisset; nec conversus esset omnino, nisi fuissent ea quæ audivit et vidit de dicto fratre Joanne Bono [Ibid. num. 228 et seqq.] . Narrat dein alia miracula quæ in ejus gratiam operatus est B. Joannes.
§ X. Ejus Zelus contra excommunicatos sequaces Friderici II. De Ghibellinis et Guelfis. Miracula B. Joannis. Donum Prophetiæ. Spes et Caritas. Oratio. Devotio in communione; hujus frequentia sæc. XIII. Caritas in proximum. Immensus ad eum concursus.
[Beati zelus contra excommunciatos, Friderici II sequaces.] Non modo hæreticos oppugnabat B. Joannes et ad fidem ac obedientiam Romanæ ecclesiæ reducere nitebatur, sed etiam excommunicatos sequaces Friderici II, lugendæ memoriæ imperatoris, qui a Gregorio IX et Innocentio IV fuerat anathemate perculsus et anno 1247 ad hunc trucidandum sicarios immisisse fertur. Dicibat igitur venientibus ad se, quod crederent Dominum Papam esse Vicarium D. N. J. C. et habere potestatem et auctoritatem solvendi et ligandi super terram. Et dicebat eis quod caverent sibi a Gazaris, Patarenis … et excommunicatis; quia illi tales erant filii diaboli et perditionis, et in illo statu nunquam salvari poterant, nisi redirent ad mandatum (obedientiam) S. Romanæ ecclesiæ et D. Papæ. Et dicebat et dixit pluries vicariis et nuntiis Frederici quoddam imperatoris (quum testes hæc deponerent, mortem obierat ab annis 4), qui erant Cesenæ et aliis locis positi a dicto Federico et veniebant ad videndum dictum fratrem Joannes Bonum propter publicam famam sanctitatis ejus: Vos estis excommunicati et Dominus vester est excommunicatus et maledictus; nec ipse nec vos salvari potestis, nisi redieritis ad mandatum sanctæ Matris Romanæ ecclesiæ [Ibid. num. 240bis.] . Testaturque Fr. Ardizzione id se audivisse frequenter a beato, quod Fridericus et omnes sequaces ejus maledicti essent et excommunicati, pro eo quod erant rebelles Domino papæ et Romanæ ecclesiæ [In Processu, num. 307.] . Additur alio loco eum dixisse Friderici nuntiis et vicariis et potestatibus (quo nomine, maxime apud Italos, veniebant magistratus civitatum), non solum: Vos estis excommunicati, sed etiam: Potestatem non habetis judicandi [Ibid. num. 293.] .
[93] [Imperatoris vitia. De Ghibellinis et Guelfis.] Nimirum Cæsena comprehendebatur et comprehenditur etiamnum sub patrimonio S. Petri ac ditione pontificia, cujus magnam partem Fridericus summa injustitia occupaverat. Quod ei exprobrat Innocentius IV in bulla Sacro præsente concilio anno 1245 in concilio Lugdunensi emissa [Ap. Raynaldum, ad an. 1245, num. 38.] , in qua quatuor præcipua criminum capita enumerat: Et ut ad præsens, inquit, de ceteris ejus sceleribus et iniquitatibus taceamus, quatuor gravissima, quæ nulla possunt celari tergiversatione, commisit. Dicit dein et pluribus ostendit eum fuisse sæpius perjurum, pacem quondam inter ecclesiam et imperium reformatam violavisse, fuisse sacrilegum, et demum de hæresi quoque non dubiis et levibus, sed difficilibus et evidentibus argumentis suspectum haberi. His aliisque in bulla adstructis, Friderici subditos juramento fidelitatis absolvit, decernit quoslibet qui deinceps ei velut imperatori vel regi consilium vel auxilium præstiterint, seu favorem, ipso facto excommunicationis vinculo subjacere; et denuntiat, ab illis, ad quos in eodem imperio imperatoris spectat electio, eligendum libere alium in ejus locum successorem. Sub hoc Friderico dilatatæ sunt maxime factiones Ghibellinorum vel Wiblingorum et Guelforum, quarum originem bene deducit Muratorius in Dissertatione LI de Italiæ Antiquitatibus [Cfr Acta SS. Propylæum Maji, Paralipom. pag. 91, num. 4 et 5.] . Fridericus enim e gente Ghibellinorum natus erat et ex quo ecclesiæ factus est perniciosus hostis, ejus asseclæ Ghibellini sunt dicti, ecclesiæ vero Romanæ fideles subditi, patroni et propugnatores, Guelfi. Hæc enim a tempore Federici II vocabula duo inseparabilia (sunt verba Albertini Mussati scriptoris sæculi XIV in suo Ludovico Bavaro [Ap. Burman. Thes. antiquit. et histor. Italiæ, tom. VI, part. II, pag. 361.] , seu historia Ghibellinorum et Guelforum), germina, seu potius pestifera schismata pullularunt atque involverunt, quæ semper tenuerunt Italiam inquietam.
[94] [Beati Miracula. Fratrem in vocatione nutantem, alium de veritate Eucharistiæ dubium,] Fidem Sanctorum testantur apprime ipsa miracula, quoniam Deus vivæ fidei ea imprimis promisit: Si habueritis fidem sicut granum sinapis etc. Ea fidei tribuit quoque Apostolus, laudes celebrans eorum qui in veteri testamento fide eminuerunt [Hebr. cap. 11, ℣ 29 et seqq.] . Miracula quæ in vita operatus est B. Joannes, aut confirmandis fratribus suis inserviebant, aut convertendis et confirmandis sæcularibus. Fuit scilicet hunc maxime in finem ad tantam sanctitatem perductus a Deo, quemadmodum jam dictum est, ut eremitarum ordinem inchoaret, et suis exemplis, adhortationibus et miraculis in perpetuum consolidaret. Quum die quadam orationi vacaret, relatum est ei fratrem quemdam nomine Joachim ab ordine recedere velle. Ingressus est statim culinam, in qua frater ille versabatur, et adhortatione præmissa, accensum ignem ingressus est et diu in eo constitit, quin ullo modo ne in vestibus quidem læderetur. Dein lignum semiustum jam, e culina egressus, plantavit in terra, idque eodem die florescere cœpit et paulatim in magnam et fructiferam arborem crevit. Atque inde non modo frater ille sed reliqui omnes, in arrepto vitæ instituto mirabiliter sunt firmati [In Processu, num. 9 etc.] . Alias, ex declamationibus Patarenorum, ut verisimile est, factum est ut quidam frater Nascinbenus dubitaret de veritate sacramenti Eucharistiæ. Sanavit eum B. Joannes convertendo aquam in vinum [Ibid. num. 20 et seqq. Item num. 42.] . Sequenti die, quum duo fratres, qui de Lombardia advenerant incredulos se præberent, propter ædificationem et confirmationem ipsorum fratrum dubitantium, et ut per eos qui tunc venturi erant in Lombardia, possent ædificari alii qui audirent … ad preces et supplicationes cujusdam fratris idem miraculum renovavit.
[95] [miraculis confirmat. Miraculorum multitudo et frequentia. Prophetiæ, cordium notitia,] Tunc jussit eos adire Capitulum, et adveniens ipse: Fratres, nolite putare, inquit, quod ego fecerim hoc miraculum quod vos vidistis, sed Dominus Deus, qui potest omnia facere, et aquam in vinum et species in speciem transformare, ipse est qui fecit istud. Tamen orationem hanc in transmutationem aquæ in vinum ego dixi: “Domine Deus omnipotens, ostende virtutem et potentiam tuam, ut isti fratres possint ædificari et confirmari et habere perfectam fidem in te.” Tunc prohibuit ista divulgari [Ibid. num. 7 et seqq. et num. 22.] . Alia miracula, e quibus fratres et sæculares in fide confirmati sunt, hic omittimus, quum legi possint infra in utraque Vita et in processu. Ejus biographi miracula dum viveret patrata ad 46 recensent, post mortem vero ad 44; in quibus illuminasse cæcos, valetudine donasse paralyticos, claudos, aut quocumque modo corpore vitiatos et infirmos, ac a dæmone obsessos curasse apparet. Adeo vero frequentia erant ejus miracula, ut a testibus dictum sit in processu, eum quotidie miracula esse operatum [Ibid. num. 236, 244 et 254.] . Similiter et prophetias omittimus; nam et illæ, quum miraculosam rerum cognitionem semper præsupponant, non secus ac miracula, fidem vividam requirunt et recenseri possent hoc loco. Verum satis erit dixisse B. Joannem dono prophetiæ insignem fuisse et multa fratribus, multa sæcularibus prophetasse [Ibid. num. 40, 43, 53, 54 etc.] . Ad quod genus pertinet quoque arcana novisse cordium; quam cognitionem cælitus beato concessam fuisse multa demonstrant [Vide supra, num. 91 et Process. num. 20, 39, 42, 69, 71 etc.] . Huc spectat quoque quod in processu narratur de scientia cælitus indita quam ostendit in quæstione aliqua matrimoniali, de qua disputabat cum canonico quodam Leto vel Letone, nepote, ut videtur, episcopi Cæsenatis ejusdem nominis. Nec modo scientiam ostendit in solvenda quæstione, sed accepto libro Decretalium, quum legere nesciret, etiam invenit capitulum quod ponebat illa verba, quæ idem fr. Joannes Bonus asserebat. Quæ legi merentur in ipso processu [Ibid. num. 14.] .
[96] [De spe B. Joannis] Virtutem spei in Sanctis eorumque fiduciam in Deum arguunt omnia eorum opera bona, maxime vero rerum temporalium abrenuntiatio et contemptus et pœnitentiæ exercitium. In quibus virtutibus insignem fuisse B. Joannem ostendunt tot anni in eremo traducti procul omni honore, sæculi deliciis et voluptatibus et quocumque terreno commodo; ostendit quoque tantus rigor in seipsum, de quo testes multi, tempus ejus vitæ eremiticæ definientes, cum emphasi loquuntur in hunc fere modum: annos quadraginta in ordine pœnitentiam egit. Spem demonstrant etiam res arduæ ad Dei gloriam et animarum salutem susceptæ. Quibus accensendus est profecto inchoatus ordo eremitarum et labor quotidianus per multos annos eam in rem adhibitus. Ad spem denique referenda est fiducia omnimoda quacum Sancti moriuntur; quam in B. Joanne quoque insignem fuisse, ex iis quæ postmodum de ejus obitu dicenda erunt, apparebit.
[97] [Ejus caritas in Deum. Continua oratio. Christum ei frequenter] Quod ad tertiam virtutem theologicam, caritatem in Deum et in proximum, pertinet, de caritate in Deum constabit ex frequentissimo Dei alloquio cum pietate multa et ardore, ex dono lacrymarum, ex devotione ad Christum patientem et ad SS. Eucharistiam. Fuit autem oratio B. Joannis perpetua, ut docent nos testimonia superius allata, ubi cellam ejus et quæ in ea gessit, descripsimus [Supra, num. 61 et seqq.] . Quo loco aiebat fr. Moltongrandus, aliquando prior Cæsenæ, per totam noctem, quasi a primo somno in antea et per totam diem beatum fuisse in contemplatione, et vigiliis, et orationibus, coram cruce D. N. Jesu Christi et tabula sive icone B. V. M. Sed illam orandi frequentiam et diuturnitatem comprobant maxime vestigia sive formæ pedum, et digitorum pedum, et genuum, et manuum, in terra ubi orabat, in ejus nimirum cella: quod et alii multi testes loco supradicto asseverant. Ex quibus etiam patet B. Joannem ibi frequenter orasse corpore inclinato in terram.
[98] [apparuisse qua certitudine sit admittendum.] De ejus oratione hæc insuper scribit S. Antoninus: Fuit Sanctus iste devotissimæ orationis, et in tantum Deo grata ejus erat devotio, quod cum in oratione meditaretur Christi humanitatem, apparebat ei Christus in forma humana, quem amplexabatur et magna dulcedine reficiebatur. Quando vero passionem Christi meditabatur, apparebat ei in forma crucifixi, cujus vulnera singula cum fletu devote osculabatur [Infra in Vita, num. 6.] . Hæc diligenter in suas Vitas transtulerunt sequentes biographi Calepinus [Vita num. 5.] et Laudensis [Vita, lib. I, cap. 6.] , et verisimiliter omnium primus Augustinus Cremensis, cujus non sunt penes me nisi pauca excerpta. Verum enim vero non memini me ea uspiam legere in amplo illo Processu anni 1251 et sequentium, quem integrum et accurate exscriptum ad nos misit eximius D. Cernazai. Video tamen aliquos testes B. Joanni intimos, verbi causa fr. Bonaventuram [Ibid. num. 91 et seqq.] , nonnisi pauca de ejus virtutibus testatos esse; et hi ex iis maxime fuerunt qui in ultima tantum Processus parte, anno scilicet 1254, testimonium dixere: qui post ejus mortem aliqua narrando supplere potuerunt. Atque in hunc modum una alterave narratio quæ in Processu desideratur scripto fuisset mandata, aut alio quocumque modo devenisset ad posteritatem; et a S. Antonino primum in concinnanda beati Vita suscepta fuisset. Patet tamen hujusmodi narrationes nullo modo attingere certitudinem; imo habendas potius ut plurimum dubias. De cetero quod ad hanc attinet de qua agimus, minime est dubitandum B. Joannem, qui tanta pœnitentia, adeo perpetua cum Deo conjunctione et tot miraculis emicuit, frequenter, ut Sanctos alios, Christi Domini apparitionibus fruitum esse; sed hæc Sancti non produnt nisi necessitate compulsi, et de multis similia certo novimus.
[99] [Missæ interest quotidie, et singulis Dominicis communicat. Ejus donum] Singulis diebus intererat B. Joannes magna cum devotione et reverentia sacrosancto missæ sacrificio et quando levabatur Corpus D. N. Jesu Christi, inquit fr. Moltongrandus [Ibid. num. 240.] , lacrimabatur et plorabat multum, se teste vidente; vel, ut alius dicit, oculos, manibus junctis, habebat ad ipsum (Christum Dominum), infinitas lacrimas emittendo [Ibid. num. 306.] ; alii vero: lacrimabatur in immensum [Ibid. num. 278.] , quantum vix dici potest [Ibid. num. 282.] : quæ sane vivæ fidei et ardentissimæ caritati sunt adscribenda. Et videntur lacrymæ in missa quotidiana sæpe usque ad ejus finem durasse: dicit enim aliquis testis quod quando portabat et dabat ei pacem sæpe inveniebat eum lacrymantem et plorantem [Ibid. num. 282. Calepinus infra in Vita, num. 7.] . Quantum vero in eo esset donum lacrymarum cernebatur maxime in communione; de quo iterum fr. Moltongrandus, conventus Cæsenatis prior: Communicabat se, inquit, corpore et sanguine D. N. Jesu Christi qualibet die Dominico (sic præscribit regula inclusorum [Bavaria sancta, tom. III. pag. 118; Cfr supra, num. 51 et 61.] apud Raderum) cum magna reverentia et devotione; et dictus testis communicavit dictum fratrem Joannem Bonum centies, ut credit, et videbat dictum fratrem Joannem Bonum tunc sic plorare antequam reciperet corpus Christi quod oportebat dictum testem exspectare d. fr. Joannem Bonum per longam moram antequam d. frater posset desistere a ploratu et lacrimarum effusione [Ibid. num. 240. Item num. 274 et 306.] . Juvat autem hic in memoriam revocare B. Joannem ad eremum secessisse, ut de præcedenti vita multisque peccatis pœnitentiam ageret, Sanctisque pœnitentiam esse fontem uberem lacrymarum. Quapropter non immerito dictum est ab aliquo teste B. Joannem communicare solitum cum effusione nimia lacrimarum et contritione non modica [Ibid. num. 6.] . Et universim ad contritionem et internam pœnitentiam quod attinet, discimus ex Rubeo, historico Ravennate, beatum se nominare consuevisse peccatorem eremitam [Infra, num. 105.] . De communione dicit etiam fr. Ventura eam singulis Dominicis factam cum tanta effusione lacrimarum et devotione quod dici non posset; ita quod cum dictus testis communicaret eum, quandoque videbat terram madidam lacrimis [Ibid. num. 28.] . Per totam diem illam, ut supra est dictum, diligenter silentium servabat.
[100] [lacrymarum. Quænam communio frequens sæculo XIII.] Donum vero lacrymarum in eo spectabile fuit non solum quum Divina Victima ïn ara offerebatur, aut pascebatur cælestibus epulis, sed in ipsa effusione lacrymarum quasi omni tempore abundabat [Ibid. num. 38.] ; et, ut dicitur, alibi, mirabiliter lacrimas effundebat, et maxime cum orabat et Corpus Dominicum assumebat et ejus sanguinem [Ibid. num. 66.] . Conspicuum id fuit quodam die Resurrectionis Dominicæ circa annum 1233, dum comedebat cum fratribus Prædicatoribus in domo hospitum. Præ lætitia enim illa interna quæ exsuperat omnem sensum, lacrimabatur, dum esset in mensa, quod infundebant lacrimæ manus suas, tanquam essent stillicidia; et nulla ratione poterat ipse lacrimas continere, quamquam vellet se ab ipsis lacrimis abstinere [Ibid. num. 6.] . De accessu B. Joannis ad sacram Communionem id etiam universim dici potest, eum respectu habito ad ævum quo vivebat, fuisse valde frequentem. Reducendum enim in memoriam sæculo XII et XIII, immo a sæculo circiter IX ad XVI, rarius fideles ad sacram Communionem accedere consuevisse: quod oblivioni sacrarum traditionum et veteris moris ecclesiastici, inter tot barbarorum incursiones sæculo VIII, IX et X, præcipue tribuendum arbitror. S. Hildegardis, quæ obiit anno 1179, scribit se cum suis monachabus per singulos fere menses ex consuetudine participationem Dominici corporis frequentasse [Acta SS. tom. V Sept. pag. 667, num. 165.] . S. Franciscus Assisias in Regula sanctimonialium S. Claræ statuit ut sex vicibus in anno communicent, in præcipuis scilicet anni festivitatibus [Dela Haye, Opera S. Francisci, tom. II, pag. 34. Paris, 1641.] . In Regula autem tertiariorum, præscribit ut ter in anno … peccata propria confiteri et Eucharistiam devote suscipere non postponant [Ibid. pag. 39.] . Eodem igitur ævo quo vivebat B. Joannes, multum a monialibus vel a piis sæcularibus hac in re non requirebatur. Plura de hoc argumento disputare impræsentiarum non vacat, at sufficiunt ista ad ostendendum Communionem hebdomadariam B. Joannis merito habitam fuisse ut frequentem, non modo a fratribus suis, sæculo XIII, sed etiam sæculo XV a S. Antonino [Infra in Vita, num. 4.] , et hanc esse causam cur a plerisque testibus memoretur in Processu apostolico.
[101] [Zelus Beati. Innumeri homines eum adeunt.] Caritatis, tum in Deum, tum in proximum, illustre argumentum est verus zelus animarum: qui profecto in B. Joanne conspicuus fuit, ejusmodi tamen quem ferret ejus vita eremitica. Quod ad sæculares attinet, propter publicam famam sanctitatis multæ dicti fratris, gentes multæ et diversæ veniebant ad videndum et audiendum d. fratrem Joannem Bonum; ita quod quandoque tanta gentium multitudo confluebat ad d. heremum, in qua d. fr. Joannes Bonus morabatur, quod vix ipsi fratres poterant ibi esse [Ibid. num. 240.] . Idem refert Guido Moroëllus, nobilis Cæsenas: Videbat venire gentes multas, et de partibus Lombardiæ, et Romandiolæ, et de Venetiis, et multis aliis partibus, et etiam si aliqui transibant per stratam Romandiolæ, scilicet potestates terrarum, et nuntii et vicarii Frederico quondam imperatoris, ad quemcumque locum tenderent, videbat multos ire d. testis ad videndum d. fratrem Joannem Bonum, et audiendum et tangendum ipsum etc. Idipsum testificantur multi alii, tum cives Cæsenates, tum fratres eremitæ, maxime in Processu Cæsenate anni 1254 [Ibid. num. 168.] , in quo speciatim de fama sanctitatis interrogationes sunt factæ.
[102] [Fructus exhortationum tum in peccatoribus, tum in aliis.] Porro hos omnes advenas, ad fidem, detestationem hæresum, observationem mandatorum omnesque virtutes hortabatur B. Joannes, nimirum pro statu uniuscujusque. Adibant enim eum tum hæretici, quorum multos conversos esse jam superius est dictum [Supra, num. 90.] , tum peccatores, tum denique homines probi causa devotionis [In Proc. num. 256.] . Et de peccatoribus quidem dicitur in Processu, quod propter multa miracula, bona verba et salutifera animæ quæ d. fr. Joannes Bonus dicebat euntibus ad eum … multi qui primo erant pleni omni lascivia, et mundano et carnali amore, verbis et exhortationibus d. fr. Joannis Boni, adepti sunt aliquem habitum religionis vel pœnitentiæ [Ibidem.] . Sic et Guido Moroëllus jam laudatus, memoratis conversionibus hæreticorum: Et multi peccatores alii, inquit, qui erant in sæculo primo, facti sunt religiosi. Et dixit d. testis quod cum ipse olim haberet duos filios, ambos domicellos (id est candidatos Equites) qui debebant illo anno cingulo militiæ decorari [Vo Cangii Glossarium latinum Vo Militia.] , et cum d. testis jam haberet eis omnia necessaria parata, et crederet eos velle fieri milites (sive Equites), ambo assumpserunt habitum heremitarum prædicatione et exhortatione d. fratris [Proc. num. 244.] . Prædicationum B. Joannis plures meminerunt. Fr. Salvetus, cum sociis aliquot sæcularibus, quos nominat, et qui omnes facti sunt religiosi, sæpe et sæpius accessit ad d. locum, ubi d. fr. Joannes Bonus morabatur, et verba prædicationis suæ cum aviditate et libentissime audiebat et sic tempore præcedente ipse testis per verba prædicationis ipsius sumpsit habitum ejus [Ibid. num. 5.] . Idemque de se testificatur fr. Jacobus [Ibid. num. 16.] . Zelo demum animarum adscribendum profecto consilium B. Joannis condendi sui ordinis eremitarum.
[103] [Ejus benignitas erga fratres et sæculares, aliquando severitate temperata.] Elucet etiam vel maxime caritas B. Joannis in proximum, ex benignitate quacum agebat erga fratres suos atque alios omnes; quam tamen, si zelus gloriæ Dei et regularis disciplinæ id requirerent, interdum debita severitate temperabat. Erat humilis multum et benignus, et homo multæ caritatis, et homo qui bene regebat se et fratres suos et lenitate et asperitate, sicut erat opportunum [Ibid. num. 184.] . Certis scilicet temporibus (et quidem quotidie [Ibid. num. 63.] , ut videtur) exibat de cella sua, in qua erat assiduus, et veniebat ad fratres suos, et confortabat eos ad paupertatem, patientiam, humilitatem et perseverantiam, inducendo eis exempla sanctorum (more laicali, quia laicus erat et illitteratus): Sancti per fidem vicerunt regna etc. Et dixit testis, cujus hic verba recito, quod multum reprehendebat fratres suos qui non bene agebant ministerium suum [Ibid. num. 263. Item num. 261.] , et non servabant regulam et ordinem quem promiserant [Ibid. num. 173.] ; et reducebat eos monitis suis ad viam rectam [Ibid. num. 290.] . Sed fr. Jacobus, qui ei dudum ministravit, numquam vidit eum irasci, nec moveri, nec turbari, nisi quando aliquis fratrum minus bene se habebat, quia tunc moveri videbatur contra delictum ejus [Ibid. num. 19.] . Nec fratres modo reprehendebat sed et alios qui non bene se habebant et deviabant a via Dei et semita justitiæ [Ibid. num. 241.] . Verum coram reliquis omnibus erat homo multæ charitatis, et multæ consolationis fratrum suorum et aliorum … et tempore gravis hyemis veniebat ad fratres suos, dicens: Ubi sunt isti juvenes, quomodo confortantur et qualiter se habent hoc tempore? Et confortabat eos multum [Ibid. num. 173.] . Et erat lætus consolator mœstorum fratrum suorum et aliorum … et confortabat eos qui tentabantur … et verba semper ædificationis et virtutum, et non otiosa, erant in ore suo … et odor bonitatis suæ redolebat omnibus circumstantibus, ita quod clerici, et laici, et religiosi, et sæculares, mares et feminæ infiniti de partibus multis veniebant ad audiendum, videndum, tangendum ipsum, tanquam virum justum et sanctum, et ita quod Erminii (Armeni hoc sæculo dicebantur Erminii [Cangius Vo Erminii.] et ii ipsi sunt qui hic designantur. Hoc eodem sæculo exstabat ecclesia Armenorum Perusiæ, titulo S. Matthæi, cui Leo III, minoris Armeniæ rex, anno 1279 codicem ms. obtulisse legitur [Mai, Nova bibl. Patrum, tom. IV, pag. 46.] . Romæ item tractus exstitit usque ad tempora Innocentii VII, dictus Delarmini [Moroni Dizionario, tom. LI, pag. 314, Vo Patriarcato Armeno.] . Verisimile est hos Erminios fuisse negotiatores gentis Armenæ, celeberrimam viam Æmiliam sequentes, quæ Arimino porrigitur Cæsenam, Forum Livii, Bononiam, Mediolanum et inde Aquilejam; juxta quam nunc sternitur via ferrea quæ Ancona ducet Mediolanum) transeuntes tangebant eum cum reverentia sicut sanctum, quæ omnia testis hic loquens, interrogatus, dixit se vidisse [Proc. num. 308.] .
[104] [Efficacia sermonis. Non poterant satiari] Multos opportunitatem quæsivisse, non modo ut eum viderent et audirent, sed etiam ut tangerent, non solo hoc loco, sed multis aliis in Processu consignatum est [Num. 243, 246, 254, 256, etc.] : quod famæ ejus sanctitatis et miraculorum est adscribendum. [se esse cum eo. Custodia linguæ.] De caritate illius in proximum hæc insuper in eodem Processu continentur: Non poterat esse aliquis ita tribulatus, inquit Jacobus civis Cæsenas, ex quacumque causa, si d. fr. Joannes Bonus videret eum, quin consolaretur eum, et suis bonis verbis et exhortationibus omnino repararet eumdem: ita quod omnes de Cesena et locis circumstantibus reputabant d. fratrem Joannem Bonum patrem omnium [Ibid. num. 251. tem num. 290.] . Interrogatus quidam fr. Joannes, oriundus de Calesis, super conversatione B. Joannis, dixit quod erat miræ conversationis, ita quod aliquis non poterat satiari se esse cum eo; et confortabat omnes … et erat planus, humilis, castus, quietus, pacificus; et nulla in eo poterant minus bona inveniri: et qualiter sua conversatione tractabilis erat, dici non posset [Ibid. num. 275.] . Similia testatur fr. Grecus: Erat dulcis et fructuosus, et omnibus virtutibus plenus, ita quod aliquis non poterat satiari se esse cum eo; et quod omnes qui conversabantur cum eo, reverebantur eum tanquam patrem sanctum [Ibid. num. 280.] . Dum autem tot homines alloquebatur B. Joannes, sive sæculares, sive sui ordinis fratres, numquam excidebant ex ejus ore verba otiosa: quod multi testes affirmarunt [Ibid. num. 6 in fine, 173, 261, etc.] . Voluit tamen aliquando tanto concursui se subducere, si fides ejus biographis, S. Antonino [Infra in Actis, num. 6.] et reliquis post eum, sed cum tota nocte iter fecisset, mane, cum existimaret se longe esse a loco, se juxta erimitorium suum iterum invenerat. Ex hoc percipiens, inquit S. Antoninus, Dei voluntatem esse illic eum residere, illic permansit. Deest hujusmodi narratio in Processibus et ideo exiguam aut nullam fidem eam mereri arbitror.
[105] [Pacem componit inter Ravennates et Cervienses.] Quanta apud sæculares, non modo opinione sanctitatis, sed et auctoritate quoque polleret humilis eremita Cæsenas, edocemur apprime ex iis quæ scribit Rubeus in Historiarum Ravennatum libro VI, ad annum Christi 1225 [Ap. Burmannum, Thes. antiq. et hist. Italiæ, tom. VII, part. I, col. 377.] . Erant videlicet bella perpetua et velitationes Ravennates inter et Cervienses, quorum exiguæ molis civitas Cervia, quæ episcopalis est, in Romandiola ad oram maritimam jacet, inter Ravennam et Ariminum. Ad pacem itaque inter hos componendam a primoribus utriusque civitatis vocatus est B. Joannes: Per idem tempus, inquit Rubeus, Petrus Traversaria de reipublicæ Ravennatis et Cerviensium sententia, Joannem Bonum, virum religiosum, qui se “Peccatorem eremitam” appellabat, arbitrum elegit, ut tot jamdiu agitatas inter se disceptationes tolleret. Is cum auctoritate polleret plurimum et sanctitatis opinione, eos tandem pridie Id. Quinctil. (14 Julii anni 1225) adduxit ad concordiam, iis potissimum legibus, ut Cervienses peditumque atque equitum cohortibus et aliis subsidio Ravennatibus venirent cum sese belli ferret occasio; iidemque Cerviensibus amici inimicive, qui et Ravennatibus essent. Adhæc prætores, cum nollent e suis, Ravennates acciperent.
§ XI. De confessione peccatorum venialium ab antiquissimis temporibus. De confessionibus monachorum medio ævo eorumque frequentia. De frequentia confessionis sæculo XIII. Frequentissime beatus confitebatur. Ejus castitas, paupertas, patientia et humilitas.
[Virtus religionis. Confessio frequens. Primis Ecclesiæ sæculis] Inter virtutes morales principatum tenet religio, quippe quæ circa Dei optimi maximi cultum versatur. Verum sicut in Christo omnia prorsus quæ gessit, ad virtutem caritatis referri queunt, quod omnia ab ea imperabantur, sic in sanctis multa. Inter hæc autem ea maxime sunt, quæ ad Deum proxime referuntur, et sic, dum Deum menti objiciunt, suapte natura caritatem inflammant: e quorum genere erunt inprimis actus religionis. Horum nonnullos eapropter superius descripsimus, ubi de caritate in Deum erat sermo, orationem videlicet perpetuam B. Joannis, et maximam pietatem, dum missæ sacrificio intererat, aut Eucharistiæ sacramento reficiebatur. Pius usus aut receptio reliquorum omnium sacramentorum ad religionem pertinet; quocirca hic de frequentissima ejus confessione testificationes nonnullas proponemus. Dicimus autem frequentissime eum piaculo confessionis se renovasse, non modo quod, quum rarior multo esset quam nunc, sæculo XIII hujus sacramenti usus, ipse paulo frequentiori inter ceteros emineret, sed quod his ipsis novissimis sæculis, quando longe frequentior facta est confessio, vix ulli sunt qui illum ea in re antecesserint. Res explicanda nonnihil. Notum est scilicet confessionem peccatorum, quæ venialia dicimus, paulatim inter monachos maxime usurpari cœpisse, nec primis ecclesiæ sæculis consuevisse fieri; nisi a Montanistis forte, ut contendit Morinus [De pœnitentia, lib. II, cap. 3, num. 6 et 7; sed cfr lib. V, cap. 31, num. 26.] , qui absolutionis sacerdotalis efficaciam in gravioribus denegabant, et a catholicis etiam forte nonnullis, qui inter illos vivebant.
[107] [rarissima erat confessio venialium;] Intelligimus autem confessionem quæ de solis venialibus fieret. Manifestum est enim ab iis qui peccata sua confitebantur, gravioribus etiam leviora fuisse adjecta, ea maxime in quibus erat gravioris delicti suspicio, aut dubia hærebat conscientia. Deinde vero quando lapsu temporum certa per annum confessionum tempora induci cœperunt, semel in anno, ter, quater et sexies etiam [Martene, de antiquis eccles. ritibus, lig. I, part. II, cap. 6, num. 6 et seqq.] , pro diversitate ætatum et locorum, iterum multi purioris vitæ studiosi accesserint nulla labe lethali maculati. Verum enim vero id inter sæculares usque ad annum circiter 800 ordinarium minime fuit; de monachis autem postmodum erit sermo. Sententiam itaque Mabillonii de confessione venialium primis ecclesiæ sæculis, istum in modum explicatam et mitigatam, admittendam esse censemus; quumque temporibus illis, durantibus persecutionibus, fervens esse debuerit christianorum religio, ratio intelligitur cur in multis Actis martyrum et Vitis sanctorum nihil legatur de usu sacramenti pœnitentiæ. Idipsum respondet Natalis Alexander, contra Dallæum disputans: Quod autem confessores et martyres, inquit, confessionem peccatorum apud sacerdotes edidisse non legantur, quid mirum? Peccatis lethalibus non erant polluti quæ confessione expianda essent. Et mox, accomodate ad Mabillonii sententiam, accedit, inquit, quod confessio venialium non erat adeo in usu prioribus sæculis; et infra magis absolute: Antiquis autem temporibus confessionem edebant solum ubi opus erat, id est, cum lethali aliquo peccato pollutos se agnoscebant [Historia Eccles. tom. VIII, pag. 503. Venetiis 1778.] .
[108] [inter antiques vero monachos frequenter non fuit sacramentalis.] Sed nobis potissimum de monachis sermo instituendus est. Confitebantur hi levia sua quotidiana in capitulo, aut coram abbate aut priore, vel etiam sibi invicem. Sic enim scribit Jonas Aurelianensis episcopus sæculo IX: Moris est ecclesiæ de gravioribus peccatis sacerdotibus, per quos homines Deo reconciliantur, confessionem facere; de quotidianis vero et levibus quibusque, perrari sunt qui invicem confessionem faciant, exceptis monachis, qui id quotidie faciunt (Quibus significat inter sæculares fuisse aliquot, sed perraros, qui de quotidinianis et levibus invicem confessionem faciebant, et consequenter extra sacramentum; inter monachos vero, horum quotidie confessionem suo ævo invicem, seu coram fratribus, fuisse factam). Quod vero de levibus et quotidianis peccatis confessio mutua fieri debeat, sequentia manifestant… Jacobus apostolus ait: “Confitemini alterutrum peccata vestra et orate pro invicem ut salvemini.” Hunc locum Beda venerabilis presbyter ita exponit: “In hac sententia illa debet esse discretio, ut quotidiana leviaque peccata alterutrum coæqualibus confiteamur, eorumque quotidiana credamus oratione salvari. Porro gravioris lepræ immunditiam juxta legem, sacerdoti pandamus; atque ad ejus arbitrium qualiter et quanto tempore jusserit, purificare curemus [D'Achery, Spicilegium, tom. I, pag. 271, edit. 1723.] .” Hæc autem confessio, quæ fiebat invicem ac coæqualibus, et illi opponitur quæ sacerdotibus fiebat, sacramentalis esse non potuit. Habebatur tamen ut sufficiens aut valde utilis ad delenda venialia, immo ad ipsorum lethalium condonationem in articulo mortis, aut alia necessitate, si sacerdos deesset: qua de re legi potest, S. Thomas in Supplemento [Quæst. 8, a. 2, ad 1.] , et alii plures. S. Franciscus Assisias in regula cap. 20: Si sacerdotem habere non poterunt, inquit, confiteantur fratri suo, sicut dicit apostolus Jacobus etc. Sed mox sequitur: Non tamen ob hoc dimittant recurrere ad sacerdotes, quia potestas ligandi atque solvendi solis sacerdotibus est concessa. Bruxellis (et alibi etiam, ni fallor,) hodieque est mos in antiquis institutis et nosocomiis ut soror leviter lapsa alteri sorori culpam dicat. Hic redit quoque mos dicendi culpam communitati universæ, sive in capitulo, sive in refectorio. Post recitata aliaque testimonia, de culpis quotidianis earumque expiatione, his verbis Jonas Aurelianenis concludit: His documentis colligi potest, quod sicut quotidie in multis offendimus, ita quotidie de admissis confessionem alterutrum facere, et orationibus, et eleemosynis, et humilitate, et contritione cordis et corporis ea debemus purgare [Loc. cit. pag. 272.] . In quibus nulla est mentio confessionis sacramentalis. Attamen hæc venialium confessio a monachis fiebat quandoque solis sacerdotibus, ab iis scilicet quorum dubia aut valde timorata erat conscientia: noverant enim absolutione sacerdotis pleniorem quotidianorum istorum fieri remissionem. S. Segolena, quam dicunt septimo aut octavo sæculo floruisse [Acta SS. Julii, tom. V, pag. 628.] presbytero monacho parva minimaque peccata, sine quibus esse non possumus, cum gravia deessent, lacrymans confessa est. Sic venialium confessio sacramentalis ab antiquissimo tempore sensim introduci potuit.
[109] [Confessio monachorum vel ad libitum fiebat,] Illud tamen notandum, hujusmodi confessionem antiquitus inter ipsos monachos liberam fuisse, seu definitos non fuisse dies quibus eam facerent, sed pro conscientiæ arbitrio eam cuique licuisse. Dicunt monachi S. Benigni Divionensis circa annum 1100 in suo libro consuetudinum: In Sanctorum vigiliis vel omnibus sabbatis (et quidem hic sermo de tempore quadragesimæ quod notum est ab antiquo confessionibus fuisse specialius deputatum), post psalmos XXX in ecclesia decantatos sedemus ad lectionem in claustro et qui volunt vadunt ad confessionem donec tertia pulsetur [Ap. Martene, de antiquis monachorum ritibus, tom. I, pag. 344, Lugduni 1690.] . Sic et consuetudines monasterii S. Dionysii prope Parisios, per quadragesimam feria II, IV et VI singularum hebdomadarum silentium præscribentes, hæc addunt: Et in his tribus diebus post capitulum usque ad sextam, eant qui voluerint ad confessionem [Ibid. pag. 346, num. 14.] . Consuetudines item S. Germani Pratensis, Parisiensis monasterii, permittunt his qui voluerint in die Cœnæ post capitulum ire ad confessiones [Ibid. pag. 382, num. 30.] . Sic denique de aliis diebus alii libri consuetudinum, vel auctores, additis his verbis: Qui voluerint, qui volent ire etc. [Ibid. pag. 411, num. 7.] . Dubium mihi est num singularum hebdomadum confessionem omnibus præscribat Chrodegangus Metensis, dum dicit in regula [Cap. 32.] : Monachi in unoquoque sabbato confessionem faciant cum bona voluntate episcopo aut priori suo; id enim significare posset singulis sabbatis episcopum aut priores confessiones excipere et sic iis qui voluerint, aut eguerint, liberum patere accessum. Vel esse potuit plerumque simplex accusatio coram superiore, sine sacramento. Alibi enim octonis quibusque diebus sæculo IX præscriptam fuisse monachis confessionem non legimus; et constitutiones Divionenses, sæculi XI aut XII, supra adductæ, in ipsa quadragesima eam non indicunt, sed permittunt solum. Attamen Chrodegangus hoc loco intelligendus videtur de confessione sacramentali; præmiserat enim eodem capite suæ regulæ: In unoquoque anno tribus vicibus; id est in tribus quadragesimis (sive ante Pascha; ante natale S. Joannis Baptistæ, vel ante Assumptionem B. V. non vero ante Pentecosten ut credidit D. Binterim [Denkwuerdigkeiten, tom. II, part. II, pag. 242. Cfr. Martene.] ; et tertio, ante nativitatem Domini) populus fidelis suam confessionem suo sacerdoti faciant, et qui plus fecerit, melius faciat. Et statim subjungit: Monachi in unoquoque sabbato etc.
[110] [vel non erat sacramentalis. Sæculo XIII rara confessio et communio.] Ceterum sæculo XI et sequentibus frequentior fieri cœpit inter monachos confessio, maxime apud Carthusianos, Grandimontenses et Cistercienses; at certum non est, qualis in eorum primævis statutis præscribitur, semper fuisse sacramentalem. Atque hæc est sententia Mabillonii; laudata enim Carthusianorum veteri lege confessionis singulis sabbatis faciendæ, ut probat ex Guigone Carthusiano, hæc subjungit: Id quod non de sacramentali sed de communi culparum accusatione explicat tertia compilatio Statutorum: … “Providendum est, enim, ut semper in qualibet hebdomada faciamus confessiones communes… Quandocumque in capitulo confitemur prolixitatem caveamus: in cella autem diffusius possumus confiteri. Pro privata confessione, quæ in cella fit vel alibi, non dimittitur generalis quæ fit in sabbato.” Hinc manifestum est Guigonis Statutum superius memoratum, non esse de confessione sacramentali, cujus ille (si bene recolo) in toto Statutorum suorum libello non meminit [Acta SS. Ord. S. Bened., sæculum III, part. I, præfat. num. 95.] : Nimirum quia confessio sacramentalis illo ævo, sæculo scilicet XI ut plurimum solis adhuc gravioribus reservabatur, pro uti de octavo sæculo testatus est Beda, et de nono Jonas Aurelianensis. Scribit vero universim S. Alphonsus de Ligorio [Sulla materia della comunione frequente. Apologie, tom. II, pag. 148. Monza 1832.] post alios, usum confitendi venialia non exstitisse ante sæculum VIII. Mirum est sane Martenium locos de confessione, quos adduximus, aliosque complures, promiscue recitare, quasi omnes de sola confessione sacramentali sint intelligendi [De Antiquis Eccl. ritibus, tom. II, pag. 6, edit. 1700; Comment. in Regulam S. Benedicti, pag. 601 et seqq. Parisiis 1690.] ; altero tamen loco de Jona Aurelianensi cum hæsitatione loquitur, dum dicit: Quotidianas … venialium confessiones innuit forte Jonas etc. [Comment in Regulam, etc. pag. 601.] ; et similia habet de Guigone Carthusiano [Ibid. pag. 602.] . A sæculo autem XI et deinceps, confessio singularum hebdomadarum, quæ fiebat multis in monasteriis, in capitulo nempe, multo frequentius sacramentalis esse cœpit. Attamen, dum erat sacramentalis, usque ad sæculum minimum XIII, plerumque fiebat ad libitum. Sanctus enim Franciscus in regulis fratrum nullum tempus præscribit, eam suadens solum pro necessitate [Regula prima cap. 20, secunda cap. 7.] . In regula Monialium S. Claræ singulis mensibus instituendam esse dicit et sexies in anno sacram communionem [Supra, num. 100.] ; in regula denique Tertiariorum seu piorum sæcularium, confessionem et communionem requirit solum ter in anno [Ibidem.] . E quibus confirmatur monachorum confessiones octiduanas usque ad sæculum XIII plerumque non fuisse sacramentales.
[111] [De loco confessionum et sedibus confessionalibus.] Ex eo vero quod monachi in capitulo suam confessionem dicere consueverant, factum ut locus confessionum ordinarius in monasteriis, plura per sæcula, fuerit ipsum capitulum [Martene, Comment. in Reg. S. Bened. pag. 605.] . Inter sæculares vero novimus ab initio ecclesiæ usque ad extremum pœne medium ævum locum confessionum ordinarium fuisse in vicinia altaris [Synod. Redingensis in Anglia anni 1279. Parisiensis anni 829, etc.] , aut in alia parte eminentiori [Synod. Moguntina anni 1261.] , in qua tum confessarius, tum pœnitens, ab universis fidelibus conspici poterant [Synod. Colon. anni 1281.] . Fiebant etiam in ecclesiarum cubiculis sive oratoriis [Mabillon, Annales, lib. LXXI, num. 116, tom. IV.] et sacellis [Binterim, Denkwuerdigkeiten, etc. tom. IV, part. I, pag. 88.] , aut quandoque in alio loco secreto, non tamen confessiones feminarum. Sedium confessionalium genus, quod hodiedum in omnibus ecclesiis cernimus, antiquum non est, et vix aut ne vix quidem ultra synodi Tridentinæ ætatem ascendit. Ex iis majorem confessionum facilitatem exstitisse et hanc ad earumdem frequentiam, quæ a tribus maxime sæculis advertitur, multum contulisse non est ambigendum. Olim in monasteriis forte non infrequens fuit quod de Gervino abbate, qui obiit anno 1071, scribit Hariulfus in chronico Centulensi, eum videlicet in aliquo conclavi sive cellula confessiones excepisse. Erat enim super hoc officio, inquit, ei deputata cellula quam fratres confessionem vocabant, in qua per Dei gratiam in se habitantem, isdem vir beatus multorum hominum scelerum enormitate devias, per confessionis humilitatem et suæ precis interventionem, divinæ misericordiæ restituit animas [Migne, Patrologia, tom. CLXXIV, col. 1347.] . Quantum vero ad confessiones monachorum, non dubito, ex locis superius allegatis, quin a multis sæculis in ipsis cellis suis plerumque abbas, prior et reliqui confessarii eas acceperint: atque idem obtinuerit inter mendicantes a sæc. XIII; quod iis quæ de confessionibus B. Joannis Boni jam dicenda sunt, prorsus est accommodum.
[112] [Confitebatur beatus quasi quotidie, et quidem primo occurenti sibi sacerdoti.] Teste igitur fr. Thaddeo, frequenter confitebatur peccata sua uni ex fratribus sacerdotibus [Processus, num. 299.] ; et quandoque uni, quandoque alteri de sacerdotibus fratrum [Ibid. num. 302.] : nec, ut ait fr. Ardizzione, specialiter plus uni quam alteri, sed ei quem primum habere poterat; et ipse testis dixit se fuisse confessorem suum quandoque, et se vidisse frequenter confiteri [Ibid. num. 307.] . Ejus confessiones etiam excepisse se dicunt alii plurimi [Ibid. num. 240, 279, 288, 307. 310, etc.] De frequentia ejus confessionum dicit fr. Albertus: Multum frequenter confitebatur peccata sua, et quidem secundum quod conscientia sua remordebat eum [Ibid. num. 200.] . Quando d. fr. Joannes Bonus loquebatur alicui forensi (sæculari), inquit fr. Grecus, statim faciebat se absolvi si in aliquo peccasset in illa locutione, et dixit d. testis quod in tali casu d. fr. Joannes Bonus etiam alias confessus fuit sibi testi, quia sacerdos erat, frequenter [Ibid. num. 279.] . Intra sæculares quos cum ardentiori zelo alloquebatur et reprehendebat beatus, erant Frederici II nuntii et vicarii aliique excommunicati, ita ut non raro purissimam conscientiam sibi temerasse videretur: Quando cum talibus hominibus loquebatur, inquit frater quidam laicus, incontinenti faciebat se absolvi [Ibid. num. 293.] . Dicit alius: Quasi omni die confitebatur uni ex fratribus, quia non habebat aliquem specialem confessorem, peccata sua [Ibid. num. 274.] . Sed omni fide dignus est fr. Moltongrandus, anno 1254 prior conventus de Poggiolo, quique fuerat etiam prior conventus de Cesena, in quo habitabat B. Joannes et bene sex annis cum eo versatus erat [Ibid. num. 237 et seqq.] . In hunc vero modum de frequentia ejus confessionum testificatus est: Fuit confessus pluries dicto testi, et confitebatur in die semel, vel bis, vel pluries, secundum quod conscientia sua remordebat eum [Ibid. num. 240bis,] . Legere me memini de sanctis aliquot viris, B. Petro Claver, Ven. Lud. de Ponte, Ven. Bernardino Realino et aliis nonnullis, eos quotidie antequam sacris operarentur, piaculo confessionis uti consuevisse; et de S. Francisco Borgia, eum adeo cordis munditiam adamasse, ut conscientiæ maculas bis de die in confessione prodere soleret. Verum enim vero sæc. XIII, quando raris vicibus in anno ad pœnitentiæ sacramentum accedebant sæculares, nec ita frequenter monachi et mendicantes, magis etiam extraordinaria fuit consuetudo B. Joannis.
[113] [Ejus castitas; heroicus actus pœnitentiæ] Restat ut de reliquis ejus virtutibus breviter dicamus. Et ad castitatem quidem quod attinet, satis erit revocasse in mentem quam terribili remedio usus sit, ut supra indicavimus num. 69, ad liberandum se periculosa cogitatione de muliere, ut videtur, olim a se carnaliter dilecta. Scribit Calepinus [In Vita, num. 4.] , tentatione devicta, Deum allocutum esse B. Joannem in somnis his aliisque verbis: Exurge, fili; quemadmodum enim abs te bene cœptum est, sic bene tutoque loco finis tuus constituetur. Quum autem hac in pugna tam fortiter ac tam strenue decertaveris, nullis te unquam tentationibus permittam superari, futurus tecum quocumque perrexeris. Idem habet Constantius Lodi, præter morem verba latina adducens, quæ sic sonant: File mi, surge; quia bene cœpisti, optimam vitam consummabis, nec deinceps ullo pulsaberis vitio [Vita, cap. 5.] . Quæ verba non dubito quin sint ex Augustino Cremensi excerpta, cujus vestigiis inhærere Constantium jam pluries monui; cernitur vero quomodo Calepinus, qui similiter Cremensem ducem habet, ea pro more ornaverit. In hunc vero modum post adducta verba, paucis interjectis, prosequitur: Exurgensque (B. Joannes) immortali Deo gratias egit, quod tum a dolore, tum ab hostis insidiis eum liberum fecisset.
[114] [ad eam tuendam;] In Processu vero non legitur nisi simplex narratio rei gestæ, ut est ab ipso B. Joanne pluries ad corroborationem fratrum suorum facta [Processus num. 13.] , sed sermo non est de verbis cælitus auditis. Hæc scilicet vel reticuit beatus, quod nimium erant sibi honorifica, vel reapse audita non sunt. Novimus autem unde Cremensis hanc narrationem assumpserit, et ut ad suam pristinam simplicitatem redigatur, hic ex suo fonte est deducenda. Non deseruit, inquit S. Antoninus, pius Dominus servum suum, pro quo, ne offenderetur, tanto cruciatui se dedit; sed in somnis apparens ei, dixit: Quia bene incepisti, bene perseverabis, et optime tuam consummabis vitam. Et quia viriliter contra tentationes dimicasti, de cætero tentatus non eris. Qui statim excitatus sanatum se aspexit, gratias referens Salvatori [Infra in Vita, num. 2.] . In quibus multo simplicius et manifestius quam in Calepini et Laudensis amplificationibus, duplex donum promissum dicitur, alterum perseverantiæ finalis, alterum immunitatis a tentationibus carnis. Quæ duo et aliis sanctis aliquando promissa fuisse legimus. Verum quum in his quæ præter processum affirmat S. Antoninus, semper accuratus non sit, quæ scribit de re præsenti, plenam certitudinem efficere non possunt; idemque observavimus supra ubi de Christi apparitionibus, dum oraret B. Joannes, erat sermo. De castitate vero beati dici universim potest, eum adeo castigasse corpus suum et in servitutem redegisse, seu ut fert textus græcus, lividum fecisse, macerationibus suis, adeoque orationi die ac nocte et munditiæ mentis fuisse deditum, ut evidens sit rebellionem carnis in eum invalescere nullatenus potuisse.
[115] [paupertas voluntaria;] Virtus paupertatis multis in rebus eluxit in B. Joanne: diu ut pauper eremita solus vixit in eremo Cæsenatensi, omnia a caritate Cæsenatum exspectans; dein inchoato ordine eremitarum, paupertatem perpetuam pro more, nisi id ante fecisset jam, Deo vovit, et cum sociis e mendicatione sustentare sese perrexit. Qui mos apud plerosque eremitas invaluisse tum temporis videtur; nam annis aliquot a beati obitu elapsis, anno scilicet 1256, dum facta est unio ab Alexandro IV pontifice plurium congregationum eremitarum, quam Magnam Unionem appellarunt, simul ex his exsurgens ordo declaratus est ordo mendicans [Brockie, Codex regularum, tom. IV, pag. 222.] . Habitationem B. Joannis sive cellam descripsimus § 7, ibique legi potest quanta nuditate paupertate et vitæ commodorum inopia conspicua esset. Vestes quoque pauperrimæ erant, et præcipue victus, ut suis locis sufficienter explicavimus.
[116] [patientia, maxime in ferendis] Patientia B. Joannis commendatur primum in formandis ad vitam religiosam et communem fratribus, quos iterum parturiebat in Christo; id enim omnibus fundatoribus ordinum commune fuit: de quo nonnulla diximus alio loco, ubi de caritate beati in subditos suos erat sermo. Pertulit quoque insigni patientia persecutiones non paucas, de quibus audivit fr. Michaël ab ore ipsius fr. Joannis Boni et a multis de fratribus suis ejusdem ordinis, quod quidam fratres de pœnitentia (qui etiam dicti sunt Sacciti vel Saccati, quod sacco aut specie sacci sese induerent in signum pœnitentiæ: de quibus agendum § 16) et alii seculares cum ipsis eisdem, multas persecutiones et infamationes intulerunt ipsi fr. Joanni Bono, ita quod in tantum ipsum scandaliza verunt quod oportuit ipsum personaliter comparere coram D. episcopo Cæsenate [Processus num. 44.] . Nimirum coram Venerabili Præsule D. Ottone episcopo Cæsenate, ut dicit fr. Salvetus [Ibid. num. 12.] , qui accusationi coram episcopo renovatæ interfuit cum ipso B. Joanne, eamque contigisse refert circa annum 1233. Hic Otto, sive Oddo, ejus nominis secundus fuit, qui anno 1207 aut 1208 Letoni successerat. Ab Oddone hoc secundo, Letonis successore, inquit Manzonius in chronologia Cæsenæ [Ap. Burman. loc. cit. tom. IX, vol. VIII. pag. 13.] , ac etiam a Manzino, qui Oddoni suffectus est, confirmata fuerunt præcessorum antistitum privilegia canonicorum Cæsenatibus concessa. Hic Manzinus, sive Manginus, Ottonis successor, Cæsenæ anno 1254 de ipso B. Joanne testimonium dixit in processu apostolico.
[117] [persecutionibus invidorum.] In eodem processu Mantuæ anno 1251, dum quærebatur a dicto fr. Salveto num omnia beatus ex charitate et cum charitate sustinuisset, respondet quod credit in tantum quod idem fr. Joannes Bonus nunquam aliquod otiosum verbum de ipsis nec contra ipsos proferebat; immo rogabat Dominum pro ipsis quod parceret eis et præcipiebat fratribus suis quod pro ipsius persecutoribus Dominum exorarent [Processus num. 12.] . Fr. Michaël ad idem quæsitum, respondet, quod sic, et in tantum, quod cum iidem fratres (de pœnitentia) qui scandalizabant ipsum, non haberent quandoque quid comederent, dictus fr. Joannes faciebat eis portare suos fratres panem et vinum; et hoc multoties faciebat eis, et aliis qui ipsum scandalizabant. Interrogatus quomodo scit, dicit quod audivit ab ore ipsius fr. Joannis Boni et ab illis fratribus qui portabant ipsis qui scandalizabant ipsum, panem et vinum [Ibid. num. 45.] . Faciebat emi panem, inquit alius testis, et mittebat persecutoribus suis [Ibid. num. 19.] . Similiter passus est tribulationes et persecutiones a fratribus alterius ordinis, de quibus audivit fr. Girardus ab ore ipsius fr. Joannis Boni, quando dicebat fratribus suis, quod deberent rogare Deum pro ipsis qui persequebantur ipsum. Deinde cum contingebat dictos persecutores venire ad domum ubi erant fratres ejus, faciebat eis, cum charitatite maxima, necessaria ministrare plusquam alio tempore fuerat consuetus [Ibid. num. 37.] . Quæ essent illæ tribulationes discimus aliquousque ex quodam teste qui vidit fr. Joannem Bonum pati ab iisdem auferentibus fratres dicti fr. Joannis Boni et ducentibus eos ad regulam suam. Quam persecutionem et tribulationem, inquit idem, sustinuit patienter, et reddebat eis bonum pro malo, se teste vidente; quia semper mittebat eis de rebus suis et præcipiebat fratribus suis quod similia facerent [Processus num. 294.] . Plurima etiam passus est a dæmonibus, quæ brevitatis gratia hic omittimus [Vide ibid. num. 12, 19, 37, etc.] .
[118] [Humilitas.] Agendum restat de humilitate, quæ virtutum omnium est fundamentum et sine qua ruit omne earum ædificium. Vita autem pœnitens B. Joannis fuit perpetuum ejus exercitium, quum ob præterita peccata eam agendam esse duxerit, seque peccatorem eremitam vocare consueverit [Supra num. 105.] . Voluit etiam ignorans remanere litterarum, ita ut illiteratus et idiota dictus sit a testibus in processu [Processus num. 16. Vide supra, num. 8.] , quum facillimum sibi fuisset litteras addiscere, imo pervenire ad Ordines sacros et sacerdotium. Prioratum generalem, quem tanquam ordinis institutor gerebat, abdicare voluit, ut refert Guilielmus S. Eustachii cardinalis in Bulla Innocentii IV quæ incipit: Admonet nos cura; de qua infra erit sermo. Cum Joannes Bonus, inquit, qui per plures annos fratribus præfuerat, et fratres ipsi eidem tanquam institutori ordinis ipsorum, reverenter intenderant, curæ ipsorum cedere aspiraret, fratrem Matthæum in priorum dictæ domus, et per hoc in generalem ordinis, præsentatum, episcopus Cæsenatensis confirmavit. Ex quibus patet beatum nequidem illius conventus, in quo habitabat et quem primum omnium fundaverat, sibi prioratum retinuisse. Vestitu vili utebatur et communioribus cibis; in cella elucebat summa paupertas. Horrendas, exquisitas et perpetuas pœnitentias quas sibi assumebat, celabat diligenter [Supra num. 66 et seq., 73.] . Miracula vulgari non patiebatur, maxime extra conventum [Processus num. 8, 22, 200, 211, 215, 218, etc.] , eorumque relationem aliquam a fratribus conscriptam laceravit [Ibid. num. 43.] . Denique miracula quidem in conspectu fratrum operatus est et sane multa, sed id factum non est nisi ad illos, quos in Christo genuerat, confirmandos in fide, vocatione et omni bono [Vide supra num. 94. Cfr Process. num. 11, 16, 170, 180, 202, 241.] . Et hanc suam mentem Deo manifestabat in oratione, dum ejus auxilium ad prodigium aliquod operandum flagitabat: Ut isti fratres possint ædificari, et confirmari, et habere perfectam fidem in Te [Processus num. 8.] . Monebat fratres quoque omnia soli Deo esse attribuenda: Frater, accipe donum Dei, quia omnia possibilia sunt apud Deum; et non credatis quod ego fecerim istud, sed Deus fecit, qui potest omnia facere [Ibid. num. 21. Item num. 8.] . Similiter honorem a sæcularibus sibi deferri studiose refugiebat. Quum Dalborgus quidam, ægrotus, ad ejus cellam accessisset eumque reperiens in vigiliis et orationibus versantem [Ibid. num. 208.] , rogasset suppliciter ut sibi valetudinem a Deo obtineret: Frater, grande est, respondit, quod petis a me, cum ego sim peccator. Tandem addidit: Fili, vade et dic fratribus quod dent tibi comedere, et ego rogabo Deum prote; tamen nemini dicas [Ibid. num. 211.] . Verum quum omnes sanctorum virtutes dominetur caritas, beatum in conspectu tum fratrum, tum sæcularium multa patrasse miracula nemo mirabitur.
§ XII. Conventus eremitarum a B. Joanne fundati. Quo tempore regulam acceperit S. Augustini.
[De exordio ordinis eremitarum B. Joannis.] Dum in initia et progressus ordinis eremitarum B. Joannis inquisituri sumus, principio referenda sunt quæ scribit Guilielmus cardinalis S. Eustachii (cui commiserat Innocentius IV generalem curam ordinis, qui etiam in processu Mantuano de virtutibus et miraculis B. Joannis diu examinator apostolicus fuit) in litteris anni 1253 suntque partim superius jam adscripta: Sane ad audientiam Domini papæ pervenit, inquit, quod bonæ memoriæ frater Joannes Bonus primus in ordine vestro, primam apud Budriolum Cæsenatensis diocesis, de concessione diœcesani loci ejusdem, domum incepit. Et dum fama conversationis ejus per loca vicina crebresceret, et plurimi converterentur ad eum, ecclesiam in honorem B. Mariæ Virginis construxit ibidem. Crescente autem numero et merito ejusmodi conversorum, religio vestra per eos in diversis partibus, in quibus mansiones construxerunt, exstitit propagata. Cum iidem religiosi aliquam de approbatis regulam non haberent, quidam ex eis accedentes ad sedem apostolicam, obtinuerunt ab ea B. Augustini regulam sibi dari, et sic ex tunc cœperunt in regularibus observantiis institui et regulariter se habere. Ex quibus duæ novæ exsurgunt quæstiones, altera, quinam sint conventus a B. Joanne fundati, altera, quo tempore regulam acceperit S. Augustini. At priusquam eis respondeamus, revocandum est in memoriam eum paulo ante annum 1217 socios admittere cœpisse et anno 1225 induisse vestem eremiticam; quæ duo supra ostensa sunt [Num. 57 et seqq.] .
[120] [Conventus ab eo fundati: primus est S. Mariæ] Ad primam quæstionem quod attinet, conventus in processibus apostolicis enumerantur undecim, quorum plerique aut forte omnes vivente B. Joanne sunt fundati. Habiti enim sunt processus annis 1251, 1253 et 1254, et anno tantum uno et medio ante eorum initium beatus cesserat e vivis. Aliquot conventus fundatos fuisse, antequam is sub regula viveret S. Augustini, manifeste supra insinuabat Guilielmus Cardinalis; sed ii qui sint, præter conventum eremi Cæsenatensis, impossibile est determinare. Horum undecim conventuum brevem notitiam tradituri, incipimus ab ipso conventu eremi de Butriolo, ex quo ceteri prodiere; cujus etiam prior jure initio erat prior generalis totius congregationis [Infra num. 146, 159.] . Durat adhuc hæc domus, ita scribebat Herrera anno 1644 [Alphabet. August. tom. I, pag. 366.] , l'Elmo, id est Eremus nuncupata, parvulam ecclesiam ac claustrum continens et ad conventum Cæsenatem pertinens, ut Laurentius de Empoli in Bullario testatur [Pag. 393.] . Ecclesiæ, conventus et claustri sæpissime est mentio in processibus. Et claustrum quidem distinguitur a domo [Process. num. 15.] , et duo fuerunt; nam pluries est sermo de claustro majori: Fuit in claustro majori, ubi loqui licet, S. Mariæ de Botriolo [Ibid. num. 81. Item num. 82.] . Huc spectat locus constitutionum ordinis eremitarum S. Augustini apud Brockie [Codex regularum, tom. IV, pag. 255, part. II, cap. 12.] : ubi duo sunt claustra, in primo servevetur silentium, in secundo vero interdum loqui licet.
[121] [de Butriolo; de conventu Cæsenatensi.] De conventu S. Mariæ de Butriolo sive de Eremo dicit Coriolanus apud Herreram [Alphab. August. pag. 156.] : Ibi est ecclesia parva sive oratorium; et locus prædictus adhuc stat, ob memoriam ipsius beati, in magna devotione, et est sub regimine et cura conventus S. Augustini Cæsenæ. Nimirum, ut narrat Claramontius in Historiis Cæsenæ [Lib. VIII, apud Burman. tom. VII, part. II, col. 165.] : Ex angusto Butrioli cœnobio Augustiniana familia in civitatem traducta, templum obtinuit a Cæsenate republica exædificatum anno millesimo ducentesimo sexagesimo. Publicis expensisque insignis amplitudinis adjunctum per commodum monasterium, in quo multi sacerdotes degunt; studiumque ibi sacræ theologiæ et deservientium scientiarum constitutum: unde conventus, ut vocant, generalis privilegiis et honore insignitur. Et hæc quidem sæculo decimo septimo, et, ut verisimile est, etiam sequenti. De hodierno vero statu monasterii S. Mariæ de Butriolo hæc scribit R. D. Canonicus Savio in Vita B. Joannis [Vita di S. Giovanni Buono, pag. 28. Mantova 1839.] : Adducit huc etiamnum multos Cæsenates pietas in sanctum, sed diruta est ecclesia et ex monasterio non remanent nisi cellæ aliquot. Ostenditur etiam spelunca quæ ea esse dicitur in qua pœnitentiam egit Joannes [Supra num. 51.] . Bibitum veniunt quoque aquam ex fonte quodam, eodem nimirum ex quo aquam hausit quam miraculo convertit in vinum [Ibid. num. 94; Processus num. 21.] ; quem diximus in vicinia ejus cellæ fuisse [Supra num. 69.] . Quod ad monasterium attinet intra civitatem erectum, de quo modo dicebat Claramontius, interierit oportet; nam Moronius, de Cæsena scribens non alia monasteria ibi superesse ait quam monialium S. Benedicti et Capucinorum [Moroni, Dizion. tom. XI, pag. 133.] .
[122] [Secundus fundatur Bertinorii; alii Mantuæ, Venetiis,] Secundum conventum fundavit B. Joannes Bertinorii, ut ex sequentibus patet. Dicit frater Joannes de Barba, ordinis eremitarum, de B. Joanne, quod postquam ad locum Bertinorii venit, Cesenatensis diœcesis, ubi secundum heremum ordinavit, pluries multa passus fuit a dæmone [Processus num. 62.] . De hoc monasterio silet Herrera in Alphabeto; Lubinus quoque in suo Orbe Augustiniano [Orbis Augustinianus, conventuum Ordinis Eremitarum S. Augustini chronographica et topographica descriptio. Parisiis 1659.] illud non signavit. Ex quo conjicere est non diu substitisse. Est autem Bertinorium vel Brictinorium, vulgo Bertinoro, civitas episcopalis in ditione Pontificia, distans chiliometris decem a Forolivio, et incolis frequens 4,000. Tertius conventus, ut jam ordinem sequamur præterpropter quo prodeunt conventus in processibus, est Mantuanus S. Agnetis [Process. num. 4 et sæpe.] ; ast de isto agendum nobis est ad calcem hujus Commentarii ubi de obitu et sacris lipsanis B. Joannis erit sermo. Quartus est Venetus [Ibid. num. 8.] ; sed Venetiis duos signant Lubinus et Herrera [Alphab. tom. II, pag. 520 et seqq.; Cfr Flaminius Cornelius, Ecclesiæ Venetæ tom. XV, pag. 260, col. 1. Venetiis 1749.] , nec uter exstaret jam anno 1251 [Process. num. 8.] dici potest.
[123] [Bononiæ, Parmæ, Ferrariæ,] Quintus est Bononiensis [Ibid, num. 31.] , sed Bononienses iterum duos numerat Herrera; verum dubium non est conventum, quem beatus fundaverit [Ibidem.] , illum esse qui dictus est SS. Philippi et Jacobi de Savena: siquidem ejus exstat memoria sub annum 1247 [Herrera. Alphab. August. tom. I, pag 119.] , et anno 1259 de eo litteras dedit Alexander IV. Situs erat extra muros Bononiæ, sed ex quo ad salutem proximi sacrum ministerium exercere cœperat ordo eremitarum, in civitates transgredi optabant. Quod Bononiæ anno 1264 feliciter effectum est. In refectorio hujus conventus erat imago picta B. Joannis, ipso vivente. Nam frater Bonus Joannes, de conventu Bononiensi, quum cancro laboraret et beatum adire vellet, hanc rationem refert spei, quam habebat, futuræ curationis: Quia, inquit, quotiescumque respicio faciem ipsius patris nostri fr. Joannis Boni, quæ est depicta in refectorio nostro, dolor ipsius vulneris mitigatur, in tantum quod inde aliquem dolorem quasi non patior etc. [Processus num. 47] . Plura de hoc conventu ejusque fatis dabit Alphabetum Herreræ. Sextus est Parmensis [Ibid. num. 81.] . In registris, inquit Herrera [Alphab. tom. II, pag. 310.] , die 25 Maji anni 1388 nominatur; nec antiquiora reperit; patet vero ex processu ab ipso B. Joanne fuisse fundatum et exstitisse jam ab anno saltem 1242 [Vide Processum num. 81.] . Septimo loco prodit Ferrariensis, quem adiit B. Joannes dum in fine vitæ Cæsena Mantuam ivit. Venit Ferrariam ad locum ipsorum fratrum S. Antonii [Ibid. num. 93.] . Et infra dicitur miraculum quoddam factum esse in loco S. Antonii extra Ferrariam [Ibid. num. 94.] . Denique habitum est ibidem capitulum generale ordinis, mense Octobri, anno 1249 [Ibid. num. 95] . De eodem sic scribit Herrera in Alphabeto [Tom. I, pag. 253.] : Monasterium Ferrariæ, olim S. Stephani de la Rotta, in Polecine S. Antonii, in insula parum dissita ab urbe; nunc S. Andreæ intra civitatem. Locus S. Stephani traditus fuerat eremitis D. Augustini ab Hugucione episcopo Ferrariensi anno 1177, ut constat ex instrumento rogato ab Henrico die 15 Junii ejusdem anni, ut testis est M. A. Guarini in historia Ferrariensi lib. IV, pag. 297. Quæ si vera sunt, dicendum hoc monasterium traditum fuisse B. Joanni, vel ipsos fratres ejus accessisse congregationi.
[124] [Podioli, qui transfertur Talamellam,] Anno 1254 in processu Cæsenate nominatur conventus de Poggiolo Ferlentrensis diœcesis [Process. num. 237.] , alias Montisfeltrensis in provincia Romaniolæ [Ibid. num. 56 et 83.] , dictæ etiam Monteferetranæ, et communius Feretranæ, seu S. Leonis, in confinibus ducatus Urbinatis et Romandiolæ. Conventum Podioli sive de Poggiolo memorant tam Lubinus quam Herrera, estque locus iste (ut video in tabula geographica ditionis Pontificiæ, accurantibus PP. Maire et Boscovich, nostræ societatis, confecta) sex circiter leucis a Cæsena et totidem ab Arimino dissitus. De eo sic scribebat anno 1644 laudatus Herrera [Alphab. tom. II, pag. 309.] : Monasterium Podioli, provinciæ Romandiolæ nunc membrum, olim origo et caput conventus Talamelli, regitur a priore, cui subsunt duo aut tres fratres de familia. Hoc domicilium esse antiquius anno 1374 satis est manifestum, tum quia in provincia Romandiolæ est tertium antiquitate fundationis, tum quia eo anno M. Matthæus de Podiolo erat Romandiolæ provincialis. Agunt de illo registra Ordinis … anno 1419, ubi dicitur capitulum provinciæ Romandiolæ anno 1420 die 10 Augusti in loco de Podiolo, sive de Talamello celebrandum. De conventu Talamelli alibi agit idem scriptor [Ibid. pag. 480.] , et exposita quadam conjectura de ejus fundatione, verius est, inquit, conventum Talamelli a conventu Podioli circa annum 1374 erectum, eodem fere tempore quo monasterium Pennæ Billorum, data ecclesia et domo a quodam presbytero patribus Podioli, ut in castellum Talamelli, ditionis Malatestarum, securius se recipere possent, ne bellorum injuriis vexarentur.
[125] [Faventiæ. Ponceliæ et Arimini.] In processu Mantuano anni 1253 comparet quidam fr. Benvenutus de conventu Faventiæ [Processus num. 295.] . In hac civitate versatus est B. Joannes circa annum 1237 [Ibid. num. 76.] , sed nondum hoc anno exstabat illic conventus. Ignoto sibi tempore erectum dicit Herrera [Alphab. tom. I, pag. 259.] ; spectabat, inquit, ad congregationem eremitarum Tusciæ, eratque ejus prior anno 1251 fr. Paulus. Quæ unde hauserit nescio. Addit anno 1466 a fratribus regularis observantiæ conventum fuisse præoccupatum, qui adhuc, inquit, paret congregationi Lombardiæ. Hujus congregationis schema chorogaphicum exhibet Lubinus in Orbe Augustiniano. Decimo loco prodit in processibus conventus de Poncelia Foropopuliensis diœcesis. Hunc nusquam possum reperire. Forte Poncelia parum distabat a Foropopuli seu Foropompilii et conventus postmodum in civitatem est translatus. Sic spectarent ad eum hæc pauca quæ lego apud Herreram: Foripompilii in Æmilia, provinciæ Romandiolæ, anno 1514 (supple: monasterium memoratur). Undecimus et ultimus conventus cujus occurrit mentio in processibus est Ariminensis. Hujus monasterii, ait Herrera, … favore et consensu D. Jacobi episcopi Ariminensis a R. D. Bernardo rectore ipsius ecclesiæ, quæ tunc erat ubi nunc est vetus sacristia, donata fuit die 5 Decembris anno 1256… Nicolao priori et fratribus eremitis ordinis S. Augustini etc. [Alphab. August. tom. I, pag. 69.] . Verum discimus ex processibus apostolicis jam exstitisse conventum anno 1254 [Processus, num. 309.] . Fuerit fortasse, ut alii plures, e suburbio translatus in civitatem et hac occasione dicta ecclesia donatus.
[126] [Regulam S. Augustini accepit beatus circa annum 1225.] Quod ad alteram quæstionem attinet (n. 121 in fine), affirmat Marianus Brockie in Codice regularum, eremitas B. Joannis Boni non esse amplexos regulam S. Augustini nisi post ejus e vita decessum: Regulam Augustinianum, inquit, ipso mortuo, amplexi sunt [Part. IV, pag. 421.] ; receperant tamen observandam, eodem asserente, ab Innocentio IV, anno 1244 [Ibid. pag. 420.] : quæ duo falsa esse nullo negotio demonstratur. Et quod ad posterius attinet, vel ante pontificatum Gregorii IX, vel ipso sedem Petri tenente hoc evenisse certum est, ex ejus bulla Dudum apparuit anni 1241, ejus pontificatus 14; in qua eremitæ Cæsenates jam dicuntur ordinis sancti Augustini. Dudum, inquit, apparuit in partibus Lombardiæ religio, cujus professores vocati eremitæ fratris Joannis Boni, ordinis sancti Augustini. Et infra: Prior et universi ac singuli fratres prædicti ordinis sancti Augustini etc. [Annal. Minor. tom. II, pag. 462, edit. 1732.] . Dixerat Crusenius in Monastico Augustiniano [Cap. 24.] , beatum a conversione transegisse annos 25 antequam regula S. Augustini suæ congregationi daretur. Ex his Waddingus, numeratis annis 25 ab anno conversionis 1208, statuit regulam obtentam anno 1233 [Annal. Min. loc. cit. pag. 460.] . Verum Crusenius multo ante annum 1209 conversum fuisse B. Joannem affirmaverat, et asserti de accepta regula S. Augustini post annos 25 vitæ eremiticæ nullum profert fundamentum. Re iterum ad crisim revocata, dicimus annum acceptæ regulæ certo statui non posse. Attamen quum manifestum sit B. Joannem anno 1225, ut supra est ostensum, habitum mutasse et assumpsisse eremiticum, qualem usque ad vitæ finem retinuit; quum Brictinenses eremitæ regulam Augustinianam sibi obtinuerint anno 1228 [Herrera, Alphab. August. tom. I, pag. 119.] , licet longe minus illustris fuerit eorum congregatio, non videtur a vero alienum illo ipso anno 1225 beatum dictam regulam sibi dari petivisse. A qua sententia etiam non abhorret Waddingus, dum responso dato ad difficultates ab Herrera objectas, sui quasi immemor, in schemate chronologico annum acceptæ regulæ scribit 1226 [Loc. cit. pag. 534; Cfr pag. 528, num. 17 et 529, num. 20.] . Erravit igitur plurimum Marianus Brockie, regulam datam fuisse scribens ab Innocentio IV anno 1244 die 17 Januarii. Hic est enim annus et dies quibus Innocentius eremitis Tusciæ regulam S. Augustini servandam tradidit, et ex ipsa bulla hunc in finem ad eos data, excerpta sunt verba, quæ scriptor ille discipulis B. Joannis applicare vellet. Sunt vero hujusmodi: Non volentes vos sine pastore sicut oves errantes post gregum vestigia vagari, universitati vestræ per apostolica scripta mandamus, quatenus in unum vos regulare propositum conformantes regulam B. Augustini et ordinem assumatis. Ex quibus manifestum est eremitas Tusciæ dudum post eremitas Cæsenates anno scilicet tantum 1244, sub regula Augustiniana vivere cœpisse. Brictinenses vero hac in re Cæsenatibus vix ac forte ne vix quidem antiquitate cedunt.
§ XIII. De professione religiosa et monachatu S. Augustini; de regula ab eo scripta et ordinibus eam profitentibus.
[Sententia M. Brockie de antiquitate eremitarum S. Augustini, deque] Fundamento non satis firmo innixus laudatus Brockie, post recitata num. præced. in hunc modum prosequitur: Non ergo ante Innocentii IV tempora, auditi sunt in ecclesia eremitæ Augustiniani (imo temporibus Honorii III aut Gregorii IX, ut dictum, et etiam multo ante, ut mox ostendetur), cum hucusque pii illi anachoretæ per Italiam dispersi, diverso habitu, distinctis constitutionibus, disjunctis etiam moribus, eremiticam vitam excolerent, nullam certam et approbatam regulam monasticam sequentes… Frustra quippe inquirimus monachos aut canonicos immediatos S. Augustini filios et successores, cum sanctissimus ille ecclesiæ pater et doctor, nullam regulam monasticæ aut canonicæ vitæ pro viris conscripserit, etiamsi primus fuerit, qui vitam monasticam apud Africanos introduxit. Et quidem, quamvis de monachatu S. Augustini nullus ambigendi locus relinquatur, prout eruditi Benedictini congregationis S. Mauri, in ipsius Vita lib. III, cap. 5 fusius declarant; attamen nullus fide dignus auctor monstrare potest illius monachatum fuisse sibi suisque sociis peculiarem, aut sub ipsius nomine ad posteros propagatum. Postquam enim ille vere ad Deum et christianam fidem conversus est, ut consilia Evangelica arctius complecteretur, omnia pro Christo relinquendo, ejusque sacra vestigia sequendo, vitam monasticam amplexus est, monasteriis tam Thagastæ quam Hippone constructis et ad modum cœnobiorum per Italiam erectorum ordinatis.
[128] [hujus monachatu, et regula ab eo conscripta.] Non igitur novam aut sibi propriam disciplinam monasticam introduxit S. Augustinus, sed eamdem jam in monasteriis tam Mediolani quam Romæ usitatam sequutus est; præsertim consuetudines ecclesiæ Vercellensis imitatus, quas primus introduxerat S. Eusebius episcopus, vitam clericalem cum monastica conjungens. Et quidem nullus inficias ibit, vitam monasticam in occidentali ecclesia longe ante S. Augustini tempora introductam fuisse; quamvis nullam talis vitæ normam ab occidentalibus monachis scriptam habeamus ante S. Cæsarii Arelatensis et S. Benedicti ætatem, qui tamen ineunte sæculo VI primum suas regulas scripserunt. Notum quoque est omnibus eruditis, regulam illam Augustinianam nunc viris æque ac feminis adaptatam, esse desumptam ex ejusdem epistola ad sororem missa, dequa jam egimus in ipso Codice regularum Holsteniano, tomo I, pag. 34. Nec sane in omnibus sanctissimi doctoris operibus aliqua fit memoria fratrum eremitarum ab ipso institutorum. Nam sermones illi “ad fratres in eremo” tanquam tanto doctore indigni ab omnibus eruditis rejiciuntur, habentque pro authore quemdam eremitam Augustinianum sæculo XIV scribentem, prout doctissimi Benedictini in sua nova operum S. Augustini editione animadvertunt, atque Lovanienses jamdudum notare voluerunt.
[129] [De eodem et ordinibus ab eo dictis controversiæ plures: verus religiosus fuit; de ejus monachatu;] Hunc vero locum recitavimus, non quod omnia et singula in eo probamus, sed ut pateat quot quantæque quæstiones, dum de ordine S. Augustini dicere incipimus, nobis sint attingendæ. Ac primo quidem S. Augustinum ejusque episcopii clericos votis obstrictos verosque fuisse religiosos, contra Erasmum, Sancyranum seu personatum Petrum Aurelium, aliosque, victricibus rationibus ostenderunt Suarez, Gabriel Pennottus, Nicolaus Desnos, Ludovicus Thomassinus, editores Benedictini operum S. Augustini; et post hos noster Cuperus in Actis S. Augustini ad diem 28 Augusti [Acta SS. Augustini, tom. VI, pag. 279, § 25.] . Nec potest id jam serio in dubium vocari. Altera quæstio inter canonicos regudares et eremitas S. Augustini magno æstu, maxime sæculo XV, est agitata, num sanctus doctor aliquando vitam monasticam professus sit, an vero solam clericalem. De quo legendus commentarius mei decessoris [Ibid. pag. 248, num. 185 ad pag. 256.] , maxime § 14, qui hunc præfert titulum: Lis inter eremitas Augustinianos et Canonicos regulares de monastica sancti nostri professione, quam hi negant, illi asserunt.
[130] [Regulam feminis scripsit, quæ] Tertia orta est controversia num scripserit S. Augustinus regulam pro viris; cui paulisper immoramur. Affirmarunt scilicet plures a tribus sæculis, regulam, quam dicimus S. Augustini, feminis fuisse scriptam, non viris. Verum est tres olim regulas sub ejus nomine venisse, sed monachi omnes aut eremitæ, qui Augustinum patriarcham agnoverunt, hanc servarunt quam intendimus [Hélyot, Dictionnaire des ordres religieux, tom, I, col. 774, Vo Chanoines. Paris 1847.] ; de qua sola nobis agendum est. Ex tribus regulis, inquit Bellarminus, sola tertia est certa S. Augustini; sed feminis data, non viris: habetur enim in epistola 109 (in ordine novo Benedictinorum 211); reliquæ duæ non videntur Augustini [De scriptoribus ecclesiasticis, ad tom. I, S. Augustini.] . Dicta est etiam lapsu temporum regula ad servos Dei et sub hoc titulo edita a monachis Maurinis; qui in hæc verba ad eam præfantur: Hæc eadem regula, quæ dictione, sententiis, præceptionibus demum pia humanitate conditis auctorem refert Augustinum, exstat in epistola ducentesima undecima, sanctimonialibus ab ipso scripta. Inde eam depromptam virisque aptatam fuisse observant præter alios Bernardus Vindingus et Prosper Stellartius, ambo Augustinianæ familiæ alumni, ac novissime vir eruditus Nicolaus Desnos ex ordine Canonicorum regularium S. Augustini [Canonicus sæcularis et regularis, lib. III, cap. 22.] . Quæ res ut ita habeat certe jam diu est cum virorum instituendis moribus adhiberi cœpit. Quippe perantiquæ Tarnatensis regulæ partem facit potissimam, laudatur in Concordia regularum a Benedicto Anianæ abbate, quodque e re nostra est hic admonere, in codice Corbeiensi mille annos præferente, continetur viris accommodata et in unum regulæ corpus coacta cum ea quæ inscribitur “regula secunda” [Migne, Patrologia, tom. XXXII, col. 1377.] .
[131] [ab antiquissimis temporibus viris est accommodata.] Regulam ad servos Dei feminis primitus fuisse datam tuentur etiam Mabillonius et Tillemontius [Examen histor. et canon. libri R. D. Verhoeven de regularium et sæcularium clericorum juribus, pag. 135 et seqq. Bruxellis 1847.] . De eadem quæstione multa disseruit Papebrochius in responsione ad exhibitionem errorum [Parte II art. 13, § 6, in Actis SS. vindicatis, pag. 422 et seqq. Antverpiæ 1755.] , et conatus est ostendere regulam monialium accomodatam esse viris primum a S. Benedicto Anianensi, qui floruit exordiente sæculo IX. Sed Lelargus contendit S. Cæsarium Arelatensem sæculo VI suam regulam virginum, non ex epistola 109, aut regula monialium, sed ex regula, ut vult ipse, viris præscripta desumpsisse et hanc in rem aliquot locos, qui iidem sunt in utraque regula, et ab epistola differunt, adducit [De canonicorum ordine, pag. 201 et seqq.] . Regulæ a viris observatæ antiquitatem similiter insinuabant modo editores operum S. Augustini. Ego quoque ad hoc admittendum sum propensus, ante S. Benedictum, Anianæ abbatem, et diu quidem, eam exstitisse. Sed sententiam amplector meorum decessorum Papebrochii et Cuperi [Acta SS. Augusti, tom. VI, pag. 284, num. 372.] , unius etiam e collegis in opere non ita pridem edito [Examen histor. et canon. etc. loc. cit.] , tot denique gravium scriptorum, regulam videlicet S. Augustini a sancto doctore non viris, sed feminis fuisse scriptam, et illis fuisse solum accommodatam. Verum id minime impedit quominus hæc regula, per mutationes quasdam nullius momenti et conversionem generis femini in masculinum, ab antiquissimis temporibus viris accomodata, regula dicatur S. Augustini; nec quominus ordo qui sub ea militat et S. Augustinum tanquam patriarcham suum et patronum ac vitæ exemplar veneratur, ordo dicatur S. Augustini.
[132] [Quinam dici possint ordinis esse S. Augustini.] Etenim nuncupantur ordines religiosi ab aliquo sancto diversis de causis. Sic in Oriente ordo S. Antonii est dictus, qui erga sanctum specialem solum venerationem profitetur et ejus vitam, ut ex antiquis scriptoribus est cognita, moribus conatur exprimere. Nullam enim regulam scripsit S. Antonius; quinimo qui ab eo nuncupantur monachi, regulam S. Basilii observant [Examen historicum, etc. pag. 89; Brockie, Codex regularum, tom. I, pag. 3; Hélyot, Dictionnaire des ordres religieux, Vo Antoine, tom. I, pag. 251.] . Eodem modo a S. Hieronymo, qui nullius regulæ est auctor, dicti sunt aliquot ordines aut congregationes eremitarum, qui ejus vitam eremiticam æmulantur et eum ut præcipuum advocatum inter cælites delegerunt. Secutæ sunt autem aut sequuntur pleræque hæ congregationis regulam S. Augustini. Sic ordines S. Norberti et S. Dominici ab iisdem legitime vocantur, non quod ab iis regulam acceperunt, sed normam solum vivendi oretenus traditam et vita fundatorum expressam. Habent autem et hi ambo regulam S. Augustini. Potiori itaque jure a S. Augustino sunt dicti, qui non solum eum ut ordinis cælestem protectorem habent ejusque vitam æmulantur Thagastæ et Hipponeregio transactam, sed militant quoque sub ejus regula. Est enim antiquissima et gloriosissima hæc regula, quæ in pluribus quam alia quæcumque, religiosis ordinibus et congregationibus est admissa. Quarta ex controversiis quæ de ordinibus a S. Augustino dictis sunt ortæ, antiquitatem spectat canonicorum regularium; quos Gabriel Pennottus [Cleric. Canonic. hist. tripartita, Coloniæ 1645, lib. II, cap. 2 et seqq. a pag. 242.] , et Lelarge [De Canon, ord. disquisitiones, pag. 278, artic. 4. Parisiis 1697.] deducunt ab ævo apostolico: Nicolaus vero Desnos, canonicus et ipse, a S. Augustino institutos fuisse non dubitat [Canonicus sæc. et reg. lib. III, cap. 3, pag. 130, edit. 1682.] . Eosdem multi sæculo XI exortos esse autumant.
§ XIV. B. Joannes ordinis eremitarum S. Augustini fundator non fuit; de ejusdem ordinis antiquitate.
[B. Joannem ordinem eremitarum S. Augustini inchoasse dicunt plures.] Quemadmodum de antiquitate canonicorum S. Augustini nata est controversia, ita et de antiquitate eremitarum ejusdem nominis; quos alii a sancto Doctore institutos dicunt, alii sæculo solum XIII. Atque hæc quæstio huc pertinet maxime. Multi enim sunt qui ordinem hunc a B. Joanne Bono sæc. XIII institutum esse affirmant; inter quos Gabriel Pennottus in præfatione ad Historiam tripartitam: Exorto, inquit, post S. Lateranensis concilii tempora (per Innocentium III hujus nominis Pontificem, ex ordine canonicorum regularium assumptum, absoluti) sacro eremitarum ordine, antea fratris Joannis Boni, aut, ut aliis placet, divi Gulielmi nuncupato, postea vero, concessione summorum pontificum, B. Augustini regula et titulo donato, paulatim oriri cœpit cum illo inter populares veritatis ignaros dubium, an ordo ille a D. Augustino vere esset institutus… Quod dubium ipso eremitarum instituto per varias provincias, locorum et personarum numero paulatim aucto, in opinionem coalescere et successibus temporum ex opinione in assensum * certum et constans, cœpit apud non paucos erumpere; nec levis contentionis inter personas ecclesiasticas fomitem ministravit etc. Similia habet M. Brockie aliique plures.
[134] [Certo ad eum pertinuit. Quid veniret, ante exortos Mendicantes, nomine ordinis religiosi.] Notabile vero est B. Joannem in processu annorum 1251, 1253 et 1254, dum eremitæ Cæsenates a multis annis regulam amplexi erant S. Augustini, dici ab iisdem locis pæne innumeris, sui Ordinis institutorem et fundatorem. Nec minus, in toto processu, nomen S. Augustini ne semel quidem prodire. Ex quo concludi potest statum eremiticum cum cœnobitico et vita Mendicantium conjunctum, habitum ut rem novam et longe præcipuam; quippe quem nescirent dicti eremitæ a S. Guilielmo aliisve eadem forma eodemque ævo aliquibus in tractibus jam fuisse propagatum. Ideo vero minime est dicendum eos non fuisse ordinis S. Augustini, quum ipse Pontifex Gregorius IX eorum congregationem, ab anno minimum 1241 hoc nomine vocaverit. Nihil aliud ad hoc tum requirebatur, quam ut regulam sequerentur S. Augustini eumque ut patriarcham suum venerarentur; non vero ut vinculo quocumque obedientiæ aut societatis monasteria ejusdem regulæ unirentur inter sese. Errant enim multum qui omnia in ordinibus religiosis ante sæculum XIII, quo exorti sunt Mendicantes, reperienda esse putent, quæ exinde servata fuisse videmus. Non erant ante illam ætatem veri ordinum Præpositi generales, qui sunt primarium monasteriorum et conventuum ejusdem regulæ vinculum. Aut si quid simile advertimus in S. Benedicto Anianæ abbate, sæculo IX, in abbatibus generalibus congregationes Cluniacensis, sæculo X et sequentibus, sunt raræ, temporariæ, aut valde circumscriptæ exceptiones [Cfr Mabillon. Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. IV, pars I, præfat. num. 146.] . Non erant quoque ante sæculum XII ordinum capitula generalia, autalia hujus modi. Ideo scripsit Mabillonius, primos qui verum ordinis nomen (quo sensu vocabulum hodiedum intelligimus) meruere, fuisse Cistercienses [Ibid. sæc. V, præf. num. 57.] . Singula itaque monasteria olim per sese exstabant, non habentia inter se quidquam commune, nisi forte ejusdem regulæ observationem. Filiationis enim monasteriorum, quam vocant, ut exstitit antequam exsurgerent ordo Cisterciensis et congregatio Cluniacensis, vix in hac quæstione facienda est mentio. Ex quibus sequitur, si monasteria aliqua monachorum aut eremitarum, quæcumque fuerint, regulam S. Augustini sint secuta ante ævum B. Joannis, hunc non esse ordinis eremitarum S. Augustini conditorem. Atqui profecto fuisse mox apparebit.
[135] [Primis 6 aut 7 Ecclesiæ sæculis unicus fuit ordo religiosus.] Inquirendum etiam an exstiterint ejusmodi monasteria sæculo V, post S. Augustinum, et omnibus sæculis sequentibus, ut unanimes asserunt historici ordinis eremitarum. Qua in quæstione præmittenda est magni momenti consideratio, jam dudum a viris eruditis proposita, non fuisse videlicet primis sex aut septem ecclesiæ sæculis ordines plures monasticos, sed unicum tantum; de quo argumento scripsit aliquot abhinc annis laudatus supra collega meus in Examine libri a D. Verhoeven olim editi [Examen historicum, etc. pag. 159.] : ex quo excerpo hæc Mabillonii verba in præfatione ad Annales ordinis Benedictini [Tom. I, præf. num. 19] : Hæc quoniam a nostris moribus absunt (egerat de observantia plurium regularum in uno eodemque monasterio) [Cfr Exam. hist. etc, pag. 93.] , a verisimilitudine aliena plerisque videntur, qui ordinum religiosorum differentiam ex regularum diversitate pro nostrorum temporum statu æstimant. Verum illo ævo, quum unus esset monasticus ordo, necdum in varias classes divisus; illa regularum diversitas, quæ uniformes censebantur, nullam inducebat ordinum diversitatem: uti nec modo diversæ in eamdem regulam constitutiones, quas variæ unius ejusdemque ordinis congregationes sibi præscribunt, unitati ordinis haud officiunt. Hanc monastici ordinis, non modo in toto Occidente, sed etiam in Oriente simul et Occidente unitatem in variis ad Acta Sanctorum nostrorum præfationibus inculcavi. Hanc vero ante me diserte docuerat Lucas Holstenius (seu P. Possinus) in præfatione ad Codicem regularum: cujus sententiam hoc loco ipsis ejus verbis referre juvat; sic ille capite III [Præf. pag. XI, edit. Brockie; vel ap. Migne, Patrologia, tom. CIII, col. 405.] . Quæ recitat deinde Mabillonius, hic omittimus, siquidem in hoc ipso tomo ad Acta S. Nuncti, sæculi VI abbate, ubi eadem quæstio breviter examinatur, jam recusa sunt [Supra, pag. 599, num. 9.] ; quem locum adibit lector, quum sint illa in præsenti quæstione præcipui momenti. Tum in hunc modum idem scriptor prosequitur: Inferius idem Holstenius probat adversus hanc monastici ordinis unitatem nihil præscribere veterum regularum in prædicto Codice relatarum diversitatem, “Etenim illæ, inquit, a singulis,ut præsens usus poscebat, Patribus scriptæ; aliorum similia cupientium studiis scriptæ in commune proponebantur: ut ex his quique, pro locorum et nationum differentia, vitam uniformi, quoad præcipua, disciplina temperarent. Primaria sane et quasi fundamentalis monachorum regula Evangelium erat; illa, inquam, Christi consilia, quæ castrare seipsum propter regnum cælorum; quæ abnegare se et crucem tollere; quæ patrem et matrem, uxorem et agros propter Christum relinquere; quæ vendere patrimonia et dare pauperibus sicque nudos Christum sequi suadebant. Regulæ particulares nihil aliud nisi ejus primæ ac universalis regulæ applicationes aut declarationes, locis et personis plerumque aptatæ, habebantur.”
[136] [An fuerint monasteria] Post hæc indicantur in laudato opere [Examen histor. etc. pag. 161.] alii plurimi auctores, qui similiter unicum per multa sæcula exstitisse ordinem religiosum censuerunt, quæ res jamdudum est indubitata. Si igitur admittamus ante Benedictum Anianensem, quod improbabile minime est, regulam S. Augustini viris fuisse adaptatam, mirum tamen non videbitur, his sæculis quibus unus tantum erat ordo religiosus et plures in eodem monasterio servabantur regulæ, ordinis S. Augustini (seu monasteriorum in quibus ejus regula utebantur), nullam haberi mentionem: quæ tamen, propter hoc ipsum silentium, magno numero fuisse profecto non dicam. Aliunde celeberrima regula Benedictina, quam commendabant Pontifices, reges et concilia, ceteras obscurabat. Et vide quam sit rerum humanarum labilis fortuna, sæculo X, quum S. Odo Cluniacensis ad instituendam vitæ monasticæ disciplinam se totum convertit, eamque late in varia Galliæ monasteria cum nova tum antiqua, propagavit, in antiquis ita labefactata erat religio, ut sancti Benedicti regulæ non modo observatio, sed ipsum etiam nomen in plerisque ignoraretur. Ita in Gallia, ita in Anglia et in Hispania; adeo ut Odo primus ejus regulæ propagator a nonnullis ejus temporis scriptoribus creditus sit. Hos inter monachus Dervensis anonymus, qui librum de miraculis sancti Bercharii abbatis scripsit, regulam sancti Benedicti ad id tempus “hominibus Francorum imperii inauditam” fuisse dicit, unumque Luxoviensis monasterii institutum (seu regulam et usus Scoticos S Columbani) apud eos obtinuisse. Sunt verba Mabillonii in Annalibus Benedictinis ad annum 927.
[137] [eremitarum S. Augustini] Oleum et operam perderet qui inter hæc reperire vellet rara aliquot monasteria, in quibus servata fuerat regula S. Augustini. Dicta vero sunt hæc omnia de statu monasteriorum ævo medio, ut vis imminuatur argumenti negativi, ut loquuntur, secundum quod dicunt, ante sæculum XI non observatam fuisse hanc regulam, siquidem nihil ea de re perhibet historia. Universim de ejus observatione, sive a canonicis sive a monachis, sic scribit Mabillonius [Gemina apolog. Benedictina, pag. 10 et seq. Constantiæ 1706; ap. Examen histor. etc. pag. 136.] : Nullum certum apparet vestigium, quo probetur eam regulam in monasterio a S. Augustino condito servatam, aut ab aliis virorum collegiis per Africam sparsim florentibus. Nec concilia Africana, nec Acta Sanctorum ejus ætatis, qualia sunt gesta S. Fulgentii, nobile antiquitatis monumentum, nec Victor Uticensis ejus regulæ meminerunt. Nullæ occurrunt congregationes clericorum aut canonicorum, quos ea regula ad certa vota constrinxerit. Et inferius: Persuasum nobis est non posse ante sæculum undecimum, aut si plurimum concedemus, ante decimum, ostendi ullam congregationem in qua hæc regula ceu fundamentum vitæ canonicæ et regularis fuerit observata. Quæ affirmatio profecto gravis in ore illius, qui plus quam alius quisquam in historia monachatus Europæi est versatus. Res iterum, quod ad Africam spectat, examinata est breviter superius ad Acta S. Nuncti abbatis [Pag. 598, num. 8.] , nec quidquam in contrarium est oppositum. De Europæ vero monasteriis dici quidem potest, ex modo disputatis, ante sæculum XI non observatam esse regulam S. Augustini in congregationibus, seu monasteriorum societatibus, quæ ante illud tempus non exstiterunt, sed de monasteriis solitariis id certo affirmari minime potest.
[138] [ante sæculum XII, incertum; quo sæculo exstitisse,] Multo facilius confutatur Marianus Brockie, dum dicit [Supra num. 81.] , non esse auditos in ecclesia eremitas Augustinianos ante tempora Innocentii IV. Procul dubio id falsum est. Fuisse in Europa (inquit Henschenius in disquisitione de ordine eremitarum S. Guilielmi) diu ante (Innocentium III) varios ubique eremitas, secundum regulam S. Augustini degentes, clarum est, attestante etiam Innocentio III dum lib. II regest. 14 epist. 87 et 88 confirmat abbati et conventui Majoris monasterii Turonensis monasterium Fontis-Giardi, iis diu ante ab episcopo Cenomanensi donatum, quod fratres eremitæ, ab institutione loci secundum B. Augustini regulam conversantes, vitæ ac conversationis extitissent dissolutæ et inhonestæ [Henschenius, Acta SS. tom. II Februarii, pag. 473, num. 4] . Verum meminit ibidem Innocentius actorum in eadem causa ab Eugenio III et Alexandro III: Donationem vero b. m. Guillelmi Cenomanensis episcopi (qui floruit medio sæculo XII [FF. Sammarthani, Gallia christ. tom. II. fol. 516 verso.] ) a fel. record. Eugenio et Alexandro nostris prædecessoribus confirmatam … ratam habentes etc, [Ap. Torelli, Sec. Agost. an. 1210, num. 5.] . Ut itaque manifestum sit sæculo XII ineunte jam degisse ibi eremitas sub regula S. Augustini. Similia de Hispania et Lusitania reperiri possent, ut videre est apud Torellum in præfatione ad tomum II Sæculorum Augustinianorum.
[139] [in variis Europæ partibus indubitatum est.] Idem de Anglia dici potest; nam recitat ibidem iterumque sub annum 1255 [Tom. IV, pag. 507, num. 18 et seqq.] , Breve Alexandri IV, datum Anagniæ 3 nonas Julii, pontificatus anno 1, directum Dilecto filio Priori generali fratrum Eremitarum ordinis sancti Augustini in Francia et Anglia. Ei committit Pontifex ut in omnes eremitas Franciæ et Angliæ, tam in capite quam in membris, correctionis officium et reformationis exerceat. Erant igitur sæculo XII et ante medium XIII monasteria eremitarum S. Augustini in plerisque Europæ partibus. Recenset ea diligenter Torellus in laudata præfatione, sed paucissima quæ sæculo XII antiquiora vult vir promptæ fidei, et pleraque quæ ipso hoc sæculo condita refert, invenio, lectis monumentis, non tantæ esse antiquitatis: quod alioqui de eorum plurimis jamdudum fassus erat Herrera in Alphabeto [Tom. I, pag. 117; tom. II, pag. 27, etc.] . Ex quibus pronum est credere iisdem sæculis adhiberi cœpisse aut iterum cœpisse ab eremitis regulam S. Augustini, quibus adhibita est a collegiis presbyterorum, qui inde canonici regulares sunt dicti, id est sæculo XI et XII. Pauperes enim et indocti eremitæ in monasteriis tum existentibus, si plures numero essent, admissionem de facili non obtinuissent; ideoque regulam undequaque jam notam, auctoris nomine commendatissimam, planam et brevem, sibi servandam adsciverunt. Et hæc est ratio cur non reperiantur privilegia pontificum Innocentio III, aut si mavis, Eugenio III antiquiora. Patent hæc ex Bullario Augustiniano Laurentii Empoli, ex Annalibus Torelli et ex antiquissimo historiographo ordinis Jordane de Saxonia, sæculi XIV ineuntis scriptore, qui de Innocentio III in hunc modum scribit [Ap. Torelli Secoli Agostin. ad an. 1198, num. 11.] : Hic ergo Innocentius papa tertius, fuit primus summus pontifex, a quo ordo habuit aliquod privilegium scriptum, quantum ego potui indagare.
[Annotata]
* assertum
§ XV. Bulla “Admonet nos” Innocentii IV, quo continetur brevis historia congregationis B. Joannis ad annum usque 1253.
[Tres congregationes eremitarum S. Augustini in Italia sæculo XIII; de congregatione B. Joannis.] In Italia, vivente B. Joanne Bono, erant monasteria eremitica de Brictinis, quæ anno 1228 a Gregorio IX regulam acceperunt S. Augustini; monasteria Tusciæ, quibus eamdem servandam tribuit Innocentius IV anno 1244 [Acta SS. Februarii, tom. II, pag. 476, num. 15.] ; denique monasteria B. Joannis de quibus dictum supra. His præfuit Beatus per plures annos, ut loquitur Guilielmus S. Eustachii cardinalis in bulla mox citanda; sed quum curæ fratrum cedere aspiraret, designatus est ab episcopo Cæsenate Mangino in priorem conventus Cæsenatis et per hoc in generalem totius ordinis fr. Matthæus. Hic quum pluribus annis congregationem rexisset, minime sufficiens habitus ad id munus a fratribus quibusdam, successorem accepit in capitulo generali, quod Ferrariæ anno 1249, eo ipso tempore quo beatus Mantuæ supremum diem obibat, erat coactum. Quæ omnia, et multa alia, ad notitiam congregationis B. Joannis multum conferentia continentur in litteris Guilielmi Fieschi, nepotis Innocentii IV et cardinalis S. Eustachii, de anno 1253; quas Pontifex integras inseruit in bulla Admonet nos, ejusdem anni, ordini eremitarum directa. Hanc visum est hic recudere, tum quod est summarium quoddam historiæ congregationis eremitarum B. Joannis, tum etiam quod ad perfectiorem intelligentiam processuum apostolicorum multum inservit [Crusenius, Monast. August. pag. 117; Torelli, Secoli Agost. an. 1253, num. 3.] .
[141] [Bulla Innocentii IV, qua confirmat] Innocentius, episcopus, servus servorum Dei. Universis prioribus et fratribus ordinis eremitarum, salutem et apostolicam benedictionem. — Admonet nos cura suscepti regiminis et auctoritas pontificalis inducit, ut et plantare sacram religionem et plantatam fovere summopere debeamus, quod utilius tunc exequimur, si ea quæ sunt recta nutrimus, et corrigimus quæ profectum virtutis impedire noscuntur. Quia vero diversitas formæ, quam fratres vestri ordinis in profitendo et eligendo sibi priorem generalem servabant, diversitatem etiam inducebat animorum et per consequens scandalum generabat, post diversas electiones et cessiones factas de prioribus in ordine ipso, et diversos processus super iis habitos; Nos ad quos spectat errata corrigere ac nutrire directa, cupientes paci et tranquillitati vestræ paterna sollicitudine providere, dilecto filio nostro Guilielmo S. Eustachii diacono cardinali, cui dudum generalem curam ordinis prædicti commisimus, examinationem electionis celebratæ in generalem priorem ejusdem ordinis de dilecto filio fr. Lanfranco Mediolanensi, tunc priore domus vestræ Bononiensis, et processuum eorumdem duximus committendam.
[142] [quæ ordinavit Cardinalis S. Eustachii.] Cum igitur idem cardinalis de mandato et auctoritate nostra, electione de præfato fratre Lanfranco, quia eam invenit celebratam canonice, confirmata, super professione ac electione, necnon et nominatione prioris generalis ipsius ordinis faciendis de cætero, ac aliis articulis, eadem auctoritate statutum edidit providum et honestum, prout in ipsius cardinalis litteris inde confectis plenius continetur. Nos vestris supplicationibus, quod ab eodem cardinale super iis factum est, ratum et gratum habentes, id auctoritate apostolica confirmamus, et præsentis scripti patrocinio communimus; tenorem litterarum ipsarum præsentibus de verbo ad verbum inseri faciendo, qui talis est:
[143] [Hujus litteræ. Initia et progressus eremitarum Congregationis B. Joannis.] Guillelmus miseratione divina S. Eustachii diaconus cardinalis religiosis viris et dilectis in Christo universis prioribus et fratribus ordinis eremitarum, tam præsentibus quam futuris in perpetuum. Variam ordinis vestri formam in profitendo et eligendo sibi priorem generalem sectantes, in variam inter se dissensionis materiam inciderunt; propter quod necessarium extitit in hac parte vobis et eidem ordini per apostolicæ sedis providentiam subveniri. Sane ad audientiam domini Papæ pervenit, quod bonæ memoriæ Joannes Bonus in ordine vestro primum apud Budriolum Cæsenatis diœcesis de concessione diœcesani loci ejusdem domum incepit [Cfr supra num. 50.] ; et dum fama conversationis ejus per loca vicina crebresceret et plurimi converterentur ad eum, ecclesiam in honorem B. Mariæ virginis construxit ibidem. Crescente autem numero et merito hujusmodi conversorum receptorum religio vestra per eos in diversas partes, in quibus mansiones construxerant, extitit propagata.
[144] [Regulam obtinent S. Augustini; eorum habitus,] Cum autem iidem religiosi aliquam de approbatis regulam non haberent, quidam ex eis accedentes ad sedem apostolicam, obtinuerunt ab ea B. Augustini regulam sibi dari [Vide supra num. 126.] ; et sic ex tunc cœperunt in regularibus observantiis instrui et regulariter se habere. Et quia eorum habitus, qui habitui fratrum Minorum videbatur conformis, apud aliquos scandalum quodammodo suscitabat, de mandato et auctoritate duorum cardinalium, qui tunc in partibus Lombardiæ legationis fungebantur officio, nigrum [Cfr infra num. 175 et seqq..] , quem gestatis adhuc, elegerunt.
[145] [nomen, forma professionis.] Qui cum jam vocarentur fratres eremitæ Joannis Boni ordinis S. Augustini, novitii qui recipiebantur ab eis, profitebantur hoc modo: “Ego N. facio professionem et promitto obedientiam Deo et B. Mariæ, et tibi priori fratrum eremitarum S. Mariæ de Cæsena suisque successoribus usque ad mortem, secundum regulam B. Augustini et constitutiones fratrum istius loci.” In hac vero forma professionis, ubi dicebatur “istius loci” auctoritate generalis capituli eorumdem fratrum “istius ordinis,” postmodum dictum fuit.
[146] [B. Joannes prior generalis primus: ejus abdicatio et successor fr. Matthæus;] Cumque dictus frater Joannes Bonus qui per plures annos fratribus prædictis præfuerat [Cfr supra num. 118.] , et fratres ipsi eidem tamquam institutori ordinis ipsorum reverenter intenderant, curæ ipsorum, quæ per excrescentem numerositatem subditorum excreverat, cedere aspiraret, fratre Matthæo et quibusdam aliis fratribus suis assumptis, ad episcopum accessit, qui episcopus dictum fratrem Matthæum, præsentatum sibi ab eisdem fratre Joanne Bono et aliis, in priorem dictæ domus et per hoc in generalem totius ordinis, sicut dicitur, confirmavit.
[147] [qui præest annis pluribus. Obtinent Cardinalem protectorem.] Quo in religione prædicta annis pluribus tamquam generali priore generaliter ministrante, quamplures intraverunt religionem eamdem, et secundum formam professionis præscriptæ (quamquam nonnulli ex eis fratri Matthæo prædicto simpliciter tanquam generali priori, non tanquam priori S. Mariæ de Cæsena se profiteri principaliter crederent), sunt professi. Interea duo fratres professionis prædictæ Lugdunum (ubi tum versabatur Innocentius IV) [Raynaldus, Annal. eccles. an. 1244, num. 33, et 1251, num. 30.] ad sedem apostolicam venientes, generalem curam ordinis vestri a Domino Papa nobis obtinuerunt committi, et privilegium quoddam commune, in cujus titulo scribebatur: “Priori fratrum eremitarum S. Mariæ de Cæsena eique subjectis prioribus et fratribus universis” a sede reportarunt eadem.
[148] [Abdicatio fr. Matthæi anno 1249, renitentibus ff. Cæsenatibus] Prædictus denique fr. Matthæus, prudenter attendens quod in administratione curæ quam assumpserat, sine scandalo diutius remanere non poterat, eo quod ad eamdem curam a quibusdam fratribus minus sufficiens haberetur, vocatis prioribus et fratribus omnibus de ordine vestro, quorum intererat, generale capitulum apud Ferrariam [Cfr Processus num. 95.] congregavit. Sed inter ipsum F. Matthæum et fratres de Cæsena ac quosdam alios priores et fratres de Romandiola, super cessione ipsius F. Matthæi, antequam eligeret diffinitores [Cfr Du Cange, Glossarium, vo Definitor.] generalis capituli, prout secundum tenorem constitutionum [Cfr Processus num. 173.] ipsius ordinis poterat, de celebratione capituli ejusdem contentione suborta, dicti fratres de Cæsena et alii contra præceptum ejusdem fratris, de ipso capitulo tandem, dissentientes et contradicentes ne capitulum fieret, exierunt. Ipse vero fr. Matthæus nihilominus diffinitoribus electis prædictis, in manibus eorum cessit administrationi generali quam exercuerat, et juri, si quod in confirmatione sua ab episcopo Cæsenatensi acceperat, in manibus nuncii ejusdem præsentis, ibidem publice resignavit.
[149] [Eligitur fr. Ugo; forma professionis: electi confirmatio.] Sicque hujusmodi cessione ac resignatione receptis, quidam fratres, ex his qui ibidem aderant, ad eligendum priorem generalem assumpti, fr. Ugonem Mantuanum in generalem priorem totius ordinis elegerunt. Per illos autem qui remanserunt statutum fuit in eodem capitulo ut omnes qui ex tunc in ordine eorum profiteri deberent, profiterentur hoc modo: “Ego N. facio professionem et promitto obedientiam Deo et B. Mariæ et tibi priori generali eremitarum Joannis Boni.” Post hæc autem, vir venerabilis Aquilegiensis electus, tunc in Lombardia Legatus apostolicæ sedis, electionem hujusmodi confirmavit.
[150] [Cæsenates vero eligunt fr. Marcum.] Fratres vero de Cæsena et quidam alii de Romandiola, cohærentes eisdem, apud Cæsenam convenientes in unum, et tam consuetudini qua prior fratrum S. Mariæ de Cæsena prædictæ, per fratres ordinis ad locum ipsum tamquam ad primum et principalem, (a quo idem ordo processerat), eligi et generalis prior propter hoc merito esse et appellari solebat, quam titulo prædicto privilegii primo in ordine ipso obtenti (in quo prædicto priori de Cæsena scribebatur), principaliter inhærentes, fr. Marcum Cæsenatensem in priorem dictæ domus et per hoc in generalem priorem totius ordinis elegerunt. Ac electionem quam de ipso fecerant, obtinuerunt confirmari per episcopum Cæsenatensem.
[151] [Inde ortum grave schisma.] Diversis igitur in ordine vestro assumptis generalibus prioribus, alter in illos qui obediebant alteri multiplices excommunicationis sententias protulerunt; ex quibus nonnulli celebraverunt divina et excommunicati taliter ad sacros ordines sunt promoti. Iis autem temporibus prædictus fr. Ugo proprios nuntios ad apostolicam sedem transmittens, mutationem professionis prædictæ et id quod super electione sua per præfatum legatum factum extiterat, prout provide facta fuerant, per eamdem sedem obtinuit confirmari. Quoddam etiam privilegium tunc obtinuit quod in nullo alio quam in titulo erat a priori diversum.
[152] [Delegati a Cardinale protectore nonnulla constituunt.] Cum autem ordo vester esset in duas partes divisus et inter multiplices contentiones et discordias inter ipsos exortas fere per triennium (ab exeunte anno 1249 ad exeuntem 1252) fluctuaret, tandem fratres ipsius ordinis, cupientes unitatem et pacem in eodem ordine reformari, quatuor ex seipsis procuratoribus constitutis, illos ad curiam Romanam et ad nos specialiter, tamquam patronum sui ordinis, transmiserunt. Sed quia tunc eos per nos commode non poteramus audire, prudentibus viris electo Paduano et fr. Simoni Mediolanensi lectori de ordine Minorum, capellanis et sociis nostris commisimus, ut procuratores eosdem super his quæ vellent proponere diligenter audirent, et prout studiosius possent, ordinem ipsum ad statum unitatis et pacis intenderent revocare. Dicti vero electus et fr. Simon, statu et conditionibus ordinis per prædictos procuratores plenius intellectis, quædam in ordine ipso pro bono statu ejusdem super certis articulis, de assensu procuratorum ipsorum, pronunciaverunt servanda, et tandem procuratores ipsos concordes ad propria remiserunt.
[154] [Renuntiatio utriusque prioris generalis;] Quibus ita remissis præfatus Ugo et Marcus, qui pro generalibus prioribus se gerebant et alii fratres qui obediebant eisdem, de communi voluntate omnium, generale capitulum apud Bononiam celebrarunt [Cfr Torelli, Secoli Agost. an. 1252, num. 12.] . In quo videlicet capitulo, ordinatione, quæ per prædictos electum Paduanum et fr. Simonem tradita fuerat, recitata et lecta, et diffinitoribus capituli generalis electis, prædictus fr. Marcus properavit Cæsenam, et in manibus episcopi Cæsenatensis cessit prioratui loci ejusdem, in quo per ipsum episcopum fuerat confirmatus, et per eumdem a cura prioratus ipsius extitit absolutus. Fr. vero Ugo, qui per sedem apostolicam confirmatus fuerat, in manibus Bernardini canonici Bononiensis, Domini Papæ capellani, cui auctoritate apostolica commissum extiterat, quod reciperet cessionem ejusdem, administrationi et officio suo cessit.
[155] [electio fr. Lanfranci anno 1252] Cessionibus itaque hujusmodi taliter expeditis, priores de ipso capitulo secedentes in partem, prout spectabat ad eos ad tractandum de electione futuri generalis prioris, in quatuor fratres de ipso capitulo, qui deberent generalem priorem eligere, concesserunt. Illi autem Spiritus sancti gratia invocata fratrem Lanfrancum Mediolanensem, tunc priorem domus vestræ Bononiensis [Torelli, ibid num. 13.] , in priorem generalem ordinis vestri unanimiter et concorditer elegerunt. Electio cujus, approbata per communem consensum omnium de ipso capitulo, fuit ad sedem apostolicam per procuratores ejusdem capituli confirmanda delata; cujus electionis et eorum quæ superius sunt narrata processum nobis Dominus Papa examinandum et plenius intelligendum commisit. Inde nos, præmissis omnibus intellectis, ea in ipsius Domini Papæ et fratrum suorum præsentia fideliter retulimus et recitavimus diligenter.
[156] [ejusque confirmatio. Statuta de electione prioris generalis, ejus nomine et potestate.] Nos itaque de speciali mandato et auctoritate ejusdem Domini electionem prædicti fratris Lanfranci, quam invenimus celebratam canonice, ac ipsum fratrem Lanfrancum in generalem priorem vestri ordinis confirmamus. Eadem auctoritate nihilominus statuentes ut idem prior et quilibet ejus successor in perpetuum (qui quidem cum eligendus fuerit, secundum sanctiones canonicas et statuta vestri ordinis eligatur, et electionis suæ confirmationem ab apostolica sede, seu a legato ipsius, duntaxat recipiat) generalis prior ordinis eremitarum, sine alicujus certi loci vel proprii nominis expressione de cætero debeat appellari; et ei, tamquam priori generali eorum, omnes priores et fratres ipsius ordinis, qui et nominentur simpliciter fratres ordinis eremitarum, in omnibus humiter obediant et intendant.
[157] [Potestas episcoporum in priores.] Prior quoque S. Mariæ de Cæsena et alii priores vestri ordinis qui consueverunt in prioratibus suis institui per diœcesanos locorum, per eosdem instituantur in eis; et tam prior generalis, quam alii provinciales et conventuales priores ejusdem ordinis, episcopis in quorum diœcesibus degunt, in iis quæ ad jurisdictionem episcopalem pertinent, intendant reverenter et respondeant prout debent: ita tamen quod iidem episcopi contra ipsum priorem generalem inconsulto Romano pontifice nihil attentent.
[158] [Nova forma professionis.] Fratres etiam, qui de cætero in ordine vestro debuerint profiteri, eidem priori generali vel certo ejus nuntio profiteantur hoc modo: “Ego N. facio professionem, et promitto obedientiam Deo, et B. Mariæ virgini, et tibi priori generali ordinis eremitarum tuisque successoribus usque ad mortem, secundum regulam B. Augustini et constitutiones fratrum ipsius ordinis.”
[159] [Abolentur privilegia contraria, nominatim conventus Cæsenatensis.] Non obstantibus professionibus et consuetudinibus quibuslibet ubicumque in ordine vestro hactenus aliter observatis, seu privilegiis et indulgentiis ac confirmationibus apostolicis cuicumque loco vel personæ ab apostolica sede concessis, quæ caduca et vana et nullius esse momenti de cætero auctoritate decernimus supradicta, seu conditione quam prædictus episcopus Cæsenatensis in concessione quam fecit fr. Joanni Bono de loco ecclesiæ S. Mariæ de Cæsena prædictæ apposuisse refertur, quod nec ipse fr. Joannes Bonus nec aliquis ejus successor possit locum et ecclesiam prædictam alicui loco supponere vel personæ, aut quod priores dicti loci fuerunt in eo per eumdem episcopum aliquando pro generalibus prioribus vestri ordinis confirmati.
[160] [Dispensationes; inscriptio privilegiorum.] Cum illis autem de ordine vestro, qui aliis prioribus generalibus aliter, sive quocumque modo in eodem ordine hactenus sunt professi, dispensamus auctoritate præfata; et decernimus quod dicto fr. Lanfranco, tamquam priori generali eorum, ejusque successoribus in omnibus ad obedientiam et reverentiam teneantur. In privilegio quoque ordinis vestri hujusmodi titulus de cætero apponatur. “Innocentius episcopus etc. Dilectis filiis priori generali ordinis eremitarum, et aliis provincialibus et conventualibus prioribus, conventibus quoque ac aliis fratribus universis sibi subjectis et tam præsentibus quam futuris eremiticam vitam professis in perpetuam.” Ad præmissorum autem omnium memoriam et perpetuum firmitatem præsentem paginam fecimus sigilli nostri munimine roborari. Datum Perusii sexto calendas Januarii. Anno Domini MCLII, pontificatus Domini Innocentii papæ IV anno X, indict. XI. Nulli ergo omnino hominum etc. Datum Perusii 17 calend. Maji, pontificatus nostri anno XI: seu potius anno 10, ut legitur apud Torellum: id est, 15 Aprilis anni 1253. Patet ex hac bulla statim ab obitu B. Joannis, id est post capitulum generale, quod Ferrariæ anno 1249, mense Octobri, habitum est, ortas esse in ordine turbas et schisma, et durasse fere per triennium, ut loquitur Guilielmus cardinalis. Nimirum compositæ sunt res in capitulo Bononiensi anni 1252, in quo Lanfrancus Saptala, Mediolano oriundus et conventus Bononiensis prior, electus est congregationis prior generalis.
§ XVI. De ordine S. Augustini sæculo XIII ante unionem magnam; de ipsa unione; de Saccitis, seu Fratribus de pœnitentia.
[Ex tribus congregationibus Italicis eremitarum S. Augustini,] Erant in Italia, quo tempore e vita migravit B. Joannes, congregationes eremitarum S. Augustini tres, ut dictum supra, habebantque singulæ suum priorem generalem. Erant vero et conventus inter sese non uniti, veteri more, ordinis tamen S. Augustini, quoniam sub ejus degebant regula. Nitebantur jamdudum pontifices, Gregorius IX, Innocentius IV et Alexander item IV, varias domus eremitarum, quæ nullam adhuc ex regulis delegerant servandam, paulatim perducere ad unitatem. Ideo intra breve temporis spatium data est regula S. Augustini eremitis Romandiolæ, eremitis Marchiæ Anconitanæ sive de Brictinis et eremitis Tusciæ. Hi postremi, quum non haberent communem institutorem, dicebantur simpliciter eremitæ ordinis S. Augustini. Innocentius IV inscribit suas litteras Pia desideria: Visitatori generali et prioribus ac fratribus eremitis universis ordinis S. Augustini [Ap. Wadding. Annal. tom. II, pag. 466.] ; quæ ad solos eremitas Tusciæ diriguntur: idemque in hujusmodi litteris Alexandri IV pluries est obvium [Crusen. Monastic. pag. 122.] . Alii vero eremitæ dicebantur vel a nomine fundatoris, eremitæ Joannis Boni, vel a loco originis, eremitæ de Brictinis. Verum eremitæ Tusciæ ideo ceteros in observatione ejusdem regulæ minime præcesserunt; quinimo hac in re iisdem sunt posteriores, siquidem anno solum 1244 eam acceperint servandam [Ibid. pag. 115 et supra num. 140.] .
[162] [non una præ altera dicenda est constituisse ipsum ordinem.] Nihilominus Nicolaus Crusenius, in suo ordine eadem ab antiquo requirens quæ in recentibus ordinibus SS. Dominici et Francisci erant constituta, universalem scilicet præpositum ordinis et capitula generalia, arbitratus est eos solos proprie ex ordine fuisse qui a Pontificibus ejus nomine simpliciter sunt dicti; ceteras vero congregationes et ordinis ramos minoris esse facienda. Quapropter ei necesse fuit inter tres congregationes Italicas eremitarum S. Augustini, eremitas Tusciæ habere ut ordinem proprie dictum et genuinum. De bullis igitur tribus quas ad eos anno 1255 direxit Alexander IV in hunc modum loquitur [Crusen. pag. 122; cfr pag. 114 et seq. 124 et 127 in marg. etc.] : Pontifex interim priori generali ordinis, qui tunc adhuc eremitas Tusciæ tantum sibi habebat unitos … varia privilegia impartitus est. Quæ non conveniunt cum vera notione ordinum religiosorum, quales ab antiquo fuerunt. Eadem igitur prorsus ratione ad ordinem S. Augustini pertinebant tum tres congregationis Italicæ, tum congregatio Franciæ et Angliæ [Supra num. 139.] , tum denique conventus quicumque nondum in congregationem coacti.
[163] [Unio magna multarum congregationum sub uno capite anno 1256.] Facta est demum omnium horum eremitarum unio generalis, quam dicunt unionem magnam, ab Alexandro IV, anno 1256. Bullæ unionis, quæ data est Laterani V Idus Aprilis, pontificatus anno 2, istud est initium: Licet ecclesiæ catholicæ etc.; in qua domus eremitarum in unum corpus unitæ his verbis designantur: Quædam sancti Guilielmi, quædam S. Augustini ordinum, nonnullæ autem fratris Joannis Boni, aliquæ vero de Fabali, aliæ vero de Brictinis censebantur [Crusen. Monast. pag. 124.] . Quæ verba in aliis duabus bullis repetuntur [Ibid. pag. 127; Wadding. loc. cit. pag. 468.] . De his vero congregationibus et domibus earumque unione accuratissime scripsit decessor meus Henschenius in Commentario de ordine eremitarum S. Guilielmi, quem Actis S. Guilielmi eremitæ subjunxit [Acta SS. tom. II Febr. pag. 47.] ; quem lector curiosus adibit. Ex hoc vero Commentario hac breve solum excerpo summarium de quinque classibus eremitarum quas unio magna complexa est: Ex his, inquit, eremitæ de Brictinis atque eremitæ B. Joannis Boni, cum non haberent aliquam ex approbatis regulis, sub Gregorio IX (vel posteriores forte sub Honorio III) acceperunt regulam S. Augustini, secundum quam singuli sub propriis generalibus distincti aliquamdiu vixerunt. Eodem modo fratres ordinis S. Guilielmi assumpta sub eodem pontifice regula S. Benedicti, suis etiam generalibus subjecti fuerunt: a quibus altera S. Guilielmi congregatio, fratrum a monte Fabali dicta, sub propriis etiam generalibus distincta. Alii vero qui nullam ex prædictis congregationibus nomen habebant (nimirum congregatio eremitarum S. Augustini in Tuscia, eorumdem congregatio in Francia et Anglia et omnes denique domus quæ nondum in congregationes coiverant), dicebantur eremitæ S. Augustini, unamque ex quinque classibus constituebant [Ibid. pag. 475.] .
[164] [Accedunt et aliæ non tamen Saccitæ, neque hicunt a B. Joanne instituti.] Ad hanc unionem sensim accessere et aliæ congregationes; ut sunt pauperes catholici Mediolanenses, quorum provincialis Nicolaus id præstat, volens, inquit, obedire S. Matri ecclesiæ Romanæ et venerabili patri domino Richardo S. Angeli diacono cardinali, cui a domina Papa (Alexandro IV) concessa est plenitudo potestatis ad infra dictam unionem faciendam [Ap. Brockie, Codex reg. tom. IV, pag. 221.] . Asserunt plurimi, inter quos Jordanus de Saxonia, in magna unione comprehensos etiam fuisse Saccitas seu fratres de pœnitentia Jesu Christi, quorum sæpe est mentio in Processibus infra recudendis. At fratres de Saccis, inquit Henschenius [Acta SS. loc. cit., pag. 478, num. 24.] , alios fuisse a fratribus eremitis ordinis S. Augustini discimus ex testamento S. Ludovici regis Francorum facto anno 1269 [Acta SS. Augusti, tom. V, pag. 501; num. 1041.] . De iisdem pluribus disserit Petrus Helyot [Hist. des Ordres relig. tom. III, pag. 178, edit. 1792.] et post eum Sollerius noster ad Acta S. Ludovici [Acta SS. Aug. tom. V, pag. 472.] . Unum hic notandum restat, dixisse Marquezium [Ap. Hélyot, Hist. des ordres relig. tom. III, pag. 179.] , Crusenium [Pag. 125.] et alios, Saccitas a B. Joanne fuisse fundatos. Quod falsitatis convincitur ex multis locis Processuum, quibus constat, ut cetera omittamus, B. Joannem a fratribus de pœnitentia passum esse tribulationes et angustias; et coram Ottone, episcopo Cæsenate, fuisse accusatum et infamatum [Processus num. 12 et 65.] . Quinimo videntur B. Joanne antiquiores [Cfr Hélyot, Hist. des ordres relig. tom. III, pag. 180.] . In quodam codice ms. Bibliothecæ Burgundicæ in hanc civitatem Bruxellensem advenisse dicuntur circa annum 1220 et hic domicilia habuisse saltem quatuor [Bibl. Burgund. Bruxell. Cod. 14512.] . Hic vero absolvimus brevem historiam congregationis B. Joannis Boni, quam uno tractu usque ad tempus magnæ unionis perducendam esse putavimus, ut deinceps de solo beato nobis instituendus sit sermo.
§ XVII. Prophetia beati de loco obitus; iter Mantuam; dolor Cæsenatum de discessu; ejus mors et sepultura.
[Prædicit beatus se Mantuæ moriturum.] Dixerat B. Joannes, quum occasione aliqua cum fr. Michaele de Verona, presbytero ordinis, loqueretur, se non moriturum Cæsenæ sed Mantuæ, ubi natus erat. Quæ prophetia facta est circa annum 1239, seu annis decem ante mortem. Istud corpus, inquit, morietur ubi natum fuit (scilicet in civitate Mantuæ), et ibi fiet sibi magnus honor, et mors mea est ad destructionem hæreticorum multorum ibidem existentium (scilicet in civitate supradicta), et ad corroborationem fidei christianæ [Processus num. 43.] . Dicit quoque dominus Bonvicinus, civis Cæsenas, quod cum quadam vice (circa annum 1242) ipse testis ivisset ad visitandum dictum fr. Joannem Bonum et cum eo loqueretur, dictus fr. Joannes Bonus inter alia verba dixit dicto testi: “Domine Bonvicine, si placeret Deo, libenter morerer Cæsenæ, quia diu fui in ista heremo; sed Deus non vult quod ego moriar hic, et licet sim senex multum, tamen placet Deo quod alibi jaceat corpus meum. Et ego dico tibi quod moriar in alia civitate et extra istam provinciam [Ibid. num 249.] : nimirum extra Romandiolam. Ait nobilis vir dominus Ubertus Taccus de Cesena addidisse B. Joannem, dum sibi idem prædicebat, quod … postquam recederet a Cesena pro eundo Mantuam, viveret parum [Ibid. num. 247.] . Ait alius quoque beatum pluries dixisse, se teste audiente, quod juxta finem suum, paucis diebus debebat recedere a Cesena [Ibid. num. 151.] .
[166] [Cæsena Mantuam venit anno 1249] Anno igitur 1249, ineunte Octobri discessit beatus a Cæsena; de quo hæc scribit S. Antoninus [Infra in Vita, num. 7.] : Appropinquante autem die vitæ termini, misit Deus Angelum suum qui dixit ei: Joannes Bone, serve Dei, surge et revertere ad terram nativitatis tuæ; placet enim Deo quod corpus tuum ibi requiescat. Qui ut verus obediens iter assumens ad Mantuam pervenit. Hæc Angeli apparitio in Processibus non memoratur; suscepta vero est a Cremensi, Calepino, Laudensi aliisque biographis B. Joannis. Videtur Cæsena abiisse beatus circa diem 8 Octobris [Vide Processus num. 92 et seqq.] , comite solo fr. Bonaventura, cui præ ceteris peccata sua confiteri solebat. In itinere, quum venissent ad quemdam locum qui appellatur Peola [Processus num. 92.] , hydropisi et febri feminam laborantem miraculo sanavit. Sequenti die recessit de Peola et venit Ferrariam ad locum ipsorum fratrum (dictum) S. Antonii [Ibid. num. 93.] , situm extra civitatem; de quo dictum in superioribus. Ibi sanatus est, tactu particulæ vestium ejus, puer aliquis qui per quemdam ictum lumen dexteri oculi amiserat penitus. Facta est autem sanatio die sabbati, nono Octobris [Ibid. num. 94.] . Tandem Mantuam pervenit circa diem 11 dicti mensis. Etenim a Cremensi, Calepino ceterisque biographis, dicitur illic vitam produxisse adhuc dies undecim, a teste vero quodam in Processu [Ibid. num. 251.] vixisse forsan 11 vel 12 diebus; certumque est alioqui obiisse 23 Octobris. Ex quibus patet multum errasse Helyotum, qui scribit beatum tribus annis in fine vitæ Mantuæ commoratum esse [Dictionnaire des ordres rel. tom. I col. 293.] .
[167] [Dolor Cæsenatum de ejus discessu; adventus Mantuam; ante obitum] Dolor autem ingens fuit Cæsenæ, dum didicerunt abiisse beatum. Nam gentes de Cesena, ut ait Gaiferius Miles, nobilis vir, habebant tantam reverentiam et devotionem in dicto fr. Joanne Bono, quod vix ipse testis dicere posset [Ibid. num. 254.] . Et si scivissent vel credididissent eum velle de Cesena recedere, ipsæ gentes sive commune de Cesena fecissent ita bene custodire dictum fratrem Joannem Bonum, quod numquam a Cesena recessisset. Et dixit dictus testis interrogatus, quod ea die qua Cesenates sciverunt eum ivisse Mantuam, mirabiliter, imo ad mortem quasi, communiter doluerunt [Ibid. num. 255.] . Dicit quidam Ugolinus, cujus filius Dalborgus orationibus B. Joannis sanatus fuerat, quod ipse testis bene vellet custodisse tribus et quatuor mensibus cellam dicti fratris in parte sua, ut dictus frater non ivisset Mantuam. Et sicut est ipse in hac voluntate, ita sunt omnes quasi de Cesena, et in majori, quia credebant civitatem Cesenatensem meritis et orationibus (ejus) adhuc multum exaltari [Ibid. num. 209.] . Similia testificati sunt multi [Ibid. num. 212, 251, 257, etc.] . Mantuam autem adveniens beatus, a civibus honorabiliter receptus est, inquit S. Antoninus; a quibus tamen se abscondisse beatum crediderim, quantum potuerit. Cui in loco fratrum, sic prosequitur S. Antoninus, oratorium construxerunt, et post paucos dies in Domino requievit… Infirmatus igitur, receptis devote ecclesiasticis sacramentis, et datis fratribus pluribus documentis, cum hymnis et laudibus spiritum reddidit creatori [In Vita num. 7.] . De morte B. Joannis in Processu nihil legitur, nisi eum recepisse ante mortem omnia ecclesiastica sacramenta [Process. num. 294.] ; Cremensis vero, alia documenta nactus, ut conjicio, verba S. Antonini in hunc modum amplificavit [In Vita ms.] : Ut autem sanctus urbi Mantuæ appropinquavit et ad locum fratrum pervenit, qui sancta Agnes in suburbiis Portus vocabatur, ob venerationem sancti hominis Dei, oratorium ibi statim erectum fuit. In quo quidem diebus undecim (ergo a prima die erectum et paratum fuisset oratorium, quod ne undecim quidem diebus, quibus Mantuæ habitavit ante mortem, parari potuisse autumo) in omni devotione et in Dei contemplatione persistens, die decima fratribus loci illius in unum congregatis, dissolutionem sui corporis imminere et die postrema candidam illam animam, divina disponente gratia, de hujus sæculi nequissimi ergastulo in cælis advolandam esse prædixit.
[168] [prædicit corpus diu oblivioni traditum iri. Moritur 23 Octobris anno 1249.] Adventante autem hora egressionis ejus, confratribus omnibus, qui circa illum orantes astabant, non cessabat dicere saluberrima consilia et documenta præbere. Postquam vero finem loquendi dedisset oculosque in cælum, junctis manibus, elevasset, frater quidam interrogavit eum, quid post dormitionem de ejus cadavere in posterum futurum esset. Cui beatus Joannes Bonus respondit dicens: Anima de carcere isto exiens per Dei misericordiam assumetur cum angelis. Cum reverentia corpus sepelietis per quod multis annis Dominus multa miracula mortalibus ostendet; sed venient dies quibus tantorum signorum homines parum reminiscantur. Et tandem placebit altissimo ut plurimum honorificetur, quum fuerit magna ex parte oblivioni traditum: et eo quidem tempore in tanta erit reverentia apud homines et fama, quod per universum mundum sanctum ejus nomen promulgabitur. Quibus dictis, completis in heremo annis quadraginta, ætatis vero suæ anno octagesimo, receptis rite omnibus sacramentis, anno salutis quadragesimo nono supra mille ducentos, decimo kal. Octobris (l. Novembris), sabbato circa horam nonam in oratorio apud sanctam Agnetem in suburbiis Portus Mantuæ in Christi amplexibus in cælum evolavit, regnantibus comitibus de Casaloldis (l. Casalodis). Fratres vero corpus illud omni veneratione dignum magna cum devotione et reverentia ex more lavantes, deponentesque in feretro, ad ecclesiam portaverunt, ad quam non est facile narrare quot miracula fuerint perpetrata. Tandem post multa signa et miraculorum prodigia corpus illud cum summa veneratione sublatum est et sepulturæ traditum et terræ reconditum. Cremensem exscribunt Calepinus et Laudensis et hic ejus narrationem suo more exornat. De anno et die obitus B. Joannis diximus satis superque § 5.
[169] [De conventu S. Agnetis Mantuæ extra muros.] Conventus in quo obiit, sæpe obiit, sæpe occurrit mentio in Processu, ubi dicitur domus S. Agnetis de Mantua [Processus num. 34, 48.] , ejusque prior erat anno 1231 fr. Guizzardus [Ibid. num. 4.] . Monasterium Mantuanum S. Agnetis extra portum, inquit Herrera [Alphab. Aug. tom. II, pag. 107.] , quod nunc titulo S. Joannis Boni indigitatur, olim provinciæ Marchiæ Tarvisinæ, nunc (anno 1644) a pluribus annis congregationis Lombardiæ. Fuit olim ædificatum a civibus anno 1249, ut B. Joannem Bonum civem suum in fine vitæ repatriantem amicabili hospitio exciperent. Ecce quantum augeantur jam quæ dixit S. Antoninus, beato in loco fratrum oratorium constructum fuisse. Satis diserte significavit Cremensis exstitisse monasterium ante beati adventum: Ut autem … Mantuæ appropinquavit et ad locum fratrum pervenit etc. (supra num. 167). Idem videtur posse deduci ex testificatione fr. Bonaventuræ qui dicit anno 1249 die 24 Octobris, seu postridie obitus beati, venisse Ferrariam duos de fratribus qui Mantuæ morabantur cum ipso fr. Joanne Bono [Processus num. 95.] , ad nuntium ferendum ejus mortis. Atqui monasterio adjacebat ecclesia, in qua depositum erat feretrum beati, ut mox apparebit; quæ profecto derelicta non fuit absque ministris. Ex quibus conficitur multos ibi fratres jam tum fuisse et vel vetus monasterium advenienti B. Joanni cessum esse, vel, quod solum mihi verisimile, ab aliquo tempore tum exstitisse jam. Idque confirmatur ex affectu Mantuanorum erga beatum, adhuc in vivis agentem [Cfr Processus pars V.] ; quos sine conventu ejus ordinis mansisse, dum vicinis civitatibus suus non deerat, non facile potest admitti. Pergit Herrera: In eo Joannes ad superos obiit ejusque sacra pignora aliquandiu deposita. Anno 1434 subjectum erat conventui S. Agnetis et titulo B. Joannis Boni appellabatur. Sic enim die 31 Maji illius anni habet Gerardus de Arimino Generalis: “Fecimus fr. Simonem de Ferraria baccalarium nostrum vicarium super conventum Mantuæ, et B. Joannis Boni illi subjectum.” Ad quæ hæc advertit idem Herrera: Non est recentior consuetudo honestandi Joannem titulo beati et consecrandi illi domos et templa.
[170] [Corpus beati in ecclesia sepultum] Exuviæ B. Joannis depositæ sunt in templo S. Agnetis, ubi fidelibus venerationi fuerunt. De quo quædam Pamphilia, quæ interventu beati ab epilepsi et febribus liberata fuerat, testata est in hunc modum. Audivit scilicet a viro suo mense Octobri, anno 1249, quod in ecclesia S. Agnetis fratrum heremitarum de Mantua erat quidam benedictus frater nuper defunctus, qui vocabatur fr. Zanebonus, de ordine scilicet suprascripto; ad quem maritus ipsius testis iverat et viderat ipsum jacentem in feretro in ecclesia nominata etc. Pedes cujus dicti Dei viri vir ipsius mulieris testis prædictæ osculatus est reverenter, sicut alii qui aderant ibidem similiter faciebant, credens ipsum sanctum, sicut idem maritus sibi Pamfiliæ referebat. Adiit ecclesiam ipsa Pamphilia die dominica, 24 Octobris [Processus num. 104.] , vel potius fecit se conduci illuc ad ecclesiam prænominatam, ubi dictum corpus jam fuerat traditum sepulturæ. Et illa dominica, tempore pomeridiano, jacuit super ipsa sepultura a Vesperis usque ad primum somnum orando cum lacrimarum effusione etc. [Ibid. num. 101.] . Sequenti nocte a morbo liberata est et summo mane ad virum reversa [Ibid. num. 104.] .
[171] Ex quibus sequitur corpus B. Joannis altero die ab obitu sepulturæ fuisse mandatum, [altero die ab obitu. Miracula ad tumulum et concursus.] nimirum, ut conjicere est, ob nimium fidelium concursum; deinde sepultum fuisse, honoris causa, in ipsa ecclesia [Cfr ibid. num. 443 et 444.] , non vero in cœmeterio cœnobii, ut scripsit Leopoldus Volta in Summario Vitæ [Ristretto ecc. pag. VIII.] . Sepultus tamen est, non in magnifico tumulo aut mausoleo, sed in simplici fovea [Processus num. 112, 123, 159.] , nec videtur ecclesia S. Agnetis illo tempore fuisse pavimentata [Ibid. num. 158.] . Plurima ad tumulum facta sunt miracula ipso anno obitus 1249, quorum aliqua in Processibus narrantur [Ibid. num. 100, 150, 158, 327, 341.] ; sed quum hi instrui non cœperint nisi anno 1251, quando frequentissima fuerunt miracula, quæ tempore obitus evenerunt partim sunt oblivioni tradita. Ait quædam Rosa, dixisse sibi filiam suam ægrotam tempore obitus beati, seu anno 1249: Credo quod liberabit me, et multos alios liberavit de infirmitatibus suis [Ibid. num. 157.] . Fuit hoc tempore concursus ingens ad ecclesiam S. Agnetis: In morte dicti fr. Joannis Boni, inquit Bonjuga [Ibid. num. 324. Cfr num. 317 ad 330.] , omnes homines, scilicet clerici et laici, mares et feminæ magni et parvi, iverunt cum magna devotione et reverentia ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus ejus, et cum multis cereis et luminaribus aliis multis; et fuit tanta multitudo gentium euntium et tantus concursus propter publicam famam dicti fratris, quod ipsa nullo modo dicere posset. Referuntur etiam in Processibus miracula aliquot anni 1250, sed paucissima [Ibid. num. 120, 156, 166, 194, 443.] , iterum forte quod partim sunt oblivioni tradita; et alia deinde quæ evenerunt anno sequenti 1251, ante elevationem corporis seu ante mensem Majum [Ibid. num. 131, 153, 345, 434, etc.] .
§ XVIII. Elevatio corporis anno 1251; miraculum accensi cerei et candelarum, et alia; de beati tunica, quæ servatur incorrupta, et de habitu ordinis.
[Corpus elevatum anno 1251, quadam dominica, de mense Majo.] Facta est elevatio anno 1251, mense Majo, quadam die dominica, quæ dies ab antiquo seligi consuevit ad elevationes corporum, quas vocant, et translationes instituendas. Corpus elevarunt ea die summo mane, ut venerationi esset fidelibus qui diebus dominicis ad officia ecclesiastica accedebant. Dicit enim quædam Martha, quæ a gutta aliisque morbis in hac elevatione sanata est, quod cum taliter torqueretur tempore quo dictum corpus debebat, ut dictum est, translatari (de tumulo subterraneo ad alium supra terram eminentem; id est, elevari), portata fuit per ejus filiam et filium … ut ad dictum corpus præsentialiter sisteretur, quæ cum posita super lectulo in claustro fratrum heremitarum, Dei gratiam et fratris expectaret prædicti, ea nocte (inter sabbatum et dominicam), matutinali solemnitate completa, cum campana ut solito pulsabatur, dixit se pedibus elevasse et stare (cœpisse), cum corpus viri Dei de tumulo levabatur etc. Addit infra id accidisse de mense Maji nuper præteriti (seu anni 1251) quodam die dominico [Ibid. num. 115.] . Hæc confirmant alii testes [Ibid. num. 117 et 119.] .
[173] [Eodem mense contigerun innumera miracula. Arca diu aperta.] In quem diem mensis inciderit dominica qua facta est elevatio, ignoramus; sed novimus arcam (quo nomine tumulus novus in Processibus perpetuo vocatur) in qua tum repositum est corpus, dudum mansisse apertam, ut suis obsequiis pretiosissima lipsana fideles prosequerentur. Refert in Processu anni 1231 fr. Lanfrancus, prior provincialis eremitarum in Lombardia, et postmodum generalis prior universi ordinis, se miraculo sanatum fuisse a lepra inchoata; dicitque: Quod cum adesset quodam die post translationem (seu elevationem) corporis viri Dei solus ad arcam, adhuc existentem apertam, introspexit, et devote suam effudit orationem, dicens: obsecro te, pater mi, etc … et dixit testis quod post novem dies antequam ipsa arca obturata foret, perpendit et vidit sanitatem sibi redditam etc [Ibid. num. 109. Cfr num. 162.] . Arca in qua repositæ sunt hoc anno 1251 sacræ exuviæ B. Joannis e marmore erat excisa [Ibid. num. 135.] , et loco conspicuo collocata. Ajunt enim testes plurimi, quibus illo anno morbus miraculo est depulsus, se stetisse subtus arcam [Ibid. num. 412. 416, 430 et 421.] . Elevationem corporis factam esse mense Majo sæpe repetitur in Processibus [Ibid. num. 116, 125, 156, 162, 351, 352, etc.] , et quidem ante festum Ascensionis Domini, quod anno 1251 incidebat in diem Maji 25 [Ibid. num. 412.] . Eodem mense evenerunt miracula pæne omnia quæ occasione elevationis intercessione beati sunt obtenta; quorum longus texitur catalogus parte II et VI Processuum. Adeo vero testibus in memoria insidebat mensis ille Majus, ut et festum Pentecostes illius anni, quo inter cetera illustrius miraculum accidit, licet celebratum sit die 4 Junii, adscripserint mensi eidem:
[174] In tempore translationis corporis dicti fr. Joannis Boni, inquit Joanninus testis, pueri de civitate Mantuæ (et quidem maxime de contrata S. Nicolai) [Processus num. 451 et 455.] fecerun fieri maximum et pulcherrimum cereum, [Describitur miraculum accensi cerei et candelarum.] super quo erant candellæ multæ et diversæ accensæ, et ipse cereus accensus erat. Et in mense Maji, die dominica Paschatis Pentecostes, post tertiam (seu nostro more numerandi horas diei, post nonam matutinam), dicti pueri venerunt ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris, et multæ aliæ gentes cum eis cum maximo gaudio et lætitia. Et cum essent prope ecclesiam S. Agnetis, dictus cereus extinctus est cum omnibus candelis super ipsum astantibus… Et cum essent jam prope ecclesiam, et fratres exivissent cum aqua benedicta ad recipiendos dictos pueros, et gentes dolerent multum quod dictus cereus offerebatur ita extinctus nec de levi propter ejus altitudinem poterat accendi, omnibus ita astantibus et videntibus, in introitu ecclesiæ dictus cereus cum omnibus candelis per se ipsum uno momento accensus est. Quo viso cœperunt fratres cantare et aliæ gentes laudare nomen D. N. J. C. Et fuit ibi tanta lætitia et exultatio etc [Ibid. num. 450.] . Deinde quasi in ipsa hora coram sepulcro dicti fratris illuminatus fuerat quidam cæcus [Ibid. num. 456.] ; ex quo novo æstu adstantis multitudinis lætitia et triumphus erupere. Est hoc miraculum a biographis B. Joannis multum celebratum; scribit anno 1484 Ambrosius Cremensis in vita inedita: Et est hodie illa Mantuano populo celeberrima festivitas, ut in testimonium miraculi cerei accensi, et ipsius translationis (primæ scilicet, quæ contigit sæculo XV; de qua mox dicetur) perennem memoriam, futuris semper temporibus in kal. Maji (propter factam illo die inventionem corporis, post diuturnam beati oblivionem, medio sæculo XV) Communitas Mantuana cum multis cereis ad ecclesiam S. Agnetis (seu templum eremitarum S. Augustini in civitate) convenientes, et in honorem et gloriam ipsius viri sanctissimi oblationem reddentes, cereos ipsos prædictæ ecclesiæ relinquunt. Quod servavere nepotes et nati natorum et qui nascentur ab illis.
[175] [De conservatione corporis post 18 menses, itemque tunicæ; quæ fuerit hæc] Mirum videbitur nihil legi in processu de conservatione corporis, a mense Octobri anni 1249 ad Majum anni 1251: nam corpus fuisse integrum post illud tempus, certum est ex translationibus, in quibus id animadversum est; et satis sit hoc loco dixisse, conservari hodieque integrum Mantuæ, post annos plus quam sexcentos a morte elapsos. Ideo scilicet nihil de hac conservatione testes sunt elocuti, quod res esset examinatoribus notissima, et de qua eis omni hora, in ipsa civitate in qua processus agebantur, constare poterat. Eadem de causa nec de cuculla, sive tunica, qua beatus indutus vixit [Vide supra, num. 80.] , quacum sepultus est, et quæ octodecim post mensibus reperta est integra et incorrupta, quidquam dixere testes. De qua reliquia, quæ ad hanc usque diem Mantuæ adservatur, hic paucis agendum est; simulque de causa ob quam veste alterius coloris, nigri videlicet, sacrum corpus postea est indutum, deque mutatione coloris vestium quæ in congregatione B. Joannis post ejus obi um est facta. Accurate de ejus tunica scribebat circa annum 1455 S. Antoninus [Infra in summario Vitæ, num. 5.] : Tota vita tunica staminea utebatur, quæ ratione sanctitatis ejus post obitum suum decem et octo mensibus (ab Octobri anni 1249 ad Majum anni 1251) sub terra fuit illæsa; quæ omni anno die transitus ejus populo devote ostenditur, et febricitans ejus tactu sanatus est. Erat autem aut est (siquidem hodiedum adservatur) coloris grisei [Processus num. 83.] seu ut Itali dicunt: di color bigio [Supra num. 32 et 59.] ; sed post elevationem corporis, anno 1251, ea tanquam magni pretii pignore reservata, indutum est illud tunica nova coloris nigri, qui ordinis eremitarum S. Augustini proprius est: vel, si nondum anno 1251 ille color est admissus, fuit saltem in translatione prima. Explicanda hæc sunt in hunc modum:
[176] [et quid præscripserint Pontifices circa habitum ordinis.] Præscripserat Gregorius IX, anno pontificatus XIV, Christi 1241, ut eremitæ S. Augustini in Lombardia vestirentur cuculla alba aut nigra ad distinctionem a Minoritis [Ap. Wadding. Apologeticus, etc. § 4, tom. II, Annal. pag. 462. Romæ 1732.] . Frater Andreas, prior generalis eremitarum de Brictinis in Marchia Anconitana, obtinuit ab eodem pontifice eodemque anno 1241, ut dictis eremitis liceret colorem pristinum retinere, hac conditione, ut cucullas non cingerent [Ibid. num. 464.] . Inde nata videtur aliqua confusio; nam legimus B. Joannem non modo cucullam griseam gessisse, sed etiam fuisse cinctum, et, ut videtur, usque ad finem vitæ [Supra num. 59.] ; quem scimus tamen obedientiam Vicario Christi præstandam, tum subditis, tum sæcularibus perpetuo commendasse [Vide supra a num. 90.] . Denique eremitæ B. Joannis, de mandato et auctoritate duorum cardinalium, qui tunc in partibus Lombardiæ legationis fungebatur officio, nigrum, quem gestatis adhuc (inquiebat anno 1253, mense Decembri, Guilielmus S. Eustachii cardinalis) [Supra num. 144.] , habitum elegerunt. Factum id videtur post obitum B. Joannis; et quidem litteræ Richardi, S. Angeli cardinalis et visitatoris generalis ordinis S. Augustini, quibus statuit ut omnes fratres illius ordinis deferant cucullas nigras, datæ fuerant eodem hoc anno 1253, die 28 Julii. Ex quibus apparet, maxime ex verbis cardinalis S. Eustachii, eremitas B. Joannis mandatis pontificiis, ubi sufficienter innotuerant, obtemperasse; et recte id propugnasse Herreram contra Waddingum [Ap. Annal. Minor. tom. II, Apologetici defens. sect. VII, num. 11, pag. 559.] : licet a Gregorio IX et Alexandro IV tarditatis in obediendo arguantur eremitæ de Brictinis, qui in Marchia Anconitana degebant [Ibid. pag. 462 et 467.] .
[177] [Beati tunica adservatur hodieque.] Ut vero historiam pretiosi lipsani, quod in elevatione corporis B. Joannis sepositum est, hic absolvamus, de eo fr. Ardizzione anno 1253 testatur, quod fr. Joannes Bonus usus fuit per totum illud tempus in quo dictus testis fuit cum eo, se teste vidente, unica tantum cuculla staminea subtili, tam in hyeme quam in æstate; quæ hodie potest videri reservata a fratribus suis, in quodam scrinio [Processus num. 305.] . Servatam fuisse anno 1455 didicimus supra ex S. Antonino; et de eadem hæc scribebat anno 1484 Augustinus Cremensis in vita ms: Tunicella illa, qua indutus fuerat, cum bireto et zona, ita integra et sana atque incorrupta permanserunt, ut usque in hodiernam diem in cœnobio S. Agnetis maxima cum veneratione serventur. Eam illam esse qua induebatur in vita, quamque descripsimus num. 80 hujus Commentarii, patet etiam ex colore quem ei assignat Herrera in Alphabeto [Tom. I, pag. 367.] : Ejus cappa (sive cuculla) anno 1499 Mantuæ conservabatur, eratque grisei coloris, Franciscano similis. Sic enim ait noster Nicolaus Barianus in causa Vitaliana: “Ego vidi et tetigi cappam B. Joannis Boni Mantuæ, quæ grisei coloris est, qualis scilicet coloris nunc est habitus ipsorum Minorum.” Similia testantur Marquez [Origen de los Fr. ermit. pag. 249.] et Volta [Ristretto, pag. VI; vide supra, num. 32.] ; quorum posterior hæc subdit: Hæc tunica cum caputio oblongo et acuto adservatur hodiedum (anno 1775) Mantuæ a PP. Augustinianis, quibus dono data est ab ultimo duce nostro Ferdinando Carolo. Denique de hodierna ejus conservatione hæc scribit R. D. Canonicus Sordi in notationibus mss.: Tunicam qua utebatur dum viveret, servat ecclesia cathedralis in eleganti theca eburnea, columellis crystallinis adornata, cui imposita est parva statua seu imago sancti. Solet vero in festis et novemdialibus devotionibus quæ in ejus honorem celebrantur, proponi venerationi fidelium in altari majori.
[178] [Pietas Cæsenatum erga Beatum; Mantuani canonizationem exposcunt.] Ex tot miraculis quæ operatus est Beatus in elevatione corporis anno 1251, factum est ut iterum Cæsenates dolerent maxime, nec minus quam in ipso ejus abitu Cæsena et morte, se tanti pretii pignore cernere orbatos. Dicebat anno 1254 dominus Gaiferius miles (seu eques), nobilis vir de Cesena: Si possibile esset quod Cesenates hodie possent aliquo modo rehabere corpus dicti fratris Joannis Boni, expenderent hodie mille marcas argenti [Proc. num. 255. Item num. 215 et 233.] . Addit idem de cultu quo Beatum prosequebantur Cæsenates ipso tempore testificationis, seu anno 1254: Propter ea quæ Cæsenates viderunt et audierunt de dicto fratre Joanne Bono, tempore quo erat Cesenæ, gentes multæ de Cesena et partibus circumstantibus iverunt et vadunt Mantuam, ad locum ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni, sicut ipse testis vidit et videt et etiam de hoc publica vox et fama est Cesenæ [Ibid. num. 255. Item. num. 222, etc.] . Mantuæ interea, a tempore elevati corporis, annis scilicet 1251, 1252 et 1253, non cessaverant miracula [Ibid. num. 147, 346, 369, 372, 395, 398, 403, 420 et 428.] . Verum tamdiu non expectaverant Mantuani quin de sancti sui concivis ac thaumaturgi canonizatione cogitarent. Anno 1251, quo corpus e terra elevatum fuerat, Innocentius IV, pontifex maximus, Januæ versabatur, quo propter insidias a Frederico II imperatore sibi structas confugerat [Raynald. Annal. eccles. ad an. 1244, num. 33 et 1251, num. 50.] . Eum illuc adiere mense Junio duo nobiles viri, Bartholomæus et Nicolaus ambasciatores Mantuani, [Processus num. 3.] , ac litteras retulerunt, datas Januæ 15 Kal. Julii, quibus mandabatur ut instituerentur processus, addita forma faciendarum interrogationum. Habiti sunt processus (quemadmodum uberius dicetur in Commentario ad eos prævio), et mundum in admirationem rapuere, ut loquitur illustrissimus Gonzaga, episcopus Mantuanus [Constit. synod. F. Franc. Gonzagæ, pag. 205; ap. Volta, Ristretto, pag. IX.] ; sed eo ipso anno quo absolutus est processus Cæsenas, Christi scilicet 1254, Innocentius pontifex migravit e vivis.
§ XIX. Inventio corporis beati et translatio medio sæculo XV. De duobus conventibus a S. Agnete dictis extra et intra Mantuam. Corpus beati reperitur incorruptum post duo sæcula.
[Exuviæ B. Joannis] Quæ subsecuta sunt post Processus apostolicos et mortem Innocentii IV, breviter refert Leopoldus Volta, in historia Mantuana imprimis peritus. Joannes Bonus, inquit, antequam exspiraret, prædixerat fore ut nomen suum per longum tempus oblivioni daretur. [oblivioni dantur sæculis duobus. Inventio] Quod reapse factum est; quoniam ea tempora infelicia successerunt quibus intestina bella, odia publica ac privata et tyrannicum præcipue imperium eorum qui imperandi potestatem vicissim dolo usurpabant, effecere ut populus dudum officiorum suorum immemor fieret, tum sacrorum, tum civilium. Per ducentos et amplius annos sancti nostri nomen alto obductum est silentio, ita ut locus in quo conditus fuerat ignoraretur [Ristretto, pag. IX.] . Deinde addit in notationibus: Versus medium sæculum XV detectum est ejus sepulchrum intervenientibus aliquot miraculis; ex quo tempore Mantuæ celebrari cœpit quotannis inventio S. Joannis Boni. Et inferius: In veteri catalogo cujus iste est titulus: “Festa observanda in civitate et statu Mantuæ” et vulgatus est a temporibus circiter Joannis Francisci Gonzagæ, id est circa medium sæculum XV, inventio signatur S. Joannis Boni, quæ tunc kalendis Majis celebrabatur: “ Die prima Madii inventio beati Zaneboni.” Idemque legitur in statutis seu decretis illius ævi.
[180] [medio sæculo XV et translatio ad S. Agnetem novam, intra muros.] Eadem die prima Maji, qua inventum est corpus, facta videtur et ejus translatio, si fides Bartholomæo de Pallazzuolo, in suo martyrologio ms. Natus est porro ille scriptor in tractu Bergomensi, non procul a Mantua, vixitque in ordine eremitarum S. Augustini, et quidem ad congregationem pertinens Lombardiæ, ab anno 1455 ad annum 1502, quo Brixiæ decessit; ita ut probe nosse potuerit quæ medio sæculo XV Mantuæ in conventu sui ordinis gesta sunt. Translationem vero, et quæ ejus occasione facta sunt miracula, memorat his verbis: Die prima Maji, Mantuæ, translatio corporis S. Joannis Boni confessoris ordinis eremitarum S. Augustini, quæ innumeris decorata miraculis, etiam cunctis ejusdem civitatis incolis celeberrima perseverat [Ap. Torelli, Sec. Agost. tom. VII, pag. 361.] . Eamdem translationem commemorat quoque Augustinus Cremensis in Vita inedita quam concinnavit anno 1484: Et quia in suburbiis Portus, inquit, in ecclesia S. Agnetis corpus illud venerabile quiescebat, nec extra urbis mœnia locus ipse tutus nec tanto pignore dignus fuerat, ut major laus, decor et ornamentum accederet, visum est omnibus corpus ipsum in urbem transferre. Sicque perfecta arca, cum omni clero et populo maximo cum apparatu urbe exeuntes, et ad locum ubi jacebat sacrum corpus accedentes, illud a terra pienter et cum omni reverentia elevaverunt; magno cum honore et multo lumine, gaudentes, urbemque intrantes, omnibus psallentibus et cantantibus, ad ecclesiam ord. prædictorum fratrum divi Augustini deferentes, quæ postea S. Agnes nova nuncupata. Ibi arca nova parata, ante altare capellæ majoris ipsius ecclesiæ in sancta sanctorum sacratissimum illud corpus reverenter in arca posuerunt. Dum in arca poneretur infinita miracula facta sunt. Facta est hæc translatio de S. Agnete vetere extra muros ad S. Agnetem novam intra civitatem.
[181] [De conventu S. Agnetis extra Portum, dicto etiam S. Joannis Boni;] Priorem conventum dicit Herrera eumdem esse qui postmodum dictus est S. Joannis Boni [Alphab tom. II, pag. 107.] : Monasterium S. Agnetis extra Portum, inquit, quod nunc titulo S. Joannis Boni indigitatur etc., [Item supra, num. 169.] . Quod similiter asserit historicus Mantuanus Leopoldus Volta [Supra, num. 32.] . Insinuat tamen auctor Diarii Mantuani anni 1836 conventum B. Joannis a conventu S. Agnetis diversum fuisse et diverso loco fuisse ædificatum [Diario di Mantova per l'anno 1836, pag. 174 et 175.] . Dicendum potius alterum in alterius locum successisse et novum utroque nomine fuisse dictum, ex iis quæ subdit Herrera, suntque adscribenda hoc loco, quum pertineant ad historiam cultus nostri beati: Luysius Gonzaga, ut habet Hippolytus Donesmundi lib. V historiæ Mantuanæ pag. 321 et lib. VI pag. 54, ut Deum Mantuæ iratum placaret, circa annum 1350, conventum et claustrum ædificavit Augustinianis S. Agnetis Mantuæ extra Portum. Et Fridericus Gonzaga, marchionis Mantuani primogenitus, circa annum 1472 fecit a fundamentis de novo fabricari ecclesiam S. Joannis Boni, ut apparet ex altaris ancone. Usi sunt hac ecclesiola et conventu patres Augustiniani usque ad annum 1650, quo tempore derelinqui debuit; concidisse in terram ecclesiolam anno 1744, scribit laudatus auctor Diarii Mantuani [Diario loc. cit.] ; verum testatur Leopoldus Volta eam exstitisse adhuc anno 1775: Ibi etiamnum, inquit, cernitur oratorium ei dedicatum, quod anno 1472 Fridericus Gonzaga, devotione motus, reædificari jussit [Ristretto, pag. VI.] .
[182] [De conventu S. Agnetis intra civitatem;] Conventum S. Agnetis intra civitatem verisimile est erectum esse sæculo XIII, paulo post obitum B. Joannis [Cfr Herrera, Alphab. tom. II, pag. 107; Torelli, Sec. Agost. tom. IV, pag. 435.] ; dum facta Unione Magna ab Alexandro IV, eremitæ S. Augustini ad civitates sese transferre cœperunt ut saluti proximi, sicut ceteri Mendicantes, incumberent: quem finem a pontificibus intentum fuisse, dum varias congregationes regulam S. Augustini sectantes, in unum corpus univerunt, asseverat Jordanus de Saxonia in Vitis fratrum [Apud Henschen. tom. II Febr. pag. 475, num. 14.] . Extat hujus cœnobii memoria, inquit Herrera [Alphab. loc. cit.] , in registris (ordinis) anno 1392. Sæculo sequenti juxta conventum magnifica erecta est ecclesia, titulo S. Agnetis, cujus fabrica absoluta fuisse videtur circa annum 1450, quæque anno 1460, die 13 Januarii, a Pio II, dum concilium Mantuæ celebrabat, solemniter est consecrata [Diario Mantuano, 1836, pag. 133.] . Exstructum fuit hoc templum expensis cujusdam nobilis feminæ e gente Frizza. Fovit pia Mantuanorum desideria, ait Herrera, (recipiendi scilicet intra civitatem sacra lipsana B. Joannis) nobilis quædam femina ex gente Frizza, quæ pulcherrimum S. Agnetis templum intra urbem erigendum curavit, quod postea familia Gonzaga, cui plurimum semper debuit Augustini posteritas, ornavit et auxit. In illud B. Joannis Boni pignora die 1 Maji translata; sed ignotum quo anno.
[183] [ibi depictæ icones et inscriptio de B. Joanne anno 1518.] In circuitu claustri primi istius conventus S. Agnetis novæ, depicta sunt anno 1518 res gestæ et miracula aliquot B. Joannis [Vide supra, num. 19; Wadding. Annal. Minor. tom. II, pag. 447. Romæ 1732.] ; inter quæ miraculum cereorum accensorum, quod contigit in elevatione corporis anno 1251. Depicta quoque fuerat, in testimonium veritatis illorum omnium, in muro inscriptio aliqua, quæ anno 1693, ne periret, in lapide est incisa. Ex italica vero lingua, qua eam exhibet R. D. Savio [Vita, pag. 82.] , latine versa sic sonat: Hæc sunt miracula et vita sancti Joannis Boni, ut narrata sunt et scripto mandata a notariis publicis Mantuanis Bonaventura [Cfr Processus num. 98.] et Lanfranco [Ibid. num. 167.] , ex mandato Innocentii papæ quarti, et excepto prius testium juramento. Commissa fuerat hæc provincia audiendi testes reverendo domino Alberto episcopo Mutinensi, reverendo domino Joanni de Gonzaga præposito ecclesiæ cathedralis Mantuanæ, et priori sancti Marci [Ibid. num. 1 et 3.] , anno D. N. J. C. 1251. Scripta authentica et processus hac super re, ipsa manu notariorum confecta, eorumque consuetis sigillis munita, deposita sunt in conventu S. Agnetis Mantuæ. Etenim dictus Innocentius hunc sanctum canonizare volebat, si non fuisset immatura morte præreptus. Alia permulta miracula ex prædictis processibus innotescunt, sed hæc solum, quæ vides, depingere satis fuit. Anno 1518, mense Aprili. Tum addebatur in dicto lapide, lingua latina: Olim in pariete picta exarabantur hæc, in silice sculpta anno 1693.
[184] [Translatio prima facta videtur anno 1451 die 2 Maji.] Celebratus est dudum Mantuæ dies 1 Maji in memoriam inventionis et translationis primæ [Supra, num. 179 et 180.] , sed ei suffecta est ipso sæculo XV, saltem quibusdam in locis, octava resurrectionis Domini: Ejus memoria, inquiebat circa annum 1493 Antonius Verle [Ibid. num. 2 et 3.] , colitur in octava Paschæ: quod et sæculo XVII quoque obtinuisse mox testabitur Herrera. Translationem anni 1585 intra octavam resurrectionis factam esse, ob memoriam translationis primæ, quæ intra eamdem sit facta, perhibet R. D. Sordi in annotatis mss. Insuper inventionem, quam antiquissima monumenta contigisse ferunt die 1 Maji [Ibid. num. 179.] , a translatione non distinguit Bartholomæus de Palazzuolo, sæculi XV scriptor, ut dictum in superioribus. Ex quibus conjecturam aliquam proponi posse censemus. Toto scilicet sæculo XV octava resurrectionis, seu dominica in albis, non incidit in mensem Majum nisi semel, anno videlicet 1451, seu medio sæculi, quo tempore reapse eam factam esse auctores asseverant [Ibid. et num. 180; Savio, Vita, pag. 84.] . Pascha autem celebrabatur dicto anno 25 Aprilis et octava Paschæ 2 Maji. Conciliabuntur itaque omnium scriptorum dicta, si admittatur inventionem evenisse die 1 Maji anni 1451, et die sequenti, quæ fuit dominica in albis, factam esse translationem: quum ceteroque noverimus translationes diebus dominicis aut festis fieri consuevisse; et neglecta fuerint ac oblivioni data ad id usque tempus lipsana B. Joannis et ideo meliori loco quam primum donanda.
[185] [In ea beati corpus repertum est incorruptum.] Quando autem detectum est corpus, loculus ligneus, quo conclusum fuerat, repertus est media ex parte corruptus, ex aquis proximi lacus, inquit Volta [Ristretto, pag. VIII et seq.] , illuc ingressis per venas subterraneas. Subjungit idem: In hanc usque diem a laudatis PP. Augustinianis hic loculus servatur in decenti theca cum sequenti epigraphe ad perpetuam rei memoriam: Clauditur heic arca lignea intra quam pluribus annorum decuriis S. Joannis Boni cadaver mirante natura servatum est. Hodiedum vero reposita est arca in ecclesia parochiali S. Antonii extra civitatem [Savio, Vita, pag. 84.] , eamdemque præfert epigraphen; sed indicant voces quibus utitur R. D. Sordi, eam concidisse in fragmenta. Quam integrum fuerit corpus repertum post memoratam translationem scribit anno 1484 Augustinus Cremensis, qui illud proculdubio suismet occulis inspexit: Quum per plures annos, inquit, corpus illud sanctum terræ conditum permansisset, elevatum e terra ita integrum et undique odore fragrans repertum est, ut ne capillus quidem præter nasi summitatem de ejus capite ceciderit. In templo S. Agnetis novæ cepit corpus beati sacellum illud quod proximum erat choro et sacrario, ibique repositum est, aut suspensum potius ex mox dicendis, in arca marmorea.
[186] In conventu S. Agnetis commoratus est aliquot dies anno 1530 Carolus V imperator, Bononia veniens ubi a Clemente VII, [Carolus V in conventu S. Agnetis anno 1530.] Pontifice maximo, fuerat coronatus. Ingressus est Mantuam in festo Annuntiationis, die 25 Martii, et ipso die ingressus Fridericum Gonzagam, Mantuæ marchionem, ducem creavit [Giunta Stephano, II fioretto delle chroniche di Mantova. Padova, 1574, pag. 44; Art de vérifier les dates, pag. 845, edit. 1770.] . Divertit vero ad castellum ibique habitavit hebdomadas aliquot; sed adveniente hebdomada sancta, devotionis causa, in habitationem delegit conventum S. Agnetis, ut testatur sequens inscriptio quæ olim ibi legebatur marmori insculpta [Volta, Compendio storico di Mantua, tom. II, pag. 254.] :
Anno Domini MDXXX
In hebdomada sancta
Carolus V imperator coronatus
Devotionis gratia
Hanc sibi habitationem elegit.
In hospitii mercedem, inquit Herrera [Loc. cit.] priorem S. Agnetis in perpetuum idem imperator creavit comitem Palatinum, cum facultate creandi notarios, legitimandi, doctorandi etc.
§ XX. Translationes annorum 1543, 1585, 1775 et 1798. Prodigiosa conservatio corporis post sex integra sæcula.
[Translatio secunda anno 1543.;] Anno 1543 translatum est corpus B. Joannis e sacello supradicto ad sacellum majus, dictum sancta sanctorum, depositumque ad latus altaris in aliud monumentum marmoreum, seu potius antiquissimum et splendidum mausoleum, quod servat hodiedum ecclesia cathedralis in vicinia sacelli S. Agathæ. Istud nobilissimum monumentum, inquit R. D. Sordi in notationibus vernaculis, in civitate nostra unicum et singulare multis ornatum est anaglyphis et auraturis: et in fronte quidem prominentes habet figuras apostolorum et redemptoris stantis in medio eorum in quadam stylobata aut scabello. In lateribus cernuntur in sex areis minusculis Moses recipiens tabulas legis, sancta familia, Moses Iraelitis monstrans vas manna plenum, apostoli Petrus et Paulus et in horum medio B. Virgo. In parte superna exhibetur præsepe domini sub quo hæc legitur epigraphe:
Hic in urna dormit corpus
S. Joannis Boni e capella
Huc translatum die XX Febr.
MDXLIII.
Obiit autem MCCXLIX.
Addit Leopoldus Volta [Ristretto, pag. X, not. 23.] modum quo exsculptum
est monumentum satis ostendere ejus antiquitatem,
non tamen antiquius esse sæculo septimo, aut ad
summum sexto: quæ si sint admittenda, dicendum
forte, ut frequenter est factum, sculptum esse ad
exemplar monumenti antiquioris. Notat idem ornari
monumentum in latere monogrammate quo nomen
græcum Χριστος repræsentari, in sepulchris maxime
veterum christianorum, passim est notum. Contigit
autem hæc translatio, cum celebrarent capitulum
Mantuæ patres congregationis Lombardiæ [Herrera, Alph. loc. cit.] .
[188] Tertia translatio facta est intra parietes templi S. Agnetis anno 1585, dum PP. Augustiniani, inquit R. D. Sordi, augendæ devotionis causa sacrum corpus, [tertia anni 1585;] e monumento marmoreo extractum, collocarunt sub altari majori. Ibi vero exhibitum est venerationi fidelium duobus ultimis diebus octavæ Paschatis, in memoriam translationis primæ quæ diebus illis contigerat (medio sæculo XV, de qua supra); et exinde eodem modo annis singulis fidelibus est ostensum [Cfr Lodi, Vita, lib. III cap. 45.] . Hanc translationem memorat etiam Herrera, eam non distinguens a prima et secundam silentio premens: Corpus B. Joannis Boni, inquit, quod per centenaria annorum in arca marmorea in aere suspensa jacuerat [Supra, num. 185.] , sub ara majori solemniter collocarunt, ubi quotannis die secunda et tertia Paschatis resurrectionis magno populi concursu colitur; sicut et ecclesia S. Joannis Boni extra Portum in octava resurrectionis frequentatur. Translationes corporis B. Joannis similiter confuse proposuerunt omnes ejus biographi, nullo excepto; quas in hoc commentario distincte enarrare conamur.
[189] [quarta anni 1775. Beati in tumulo jacentis effigies.] Suppressa anno 1773 Societate Jesu, ejus
collegium Mantuanum et adjacens templum SS. Trinitatis
anno 1775 cessa sunt PP. Augustianis; hi
vero suum conventum et ecclesiam S. Agnetis derelinquere
debuerunt, quæ in usus profanos transiere,
et ecclesia quidem anno 1806 solo est æquata. Dicto
anno 1775, die 25 Novembris, extractum est corpus
B. Joannis ex arca marmorea, inquit R. D. Canonicus
Savio in Vita beati [Vita di S. Giovanni Buono, pag. 85 Mantova 1839.] , depositumque in alia
ligni nucei. Recognovit sacrum corpus et arcam
novam sigillavit vicarius generalis Carolus Nonius
delegatus ab illustrissimo D. episcopo de Pergen
ac recognitionis instrumentum scripsit ac subsignavit
notarius ac presbyter Andreas Tognini.
Sicque compositum pretiosum pignus cum multa
pompa ecclesiastica et supplicatione solemni translatum
est ad ecclesiam SS. Trinitatis; quibus interfuere
pars maxima familiarum religiosarum, capitulum
cathedrale, magistratus, nobilitas ceteræque
civitatis dignitates. Deposita vero iterum est arca
sub altari majori. Sequenti die inchoatum est triduum
sacrum et tribus continuis diebus celebratæ sunt
laudes beati oratione panegyrica. Solemnitatem
translationis testatur libellus hac occasione editus,
in quo omnium ordinum cives beatum nostrum odis
et poematiis laudare voluerunt [Poesie
per la solenne translazione della chiesa di S. Agnese a quella della
SS. Trinita del sacro corpo incorrotto di S. Giovanni Buono Mantovano,
propagatore dell' ordine di S. Agostino e primo comprotettore di
Mantova. Con un prelim inare ristretto di notizie intorno alla vita del
medesino Santo. Mantova 1775.] ; cujus initio insertum
est summarium Vitæ B. Joannis a Leopoldo
Volta concinnatum, quod pluries in hoc commentario
citavimus. In fronte libri cernitur imago æri incisa,
corpus beati referens in arca depositum, cujus exemplar
ligno inciso fideliter expressum hic subjicitur.
Adeo vero solemnis visa est hæc translatio anni 1775,
ut in actis capitularibus diœcesis Mantuanæ eodem
anno ejus facta sit ampla relatio.
[190] [Translatio quinta et ultima anni 1798.] Anno 1798 PP. Augustiniani transire debuerunt ad conventum patrum Oratorii S. Philippi Nerii, qui præcedenti anno fuerant suppressi; quo etiam translatæ sunt exuviæ B. Joannis. Sed extimescentes PP. Augustiniani et suam quoque suppressionem, die 2 Augusti ejusdem anni convenerunt D. de Pergen, episcopum Mantuanum, rogaruntque ut ordinis sui nobilissimum pignus deinceps adservare dignaretur in sua ecclesia cathedrali. Postulationem excepit ingenti cum solatio illustrissimus dominus, conditoque decreto acceptationis, ad recognoscendum corpus sacrum disponendamque translationem delegavit archidiaconum Ign. Tamburinum. Verum quum impediretur hic quodam morbo, subdelegatus est piissimus sacerdos Alexander Savazzoni, qui dicti corporis authentica recognitione instituta, illud ad seminarium episcopale deferri curavit. Parabatur interea locus sub altari quodam sacelli Virginis Coronatæ in æde cathedrali; quo id transtulerunt, absque consueta solemnitate, propter iniquitatem temporum, sacerdotes tres, die 24 Novembris anni 1798. Die vero sequenti, seu 25, celebrata est hæc translatio in ipsa ecclesia cathedrali, simulque anniversaria dies translationis anni 1775; interfuit sacro solemni illustrissimus D. episcopus de Pergen, et dicta est oratio panegyrica a canonico theologali Fiorati.
[191] [De cultu hodierno Mantuæ et de conservatione corporis.] Ibi requiescit etiamnum corpus incorruptum S. Joannis; et novem dierum pia exercitia in præparationem ad ejus festum, inquiebat anno 1839 R. D. Savio, celebrat quotannis pia quædam sodalitas, ac festo die missæ solemni interest illustrissimus D. episcopus J. B. Bellè, habeturque oratio panegyrica [Savio, Vita, pag. 86 et seqq] . Memorata modo pia sodalitas, quæ in beati honorem est constituta a medio circiter sæculo, regiturque a canonico ecclesiæ cathedralis, nihil omittit, non modo ut celebretur solemniter tum festum beati, tum anniversaria dies ultimarum translationum, sed ut nec quotidie beato in suo altari specialis honor desit. De prodigiosa porro conservatione corporis post sex integra sæcula et tot translationes, hæc insuper addit memoratu digna R. D. Sordi: Servatur corpus intactum et incorruptum (et ut alibi dicit: quasi recens vita privatum; “come fosse appena morto”) excepta extremitate nasi, cerniturque eum staturæ fuisse plus quam ordinariæ. Cicatrices quæ visuntur in pede dextero [V. Process. ad num. 294.] et in manibus, veritatem testantur eorum quæ de inauditis ejus pœnitentiis referunt processus et biographi. Indutus vero est tunica nigra [Supra num. 176.] eremitarum S. Augustini, cinctusque corrigia. Refert idem ad diem 23 Octobris et 25 Novembris aperiri tumulum exhiberique venerationi corpus, præsente perpetuo sacerdote, qui eidem admovet benedicitque rosaria, aliaque quæ hunc in finem fideles porrigunt. Supra altare vero, ita prosequitur, pendet vivis coloribus depictus beatus, dum infixis sibi arundinis particulis sub ungulis, patitur deliquium et confortatur ab angelo [Cfr Nuovo prospetto delle pitture, sculture ed architetture di Mantova … di Gaëtano Susani, pag. 9 et seq Mantova 1818.] .
[192] [De beati cultu hodiedum Cæsenæ.] Adscribenda hic sunt quæ de beati cultu in diœcesi Cæsenatensi, mihi perscribit R. D. Aloysius Paggi, seminarii illius diœcesis professor: Cum in civitate, inquit, tum in diœcesi cultus exhibetur beato; cujus festum die 25 Octobris celebratur. Lectiones in breviario sunt propriæ, sed eædem ac illæ quæ recitantur in diœcesi Mantuana (de quibus infra erit sermo). Non erit alienum a re advertere Cæsenates, cum decreverint anno 1816 cœmeterium publicum condere eo in loco quo consurgebat monasterium canonicorum regularium a S. Cruce, patronum ac titularem sacelli selegisse Joannem Bonum simul cum S. Nicolao Tolentinate. Ratio præcipua cur Bonus dictus fuerit patronus ac titularis sacelli cœmeterii, ea fuit, quod cœmeterium ipsum ad vallem pertinet cui imminet collis ubi beatus quadraginta per annos vitam transegit. Præter hæc scias velim in templo S. Augustini, de quo supra (vide ad num. 5 Processus) mentionem feci, asservari cucullum beati (id est caputium, ni fallor, vel forte cuculla aliqua seu tunica ex pluribus quas habuit unam post aliam. Supra num. 59 et 80), et apud reverendissimum dominum Joachimum Sassi, canonicum ecclesiæ collegiatæ Lonzani (forte S. Theonesti de Lonzano [Lubin, Abbatiarum Ital. notitia. pag. 192. Romæ 1693.] , quam nescio an sita sit in loco nunc dicto Longiano prope Savignano, non procul a Cæsena) sub hac diœcesi, manere culignam (forte cochlear) æream qua eremi fontis aquam Augustiniani sodales præbere solebant fidelibus, quamque adhibuisse beatus ipse fertur.
§ XXI. De reliquo beati cultu. Ejus biographi. Vitæ edendæ.
[Marchio Mantuanus canonizationem postulat.] Non vero in solis translationibus cives Mantuani venerationis suæ erga beatum solemnia edidere testimonia, sed et alias frequenter dum vel civitas ejusque societates litterariæ eum patronum elegerunt, vel sanctam Sedem iteratis vicibus rogarunt ut beati cultus ecclesiasticus nova incrementa acciperet. Inventum fuisse corpus post diuturnam oblivionem medio circiter sæculo XV et in urbem translatum, dictum in superioribus num. 179 et seq. Tandem, inquit Volta, Fridericus Gonzaga, Mantuæ marchio secundus, a Patre Augustino Cremensi, ordinis S. Augustini, sollicitatus, pietatem erga sanctum resuscitare statuit, ipsum patrem mittens ad Pontificem Sixtum IV, ut denuo posceret canonizationem (seu beatificationem). Factum est id anno 1485, quo anno Pontifex in gravissimi momenti negotiis versabatur, ut quantumcumque bonus religiosus sategerit, postulationi marchionis Mantuæ auscultandæ nullus relictus sit locus. Attamen reperimus Pontificem, ne pietas Mantuanorum frigesceret, approbasse cultum quoadusque vel ab ipso vel a successoribus solemnis canonizatio decerneretur. [Volta, Ristretto, pag. IX.] .
[194] [Bulla beatificationis, quæ cultum permittit in universa ecclesia.] Bulla Sixti IV, qua fr. Joannem Bonum beatorum numero adscribit, incipit his verbis: Licet sedes apostolica etc.; et ejus exemplum aliquod servabatur olim et forte etiamnum Romæ in bibliotheca Vallicelliana [Raynaldus ad an. 1250, num. 51 in margine.] . Præcipuam vero ejus partem exhibent Raynaldus [Ibid.] et Benedictus XIV [De serv. Dei beatif. etc. b. I, cap. 39, num. 9.] , quæ hic omittenda non est: De fratrum nostrorum consilio et assensu, auctoritate apostolica concedimus, quod ipse B. Joannes Bonus, ut pie inter sanctos in superna patria collocatus, ad laudem et divini nominis, et altissimi gloriam, qui in cælis habitat et humilia respicit, sine hæsitatione et conscientiæ scrupulo, vel canonis divini incursu possit pro beato in omnibus et singulis civitatibus, terris et locis, ac monasteriis ac ecclesiis venerari: et ad eum ut beatum preces porrigi et suffragia ejus implorari, donec aliud per nos, vel sedem prædictam fuerit solemniter ordinatum etc. Singulare est in hac bulla permitti cultum beati, non in una provincia aut ordine religioso, sed in ecclesiis quibuscumque orbis universi. Compertum habemus, inquit Benedictus XIV, beatorum cultum coarctari sane intra aliquam provinciam, diœcesim, civitatem aut religiosam familiam; at aliquando tamen posse ad universam ecclesiam extendi, citra tamen legem præcepti, sed per modum simplicis facultatis, et per actum minime extremum, nec ultimo definitivum. Quapropter in supra citato diplomate Sixti IV de cultu B. Joannis Boni non solum insunt verba permittentia et facultatem facientia, verum etiam alia verba superadduntur, quæ extremam determinationem necdum prolatam exspectant: “Donec aliud per nos, vel sedem apostolicam fuerit solemniter ordinatum [Ibid. num. 13.] .” Idem privilegium concessit Clemens X in causa beatæ, nunc sanctæ Rosæ Limanæ [Ibid. et num. 9.] ; sed nullum aliud exemplum hujusmodi concessionis a Benedicto XIV adducitur.
[195] [Vincentius dux canonizationem petit. Indulgentiæ concessæ anno 1587.] Post translationem tertiam exuviarum beati, quæ facta est anno 1585, iterum expostulata est ejus canonizatio: Anno sequenti, inquit Volta, Vincentius Gonzaga, dux Mantuanus, Romam misit prælatum Tullium Carretti, qui dein factus est episcopus Casalensis, ut pluries propositam canonizationem promoveret. Nec sumptibus nec operæ pepercit princeps, ut quod sui decessores nequiequam speraverant, tandem obtineret; sed cognitæ Pontificatus Sixti V perturbationes obstiterunt quominus ejus vota complerentur [Volta, Ristretto, pag. X.] . Bullam tamen edidit idem Pontifex anno 1587, die 10 Martii, qua visitantibus ejus sepulcrum, die, qui ei festus est, 23 Octobris, indulgentiam plenariam concedit: quam bullam Amadeus, historicus Mantuanus, in archivo conventus S. Agnetis asservatam fuisse dicit [Amadei, Storia di Mantua ms. pag. 71.] . Videtur circa hoc tempus, ut apparebit ex monumentis citandis, non parum aucta pietas Mantuanorum erga beatum.
[196] [Eligitur beatus in patronum civitatis; festum celebratur edicto publico.] Ejus memoriam celebrat episcopus Mantuanus F. Franciscus Gonzaga, in constitutionibus synodalibus, quæ editæ sunt anno 1610: In conventu S. Agnetis, ordinis S. Augustini, inquit, sepultum est corpus B. Joannis Boni, qui vitam duxit prodigiosam; de quo, post mortem propter insignia miracula quæ operatus est, ex mandato Innocentii Papæ IV, confectus est processus anno 1251: atque hic mundum in admirationem rapit, adeo ex eo elucet beati sanctitas [Fr. Francisci Gonzagæ, Mantuæ episcopi constitutiones synodales, pag. 205. Mantuæ 1610.] . Non multo post, anno 1616, electus est omnium suffragiis et acclamatus patronus alter civitatis (comprotettore primario); primus enim ab antiquo, ut dictum num. 4, fuit S. Anselmus Lucensis, qui Mantuæ e vita migravit anno 1086. Ab anno deinde minimum 1626 edicto sancivit magistratus Mantuanus, die 23 Octobris, quo celebratur festum beati, abstinendum esse ab operibus servilibus, ut aliis diebus festis. Eccum quibus verbis, ex italico latine redditis, affixum sit publice anno: 1636: Ex mandato etc. Denuntiatur publice et prohibetur ne die festo B. Joannis Boni, qui celebrandus est die 23 præsentis mensis, mercator ullus aut tabernarius hujus civitatis officinam suam habeat apertam; et singuli qui clausam non servaverint mulctabuntur scutatis duobus. Magistratus. Die 22 Octobris anni 1636 [Ap. Volta, Ristretto, pag. XI.] .
[197] [Annuntiatio in martyrologio; officium et missa ordini S. Augustini] Eodem labente sæculo adlaborare plurimum cœpit ordo eremitarum S. Augustini ut beati cultus augeretur. Anno vero 1672, die 6 Februarii, decretum obtinuit sacræ congregationis Rituum [Ap. Torelli, Secoli Agostiniani, ad an. 1249, num. 56 et seq.] quo admittuntur in martyrologium imprimendum, seu in novam editionem martyrologii Romani, quæ tunc parabatur, elogia plurium sanctorum et beatorum ordinis; inter quæ elogium B. Joannis ad diem 23 Novembris inscribendum his verbis: Decimo kalendas Decembris. Mantuæ, beati Joannis Boni, ordinis eremitarum S. Augustini, cujus præclaram vitam S. Antoninus scripsit. Eodem die iisdemque verbis etiamnum beati festum annuntiatur in dicto martyrologio. Idem Clemens papa X, eodem labente anno 1672, concedit universo ordini eremitarum S. Augustini, ut licite et libere recitare possint et valeant die 23 Octobris officium et missam de beato Joanne Bono Mantuano, dicti ordinis … sub ritu semiduplici, de communi confessorum non pontificum, cum lectionibus propriis ex S. Antonino episcopo Florentino, aliisque gravibus auctoribus desumendis, et ab eadem sacra Rituum congregatione approbandis et in kalendario breviarii ac missalis ordinis præfati de præcepto apponendis; et imprimi posse concessit [Ibid. num. 53.] . Datum hoc indultum die 5 Octobris anni 1672.
[198] [concessa, et diœcesi Mantuanæ.] Quatuor post annis aliud editum est, quo conceditur idem officium et missa universo clero diœcesis Mantuanæ; estque hujusmodi: Mantuana. Sacra Rituum congregatio ad preces serenissimæ Mantuæ (ducissæ Annæ Elizabeth de Gonzaga, uxoris Caroli IV, Mantuæ ducis, vel forte matris Caroli, Elizabeth Claræ Austriacæ), censuit ut in posterum in civitate et diœcesi Mantuana recitari possit officium ac respective celebrari missa in honorem beati Joannis Boni Mantuani, ordinis S. Augustini, singulis annis, die ejusdem festo, ab omnibus de clero sæculari et regulari utriusque sexus qui ad horas canonicas tenentur, eo modo et sicut de prædicto beato celebratur festum per religionem prædicti ordinis sancti Augustini, si sanctissimo D. N. visum fuerit. Hac die 13 Junii 1676. Et facto de prædictis verbo cum sanctissimo per me secretarium, Sanctitas sua (Clemens Papa X) benigne annuit. Die 17 ejusdem mensis Junii et anni 1676. Vidit Cardinalis Carpineus etc. Officium vero quod vi præcedentium indultorum confectum est et usurpatur hodieque in diœcesi Mantuana exprimitur sequentibus: Die XXII Octobris. In festo S. Joannis Boni confessoris ordinis S. Augustini, civis et Mantuæ compatroni. Duplex majus. — Oratio. Adesto Domine supplicationibus nostris, quas in beati Joannis Boni confessoris tui solemnitate deferimus: ut qui nostræ justitiæ fiduciam non habemus, ejus, qui tibi placuit, precibus adjuvemur. Per Dominum.
[199] [Lectiones] Lectio IV. Joannes Bonus Mantuæ nobili genere natus, juvenis, amisso patre, histrioniam exercuit, sed gravi morbo correptus de mutanda vitæ ratione, ac nuncio rebus humanis remittendo votum suscepit. Confirmata valeludine, patrimonium in pauperes erogavit. Mox in Æmiliam profectus, ad Colles Apenninos primo * a Cæsena milliario, austerioris vitæ causa se intra speluncam abdit. Cum autem aliquando dæmonis instinctu impuro libidinis ardore æstuaret, voluptatis sensum inusitato cruciato repressit; nam sibi calamos acutissimos sub unguibus infigens, manus lapidi ita incussit, ut aculeis alte penetrantibus, præ doloris vehementia humi procidens, exanimis triduo jacuerit. Verum cælesti voce recreatus, divinitusque persanatus, omni imposterum fœdo voluptatum incitamento caruit. Cum autem sanctitatis ejus fama longius manaret, ac multi ad eum pietatis studio concurrerent, ea in solitudine sub instituto sancti patris Augustini monasterium extruxit. Unde, cœnobiis passim ædificatis, brevi per Italiam Augustiniana disciplina mirifice propagata est.
[200] [e breviario] Lectio V. Ea fuit abstinentia, ut carnem numquam gustaverit, ac ter in annum [Cfr supra num. 77 et seqq.] quadraginta dierum jejunium servaverit. Primum, statuto ab ecclesia tempore, cujus initio panem trium unciarum in minutas dividens particulas, singulis diebus unam ex iis tantum sumebat, usque ad Feriam quintam in Cœna Domini, qua die quidquid supererat, fusis precibus adeo multiplicabat, ut omnibus sodalibus abunde sufficeret. Alterum jejunium ab octava Paschatis ad festum Pentecostes extendebat, sola Eucharistiæ communione contentus. Tertium, quo paucis dumtaxat fabarum granis per hyemem victitabat; reliquo anni tempore, secunda, quarta, et sexta feria, pane solo et acqua vitam tolerans. Præter cilicium, asperrimo accubitu utebatur: duas enim in tugurio foveas habuit, alteram acutis sudibus stipatam, quibus nudatum corpus, Christi Domini cruciatus meditans, vexabat; alteram decliviorem, ubi caput reclinabat; ibique jacens, oratione Dominica, et salutatione Angelica ducenties recitatis, stipiti incumbens, cui pro pulvino truncum adaptaverat, breves somnos capiebat.
[202] [Mantuano.] Lectio VI. Multa futura divino spiritu prædixit, atque intima cordium penetravit: in quibus illud insigne contigit, quod cum unus ex suis de Eucharistia minus recte sentiret, cyathum aqua plenum e proximo fonte ei porrexit: quem cum ille hausisset, ac numquam tam suave vinum se degustasse affirmaret; eo miraculo ineffabilem panis et vini in sacramento conversionem non credenti persuasit. Precibus intentus, Dominicæ passionis assidua meditatione promeruit, ut illi clementissimus Dominus sacrosancta vulnera tractanda, atque osculanda præberet. Semel inter orandum, adolescentulum deserendi instituti consilium inivisse cognovit. Itaque de salute illius sollicitus, coram fratribus luculentum ignem jussit excitari, mox nudis pedibus per prunas, atque inter flammarum volumina illæsus deambulans, similia præstare Deum iis, qui in ejus cultu, atque obsequio permanerent, prædicabat. Denique multis miraculis clarus, Angeli jussu Mantuam reversus, ubi et mortuum ad vitam revocavit, octogenario major, qua prædixerat hora, obdormivit in Domino decimo Kalendas Novembris, anno salutis millesimo ducentesimo quadragesimo nono.
[201] [Academiæ beatum in patronum de ligunt. Petita canonizatio anno 1733.] Mantuæ sæculo XVII exstitere duæ academiæ, altera imperfectorum dicta, altera timidorum [Cfr Volta, Ristretto, pag. XI.] . Ambæ beatum in patronum elegerunt; prior anno 1683. qua accasione in ejus honorem varia poëmata typis vulgavit: altera (quæ nata fertur anno 1645), eodem sæculo XVII; sed ignoratur quo anno. Mantuanorum fiducia in beatum excitatus illustrissimus D. Antonius ex comitibus Guidi di Bagno, episcopus Mantuanus, anno 1733, conspirante capitulo suo et PP. Augustinianis, novum tentamen canonizationis procurandæ adhibuit; nec videbantur principio cassi futuri conatus. Mox responsum obtinuit a sacra Rituum congregatione, cujus istud est initium: Reverendissime Domine uti frater. Cum prout expositum fuit Processus auctoritate apostolica in ista curia super virtutibus et miraculis ven. servi Dei Joannis Boni, beati nuncupati, ordinis eremitarum S. Augustini, olim constructus, post exactissimas diligentias hic in urbe peractas minime repertus fuerit; cumque dictus Processus in archivo ducali serenissimi ducis Mantuæ originaliter asservetur: propterea postulatores dictæ causæ ad effectum faciendi copiam transumpti præfati Processus, pro concessione literarum particularium sac. Rituum congregationis humillime supplicaverunt. Dein conceditur his ipsis litteris facultas petita et modus præscribitur quo per duos notarios apostolicos, seu ecclesiasticos, aliosque viros fidos præmisso juramento, apographum Processus conficiendum sit, collationandum, ut ajunt, et demum Romam mittendum. Subscribuntur litteræ: Romæ 10 Decembris 1733. A. F. Cardinalis Zondadari, Præfectus. N. M. Tedeschi, archiepiscopus Apameensis, secretarius. Quid post has litteras consecutum sit, aut quomodo factum ut iterum interciderit beati canonizatio, ignoramus.
[202] [Cultus ex martyrologiis] Memoratur beatus in martyrologiis plurimis. Horum vetustissimum est martyrologium Bartholomæi de Palazzuolo, qui ad diem 1 Maji, translationem primam annuntiat B. Joannis, ut dictum est num. 180. Eum sequitur Grevenus, ineuntis sæculi XVI auctor in suo Usuardo, ad eumdem diem 1 Maji: Mantuæ, translatio sancti Joannis Boni, confessoris ordinis heremitarum sancti Augustini [Ap. Sollerium, Martyrol. Usuardi, p. 247. Antverpiæ 1704.] . Ad diem illum beatum annuntiant quoque martyrologium germanicum Canisii seu potius Walasseri, et plura addit de ejus vita, quæ videntur ex Philippo Bergomate accepta [Der Kirchenkalender, etc. editio tertia. Dilingen 1583.] : perperam vero dictum diem beati natalem dicit. Ad diem dein 23 Octobris prodit iterum hæc annuntiatio, sed multum contracta. Eodem circiter tempore beatum suo martyrologio Usuardino adscribebat Joannes Molanus his verbis [Usuardi Martyrologium … cum additionibus. Lovanii 1568.] : Die 23 Octobris apud Mantuam depositio S. Joannis Boni, confessoris, ordinis fratrum eremitarum S. Augustini, cujus vita sanctitatis et miraculorum gloria illustris fuit. Molanum, cujus magna fuit auctoritas, nec immerito, secuti sunt alii martyrologi, Maurolycus, qui annuntiationem Molani ad verbum describit [Martyrol. secundum morem S. Rom. et unirversal. eccles. Venetiis 1576.] , Galesinius [Martyrologium S. Rom. eccles. Venetiis 1578.] , Ferrarius in Catalogo generali, et Castellanus, seu Claudius Chastelain, qui perperam B. Joannem ordinis eremitarum S. Augustini fundatorem appellat [Martyrologe universel, pag. 538. Paris 1709.] . Ad diem 23 Octobris prodit quoque in Martyrologio sanctorum ordinis eremitarum S. Augustini ad calcem martyrologii Romani, ubi sequenti ornatur elogio: Mantuæ beati Joannis Boni, ordinis nostri, pœnitentiæ virtute et miraculorum præstantia insignis, cujus præclaram vitam sanctus Antoninus scripsit. In Catalogo autem sanctorum Italiæ, auctore supra laudato Ferrario, itemque in Hagiologio Italico, annuntiari beatum ad diem Octobris 22, dictum est initio hujus Commentarii num. 1. Annuntiationem denique martyrologii Romani, ad diem 23 Novembris, recitavimus supra num. 197
[204] [Biographi B. Joannis: S. Antoninus, Augustinus Cremensis,] Auctores non pauci vitam B. Joannis posteris commendarunt et quidem 1o S. Antoninus, archiepiscopus Florentinus, qui floruit medio sæculo XV, vitamque cum beata morte commutavit anno 1459. Hic ad calcem Chronicorum suorum, quæ ad annum usque 1458 perduxit, plures exhibet Vitas Sanctorum, qui sæculo XII et sequentibus ecclesiam illustrarunt; inter quas prodit etiam Vita B. Joannis, sed pro more auctoris brevis et contracta. S. Antoninum autumo documenta Mantua accepisse, ex quibus suum summarium Vitæ concinnaverit; sed tum non fuerant adhuc bene examinati Processus, et inde factum ut quibusdam in locis aberraverit aliquantisper a vero: quemadmodum apparebit infra ex Annotatis. 2o Augustinus Cremensis, ordinis S. Augustini, de conventu Mantuano S. Agnetis. Deputatus hic fuerat a Friderico Gonzaga Mantuæ marchione secundo ad Sixtum IV Pontificem, ut causam canonizationis B. Joannis promoveret (vide superius num. 193). Mantuam reversus, veteres Processus examinavit, qui sæculo XIII de vita et virtutibus beati sunt confecti; et ex iis Vitam concinnavit, quæ etiamnum adservatur manu auctoris exarata Mantuæ in archivo olim ducali. Fuit hæc Vita fons communis omnium quæ deinceps sunt conscriptæ. Dedicata vero est marchioni Friderico, et subscribitur epistola nuncupatoria in hunc modum: Ex ædibus Divæ Agnetis Mantuæ in kal. Febr. MCCCCLXXXIIII. In hac memorat inter alia Cremensis se multum adlaborasse anno præcedenti ut causa beati quamprimum susciperetur: In hoc negotio quantam operam impenderim, inquit, testis est mihi Deus pro quo milito [Ap. Volta, Ristretto, pag IX.] . Ad accurationem vero quod attinet quacum hæc Vita sit conscripta, non dubito primum quin in rebus gestis beati enarrandis valde sit jejuna, quum et Calepinus, qui eam secutus est, hoc vitio laboret. Et aliquatenus hac de re judicare licet ex excerptis quæ ad nos missa fuere. Deinde, præter Processum, Vitæ summarium adhibuit quoque a S. Antonino adornatum; et bina monumenta inter se componere volens, in paucos quosdam nævos incurrit: de quibus actum passim in hoc Commentario. Vitæ vero quam conscripsit titulus est sequens: Divi Joannis Boni, Mantuæ decoris, heremitarum ordinis FF. S. Augustini in provinciis Romandiolæ, Lombardiæ et Venetiarum primi institutoris ac fundatoris historia. Exstat hujus Vitæ exemplar ms. alterum in archivo ecclesiæ cathedralis Mantuanæ, cum additionibus paucis P. Antonii Rossignoli et titulo novo: quem dedimus initio Commentarii num. 6. Numerat autem paginas formæ, ut ajunt, in quarto, 212, præter indicem. Diximus loc. cit. num. 7 de tempore quo vixerit Rossignolius non constare.
[205] [Ambrosius Calepinus,] 3o Non multo post Cremensem, et forte eo adhuc vivente, ejus librum retractavit Ambrosius Calepinus, ejusdem ordinis, cænobii Bergomensis alumnus, notissimi Dictionarii auctor. Ambrosius Calepinus, Bergomas, inquit Elssius in Encomiastico [Encomiast. Augustinianum, pag. 44. Bruxellis 1654.] , ex illustri comitum Calepii genere, Trusardi comitis filius, in sæculo dictus comes Jacobus Calepius, in ordine Ambrosius Calepinus, anno 1451 (ex Donato Calvi, scriptore Bergomate, anno 1458) fit noster. Divinarum et humanarum litterarum indagator studiosissimus. Declamationibus, refragante natura, se dedendum non putavit. Itaque amplexus est ea studia quæ certam præ se ferrent humanitatem, et opus pergrande, sua industria, magno labore, ex innumeris prope auctoribus collectum, De vocabulorum notitia ac præpositionum interpretatione græca et latina, cum auctorum testimoniis, multorum rogatu emisit, et nobis commune fecit anno 1504 vel 1505, imo ab anno 1502, quem præfert editio Regiensis [Biographie univers. tom. VI, Vo Calepino.] . In conscribendo illo Dictionario, cujus innumeræ factæ sunt editiones, dicitur maximam vitæ suæ partem consumpsisse; in quo multam eruditionem, doctorum judicio, in linguis latina, græca et hebraica monstravit. Editio anni 1515, duobus annis ab obitu, hoc præfert elogium: Amb. Calepinus, Bergomas, professor devotissimus ord. S. Augustini, dictionum latinarum et græcarum interpres perspicacissimus, omnium cornucopiæ vocabulorum insertor sagacissimus, ita ut in unum collegerit volumen Nonnium, Marcellum, Festum Pompejum, Marcum Varronem, Servium, Donatum, Vallensemque et Suidam, plurimum Argivo functus officio literariaque palestra [Ap. Calvi, Scena letter. degli scrittor: Bergamaschi, pag. 33.] , Obiit Calepinus, jam senex decrepitus et oculorum lumine orbatus, die 30 Novembris anni 1511.
[206] [notissimus scriptor,] Ejus Vita B. Joannis Boni diligentiam fugit scriptorum ordinis eremitarum, excepto Ossingero in Bibliotheca Augustiniana [Pag. 180.] , qui eam his solis verbis indicat: Vita B. Joannis Boni. In codice nostro ms. post titulum: Incipit Vita sanctissimi Janiboni de Mantua, ordinis S. Augustini, additur recentiori calamo: Per fratrem Ambrosium Calepinum er… (eremitam), et sequuntur duæ aut tres voces, e quibus vix quidquam remansit. Pertinuit autem ad nostros majores, in quorum bibliotheca sigla signabatur O. 61. Occasio qua conscripta fuit Vita ista hæc videtur fuisse. Extremo sæculo XV institerant multum apud Romanum Pontificem eremitæ Augustiniani et marchio Mantuanus, ut Johannes Bonus sanctis adscriberetur. Hunc in finem, et ut multorum pietati satisfieret, Cremensis Vitam exaravit; sed quum floreret tum non procul a Mantua, in cœnobio Bergomensi, Ambrosius Calepinus, eruditionis laude clarus et sermonis latini peritia, ei commissum est, ad commendandas res gestas B. Joannis, ut Cremensis opusculum genuina latinitate donaret. Nihil autem Cremensi addidit Calepinus, sed ita fideliter ejus pressit vestigia, ut et ejus lapsus quosdam historicos assumpserit. Sic B. Joannem cessisse e vivis scribit cum Cremensi decimo kalendas Octobres, supra num. 12; et eodem prorsus modo elevationem corporis et translationes confundit. Hujusmodi plura, in quibus Cremensem exscribit, indicata sunt passim in Commentario prævio, aut indicabuntur infra in Annotatis ad Vitam, maxime ad num. 23 et seqq. Dictum est supra num. 5, codicem pergamenum, ex quo eam edimus, Calepino coævum videri.
[207] [anonymus, Constantius Lodi, P. Minardi,] Initio sæculi XVI edita est prima Vita italica [Leggenda del B. Zanebono de Mantua. Mantua 1512.] , cujus ignoratur auctor. Alteram adornavit eodem sæculo exeunte Constantius Lodi, sive Laudensis, Brixia oriundus, ordinis eremitarum S. Augustini. Erat theologus congregationis Lombardiæ, inquit Ossingerus; qui cum S. Joannis Boni nomen et famam ampliare, et ad canonizationem ejus intentandam petendamque animum ducis Mantuani Vincentii Gonzagæ excitare satageret [Cfr supra, num. 195.] , ex ipso processu originali beatificationis … extravit concinnavitque: “Vitam B. Joannis Boni tribus libris distinctam. Mantuæ 1591” dicavitque prædicto duci Mantuano [Ossingerus, Biblioth. Augustiniana, pag. 499.] . Editionem anni præcedentis quæ Bergomi est facta [Vita et miracoli del beato Giovannibuono Mantoano, eremita Agostiniano, morto già trecento et quarantodue anni sono. Raccolti et descritti da F. Costanzo Lodi da S. Gervaso, Bresciano, teologo dell'istesso ordine dell'osservanza di Lombardia. In Bergamo 1590.] , et eamdem habet dedicationem, Bergomi subscriptam, omittit Ossingerus. Autographum auctoris missum est ad decessores nostros, ut disco ex eorum catalogis, ubi sic signatur: Vita B. Joannis Boni Mantuani ord. Augustinianorum, Ms. in pergameno. Per Constantium Lodi. Bergomi 1590. Italice. In hac Vita Laudensis secutus est Cremensem fideliter et forte etiam Calepinum; sed, si hunc novit, magis tamen inhæsit priori, ut deduco ex eo quod verba latina, quæ hinc inde habet Laudensis [Vita lib. II, cap. 4; et supra num. 113.] , desunt in libro Calepini. In quibusdam Cremensem emendavit, aliqua pauca addidit, et processum apostolicum iterum se expendisse scribit [Vita lib. III, cap. 45.] : errores tamen omnes non sustulit, et aliquos adjunxit ipse [Cfr ibid. lib. I, cap. 2.] . Qua methodo et quibus flosculis suam narrationem ornare consueverit dictum in superioribus num. 4 et 22. Ex hac Vita fluxisse puto alteram Italicam veterem [Minardi, Compendio della Vita di S. Giovanni Buono.] , quæ pluries laudatur a Leopoldo Volta in suo Summario [Ristretto, pag. VI et seq.] , et adornata est a P. Minardi ejusdem ordinis S. Augustini; videturque præcedentibus accuratione præstare. Me latet autem quando sit conscripta, siquidem illius auctoris scriptores Augustiniani notitiam nullam tradidere; nec etiam Mantuæ hodiedum reperiri potuit.
[208] [Leopoldus Volta et D. Josephus Savio. De panegyricis in honorem beati habitis.] Anno 1775, occasione translationis quartæ, summarium Vitæ, præcedentibus Vitis omnibus accuratius, edidit Leopoldus Volta [Ristretto di notizie intorno alla vita di S. Giovanni Buono.] ut dictum num. 189. Fuit is causidicus Mantuanus, bibliothecæ et museo ducali præfectus, et auctor librorum plurium ad historiam et litteras spectantium, inter quos eminet brevis historia Mantuana [Compendio storico di Mantova.] . Denique viginti fere abhinc annis Vitam novissimam typis vulgavit R. D. Josephus Savio, canonicus theologus ecclesiæ cathedralis Mantuanæ. Hic libros non paucos in lucem edidit [Vita di S. Giovanni Buono primo comprotettore di Mantova, con orazioni. Mantova 1839. Vite delle ven. sorelle Cinzia, Olimpia, Gridonia Gonzaga, fondatrici del Collegio delle vergini di Gesù in Castiglione delle Stiviere. Mantova 1839. I fatii de' santi martiri H fascetto di mirra Le Dame Romane La vita di S. Anselmo di Luca Orazioni sacre in onore di vari santi.] ; quorum, præter Vitam B. Joannis, et alter mihi notissimus, Vita nimirum trium neptum S. Aloysii Gonzagæ, quippe qui in hac urbe Bruxellensi gallice est versus et editus [Histoire des trois nièces de S. Louis de Gonzague ou vies des venérables Cinthie, Olimpie et Gridonia de Gonzague, etc. traduit de l'italien de Joseph Savio. Bruxelles 1858.] ac magno successu divenditus. Ejus Vita B. Joannis inter libros numeratur cujusdam Bibliothecæ asceticæ, cui evulgandæ strenue D. Canonicus adlaborat; estque, ut comperimus, tum pietate commendabilis, tum accuratione et diligentia scriptoris. Denique hic adcensere liceat orationes panegyricas in honorem beati e suggestu dictas, quarum mentio fuit num. 189, 190 et 191: e quibus una præ manibus est [In lode di S. Giovanni Buono, comprotettore di Mantova Orazione detta … il XXV Novembre 1845 dal canonico Luigi Babò. Guastalla 1846.] , a D. Petro Cernazai, Utinensi, cum Processu apostolico et aliis monumentis ad me missa. Unam etiam a P. Finetti nostræ societatis, concionatore non infimæ notæ, viginti et pluribus abhinc annis habitam fuisse, nuper didici; quam reperio in quodam tomo ejus operum [Panegirici, pag. 21. Firenze, 1839.] . Sequuntur jam Vitæ beati auctoribus S. Antonino et Ambrosio Calepino, Commentarius prævius de Processu apostolico et demum Processus ipse.
[Annotata]
* altero
SUMMARIUM VITÆ
Ex S. Antonini episcopi Florentini chronicis, titulo XXIX , cap. 13.
De S. Joanne Bono, cive Mantuano.
Joannes Bonus, eremita ordinis S. Augustini, Mantuæ in Italia (B.)
BHL Number: 4352
a
AUCTORE S. ANTONINO.
[Beati natales, juventus,conversio,vita eremitica.] Circa annos Domini 1200 b tempore Innocentii III c, fuit vir magnæ sanctitatis, nomine Joannes Bonus, de Mantua oriundus, cujus pater Joannes, mater Bona nuncupati sunt. Ex quibus nominibus simul junctis d vocatus est ipse Joannes Bonus, solitariam agens vitam; qui mira abstinentia et insueta claruit, ac miraculis multis e. Hic mortuo patre de civitate sua recedens, per diversas mundi f regiones ad modum joculatoris g pergens discurrebat. Mater vero ejus pro filii salute solicita, cum multis lachrymis ad Deum preces pro salute ejus fundebat cujus desiderium Dominus exaudivit. Nam visitatus a Deo gravi infirmitate, cernens sæculi hujus pericula, votum vovit Domino mundum deserere et soli ipsi se dedicare, si eum sanitati pristinæ restituere dignaretur: quod et obtinuit. Incolumis igitur factus, et facta diligenti confessione episcopo Mantuano h, et postea matre defuncta, a Mantua recedens, ad partes Romandiolæ secessit prope Cæsariam i, ad milliare unum k; ubi in quadam eremo mirabilem pœnitentiam fecit, concurrentibus ad manendum cum eo aliis eremitis l.
[2] [Stupendus rigor in tentatione carnis.] Una dierum adversarius, qui acrioribus pulsat insidiis quos maxime novit abstinere a peccatis, vitio luxuriæ eum aggressus est impugnare m, ad memoriam reducens, quod aliquando viderat mulierem forte ab eo dilectam. Cum autem tentatione ipsa incenderetur vehementer, doloris incendio carnis extinxit incendium mirando actu etsi non imitando. Nam accipiens arundinem, et in multas partes acutissimas dividens, quas sub ungulis posuit, elevansque manus, super lapidem taliter percussit, quod ad summitatem usque digitorum intrarunt; qui ex nimio dolore in terram cecidit semivivus, et sic tribus noctibus ac diebus permansit. Non deseruit pius Dominus servum suum, pro quo, ne offenderetur, tanto cruciatui se dedit; sed in somnis apparens ei dixit: Quia bene incepisti, bene perseverabis, et optime tuam consummabis vitam. Et quia viriliter contra tentationes n dimicasti de cætero tentatus non eris. Qui statim excitatus sanatum se aspexit, gratias referens salvatori.
[3] [Jejunia.] Deinceps cœpit vir Dei mirabilem abstinentiam facere. Faciebat enim unoquoque anno tres quarantenas seu quadragesimas o, jejunium scilicet Domini nostri Jesu Christi. In cujus principio unum panem trium unciarum p accipiens, in multos bolos dividebat, et omni die unum bolum sumebat q. Hoc autem faciebat usque ad diem Jovis sanctam, in qua die quod remanserat suis orationibus tantum multiplicatur r, quod omnibus fratribus usque ad satietatem illa die sufficiebat. Aliam quarantenam agebat post octavas Paschæ usque ad Pentecostem s in qua omni die servus Dei sacratissima hostia pro cibo suo contentabatur t.
[4] [Missæ quotidie interest. Communio frequens; convertit aquam in vinum.] Alio vero tempore u omni die devote missam audiebat; in diebus dominicis et solemnibus communicabat. Quadam die communionem eo recipiente x, frater quidam de eo trufabatur y de hujusmodi sumptione frequenti z, qui nullam devotionem circa Eucharistiam habebat, quin immo de ipso venerabili Sacramento impie sentiebat. Cujus errorem advertens famulus Dei, ei expressit; qui confessus est et non negavit incredulitatem suam. Tunc præfatus Joannes Bonus duxit eum secum ad quemdam fontem aa aquæ et accipiens ex aqua illa cyathum unum plenum, dedit ei bibere. Quam cum bibisset, confessus est se numquam tam suave vinum in vita sua gustasse. Et sanctus ad eum: Non vides tu, charissime frater, mirabile factum. Si igitur per me miserum hominem aqua virtute Divina conversa est in vinum tam suave, quanto magis credere debes per verba sacerdotis quæ sunt verba Christi, panem et vinum converti in substantiam Corporis et Sanguinis Christi? Et ex tunc cessavit dubietas et error a mente fratris illius.
[5] [Jejunia aliæque pœnitentiæ; tunica miraculo post mortem servata.] Aliam quarantenam in hyeme bb faciebat, in qua de paucis granis fabarum contentabatur cc. Residuo vero tempore secunda, et quarta et sexta feria in pane et aqua jujunabat dd, numquam, ex quo in eremo illa steterat, carnes comedit, et tota ejus comestio aspera et insipida erat. Macerabat insuper famulus Dei corpus suum non solum abstinentia cibi et potus, sed frigore et nuditate, et lecti asperitate. Habebat enim in cella sua tres lectos: unum, in quo erant ligna acuta, in quo torquebat corpus suum et macerabat. Alium in quo erat fovea concava ex parte anteriori, de qua non recedebat nisi dictis ducentis Pater noster ee. Alter erat super lignum, super quo corpus suum paululum pausabat, et pro pulvinari habebat truncum ligneum. Calceatus numquam ibat. Tota vita tunica staminea utebatur; quæ ratione sanctitatis ejus post obitum suum decem et octo mensibus sub terra fuit illæsa: quæ omni anno die transitus ejus populo devote ostenditur, et febricitans ejus tactu sanatus est ff.
[6] [Ejus oratio; fugit hominum frequentiam; nutantem in vocatione miraculis sanat.] Fuit sanctus iste devotissimæ orationis, et in tantum Deo grata ejus erat devotio, quod cum in oratione meditaretur Christi humanitatem, apparebat ei Christus in forma humana gg: quem amplexabatur, et magna dulcedine reficiebatur. Quando vero passionem Christi meditabatur, apparebat ei in forma crucifixi; cujus vulnera singula cum fletu devote osculabatur. Et quia lucerna accensa, latere non poterat, plurimi audita fama sanctitatis ejus, non solum de propinquo, sed a remotis etiam partibus ad eum accedebant. Quod cernens et contemplationem ejus impediri, timens etiam elationem sibi non exurgere ex hujusmodi frequentia, decrevit secedere. Unde quodam sero recessit ab eremitorio illo, et tota nocte itineris, mane cum existimaret se longe esse a loco, se juxta eremitorium illud invenerat hh. Ex hoc percipiens, Dei voluntatem esse illic eum residere, illic permansit, ubi et virtutes magnas ostendit. Quadam die orante eo advenerunt fratres dicentes ei, quod unus tentabatur ad egressum seu recessum suæ congregationis. Qui surgens vocavit illum tentatum, eum duxit ad coquinam, et accenso igne coram eo, ipse ingressus est nudis pedibus illesus, dixitque illi: Talem gratiam dat Deus iis, qui serviunt ei, et perseverant, quia nec ignis nec aliquid potest eos lædere. Quid plura? lignum ardens accepit de camino, et exiens domum sic ignitum plantavit in terra. Quod quidem lignum eadem die pullulavit, floruit, et fructum fecit. Et quoniam de pinu illud lignum fuit, de illius pinis quicumque voluit accepit. Quæ omnia juvenis considerans, liber a tentatione in proposito sancto permansit ii.
[7] [Alia miracula; Mantuam redit; Ejus mors.] Alio tempore cum pluvia magna descenderet e cælo, et murus, quem fratres sui ædificabant, ad ruinam inclinare videbatur, vocatus ab eis, facta oratione, cessavit pluvia et facta est serenitas magna kk. Quadam die duo ll jurisperiti accesserunt ad eum, et cum ad invicem disputarent super quadam quæstione litigiosa, vir Dei literarum humanarum ignarus dissolutionem quæstionis dixit, et locum in Decretis, ubi dicta quæstio soluta erat, insinuavit. Appropinquante autem die vitæ termini, misit Deus Angelum suum mm qui dixit ei: Joannes Bone, serve Dei, surge, et revertere ad terram nativitatis tuæ; placet enim Deo, quod corpus tuum ibi requiescat. Qui ut verus obediens iter assumens ad Mantuam pervenit, a civibus honorabiliter receptus. Cui in loco fratrum oratorium construxerunt nn, et post paucos oo dies in Domino requievit. Sed ante terminum vitæ ejus pp, quædam mulier habens unicum filium, viro desolata qq, eo infirmante et decedente privata fuit; quæ inconsolabiliter lugens cum eo petebat sepeliri. Recolens autem famam sanctitatis famuli Dei Joannis, sumpta magna fiducia, ad eum portavit filium defunctum, ut eum vitæ suis orationibus restitueret. Qui misericordia motus super eam triduanæ pro eo orationi institit; tertia autem die puer surrexit a mortuis: quem incolumem reddidit matri suæ; illa immensas gratias Deo et fratri Joanni de beneficio referente. Infirmatus igitur, receptis devote ecclesiasticis sacramentis, et datis fratribus pluribus documentis, cum hymnis et laudibus spiritum reddidit Creatori rr.
ANNOTATA.
a Olim beati, id est non habentes nisi cultum limitatum ad aliquam diœcesin aut provinciam, et necdum ab ecclesia universali acceptum aut a Romano Pontifice eidem propositum, nihilominus sancti dicebantur; quod cum recentioribus beatis jamdudum non obtinet.
b Natus est B. Joannes anno 1168, a liberiori vita conversus anno 1208, obiit vero die 23 Octobris anni 1249. Vide Commentarium prævium § 2.
c Obiit Innocentius III anno 1216, quo B. Joannes ab octo tantum annis erat conversus et vix socios admittere cœperat. Comment. præv. § 6.
d Vide Comment. præv. num. 10.
e De miraculis beati agitur Comm. præv. num. 94 et seq.
f Videtur dicendum potius: Per diversas Italiæ regiones, ut habet Volta, Comm. num. 20.
g De joculatoribus diximus § 3 Commentarii.
h Cfr Comment. num. 31.
i Legendum, Cæsenam. Comment. num. 32, 33 et § 5.
k Lege: Milliaria duo. Ibid. num. 43.
l Cfr Comment. num. 57 et seq.
m Vide Processum infra num. 13.
n Cfr Comment. num. 114:
o Unum tantum jejunium quadragesimale servasse singulis annis beatum diximus in Comment. num. 77 et 78.
p Corrigendum et illud ex Comm. num. 76.
q Cfr Comment. num. 74, 75 et 76.
r Nusquam dicitur in Processu panem fuisse multiplicatum; imo asseritur contrarium, dum dicitur unum panem assumpsisse beatum initio quadragesimæ et ita jejuniis vacasse quod remansit ex illo pane fere medietas [Process. num. 17.] , ac die Cœnæ Domini de residuo pane suo, de quo comederat per totam quadragesimam, misisse fratribus suis [Ibid. num. 301.] . Vide ad num. 17 Processus.
s Vide Annot. o.
t Id nullibi legitur in Processu. De beati jejuniis vide Comment. a num. 73.
u Dicitur id de omni tempore. Comm. num. 99.
x Hæc circumstantia superadditur Processui. Cfr Comment. num. 94.
y Trufari est deridere. Deest et illud in Processu.
z De frequentia communionis sæculo XIII disseruimus breviter in Comment. num. 100.
aa Fons iste erat prope cellam B. Joannis et adeunt eum etiamnum pii fideles. Cfr. Comment. num. 69 et 121.
bb Vide Annot. o.
cc Cfr Comment. num. 73 ubi de quadragesima anni 1237.
dd Dicuntur hæc præter veritatem in Processu contentam. Vide Comment. num. 71 in fine.
ee De lectis beati, quos diximus lectos pœnitentiæ, vide Comm. a num. 66.
ff Vide ibid. num. 80 et 175.
gg Cfr ibid. num. 98.
hh Hac de re nihil legitur in Processu.
ii Cfr Comm. num. 94.
kk Cfr Processus num. 11.
ll In hac narratione quædam accurata non sunt. Cfr Comm. num. 95 in fine.
mm Vide ibid. num. 165 et seq.
nn Ibid. num. 167 et 169.
oo Ibid. num. 66.
pp Omittitur hoc miraculum in Processu; ex quo non modo mihi suspectum est, sed certum videtur non accidisse: fuisset enim ex primariis et forte primarium totius Processus, nec profecto testes, ex quibus plurimi morti B. Joannis interfuerant, illud prodere omisissent.
qq Viro desolata, id est, vidua.
rr De morte B. Joannis vide Comment. num. 167 et seqq.
VITA
Auctore Ambrosio Calepino, ordinis eremitarum S. Augustini.
Joannes Bonus, eremita ordinis S. Augustini, Mantuæ in Italia (B.)
BHL Number: 4353
a
LIBER PRIMUS.
De beati vita et morte.
CAPUT I.
Natales, juventus, conversio, arrepta vita eremitica, devicta gravis tentatio carnis.
[Beati natales, juventus,] Incipit vita sanctissimi Janiboni b de Mantua, ordinis sancti Augustini. Janbonus ex patre Joanne et matre Bona Mantuæ ortum habens, ab eis etiam compositum nomen sortitus est c. Hic posteaquam pater ejus vitam cum morte mutasset, e patria discessit d; simulansque se joculatorem e esse, ad percipiendam prudentiam et vendicandos hominum mores f, varias diversasque orbis terrarum g regiones invisere studuit. Verum fidelis ac devota fœmina, ejus genitrix Bona, metuens ne filius a christiana fide recederet (erat enim tum in Italia innumerabilis pene hæreticorum multitudo h quorum calliditate non pauci seducebantur ad credendum ea quæ catholicæ fidei contraria essent) creberrimis precibus lacrymisque Deum obsecrabat, ut filius pro cujus salute plurimum angebatur, nulli omnino fieret obnoxius impietati. Nec ita multo post i materna vota prospexit Deus. Nam ubi Janbonus in patriam regressus est, gravis admodum molestusque languor eum invasit. Cujus tollendi gratia cum Deo vovisset k, spretis vitæ hujus illecebris abnegare se, crucemque suam post Christum salutis auctorem deferre, pristinæ valetudini statim restitutus est. Trita equidem satis est illa Domini sententia, qua dicitur: Ego interficiam et ego vivere faciam; percutiam et ego sanabo. Percutit enim Deus hominem, ut sanet; occidit ne ab eo moriatur.
[2] [et conversio. Vitam eremiticam agit prope Cæsenam.] Tum Janbonus, volens reipsa præstare quod verbis fuerat pollicitus, Mantuanum pontificem illico adiit; eique diligenti mentis discussione habita, quidquid in Deum, quidquid in proximum peccati contraxerat confessus est. Dum hæc agerentur ejus genitrix discessit e vivis. At ubi vir Dei utroque parente se novit orbatum, ingenti erga Deum ardore succensus, patriam deserit l, Cesenam Hemiliæ urbem pergit: ac sacellum m ab ea urbe mille passibus n distans quod divæ Genitrici Mariæ dedicatum fuerat, habitaturus ingreditur. Ubi quantum obsecrationibus, quantum vigiliis jejuniisque invigilaverit, haud facile scripto mandari posset. Quippe qui non ut homo tam vehementer in Deum ferebatur, sed ut aërius quidam spiritus totam ejus singularem admirandamque transegit vitam, die ac nocte in lege domini meditans. Cæterum fraudis structor diabolus, qui humanum genus a mundi exordio dolis semper est insecutus, cum Janboni factis invideret, eum circumvenire curavit. Incredibili namque cujusdam edulii desiderio, quo priusquam se divinis dicasset obsequiis quam libentissime vescebatur, eum affecit o. Sed vir Dei sciens hanc esse diabolicam fraudem, non solum ei restitit, verum etiam inimicum ipsum superatum ad nihilum redegit. Cum enim asperrima quædam rubi folia bis terve in cibum sumpsisset, ita illi horrida visa sunt, ut omnis edendi cupiditas ab eo penitus fuerit amota.
[3] [Ejus castitas; stupendus rigor] Tanta vero tamque admirabilis ejus continentia fuit p, ut ne mente quidem in libidinis consensum devenisse credendus sit. Pro qua servanda fertur innumeris sese afflixisse tormentis: inter quæ vulgatissimum illud celebrique memoria prosequendum perhibent, quod cum aliquando ex muliere, quam illi criminator pessimus ad memoriam reduxerat, tantum carnis sentiret ardorem ut eum vix perferre posset, cubiculum ingressus est; ibique Dominum Christum orare cœpit ut tentatio illa vel omnino tolleretur, vel ab ea nullo pacto superari permitteretur. Unde factum est ut statim a Deo confortatus intra se dixerit: Non sinas te vinci miser; verum si caro te cupit occidere, potius illam perimito. Tum secta in multas partes harundine, eas omnes acutas effecit. Cumque sub singulis digitorum unguibus illas conjecisset, ambas manus quanta maxima vi potuit ad silicem quemdam allidit; adeo ut cannæ illæ ad unguium usque summa pervenerint. Intelligebat enim vir sanctus multo conducibilius sibi usu venturum in hoc sæculo atroci quoque pœnarum genere affligi, quam aliquid admittere pro quo perpetuis dignus censeretur incendiis.
[4] [in tentatione carnis.] Hujus nimirum cruciatu cum tres dies noctesque prostratus jacuisset in terra, necnon et ferme semper orationi intentus exstitisset, obdormivit tandem; eique Deus qui neminem ultra quam vires patiantur tentari permittit, locutus est dicens: Exurge fili; quemadmodum enim abs te bene cœptum est, sic bene tutoque loco finis tuus constituetur q. Quum autem hac in pugna tam fortiter ac tam strenue decertaveris, nullis te unquam tentationibus permittam superari, futurus tecum quocumque perrexeris. Si quid præterea erit quod a me fieri cupies, numquam patiar ut a me quidquam frustra requiras. Quibus dictis cum a somno excitatus esset, vidit harundineas illas particulas humi sparsas et digitos ad sanitatem redactos; exurgensque immortali Deo gratias egit, quod tum a dolore tum ab hostis insidiis eum liberum fecisset. Ob quam plane rem postea effectum est, ut in Deum magis ac magis accensus, sub arctiori quodam vivendi genere quam vitæ reliquum fuerat, traduxerit. Qui enim fuerit invita moderatior, omnibus malis solutus erit; tum illam summo in ocio transiget ac libertate.
ANNOTATA.
a De Calepino vide Commentarium prævium, num. 204 et seq.
b Solus Calepinus beato nomen Janiboni vel Janboni tribuit, quam proxime forma latina reddere volens nomen Zanebone, quod ei a vulgo dabatur. Vide pag. 746. not. (1) et pag. 758 annot. f.
c Vide Comm. præv. num. 10.
d Vide ibid.num. 23.
e De joculatoribus medii ævi vide Comment. præv. § 3.
f Cfr ibid. num. 21.
g Vide annotatum f ad Summarium S. Antonini.
h De hæreticis illius ævi egimus Commentarii § 9.
i Post annos minimum viginti inter joculatores transactos. Comm. num. 23 et 31.
k Vide Comm. num. 31.
l Ib. num. 32 et § 5.
m Ib. num. 51.
n Legendum bis mille passibus.
o De hac tentatione nihil legitur nec in processunec in Summario Vitæ a S. Antonino adornato. Cfr Comment. num. 98.
p De beati castitate vide ibid. num. 114.
q Conferendus hic Commentarii num. 114.
CAPUT II.
Ejus oratio assidua; confessio frequens et communio; missæ interest quotidie; tentatos miraculo liberat.
[Oratio.] Maxima fuit illi orandi cura cujus assiduitate totus in cælum absortus esse videbatur a. Unde memorabile illud de eo prædicari solet, ut quotiens Christi humanitatem contemplaretur, totiens ei humana specie Christus appareret b; cum vero atrocissimam Christi passionem animo pertractaret, ei se in crucifixi formam rursus exhiberet: ex cujus præsentia mira incredibilique pietate commotus, singulas Christi plagas deosculabatur recreabaturque quam plurimum. Templum tamen ipsum in quod fratres ad psallendum conveniebant quam rarissime invisebat c; nisi cum aut dies festus esset, aut missa foret audienda. Locus enim in quo morabatur tam prope templum erat ut psallentium voces distincte percipere posset. Aquam benedictam, crucem salutis nostræ simulacrum, et tabulam, in qua Virginis imago fuerat depicta, apud se in cubiculo habebat; ad quam orandi gratia ita frequens illi erat accessus, ut et locus attritus esset, et genuum pedumque ac manuum signa cernerentur impressa.
[6] [Unume fratribus miraculo a gravi tentatione liberat.] Ferunt, cum eo in loco aliquando orationi vacaret, nonnullos e fratribus ad sanctum hominem cucurrisse, qui dicerent fratrem Joachim, adolescentem, quemdam, maligno spiritu agente ab ordine recessurum d. Sollicitus autem pro fratris salute vir Dei Janbonus, coquinam statim ingressus est, magnum ignem accendi jussit, ibique cum fratribus sedit. Tum multa de religione, multa de virtutibus, multa insuper de cælesti regno exponens, hortabatur eos ut in Dei servitio persisterent, amarentque Deum toto corde. Quo facto negabat ignem, aquamve, seu quodpiam tribulationis genus, ullam afferre posse molestiam, consolante omnes Deo in tribulationibus eorum. His dictis accensum ignem ingressus est; dein ipsum perinde atque lutum, et nudis plantis, et multa mora volutavit. Inquirentibus autem fratribus quantum nocumenti ex hoc facto Janbonus accepisset, ne veste quidem, tametsi ad poplites usque flamma conscenderit, eum illesum * reppererant. Sub idem quoque temporis momentum adustum lignum ab igne rapuit, illudque extra domus ambitum in terram fixit. Mira res et quæ humanis mentibus stuporem incutiat, qua die lignum illud a sancto viro terræ commissum est, eadem quoque flores emisit. Nec ita multo post, cum in magnam crevisset arborem, uberrimos etiam edidit fructus. Tot igitur tantisque signis adolescens ille commonitus, Deo et beato Janbono gratias egit, ac, quoad vixit, in sancto proposito perseveravit.
[7] [Quantum orationi esset intentus; quotidie missæ interest; ejus frequens confessio et communio.] Erat itaque Janbonus orationi maxime intentus, adeo ut non solum per socordiam tempus fluere non pateretur, sed ne minetum * quidem seipsum ab oratione, quicquam * relaxaret e; quandoquidem a prima noctis vigilia ad lucem diurnam usque, et a luce in vesperam semper meditationi vacaret. Orationem dominicam una cum angelica salutatione f, symbolum quoque apostolicum, et nonnullos psalmos quos memoriæ mandaverat, solus quotidie Domino decantabat g. Libet nunc mihi eos paulisper interrogare, qui vel in habendis ad populum sermonibus, vel in audiendis aliorum delictis, regnum Dei dumtaxat acquiri putant. Quid huic viro ad laudis cumulum umquam defuit? qui de abstinentia, fortitudine, justitia, fide, spe, charitate, deque omni virtutum genere cum omnibus ferme contendere potuit. Quamvis ad quærendas virtutes, ad sectandam justiciam, ad cognoscendum Deum, satis conferre videatur, Deo tamen adhærere, spemque omnem in eo constituere satius esse crediderim. Nihil quidem præclarius, nihil salubrius propeque divinius existimandum arbitror, quam ut nos, qui ad recte vivendum in lucem editi sumus, eam vivamus vitam qua Deo perfrui, ac felici immortalitate vestiri possimus. Sed ut ad id redeamus a quo digressi sumus, nullam prætermittebat diem in qua sacra missarum mysteria omni cum devotione non audiret h. Ab ipsa vero Christi Corporis confectione usque dum sacrificium perficeretur, ab ejus oculis semper effluebant lacrymæ i. Bis aut ter in ebdomada k cuique se offerenti sacerdoti quam diligentissime peccata confessus est. Neque enim quempiam cui admissa nota faceret delectum habuit. Singulo quoque dominico die l tantis cum lacrymis sacram sumebat Communionem, ut per multum quandoque temporis sacerdos, qui sacramento eum refecturus erat, immoraretur, antequam se erigere seque a fletu temperare posset.
[8] [Fr. Nascenbenum de veritate Eucharistiæ dubium] Verum cum aliquando idem altaris sacramentum perciperet m, Nascenbenus quidam, in eodem ordine frater, haud credens illud esse verum Christi corpus quod in ara crucis pro humani generis redemptione fuit immolatum, dixit cuidam ex fratribus: Oro te, frater, fac me sanctum hominem alloqui. Festinus ille Janbonum adiit; statimque Nascenbenus accersitus, dum multa enarrasset, idque, cujus gratia eo pervenerat, silentio præterisset: Noli, frater, inquit Janbonus, noli, obsecro, abscondere veritatem, sed quod animo tractasti, mihi explica; dicam ego tibi quam ob causam ad me perrexeris. Non celabo te, inquit, frater, quicquam quod verum esse existimem. Ad hæc Janbonus: Hæsitas tu quidem in dominico sacramento. Non enim credis panis vinique substantiam in verum Christi Corpus ac Sanguinem converti posse. Cui Nascenbenus: Verum dicis, pater optime. Tum Janbonus jussit eum ad Jacobum ejus confratrem illinc paulisper discedere, quousque eos ad se vocaret.
[9] [miraculo sanat;] Neque post multam moram una cum Daniele Joanneque accersitos, dum venire a longe conspiceret, præcepit juxta fontem commorari (erat enim ibi fons haud procul a sancti viri domuncula n). Tunc Janbonus, accepto scypho, fontem prope concessit; ubi, posteaquam preces ad Deum profudisset, implevit scyphum. Rursusque, genu flexo, silenter oravit; benedixit; et Nascenbeno tradidit, dicens: Accipe, frater, Dei donum; cuncta enim apud Deum possibilia sunt. Sumpsit ille; et admotis scypho labris, cum ex eo bibisset, optimum se merum hausisse testatus est. Biberunt et cæteri qui tum aderant bis ex eo; idemque confessi sunt. At Nascenbeno vir sanctus inquit: Videsne, fili, aquam hanc nullis meis meritis, sed superna operante virtute per me inutilem Dei servum in vinum mutatam? Quanto melius effeceris, si credens existimes ad vocem sacerdotis christiana verba proferentis panem ac vinum in veram Corporis et Sanguinis Christi converti substantiam. Hoc miraculo hisque sermonibus Nascenbenus in fide confirmatus, se numquam in sacramento dubitaturum esse promisit. Tum Janbonus jussit omnes qui simul aderant in eum locum convenire, quem religiosi capitulum o solent appellare; hisque verbis eos allocutus est: Nolite arbitrari me, sed Dominum Jesum Christum, qui cuncta potest, id miraculi effecisse. Ipse est enim qui aquam in vinum, et speciem unam transformat in aliam. Cæterum ad hoc efficiendum hanc solam orationem fudi: Domine Deus omnipotens, ostende veritatem et potentiam tuam, ut hi fratres instrui, confirmari, perfectaque in te fide valeant decorari. Quæ cum dixisset præcepit ut nemini factum hoc exponerent.
[10] [idemque miraculum in gratiam aliorum duorum repetit.] Sequenti quoque die p cum duo ex Cisalpina Gallia fratres apud Cesenam essent, dubitarentque an vera forent miracula quæ per Janbonum efficiebantur, præsertim quod aquam in vinum mutasset, neque ullo pacto vellent credere nisi hoc etiam ipsi perspicerent; ubi id quorumdam fratrum relatione cognovit, quo eos in fide ac divino servitio firmiores efficeret (erant enim tum in Cisalpinam Galliam iter arrepturi), sumpto vase quodam ligneo, cum ad fontem pervenisset, implevit illud aqua. Dehinc, sicuti prius, oratione habita, fratribus ad bibendum tradidit. At illi, cum ex eo degustassent, crediderunt homini Dei; dixeruntque: Certissima sunt, pater, quæ de te feruntur. Quid jam esse potest quod nos a credendo deterreat, quando tuis precibus aquam vinum factam esse conspeximus? Post hæc equidem non increduli, sed fide pleni erimus.
ANNOTATA.
a De oratione beati dictum in Commentario n. 64, 97 et seq.
b Desunt hæc in processu. Cfr. Comm. num. 98.
c De quo vide Comm. num. 61 et 64.
d Vide ibid. num. 94.
e Corrigere hæc voluit aliquis in ipso codice in hunc modum: Ut per socordiam tempus aliquod fluere non pateretur, quo non, ob eam, orationibus operam daret. Sed melius corriguntur immutatis solum voculis duabus.
f B. Joannem salutationem angelicam non totam recitasse, diximus in Comment. n. 61. Vide ibidem de reliquis orationibus vocalibus quas usurpare solebat.
g Decantabat seu recitabat; nam de cantu in processu nihil dicitur.
h Cfr Comment. num. 99.
i De ejus dono lacrimarum vide ibid. et num. 100.
k Longe frequentius ad sacrum tribunal accedebat. Vide Comment. num. 112. § 11 diximus de confessione peccatorum venialium ab antiquissimis temporibus, et de confessionum frequentia ævo medio.
l De frequenti communione beati deque communionis frequentia sæculis XII et XIII vide Comment. num. 99 et 100.
m Dubitasse Nascembemum eo momento quo S. Eucharistiam beatus recipiebat, in processu non exprimitur. De miraculis tribus commutatæ aquæ in vinum cfr Comm. num. 94 et processum num. 7, 22, 42, 84, 180, 198, 202, 205.
n De hoc fonte vide Comment. num. 69 in fine et num. 121, 192.
o Cfr ibid. num. 94 et seq.
p Calepinus hic duo miracula mutatæ aquæ in vinum in unum conjicit, et ex illo nos quoque decepti sumus Comment. num. 94; vide processum num. 7 et 22.
* læsum
* minutum vel minimum
* vel umquam
CAPUT III.
Persecutiones patitur a dæmone et ab hominibus. De ejus abstinentia, jejuniis, dono lacrimarum et silentio.
[Persecutiones patitur a dæmone,] Dum ergo Janboni sanctitas in dies augeretur multaque signa per eum fierent, invidit ejus felicibus actis diabolus; tantoque odio eum prosecutus est, ut quotiens orationi operam daret, ipse modo felis, modo serpentis, modo simiæ cæterarumque id generis bestiarum a formam assumeret, ne cœptam scilicet vir sanctus compleret orationem. At ne hoc quidem ad expugnandam sancti hominis mentem diabolo visum est satis. Nam cum semel finem orandi fecisset, a dæmone statim humi prostratus fuit. Et licet cadendo terræ caput graviter illisisset, divina tamen protectus ope, sine cruore surrexit b. Altera vero die, sumpta virili forma, grandi cum impetu ejus cubiculum aperuit c. Quæ videns Janbonus, hominemque existimans, quisnam esset interrogavit. Ego sum Sathan, respondit ille. Ad quem vir Dei: Tunc es ille qui me tantopere persequeris. Dixit Sathan: Sum equidem; et his majora a me futura polliceor. Tum vir Dei: Non formido te, inquit, mecum est enim dominus meus Jhesus Christus tanquam bellator fortis. Discessit Sathan; et nocte insecuta, projecto in cubiculum lapide, Janboni frontem percussit: ex quo plane vulnere aqua dumtaxat effluxit. Cæterum tantus innatus est dolor, ut tres dies noctesque orans non solum non comederit, aut biberit, sed ne somnum quidem ceperit.
[12] [et ab hominibus. Ejus abstinentia.] Neque vero a dæmone solum, verum etiam a mortalibus; et tum a suis, tum a Minoribus fratribus d multas perpessus est insidias: quas tamen æquo semper animo tulit. Sciebat enim scripsisse apostolum, eos qui pie volunt vivere varias pati oportere persecutiones. Fuere igitur nonnulli pleni iniqua cogitatione viri malevoli ac pestilentes, qui vitæ illius detraherent; illatisque innumeris injuriis eum tamquam reum coram Otone, Cesenatum episcopo, exhiberi summo studio contenderent e. Quæ omnia æquanimiter ferens, de iis quæ sibi suisque objiciebantur, sese coram omnibus humiliter prudenterque purgavit. Ac ut Salvatoris nostri verus æmulator existeret, pro persequentibus assidue oravit: eisque quoad potuit bene fecit. Abstinentiam hujus sanctissimi viri f ac vitæ parsimoniam qua suum corpus in servitutem redigere curavit, magis mihi mirari quam aliquid de ea dicere libet; quæ tanta in eo extitisse fertur, ut nemo ex iis quorum apud historicos celebris est memoria, cum eo digne conferri queat. Joannem Baptistam semper excipimus qui ante sanctificatus fuit quam natus. Nec me præterit complurimos superiori tempestate apud Ægyptum claruisse, quorum nonnullos herbarum radicibus, quosdam fructibus, alios pane et aqua vitam duxisse constat. Sed qui tamdiu tam parceque vixerit quam hic unus Janbonus, nondum, quod ego legerim, memoriæ proditum est. Quippe qui numquam carnibus g ne infirmus quidem sit usus; sed diebus tantum dominicis h exceptis, semper jejunans, quandoque pomis, nonnumquam herbis radicibusve, pane aliquando et aqua vescebatur. At ne his quidem ad satietatem, cum singulus quisque una die tantum cibi sumeret, quantum octo diebus ipse i.
[13] [Jejunium quadragesimale,] Quid illud? nonne mirandum et pene incredibile omnibus videri debet, quod ab iis qui ejus vitæ conscii fuere traditum est? Tres siquidem quadragenas tribus sibi succedentibus annis, diverso tamen quodam vivendi genere, servavit k: quarum unam taliter jejunavit, ut prima die nihil præter Eucharistiam perceperit; sequenti vero, dispertito in tot particulas trium unciarum l pane quot dies erant ad Dominicam Cœnam, singulo quoque particulam m comedit. Modico etiam tum usus est vino n, et eo plane cum holerum jure mixto, antequam sale aut oleo condiretur. Cum autem ad id diei ventum esset, quo Dominus una cum discipulis cœnavit, ea quæ superfuit panis portio in tantum ejus precibus crevit o, ut cunctis fratribus suffecerit ad saturitatem p. Cæterum ab ea die ad resurrectionem perstitit incibatus. Alteram quadragenam sic jejunando explevit q. Nam prima die tantum panis comedit quanta est hostia. Secunda quatuor petrosilii radices. Tercia septem fabas pro cibo sumpsit. Quarta rursus pro ea mensura, qua prima die usus fuerat, panem accepit; ac sic alternis eduliis ad dominicæ cœnæ diem usque perseveravit. In qua nimirum propter sacramenti reverentiam, quod tum institutum perhibent, cum fratribus mensæ interesse voluit. Terciam * vero, propter ægritudinem qua diebus multis ante eam quadragesimam laboravit r, trium unciarum s pane diebus tredecim una cumfratrum cibariis usus est; sed singulis postmodum diebus tantum panis accepisse ferunt, quanta est denarii t magnitudo. Incredibilia hæc prorsus ducerem, quum præter humanas vires esse videantur, nisi adjurati testes mihi fidem facerent.
[14] [quomodo transigeret. Ejus donum lacrimarum et silentium.] Verum de quadregenarum jejunio alibi aliter lectum est u. Fuerunt enim qui testarentur Janbonum prima quadragesima tantum hostiam cum leguminum jure singulis diebus comedisse x; secunda vero panem unum in quadraginta partes divisisse, partemque unam unoquoque die percepisse atque a Dominica Cœna ab omni prorsus alimento abstinuisse y. Sed hæc aliis discutienda sinamus. Constat etiam Janbonum quadragenario jejunio ter annuatim z se afflixisse; eoque potissimum quo post resurrectionem tres aa solummodo fabas singulis diebus accepit. At dum communi mensæ interesset, cibum plerumque cum fletu miscebat; ita ut ejus oculis fere semper defluerent lacrymæ bb, nec ab eis etiam volens ullo pacto temperare posset. Servabat interim dum jejunaret summum silentium cc, adeo ut cum nullo nisi maxima urgente causa loqueretur.
ANNOTATA.
a Beatum multa passum esse a dæmone dicitur a plurimis testibus in processu apostolico, et mentio est quoque apparitionum ejus sub forma bestiarum. Cfr comment. præv. num. 117 in fine et proc. num. 44.
b Vide processum num. 19.
c Vide ibidem et num. 12.
d Et maxime a fratribus de pœnitentia. Vide Comment. num. 117.
e Hi non fuere ex fratribus Minoribus sed ex ordinede pœnitentia. Vide Comm. num. 116 et seq., et 164.
f De incredibili abstinentia et jejuniis B. Joannis egimus in Commentario prævio § 8.
g Tempore magnæ infirmitatis, ad multam fratrum instantiam, comedisse parum de carnibus, perhibent aliqui testes in processu. Cfr Comment. num. 70 et seq.; et S. Antoninum supra p. 747, num. 5, quem Calepinus hic sequitur.
h Omni tempore jejunabat, hieme et æstate, exceptis diebus dominicis. V. Comment. num. 70 et 72.
i Ibid, num. 72.
k Tres quadragesimæ, quas hic describit Calepinus, non fuerunt servatæ tribus sibi succedentibus annis; nam quæ de prima referuntur servata fuere annis plurimis (Comment. num. 78); secunda referenda est ad annum 1237 (ibid. num. 73), et tertia ad annum 1249 (ibid. num. 75).
l Panis iste non erat trium unciarum tantum, ut habet Calepinus post S. Antoninum (supra p. 747 n. 3), sed ordinarius. Comment. n. 76. Verum tam parce illo pane utebatur ut peracta quadragesima remaneret ex illo fere medietas. Comment. num. 75.
m De forma et quantitate particularum istarum sermo in Comment. num. 74, 76 et 78.
n V. ibid. num. 74 in fine.
o Panem beati precibus quantitate crevisse acceptum ex S. Antonino (supra pag. 747, num. 3); verum hac dere in processu non solum tacetur omnino, sed et contrarium manifeste traditur.
p In quadragesimis plurimis usus est beatus unico pane, et in quadragesimis annorum 1248 [Processus num. 17, 277.] , 1249 [Ibid. num. 176, 286, 301, 312.] et forte in aliis, reliquias illius panis distribuit fratribus conventus: quod de anno 1248 narrat fr. Jacobus, qui ei inserviebat, in hunc modum: In ipsa vero die Cœnæ Domini fecit vocare omnes fratres suos, qui erant XXX, et ipsi testi dedit duo frusta de prædictis frustis, et singulo fratri unum, et præcepit eis ut comederent incontinenti [Ibid. num. 17.] Alibi tacetur de tali præcepto, sed dicitur beatus reliquias misisse fratribus, quas cum magna devotione acceperunt fratres; et aliqui comederunt particulas suas, et aliqui reservaverunt suas portiones usque in præsentem diem. Ita fr. Grecus anno 1254 [Ibid. num. 277.] Ex quibus manifestum est fratribus nullatenus suffecisse suam portionem ad saturitatem, ut ait Calepinus.
q In sequentibus agitur de quadragesima anni 1237; vide annotatum k.
r Contigerunt hæc anno 1249; vide ibidem.
s Vide Annotatum l.
t Cfr Comment. num. 76.
u Rectum ordinem sibi succedentium quadragesimarum indicavimus in Comment. num. 73 et seqq., dictumque est num. 78 plerasque quadragesimas sibi similes fuisse.
x Referenda hæc sunt ad quadragesimam anni 1248. Cfr Comment. num. 74.
y In quadragesimis plurimis servata hæc fuere. Cfr Comment. n. 78.
z Assumpta hæc sunt ex S. Antonino supra p. 747, num. 3; sed non esse consona vero ostensum est in Comment. num. 77.
aa De quadragesima observata post festum Paschatis aut de fabis tribus quotidianis, quæ ex Summario S. Antonini sunt accepta, altum silet processus. V. Comment. num. 77.
bb De dono lacrimarum in B. Joanne vide Comment. num. 99 et 100.
cc Quanta perseverantia silentium servaret vide ibid. num. 81.
* In tertia
CAPUT IV.
De reliquis beati virtutibus. Miracula aliquot; donum prophetiæ. Quantus fuerit ad eum concursus.
[Lecti pœnitentiæ B. Joannis, et ejus lectus ordinarius.] Tria sibi in cubiculo strata construxerat a; unum quidem in hunc modum: Foveam fecit ad corporis sui mensuram, in qua confixis acutis lignis, cum aliquando acerbissimam Salvatoris passionem ad memoriam reduxisset, super ea se extendebat; quibus ita corpus undique vulnerabatur, ut nulla ejus pars non saucia remaneret: diuque ex passionis Christi memoria lacrymabundus in eo dolore perdurabat. Altera erat fovea in qua jacebat cum sese foret remissius afflicturus. Hæc ab uno latere quam ab alio magis concava erat. Et in devexiori quidem loco caput reclinans, tamdiu pedes ad altiora tendebat, quamdiu bis centies dominicam orationem dicendo finisset. Dixere nonnulli, quibus cum illo frequens extitit consuetudo, quotiens in ea fovea constitisset, totiens ex capitis tumefactione ipsum vehementer laborasse. Cum vero sibi aliquantisper recreandum foret, tercium stratum habebat, tabulam scilicet querceam, supra quam quandoque pallium, quo ægrotus uti consueverat, extendebatur. In eo perinde ac plumeum cervical nonnumquam sacculus paleis plenus, nonnumquam arboris truncus situs erat.
[16] [Pluvia ejus oratione cessat.] Quadam autem nocte, cum defessus super id strati se somno dedisset, ac fratres ædificium quoddam a fundamentis erigere contenderent (cuncta etiam ad id operis struendum necessaria parata fuerant), intempestæ noctis silentio tam vehemens tamque repentina pluvia facta est, ut propter aquarum inundantiam desperatum fuerit de illius structuræ perfectione. Quamobrem sanctum hominem statim adeunt, eumque multis precibus obsecrant, velit pro eis ac pro tam necessario opere illum qui ventis imperat et mari exorare, ut jacto muri fundamento in structuram ipsum erigi permittat. Surgit continuo vir sanctus, precesque pro eis quam devotissime fundit. Res dictu mirabilis! inter orandum, ne parva quidem remanente nube, cessavit pluvia. Sicque Janboni meritis sequenti luce fratres operi se accinxere. Tunc Janbonus interrogans operarios, ait illis: Creditisne Deum exaudire servos suos? Responderunt illi: Credimus. Estote ergo, inquit, et vos servi et amici Dei b.
[17] [Ejus vestes. Numquam utitur auxilio medicorum.] Vestes, nisi quibus tegeretur, illi contemptui fuere c, sola staminea tunica et caputio contentus: quam tum hyeme, tum æstate detulit. Sub hac, stupea camisia sine manicis induebatur, propter emoroydas quibus assidue laborabat. Ambulavit sæpenumero nudis pedibus, quandoque etiam, ad majorem corporis afflictionem, gravibus ac nulla confectis arte usus est calopodiis d. Nullum medicorum consilium, quamvis ægrotus, umquam admisit, asserens eum sibi adesse medicum qui corporibus mederetur et mentibus e.
[18] [Odium hæreticorum et schismaticorum. Zelus animarum; aliæ virtutes.] Fidelis semper habitus est; quippe qui hæreticos, schismaticos et omnes a christiana veritate abhorrentes non secus ac fœdissima monstra declinabat execrabaturque f. Sed cum non solum sibi natum se esse arbitraretur, sed procreatum quoque ad utilitatem cæterorum; sciret etiam quandoque de talentis sibi creditis Deo reddendam esse rationem: congregavit nonnullos g, quos officii causa ad religionem et ad sanctimoniam instrueret. Ut enim ad decus, ad honestatem, et ad vitæ bene gerendæ rationem natus erat, sic inprimis precipuam virtutis colendæ curam habuit. Sic quoque cum omni mortalium genere vixit, ut vir bonus et justiciæ cultor merito sit visus. Summa integritas, continentia, gravitas vitæque moderatio. Adeo in omni vita decorum illud servavit, ut ne leve quidem dictum h factumve in eo reperiretur indignum viro bono et gravi. Tanta præterea constantia prudentiaque omnes ejus vitæ partes actæ sunt, ut nec commutationem voluntatis, nec varietatem opinionis umquam demonstraverit.
[19] [Clementia. Zelus perfectionis fratrum; donum prophetiæ. Ad eum concursus;] Natura fuit clemens, ut qui nihil oblivisceretur magis quam illatas sibi injurias; quin et pro malivolis ac detractoribus suis non solum oravit, verum etiam quam cæteris abundantius benefecit i. Ejus mores faciles et ad lenitatem proni. Benignitate atque humanitate fuit tanta, ut omnium videretur quasi communis parens k. Benevolentiam erga suos fratres tantam ostendit, ut cum in cœtu esset, omni cum humanitate eos alloqueretur l, patienterque audiret. Quodque multi æstimandum est, simplex fuit et apertus, cultor veritatis, pacificus, humilis m, qui neque adversis fractus, nec secundis sit erectus. In iis quæ ad animæ salutem pertinent, erga fratres n diligentissimus, non secus ac boni frugique parentes solent. Amavit paupertatem o, servavit concordiam, innocentiamque dilexit. Quid multis moror? Ita omnes virtutes complexus est, ut in eo domicilium fecisse viderentur. Hortabatur autem quotidie fratres ad humilitatem sectandam, ad continendam benignitatem, ad malorum tolerantiam ultro suscipiendam; et ad cætera denique virtutum genera complectenda, quibus ipse omnium ornatissimus erat, verbo pariter et exemplo conabatur inducere. Quibus plane meritis tam Deo gratus extitisse fertur, ut etiam futura narrando prædicere posset. Nam multa fratribus, multa iis qui ad se veniebant prophetavit p. Cordis quoque arcana cum opus fuit manifesta reddidit q. Postquam insuper hac mortali vita functus est r, tot tantisque signis effulsit, ut ad ejus longe lateque diffusum nomen, cum ex toto pene terrarum orbe, tum ex Hemilia, Liguria, Venetiaque populi confluerent s; quorum quidam recuperandæ valetudinis gratia eo veniebant, cum essent variis languoribus vexati: nonnulli devotione quadam præcipua commoti sanctum hominem adibant, quo ejus vitæ institutum contemplarentur. Unde factum est ut complurimi, ubi sanctimoniam illius perspexere, postergatis sæcularibus desideriis, religiosum habitum susceperint t.
[20] [cui se subducere studet. Juvenem Foroliviensem liberat a dæmone.] Ceterum cum propter frequentes diuturnosque tum virorum tum mulierum accessus, animadverteret homo sanctissimus impediri se quominus pro more ac proposito meditationibus vacare posset, ad propria remigrare constituit. Cum igitur vesperi e loco clam decessisset, totaque insecuta nocte non sine magno labore per nemora peragrasset, existimans se Mantuam versus profectum esse, eo se in loco diliculo invenit a quo vesperi discesserat u. Quod quidem non absque magno Dei consilio sibi accidisse putandum est. Nam ipsa eadem hora x nunciavere fratres Forliviensem quemdam adolescentem, a dæmonio vexatum, pro curatione deduci, qua ex re descenderet ad eum liberandum. Erat autem hic adolescens ex multo tempore a dæmone possessus; quem genitor et ejus amici omnes, sperantes Janboni meritis curandum esse, Cesenam ducere decreverunt. Appropinquantibus autem illis urbi, clamare cœpit Eruginus y: Sinite me, scio plane quo me ducitis; numquam Janbonum adibo. Et hæc dicens, spumantibus labris, volutabatur in terra. Tunc hi qui comitabantur, detulerunt eum in templum. Qui ubi illatus est, mox hominis Dei intercessione ab immundo spiritu dimissus est; incolumisque cum gaudio ad propria remeavit.
ANNOTATA.
a Hæc strata, sive lectos et foveas, accurate describere conati sumus ex processu, Commentarii num. 64 et seqq.
b Narratur hoc miraculum in processu num. 11; apud Laudensem in Vita lib. I, cap. 3.
c De vestibus beati, vide Comment. num. 59, 80, 175 et seqq.
d Usus est calopodiis, i. e. calonibus seu calceisligneis. In processu dicuntur zipelli. Vide Comment. num. 80.
e V. ibid. num. 71.
f De hæreticis Catharis et Patarenis quos impugnavit beatus, deque zelo ejusdem ad eos convertendos et confirmandos reliquos, vide Commentarii § 9. In sequenti vero § agitur de ejusdem zelo contra excommunicatos.
g Socios admittere cœpit non multo ante annum 1217. Cfr Comment. § 6.
h Asserunt testes in processu beato nunquam excidisse verba otiosa. Vide Comment. num. 104.
i Comment. num. 117.
k Ibid. num. 104.
l Ibid. num. 103.
m Ibid. num. 118.
n Ibid. et num. 103.
o Ibid. num. 115.
p Ibid. num. 95.
q Ibidem.
r Postquam … functus est. Hæc pars phrasis resecanda, ut patet ex sequentibus.
s Comment. num. 101 et seqq.
t Ibid. num. 102.
u Exiguam fidem mereri hanc narrationem dictum in Comment. num. 104.
x Hujusmodi circumstantia in processu non exprimitur. Cfr processus num. 32.
y Eruginus. Non puto ejus nomen fuisse, sed perperam esse scriptum pro: Ergumenus. Cfr p. 755 annot. p.
CAPUT V.
Circa vitæ finem Mantuam redit beatus; plura prædicit; ejus obitus.
[Cælitus monetur beatus Mantuam abeundum esse; ibi honorifice excipitur: prædicit instantem obitum.] Jam vero tempus advenerat, quo cæli opifex Deus fidelem servum, de religione, de regularibus institutis, de christiana fide bene merentem, immortalitatis stola donaturus esset; quandoquidem ejus virtus satis perspecta, satisque probata videretur. Misit ad eum angelum a qui diceret: Janbone, serve Deo dilecte, surge velociter, et in patriam tuam remigra. Sic enim placitum est Deo, ut post dormitionem, corpus tuum in natali solo terræ mandetur b, et ei a mortalibus plurimum honoris exhibeatur. Eja miles Christi, festina ut desideratum pro laboribus tuis præmium accipias. Ubi hæc audivit, surrexit illico Janbonus, maturoque gressu Mantuam versus iter arripuit c. Cumque inter proficiscendum cunctis incognitum se fieri cuperet, ab omnibus cognoscebatur (tantam præ se ferebat sanctitudinis fragrantiam), summum sibi ubique honorem exhibentibus. Neque enim lucerna, super candelabrum posita, poterat non lucere, cum eo loci ad hoc accensa foret ut lumen ejus ubique diffunderetur. Verum posteaquam vir Dei Janbonus urbem Mantuam prope concessisset, copiosa hominum multitudo d magno cum applausu facta est illi obviam, una voce dicentium: Benedictus qui venit in nomine Domini. Cumque ad locum fratrum venisset, quæ sancta Agnes e in suburbio Portus appellabatur, ibi ob singularem incredibilemque devotionem, qua eum Mantuani omnes prosequebantur, quamprimum illi extructum est oratorium f; ubi etiam dies undecim cum omni cura, studio, diligentiaque in divina contemplatione commoratus est. Ante vero undecimum diem, fratribus in unum congregatis, dissolutionem sui corporis sequenti die futuram esse prædixit.
[22] [Fertur mortuum ad vitam. ibi resuscitasse.] Eadem hora juvenis quidam, qui matri viduæ unicus filius erat, interiit. Cumque mater pro gnati morte plurimum torqueretur, audivit a narrantibus, ut antequam Janbonus vita fungeretur, ad eum iter arriperet. At illa, ubi hoc accepit, sublato filio, mox ad sanctum hominem perrexit. Quæ postquam ad eum ingressa fuisset, eumque intentius orantem reperisset (exspectabat enim ut quod a Domino promissum fuerat, id sibi præstaretur), provolvit se pedibus ejus, ac multis cum lacrymis obsecrans deprecabatur ut filio mortuo vitali aura perfrui liceret. At vir Dei, misericordia motus, manum supra adolescentem extendit, precesque pro eo effudit; ac statim, qui mortuus erat, vivus evasit g. Genitrix vero et qui astabant omnes, visa miraculi magnitudine, immensas Deo egere gratias, qui homini talem contulisset potestatem.
[23] Die igitur insecuta, qua Janbonus dissolvendus erat ut esset eum Christo, hortabatur h fratres qui circa illum assistebant, ut i charitatem semper diligerent, servarent castitatem, obedientiam cæterasque virtutes, [Hortatur fratres; prædicit corpus suum diu oblivioni traditum iri.] quoad ejus fieri posset, amplecterentur: solicitus enim admodum erat, ut sicut ipse, ita et illi salvi fierent. Sed posteaquam loquendi finem fecisset, ac junctis manibus oculos in cælum elevasset, quidam e fratribus eum interrogans, ait: Quale futurum putas cadaver tuum, pater optime, cum diem obieris? Cui beatus Janbonus his verbis respondit: Vos in Dei servitio permanentes congaudete. Exponam ego vobis quid de hoc vili corpusculo statuerit Deus. Anima cum se hoc carneo exuerit indumento, præ nimia Dei clementia bonitateque, cum angelis assumetur; corpus vero meum a vobis terræ mandabitur, per quod multis annis complurima signa Deus ostendet. Sed venient dies, quibus nulla mei, nullave præteritorum signorum apud homines constabit memoria. Verum tandem pro Dei arbitrio tum plurimum honorabitur, cum magna ex parte fuerit oblivioni traditum; quo quidem tempore tantæ æstimationis erit, ut per totum orbem ejus nominis fama divulgetur. Itaque cum hinc modo discessurus sim, vos rursus admonendos esse censui, ut syncere Christum Deum Salvatorem sectemini. Nam is est qui pro benefactis in præsenti sæculo præstat gratiam, et in futuro gloriam tribuit sine fine mansuram.
[24] [Obitus; miracula.] Vix ea fatus erat cum innumerabilis angelorum k multitudo circa illum astitit, et vox de cælo sonuit: Veni, dilecte mi, veni, tempus est ut in regno patris mei epuleris cum fratribus tuis. Qui ad hanc vocem non modica vultus hilaritate perfusus, anno ætatis octogesimo, a natali autem Christi anno ducentesimo quadragesimo nono supra millesimum, decimo kalendas Octobres l, regnantibus apud Mantuam Casalodis m comitibus, cum explesset in eremo annos quadraginta, et omnia ecclesiastica Sacramenta percepisset, dissoluta hujus habitationis domo, domum perenniter duraturam accepit n. Quis nunc enumeret signa, quis prodigia litteris rite committat, quæ ipsa die o Janboni meritis ostensa fuere. Nam ex urbe Mantua, necnon ex vicinis oppidis, mares et fœminæ, senes ac juvenes, pueri puellæque, cæci, ergumini p, claudi, surdi, muti, leprosi, debiles, aliisque variis ægritudinibus vexati, ad visendum sancti viri corpus confluxere: quorum etiam plerisque fuerunt collata remedia.
ANNOTATA.
a Vide Commentarium prævium num. 166.
b Vide ibid. num. 165.
c Circa principium mensis Octobris anni 1249. Comment. præv. num. 166.
d Cfr Comment. num 167.
e De conventu S. Agnetis, Mantuæ, extra muros olim sito, vide Comment. num. 169 et 181.
f Cfr Comment. num. 167.
g De hoc miraculo nihil dicitur in processibus, nec video, si reapse contigisset, quomodo potuisset omitti. Vide supra pag. 748, annotatum qq.
h Quæ sequuntur usque ad finem capitis mutuata esse ex Cremensi patebit ex Commentarii num. 168.
i Quæ sequuntur usque ad finem phraseos, desunt apud Cremensem, ut et alia pauca inferius (Cfr Comment. num. 168). Ea tamen suæ narrationi intexit Laudensis; et quum et ipse, ut Calepinus, Bergomi suam vitam adornaverit (supra num. 206), verisimile fit omnino eum non solum Cremensem, ut dictum citato num., sed et Calepinum præ oculis habuisse.
k Desunt hæc iterum in narratione Cremensis Comment. num. 168, sed assumpta sunt a Laudensi lib. I, cap. 15.
l Obiitbeatus die sabbato, 23 Octobris, anni 1249, circa horam tertiam pomeridianam. Vide Comment. § 2. Ex quibus patet a vero aberrare Calepinum, dum scribit contigisse obitum decimo kalendas Octobres; et pro his ponendas esse kalendas Novembres. Ceterum hic error ex Cremensis libro manavit, Comment. num. 168, quem Calepinus perpetuo est secutus.
m Dicuntur hi comites a scriptoribus latinis Casalodi, a vernaculis quibusdam Casaloldi [Art de vérifier les dates, tom. III, pag. 663, edit. 1787.] . Eos anno 1276 principes fuisse conjurationis contra Pinamontem, Mantuæ tyrannum, narrat Platina hist. Mantuanæ libro 2 [Ap. Muratori, rerum Ital. scriptores, tom. XX, col. 725.] .
n Solus Leopoldus Volta beatum obiisse dicit ex vulnere in pede dextero; de quo vide ad num. 294 processuum.
o Cfr Comment. num. 171.
p Calepinus hic et aliis locis scribit ergumini pro energumeni, quod et in notissimo suo dictionario præstitit. Græci tamen sola voce ἐνεργουμενοι usi sunt.
CAPUT VI.
Corpus terræ mandatur. Post multa annorum curricula transfertur in urbem. Miraculum accensorum cereorum, aliaque.
[Sepultura. Corpus transfertur in urbem.] Peractis vero ex more funereis obsecrationibus, dum singuli acclamarent, dicerentque: Sancte Dei Janbone, intercede pro nobis, corpus illud sanctissimum apud divæ Agnetis templum a in suburbio Portus Mantuæ sepulturæ traditum fuit. Ubi cum multis curriculis b humatum extitisset, neque tuto loco constitutum postea videretur, quippe qui extra urbis mœnia quiesceret, Mantuanus populus imaginibus auratis Apostolorum insignitum mausoleum c ex marmore, quo tam sancti viri reliquiæ conderentur, intra urbem extruxit. Cujus efficiendæ rei gratia coacti in unum clerus populusque multo cum apparatu ad locum, in quo sancti viri corpus tumulatum erat, pervenere. Quod plane, dum summa veneratione fuisset effossum, ita integrum d compertum perhibent, ut ne capillus quidem ab ejus capite defluxisse videretur. Argumento est quidem et cucullus e quo indutus erat; zona quoque ac biretum f tam nunc etiam illæsa cernuntur quam si defossa numquam fuissent. Ea de re psallentibus universis summo cum honore apud eremitanos fratres, in illustriorem templi locum quod sancta Agnes nova dicitur, illud detulerunt. Ubi divina cooperante virtute, diversa sanitatum genera collata traduntur. Nam mulier g quæ annos multos ex oculis laboraverat, ubi fidei plena sanctum virum contigit, illico salva facta est, Nonnulli a membrorum contractione, quidam a fistulis, alii a ventris tumore curati sunt. Qui etiam paralisim, vel ariditatem, seu podagram, corporisve percussionem, quam græce apoplexiam dicimus, aut comicialem morbum, quique varios alios languores patiebantur, pristinæ valetudini sunt restituti. Tres præterea cæci recepere lumen; audivit surdus, et qui fere mortuus erat, salutem adeptus est.
[26] [Miraculum accensi cereiet candelarum.] Quis autem illud verbis digne queat extollere, quod factum est dum sancti viri translatio fieret? Ingens siquidem cereus h traditur effectus, circa quem multæ candelæ compositæ fuerant. Hunc accensum cum viri ante sacrum corpus deferrent, fratresque de more sacris vestibus induti, obviam processissent, ac lætabundi singuli, templo in quo recondendum erat jam propinquassent, cereus ille una cum candelis est extinctus. Qua ex re omnes dolore perculsi, mirandum in modum contristari cœperunt. Adeo enim sublimis erat, ut non facile accendi posset. Verum cum sic mœsti progrederentur, et jam in ipso templi limine consisterent, multique obsecrantes dicerent: Sancte Dei, ad laudem tui nominis infunde gratiam, qua cereus hic tuo lumine perlustretur; subito videntibus cunctis accensus est. Tum clamore itum est ad astra; tantaque Mantuanis jubilatio fuit, quanta umquam antea. Canentes namque singuli glorificabant eum, qui in sanctis suis mirabilia facere dignabatur. Et est Mantuano populo præcipua solemnitas quæ kalendis Majis in perennem hujusmodi translationis memoriam celebratur. In qua populus ipse ex publico ærario, singulo quoque anno, per prætorem cæterosque urbis magistratus, divo Janbono complurimos cereos offerre solet.
[27] [De aliis beati miraculis.] Alia quoque innumera signa et virtutum genera, quæ divina præstante gratia beatissimus hic Janbonus tum dum adhuc in vivis ageret, tum in translatione; quæ denique secutis temporibus operatus fuit; ut sunt clarissimis evidentissimisque testibus approbata, sic, ut omnibus manifestius appareant, exscribenda putavimus. Quo ad tam sancti confessoris Janboni instructionem discant homines, abjectis vitæ hujus caducis moriturisque, inhærere Deo optimo maximo: qui cum pergratus sit, quoscumque fideles invenit servos, non solum hic magnis eos ornat muneribus, sed etiam immortales efficit. Ut autem in explicandis miraculis ordo quidam servetur, primum quidem de iis quæ vivens; dehinc quæ post obitum gessit, dicturi sumus i.
ANNOTATA.
a De hoc templo et præsertim adjacente conventu multoties sermo est in Commentario prævio. Vide ibi num. 169 et 181.
b Dicit Leopoldus Volta inventionem corporis, post diuturnam oblivionem, et translationem in urbem, contigisse medio sæculo XV; et id propter auctoritatem scriptoris in Commentario prævio nos admisimus (num. 179 et seqq.) Verum ulterius procedentes, vidimus translationem primam figi verisimilius sæculo XIV, propter rationes sequentes: 1o Augustinus Cremensis, qui a marchione Mantuano anno 1483 Romam est missus, et anno 1484 Vitam scripsit B. Joannis, translationem primam non distinguit ab elevatione corporis, quæ facta est anno 1251. Post ea enim quæ ex Cremensi recitavimus de translatione prima Comment. num. 180, sequuntur illa quæ num. 174 de miraculo cerei sunt recitata ex eodem auctore, et ad eamdem translationem primam referuntur. Quum tamen plane sit manifestum miraculum accensi cerei et candelarum ad elevationem corporis anni 1251 esse referendum (Comment. § 18). In quem errorem incidit etiam infra Calepinus num. 26. Hi porro ambo scriptores vivebant medio sæculo XV, et si tunc translatio evenisset, non tantum aberrassent a vero. — 2o In hunc errorem incidere videtur etiam Bartholomæus de Palazzuolo, et miracula corporis elevati adscribere corpori translato. Comment. num. 180. Vivebat autem et is circa medium sæculi XV. — 3o Medio sæculo præcedenti, seu XIV, Luysius Gonzaga, Mantuæ marchio, PP. Augustinianis S. Agnetis, Mantuæ extra Portum, id est ipso loco quo obierat B. Joannes, conventum et claustrum ædificavit. Comment. num. 181. Nonne verisimile est factum id fuisse occasione inventi corporis beati? Etenim diu ante medium sæculum XV, quo inventionem evenisse scribit Volta, conventus ille jam a B. Joanne nuncupabatur (Comm. num. 169); et conjicere est id nomen indeptum esse a tempore suæ fundationis. Non enim nomina, quibus assuetum est vulgus, facile immutantur. Insuper manifestum exinde, bella quæ ut oblivioni darentur exuviæ beati, in causa fuisse scribit idem Volta, jam cessavisse; siquidem extra muros Mantuæ conventus exstrui potuerit. — 4o Denique laudatus Volta asserti sui nullam probationemprofert. Cfr. Comment. num. 179.
c Hoc Mausoleum illud esse videtur quod describitur in Comment. num. 187. Quod si idem sit, quum scripserit Calepinus circa exitum sæculi XV, in eo repositum fuisset corpus B. Joannis diu ante annum 1543; quo anno, occasione novæ translationis, in eo solum aliqua inscriptio fuisset incisa. Mausoleum ante Calepinum his verbis descripserat Cremensis in Vita ms.: Condignum sibi (beato) mausoleum et arcam lapidibus factis et marmoreis, et auro multo ornatam Mantuanus populus fabricare fecit.
d De conservatione corporis beati dictum in Comment. num. 185 et 191.
e Cucullus hic idem est ac cuculla, seu tunica. De tunica autem B. Joannis, deque ejus conservatione, dictum in Commentario pluribus locis. Vide Annotatum c ad caput 4.
f Biretum et zonam memorat etiam Cremensis Comment. num. 177. Biretum est tegmen capitis et idem est quod in processu dicitur infula. Comment. num. 80. Etenim in supplementis Glossarii Cangiani, vo Birretum, hæc leguntur excerpta ex quodam veteri cæremoniali Romano: Imponit ei genuflexo infulam sive birretum. Gerebatur autem sub caputio, ut ex eodem Cangio et ipso processu (Comment. loc. cit.) apparet. Num vero biretum beati et zona, sive cingulum, adserventur hodieque, ignoro.
g Quum hic non distinguat Calepinus elevationem corporis a translatione prima, quæ enumerat miracula forte ad priorem sunt referenda. Certum id est de miraculo accensi cerei, quod num. seq. memorat Calepinus.
h De hoc miraculo vide Comment. num. 174.
i Omnia uno tenore narrat Calepinus, sine distinctione librorum, capitum etc. Quam nos pro more nostro adjecimus.
LIBER SECUNDUS.
Miracula quæ operatus est beatus dum viveret.
CAPUT PRIMUM.
[Licet illitteratus, veritatem tuetur contra jurisperitum in causa matrimoniali.] Cum divus Janbonus aliquando eremum inambularet, offendit duos a jurisconsultos, matrimonii cujusdam causa invicem dissidentes. Cumque inter eos diu foret disputatum, ac magna cum diligentia quæsitum esset in codice, quem vulgo Decretales appellant, nihilque quod ad rem pertineret comperissent; sciscitatus est ab eis Janbonus, quam ob rem tantopere altercarentur. Responderunt illi: Quæstionem talem quærimus, nec eam invenire possumus. Afferte mihi, inquit, librum, et quod quæritis, indicabo. Delatus est igitur liber, evolutisque paucis admodum foliis, ejus materiæ caput ostendit. Illi vero Janbonum summis laudibus extulere, sanctimoniamque illius admirati, gloriam Deo dederunt, dicentes: Vere hic homo e Spiritu sancto locutus est; quippe qui litteras numquam didicit, et codicem hunc minime vidit.
[29] [Ei lupa obedientiam præstat.] Lupa b quædam rictu catulum ferens, fugiensque copiosam hominum multitudinem, quæ ejus capiundæ gratia cum canibus insequebatur, juxta Janboni domunculam venit. Quam cum ille vidisset, jussit eam ibi morari. Stetit illa, depositoque catulo, sanctum virum intuebatur. Cui ille: Visne hinc abscedere? ne time. Lupa gestibus sancto viro applaudens, quandam præ se ferebat lætitiam. Hac iter, Janbonus (ostenso calle quo illa proficisceretur) inquit, secura facito. Tum lupa, correpto catulo, gaudens, absque læsione profecta est. Quod factum instruendorum fratrum gratia Janbonus sæpenumero referebat; illud eis in exemplum proferens, ut et majoribus semper morem gererent, et obsequis divinis attentissime incumberent.
[30] [Morbus articularis miraculo depulsus] Jacobus c, frater laicus, annos jam decem sancto viro in obsequio fuerat, cum Raynerius, ejus avunculus, ex articulari morbo adeo laboraret, ut non solum cum brachio dextram manum, sed latus etiam omne amisisse videretur. Cumque quatuor mensibus ex eo morbo maximos dolores contraxisset, invisit eum Jacobus. Quem posteaquam blandis verbis consolatus esset, rediit ad beatum Janbonum, obsecrans eum ut pro avunculo apud Deum intercederet. Ubi autem Jacobi precibus vir sanctissimus in oratione perstitisset, jussit Jacobum percunctari diligenter, quo in statu Raynerii salus versaretur. Perrexit igitur ille, et ecce antequam domum prope concessisset, aspexit Raynerium ad operandum in vineas euntem. Sciscitanteque eo quomodo se haberet; respondit, se ab ægritudine penitus liberatum. Cognovit ergo Jacobus, quod ea hora curatus fuisset avunculus, qua vir Dei pro eo preces effudit. Fuitque Raynerius postea ab ea infirmitate liber. Ob quam rem Deum toto corde dilexit glorificavitque, tanta mortali homini exhibita potestate.
[31] [Item epilepsis.] Huic quoque Jacobo erat consanguinea quædam, Maria nomine d, quæ ita comiciali morbo affligebatur, ut quam sæpissime spumans, ac dentibus infrendens, semianimisque jaceret in terra. Propter quod factum est, ut vir ejus tam exosam haberet, tamque morbum ipsum exhorresceret, ut de separatione cogitaretur. Angebatur etiam plurimum ob id Mariæ genitrix; quæ ad Jacobum accessit, obnixeque rogavit, ut Dei hominem Janbonum ad intercedendum pro filia exoraret. Sperabat enim, immo confidebat, Janboni precibus omnino sanandam esse. Quod ille non invitus fecit. Rogatus igitur a Jacobo beatus Janbonus, et mulieris lacrymis interpellatus, dixit mulieri: Redi domum; ego quod meum est lubens præstabo: siquidem rogabo Dominum meum ut cum filia tua misericordiam faciat. Et ex illa hora curata est mulier ab infirmitate. Quæ postmodum filios viro peperit, eum antea nullatenus concipere potuisset.
[32] [Dæmoniaca curata.] Guerula e, puella decem et octo annos nata, dum ad hauriendam ex puteo aquam proficiscitur, a dæmone statim arripitur. Quam et ita postea vexare cepit, ut ad terram prostratam, domum eam nequaquam redire permitteret. Hoc cognito, parentes ejus, quamvis repugnantem, in ulnis ipsam domum detulerunt: ubi magna cum difficultate diem noctemque tenuere. Sed cum torqueri nimium puella videretur, ad vicinum templum deductam eam ibi observabant. Sacerdos autem ejus templi percunctabatur ab illa, quisnam esset a quo dæmon foret expellendus. Responditque puella: Zanboninus. Tum Ugo, cui in ministerio fuerat addicta, misit nuncios ad beatum Janbonum, ut pro puellæ curatione Dominum Jesum Christum obsecraret. Jussit autem tunc beatus Janbonus, quosdam e fratribus ire ad perquirendum puellæ statum. Properantibus itaque illis ut paternam jussionem explerent, et cum jam iter ad templum aggressi essent, puella continuo clamare cœpit ac dicere: Ecce veniunt; ecce veniunt. Quinam sunt qui veniunt? inquit sacerdos. Janbonini f fratres, ait illa. Ubi vero advenere fratres eamque signo crucis insignivere, vexata est plurimum, emisso in eorum facies sputo. Videntes illi quæ fiebant, inde discesserunt, ac ut se res habuerat Janbono retulerunt; rogaveruntque ipsum, ut pro puella preces effunderet: quod ille se quam libentissime facturum esse promisit. Posteaquam igitur oratum ab eo fuit, fratribus ait: Cras, prima diei luce, puella sanitati restituetur. Mane autem facto, jussit rursus eos fratres de puellæ salute sciscitari. Quam illi sic curatam reppererunt, ut ab immundo spiritu numquam postea obsessa fuerit. Hoc signum Janbonus fecit, dum in Natali Dominico pro secunda missa cantaretur introitus.
[33] [Alii morbi depulsi: ulcus in coxa;] Maria, ex Cesena urbe orta g, eo ulceris genere in coxa laboravit, ut a nullo medico curari posset. Igitur cum de ejus salute nulla amplius spes reliqua videretur, rogavit ejus virum, ut ad Janbonum iter arriperet, quo illius obsecratione medelam consequi mereretur. Fecit vir quod illa jusserat; nec multo post tempore, ipsa quoque, quamvis maxima cum difficultate, ad sanctum hominem concessit; rogavitque ut pro salute sua Dominum deprecaretur. Cui sanctus vir respondit: Sustine soror, et Deum roga ut te sanare dignetur. Cumque illa obnixius precibus insisteret, dixit Janbonus: Omnem tuam spem in Domino Deo constituens, crede firmiter ab ægrotatione te liberari posse. Credo, inquit illa, quod si pro me Deum rogaveris, curabor illico ab infirmitate mea. Tunc jussit Janbonus afferri sibi tria plantaginis folia; quæ cum mulieri porrexisset, dixit: Hæc tibi super morbi locum appone; et Dominus te hodie curaturus est. Discessit itaque mulier, gaudens, in domum suam, et cum fecisset quod jussum fuerat, insecuta die, fere incolumis effecta, ad sanctum hominem rediit; posteaque, ab ea plaga penitus curata, ad propria remeavit.
[34] Detulit idem Jacobus, de quo paulo ante mentio habita est, [fistula;] Bonzanum h, in eodem ordine fratrem, in dextro latere ex fistula graviter ægrotasse, atque a medicis quater incisum, cum omnis spes recuperandæ incolumitatis amissa foret, dixisse: Putasne, frater mi Jacobe, si ad patrem nostrum fratrem Janbonum accedam, me salvum evasurum. Fide opus est, inquit Jacobus; quam si tantam tibi esse judicas, ut putes te meritis ejus sanari posse, procul dubio curaberis. Perrexit igitur Bonzanus, cum duobus fratribus, ad locum in quo commorabantur fratres; ubi tanta febris vis eum invasit, ut ex ea tribus diebus assidue fatigatus, beatum Janbonum nequiverit adire. Neque enim cum cæteris habitabat Janbonus; verum parvo disjungebatur intervallo. Cernens itaque frater ægrotus, impediri se febribus quominus sanctum hominem adire posset, misit unum ex comitibus, qui Janbonum obsecraret, ut habita ad Dominum prece, vellet salutem, quam optabat, impendere. Hunc cum Janbonus audisset, inquit: Hæc valitudinario dicito: Jubet te Janbonus bono esse animo; quia Dominus te statim ad sanitatem rediget. Ut ergo qui missus fuerat ad ægrotum rediit, non solum a febre, sed ab ulceribus etiam ipsum liberatum invenit. Cum autem Bonzanus, factus incolumis, sanctum hominem convenisset, eique gratias immortales pro tantis in se collatis officiis egisset, velletque cicatricem ostendere: Abi tu cum Domino, inquit Janbonus; trium dierum spatio salutem consecutus es; at ego ulcerum tuorum signa nequaquam inspecturus sum. Tum ille gaudens Bononiam, unde discesserat, confestim reversus est.
[35] [possessio dæmoniaca.] Adolescens quidam Foroliviensis, arreptus a dæmone i, plurimum ab eo torquebatur. Pater autem ejus et omnes consanguinei, scientes Janboni sanctimoniam, intra se dixerunt: Si hunc ad Dei hominem duxerimus, absque dubio sanitati restituetur. Cum autem ad locum illum deduxissent, quem sanctus vir frequentare solitus erat: Scio, inquit adolescens, quo me ducere cupitis; at eo minime veniam. Sed illo per vim in templum delato, unus e tribus festinans ad Janbonum perrexit, dixitque: Oportet te, pater, ad sanandum erguminum in templo jacentem descendere. Respondit Janbonus: Rogate vos quoque Deum pro eo; nam idem facturus sum. Nec multo post venit Janbonus in templum, et increpans dæmonem qui in homine latebat, ait: Cur christianum juvenem tantopere vexas? Exi ab eo in Christi nomine. Non exibo, respondit dæmon. Tunc Janbonus, impresso in juvene crucis signaculo, præcepit dæmoni ut quam primum discederet. Exibo, inquit ille; sed alius me fortior ipsum invasurus est. Egresso itaque dæmone, tradidit illum Janbonus patri, dicens: Ducite eum leniter, hortaminique ne quidquam in via paveat. Verum posteaquam inde discessum esset ut ad propria redirent, memorque foret adolescens vexationis quam passus fuerat, extimuit, ita ut terror ille priorem excesserit. Invasit itaque adolescentem iterum priore pejor dæmon, ibique eum magis ac magis vexare cœpit. Hoc videntes qui eum comitabantur, ad virum Dei quam celerrime regressi sunt. At ille rursus pro adolescente Dominum deprecatus est; statimque spiritus, neque valido cum clamore discessit, nec quisquam dæmonum eum postea ausus est invadere.
[36] [Cordium notitia: prædictio futurorum.] Michael, Veronensis, et Zonta k, Mantuanus, in eodem ordine fratres, simul erant cum divo Janbono. Intuente autem Zontam viro Dei, Zontæ facies rubore illico perfusa est. Rursus cum in eumdem oculos conjecisset, rubor ille versus est in palorem. Tunc Janbonus Michaeli dixit: Putasne quemquam esse qui secreta cordis Zontæ hujus queat exprimere? Quid dicturus es, cum ego illa coram exposuero? Respondit Michael: Dic, pater. Tum Janbonus versus ad Zontam, inquit: Nudius tercius, intempestæ noctis silentio, cum e strato surrexisses, facta ex rebus sarcinula, fratrum septa egredi decreveras. Ligatis etiam pannis insecuta nocte venisti ad portam, ut clam inde exires, sed timens a fratribus deprehendi, reversus es ad locum tuum. Cogitasti præterea, quam primum Mattheus, prior generalis, huc advenisset, ab eo tibi exposcere potestatem alibi commorandi, quo ad exeundum major fieret occasio. Cui Zonta: Vera sunt, inquit, pater, quæcumque dixisti. Admonuit tunc eum Janbonus, ne regularia instituta desereret; sed in Domino confidens, divinis præceptis semper obtemperaret. Dehinc cum hæc effatus esset, subjunxit: Unum est, Zonta, quod te nunc monendum censui, quodque minime sis observaturus. Ait ille: Dic, pater, quod vis. Cum primum, inquit Janbonus, portam exieris, corpus simul et animam perdes. His dictis, discessit Janbonus. Et Zonta quidem, post tres dies, postergatis sancti viri monitis, Ravennam profectus est. Ubi cum furti gratia captus esset, diu per mediam urbem verberibus cæsus est. Et nisi fratrum preces apud prætorem plurimum valuissent, laqueo vitam finisset. Dimissus vero, cum per varias vagaretur urbes, tandem in animæ perditionem furtim sacerdos effectus est. Quæ res, quantum ei profecerit, rerum exitus indicat. Nam ubi per quinquennium sacerdotio functus esset, nullamque in Deo spem constituisset, instigante diabolo se in puteum dejecit, ibique ludibrio vitam finivit.
[37] [Alia futurorum prædictio.] Detulit idem Michael, quod cum Bonacolta, Marcus, et quidam alii ejusdem ordinis fratres Janboni facta perscripsissent l, essentque nonnulli qui non solum miraculis nullam fidem adhiberent, verum etiam codices ipsos, quibus ea scripta fuerant, deriderent; arrepto cultro Janbonus, omnes illos libellos concidit. Quod ubi fratres qui ea miracula litteris commiserant, Michaeli renunciassent, ille, quodam cordis dolore percitus, fertur sanctum hominem duriusculis verbis reprehendisse. Cui Janbonus: Non credis quod Deus qui mihi viventi dux exstitit mortuo etiam non sit futurus? Credo plane, Michael ait. Tum vir Dei: Scias velim, cum hac mundana luce perfunctus fuero, volente id Deo, ea signa in orbe dabuntur, ut ex his meo huic corpusculo talis ab hominibus honor deferendus sit, qualis ab apostolis nulli umquam fuerit impensus. Ad quem Michael: Hæc a Cesenæ cultoribus nullo pacto fieri possunt? Corpus hoc, inquit Janbonus, apud Mantuam, unde illi origo sumpta est, sepulturæ tradetur, ibique summo in precio habebitur. Dissolutio siquidem mea hæreticis illic convenientibus, in excidium, fidelibus autem in magnam firmitatem futura est.
ANNOTATA.
a In processu non est mentio nisi unius doctoris, Leti vel Letonis nomine (num. 14), et nepotis, ut videtur, episcopi Cæsenatis ejusdem nominis. De quo sic scribit Bernardinus Manzonius in Cæsenæ chronologia [Ap. Burman. antiqq. Ital. tom. IX, vol. VIII, col. 13.] : Duos habuit, inquit, episcopus noster Leto nepotes; alter fuit Leto legis doctor, alter vero Andreas… Et quoniam in Actis dicti episcopi Letonis, existentibus in archivio canonicorum, memoratur quidam Joannes Bonus, dicerem Letonem nepotem episcopi, legis doctorem prædictum, eumdem esse Letonem, cujus exstat in Vita B. Joannis Boni (qui in agro Cæsenati per annos 40 mirabilem fecit pœnitentiam) hæc memoria quam, prout ibi jacet, subjicio. Dein locum recitat e Laudensis libro I, cap. 9, quo hic etiam unum tantum doctorem memorat, et quidem Letonem nomine. Quæ itaque præter processum hic de doctoribus duobus scribit Calepinus post S. Antoninum, ac ipse Laudensis in suo libro II, cap. 7, emendanda sunt ex eodem processu.
b Cfr processus num. 15, et Laudensis lib. II, cap. 8.
c Processus num. 23, Laudensis lib. II, cap. 9.
d Processus num. 25, Laudensis lib. II, cap. 10.
e Processus num. 26, Laudensis lib. II, cap. 11.
f Qui hic dicuntur Janbonini in processu num. 26 et seq. dicuntur Zanbonini; sic in eodem dicitur Manginus (num. 169) qui in aliis monumentis Manzinus dictus est. Comment. num. 43 et 116. Sicdenique qui a Calepino Janbonus et Janbonus vocatus est, ab aliis dicitur Zanibonus (processus num. 107), Zanebonus (ibid. num. 32) et Zambonus.
g Process. num. 28; Laud. lib. II, cap. 12.
h Process. num. 30, 47 et 67; Laud. lib. II, cap. 13.
i Process. num. 32; Laud. lib. I, cap. 11 et lib. II, cap. 14. Item Calepinus supra num. 20.
k Process. num. 39; Laud. lib. II, cap. 15.
l Process. num. 43; Laud. lib. II, cap. 16.
CAPUT SECUNDUM.
[Cancer sanatum.] Bonjanus a, Bononiensis, ejus ordinis sacerdos, multis diebus ex eo morbo laboravit, quod cancer appellant; eratque id ulceris genus incurabile pro medicorum sententia. Cumque recuperandæ valetudinis nulla spes reliqua esset, dixit fratribus qui secum Bononiæ morabantur: Confido equidem Janboni meritis me penitus curandum, modo meus ad eum fieret accessus. Quotiens enim illius imaginem pictam in pariete conspicio, totiens mihi dolor remittitur, ita ut nihil pati videar. Consuluere igitur eum omnes, ut Janbonum adiret, ex quo tota ejus spes in illo constituta videretur. Facta vero ad sanctum hominem adeundi copia (tunc enim generalis prior apud Bononiam degebat), cum quibusdam fratribus, ut potuit, Cesenam versus iter agressus est. Postquam autem in divæ Mariæ templo ex itinere fessus constitisset, nec ad domum, quam Janbonus habitabat, vadere posset, misit qui eum deprecarentur, ut se domino quam devotissime commendaret. Quo audito vir Dei Janbonus nuncianti dixit: Confidat in Deo Bonjanus. Neque enim hujus ægritudinis gratia discedet e vivis. Venit itaque nuncius ad ægrotum, et quæ a sancto viro didicerat exposuit. Res memoria digna: eo die antequam sol occideret, qui incurabilis videbatur, salvus factus est; adeo ut post quinque dies, membris omnibus incolumis lætusque, Bononiam redierit.
[39] [Amygdala plantata statim folia producit;] Joannes, cognomento a Barba b, in eodem ordine religiosus laicus, etiam addito juramento asseruit, quod cum aliquando Janbonus, comitantibus illum nonnullis fratribus, hortum inambularet, haberetque in manu cum testa sicca amygdalam plantavit illam coram omnibus: quæ ipsa eademque hora folia produxit. Nec multo post interjecto tempore alibi transplantata, sic in magnam evasit arborem, ut singulis annis gratissimos fructus ediderit.
[40] [item lignum aliud semiustum.] Narravit insuper idem Joannes, dum cuncti viderent, Janbonum, correpto ex igni quodam cerasi ramusculo semiusto, plantasse illum in horto c; paucisque post diebus folia ramosque protulisse. Quod ubi per regionem illam percrebuit, complurimi variis ex locis ad id videndum illuc confluxere. Sed cum vir sanctissimus nullam mundi gloriam perquireret, neque apud populos ullo sanctimoniæ cultu cellebrari vellet, mox eum evulsit, domumque deportavit. Ubi, vocatis quibusdam fratribus, ostendit eis torrem illum sine radicibus ramusculos habentem (truncus enim adustus, non planta videbatur), dixitque circumstantibus: Ecce truncus, quem semiustum cernitis, adhuc gratos proferet fructus. Posthæc, cum non longe a domo per Janbonum plantatus esset, et crevit plurimum et fructum attulit.
[41] [Cuidam mortem proximam esse denuntiat;] Perinus d, prior apud hospitale quod sancti Spiritus dicitur, extra Ariminum, cum animadverteret ex gravi languore quem contraxerat, nullam sibi ad vivendum spem relictam fuisse, misit Alberthum, in eodem hospitali sacerdotem, ad Joannem a Barba, obsecrans eum, ut Janbonum adiret, rogaretque ut oratione facta certior efficeretur vivendumne sibi foret, an moriendum. Joannes igitur, dum Perino morem gerere cuperet, quam primum Cesenam versus iter arripuit; sanctum hominem convenit, et quod sibi fuerat commissum, diligenter explevit. At Janbonus, ubi hæc accepit: Quiesce, inquit, frater, usque mane; recessurus hinc postea. Crepusculo autem insecuto, jussit Janbonus nuncium ad se venire, cui et dixit: Hæc Perino referes: De lecto, super quem ascendisti, non surges, sed brevi morieris. Die igitur sexta posteaquam Joannes hæc retulisset, Perinus e vita migravit.
[42] [alii, recuperaturum se esse valetudinem.] Idem Joannes a Barba dixit, quod cum ipse tam vehementer ex tussi conficeretur e, ut præ illius magnitudine putaret mortem imminere, invisit eum Janbonus. Mœrentes enim afflictosque, ut erat pius, sæpenumero consolabatur. Cumque ultro citroque verba facta fuissent, dixit Joannes: Roga pro me, pater; fieri enim potest, ut ob hanc tussim peream. Cui vir Dei nihil respondit, sed statim ad locum suum abiit. Nec ita multo post, rediit ad eum Janbonus, dixitque: Ne time; non enim morieris, sed salutem consecutus post me remansurus es. Itaque qui tussi laboraverat, intra tres dies sanus evasit.
[43] [Scissuræ in paropside evanescunt.] Cum Janbonus ligneam paropsidem f siccandam soli opposuisset, rediissetque haud multo post ut eam amoveret, scissuris plenam invenit. Sciscitatus est igitur a Joanne, de quo paulo ante mentio habita est, dixitque illi: Quid agendum putas, quia scissam offendi paropsidem? Ad quem frater: Ferreo æneove filo, ait, sarciri poterit. Cui Janbonus: Sine illam sic. Paulo vero post, Respice, inquit, o Joannes, quid circa paropsidem Dominus egerit. Aspexit ille, solidamque eam, perinde ac læsionem numquam passa fuisset, comperit. Transactis deinde duobus diebus postquam hæc facta sunt, iterum fratri dixit: Revelavit mihi Dominus quod quicumque paropsidis hujus partem habuerit, vitam male terminare non poterit. Partitusque est illam in omnes fratres; quam illi quidem diligenti custodia tamquam thesaurum apud se continuerunt.
[44] Apud Montisferetrensem diœcesim mulier quædam ita a dæmonio torquebatur g, ut natos etiam conaretur occidere. Hæc cum ad Janbonum perducta fuisset, [Curatur dæmoniaca] illeque genu flexo coram omnibus pro ea Dominum exorasset, tanto cum impetu ab ea dæmon egressus est, ut a fundamentis domus videretur everti. Sicque meritis hujus sanctissimi viri curata est mulier, et in patriam reversa.
[45] [Sanatur ulcus in tibia,] In Cesena urbe vidua filium habebat h qui per annum ex ulcere tibiæ innato laborans, nulla medicorum arte sanari poterat. Hæc ubi audivit quot curationum genera Janboni precibus quotidie fierent, fidei plena divinum hominem adiit; et provoluta quidem ejus pedibus rogabat, ut pro summo quo in Deum ferebatur amore, filium pristinæ saluti restitueret. Sciens autem Janbonus quod mulier odio haberet cognatam, dixit illi: Soror mea, mihi obtemperes velim. Non me fugit quo odio cognatam tuam prosequaris. At si tu mihi morem gesseris, eam diliges, eique diligentius quam antea inservies. Nam tibi necnon et filio cuncta prospere succedent. Acquievit illa Janboni monitis, et omni studio cognatæ inservivit. Reversa autem domum, repperit filium ab omni ægritudine curatum. Ex qua re læta effecta, ad Janbonum rediit, ac fratribus dixit: Laudate Dominum, quia per sancti patris vestri merita, filius meus modo salvus effectus est. Igitur ut tanti beneficii mulier non immemor esset, quoad vixit, et sanctum hominem summo in precio habuit, et cognatam semper unice dilexit.
[46] [morbus comitialis,] Apud eandem quoque Cesenam, Preciosa i, nobili loco nata, comicialem morbum tam graviter patiebatur, ut a nemine curari posset. Verum cum a medicis nullam sibi afferri opem conspiceret, omnem spem in beato Janbono constituit. Unde et plena fidei, comitantibus eam matronis, ad virum Dei profecta est, obsecravitque eum, ut prece Deo exhibita salutem sibi impertiret. Ad quam Janbonus: Si vana rejicias, nec te, sicut assueta es, cultu superfluo compseris, faciet tecum Dominus misericordiam. Cui illa se ejus monitis libenter obtemperaturam esse promisit. Tum Janbonus: Vade, inquit, quoniam Deus tecum futurus est. Et ex illa hora curata est mulier ita ut ejusmodi morbus eam numquam invaserit.
[47] [morbus idem in altero,] Quidam etiam juvenis eodem morbi genere bis terve omni quoque die cadebat k. Ob quam rem genitor et vicini ejus, putantes ipsum arrepticium, ad Janbonum perduxere. Sic enim in somniis patri dictum fuerat, filium sine dubio sanandum, si ad sancti viri preces confugeret. Hujus igitur curandi causa rediit Janbonus ad solitas preces; et juvenis ille confestim salvus factus est. Qui postquam Deo Janbonoque gratias egisset, cum gaudio migravit ad propria.
[48] [ganglion in gutture,] In Cesenensi diœcesi, burgo quod Petriolum dicitur l, Guidonis Rubei filia bocio maximo laboravit. Quæ cum nullo medicamine curari posset, doleretque plurimum mater ejus propter id, tandem consilio habito a quodam ex Janboni fratribus (injecerat enim ille spem filiam in sanitatem redigi posse, si a Janbono supplex opem implorasset), cum primum potuit, una cum filia ad eum perrexit: multisque precibus rogavit ut in Christi nomine filiam sanam efficeret. Habita itaque a Janbono obsecratione, quæ ægrota fuerat, subito convaluit.
[49] [Cognoscit beatus arcana cordium; ei avis obedit.] Bonacursius m, Mantuanus, cum haberet uxorem, audissetque celebre Janboni nomen (per omnem enim Italiam ejus fama divulgabatur), visendi hominis studio Cesenam profectus est. At ubi sanctitatem ejus contemplatus esset, rogavit se in fratrum numero referri, nullam de uxore ducta verbum faciens. Hujus rei ignarus vir Dei, religioso habitu eum induit. Sed non ita multo post, Janbonus, quem Dei Spiritus afflaverat, Bonacursium ad se accersitum increpuit, dicens: Cur non indicasti mihi uxorem tibi esse. Scio equidem quod Mantuæ tua sit relicta uxor. Quod ille multo cum rubore confessus. Tum Janbonus: Revertere, inquit, in domum tuam; aut Cesenam uxorem duc: alioquin salvus esse nequibis. Ad hæc Bonacursius: Tam grande æs alienum contraxi, ut non solum id mihi dissolvere non liceat, sed ne Mantuæ quidem habitare. Nisi perfeceris quæ dico, ait Janbonus, mecum esse non poteris. Compulsus igitur ille, uxorem Cesenam duxit, et cum ea postmodum habitavit. Qui etiam sumpto pœnitentiæ habitu n ambo fratribus vitæ necessaria ministrare cœperunt. Cumque dies multos hoc pacto vixissent, suggestum est mulieri, ut dimisso viro Mantuam rediret. Hoc igitur secum animo reputantem mulierem Janbonus interrogavit, dicens: Quid cogitas in corde tuo, aut quæ tua. voluntas est? Nulla mihi, ait mulier, ad recte vivendum major, quam modo, unquam voluntas fuit. Cui Janbonus: Scio quod matrem invisere cupias. Recte dicis, inquit illa, sed quis hoc indicavit? Dum autem mutuo loquerentur, ecce volucris quædam pampilionem per aera deferebat; quam Janbonus intuens, dixit Titiæ sorori, quæ cum muliere aderat: Visne faciam volucrem hanc cum pampilione ad me volare. Respondit illa: Non mirum mihi videri debet; quippe qui tantam præ te fers vitæ sanctimoniam, ut his majora queas efficere. Præcepit nihilominus aviculæ, ut quod ore gerebat illud ad se deferret. Illa igitur cum pampilione volatu ad eum venit. Rursumque Janbonus: Cape papilionem et abi. Tunc etiam quod jussum fuit, avis explevit. Mulier itaque viso miraculo, et consilium mutavit, et in Dei timore permansit.
[50] [Sanat ulcus in crure.] Huic quoque mulieri Vivaldinus germanus fuit o, qui novem annos natus, intensos dolores ex cruris ulcere patiebatur, nec ab aliquo quicquam adduci poterat, quod ad sedandum dolorem prodesse videretur. Misit ergo mulier ad patrem nuncium, qui diceret, non omnino desperandum; sed perquirendæ salutis causa ad Janbonum perducendum esse Vivaldinum. Hoc cum pater audisset, qui Mantuæ moras trahebat, una cum filio Cesenam venit. Illa vera, ducto secum fratre, profecta est ad sanctum hominem, rogavitque eum ut pro ægroti salute apud Dominum intercederet. Cui Janbonus respondit: Numquid Deus ego sum, ut infirmos sanare possim? Tunc illa: Scio te, inquit, Dei amicum esse, ob idque fieri posse ut ad tuas preces frater ab ægritudine liberetur. Præcepit vir sanctus eam recedere, et ne videri posset, fenestram occlusit. Clamavit autem mulier: Miserere mei; lacrymansque tamdiu illic perstitit, quoad usque clauso olympo diem vesper componeret. Denique cum Janbonus domum quandam, haud longe distantem, proficisceretur, occurit illi Vivaldinus, obsecrans, ut se sanum redderet. Cui vir Dei ait: Non sum Deus qui tibi salutem impertiar. Scio, inquit ille, non esse te Deum, sed si me liberare decreveris, continuo mihi salutem reddes. Ut autem Vivaldini fidem Janbonus agnovit, in domum suam reversus est, ac post pusillum temporis venit ad puerum, dixitque illi: Quo te pacto habes, fili mi? Respondit ille: Recte quidem, quando sanitati restitutum me esse certo sciam. Dedere igitur ambo gloriam Deo ac beato Janbono, gaudentesque Cesenam regressi sunt.
ANNOTATA.
a Hoc miraculum non differt ab illo quod narratur sub num. 34, ut patet ex locis processus citatis ad annot. h capitis præcedentis. Laudensis illud similiter bis adducit, lib. II, cap. 15 et 17.
b Processus num. 51, 64, 89 et 180; Laudensis lib. II, cap. 18.
c Proc. num. 52, 170, 202 et 205; Laud. lib. II, cap. 19.
d Proc. num. 53; Laud. lib. II, cap. 20.
e Proc. num. 54; Laud. lib. II, cap. 21.
f Proc. num. 55.
g Proc. num. 56; Laud. lib. II, cap. 22.
h Proc. num. 57; Laud. lib. II, cap. 23.
i Proc. num. 60; Laud. lib. II, cap. 25.
k Proc. num. 61; Laud. lib. II, cap. 26.
l Proc. num. 59 vocatur Pexiolum; Laud. lib. II, cap. 24.
m Proc. num. 69; et seqq.; Laud. lib. II, cap. 27.
n Insinuat Laudensis dicto cap. 27, hos fratreset sorores pœnitentiæ fuisse Tertiarios congregationis B. Joannis; et de Artusio quodam et ejus uxore Maria id dicit manifeste (lib. II, cap. 39): cui asserto favet processus (quem vide num. 70 et 184). Erant et alii fratres pœnitentiæ, cælibes et votis religiosis obstricti, dicti etiam Saccitæ, quorum in eodem processu frequenter est mentio. Cfr. Comment. num. 64.
o Proc. num. 73 et seqq.; Laud. lib. II, cap. 28.
CAPUT TERTIUM.
[Puellæ cæcæ visum obtinet.] Dum aliquando Janbonus ex urbe Faventia domum reverteretur a, ingressus est diversorium quo peregre proficiscentes pauperes recipi solent, ut Gualterium eremitam salute impertiret. Erat tunc eo in loco puella annos decem nata, et lumine cassa, quæ cum audisset illuc advenisse Janbonum, petiit ab eo, ut sibi lumen impenderet. Facta vero a sancto viro oratione coram Gualterio et cæteris, puellæ visus statim redditus est.
[52] [Miraculo efficit ut ramus siccus florescat.] Erat die quadam sanctus vir Janbonus una cum multis fratribus b habens in manu pomi arboris ramusculum, longitudinis digitorum quatuor. Et dixit illis: Creditisne Deum efficere posse, ut ramusculus hic flores emittat? Responderunt illi: Credimus, pater. Tum solus domum ingressus est, dieque postera, expletis sacrificiis, coram fratribus ramusculum in terra fixit; et oratione facta flores illico apparuere. Dein cum evulsus esset ramusculus a sancto viro, tenereturque in manibus, et folia et flores pariter excreverunt. Plantavitque rursus illum, qui postea fructus attulit. Quod ideo a Janbono factum est, quod essent nonnulli qui variis illecebris agitati, decreverant ab institutis regularibus discedere. Quo quidem miraculo ita singuli erga Deum corroborati sunt, ut nulla diaboli suggestio eos a veritate distraxerit.
[53] [Prædicit egressum fratris cujusdam ex ordine.] Martinus c in eodem ordine sacerdos, narravit, quod cum Janbonus vidisset a longe Gratiadeum ad se venientem, percunctatusque fuisset, quisnam esset frater qui veniret, respondisse se idem Martinus ait: Mantuanum fratrem esse, qui cum ab ordine discessisset, nunc reversus, prioris jussu ibi mansurus est. Intuitus autem Gratiadeum Janbonus, dixit: Verum dixisti, Martine, quia ordinem exivit, et rursus rediit; sed non diu in ordine permanebit: et cum egressus fuerit, non revertetur. Quod et factum est. Nam post tres annos abiit, et apud paternam domum vita functus est.
[54] [Sibi digitum sanat cultro incisum.] Adjuvabat aliquando Janbonus fratrem Ricardum ad conficienda coclearia lignea d; casuque sibi digitum cecidit. Qua ex re tristis effectus Ricardus, dixit Janbono: Deberes tu, pater, hoc missum facere: ut manus tuæ serventur illæsæ. Cur? vir Dei respondit; nihil cures. Acceptoque panniculo, Ricardus involvit in eo Janboni digitum. Tum Janbonus in cubiculum suum perrexit; dehinc ad Ricardum reversus dissolvit digitum, et ait: Digitus meus, ut nosti, erat incisus; nunc autem sanatus est perinde ac nulla in eo facta fuisset incisio. Quod ubi Ricardus perspexit, miratus est vehementer.
[55] [Fr. Martinus a spina hœrente in gutture liberatur.] Comedentibus fratribus contigit piscis spinam Martino, quem paulo ante memoravimus, in gutture figi e; ita ut nulla ratione dimoveri posset. At ille ob eam rem sibi mortem imminere existimans, cogitare cœpit, ut cum primum surrexisset a mensa, ad Janbonum iter arriperet. Hæc cum secum tacitus animo pertractaret, omnemque in Dei viro spem collocasset, antequam inde discederetur, ab eo periculo liberatus est.
[56] [Curatur ipse beatus ventris tumore laborans.] Ægrotavit semel ipse vir Dei Janbonus tanta ægritudine, ut ex ventris tumore putaret se in hydropisim incurrisse f. Quamobrem congregatis in unum fratribus, dixit illis: Cum in id morbi inciderim, fratres, ut magis mihi mors quam vita exspectanda sit, hoc unum a vobis percunctari libet: An me vobis adhuc necessarium arbitremini? Respondere omnes: Nosti, pater, quantum sit nobis opus ope tua. Tunc eos ad sancte vivendum hortari cœpit, ac monere ut Deo fideles forent. Jussit deinde templum ingredi, psalmum “Miserere mei Deus” alternatim dicendo. Voluit etiam ut cum templum ingressi fuissent, pulsarent campanam, necnon et “Te Deum laudamus” decantarent; postea Deum enixe obsecrarent ut ejus oratio digna exauditione censeretur; demumque ad se redirent. Qui ubi paterna explevere mandata, sic eum ab omni tumore languoreque liberum repererunt, ac si nihil mali passus fuisset.
[57] [Ficus florescit mense Novembri.] Jobellus g frater, habitabat juxta Janboni domunculam, eratque ibi ficus, quæ, quoniam id temporis advenerat quo arbores solent apparere nudæ, foliis vacua videbatur; dixitque fratri Janbonus: Vis, Jobelle, ut ficus hæc, quam foliis carentem spectas, folia producat? Respondit ille: Vellem libenter. Fecit Janbonus in ficu crucis signum; indeque discessit. Mane autem facto, venit ad arborem, quam foliis undique virentem invenit; jussitque tunc ut omnes fratres accersirentur. Quibus assistentibus dixit: Animadvertite, fratres, quid Dominus meus Jesus Christus egerit. Deinde cum eis ut res gesta fuerat, exposuisset, admonuit ut in divinis laudibus devoti diligentesque persisterent. Illi vero, inspecta miraculi magnitudine, admirati sunt, Deumque in sancto homine glorificantes, ad habitacula propria redierunt.
[58] [Mali ramusculus combustus plantatur et mox frondem gerit.] Cum frater Joachim, qui sæpenumero tentatus fuerat ad regularem vitam relinquendam h, una cum cæteris fratribus esset, dixit Janbono (erat, tunc proximus Dominicæ resurrectionis dies): Fac, pater, obsecro, signum aliquod in hoc solemni Paschatis die. Quod Janbonus audiens, ægre tulit; ac fratribus ait: Quid vultis iterum videre, homines modicæ fidei? Fuerene pauca quæ vobis ostensa sunt? Sumptoque post aliquot dies quodam mali ramusculo, combusto quidem ab una parte, ab altera vero inciso, plantavit illum prope domum. At ubi die Paschatis sancto fratres cibo se refecere, genu flexo coram fratribus, ramusculum quem plantaverat evulsit, inquiens: Nonne hoc lignum est, quod vobis videntibus in terra fixi? Responderunt omnes: Nimirum illud est, pater. Ostenditque eis ramusculum foliis comptum, et ad producendum fructus paratum. His ita gestis, postquam fratres ad divinis obsequiis incumbendum monitos reddidisset, fecit eis potestatem redeundi in ædes solitas. Joachim autem, quo salvus fieri posset, in sancto ordine perseveravit.
[59] [Mulierem quamdam, nomine Blancam, ab hydropysi liberat;] Detulit frater Bonaventura, quod cum ipse beato Janbono ex Cesena Mantuam proficiscenti comes foret i, amboque divertissent apud mulierem, Blancam nomine, quæ hydropisim diu et quartanas febres jam annos quatuor fuerat perpessa, eam Dei hominem obsecrasse, ut oratione fusa sibi salutem nancisceretur. Cui ille respondit: Possesne tu ex hoc pane comedere? Erant enim panes mensæ appositi. Tunc ait illa: Possem, domine. Porrexit igitur illi panem, dicens: Cum hunc comederis, animadvertes quid erga te facturus sit Dominus. Mulier autem, quæ salutis avida erat, multa cum reverentia fideque panem illum comedit. Verum transactis octo diebus posteaquam hæc facta sunt, dum Janbonus comesque abiissent cœptum iter peragentes, ac inter redeundum rursus Bonaventura apud Blancam hospes esset, reperit eam ad sanitatem redactam.
[60] [puerum a cœcitate;] Dum se Ferrariam Janbonus contulisset, Adelasia k, sumpto secum ejus ex sorore nepote, qui annos quatuor ætatis habens, ex ictu dextri oculi lumen amiserat, Bonaventuram Janboni socium, festina convenit. Narrante autem illa quo pacto nepoti cæcitas injecta fuisset, tradidit ei Bonaventura tunicæ particulam quam Janbonus indui consueverat, dicens: Hac nepotis oculum linies. Verum cum illa Bonaventuræ morem gestura foret, sumpta ex amitæ manibus tunicæ particula, puer per seipsum oculum linivit; statimque lumen recepit. Pater autem, cum signum in oculi palpebra esset, duxit puerum ad Janbonum, rogavitque ut crucis signo eum insigniret. Quo facto illud amotum est. Ob quam rem et Deum et Janbonum summis laudibus prosecuti sunt.
[61] [Fr. Bonaventuram a febribus;] Idem quoque Bonaventura, cujus modo meminimus, asseruit, quod adveniente tempore quo Ferrariam ad tractanda religionis negocia, concedendum esset l (id religiosi capitulum vocant), cum ipse jam tres menses continuis febribus laborasset, jussus est a Mattheo, generali priore, eo proficisci. Qua ex re Janbonum adiit, eumque deprecatus est ut intercessione pro se habita incolumis Ferrariam contenderet. Cui Janbonus dixit: Vade securus, frater; nam quum ego a febribus curatus fuero, tu quoque salvus eris. Ægrotabat enim tunc et ipse continuo languore. Securus igitur Bonventura,insecuta die, sabbatum quod dicunt, Ferrariam versus iter aggressus est. Cumque dominica die in unum congregati essent omnes, venerunt duo ex iis qui Mantuæ morabantur nunciantes Janbonum eo transacto sabbato hora nona e vita migrasse: qua etiam die Bonventura dimissus est a febri. Nam priusquam de Janboni obitu Ferrariæ nunciatum esset, dixerat Bonventura: Quum me febris reliquerit, arbitror id esse in causa, quia vel ab ægritutidine liberatus est Janbonus, vel carneis nexibus solutus. Sic enim futurum esse mihi prædixerat, dum ab eo discessurus essem.
[62] Cancelleria m ex Arlœtorum genere, nata decem fere annis, tot apostematibus fistulisque laboravit, ut a pedibus ad verticem usque nulla ejus corporis pars non læsa videretur. Quæ quamvis diu medicorum consilio paruisset, [Cancellariam a variis infirmitatibus;] sanari tamen numquam potuit. Hæc postquam audivit per Janbonum fieri miracula, cum in dies curarentur infirmi quacumque detenti infirmitate forent, venit ad sanctum hominem; et ostensis ulceribus oravit eum, ut crucis signo medelam conferret. Negavit ille se facturum, nisi a peccatis abstineret. At Cancellaria, quæ se in sanitatem redigi summopere cupiebat, quidquid Janbonus juberet, se quam libentissime expleturam esse promisit. Discessit ergo mulier, ac Mantuam venit; ibique sancti hominis meritis quem tota animi devotione inviserat, illico medelam consecuta est.
[63] [Bonam a cœcitate;] Per idem tempus erat Mantuæ mulier pauperrima, nomine Bona n, quæ annos decem cæcitatem passa fuerat. Hanc cum Jacoba Galiaferri consors, et Benvenuta, pietate motæ, propriis impensis Cesenam ad sanctum virum perduxissent Bonaque seorsum ab aliis Janbonum aliquantisper fuisset allocuta, eodem vespere tam clare vidit quam mulieres quæ illam perduxerant, et postmodum quatuor annis supervixit.
[64] [uxorem Gualterii ab apostemate;] Gualterius o quoque pœnitentiæ frater, qui multo tempore Janbono inservierat, uxorem habuit ex apostemate in gutture tam graviter laborantem, ut non solum comedere, sed ne loqui quidem posset. Cumque omni medicorum consilio fuisset destituta, perrexit Gualterius ad Janbonum, rogavitque ut pro uxoris salute supplex Dominum exoraret. Cujus precibus motus Janbonus, cum orationem fecisset, ægrotanti quædam pyra cocta misit. Quæ postquam ea comedisset, subito liberata est. Nam videntibus cunctis qui eo confluxerant ut illam tamquam morientem conspicerent, surrexit Deoque ac beato Janbono laudem dedit.
[65] [Dalborgum a ganglione in gutture;] Agolinus p ex Rondo ducens originem, habuit filium Dalborgum nomine, qui præ bocii q magnitudine, quotiens quicquam operæ faceret, ex anhelitus difficultate mori videbatur. Dormiensque sic plerumque stertebat, ut domesticorum neminem somno vacare permitteret. Longa igitur animi molestia perfractus pater (hoc enim morbi genere jam annis octo laborans, nullo poterat curari remedio), eum magis mortuum quam sic viventem cupiebat; dicebatque filio: Accepi, mi gnate, per Janboni merita quotidie miracula fieri; si mihi obtemperabis, hominem adibis, ut is pro te Dominum roget; quandoquidem nemo tibi medelam afferre potest: aut aliquem religionis habitum assumes. Gessit ille morem paternis votis, et ad Janbonum, licet magna cum difficultate, concessit. Quem videns Janbonus: Vade, inquit, fili, et fratribus dicito, ut tibi aliquid tribuant quod comedas; ego pro te Deum interim rogabo. Quo facto Dalborgus omnino liber effectus, eodem die cum gaudio ad patrem reversus est.
[66] [Amadorinum a morbo canceratico ïn crure;] Amadorinus r tres annos in sinistro crure morbum acerbissimum pertulerat, multa sanie per novem foramina exeunte. Propter quod consulti medici dicebant: nisi crus totum abscideretur, eum nulla ratione curari posse. Consilio autem habito de instauranda incolumitate, mater eum ad Janbonum detulit; a quo et precibus adhibitis petiit, ut benedictione super puerum facta illum sanitati restitueret. Cui Janbonus ait: Non sum ego medicus, ut nato tuo mederi possim; vel sacerdos ut illi benedicam: sed quamquam peccatis obnoxium me esse cognoscam, rogabo tamen eum qui omnium longe scientissimus est medicus, ut filium faciat incolumem. Vade et nemini hoc exponas. His auditis mulier domum rediit; et intra tres dies puer ab omni plaga sanatus est.
[67] [Agnetem a contractione nervorum.] Guilia s habebat filiam triennem, Agnetem nomine, quæ fere a nativitate ob magnam quam in nervis patiebatur ægritudinem, nullo pacto se poterat erigere. Hanc mater quotiens intuebatur, totiens ingemiscebat, mortemque ei imprecabatur, dicens: Utinam mortuam te cernerem, ne mihi tot doloris aculeos injiceres. Verum dum quadam die propter id Guilia tristis admodum esset, contigit unum ex eremitis ostiatim victum quæritantem ad eam venire. Qui cum tristitiæ causas ab ea didicisset: Noli te, obsecro, inquit, mœrore conficere; sed filiam ad patrem nostrum Janbonum deducito: qui cum obsecrationem apud Deum habuerit, puto quod ad sanitatem eam subito rediget. Deduxit igitur mulier filiam ad virum Dei. Cui ille: Non novi hominibus mederi; quod autem mea interest, id efficiam: quia Deum precabor ut tui misereatur. Credidit illa sermoni ejus, et habita copia in domum suam rediit. Statimque puella, quæ numquam comederat, panem manducare cœpit; et insecuta die dominica erecta ad mensam sedit. Brevique post magnitudine coævas omnes superavit.
ANNOTATA.
a Processus num. 75; Laudensis lib. II, cap. 29.
b Proc. num. 79; Laud. lib. II, cap. 30.
c Proc. num. 81; Laud. lib. II, cap. 31.
d Proc. num. 82.
e Proc. num. 84; Laud. lib. II, cap. 33.
f Proc. num. 87; Laud. lib. II, cap. 34.
g Proc. num. 88; ubi hic frater vocatur Joannes Bellus.
h Proc. num. 89. Miracula tria quæ referuntur a Calepino sub num. 40, 52 et 58 inter sese differunt.
i Proc. num. 92; Laud. lib. II, cap. 35.
k Proc. num. 93; Laud. lib. II, cap. 36.
l Proc. num. 95; Laud. lib. II, cap. 48.
m Proc. num. 386 et seq.; Laud. lib. II, cap. 37.
n Proc. num. 389 et seqq.; Laud. lib. II, cap. 38.
o Hoc miraculum non reperio, nec in processu nec in Laudensi.
p Lege: Ugolinus. Proc. num. 207 et seq.; Laud. lib. II, cap. 40.
q Bocium, inquit Blancardus in Lexico medico, idem quod Bronchocele; id est tumor in gutture, quem Itali gozzo, Galli goitre appellant.
r Proc. num. 213 et seqq.; Laud. lib. II, cap. 41.
s Proc. num. 223 et seqq.; Laud. lib. II, cap. 42.
CAPUT QUARTUM.
[Jacobino hæretico arcana cordis revelat eumque miraculis et prophetiis ad fidem et perfectionem adducit.] Narravit aliquando Jacobinus, natione quondam Mantuanus, sed Cesenæ incola, sibi patrem hæreticum fuisse a; quippe qui nec Trinitatem admitteret, nec Romanæ ecclesiæ obsequendum putaret: seque patri in hæresi successisse. Ita ut eos etiam qui in fide fundati erant pervertere moliretur; et religiosos præsertim in eremo commorantes odio haberet: quos perinde ac dæmon aliquis ab inferis locis emissus, sæpenumero tentabat. Frequentabat enim eremum, clamque fratrum domunculas perlustrans, fructus aliquos aut putamina humi spargebat, ut hæc videntes invicem rixarentur, et alter alteri diceret: Tu gulæ inservis; nam quum tibi lubet, ventrem imples. Quem Janbonus volens ad fidem convertere, his verbis increpuit: Cum de fide male sentias, hæreticum te esse judico. Pater quoque tuus, perversæ fidei homo, in infidelitate mortuus, cum cæteris hæreticis apud reprobos sepultus est. Tum ille furore plenus ait: Cur me infidelem censendum putas, quum ego te fidei præstantia plurimum antecellam? Cumque talia inter se verba facerent, avis, quem vulgo moscardellum appellant, ab alto venit, ac Janboni pedibus, dein super hæretici genu insedit. Quam dum ille vellet apprehendere, jussit eam Janbonus discedere; statimque illa abiit. Quo viso miratus est vehementer Jacobinus, ac Janbono dixit: Ecce nunc fidelis factus sum; conjectura enim assequor fidem quam tu complexus es, mea potiorem esse. Catechizatus autem et catholicus effectus, ubi domum rediit, accidit ut eo dormiente tota domus incendio conflagraret. Cui sanctus vir Janbonus apparens, ait: Expergiscere, Jacobine; nonne vides domum igni consumi? Qui mox apertis oculis ardere omnia vidit. Et implorata a vicinis ope, ignis extinctus est. Altera die, quamvis id Janbonus dissuadere conatus esset, Venetias versus, exercendæ mercaturæ gratia, contendit. Sed antequam Ferrariam applicuisset, captus, omnes merces quas vænales secum vehebat, amisit. Quam ob rem, visis tot miraculis in fide fundatissimus vitam postea cælibem in eremo duxit.
[69] [Albericum a febre,] Cum apud Cesenam Albericus b. unus ex primoribus, diu magnisque febribus ægrotasset, multæque matronæ ex Cesena ad visendum sanctum hominem concessissent, interrogavit eas Janbonus dicens: Quid agitur Cesenæ? Cui responsum est: Accepimus Albericum gravi morbo laborare; et nisi Dominus illi opem tulerit, cito migrabit e vita: cujus profecto interitus toti civitati non parvum allaturus est detrimentum. Quod ut audivit Janbonus, misit ægrotanti pomum quoddam. Albericus vero, sumpto cum devotione pomo, ea die dimissus est a febri, quæ eum postea numquam invasit: sed sanus Deo et beato Janbono vixit quam devotissimus.
[70] [Multograndum a rheumate liberat.] Multograndus c, frater, cui annis fere septem cum Janbono consuetudo frequens fuit, ægrotabat eo rheumate quo cassus etiam oculis fiebat. Interrogatus autem ex Janbono quo in statu esset, respondit se lumine captum, nisi ejus precibus, sanari non posse. Cui Janbonus: Si Deo serviens regularia instituta servare decreveris, bonum faciet tibi Dominus. Post hæc, appositis ad ægri lumina manibus, illuminavit eum. Et hæc sunt quæ Janbonus adhuc vivens operatus est. Nunc quæ post obitum gessit explicare curabimus.
ANNOTATA.
a Processus num. 228 et seqq.; Laudensis lib. II, cap. 43.
b Proc. num. 232 et seq.; Laud. lib. II, cap. 44.
c Proc. num. 237 et seqq.; Laud. lib. II, cap. 45.
LIBER TERTIUS.
Miracula quæ post mortem contigerunt ad annum usque 1254.
CAPUT PRIMUM.
[Miraculo sanantur: Benvenuta a cæcitate;] Benvenuta a, Modulis oppido nata, in orbitatem devenerat. Hanc Dondedeus, jurisperitus, qui eam sibi ad serviendum desumpserat, induxit ad vovendum, ut si visus restitueretur, nudis pedibus Janboni tumulum visitaret, duosque cereos oculos ac duas candelas ad illustrandum offerret. Quæ cum vovisset, post octavam diem a voti emissione, uno oculo videre cœpit. Sed persistente ea in oratione juxta Janboni sepulchrum (quatuordecim enim continuis noctibus ibi stetit), plenum lumen adepta est.
[72] [Marasola, seu Massarola a contractione nervorum;] Apud Mantuam Marasola, ex Disinciano, Brixianæ diœcesis oppido b, tanta nervorum contractione laboravit, ut sine scipionibus aliquo proficisci non liceret. Ut autem intellexit per beatum Janbonum multa fieri miracula, ad tumulum sancti viri plaustro devecta est. Quæ cum ibi tres dies noctesque perseverasset, neque propter infirmorum eo confluentium multitudinem posset insistere orationi, e plaustro sepulchrum adiit, supplexque his vocibus sanctum hominem deprecata est: Obsecro te, frater sancte, in auxilio esse velis. Nam qua die mihi salutem reddideris, ea revolutis annis perpetuo incibata manebo. Vix ea fata erat, cum voti compos est effecta. Illa vero postquam Deo et beato Janbono gratias egisset, dimissis in templo scipionibus, læta domum properavit; ac omni quoque dominico die (nam eo in sanam evaserat) quoad vixit, nihil omnino cibi percepit.
[73] [Armelina a ventris tumefactione;] Armelina c, quæ ventris tumefactionem patiebatur, ita ut neque se flectere nec a quoquam curari posset, cum his ferme diebus beati Janboni corpus translatum esset, multaque ab eo perpetrata miracula recitarentur, manibus ventrem sustentans, ad sancti viri tumulum se contulit. Ubi habita oratione, cum omnem ejus spem in Domino necnon et beato Janbono constituisset, domum regressa est. Postera die rursus rediit, ac votum vovit dicens: Si tuis precibus, frater sancte, me salvam effeceris, candelam pro mei corporis longitudine me tibi oblaturam polliceor. Stetitque ibi solidam noctem, orans, ac postmodum sana surrexit.
[74] [Nigrina a contractione nervorum;] Zanbellus d, Formigasanus, habebat filiam, Nigrinam nomine, quæ a secundo nativitatis suæ anno ita nervorum contractionem passa fuerat, ut non nisi curva ei proficisci liceret. Hic itaque, pro summa qua beatum Janbonum prosequebatur devotione, sepulchrum ejus adivit, ibique voto se astrinxit, ut si filia valetudini obnoxia incolumis evaderet, se omni quoque anno candelam ad puellæ magnitudinem oblaturum esse. Res miratione digna! post dies octo ab emissione voti, puella sanitati restituta est. Nam incessit recta; quam etiam cursitantem omnes postea conspexere.
[75] [Johannina a tumefactionibus corporis;] Apud Mantuam Johannina e, Jacobini cujusdam uxor, in eam corporis ægritudinem incidit, ex qua omni tercio die manus pedesque tumefierent, adeo ut ne e strato quidem surgere, aut comedere posset. Dum ergo maximo in dolore per solidum mensem fuisset, essetque apud omnes beati Janboni celeberrima fama, vovit se eidem candelas tres delaturam si per preces ipsius salutem consequi mereretur. Quæ statim convaluit et sancto viro quam devotissima postea fuit.
[76] [Zeno a cæcitate;] Zeno f Mantuani antistitis pincerna, dum sibi caput ablueret, et propter aquæ ingressum quatuor annis ex aure ægritudinem contraxisset (tremorem siquidem continuum obturationemque patiebatur), nec ulla medicorum opera ei quidquam contulisset, pollicitus est beato Janbono ceream aurem ac condignas oblaturum facultates; si ex ea ægritudine liber efficeretur. Verum divini dispositione consilii non modo ei votum non profuit, sed etiam magis invalescente languore, somnus omnis ei ablatus est. Miratus est igitur plurimum Zeno quod majori quam antea doloris stimulo pungeretur, præsertim cum se beato Janbono quam devotissime commissum fecisset. Cæterum ab instituto non recedens, intra se dicebat: Etiam si mihi ambas aures Deus obturaturus esset, numquam ab eo recedam. Cum itaque in fide perseveraret, contigit nocte quadam ex assiduo dolore ipsum parumper obdormisse; excitatumque postea multam saniem ab aure fluxam comperisse. Ex qua quidem re factum est, ut intra quatuor dies a dolore pariter et a surditate sanus evaserit.
[77] [Anzelerius a contractione cruris;] Anzelerius g, cognomento Muza, contractam tibiam habens, nisi cum baculo et ea a terra elevata, domum egredi nequibat. Hic ubi apud sancti viri tumulum infinita pene miracula fieri didicisset, decrevit illum invisere inscenditque asinam; et eo maxima cum devotione pervenit. Ubi, emisso quoque de exhibendis facultatibus voto, cum super tumulum habendæ obsecrationis gratia totam noctem constitisset, paulatim cœpit extendi crus, ac perseverante in pace Anzelerio, salvus prorsus effici promeruit.
[78] [Papia a manus confractione.] Papia h, Mantuæ incola, dum e puteo aquam hauriret, ejus manus a cathena confracta est. Verum beati Janboni meritis confisa, templum in quod ejus corpus tunc delatum fuerat, adiit, rogavitque fratres qui aperta arca sacrum corpus custodiebant, ut accepto velo quo velata erat, beati Janboni ossa contingerent. Quod posteaquam illa omni cum reverentia e fratrum manibus suscepisset, strinxit illud manibus, faciemque ex eo tersit; ac manus in pristina sanitate redactæ.
[79] [Florium Batalium educit beatus e carcere.] Florius Batalius i. Mantuanus civis, una cum quibusdam mercimoniam exercentibus apud Medulas captus ab hostibus, Pischeriam primum, postea Hiezelini jussu Veronam perductus est. Cumque ligatis manibus et pedibus custodiæ traditus esset, subiere ejus mentem divi Leonardus et Janbonus, in quo spes ejus omnis constituta erat. Et dormientibus cunctis his verbis oravit: Ne quæso, Leonarde, tuque, Janbone, commissa mea animadvertite: sed miserti me, ab his vinculis eripite, ut vel manibus juvare me possim. Hæc ubi dicta dedit, e manibus ejus cathenæ ceciderunt, et pedes soluti sunt. Factoque in fronte crucis signo, inde secessit; et pertransiens, a cunctis custodibus dimissus est. Dein dum natando Atesim fluvium emensus fuisset, eadem nocte, per medios hostes illæsus Mantuam rediit.
[80] [Curantur Belanoma dæmoniaca,] Belanoma k, ex Asula oriunda, octo annis ab immundo spiritu arrepta, ad sepulchrum beati Janboni, licet invita, demum perducitur; ibique videntibus cunctis a dæmone confestim liberatur.
[81] Lanfrancus l, qui in ordine provinciale munus exequebatur, in morpheam lepræ præviam incidit. [Fr. Lanfrancus morphea laborans.] Diffundebatur plane morbus hic per totum corpus, excorians superiorem cutem, et se in sudorem solvente, rubicunda nimis efficiebatur. Hic aliquando solus in divæ Agnetis templo residens, nudatam beati Janboni arcam inspexit ac fide integra orando dixit: Si Dei honos major futurus est, vel animæ meæ salubrius, obsecro te, pater, pro me ad Dominum intercedas, ut ab hoc languore curari queam. Discessit inde Lanfrancus his dictis, et novem post diebus bonam valetudinem adeptus est.
[82] [Thomasina ulcera gerens;] Thomasina m, e villa quatuor fere millibus a Mantua distans, quæ Sanctus Silvester dicitur, iis ulceribus ægrotabat quæ nullo medicorum auxilio in id redigi poterant, ut salus quandoque speranda foret. Eo igitur tempore quo beati Janboni corpus in urbem delatum est n, Thomasina perrexit ad tumulum in quo sanctus vir jacuerat; ibique in oratione pernoctans, corporis salutem consecuta est. Ob cujus reverentiam, duodecim quoque noctes insomnes duxit, Deum benedicens, apud quem tantum valuere beati Janboni preces.
[83] [Martha corpore tumefacta;] In tumorem magnum versa fuerat Martha, quondam Falcheti uxor o; per cujus etiam membra gutta discurrebat, ita ut se movere nequiret. Cumque in dies magis magisque affligeretur, contigit ut sacrum Janboni corpus ad divæ Agnetis templum perduceretur. Quæ spe recuperandæ sanitatis, per filium illuc delata est. Completo autem insecutæ noctis matutinali officio, sese pedibus elevare cœpit. Ac postea viso beati viri corpore, cum usque ad horam nonam ibi in oratione perseverasset, subito convaluit, eademque die gaudens ad propria remeavit.
[84] [Beatrix cæca;] Apud Mantuam Beatrix p, dum adhuc gene trix ejus puerpera foret, amisso dextri oculi lumine parum etiam sinistro videbat. Hæc postquam in fovea, ex qua sancti viri corpus translatum fuerat, noctibus aliquot pernoctasset, voto se obnoxiam fecit, ad offerendum beato Janbono duos ex cera oculos, illustrandumque ejus mausoleum, et quoad vixisset singulis ejus vigiliis evigilandum: si, quod optabat lumen, assequeretur. Emisso hujusmodi voto, ab orbitate statim curata est.
[85] [Agnesina item cæca.] Aderlandinus q, Veronensis, tonsor, habebat filiam, Agnesinam nomine, quæ ex casu ita sibi occipitium attriverat, ut octo mensibus oculis capta fuerit. Hic dum votum fecisset de offerendis duobus cereis oculis divo Janbono, si per ejus intercessionem filia visum reciperet, die quæ insequebatur, lumen accepit.
[86] [Anna suffocationem patiens.] Erat Lanfranco, tabellioni Bergomati natione, sed Mantuano civi, qui Janboni gesta scripto mandaverat, filia, nomine Anna r, quæ nocte quadam ex anhelitus difficultate vix spiritum ad loquendum habebat. Accenso igitur lumine, posteaquam eam pater in extremis laborantem aspexit, multo cum animi dolore pro filia divum Janbonum rogare cœpit. Dehinc puellam interrogat, an beati viri quidquam reliquiarum collo apponi velit. Respondet illa, id se summopere cupere. Tum appositis puellari collo quibusdam reliquiis Lanfrancus sub voti obligatione pollicitus est, se puellam ad illustrandum sancti viri corpus missurum, si per eum Annæ vita frui liceret. Quo facto puella quæ morti propinqua videbatur, mox efficitur sana.
ANNOTATA.
a Proc. num. 131 et seqq; Laud. lib. III cap. 29.
b Proc. num. 135 et seqq.; Laud. lib. III cap. 33.
c Proc. num. 139 et seqq.; Laud. lib. III cap. 45 alias 44.
d Proc. num. 144 et seqq.
e Proc. num. 147 et seqq.; Laud. lib. III cap. 28.
f Proc. num. 153 et seqq.; Laud. lib. III cap. 27.
g Proc. num. 156 et seqq..; Laud. lib. III cap. 26.
h Proc. num. 162 et seqq.; Laud. lib. III cap. 35.
i Proc. num. 165; Laud. lib. III cap. 25.
k Proc. num. 106 et seqq.; Laud. lib. III cap. 24.
l Proc. num. 109 et seqq.; Laud. lib. III cap. 43.
m Proc. num. 112 et seqq.; Laud. lib. III cap. 36.
n In urbem delatum est. Dicendum erat: E terra elevatum est, anno scilicet 1251. Jam monuimus Calepinum et reliquos pæne omnes beati biographos elevationem corporis confundere cum translatione prima quæ facta videtur medio sæculo XIV.
o Proc. num. 115 et seqq.; Laud. lib. III cap. 30.
p Proc. num. 123 et seqq.; Laud. lib. III cap. 31.
q Proc. num. 127 et seqq.; Laud. lib. III cap. 37.
r Proc. num. 166; Laud. lib. III cap. 23.
CAPUT SECUNDUM.
[Miraculo sanantur: Benvenuta manus habens contractas;] Himelda a, Brixiana, habuit Benvenutam filiam, tredecim menses natam, et contractas manus habentem, quæ nullo pacto poterant aperiri. Ex qua re mater plurimum afflicta, cum a convicaneis mulieribus in eam animi sententiam deducta esset, ut quia Janboni sanctitas et innumerosa miraculorum multitudo longe lateque diffunderetur, illi filiam commissam faceret, in hæc verba statim preces effudit: Si filiæ salutem dederis, o dive Janbone, nudis pedibus ad tuum corpus invisendum proficiscar, et candelam secundum puellæ longitudinem tibi offeram. Post hæc assumpta filia, dominicæ Ascensionis die, quando venerabile Janboni corpus sepulchro condendum erat, venit in divæ Agnetis templum; ubi sine intermissione orante, cœpit puella sese paulatim extendere et cum tremore manus aperire: cujus nervi perinde vocem dabant atque nuces; quum siccæ franguntur. Sicque sanctissimi Janboni precibus puella sanata est,
[88] [Otobelus cæcus;] Alberta b, Bonacursi Mantuani consors, habebat filium Otobelum, qui jam per septem hebdomadas lumen amiserat. Fuere igitur qui Albertam ad vovendum se beato Janbono monitam facerent, dicerentque, nequaquam ambigendum esse quin Otobelus sancti viri obsecratione cito sit liberandus. Vovit ergo illa se duos ex cera oculos oblaturam, si filius lumen adipisci mereretur. Post hæc transactis duobus diebus, cum tristis, filii causa, lacrymas effunderet, ait ad eam Otobelus: Noli flere, mater, quia lux mihi reddita est. Quod ubi illa sic esse periculo didicisset, et læta votum explevit, et beato Janbono innumeras gratias persolvit.
[89] [Janelli filius splene labo rans et febribus;] Janellus c vir haud obscuro loco apud Mantuam ortus, filium habebat non solum splene, quæ tumidum eum reddiderat, verum etiam febre atrocissima laborantem; sic ut de ejus salute desperatum esset. Janellus autem, quum esset militiæ ascriptus et cogeretur in castra proficisci, matri filium comendavit. At illa, dolens admodum pro gnati morte, quam adesse continuo existimabat, dum in Janbonum non parva foret devotione, jussit filium ad beati viri corpus perduci. Qui eo deductus puer, cum accenso cereo in manu illatus est in sepulchrum constrictisque ejus cum Janboni manibus, post parum temporis e sepulchro ductus, cum prope templum obdormisset, surrexit incolumis. Eademque die ad matrem quæ orans ipsum exspectabat, reversus est. Pater vero, cum post aliquot dies rediisset e castris, existimans puerum jam vita functum, eum ita ab infirmitate liberum offendit ac si nulla ægritudine fuisset affectus. Summam igitur laudem Deo cuncti dedere, quod eis hoc beneficii genus per servum suum Janbonum contulisset.
[90] [Altavilla arthritica;] Altavilla d, Mantuana, correpta morbo articulari, dextrum brachium movere haudquaquam poterat. Et cum plurimum cruciaretur, venere in ejus mentem Janboni miracula; cui etiam se ad ejus sepulchrum ituram vovit et brachium cereum ibi oblaturam quum per eum sanitati reddita fuisset. Venit ergo ad sancti viri sepulchrum, ibique triduo orationi vacavit; ac post triduum salva facta, cum divina laude profecta est in domum suam.
[91] [Anna hydropica;] Anna, Bonventuræ Corvini uxor e, quatuor annis hydropisim variaque alia morborum genera perpessa, mortem in dies expectabat. Et cum nulla amplius vivendi spes sibi reliqua videretur, ad sancti Janboni tumulum navigio pervenit. Ibique cum Alda filia jugiter orans, insecuta die sana domum rediit, Deum glorificans, cujus gratia id sibi beneficii per sanctum hominem collatum est.
[92] [Florius effusionem viscerum passus:] Mulier cui Benghivenæ nomen erat, Florium genuit f; cujus interiora ad testes effusa, non mediocrem afferebant dolorem: et nisi medicamen desuper datum fuisset, brevi vitam cum morte mutasset. Desperatis enim rebus, dum tristis admodum quid facto opus esset nequaquam intelligeret (neque enim ulla medici diligentia liberari potuit), amicorum consilio vovit se filium cum candela ad Janboni tumulum delaturam, si ejus precibus valetudini pristinæ restitueretur. Interjectis autem tribus diebus ita incolumis effectus est, ac si nullam ejusmodi ægritudinem passus fuisset.
[93] [filia Vivæ tabe consumpta;] Vivæ g filia infantula erat, quæ ex incognita quadam ægrotatione sic ad tenuitatem redacta fuerat, ut ossula ejus dinumerarentur. Cum autem mensibus duobus ex eo morbo laborasset, expectareturque in dies ejus interitus, tandem inspirante desuper Numine, vovit mater ad filiæ salutem consequendam, tantum tritici deportaturam, quantum ipsa filia ponderabat. Inde puella cœpit mammas sugere, adeo ut intra quindecim dies et pinguedinem susceperit et salutem. Quæ plane res cernentibus admirabilis extitit.
[94] [Gerardinus cæcus;] Multobona habebat Gerardinum biennem ex filia nepotem h, quem cum meridie ad dormiendum composuisset, post vesperas expergefactum ipsum cæcum invenit. Propter quod ipsa una cum genitrice pueri tristis effecta, dum nullum remedium conferri posset quo cæcitas depelleretur, beato Janbono se votis commendavit. Pollicita est enim se ejus tumulum invisere, duosque cereos oculos ibi offerre, si conspiciendi lucem puero facultas concederetur. Quo facto, videntibus cunctis qui illo ad videndum puerum venerant, Gerardinus oculos aperuit, et tam clare vidit quam antea umquam. Dedere itaque omnes gloriam Deo, qui Janbonum in faciendis prodigiis tantum magnificasset.
[95] [Ricadona oculis læsa; cujus etiam sus sanitate donatur;] Ricadona i, Juntæ conjunx, narravit sibi molæ lapillum, dum ea procuderetur in oculo fixum, a nemine extrahi potuisse; octoque diebus in eo cruciatu permansisse; pertractantem autem animo quam miranda opera essent quæ per beatum Janbonum Deus quotidie patraret, utrasque palmas in cælum tetendisse, dixisseque: Si in sanitatem pristinam redacta fuero, sancto Janbono cereum caput offeram. Die vero insecuta cum cibum sumptura foret, lapillum ex oculo cecidisse. Fertur etiam quod beatus Janbonus hujus Ricadonæ suem liberaverit, qui propter infirmitatem diebus octo ab escis abstinuerat. Cum enim Junta ex hoc plurimum doleret (egenus equidem erat), dixit ad eum mulier: Confido quod ille qui mihi oculum sanavit, suem quoque sanaturus sit. Nam ad ejus sepulchrum concedam, oblatoque sue cereo illud candelis precio mei laboris emptis perlustrabo. Ricadona igitur cum satis voto fecisset, ac totam noctem in obsecratione perstitisset, sus liberatus evasit.
[96] [Bonfemina ex gravi lapsu confracta;] Ea tempestate qua sancti Janboni corpus in urbem deportatum fuit, mulier cui Bonfeminæ nomen erat k, dum lavandorum pannorum gratia quibusdam lapideis gradibus ad aquam descenderet, eo lapsu supina se terræ dejecit, ut ossa sibi fracta viderentur. Domum deinde, quæ parum distabat, se confulit; ubi clamore, qui ex cruciatu efferri cogebatur, totam noctem insomnem duxit. Postquam autem terris se dies infudit, sumpto cui inniteretur scipione, non sine difficultate ad sancti viri tumulum profecta est; ibique oblata ad sui corporis longitudinem candela, preces effudit, ac statim ab omni dolore curata, reversa est in domum suam.
[97] [Mantuana arthritide aliisque morbis affecta;] Mulier quædam, Mantuana nomine l, septem annis ex gutta, fistula et apostemate sic laborans, ut non sine duabus ferulis sibi proficisci liceret, dum multi a beato Janbono sanati traderentur, ejus sancti viri sepulchrum adiit, ibi biduo oravit, ac convalere cœpit; adeo ut uno dumtaxat baculo domum redierit. Et post septem dies, nulla medicorum ope adhibita, ab omni penitus morbo liberata est.
[98] [Januarii filius ab equo calcibus percussus;] Salvatus est et Januarii filius m, duos annos ætatis habens, qui cum ab equo calcibus percussus pro mortuo relictus esset, ac genitor ejus clamare cœpisset: Beate Janbone, roga pro filio, ut eum salvum Deus efficiat, illico surrexit incolumis. Qui etiam non multo interjecto tempore, sancti viri precibus, cum per duos dies visum amisisset, orante ejus avia, coram Janboni sepulchro lucem recepit.
[99] [Bonacursius ex pede laborans;] Fuit mulier quædam Mantuana n cujus filius Bonacursius per annum ex pedis digito laboravit: huic dum medici nequirent occurrere pollicitis se mater obligavit, quæ beato Janbono redderet, si filius in sanitatem redigeretur. Quo facto puer intra octo dies valetudinem accepit. At postquam illa votum explere neglexisset, arbitrans filium etiam sine voto salutem consecutum, mox eum gravior morbus invasit; ita ut medici dicerent: quod nisi digitus abscideretur, nullo pacto sanari posset. Mater igitur, incredulitatis pœnitens, perrexit in templum, in quod sancti viri corpus devectum erat, et diligenti peccatorum confessione facta, pedem cum crure ex cera fictum obtulit. Rogatoque Domino ut non ejus peccata respiceret, sed incredulitatem adjuvaret, ubi dies octo transacti essent, rursus puer sanatus est.
ANNOTATA.
a Processus num. 96 et seqq.; Laudensis lib. III cap. 38.
b Proc. num. 335 et seqq.; Laud. lib. III cap. 22.
c Proc. num. 341 et seqq.; Laud lib. III cap. 32.
d Proc. num. 345 et seqq.; Laud. lib. III cap. 21.
e Proc. num. 350 et seqq.; Laud. lib. III cap. 20.
f Proc. num. 357 et seqq.; Laud. lib. III cap. 19.
g Proc. num. 362 et seqq.; Laud. lib. III cap. 39.
h Proc. num. 366 et seqq.; Laud. lib. III cap. 18.
i Proc. num. 369 et seqq.; 372 et seqq.; Laud. lib. III cap. 6.
k Proc. num. 376 et seqq.; Laud. lib. III cap. 40.
l Proc. num 380 et seqq.; Laud. lib. III cap. 17.
m Proc. num. 395 et seqq.; Laud. lib. III cap. 41.
n Proc. num. 402 et seqq.; Laud. lib. III cap. 41.
CAPUT TERTIUM.
[Ab infirmitate curantur: Bonpaxius cæcus:] Bonpaxius a duobus annis lumine cassus, victum sibi mendicando quæritabat. Hic audito celebri Janboni nomine, venit cum uxore ad ejus sepulchrum; ubi oblatis duobus cereis oculis, et candela ad sui corporis longitudinem, in hæc verba preces effudit: Obsecro te, Domine Jesu Christe, ut beati Janboni meritis, qui in hoc sepulchro conditus est, me illuminare digneris, ut in vultus mei sudore pane mihi vesci liceat, ne victum hostiatim cogar mendicare. Quibus dictis continuo lumen recepit.
[101] [uxor Meliorini dæmoniaca;] Vexabatur et eo tempore ab immundo spiritu Meliorini Tosi uxor b, quæ sex annis nil boni efficere potuit. Deducta vero ad beati Janboni sepulchrum, diuque ibi a dæmone oppressa, tandem suscepto Dominici Corporis sacramento, auditisque diurnis pariter et nocturnis officiis, libera in domum suam reversa est.
[102] [Berthæ filia cæca;] Per idem fere tempus, quo sacrum Janboni corpus translatum est in urbem, Bertha, Joannis Placentini consors c, cum illi esset filia quasi a nativitate oculis capta, pro vicinorum quorumdam consilio detulit illam ad sancti hominis sepulchrum; ubi oblatis duobus cereis oculis, totam noctem orando consumpsit. Et circa primam insecutæ noctis vigiliam, dixit puella matri: Ecce, mater, nunc video. At illa præ gaudio clamare ac nomen Dei laudare cœpit. Tunc qui astabant visa miraculi magnitudine in divinas laudes ora laxarunt.
[103] [Bonvicinus surdus:] Bonvicinus d, ex magna quadam corporis ægritudine surdus effectus, præ rubore domi se continebat. Cui, licet varia antidotorum genera traderentur, a medicis nulla tamen ratione ad id redigi poterat, quin in dies surdesceret. Ubi vero nullum humanum auxilium sibi conferri perspexit, operæ precium esse ratus est ad eum confugere qui cæcis visum et surdis præstat auditum. Cum igitur sub voti obligatione beati Janboni tumulum candelis et duabus ex cera factis auribus exornasset, uxorem, quæ illi comes erat, se vocantem continuo audivit. Visum enim sibi fuit quempiam ex auribus aliquid dimovisse; dixitque uxori: Gratias ago Deo meo et beato Janbono, cujus meritis a surditate liber evasi.
[104] [Virgilius paralyticus;] Virgilius e, duorum annorum puer, in eam paralisim inciderat, ex qua singulo fere die vexatus spumas emitteret. Pater, cum omnia ad eum sanandum remedia nequicquam contulisset, adhibito voto, quo se beato Janbono imaginem ceream offerre promisit, ita a paralisi liber effectus est, ut nemo eum postea viderit ægrotum.
[105] [Honesta lippa;] Hujus quoque Virgilii mater, Honesta nomine f aliquando maximam in oculis ægritudinem contraxerat. Nam hi quidem modo igneum, modo sanguineum colorem præ se ferentes, totam mulieris faciem tumidam reddebant, in tantum, ut ex dolore semper exclamare cogeretur. Sed cum se voto reddidisset obnoxiam ad invisendum Janboni tumulum, ad offerendosque duos cereos oculos, die quæ insequebatur ita in sanam evasit ut non solum dolor, sed ne rubedo quidem ulla in ejus oculis conspiceretur.
[106] [Ghisla manu dextera laborans;] Cum inutilis ex manu dextra Ghisla g, Flamingi uxor, omnino facta esset, perrexit in divæ Agnetis templum, ubi multa quotidie fieri miracula didicerat. Cumque obsecrationis habendæ gratia, totam noctem duxisset insomnem, mane incolumis rediit ad propria.
[107] [et concredita ei filia cæca;] Huic etiam Ghislæ h accidit ut sedente ea ad ignem, puella unius anni, quam precio susceperat alendam, cecidit in ignem. Nec prius ab eo extrahi potuit, quam lumen amisit. Ghisla igitur doloris plena, cum adhibitis remediis duobus mensibus eam domi secum habuisset, neque lumen reciperet (non enim puellæ parentibus hoc indicaverat), vovit se Janboni sepulchrum invisere, ac cereum caput offerre, si ejus sancti viri patrocinio visus puellæ redderetur. Quo facto nulla in ea apparente combustione, intra tres dies lumen recepit.
[108] [mulier quædam dæmoniaca:] Mulier quædam dum e puteo aquam hausisset bibissetque, Sathan eam ingressus est i. Proficiscente autem illa ad templum, quod sancta Maria Bethlemitica dicitur, in id nisi per vim intrare nequivit. Insecuta die apud beati Janboni sepulchrum a tribus viris detenta, sensit ab inferioribus ad guttur usque nescio quid ascendisse. Quod illa cum expuisset, liberata permansit.
[109] [Valdegrana multas ægritudines passa;] Valdegrana k, varias ægritudines diu perpessa, sancti Janboni sepulchrum invisere studuit. Inter eundum autem illa paulatim convalere cœpit. Sed cum noctem orando consumpsisset, ac postmodum sacris misteriis interfuisset, domum sana concessit.
[110] [Pamphilia epilepsi aliisque plurimis et gravissimis morbis afflicta;] Iis proxime diebus quibus beatus vir Janbonus sepulchro traditus fuit, Pamphilia l diversis languoribus apud Mantuam laborabat. Nam ex comitiali morbo, quem a nativitate contraxerat, quandoque per quinque dierum spatium non videns aut audiens, comedensve, quasi mortua in terra jacebat. Præterea novem ferme annis sanguinis fluxum, postea hydropisim quatuor mensibus passa est; ex qua sane non solum pedes cum cruribus, verum etiam caput, cætera membra, in tumorem redacta fuerant: ut a sedendo surgere, vel ambulare nequiret. Ægrotavit etiam ex oculo, qui præ tumore avulsus quasi videbatur. Denique cum tribus annis quotidianam febrem pertulisset, audivit a Lazarino viro, complurimos qui variis ægritudinibus detinebantur, redhibendæ sanitatis causa ad beatum Janbonum eremitam, nuperrime defunctum, confluere; multaque signa fieri. Cujus quidem hortatu mulier eo devecta, a vespera usque ad primam noctis vigiliam semper orationi vacavit. Cumque paululum obdormisset, visum est sibi instar avelanæ bolum ex terra in ore esse. Unde stupefacta: Quid est hoc inquit, sancte Dei, quod ore pertracto? Sed etsi mihi mortem allaturum foret (tantum spei de te concepi), demittam in ventrem. Quod cum fecisset, bonam valetudinem consecuta est.
[111] [Jacobinus surditate aliisque infirmitatibus laborans;] Jacobinus m, pistoriam artem exercens, febrem, capitis dolorem, surditatemque diu perpessus, ubi se ad offerendum beato Janbono candelam, qua sibi caput bis cingi posset, devovisset, illico convaluit. Et quoad vixit incolumis permansit.
[112] Barbazani filia n, quæ fistula ægrotabat nec ab ullo medicæ artis gnaro curari poterat, habita a matre vovendi facultate, vovit se cereum floridum oblaturam. Dehinc, cum super beati Janboni tumulum nocte perstitisset, [Barbazani filia fistula ægrotans;] statim ejus ulcera siccari cœperunt. Evigilavit nihilominus et quatuor insecutas noctes; ac penitus curata est.
[113] [Bonaventura præ capitis doloribus insana.] Patiebatur insaniam Bonaventura o, Gualfredi Cesenatis uxor, quæ perinde ac demens hinc inde caput ductans præ pudore domi detinebatur. Quinquies enim quandoque in die morbum hunc perpessa, quandoque propter continuum tremorem diebus octo incibata permansit. Dum autem ex hoc plurimum affligeretur, venere in ejus mentem miracula quæ tunc beatus Janbonus defunctus efficiebat, sub votoque pollicita est, ex Cesena Mantuam proficisci. Nec ita multo post voti compos effecta est.
[114] [Hæc miracula ex processibus excerpta, et alia patrare non desinit.] Hæc autem sunt quæ a quadraginta novem supra mille ducentos annos usque ad quinquagesimum tertium *, summi Romani Pontificis jussu, qui Janbonum inter sanctos tunc relaturus erat, adjuratis testibus coram Mutinensi episcopo, coram quoque Mantuanæ ecclesiæ præposito, et sancti Marci priore fideli scripto mandata fuerunt. His enim ad inquirendam viri sanctimoniam cura attributa erat p. Nec est ut quispiam existimet divum Janbonum his pluriora non effecisse miracula; quandoquidem nostris quoque temporibus ea patraverit q quæ et viri sanctitudinem declarant, et mentibus humanis stuporem injiciunt. Hæc autem cum innumerabilia pene sint, quis tam acer ingenio, quis tam cultus eloquentia, qui ea litteris committere possit? Eorum enim tum multitudo, tum magnitudo facit, ut non solum non scribi, sed ne animo quidem ab ullo comprehendi queant.
ANNOTATA.
a Processus num. 407 et seqq.; Laud. lib. III cap. 14.
b Proc. num. 412 et seqq.; Laud. lib. III cap. 13.
c Proc. num. 415; Laud. lib. III cap. 42.
d Proc. num. 420 et seqq.; Laud. lib. III cap. 12.
e Proc. num. 423 et seqq.; Laud. lib. III cap. 10.
f Proc. num. 426 et seqq.; Laud. lib. III cap. 11.
g Proc. num. 437 et seqq.; Laud. lib. III cap. 8.
h Proc. num. 433 et seqq.; Laud. lib. III cap. 9.
i Proc. num. 443 et seqq.; Laud. lib. III cap. 7.
k Proc. num. 120 et seqq.; Laud lib. III cap. 5.
l Proc. num. 100 et seqq.; Laud lib. III cap. 1.
m Proc. num. 150 et seqq.; Laud. lib. III cap. 2.
n Proc. num. 158 et seqq.; Laud. lib. III cap. 3.
o Proc. num. 194 et seqq.; Laud. lib. III cap. 4.
p In primo processu, sed non in secundo. Vide pag. 769, num. 4.
q De miraculis B. Joannis scribebat anno 1625 Nicolaus Crusenius: Infinita enim miracula in vita et post illam operatus est jam a 400 annis “eaque adhuc non raro operatur” [Monasticon Augustinianum, pag. 104. Monachii 1623.] . Quod similiter scribebat Torellus anno 1675 [Secoli Agostiniani, tom. IV, pag. 432, num. 52.] .
* l. quartum
PROOEMIUM
Ad Processus in causa canonizationis B. Joannis Boni confectos.
De utilitate horum documentorum, commissariis apostolicis, notariis, testibus et observata forma.
Joannes Bonus, eremita ordinis S. Augustini, Mantuæ in Italia (B.)
[Quantum utilitatis habeant processus canonizationis B. Joannis Boni.] Triplex monumentorum genus exoptaverunt præprimis decessores nostri scilicet Acta quæ vocantur proconsularia, Processus canonizationis et relationes auditorum rotæ; quoniam, licet historia omni humano testimonio nitatur, singularem tamen vim ad persuadendum habet forma juridica quæ in tribus illis documentorum classibus observatur. Quam ob rem, ut de processibus canonizationis hoc loco tantum dicam, numquam omiserunt eos dare in lucem, si typis numquam expressi fuissent, utcumque longi essent et ambagibus repetitionibusque molesti. Horum ego institueram catalogum texere; sed brevi intellexi magis arduum fore id opus quam utile, et manum sustuli. Id unum dixerim, in plerisque operis nostris voluminibus unum aut alterum processum seu saltem summarium processus canonizationis insertum esse. Aliquot etiam antiqua hujusmodi monumenta edidit Benedictus XIV in opere de canonizatione sanctorum. Verumenimvero vehementer erro, si hactenus unus processus canonizationis lucem viderit qui simul tam copiosus sit et antiquus quam processus confectus ad cælitum honores deferendos B. Joanni Bono. Certe paucissimi aliquot exstant qui hujus ætatem superent; sed ii jejuni sunt, neque tot testium capiunt dicta, et accuratione plurimum cedunt. Quocirca tantum aberat ut ulla esset causa cur egregium id documentum supprimeremus, ut contra plane discessissemus a majorum instituto, si id exclusissemus ex præsenti volumine. Vita quidem, quam scripsit Augustinus Cremensis, et ampliaverunt Ambrosius Calepinus et Constantius Laudensis, ex hoc ipso processu collecta est: sed multa in ea omissa adjuncta non minimi momenti; neque semper (quod non minus carpendum) ea diligentia adhibita est, quam veritatis studium suadet. Quot præterea viri, eos intelligo qui libros nostros tractant, malunt ex fontibus bibere quam ex rivis? Et sane cui magis non placet juratorum testium audire verba atque ipsi quadamtenus tribunali assistere quam ex alieno relatu quæ illi testificati sunt accipere? Neque plena tantum sunt oblectamentis id genus documentorum, sed utilitatis habent plurimum. Ex his enim elucescit quantam curam quantumque studium, etiam temporibus magis remotis, posuerit ecclesia ut in canonizandis sanctis nil temere fieret aut præpropere. Præterea, quemadmodem ex solis fere Actis proconsularibus innotuit quam in capiendis, custodiendis, judicandis et plectendis reis formam servarent veteres Romani, sic quoque antiquioribus processibus canonizationis juvari queunt archæologi qui in rationes et modos fori, medio ævo usitatos, inquirunt. Quibus adde quod spem fovemus animo factum iri per hujus processus editionem ut sententia canonizationis B. Joannis Boni, quæ numquam prolata est, pronuntietur aliquando, aut saltem expetatur. Sed ipsa Acta jam adeamus.
[2] [Sæculo XIII generalis nondum exstabat forma conficiendi processus canonizationis. Modus adhibitus in Processu B. Joannis Boni: omisso examine præparatorio, commissari designati anno 1251;] Benedictus papa XIV [De canonizatione SS. lib. I, cap. 20.] in opere de canonizatione sanctorum pluribus agit de diligentiis, per Romanos pontifices adhibitis in discussione causarum beatificationis et canonizationis et de serie actorum, qua eædem antiquiori ævo pertractabantur; quod ubi facit, generalem formam indicat et plurima ex sæculo XIII exempla refert. Verum, licet ubique res præcipuæ omnino inter se conveniant, aliæ tamen quæ minoris momenti sunt passim dissimiles sunt; ita ut nulla ex allatis exemplis plane conformia sint generali cuidam normæ aut etiam bina juxta eumdem prorsus modum exacta: unde manifestum est sæculo XIII certas nondum de his rebus exstitisse leges, sed universum negotium aut plures saltem ejus partes ab arbitrio pontificum pependisse. Neque processus B. Joannis Boni in omnibus consentiens est cum prædicta generali forma aut cum laudatis exemplis. Res autem hunc in modum peracta fuit. Ante mensem Julium anni 1251, postquam triennium fere obiisset B. Joannes Bonus et innumeris (maxime occasione translationis ejus ossium) jam claruisset ejus sepulcrum miraculis, Jacobus de Porta, olim monachus Cisterciensis et ab anno 1238 Mantuanus episcopus [Ughelli, Italia sacra, tom. I, col. 866.] , necnon nobiles viri Bartholomæus et Nicolaus, missi abs civitate Mantuana, exponendum curarunt Innocentio papæ IV [Vide supra pag. 739, num. 178.] quam pie vixisset in hoc sæculo sanctus eremita et quot prodigiis cælestem ejus beatitudinem testatam faceret Deus, eique humiliter supplicarunt ut ipsum in sanctorum catalogo scribere dignaretur. Quibus acceptis, Innocentius papa nequaquam in genere inquirere jussit in beati viri sanctitatis et miraculorum famam: verum sive hæc sibi per episcopi, cujus magna apud eum erat existimatio (quippe quem anno 1252 crearit cardinalem S. R. E. et episcopum Portuensem), et amborum ejus comitum relationem satis constiterit, sive quacumque alia de causa, omisit examen istud præparatorium; sed in mandatis dedit Alberto, episcopo Mutinensi, A. priori ecclesiæ S. Marci Mantuanæ, et Joanni de Gonzaga præposito ecclesiæ Mantuanæ ut in Vitam et miracula inquirerent, testes fide dignos audirent, eorumdem dicta scripto consignarent et sigillis clausa ad se transmitterent. Concessit autem ut si alter ex assessoribus impediretur quominus adesset, posset tamen cum altero procedere; atque huic commissioni, per bullam impositæ, addidit pontifex brevem formam secundum quam testes, præstito juramento, examinarentur. Has autem remissoriales literas inferius reperiet lector.
[3] [observationes huc pertinentes,] Atque de his animadvertenda nonnulla videntur. Imprimis nullo innuitur modo processum, auctoritate Ordinarii factum, præcessisse; quin etiam aperte dicit Innocentius papa sibi non constitisse de prædictis, scilicet de sanctitate et miraculis B. Joannis Boni, quæ asseruerant episcopus et missi Mantuani; ita ut supplicatio, quam hi obtulerunt, sola notorietate publica nixa fuisse videatur. Quantum vero ad commissarios, nunc, ut verbis Benedicti XIV [De canonizatone SS. lib. II, cap. 45, num. 12. Cfr. num. 10 ibid.] utar, firma est regula inscriptionis literarum remissorialium tribus episcopis cum clausula ut duo ad minimum procedant; verumtamen, ut laudatus pontifex subdit, cum aliquando non ita facile tres aut etiam duo episcopi possint convenire, si id a postulatoribus comprobetur, ipsique humiliter sacræ congregationi supplicent, ut literæ aliis quam tribus episcopis inscribantur, sacra congregatio petitis annuere consuevit; ita tamen ut semper unus adsit episcopus et duo canonici aut duæ dignitates singulorum absentium episcoporum locum occupent. Ast sæculo XIII tanta non requirebatur solemnitas; inscribebantur scilicet literæ remissoriales duobus episcopis et uni aut pluribus regularibus; aut uni episcopo et duobus presbyteris regularibus vel sæcularibus; seu etiam tribus aut pluribus presbyteris regularibus aut sæcularibus; neque ille trium numerus semper servabatur: interdum duobus, interdum etiam uni dabatur commissio. Exempla collecta vide apud Benedictum XIV [Ibid. num. 11.] . Quod autem nunc, ubi commissio datur tribus episcopis, additur clausula: Ut duo ad minimum procedant, id pristino mori consonum esse ex processu de B. Joannis Boni sanctitate et miraculis manifestum est, quum per remissoriales literas episcopo Mutinensi etiam permittatur procedere, dummodo unus ex assessoribus ei assistat. Hi sæpius hac abscedendi facultate usi fuere: sic num. 46 prior Mantuæ absens dicitur, impeditus impedimento juris; similiter numm. 49 et 99 abfuisse legitur; prior S. Marci etiam aliquando præsens non fuit, quippe qui num. 69 abfuisse dicatur pro quodam suo negotio; pariter num. 96 et alibi.
[4] [anno 1253 novus processus inchoatus; et novus designatus commissarius; articuli auctiores missi; solemnitas servata in audiendis testibus.] Quum Mutinensis episcopus primum processum, qui parte prima et secunda continetur, absolvisset, eum procul dubio destinavit ad pontificem; cui satis copiosus habitus non fuisse videtur. Saltem anno 1253 novus inceptus est coram magistro Michaele, examinatore a summo pontifice deputato, ut parte III, num. 168 dicitur atque etiam in partibus IV, V et VI. Erat autem hic magister Michael, ut ex num. 258 constat, capellanus cardinalis S. Eustachii; quo tunc titulo ornatum fuisse novimus [Cfr Ciacconius, Vitæ pontificum Rom. et cardinalium, tom. II, col. 128, Romæ 1677.] Guillelmum Fieschi sive Fliscum ex Lavaniæ comitibus, domo Genuensem, filium Opizzii, Innocentii IV fratris, et ordini Eremitarum S. Augustini jam pridem patrocinari solitum [Vide supra, pag. 726, num. 119 et pag. 732, num. 140.] : ex quibus dotibus facile intelligitur quomodo factum sit ut magister ille Michael receptor et examinator producendorum testium ab Innocentio IV designatus fuerit. Patentes literas, quibus ille huic muneri admotus est, non habemus; sed articulos tantum de quibus interrogandi erant testes, atque hi num. 258 recitantur. Porro non iidem omnino sunt ac qui pro primo processu propositi fuerant. Ibi enim jubebatur num. 2 tantum inquisitio fieri super vita, conversatione ac miraculis recolendæ memoriæ fratris Joannis Boni, hic autem num. 258 quod dictus frater Joannes Bonus fuit vir sanctæ vitæ, catholicæ fidei, honestæ conversationis et utilis, et laudabilis famæ et celebris: quocirca in secundo processu singulariter inquiritur in fidem beati viri; quod in primo processu plane omissum fuerat; et multo magis etiam in miracula, post mortem patrata, inquisitio fit. Porro magister Michael solus, absque ullius assessoris assistentia, testium depositiones audivit. Verumtamen, quoties testes introducti sunt ad prævium præstandum juramentum (quod, ut in primo processu, semper fere plures simul præstiterunt), toties aliquot viri et aliquando etiam fœminæ vocati sunt, qui jurisjurandi solemnitatem augerent. Num. 168 adfuisse leguntur frater Lanfrancus, prior generalis ordinis eremitarum S. Augustini, D. Albizius, canonicus plebis de Pecciolo Vulturanæ diœcesis, et Remigius quondam Durandi filius; et num. 186, in palatio episcopi Cæsenatis, hujus familiares, scilicet magistri Leonardus et Placidus et præterea prædictus canonicus Albizius; et in domo (ut videtur) Gualfredi de Cesena Joannes filius quondam Drudi, Maria uxor Arthusii et Abbenata uxor Tebaldi de Petrella; et sic deinceps: at hi omnino non videntur interfuisse testium interrogationi. Neque secundo processui (a n. 168 ad finem) res propria est ut, dum testes religione sacramenti se obstringerent, aliquot interessent auditores; nam in primo quoque processu idem cernere est: ita ut vere dici possit ab uno tantum commissario apostolico in secundo processu informationes exceptas fuisse (et reliquos, qui nominantur, fuisse auditores): quod alias etiam aliquando fuisse factum jam monuimus.
[5] [Qui notarii interfuerint et quomodo suo functi sint munere; singulare non esse notariorum imperialium seu sacri palatii operam usurpatam fuisse in hoc processu.] Quum Mutinensis episcopus processum instrueret et similiter quum magister Michael eo munere fungeretur, semper interfuit notarius. Qui in prima processus parte anno 1251 hoc officium implevit, num. 98 nomen suum prodit, scilicet Bonaventura, quondam magistri Mauri notarii sacri palatii filius, subdens se ex mandato D. episcopi Mutinensis et D. Præpositi Mantuæ, [et] prioris S. Marci Mantuæ testes fecisse jurare et eorum dicta diligenter collegisse et ea scripsisse, cum eis commissum est per D. Innocentium papam. Secundæ parti eodem anno interfuit Lanfrancus, notarius Pergamensis (Bergomensis), Mantuæ civis, qui se ita nuncupat n. 99; etubi ipse die sexta Augusti ejus anni 1251 testis de miraculo quodam auditur: Ego, inquit, num. 166 Lanfrancus Pergamensis et Mantuæ civis, notarius et scriptor omnium prædictorum: ubi animadversione dignum est eumdem fuisse testem et notarium, neque alium vocatum fuisse notarium qui ejus depositionem scripto consignaret. In fine vero quas partes idem explerit accuratissime indicat num. 167: Ego, ajens, Lanfrancus Pergamensis, sacri imperii notarius, coram prædictis dominis et eorum jussu prædictos testes jurare feci et eorum dicta in eorum [dem] dominorum præsentia scripsi et audivi cum eis, et de mandato ipsorum eorum dicta ad majorem cautellam in publicam formam reduxi secundum quod continetur in præsenti quaterno. Quis autem in secundo processu notarius sederit nuspiam notatum invenio. Re quidem vera num. 258 Ubaldini cujusdam notarii nomen legitur; ast hic ibidem non adesse videtur tamquam actuarius, sed tantum (non secus ac multi alii) ut præsentia sua jurisjurandi, a testibus præstandi, auctoritatem et religionem augeret et honestaret. Porro de notariorum origine et legibus multa erudite explicuit Muratorius [Antiquitates medii ævi, dissert. XII, tom. I, col. 659 et seqq.] , monens in Italia id institutum passim fuisse regium aut imperatorium; verum reges et imperatores sæpius comitibus et episcopis facultatem fecisse ut notarios ipsi instituerent; Innocentium papam III [Lib. XIV, epist. 129.] , legibus Justiniani [Leg. 23, c. de testam.] et Caroli Magni [Leg. 95 int. Langob.] renovatis [Cfr Fumagalli, delle istituzioni diplomatiche, tom. II, pag. 217.] , interdixisse presbyteris, diaconis et subdiaconis tabellionem agere, ea de causa, quod conculcato honore ordinis ecclesiastici, curiæ sæculari famularentur, seque profanis negotiis nimium immiscerent; attamen id præceptum neque usu, neque consuetudine probatum fuisse; perrexisse scilicet clericos, sacris ordinibus initiatos, hæc officia implere; et alia id genus. Verum hæc potissime spectant ad notarios, qui actis publicis de temporalibus conscribendis præpositi sunt; sed et aliud genus admittendum est, quorum scilicet cura est fidem et auctoritatem facere actis ecclesiasticis: his vulgo nomen secretarii seu cancellarii episcoporum, monasteriorum etc. Hi nunc passim instituti; neque olim desiderati, immo lege præcepti [Cfr Fumagalli, delle istituzione diplomatiche, tom. II, pag. 213.] . Porro, quod ad rem nostram propius spectat, disputatum olim fuit utrum processus canonizationis conscribendi essent a notariis ecclesiasticis, an vero satis esset ut actis fidem facerent notarii qualescumque. De hac controversia videndus Benedictus XIV [De Canonizatione SS. lib. II, cap. 47, num. 8.] ; ex quo id unum desumimus, communiorem olim fuisse sententiam sufficere notarium, auctoritate laica constitutum, eamque sententiam sæpius in usum fuisse deductam. Et quidem notarii, qui in B. Joannis Boni causa testium dicta exceperunt, videntur fuisse imperiales; Lanfrancus scilicet Bergomensis aperte dicitur sacri imperii notarius, et Bonaventura, qui non secus ac ejus pater Maurus censendus est notarius fuisse sacri palatii, videtur etiam auctoritate imperiali designatus. Nam notarii sacri palatii, qui complures apparent in Puricelli Ambrosianæ basilicæ monumentis, maxime in venditione feudi de Colognia, anno 1185 facta [Ap. Grævium, Antiquitates Italiæ, tom. IV, col. 442.] , et in instrumento de condendo castro Pennæ S. Joannis Firmanæ diœcesis, anno 1252 conscripto [Muratori, Antiquitates Italiæ, tom. I, col. 708.] , habendi sunt imperiali designatione constituti.
[6] [Quot testes auditi fuerint, et quare jurati; priores articuli excerpti ex formulario.] Ut jam ad testes veniamus, auditi sunt in primo processu septemdecim regulares, plerique eremitæ et pristini S. Joannis sodales; sæculares vero sexaginta sex: in secundo autem processu exceptæ sunt depositiones fratrum novemdecim, sæcularium centum triginta; universim bis centum triginta duo scripto consignata fuere testimonia. Licet vero olim in his causis procederetur interdum extrajudicialiteret propterea necesse non esset figuram judiciorum accurate servare, in usu tamen erat ut tum quoque præcipuæ fori rationes et modi adhiberentur: quam ob rem universim non alii recipiebantur testes quam jurati, quemadmodum desumitur, ait Benedictus XIV [Benedictus XIV, de Canonizatione SS. lib. II, cap. 47, num. 6.] , ex bulla canonizationis B. Vulstani sub Innocentio III; ubi exponitur ad apostolicam pervenisse audientiam tanti viri merita et miracula, ipsum autem pontificem mandasse ut nonnulli delegati diligenter veritatem inquirerent, non per testimonia tantum, prout forte factum fuerat ab his qui pro canonizatione supplicaverant, SED PER TESTES JURATOS ET AUTHENTICAM SCRIPTURAM. Sic quoque Honorius III, recensens in bulla canonizationis S. Guilielmi, abbatis Roschildensis, quæ ad detegendam hujus viri sanctimoniam servari præceperat, monet auditos fuisse testes fide dignos juratos [Ap. Raynaldum, Continuatio annalium Baronii, ad an. 1224, num. 30.] . Non aliter Gregorius IX, qui anno 1240 in literis remissorialibus pro causa B. Ambrosii, minoritæ Urbevetani, testes legitimos, prius ab eis præstito juramento, diligenter examinari jussit [Ibid. ad an. 1240, num. 22.] . Unde manifestum est Innocentium papam IV prædecessorum institisse vestigiis, quum in causa B. Joannis Boni juratos testes et formam judicialem postulavit: quod in causa S. Stanislai, Cracoviensis episcopi, aliisque similiter fecit [Ibid. 1252, num. 7.] ; quin etiam articuli, secundum quos testes ab episcopo Mutinensi, a præposito Mantuano et priore S. Marci, examinari voluit, iidem omnino sunt, ne apice quidem mutato, ac ii quos Gregorius papa IX in causa B. Ambrosii Urbemveterem distinavit: ita ut formularium tum jam existeret.
[7] [De postulatore et procuratore.] Licet autem in literis remissorialibus nulla mentio fiat singularis postulatoris, sed episcopus Mantuanus et nobiles viri Bartholomæus et Nicolaus ambassiatores Mantuani solummodo dicantur humiliter supplicasse Innocentio IV, ut B. Joannem Bonum in sanctorum numerum referret; postulatoris tamen atque etiam procuratoris partes egisse diceres fratrem Guizardum, priorem conventus S. Agnetis de Mantua ex ordine eremitarum. Ipse enim cum aliis fratribus ejusdem ordinis die 27 Julii anni 1251 episcopo Mutinensi et duobus aliis commissariis præsentavit Innocentii papæ bullam, num. 1; atque ipse etiam die sequenti testes dedit et induxit seu repræsentavit, num. 4. Fratri Guizardo paucis diebus post successit frater Ugolinus, prior generalis ordinis fratrum eremitarum; a quo die 1 Augusti ejusdem anni 1251 alii testes inducti et repræsentati fuerunt, num. 99. Ast in secundo processu quinam testes induxerint, nuspiam notatur. Re quidem vera, ubi juramento hi se obstringunt ad dicendam veritatem et tacendum mendacium, plerumque adsunt aliquot eremitæ, et aliquando etiam Lanfrancus, prior generalis, num. 168; sed non aliam ibi sustinere videntur personam quam ut testium juramentum præsentia sua solemnius faciant eique robur adjiciant. Sed nil in hoc mirandum: olim enim communis opinio erat procuratorem non esse necessarium, et quemlibet de populo, tamquam in actione populari, sine mandato procuræ agere posse [Benedictus XIV, de Canonizatione SS. lib. II, cap. 47, num. 6.] ; ita ut nemo proprie esset postulator aut procurator, sed causam nomine communitatis is ageret qui eam maxime cordi haberet. Quocirca neque ipsi Guizardus et Ugolinus, supra designati, eo loco habendi videntur, quo nunc in causis canonizationis postulatores et procuratores veniunt.
[8] [Quibus in locis testes auditi.] Jam ad loca, in quibus processus exstructi sunt, nonnulla adnotari merentur. In primis coram honestissimo cœtu bulla Innocentii IV papæ die 27 Julii anni 1251 aperta est in viridario ecclesiæ S. Marci Mantuæ, num. 1; quæ non cathedralis, sed collegiata erat. Viridarium autem istud cœmeterium erat canonicorum seu atrium, quod claustri porticus cingebant, vulgo preau dictum. Postridie vero et sequentibus diebus testes excepti sunt in canonica Mantuæ, seu aula capitulari S. Marci. Proxima autem die 1 Augusti testes examinati sunt in domo S. Marci et ecclesia majori civitatis prædictæ num. 99; ita (ni fallor) ut in ecclesia jusjurandum præstiterint, et in domo fuerint testificati. Quum autem magister Michael, cardinalis S. Eustachii capellanus, anno 1253 ad testes examinandos deputatus est, hic sedem suam mutavit continuo. Primum die 29 Octobris duorum eremitarum juramentum et depositionem excepit in capitulo eorumdem conventus Mantuani S. Agnetis, num. 258; dein die 31 Octobris aliorum duorum eremitarum in curia domini episcopi Mantuæ, num. 265, et alios deinde sequentibus diebus; die 4 Novembris ad capitulum conventus S. Agnetis rediit; sed diebus 5, 6 et 7 iterum testes audiit in palatio episcopali; in quo etiam a die 7 ad 11 tota pars quinta peracta est. Die 10 (nam partes hoc loco non tempore, sed rebus distinguuntur) excepti sunt iterum testes, ad sextam partem pertinentes, in prædicto palatio episcopali Mantuano, num. 334; sed die 26 ejusdem mensis Novembris juxta palatium communis, num. 343; verum ante, die scilicet 12 Novembris, depositiones aliquot testium, incolentium burgum S. Jacobi Mantuæ, exceperat in ecclesia S. Jacobi; demum, ut alia multa omittam, transtulit se sæpius in privata palatia, si matronarum testimonia audienda essent: exemplum esto quæ leguntur num. 385. Neque hæc animadvertenda duximus quod hæc examinandi ratio magnopere mirabilis sit, sed ut constet testium examen potius summarium fuisse quam ordinarium seu a judice pro tribunali sedente factum; quæ cæterum forma etiamnum plerumque observari solet.
[9] [Quid singulæ sex partes duplicis hujus processus singulare habeant.] Juverit demum uno conspectu vidisse sex hujus processus partes. Primam et secundam partem confectam fuisse Mantuæ ab episcopo Mutinensi et uno aut duobus assessoribus a die 27 Julii ad 6 Augusti anni 1251 jam monuimus. In prima autem examinatio fit testium super vita, conversatione et miraculis factis ante mortem B. Joannis Boni; in secunda de miraculis post mortem. Quatuor reliquas partes a magistro Michaele fuisse exceptas Mantuæ ab exeunte mense Novembri usque ad finem fere mensis Decembris anni 1253 et dein Cesenæ ineunte mense Januario anni sequentis supra etiam dictum est. Porro pars tertia, quæ ultimo quidem loco collecta, sed hic posita est, quod cum præcedentibus magis cohæret, continet testimonia Cæsenæ recepta super vita, fide et conversatione ac fama recolendæ memoriæ fratris Joannis Boni et super miraculis quæ Deus ipsius meritis dignatus est operari, maxime ante mortem. Quarta et quinta partes exceptæ fuerunt Mantuæ et in utraque agitur de vita, fide, conversatione et fama F. Joannis Boni; sed hoc inter ambas has partes discrimen est positum, quod quarta ex testimoniis fratrum eremitarum constat, quinta vero laicorum, clericorum et unius Humiliati. Præterea in hac quinta parte multo plus agitur quam in præcedenti de miraculis quæ Deus ipsius meritis dicebatur fecisse in vita, et morte et post mortem B. Joannis Boni. Sexta demum et ultima pars, Mantuæ quoque excepta, tota de miraculis est, quæ in elevatione corporis anni 1251 aut paulo post (excepto uno quod paulo ante elevationem contigerat,) patrata fuerant et quæ construendis processibus occasionem dederant. Ex hac itaque partium serie facile colligere est studiose a notariis ordinem quemdam observatum fuisse in disponendis testimoniis. Non enim hic habemus ipsos commentarios quos, dum testes loquerentur, scripsere illi. Duplicem enim mutationem inter eos rescribendos admiserunt: alteram ut, neglecto ordine temporis, testimonia digererent sive secundum testium classes, sive secundum materiæ varietatem; alteram ut testium dicta breviarent, maxime si jam ante alii testes de iisdem rebus dixissent: quod ubi occurrit, sæpius remittitur lector ad ea quæ superius scripta jam erant. Non est quod hoc loco de horum processuum fatis dicamus; satis enim de hoc argumento constabit ex commentario prævio, et maxime ex subscriptionibus antiquis et recentibus processuum singulorum.
PROCESSUS APOSTOLICI,
Auctoritate Innocentii papæ IV, Annis 1251, 1253 et 1254 constructi, de vita, virtutibus et miraculis
B. JOANNIS BONI,
Mantuani, eremitæ ordinis S. Augustini.
Joannes Bonus, eremita ordinis S. Augustini, Mantuæ in Italia (B.)
BHL Number: 0000
EX MSS
PARS PRIMA.
Processus Mantuæ habitus, anno 1251, de vita, conversatione ac miraculis beati.
PROOEMIUM.
“In Christi nomine. Die quinta, exeunte Julio b, præsente D. Jacobo, Dei gratia episcopo Mantuano; D. Petro archipresbytero Mantuano, D. archipresbytero Mutinensi, magistro Joanne, scriptore D. Legati, et aliis pluribus, congregatis in viridario c ecclesiæ S. Marci d Mantuæ, testibus rogatis. Ibique venerabilis pater D. Albertus episcopus Mutinensis aperuit quandam litteram bullatam bullo Domini Papæ, clausam, verbum et parabulam dantibus e D. Joanne de Gonzaga, præposito Mantuano [et] priore S. Marci prædicti, præsentatam per fratrem Guizardum, priorem conventus S. Agnetis de Mantua, de ordine heremitarum, et per quosdam alios fratres ejusdem ordinis dicto D. episcopo et aliis quibus commissum erat per Dominum Papam, ut inquireretur de vita, conversatione, et miraculis fratris Joannis Boni heremitæ; tenor autem talis est:
LITTERÆ REMISSORIALES INNOCENTII PAPÆ IV.
[2] [Forma interrogationum.] Interrogatio f facienda super vita, conversatione, et miraculis fratris Joannis Boni heremitæ. Testes legitimos, quos super vita, conversatione, ac miraculis recolendæ memoriæ fratris Joannis Boni heremitæ debeatis recipere, prius ab eis præstito juramento, diligenter examinare curetis, et de omnibus quæ dixerint, interrogetis eosdem quomodo sciant g, quo tempore, quo mense, quo die, quibus præsentibus, quo loco, ad cujus invocationem, et quibus verbis interpositis, et de nominibus illorum, circa quos miracula facta esse dicuntur, et si eos ante cognoscebant, et quot diebus ante viderint eos infirmos, et quanto tempore fuerint infirmi, et quanto tempore visi sunt sani, et de quo loco sunt oriundi, et interrogentur de omnibus circumstantiis diligenter, et circa singula capitula fiant, ut expedit, quæstiones prædictæ et sic series testimonii, et verba testium fideliter redigantur in scriptis.”
[3] [Litteræ remissoriales.] Item alia litera, quæ per dictos fratres fuit dictis Dominis præsentata: “Innocentius episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Alberto episcopo Mutinensi, et dilectis filiis priori S. Marci, et præposito ecclesiæ Mantuanæ h salutem et apostolicam benedictionem. Dignas Domino refferimus gratias quod sicut venerabilis frater noster … episcopus et dilecti filii, nobiles viri, Bartholomeus et Nicolaus ambassiatores i Mantuani exponere curaverunt recolendæ memoriæ fratrem Joannem Bonum heremitam, cum pie vixisset in hoc sæculo, viam salutis docendo, verbis pariter et exemplis, tandem præsentis vitæ cursu feliciter consummato multis miraculis Omnipotens decoravit. Unde cum non deceat eos apud homines sine veneratione relinquere, quorum merita et miracula sanctos * ostendunt; Nobis humiliter supplicarunt, ut ipsum scribere sanctorum catalogo curaremus. Quia vero Nobis non constitit de præmissis, discretioni vestræ, de qua plenam in Domino fiduciam gerimus, per Apostolica scripta mandamus, quantum de vita, et miraculis diligenter et fideliter inquirentes, super his testes fide dignos recipere legitime studeatis; et de singulis circumstantiis, juxta interrogationis formam k, quam vobis sub bulla nostra transmittimus interclusam, examinare prudenter, ac ipsorum dicta fideliter in scriptis redacta, et sub propriis inclusa sigillis, ad nostram præsentiam remittere procuretis, ut secundum Deum in ipso negotio procedamus. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, Tu frater episcope, eorum altero ea nihilominus exequaris. Datum Januæ XV Kal. Jul. Pontificatus nostri anno octavo. 1251 l.”
CAPUT I.
Testimonium fr. Salveti, eremitæ ord. S. Augustini.
[Examinatores et testes] “Isti sunt testes dati, et inducti in civitate Mantuæ per fratrem Guizzardum m priorem S. Agnetis de ordine heremitarum Mantuanæ diœcesis, super vita, conversatione, et miraculis recolendæ memoriæ fratris Joannis Boni, institutoris et inventoris regulæ n heremitarum primitus in provincia Romaniolæ.
Die quarto exeunte Julio o, præsente D … archipresbytero Mutinensi, D. Archipresbytero Mantuæ, D … vicario D. episcopi Mutinensis, et pluribus testibus rogatis, in canonica Mantuæ p, ibique frater Salvetus presbyter, frater Jacobus, frater Michael, frater Ghirardus, omnes presbyteri, præter fratrem Jacobum supradictum, de ordine heremitarum juraverunt ad sancta Dei evangelia q super vita, conversatione et miraculis fratris Joannis Boni, de ordine heremitarum, dicere veritatem, repræsentati a fratre Guizzardo priore prædicto.”
[5] [Fama et conversatio beati, prædicatio, jejunia.] Frater Salvetus presbyter de ordine heremitarum, juratus dixit quod cum esset adhuc in laicali habitu constitutus, bene per quinque annos antequam intraret ordinem, morando in civitate Cesenæ audiverat a multis de bona fama, conversatione, et vita ipsius fratris Joannis Boni, institutoris ordinis supradicti, qui tunc morabatur in heremo sanctæ Mariæ de Botriolo r in diœcesi Cesenate. Et tunc dictus testis cum multis aliis, videlicet cum fratre Gualterio, qui erat frater pœnitentiæ, fratre Leonardo Malregoto notario de eodem ordine sancto pœnitentiæ, fratre Maurino ejusdem ordinis pœnitentiæ, Artusio tunc laico, et nunc est frater pœnitentiæ s, propter bonam famam quam audiebat dictus testis de dicto fratre Joanne Bono, sæpe et sæpius accessit ad dictum locum, ubi dictus frater Joannes Bonus morabatur, et verba prædicationis suæ cum aviditate, et libentissime audiebat, et sic tempore præcedente ipse testis per verba prædicationis t ipsius sumpsit habitum ejus per ipsum fratrem Joannem Bonum; interrogatus de tempore, dicit quod jam sunt XVIIII anni u quod intravit ordinem ipsum, et plus. Item dicit quod ea quæ auribus audiverat per publicam famam de ipso fratre Joanne Bono, postquam ipsum ordinem *, occulta fide invenit et personaliter est expertus, et multum plus. Item dicit quod continue jejunabat x omni tempore, exceptis diebus Dominicis, et quod tempore refectionis suæ ita modicum comedebat, quod ipse testis plus comedebat in una comestione, quam ipse frater Joannes Bonus per totam hebdomadam, et hoc dicit quod pluries vidit quando comedebat idem frater Joannes Bonus in cella sua, et etiam in reffectorio cum fratribus suis. Interrogatus quibus præsentibus vidit ipsum fratrem Joannem Bonum in cella sua comedentem, dicit quod ipse solus testis.
[6] [Donum lacrimarum, vestes, lectus, conversatio, frequens communio.] Item dicit quod cum quodam die Resurrectionis Dominicæ, ipse frater Joannes Bonus comederat cum fratribus Prædicatoribus y in domo hospitum, scilicet cum fratre Ugolino et cum quodam converso ejusdem ordinis, lacrimabatur dum esset in mensa, quod infundebant lacrimæ manus suas, tanquam essent stillicidia, et nulla ratione poterat ipse lacrimas continere, quamquam vellet se ab ipsis lacrimis abstinere. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod quidam frater Bonus, de ordine ipsorum heremitarum, erat præsens, et prædicti fratres Prædicatores qui comedebant cum ipso. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XVIII anni. Interrogatus de mense, dicit quod fuit de mense Martii. Interrogatus de die, dicit quod fuit in die Resurrectionis Domini. Interrogatus quibus vestibus utebatur, dicit quod una tunicella cum capucio juncto cum ipsa tunicella, de stanneto z de lana linoque contexto et hoc vestimento erat contentus æstate et hyeme, quantumcumque magnum frigus esset. Interrogatus dicit, quod toto tempore quo vidit eum, vidit ipsum discalciatum ire sine caligis, et subtelaribus aa; portabat tamen zupellos bb ligneos in æstate et in hyeme. Interrogatus dicit, quod jacebat de nocte in quadam tabula de quercia *, ubi non erat nisi unus pannus de lana mediocriter crossus, et ad caput ejus sacellum plenum paleis. Interrogatus si aliquid teneretur super se, quando jacebat in dicta tabula, dicit quod nescit, credit tamen quod tenebat unam clamidem, qua utebatur tempore infirmitatis suæ. Interrogatus dicit quod dictus frater Joannes Bonus quotiescumque jungebatur cum fratribus, sive communiter, sive singulariter, loquebatur ad eos verba ædificationis, et dicebat et monebat eos verbo et exemplo, de charitate, humilitate et patientia; quæ virtutes plenissime reperiebantur in ipso fratre Joanne Bono; et dicit ipse testis, quod nunquam ex ejus ore audivit verbum otiosum. Interrogatus dicit quod dictus frater Joannes Bonus quolibet die Dominico sumebat corpus Christi cum effusione nimia lacrimarum et contritione non modica.
[7] [Conversio aquæ in vinum,] Super miraculis dicti fratris Joannis Boni factis in vita sua, dicit idem testis quod cum quadam vice essent duo fratres de Lombardia cc in conventu dicti fratris, et intellexissent per quosdam fratres ipsius conventus, quod idem frater Joannes Bonus fecerat miracula, et de ipsis viderentur ipsi fratres dubitare, et hoc intellexisset idem frater Joannes Bonus, propter ædificationem et confirmationem ipsorum fratrum dubitantium, et ut per eos qui tunc venturi erant in Lombardia, possent ædificari alii qui audirent, dicit idem testis, quod ad preces et supplicationes cujusdam fratris nomine Nicolai, idem frater Joannes Bonus quodam die tempestive post Primam exivit de cella sua, et veniebat versus habitationem fratrum, et fratres veniebant versus cellam dicti fratris Joannis Boni, ad præceptum ipsius fratris, et sic obviaverunt sibi juxta fontem. Et tunc ipse frater jussit eos stare ibidem, et cum ipse syffum ligneum haberet in manu sua, inclinavit se, et implevit illum, videntibus fratribus, de aqua ejusdem fontis, et posuit ipsum syffum plenum aqua super oram fontis, et deposito caputio, et remota infula dd de capite, et flexis genibus, orationem fecit ad Dominum Jesum Christum, quam orationem tunc fratres non intellexerunt, sed oratione facta porrexit syffum fratribus, dicens: Accipite de vino Domini Jesu Christi. Et dicit idem testis quod ipse et omnes fratres qui erant ibidem biberunt bis de ipso vino, quod erat de aqua conversum in optimum odoriferum, maturum et suave vinum, quod vinum habebat quasi aureum colorem.
[8] [et post eam adlocutio ad fratres.] Quo facto injunxit eis, quod irent ad capitulum, et expectarent eum ibidem, et postea ipse venit ad eos in capitulum, et dixit fratribus: Fratres, nolite putare quod ego fecerim hoc miraculum, quod vos vidistis, sed Dominus Deus, qui potest omnia facere, et aquam in vinum, et species in speciem transformare; ipse est, qui fecit istud. Tamen orationem hanc in transmutationem aquæ in vinum ego dixi: “Domine Deus omnipotens, ostende virtutem et potentiam tuam, ut isti fratres possint ædificari, et confirmari, et habere perfectam fidem in te.” Et nihil aliud in oratione dixit, et præcepit ipsis fratribus quod nemini hoc dicerent usque ad exitum Augusti, cum hoc factum esset de mense Julii. Interrogatus de tempore, dicit quod XVIIII anni sunt; de mense dixit, quod fuit de mense Julii; de die, dicit quod fuit die Lunæ; de loco, dicit quod fuit juxta cellam suam. Interrogatus quibus præsentibus: quod interfuerunt idem testis, frater Martinus, nunc prior de Venetiis, frater Gregorius de Placentia, frater Jacobus de Brixia, et frater Ugutio, et plures alii fratres ejusdem ordinis, quorum nomina non recordatur. Interrogatus si de supradictis erat publica vox et fama, dicit quod sic, erat publica vox et fama.
[9] [Intrat in ignem nec læditur:] Item aliud miraculum dicit præterea idem testis, quod cum quadam vice quidam frater nomine Jachim, ejusdem ordinis, tentatus fuisset in tantum quod ipsum ordinem exire volebat, idem frater Joannes Bonus, cum staret ad ignem cum fratribus suis, ubi erat præsens idem frater Jachim, cœpit ipsos prædicare, monere, et hortari quod essent firmi et stabiles in servitio Jesu Christi, nec timerent frigus, nec calorem, nec ignem, nec aliquam aliam tribulationem, quia ipse Dominus est, qui consolatur vos. Et his dictis, statim surrexit, et intravit ignem et cœpit ipsum ignem, scilicet prunas, volvere eum pedibus hinc et inde, ac si esset aqua; et ibi stetit per tantam horam qua possit dici medietas Psalmi, videlicet “Miserere mei Deus” et quam cito exivit de igne, ivit ad cellam suam, et misit pro fratre Matheo, et pro ipso teste, et pro duobus aliis fratribus ejusdem ordinis, quorum nomina non recordatur, dicens eis quod deberent esse amici Dei, et diligere ipsum Deum; et cum idem testis crederet ipsum fratrem Joannem Bonum læsum a prunis prædictis accessit studiose juxta ipsum fratrem Joannem Bonum, ut melius inspiceret et videret, an aliquam passus esset læsionem in pedibus, tibiis, seu tunica, quibus diligenter inspectis per ipsum testem, nullam adustionem seu læsionem vidit ibidem.
[10] [ex quo fr. Joachim in vocatione confirmatur.] Hoc viso dictus fr. Jachim statim fuit confirmatus in ordine supra dicto et ibi vitam suam in ordine terminavit. Interrogatus quomodo sciat quod dictus fr. Jachim erat ita temptatus, quod volebat ordinem dimittere, dicit, quod credit se audivisse ab ore ipsius fr. Joannis Boni, et pro certo ponit se audivisse a fratribus ipsius ordinis, quod ipse fr. Jachim ita erat temptatus, tribulatus, et angustiatus; et propter corroborationem ipsius fr. Jachim, intraverat prunas prædictas. Item interrogatus quomodo scit quod idem fr. Jachim fuerit confirmatus, dicit quod postea nunquam audivit ab ore ipsius fr. Jachim quod vellet ordinem ipsum exire; imo ibi suam vitam optime terminavit. Interrogatus de tempore, dicit, quod circa XVIII anni sunt; de mense, dicit quod fuit in Januario, in die Epiphaniæ; quibus præsentibus, dicit quod quidam fr. Marcus, et prædictus fr. Jachim, fr. Matheus, fr. Blasius, et alii plures; ita quod erant fere viginti, de quibus nominibus non recordatur. Interrogatus de loco, dicit quod in eodem loco. Interrogatus si de omnibus supradictis erat publica vox et fama; dicit quod sic.
[11] [Ejus precibus pluvia cessat,] Item aliud miraculum dicit præterea idem testis, quod tempore cum fratres ordinis supradicti deberent ædificare quendam murum, et omnia fuissent parata, ita quod fratres conduxissent homines pro ipso opere, quod quædam pluvia in tantum inundabat super terra, quod nullus poterat dictum opus exercere, et idem testis misit quendam fratrem nomine Conradum ad annuntiandum fr. Joanni Bono prædicto, et ipse idem testis ivit post illum, et annuntiavit prædicto fratri quomodo propter pluviam impediebatur dictum opus, ita quod ibi non poterant laborare. Et ipse fr. Joannes Bonus respondit eis dicens: Ite secure, et præparate calcem, et fideliter laborate. Et ipsi iverunt, et præparaverunt omnia pro opere exercendo, et idem fr. Joannes Bonus sequutus fuit eos usque ad ecclesiam, et intravit ecclesiam, et fecit orationem; et dicit idem testis quod cum complesset orationem, in tantum pluvia cessavit, quod vix in aëre ulla nubes appareret. Et postmodum exivit ecclessiam et venit ad operarios, et dixit eis: Quid videtur vobis, fratres, nonne creditis quod Dominus exaudiat servos suos? Qui responderunt: Domine, sic. Et ipse eis dixit: Estote ergo servi et amici Dei. Interrogatus de tempore, dicit quod circa XVIII anni sunt; de mense, quod fuit de mense Septembris; de die, dicit se non recordari; dicit tamen quod credit, quod fuerit quodam die Lunæ. Interrogatus quibus præsentibus, respondit, se ipso teste, et prædicto fratre Conrado. Interrogatus de locis, dicit quod quando iverunt ad annuntiandum dicto fratri Joanni Bono, de impedimento pluviæ, fuit sub porticu cellæ ipsius; et de his quæ dixit idem fr. Joannes Bonus, fuit in loco operis prædicti.
[12] [Persecutiones a dæmone et ab hominibus.] Item interrogatus dictus testis si dictus fr. Joannes Bonus passus fuerit tribulationes et persecutiones ab aliquibus, dicit quod audivit a dicto fr. Joanne Bono, quod pluries verberatus fuit in cella sua a maligno spiritu; et quadam nocte cum sic persequeretur, fuit cum quodam lapide percussus in fronte per quandam fenestram, et vulneratus, de quo vulnere nullus sanguis exivit, sed aqua tantum. Interrogatus quomodo scit, dicit quod audivit ipse testis cum pluribus aliis fratribus pluries ab ore ipsius fratris Joannis Boni. Interrogatus de tempore, dicit quod fuit circa principium conversionis dicti fratris Joannis Boni; de mense et die, dicit se non recordari. Item dixit idem testis, quod pluries fuit passus tribulationes et angustias a quibusdam fratribus de pœnitentia, qui pluries ipsum per invidiam, sicut credebat, impetebant et molestabant coram venerabili præsule D. Ottone episcopo Cesenate; quæ fr. Joannes Bonus omnia patienter et humiliter sustinebat; et hoc ipsum dicebant dicti fratres, ut infamarent dictum fratrem Joannem Bonum coram dicto D. episcopo, et omni populo, sicut idem testis credit. Interrogatus quomodo scit, dicit quod interfuit, et ivit cum dicto fratre Joanne Bono, antequam dictus testis intraret regulam, coram episcopo quando a dictis fratribus impetebatur, ut superius est narratum. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XVIIII anni et plus; de mense, dicit quod fuit de mense Julii; quibus præsentibus, dicit quod præsente fratre Leonardo notario, qui erat fr. pœnitentiæ, et fratre Marino, de pœnitentia. Interrogatus si omnia supradicta sustineret dictus fr. Joannes Bonus ex charitate, et cum charitate; dicit quod credit in tantum, quod idem fr. Joannes Bonus nunquam aliquod otiosum verbum de ipsis nec contra ipsos proferebat; immo rogabat Dominum pro ipsis, quod parceret eis, et præcipiebat fratribus suis quod pro ipsis persecutoribus Dominum exorarent. Interrogatus si de omnibus supradictis erat publica vox et fama, dicit quod publica vox et fama erat.
[13] [Particulos ligneas sub ungues immittitin tentatione carnis; miraculo sanatur.] Item dicit idem testis quod cum præfatus Joannes Bonus quadam vice a vitio luxuriæ incessanter molestaretur, ita quod quasi sustinere non posset, accessit ad cellam suam, et cœpit rogare Dominum, quod dictum vitium romoveret ab ipso, si placeret sibi, et non permitteret ipsum cadere; et oratione facta statim confortatus fuit, intra se ipsum dicens: Vade, miser, non permittas te superari, sed si caro vult te occidere, occide et afflige ipsam: et exiens de cella sub porticu, accepit cannas, et scidit eas, et acuit ipsas in summitate, et infixit eas inter unguem et carnem manuum suarum usque ad radicem ipsam ungularum per singulos digitos; et fregit ipsas sticas, in summitate digitorum remanentibus partibus, quas fixerat usque ad radicem ungulæ in quolibet digito; et apposuit ceram in summitate digitorum singulorum. Et sic stetit tribus diebus et tribus noctibus, et non comedit, neque bibit, neque dormivit in illis diebus, et noctibus, intentus tamen in oratione; et cum tertia die oraret, et teneret manus conjunctas inter genua, intentus in oratione aliquantulum obdormivit, et dum dormiret ceciderunt prædictæ cannæ de digitis ejus; et evigilans vidit eas cecidisse in terra ante pedes suos; et respiciens summitates digitorum vidit cicatrices et vulnera curata et sanata, ita quod nulla læsio apparebat ibidem. Interrogatus quomodo scit, dicit quod ipse testis et alii plures fratres multoties audiverant prædicta ab ore ipsius fratris Joannis Boni; et credit quod ista dicebat idem fr. Joannes Bonus ad corroborationem fratrum suorum quia hæc dicebat eis, quando exhortabatur eos quod essent boni bellatores contra vitia carnis; et inducebat eis authoritatem beati Pauli, quæ dicit: Non coronabitur nisi qui legitime certaverit. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XVII anni; de mense et die, non recordatur, quia ipse fr. Joannes Bonus dicebat pluries ipsi testi et aliis fratribus. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus habebat aliquos ordines, vel erat clericus, respondit quod non, sed erat tantum laicus. Interrogatus si de omnibus supradictis erat publica vox et fama, dicit quod publica vox et fama erat.
[14] [Juris peritum licet illitteratus scientia vincit.] Item aliud miraculum dicit etiam idem testis, quod cum quodam tempore quæstio matrimonialis discuteretur inter dictum fratrem Joannem Bonum, et D. Letum canonicum Cesenatem, jure peritum, unus affirmando et alter inficiando quod ita deberet esse; et diu inter eos esset hinc inde disputatum, tandem videns dictus fr. Joannes Bonus dixit prædicto canonico Leto, quod faceret apportare librum suum Decretalium, an ita esset, ut ipse fr. Joannes Bonus dicebat; et sic apportato libro in medio, dictus canonicus cœpit volvere librum, ut inveniret capitulum, per quod ipsa quæstio terminaretur, et cum diu volvisset dictum capitulum non potuit invenire; tandem dictus fr. Joannes Bonus dixit ipsi canonico quod traderet sibi librum Decretalium; et accepto libro a canonico memorato cœpit volvere ipsum librum; et facta revolutione tertia invenit capitulum, quod ponebat illa verba quæ idem fr. Joannes Bonus asserebat, et apposito digito, ostendit dicto canonico, dicens: Ecce ipsum capitulum, quod dicit quod ego dicebam; quod cum vidisset dictus canonicus, cœpit multipliciter admirari, dicens, quod hoc nisi a Spiritu Sancto esse non posset, cum ipse fr. Joannes Bonus sit idiota, ita quod aliquam litteram non cognoscebat, et ipsum librum nunquam viderat, nec tetigerat nisi tunc. Interrogatus de tempore, dicit quod fuerant XVIII anni in quadragesima præcedenti; de mense, dicit quod fuit de mense Martii; de die, dicit quod non recordatur; de hora dicit quod fuit post nonam, quando ipsi fratres habent licentiam loquendi ee, de loco, dicit quod fuit in claustro majori, ubi quilibet loqui potest, in diœcesi Cesenati. Interrogatus quibus præsentibus dicit quod ipso teste, et canonico memorato. Interrogatus quomodo scit, dicit quod erat ibi præsens quando ista facta sunt. Interrogatus si vivit dictus canonicus, dicit quod credit cum vivere. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus sciret litteras, dicit quod credit ipsum esse penitus illiteratum, cum nunquam vidisset eum legentem in aliquo libro. Interrogatus si de omnibus supradictis erat publica vox et fama, dicit quod publica vox et fama erat.
[15] [Ei lupa obedientiam præstat.] Item aliud miraculum dicit præterea dictus testis, quod cum quædam lupa, portans filium in ore suo, insequeretur ab hominibus, et canibus multis, divertit juxta cellam dicti fratris Joannis Boni, qui quam cito vidit eandem cum filio in ore, dixit ei: Sta et non te moveas. Et ipsa incontinenti stetit, et posuit filium in terra, et respiciebat ipsum fratrem; et ipse frater dicebat ei: Vis recedere, ne timeas. Et ipsa lupa videbatur plurimum gratulari. Tandem dictus fr. Joannes Bonus dixit ei: Accipe filium tuum, et vade secure per tramitem istum, et non timeas. Et ipsa incontinenti accepit filium in ore suo, et cœpit ire lætanter per tramitem, quem dictus fr. Joannes Bonus ostenderat ei, et sic evasit sine aliqua læsione sui et filii sui. Interrogatus quomodo scit, dicit, quod audivit pluries ab ore ipsius fratris Joannis Boni, confirmans et corroborans fratres suos, dicens, quod debetis esse intenti servitio Jesu Christi, et obedire majoribus vestris; quando lupa animal indiscretum obbedivit verbis servi Dei, quanto magis vos debetis obedire, et servire Domino Jesu Christo. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod ipso teste præsente, et fratre Dentesalvo de Cesena, qui adhuc vivit, et fratre Detessalvo de Tuscia qui mortuus est. Interrogatus de tempore, dicit quod credit, quod sunt fere XX anni, antequam idem testis esset frater, sed audivit hoc ab ore ipsius fratris Joannis Boni. Credit quod sunt XVI anni postquam idem testes factus fuit frater. De loco dicit quod quandoque audivit ista a dicto fratre Joanne Bono in claustro, quandoque in domo ff; de mense et die, dicit se nescire. Interrogatus si de omnibus supradictis erat publica vox, et fama; dicit quod sic, erat publica vox et fama. Interrogatus si de hoc fuit doctus vel rogatus, dicit quod nunquam fuit doctus, vel rogatus, sed de mandato sui prioris scilicet fratris Guizzardi ad testificandum venit.
ANNOTATA.
a De hac prima parte processuum vide supra pag. 771 num. 9.
b Die quinto, exeunte Julio, id est, die 27 Julii.
c De viridario ecclesiæ S. Marci vide proœmium ad processus pag. 770 num. 8, et adde quæ leguntur in regula eremitarum S. Augustini apud Brockie [Codex Regular. tom. IV, pag. 255, cap. 12.] : In claustro primo, ubi mortui sepeliuntur, quod distinguebatur ab altero ubi loqui licebat. Cfr Commentarius præv. num. 120.
d De hac ecclesia, hodiedum non amplius exstante, vide Diarium Mantuanum anni 1836 [Diario di Mantova… 1836, pag. 154.] . Pertinuit primum ad monachos Humiliatos, deinde ad Camaldulenses et demum transiit ad canonicos regulares.
e Parabulam dantibus, idem est ac: licentiam dantibus, loquendi scilicet, seu legendi; legitque verisimiliter has litteras magister Joannes scriptor D. Legati. Servata est locutio in Gallico: Donner la parole à quelqu'un. Cfr Glossarium Cangii. Ex voce parabola deducta vox hispanica palabra, italica parola, gallica parole etc.
f Hæ litteræ recitandæ fuissent post illas quæ num. 3 prodeunt; verum eo ordine eas recudimus, quo in ipso processu authentico sunt inscriptæ.
g Patet ex his quæstionibus diligentiam magnamab antiquissimis temporibus adhibitam fuisse in ecclesia Romana, ut de virtutibus et miraculis eorum inquireretur, quorum expetebatur canonizatio.
h De commissariis processuum apostolicorum Vide supra pag. 769 num. 3.
i In historia Mantuana [Volta, Compendio storico di Mantova, tom. I, pag. 227 et 243.] , sermo est de quodam Bartholomæo Nuvoloni vel de Nuvoloni, qui anno 1252 consilio seniorum adscriptus erat, a quo missus est Mediolanum gravium rerum componendarum causa; de quodam item Nicolao prænobilis gentis degli Arlotti, qui in eodem consilio sedebat anno 1260. Nullatenus tamen liquet hos ipsos fuisse ambasciatores illos, quorum mentio est in litteris Innocentii IV.
k Hæc forma interrogationis data est sub num. 2.
l Lucas Waddingus, qui regestum Innocentii IV, Romæ versans, præ oculis habuit, de his litteris sic scribit: Innocentius IV, anno VIII sui pontificatus, biennio post sancti viri mortem, conficiendum (processum) commisit per suas litteras incipientes “Dignas Domino” datas Januæ, quas transcripserunt idem Constantius (Laudensis) ad initium ejusdem vitæ (B. Joannis), et ex illo Abrahamus Bzovius ad annum 1249, num. 11, sub datis XV kalendas Julii; sed in regesto pontificio ejusdem Innocentii habentur sub eodem anno in ordine epistolarum num. 523, datæ XV kalendas Junii: quibus etiam subjicitur ibidem modus observandus in interrogatione super vita, conversatione et miraculis ejusdem sancti, et legitimis testibus examinandis [Wadding. Apologeticus, § 2, tom. II, Annal. Minor. pag. 446, Romæ 1732.] .
m Hic in causa B. Joannis procuratoris partes egisse videtur. Vide supra pag. 770 num. 7.
n Vide Commentar. prævium ad Vitam num. 154 et ibid. totum § 14.
o Seu die 28 Julii.
p Vide Annotata c et d.
q Cfr supra pag. 770 num. 6.
r Dum num. 120 et 121 Commentarii prævii conventum S. Mariæ de Butriolo descripsimus, nondum advenerant litteræ R. D. Paggi, in seminario Cæsenate professoris; quarum partem dedimus circa finem Commentarii, num. 192. Reliqua, in quibus utriusque conventus eremitarum S. Augustini, extra et intra Cæsenam, notitia traditur, hic uno tenore recitamus: Cœnobium, inquit, S. Mariæ de Butriolo hodie amplius non exstat. Postquam enim labente sæculo XVIII sub Gallica dominatione religiosarum sodalitatum bona in fiscum fuere reducta, istud a comite Scipione Fantaguzzi, die 15 Septembris 1797, ab hasta emptum fuit cum prædio adjacente, et paullatim funditus est evulsum. Ejus autem ædes sacra ineunte hoc sæculo ultro corruit dilapsaque est. Nunc eodem solo, angustioribus tamen finibus, excitata est domus rustica, inserviens cultoribus prædii quod nuper a gente Fantaguzzi in gentis Bavoniæ jus cessit. Tantum stat adhuc fons, cujus aquam Joannes Bonus olim in vinum vertit, prout asseritur in II nocturni officii lectione III; et in cujus superiore fronte imago sancti viri proposita est: nam sic ornandum sodales Augustiniani curarunt anno 1704. Et cernitur adhuc spelunca intra quam beatus pœnitentiæ ergo se abdidit. Hanc speluncam, ut a temporum injuria impiorumque profanatione tueretur, hodiernus dominus prædii, sacerdos Josephus Bavonio, curio parœciæ S. Zenonis in hac civitate, muro peropportuno circumdedit, ligneoque claustro ingressum munivit. Ad eremum his etiam diebus, illius fontis aquæ, saluberrimi quidem haustus, bibendæ devoteque speluncæ invisendæ gratia, se conferre solent fideles nonnulli. — Cœnobium cremitarum S. Augustini in civitate exstat adhuc, quod ad materiale ædificium spectat, sed illud non obtinet amplius familia Augustiniana, jam tunc quum religiosa sodalitia sub supradicta dominatione Gallica fuere his regionibus dissoluta. Nunc cœnobii pars in militum præsidii civitatis stationem, pars in ædem seu domum curialem conversa est. Quod vero pars in domum curialem conversa sit ex hoc factum est, quod parœcia SS. Joannis Evangelistæ et Severi episcopi, cujus templum hodie penitus deletum est, die 24 Julii 1797 translata fuerit in S. Augustini templum. Hoc per hos etiam dies insigne conspicitur, et ob causam modo memoratam est hodie templum curiæ SS. Joannis et Severi. Cfr Braschii Memoriæ Cæsenates cap. 20 num. 15 et seqq.
s De fratribus de pœnitentia, sive Saccitis, vide Comment. præv. num. 164.
t De prædicationibus B. Joannis, vide ibid. a num. 90, maxime num. 102.
u Id est, intravit circa annum 1232; anno enim 1251, quo processus habebatur, anni 19 ab ingressu erant elapsi, quibus deductis a priori numero, annusrestat 1232. Nullo negotio sic anni quibus res aliæ, quæ in processibus commemorantur, gestæ sunt, deteguntur. In prima scilicet et secunda parte processuum deducuntur anni, quos testes ab eventu elapsos esse dicunt, ab anno 1251, quo duo priores processus habiti sunt; in tertia ab anno 1254; in quarta denique, quinta et sexta, ab anno 1253. Notandum tamen testes in annis eventuum figendis non semper convenire, nec valde esse accuratos. Ita præsens testis, fr. Salvetus, res gestas pœne omnes et miracula contigisse dicit octodecim elapsis annis: quorum nonnullis alii testes aliam epocham assignant.
x De jejuniis et abstinentia beati dictum in Comment. § 8. Hinc jam pauciores hujusmodi notationes, quibus lector ad Commentarium remittitur, adscribemus, quum adeo facile sit ex ejus titulis §§ cuncta reperire.
y De adventu ff. Prædicatorum Cæsenam eorumque conventu, vide Memorias Cæsenates Braschii cap. 20 num. 6.
z De hac tunicella de stanneto videsis in Comment. num. 80.
aa Subtelares sunt calceorum genus. Cfr CangiiGlossarium.
bb De zupellis dictum in Commentario eodem num. 80.
cc De Lombardia, seu de illo tractu qui olim Gallia cisalpina dictus est; quo nomine Lombardiam vocat Calepinus in Vita beati num. 10. Hoc miraculum differt a duabus commutationibus aquæ in vinum quæ narrantur infra sub num. 21 et 22. Diversi enim sunt annus et mensis, diversi quoque testes. Vide infra loc. cit.
dd De infula vide Annot. f pag. 766.
ee In constitutionibus ordinis eremitarum S. Augustini, ex antiquissima consuetudine, post cœnam vel collationem conceditur aliquod tempus ad colloquendum [Brockie, Codex regularum, tom. IV, pag. 256, cap. 12, num. 9.] . In regula S. Benedicti et aliis quibusdam hujusmodi relaxatio post sumptum cibum non permittebatur; et eapropter id in societate nostra, ubi bis de die, post prandium et post cœnam, collocutio seu recreatio conceditur, a nonnullis est reprehensum. Verum Ribadeneira [In opere: Tratado en qual se da razon del Instituto de la comp. de Jesus, Madrid 1605.] et Suarez [Franc. Suarez, Tractatus de religione societ. Jesu, lib. VIII, cap. 8 a num. 11, pag. 432 et seqq. Bruxellis 1857.] egregieostenderunt hanc consuetudinem rationi et sanctorum Patrum commendationibus plane esse conformem. Vide etiam quænam fuerit consuetudo S. Hilarionis, supra pag. 52 num. 17; et ipsius nostri beati Commentar. præv. pag. 715 num. 82, et pag. 721 num. 103.
ff Claustrum distinguitur a domo; et quidem duo erant claustra, majus, in quo statis temporis loqui licebat, et minus quod cœmeterio conventus seu viridario circumjacebat.
* eos esse
* ingressus est,
* quercu.
CAPUT II.
Testimonium fr. Jacobi.
[Beati jejunia in tribus ultimis vitæ suæ quadragesimis. Quadragesima prima.] Frater Jacobus, laicus, de ordine supradicto heremitarum, juratus dixit quod ipse audivit et intellexit, etiam antequam ipse esset frater dum adhuc ipse esset puer parvus, multam bonam famam de prædicto fratre Joanne Bono, institutore ordinis supradicti, adeo quod homines prædictæ civitatis Cesenæ fatebantur et dicebant, quod propter Deum et ipsum fratrem Joannem Bonum habebant quidquid boni habebant a. Et dicit quod idem fr. Joannes Bonus multam abstinentiam faciebat, itaquod hic testis videndo ipsius abstinentiam, et bona opera, et audiendo ejus prædicationem, cumpunctus est et intravit ordinem supradictum, cum adhuc esset ætatis XV annorum vel circa. Et postquam intravit ipsum ordinem ministravit idem testis ipsi fratri Joanni Bono per X annos, et plus, et de ejus abstinentia multa vidit, et cognovit; et præcipue dicit quod idem fr. Joannes Bonus omni tempore jejunabat, tam in hyeme quam in æstate; et nullo tempore utebatur carnibus, etiam in infirmitate sua; sed in ipso infirmitatis tempore, dicit quod aliquando utebatur ovis. Et dicit quod in prima b quadragesima postquam hic fr. testis cœpit ministrare ei, dictus fr. Joannes Bonus in principio, et prima die quadragesimæ, recepit Corpus Domini, et ipsa die nullum cibum alium sumpsit, et singulis aliis diebus subsequentibus dictæ Quadragesimæ manducabat dictus fr. Joannes Bonus unam hostiam tantum, et illa contentus erat; et bibebat vinum modicum mixtum cum aqua decoctionis olerum, vel leguminum conventus fratrum suorum antequam apponeretur oleum vel sal; et hoc cibo et potu contentus erat usque ad diem Cœnæ Domini, in qua die ipse comedebat cum fratribus suis, et post ipsam diem revertebatur ad consuetudinem primam usque ad diem Resurectionis.
[17] [Quadragesima secunda et tertia. Ejus vestes et] In secunda vero quadragesima dicit quod idem fr. Joannes Bonus fecit sibi dare panem unum de conventu, et fecit inde quadraginta frusta in modum unius hostiæ; ita tamen quod remansit ex illo pane fere medietas, et istis frustis panis usus fuit per totam illam quadragesimam; et dictus testis dabat sibi unum de ipsis frustis tantum singulis diebus, ut ipse comederet, et hoc dedit sibi usque ad diem Cœnæ Domini. In ipsa vero die Cœnæ Domini fecit vocare omnes fratres suos, qui erant XXX, et ipsi testi dedit duo frusta de prædictis frustis, et singulo fratri unum, c et præcepit eis ut comederent incontinenti. Ab illo die usque ad diem Resurectionis, nihil sibi dedit dictus frater minister ejus. Et contentus erat prædicto cibo, et potu supradicto usque ad prædictum diem Cœnæ Domini. In tertia vero quadragesima dicit idem testis, quod idem fr. Joannes Bonus propter infirmitatem, quam passus fuit circa carnem …, comedit in primis XIII diebus quadragesimæ tres uncias panis, cum illis cibariis, quibus ipsi fratres utebantur in conventu. Et hoc faciebat ad coroborationem corporis sui, propter infirmitatem prædictam. Ab inde postea singulis diebus ipsius quadragesimæ comedebat tantum de pane, quantum est forma unius denarii, qui dicitur mezanus d. De vestimento ipsius fratris Joannis Boni dicit idem testis quod idem fr. Joannes Bonus omni tempore, tam in hyeme, quam in æstate utebatur, et contentus erat uno simplici vestimento; scilicet una cappa subtili de stamegna e. Et omni tempore nudis pedibus ambulabat, utebatur tantum zupellis ligneis tam in hyeme, quam in æstate. De lecto ipsius dicit idem testis quod ipse jacebat super tabulam de quercu, super qua tabula erat unus pannus de lana; super se tamen nihil tenebat dictus fr. Joannes Bonus, nisi tempore infirmitatis suæ, quo tenebat unum linteamen de lana.
[18] [lecti pœnitentiæ; silentium.] Et quando volebat dictum corpus affligere magis, jacebat in fossa humo: et quando adhuc volebat fortius corpus suum affligere, habebat foveam artificiose factam, in qua ponebat se capite existente inferius. Erat tamen fovea illa sic artificiose facta, quod cum humeris et scapulis terræ inhærebat, pedibus vero sursum erectis. Ipse tamen testis non vidit eum jacere in dicta fovea, sed vidit foveam, et formam ipsius, et audivit ab ipso fratre Joanne Bono quod ipse aliquando jacebat in ea secundum modum prædictum. Et perpendebat etiam ipse testis, quod quando jacebat in ista secunda fovea, quod dictus fr. Joannes Bonus apparebat multum afflictus, et facies ejus similiter apparebat valde tumefacta. Interrogatus dicit idem testis quod nemini loquebatur dictus fr. Joannes Bonus in prædictis tribus quadragesimis, nisi ipsi testi et fratri Joanni, socio ejus, quod continue ministrabatur ei. Interrogatus quomodo scit quod prædictus fr. Joannes Bonus tantam et talem abstinentiam faceret; dicit quod vidit, et interfuit, tanquam ille qui sibi dicta cibaria et potum ministrabat. Interrogatus quibus præsentibus, dicit ipso teste et fratre Joanne de Barba, socio ipsius testis. Interrogatus de tempore dicit quod sunt decem anni et plus; de loco, dicit quod fuit in cella sua in diœcesi Cæsenate. Interrogatus quomodo scit quod dictus fr. Joannes Bonus sic jaceret in foveis supradictis secundum modum præfatum; dicit quod pluries ipsum invenit jacentem in fovea longa; in alia vero ubi caput et humeros ponebat, audivit pluries ab ipso fratre Joanne Bono. Et hoc dicebat eidem testi: quærebat ab eo, quare fecisset sic foveam memoratam; ipse vero respondebat ei: Frater, non cures scire ista. Tandem ad maximam instantiam ipsius testis dicebat ei, quod faciebat ut magis corpus affligeret; de loco, et tempore, dicit ut supra.
[19] [Frequens communio. Persecutiones a dœmone et ab hominibus.] Item dicit idem testis, quod qualibet die dominico sumebat Corpus Domini dictus frater Joannes Bonus. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus persecutionem aliquam passus fuerit a spiritu invisibili; dicit quod pluries audivit abore dicti fratris Joannis Boni, quod spiritus invisibilis persequebatur et molestabat ipsum; in tantum quod fecit eum sic cadere in terra quadam vice, et percusso capite ad parietem, læsus fuit in capite aliquantulum. Alia vero vice dictus spiritus accessit ad ostium cellæ suæ, et cum clausum esset ostium interius cum quodam fuste ligneo, ipse dæmon in tantum duxit ostium quod aperuit ipsum vi. Et cum prædictus fr. Joannes Bonus crederet hominem esse, cœpit ire post eum; et dum diceret: Quis es tu; ipse dæmon respondit: Ego sum dæmon talis (sed de nomine non recordatur testis), qui fecit tibi unum, et adhuc faciam tibi alia. Et fr. Joannes Bonus dixit ei: Ego non timeo te, dum Dominus meus Jesus Christus est mecum. De persecutione hominum, dicit idem per omnia ut fr. Salvetus prædictus, hoc addito, quod dicit quod idem fr. Joannes Bonus faciebat emi panem, et mittebat persecutoribus suis. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus faceret et sustineret omnia supradicta ex charitate, humilitate et simplicitate, dicit quod sic. Interrogatus quomodo sciret, dicit quod nunquam vidit eum irasci, nec moveri, nec turbari, nisi quando aliquis fratrum suorum minus bene se habebat, quia tunc moveri videbatur contra delictum ejus.
[20] [Ad veritatem Eucharistiæ demonstrandam] Quoddam miraculum factum in vita. Dicit prætera idem testis quod cum quodam tempore quidam frater, nomine Nasinbenus, novitius in ordine supradicto, dubitaret de Corpore Domini nostri Jesu Christi, non credens quod esset vere Corpus Christi ille panis, et illud vinum quod conficiebatur in altari, dixit ipsi testi quadam vice quod faceret ipsum loqui cum fratre Joanne Bono. Et ipse testis incontinenti accessit ad dictum fratrem Joannem Bonum, et dixit ei quod dictus frater Nasinbenus volebat loqui ei; et ipse dixit quod accederet ad eum. Et dum dictus frater staret coram dicto fratre Joanne Bono, cœpit plura alia verba narrare; sed de sua dubitatione nihil sibi dicebat; tandem dictus fr. Joannes Bonus dixit ei: Frater, non celes mihi veritatem, et ego dico tibi illud ad quod venisti; et ipse frater respondit quod non celaret veritatem. Et tunc fr. Joannes Bonus dixit ei: Frater, tu dubitas de Corpore et Sanguine Domini nostri Jesu Christi, quod conficitur in altari, quia non credis quod ille panis et illud vinum, quod conficitur, efficiatur verum Corpus et verus Sanguis. Et ille fr. respondit: Domine, verum est. Et tunc fr. Joannes Bonus dixit ipsi testi, et ipsi fratri: Recedite inde, et cum pro vobis misero, huc venite cito. Et parum post, dictus testis reversus fuit ad dictum fr. Joannem Bonum, et item post modicam horam dixit idem fr. Joannes Bonus dicto testi: Vade et voca fr. Nasinbenum, et fr. Danielem, et fr. Joannem; et dic eis quod veniant ad me. Qui testis statim ivit ad eos, et duxit eos.
[21] [aquam bis mutat] Qui cum venissent ad eum, et videret eos venientes ad se, dixit eis: State ibi juxta fontem. Erat enim ibi fons prope cellam suam. Tunc fr. Joannes Bonus accepit quemdam scyffum novum; et ivit ad eos, et prosternens se in oratione juxta fontem, accepit de aqua fontis cum ipso scyffo quem portavit, et posuit scyffum cum aqua super oram fontis; et iterum oravit, et fecit signum crucis super ipsam aquam, quæ erat in scyffo. Et accipiens scyffum, porrexit illud fr. Nasinbeno; et dixit ei: Frater, accipe donum Dei, quia omnia possibilia sunt apud Deum; et non credatis quod ego fecerim istud, sed Deus fecit, quia potest omnia facere. Et tunc ille frater bibit, et omnes fratres, qui illic aderant biberunt, et gustaverunt bonum vinum, et odoriferum, et saporosum; et habebat quasi aureum colorem. Et dixit ipse fr. Nascinbeno in præsentia aliorum fratrum, qui illic aderant: Vide, frater, et crede, quia sicut de ista aqua Dominus fecit vinum, ita de pane et vino, potest efficere Corpus et Sanguinem suum, quandocumque placet ei. Et sic dictus frater fuit confirmatus et roboratus in fide, et dixit quod de cætero nullatenus dubitaret.
[22] [in vinum.] Item dicit idem testis, quod in sequenti die quidam alius frater qui vocabatur Nicolaus, de eodem ordine, audito quod fr. Joannes Bonus per invocationem Domini Jesu Christi prima præterita die converterat aquam in vinum, cœpit mirari et aliquantulum dubitare, dicens, quod non crederet hoc, nisi ipse videret illud idem. Quod cum relatum fuisset ipsi fr. Joanni Bono, misit incontinenti pro ipso fratre Nicolao, et cum idem frater appropinquaret ad locum, ubi stabat dictus fr. Joannes Bonus, dixit: Ita, frater, ibi. Et tunc fr. Joannes Bonus accepit quemdam scyffum ligneum novum, et accessit ad fontem cum ipso fr. Nicolao, et cum ipso teste, et quodam alio fratre qui vocabatur Ubertus; et fecit similiter sicut prius. Et cum bibisset dictus frater de optimo vino, quod factum fuerat de aqua, dixit: Revera sunt vera, quæ mihi de isto negotio dicebantur. Et ita fuit confirmatus et corroboratus, quod de cætero nullatenus dubitavit. Interrogatus quomodo scit, dicit quia hiis omnibus interfuit, et vidit, et bibit. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod in prima die interfuerunt fr. Daniel, fr. Joannes de Barba, et fr. Nascinbenus, et idem testis. In secunda die interfuerunt fr. Ubertus et fr. Nicolaus. Et idem testis interrogatus de tempore, dicit quod sunt VI anni; de mense, dicit quod fuit de mense Aprili; de die, dicit quod fuit prima et secunda die ejusdem mensis. Interrogatus si de hoc esset publica fama, dicit quod non, quia ipse prohibebat ista divulgari extra conventum suum, sed inter fratres conventus sui hoc publicum erat f.
[23] [Morbus articularis] Item aliud miraculum dicit idem testis, quod quidam avunculus suus, Rainerius nomine, steterat infirmus de quadam gutta, quæ inferebat ei dolorem et molestiam magnam; adeo quod de manu dextera, et de brachio dextero non poterat se juvare, et quasi totum latus dexterum amiserat; et ipsam infirmitatem passus fuerat bene per quatuor menses. Cumque hic testis ivisset quadam die ad visitandum prædictum avunculum suum, et inveniset eum in tanta miserabilitate, post colloquium cum eo habitum reversus fuit dictus testis ad dictum fr. Joannem Bonum, et rogavit eum quod ipse deberet intercedere pro dicti Rainerii liberatione ad Dominum. Et ipse fr. Joannes Bonus precibus ejusdem testis, ministri sui, et compassione dicti infirmi motus, dedit se in oratione, surrexit, vocavit hunc testem, et dixit ei: Vade et scias quomodo se habeat avuuculus tuus Rainerius. Et cum hic testis sumpsisset sibi socium fr. Nicolaum ibat cum eo ad domum dicti Rainerii; et antequam pervenissent dicti fratres ad domum dicti Rainerii, viderunt eum ab infirmitate sua liberatum, euntem ad laborandum ad vineas. Et hic testis vocavit eundem Rainerium, et dixit ei: Quo vadis. Et ille respondit: Vado ad vineas; tu vade domum, quia statim revertar ad te; et cum hic testis ivisset ad domum dicti Rainerii, et aliquantulum expectasset, venit dictus Rainerius. Et hoc teste quærente ab eo, quomodo se habebat, respondit idem Rainerius quod optime se habebat, et bene liberatus erat.
[24] [miraculo depulsus.] Interrogatus quomodo scit prædicta dicit, quia dominus Rainerius erat patruus suus; et prædicta sic facta esse vidit. Interrogatus de tempore, dicit quinque annos esse quod hoc fuit; de mense et die, dicit se non recordari: dicit quod tamen fuit parum ante quadragesimam. Interrogatus quibus præsentibus, dicit, se teste et Fr. Nicolao prædicto. Interrogatus quantum vidit postea hic testis dictum Rainerium stare sanum, et liberatum a dicta infirmitate; respondit, quod semper postea stetit sanus, et a dicta infirmitate liberatus. Interrogatus quomodo scit, quod ita steterit sanus dictus Rainerius, et a dicta infirmitate liberatus; respondit, quia postea sæpe et multoties vidit eum sanum et liberatum. Interrogatus si de hoc erat fama publica per contratam illam, dicit quod sic. Interrogatus de loco, dicit quod in diœcesi Cæsenati, in villa ubi dicitur Dossina, quia ibi habitabat dictus Rainerius.
[25] [Item epilepsis.] Item aliud miraculum dicit idem testis, quod, cum ipse haberet quandam consanguineam nomine Mariam, graviter morbo epileptico vel caduco affligebatur; in tantum quod pluries qualibet hebdomada cadebat ad terram et per magnam horam cum spuma in ore tremendo jacebat; ita quod vir suus in tantum abominabatur ipsam quod nolebat morari cum ea. Tandem mater ipsius mulieris accessit ad ipsum testem, consanguineum suum, rogans ipsum, quod deberet ipsum fr. Joannem Bonum rogare ex parte Dei, quod pro sua filia ad Dominum Jesum Christum intercederet, credens firmiter quod per suas preces ejus filia liberaretur omnino ab infirmitate prædicta. Faciens hoc dicta mulier sæpius cum maxima instantia, tandem dictus fr. Joannes Bonus, motus ad preces ipsius testis, et ad lacrimas mulieris, dixit mulieri prædictæ: Vade ad domum tuam, et ego rogabo Dominum Deum meum quod faciat misericordiam suam cum ipsa. Et ex illa hora, filia dictæ mulieris sana facta est ab infirmitate prædicta. Interrogatus quomodo scit, dixit quod interfuit, et vidit eam multoties cadere ad terram. Et post octo dies, postquam idem fr. Joannes Bonus oravit pro ipsa, ivit ad domum mulieris prædictæ; et audivit a matre sua, et viro ipsius mulieris, quæ fuerat infirma, quod postquam dictus fr. Joannes Bonus rogaverat Dominum Jesum Christum pro ipsa, nihil senserat de infirmitate prædicta. Et cum pluribus vicibus postea dictus testis ivisset ad domum mulieris prædictæ semper vidit eam sanam, et liberatam ab ipsa infirmitate. Et plures filios suscepit de viro suo, quæ antea nullum habere poterat de eodem. Interrogatus quibus præsentibus preces prorectæ fuerunt fr. Joanni Bono prædicto, dicit: Ipso teste, ea muliere prædicta, videlicet matre ipsius mulieris. Interrogatus si viveret adhuc ipsa mulier, quæ passa fuerat infirmitatem prædictam, dicit quod sic. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt VII anni; de mense, die et hora, dicit se non recordari. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in civitate Cæsenæ. Interrogatus si tunc temporis erat fama publica de hoc in civitate prædicta Cæsenæ, dicit quod sic. Et dicit idem testis, quod eadem testis, quod eadem mulier fere per quinque annos habuerat infirmitatem prædictam.
[26] [Dæmoniaca] Item aliud miraculum. Dicit præterea idem testis, quod cum quædam puella, quæ erat circa XVIII annos et nomen ejus Guerula, quadam vice iret ad fontem ad portandam aquam, antequam accederat ad dictum fontem arrepta fuit a dæmone; et ita graviter affligebat eam quod projecerit eam ad terram; nec potuit ad domum propriam redire per se ipsam, quousque venerunt parentes sui. Qui eandem ad domum propriam in brachiis portaverunt, et sic per diem, et noctem tenuerunt ipsam in domo cum maxima difficultate, quia hinc inde plurimum angustiabatur. Et tandem ad quandam ecclesiam, quæ erat vicina ipsius domui, portaverunt eandem, et ibi cœperunt custodire ipsam, et dum sic starent, sacerdos ipsius ecclesiæ quærebat ab ipsa dæmoniaca: Quis debet te expellere; et ipsa dicebat: Joanni Bonus. Et tunc dictus Ugo, cujus serviens erat puella prædicta, misit quosdam nuntios ad fr. Joannem Bonum, ut rogaret Dominum Jesum Christum pro liberatione prædictæ puellæ, quæ a dæmonio vexabatur. Et tunc ipse fr. Joannes Bonus misit ipsum testem et quemdam alium fratrem Joannem, fratres suos, dicens eis: Ite et videte qualiter stat ipsa puella. Et dum ipsi irent per viam, dicta puella cœpit clamare et dicere: Ecce veniunt, ecce veniunt. Et dum quæreretur ab ea a sacerdote ipsius ecclesiæ: Qui sunt illi qui veniunt; ipsa dicebat ei: Ipsi sunt fratres Zanbonnini g. Et dum ipsi fratres accessissent ad eam, et tetigissent eam, et fecissent super eam signum crucis, ipsa cœpit multum turbari et molestari, et spuere in facies eorum et dum fr. Joannes; alter frater qui iverat cum ipso teste, accepit quandam crucem ligneam, et appropinquaret ipsi puellæ, torquendo se plurimum hinc et inde, spuebat sicut poterat in ipsam crucem. Et tunc ipse testis, et alius frater recesserunt inde, et dixerunt illis, qui stabant cum ipsa puella, quod custodirent eam bene, et sic ipsi fratres accesserunt ad fratrem Joannem Bonum dicentes ei qualiter se habebat dicta puella, illud quod fecerat eis; et rogaverunt ipsum fr. Joannem Bonum, quod intercederet pro liberatione ipsius puellæ ad Dominum Jesum Christum. Qui dixit, quod libenter faceret, secundum quod Dominus daret ei gratiam. Et dum orasset, dixit ipsi testi et fratri Joanni prædicto: Cras mane erit liberata in aurora. Mane autem facto, dixit ipsi testi, et memorato fr. Joanni quod irent ad videndum qualiter se haberet puella prædicta; et dum ivissent, invenerunt eam liberatam a dæmonio, ita quod de cætero non vexavit eam dæmon.
[27] [curata.] Interrogatus quantum tempus dicta puella vexata fuerat a dæmone, dixit quod per quatuor dies. Interrogatus quomodo scit, quod tantum per quatuor dies vexata fuerat ab ipso dæmone, dixit quod audivit ab ipso Ugone, qui erat dominus ipsius puellæ, et ab omnibus de familia sua, et ab omnibus de vicinia ipsius. Interrogatus quomodo scit, quod esset dæmoniaca, dicit quod vidit et interfuit quando torquebatur et affligebatur ab ipso dæmone, et quod spuebat in ejus faciem, et in crucem, quando ostendebatur ei per alium fratrem socium suum videlicet dicti testis. Interrogatus quomodo scit, quod ipsa diceret: Ecce veniunt, ecce veniunt fratres Zanbonini; dicit quod sacerdos ipsius ecclesiæ, et alii circumstantes ipsius puellæ retulerunt ipsi testi, et fr. Joanni socio suo. Interrogatus de mense, dicit quod fuit de mense Decembris. Interrogatus de die ipso liberationis, dicit quod fuit in die Nativitatis Domini. Interrogatus de hora dicit quod fuit in aurora quando cantatur Missa “Lux fulgebat hodie h”. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente sacerdote ipsius ecclesiæ, Ugone et Donna Saxa uxore ipsius Ugonis, qui erant domini ipsius puellæ, et aliis pluribus de quorum nominibus non recordatur. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in villa, quæ dicitur Aquarola. Interrogatus si de hoc erat publica vox et fama per contratam illam, dicit quod sic.
[28] [Maria de Artus ab ulcere in coxa] Item aliud miraculum. Dicit præterea idem testis quod cum quædam Maria de Artus, de civitate Cæsenate, quandam maximam infirmitatem pateretur in coxa, ita quod a nullo medico curari posset, et dum sic de sanitate desperaret, rogavit virum suum quod iret ad fratrem Joannem Bonum, ut rogaret Dominum Jesum Christum ut curaret eam ab infirmitate prædicta. Tandem dicta mulier cum maxima difficultate, cum quadam alia muliere ad ipsum fr. Joannem Bonum personaliter accessit, et supplicavit ei humiliter et devote, quod pro amore Dei deberet Jesum Christum rogare pro sanitate sua. Qui respondit ei: Soror, sustine et roga Dominum quod dignetur te liberare. Et dum illa apud ipsum multipliciter instaret, quod rogaret pro ipsa, ipse dixit ei: Spera in Deo, et crede firmiter quod ipse Dominus potest te liberare. Et ipsa dixit ei: Credo quod, si rogaveris pro me Dominum Jesum Christum, liberabor pro certo ab infirmitate mea. Et tunc idem fr. Joannes Bonus vocavit ad se ipsum testem, et dixit ei: Vade, frater, et porta mihi tria folia de platana; et tunc ipse testis portavit sibi, et dedit ipsi fr. Joanni Bono, et ipse frater dedit ipsi mulieri et dixit: Tolle ipsa tria folia, et pone super istam infirmitatem, et Dominus te sanabit hodie. Et incontinenti mulier discessit ab ipso fr. Joanne Bono, et posuit ipsa folia super vulnus infirmitatis suæ, et recessit ad domum suam et sequenti die cum gaudio reversa est ad dictum fr. Joannem Bonum, dicens ei, quod per suas orationes Dominus sanaverat ipsam.
[29] [liberatur;] Interrogatus quomodo scit quod pateretur insanabilem infirmitatem, dicit quod audivit a viro suo, et dicta muliere, et a quadam alia muliere, nomine Maria de Bonacorsio de Mantua. Interrogatus si viveret dicta mulier, quæ sanata fuerat, dixit quod sic. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt quatuor anni. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco de Butriolo ubi stabat dictus fr. Joannes Bonus; mulier vero est de civitate Cæsenæ. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod dicta Maria de Mantua, et ipso teste. Interrogatus quomodo scit quod dicta mulier sanata fuerat de dicta infirmitate ita cito, dicit quod interfuit et vidit eam, quando ipsa mulier venit ad ipsum fr. Joannem Bonum, dicens ei, quod Dominus sanaverat eam per suas orationes, quam cito posuit herbam super vulnus infirmitatis suæ. Interrogatus si de hoc tunc temporis fuit fama publica, dicit quod per contratam istam erat fama publica ubi habitabat.
[30] [Bonzoannes] Item dicit idem testis aliud miraculum. Dicit præterea quod cum quidam ejusdem ordinis, nomine Bonzoannes i, infirmaretur quadam infirmitate a latere dextero, quæ vocabatur fistula, in tantum quod quater a medicis fuit incisus, et cum liberari non posset, et a medicis esset penitus derelictus, dixit sibi testi: Consulitis mihi quod vadam ad patrem nostrum fr. Joannem Bonum? Qui respondit ei: Si habes fidem, bene, consulo tibi quod vadas, quia sine dubio liberaberis. Et ipse incontinenti ivit ad ipsum fr. Joannem Bonum, cum duobus fratribus ejusdem Ordinis, alter quorum vocabatur fr. Cimaboscus, alter vero vocabatur fr. Petrus de Padua, et quam cito applicuit ad conventum fratrum ubi morantur fratres conventus ejusdem fr. Joannis Boni, statim febris continuo arripuit ipsum, et sic jacuit tribus diebus, quod non potuit dictum fr. Joannem Bonum videre, cum cella ipsius fratris aliquantulum distaret k a dicto conventu: qui frater infirmus misit unum de sociis suis ad cellam fr. Joannis Boni, ut rogaret Dominum pro sanitate ipsius. Qui fr. Joannes Bonus respondit: Vade dicas dicto infirmo, quia non morietur ab infirmitate illa. Qui frater incontinenti recessit, et invenit dictum fratrem infirmum, sanum et liberatum tam a febre, quam a vulnere. Qui fr. cum altero socio suo accessit personaliter ad fratrem Joannem Bonum, supplicans sibi cum omni devotione, quod rogaret Dominum Jesum Christum pro ipso; et dum vellet sibi ostendere cicatricem vulneris, ipse dixit ei: Vade, frater, cum Domino, quia in tribus diebus fuisti liberatus, nec volo videre ipsum vulnus. Qui frater incontinenti recessit ab eo.
[31] [a fistula;] Interrogatus quomodo scit, dicit quod ipse testis consuluit sibi, dum starent simul in conventu fratrum suorum Bononiæ; et ipse testis cum aliis fratribus, qui erant in ipso conventu, vidit pluries ipsum vulnus, et etiam quando incidebatur a medicis, tenebat eum. Interrogatus quomodo scit, quod idem frater fuerit sanatus precibus fr. Joannis Boni, dicit quod audivit ab ipso fratre qui sanatus fuerat, et ostendit etiam sibi cicatricem vulneris. Dicit etiam idem testis quod audivit ab ore dicti fr. Joannis Boni, dum idem testis quæreret a dicto fr. Joanne Bono, si dictus fr. Bonus Joannes ivisset ad eum, et ipse frater respondit ei quod sic, et valde infirmabatur, sed tandem Dominus liberavit eum propter bonam fidem quam habebat in ipso. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt fere quatuor anni; de mense et die, dicit se non recordari; de loco, dicit quod fuit in loco Botrioli Cæsenatensis diœcesis, ubi fr. Joannes Bonus morabatur in cella sua. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente ipso conventu. Interrogatus si viveret adhuc dictus frater, dicit quod sic. Interrogatus si tunc temporis fuit de hoc fama publica, dicit quod sic in civitate Bononiæ, unde ipse frater fuit oriundus, et morabatur tunc temporis, et nunc etiam commoratur.
[32] [juvenis] Item aliud miraculum. Dicit etiam idem testis, quod quodam tempore in civitate Forlivii quidam juvenis arreptus fuit a dæmone, qui ipsum longo tempore graviter molestavit. Tandem pater et consanguinei sui dixerunt intra se: Ducamus ipsum ad fr. Joannem Bonum, et Dominus liberabit ipsum. Et dum ipsum ducerent, et pervenirent ad quemdam locum vicinum, ubi ipse fr. Joannes Bonus morabatur, dixit idem dæmoniacus illis qui ducebant ipsum: Ego scio quo me vultis ducere, sed ego non veniam aliqua ratione. Et tunc ipsi ceperunt in brachiis suis, et portaverunt eum invitum usque ad ecclesiam S. Mariæ de Botriolo, ubi est conventus ipsius fr. Joannis Boni, et posuerunt eum intra ecclesiam. Et tunc unus de fratribus ipsius conventus properavit cum festinatione ad cellam fr. Joannis Boni, et dicit ei quod descenderet, quia dæmoniacus de Forlivio erat in ecclesia, et expectabat ibidem. Qui fr. Joannes Bonus respondit ipsi nuncio dicens: Ite, et rogate vos ipsi Deum pro eo, et ego similiter rogabo Dominum Jesum Christum pro ipso; quia ego bene sciebam quod venturus erat antequam portaretur.
[33] [Foroliviensis] Et tunc idem fr. Joannes Bonus personaliter venit in ecclesiam, et cœpit tangere ipsum, et dicere ipsi dæmoni: Quare molestas corpus istius christiani? In nomine Dei exi ab eo. Et ipse dæmom respondit, quod non exiret. Et tunc idem fr. Joannes Bonus, invocata Spiritus sancti gratia, signavit eum signo crucis, et præcepit ei quod exiret; et incontinenti exivit, dicens ipse dæmon ipsi fratri Joanni Bono: Ego exibo, sed alius post me intrabit, qui magis vexabit ipsum. Et sic liberatus fuit juvenis ipse. Et tunc fr. Joannes Bonus dixit consanguineis ipsius juvenis, qui liberatus erat: Ducite cum suaviter et plane, et dicatis ei quod non habeat aliquem timorem, nec expavescat in via. Et dum ipsi reverterentur ad propria cum juvene memorato, antequam venirent civitatem Forlivii, dictus juvenis recordatus de prioribus molestiis, cœpit pavere, et timere in tantum quod factus est ipsi juveni error quasi pejor priore. Et tunc consanguinei sui dixerunt: Revertamur iterum ad dictum fratrem Joannem Bonum, et incontinenti reversi sunt ad ipsum fratrem Joannem Bonum cum juvene memorato, qui a dæmone graviter molestabatur. Et idem fr. Joannes Bonus iterum Dominum exoravit, et continuo ipse dæmon cum clamore maximo corpus juvenis dereliquit.
[34] [a dæmone.] Et tunc ejus consanguinei pariter cum juvene memorato, confessione facta, cum ipso fratre Joanne Bono laudes immensas Domino reddiderunt, et accepta licentia a dicto fratre Joanne Bono ad propriam patriam remearunt. Et tunc ipse juvenis fuit plenarie liberatus ab infestatione dæmonis supradicti. Interrogatus quomodo scit, dicit quod, quum ipse staret Faventiæ, et audiret ista dici, accessit personaliter ad conventum l ipsius ordinis, et cœpit diligenter quærere de negotio memorato, qui et exposuerunt ei omnia per ordinem, secundum quod sæpius est narratum. Dicit etiam idem testis, quod ipse audivit ab ore ipsius fratris Joannis Boni, quod hæc taliter facta erant. Interrogatus de tempore, dicit quod fere sunt duo anni et dimidius in autumno. Dicit etiam idem testis, quod audivit hæc ab ipso juvene, qui liberatus fuerat, et ab ejus consanguineis. Interrogatus quibus præsentibus hæc facta sunt, dicit quod præsente toto conventu, qui erat in ipsa ecclesia S. Mariæ de Botriolo juxta cellam ipsius fr. Joannis Boni. Interrogatus si de hoc erat fama publica per contratas illas, dicit quod sic per civitatem Cæsenæ et civitatem Forlivii, ubi idem juvenis habitabat. Interrogatus idem testis si de hoc fuit doctus, vel rogatus, dicit quod non fuit doctus, sed secundum quod vidit, et audivit, ita testificatus est. Dicit etiam quod de mandato fr. Ugonis prioris majoris m qui mandavit fr. Guizzardo, priori domus S. Agnetis de Mantua, ejusdem ordinis, ad testificandum venit.
ANNOTATA.
a De affectu quo beatum Cæsenates prosequebantur.Vide Comment. prævium num. 167 et 178.
b De tribus quadragesimis quas hic describit fr. Jacobus egimus in Comment. num. 74 et seq.
c De reliquiis panis quadragesimalis distributis in die Cœnæ Domini. Vide annotatum p, pag. 752.
d De quantitate quotidiana panis tempore quadragesimæ diximus in Comment. num. 74 et 76.
e Stamegna idem est ac stamen. Vide Comment. num. 80.
f Sunt hæc miracula mutatæ aquæ in vinum celeberrima in gestis B. Joannis et a multis testibus memorata. De iisdem cfr pag. 751 annotata m et p, et pag. 776 annot. cc; quibus locis terna ea fuisse insinuavimus, licet ad duo, confusione aliqua, ea reduxerit Calepinus. Primum contigit circa annum 1232, mense Julio, præsentibus ff. Salveto, Martino priore de Venetiis, Gregorio de Placentia, Jacobo de Brixia, Ugutio et pluribus aliis; et obtentum est a beato ad preces et supplicationes cujusdam fr. Nicolai pro confirmatione duorum fratrum de Lombardia qui de miraculis B. Joannis dubitabant. Process. num. 7 et 8. Secundum factum est ad confirmationem fr. Nascinbeni de veritate Eucharistiæ dubitantis, die prima mensis Aprilis anni 1245, præsentibus ff. Daniele, Joanne de Barba, Nascinbeno et Jacobo; tertium vero die sequenti eodem mense et anno, præsentibus ff. Uberto, Nicolao, in fide sua hæsitante, et supradicto Jacobo. Process. num. 21 et 22. Rite hæc tria miracula distinxit Laudensis in Vita lib. 11, cap. 1, 2 et 3.
g B. Joannes Bonus vocatus est etiam Zanebone vel Zanbone, et inde ejus discipuli hic Zanbonini dicuntur. Cfr. annot. f, pag. 758.
h Idem est adhuc hodieque in missali Romano introitus missæ secundæ, sive in aurora, in Nativitate Domini.
i De eodem agitur infra num. 47 et 67. Sic ad singula miracula indicari possent plura loca processuum; sed quemodmadum, quæ ad Vitam spectant beati, collecta sunt in Commentario prævio, ita et quæ ad miracula pertinent, in annotatis ad Vitam a Calepino conscriptam sunt congesta: quapropter in his annotatis ad processus de miraculis non erit sermo, nisi dum a Calepino casu omissa forent.
k De situ cellæ B. Joannis. Vide Comment. num. 60.
l Videlicet ad conventum Faventinum, de quo in Comment. num. 125; nam Forolivii conventum fuisse fundatum a B. Joanne nusquam legimus.
m De mandato Ugonis prioris majoris, id est, prioris generalis. Forte dictus est major tantum quia tum temporis schisma erat in ordine et duo electi fuerant priores generales. Vide Comment. num. 148 et seqq.
CAPUT III.
Testimonium fr. Girardi.
[Beati conversatio, vestes,] Frater Girardus presbyter, de Mantua, de ordine heremitarum, juratus dixit quod fr. Joannes Bonus, institutor ordinis supradicti, erat bonæ et optimæ vitæ et conversationis apud Deum et fratres suos et alios homines, in omnibus quibus poterat, scilicet orando, jejunando omni tempore vitæ suæ, postquam ordinem ipsum assumpsit, et in vigiliis multis, et in moribus castis, et in omni caritate qua poterat. Dicit idem testis quod semper vidit eum indutum de cuculla subtilis stamineæ, tam in hyeme, quam in æstate, quantumcumque magnum frigus fuerat, et semper nudis pedibus incedebat: portabat tantum quosdam zupellos grossos ligneos, ut suum corpus magis affligeret in æstate. Tandem cum dictus testis pluries audivisset a fratribus ejusdem ordinis, quod ipse fr. Joannes Bonus se in jacendo graviter affligebat, quadam vice supplicavit eidem dictus testis ut duceret ipsum in cellam suam, ut certificari posset de his quæ audiverat a fratribus memoratis; et ipse fr. Joannes Bonus respondit ei: Sine, frater, si Dominus voluerit tibi ostendere aliquam gratiam, tu videbis, et tunc dictus frater nihil ultra dixit sibi de facto illo.
[36] [lectus de palis et tabula de quercu.] Et dicit idem testis quod hoc fuit in quadragesima, quodam die dominico; et cum nulli dictus fr. Joannes Bonus loqueretur in quadragesima, de gratia ipsi testi loquutus fuit, et quod novitius esset testis præfatus. Tandem quadragesimali elapso, et paschali festo adveniente, primo die Martii, post ipsum Pascha, dictus fr. Joannes Bonus misit pro ipso teste ad conventum, ubi cum aliis fratribus morabatur, quod iret ad ipsum cum alio fratre, qui vocabatur Martinus; et dum ivisset ad cellam ipsius fratris Joannis Boni, cœpit ipsos monere, et confortare, et hortari in Domino Jesu Christo, quod servarent humilitatem et patientiam; et docebat eos, qualiter possent servire Domino Jesu Christo et ejus regnum acquirere, et fideliter obtinere. Et tunc introduxit eos intus in cellam, ubi erat quidam lectus de acutissimis palis, fixis in ipsa terra; et ipse fr. Joannes Bonus se projecit in ipso lecto, ac si esset de optimis plumis, et cœpit se volutare in eo, et sine aliqua læsione se volvebat in dicto lecto hinc, et inde. Et dum ipsi fratres essent inde valde perterriti, conabantur ipsum juvare; qui dixit eis: State in pace, nolite me tangere. Dicit etiam idem testis, quod vidit quandam tabulam durissimam, quam credebat fore de quercu, vel de nuce, ubi dictus fr. Joannes Bonus jacebat quando aliquam alleviationem facere volebat corpori suo. Interrogatus quomodo scit, dicit quod interfuit, et vidit oculis propriis. Interrogatus de tempore, dicit quod bene sunt XI anni, et plus. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod fr. Martino, et ipso teste. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in ipsa cella fr. Joannis Boni in diœcesi Cæsenate. Interrogatus si de hoc erat publica fama, dicit quod non, dicit tamen quod ipsi fratres de conventu suspicabantur, et hoc inter se pluries conferebant.
[37] [Persecutiones.] Interrogatus si fuerit doctus vel rogatus de hoc, dicit quod non, sed secundum quod vidit, et audivit prædicta, sic testimonium tulit, nec etiam fuit inde rogatus, sed de præcepto prioris sui fr. Guizzardi ad testificandum venit. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus passus fuit aliquam persecutionem a spiritu invisibili, vel ab homine corporali, dicit quod audivit a fratribus suis quod pluries a spiritu invisibili passus fuerit tribulationes, et persecutiones. Dicit etiam quod audivit ab eisdem fratribus, quod a quibusdam fratribus de ordine Minorum passus fuerat tribulationes, et persecutiones non modicas; et audivit etiam ab ore ipsius fr. Joannis Boni, quando dicebat fratribus suis, quod deberent rogare Deum pro ipsis qui persequebantur ipsum fr. Joannem Bonum, et cum contingebat dictos persecutores venire ad domum ubi erant fratres ejus, faciebat eis cum charitate maxima necessaria ministrare plusquam alio tempore fuerat consuetus. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XIII anni, et plus. Interrogatus si de hoc fuerit doctus vel rogatus, dicit quod non, sed de mandato prioris sui fr. Guizzardi ad testificandum venit. Interrogatus quanto tempore fr. Joannes Bonus steterit in ordine memorato, dicit quod credit quod fuerit ibi per quadraginta annos a. Interrogatus quantum tempus dictus testis stetit in ordine ipso, dicit quod stetit per XIII annos et plus.
ANNOTATUM.
a Quomodo intelligendum sit B. Joannem in ordine vixisse annos quadraginta. Vide in Comment. num. 55 et seqq.
CAPUT IV.
Testimonium fr. Michaelis.
[Beati oratio, pœnitentiæ et aliæ virtutes.] Frater Michaël, presbyter de Verona, de ordine heremitarum, juratus dixit, quod fr. Joannes Bonus institutor ordinis supradicti, erat maximæ abstinentiæ in jejunando, orando, et vigilando, tanquam ille qui continue omni tempore jejunabat, et incessanter orabat, et multum de nocte et die vigilabat intentus orationibus multis et assiduis. Et una cappa de staminea subtili tam in æstate, quam in hyeme semper contentus erat, quantumcumque magnum frigus esset. Et omni tempore discalciatus ibat, sed ut magis corpus affligeret, quosdam zupellos portabat grossos, tam de hyeme quam in æstate. Dicit etiam quod lectus ipsius erat de quadam tabula de quercu, ubi erat quandoque unus pannus subtilis de lana, et ad caput ejus habebat quandam tabulam, et quandoque tamen sacellum de paleis. Dicit etiam quod habebat quandam foveam juxta alium lectum de tabula intus in cella sua, ubi quandoque jacebat; et dicit quod audivit ab ipso fr. Joanne Bono, et a pluribus aliis fratribus suis, quod in ipsa fovea erant pali acuti seriatim fixi, super quibus ita se secure projiciebat, tanquam si esset ibi saccus de palea plenus. Dicit etiam quod ibi erat alia quædam fovea, ubi, quando se magis affligere volebat, caput et humeros ponebat pedibus superius elevatis, et ibi per tantam horam stabat, quousque pater noster a ducentis vicibus dicebat. Interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit, et interfuit pluries, sed non vidit ipsum jacentem in dictis foveis, sed audivit ab ipso fr. Joanne Bono, et a pluribus aliis fratribus, qui ipsum Joannem Bonum stantem et jacentem viderunt. Interrogatus de tempore, dicit quod fuit circa XII annos. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod multi de fratribus erant, sed de nominibus non recordatur omnium ipsorum, sed de aliquibus solum, scilicet præsente fr. Matheo, qui tunc b erat prior generalis, fr. Ugolino c nunc priore generali totius ordinis, fr. Guizzardo, qui tunc erat prior provincialis. Interrogatus de loco, dicit quod erat in loco ubi dicitur Botriolus in cella sua Cæsenatis diœcesis. Interrogatus si hæc omnia faceret dictus fr. Joannes Bonus ex charitate, et cum charitate, et humilitate, et simplicitate, dicit quod sic. Interrogatus si de hoc erat fama publica per contratam illam, dicit quod sic, et etiam per totam Romaniolam d. Interrogatus dicit quod omni die Dominico sumebat Corpus Christi cum effusione maxima lacrymarum, et in ipsa effusione lacrymarum quasi omni tempore abundabat.
[39] [Cordium notitia et] Item alia prophetia, sive miraculum. Dicit præterea idem testis, quod cum quadam vice staret fr. Joannes Bonus cum teste prædicto sub porticu cellæ suæ, ubi etiam erat præsens quidam fr. Zonta, de Mantua, ipse fr. Joannes Bonus cœpit respicere dictum fr. Zontam, et ejus facies facta est rubicunda nimis, et item respiciens eumdem fr. Zontam ejus facies mutata est in palore. Et tunc dictus fr. Joannes Bonus dixit ipsi testi: Frater, si quis diceret tibi ea quæ iste Zonta gerit in corde, quid diceres tu, frater? Et ipse testis dixit: Dicatis secure, quia sacerdos sum ego. Et tunc ipse fr. Joannes Bonus dixit ipsi fr. Zontæ: Frater, in secunda præterita nocte circa mediam noctem, tu surrexisti de lecto tuo, et facta sarcinula de pannis tuis, volebas ire viam tuam. Qui respondit: Domine, verum est. Item in nocte prima præterita similiter surrexisti de lecto tuo, et ligatis pannis tuis, similiter venisti ad portam, et similiter volebas facere sicut prius, scilicet in hora matutinali; sed timens ne fratres sentirent te, et capereris ab eis, reversus fuisti ad locum tuum. Et ille dixit: Omnia, quæ dicis, vera sunt. Præterea cogitasti mente tua quod quam cito fr. Matheus, qui erat prior generalis, veniret ad locum istum, volebas petere misericordiam ab ipso, quod mitteret te ad aliquem alium locum, unde majorem commoditatem haberes exire ordinem, et ire quocumque velles. Et ille dixit: Domine, vera sunt quæ dicitis. Et tunc ipse fr. Joannes Bonus cœpit ipsum monere, prædicare et hortari in Domino, sicut poterat, quod non dimitteret ordinem, nec duceret ad effectum quod cogitaverat in mente.
[40] [prophetia] Postea dixit ei: Frater, ego volo tibi dicere prophetiam quandam quam tu nunquam observabis; et ille dixit: Domine, dicatis omnia quæ placet vobis. Et tunc dixit ei fr. Joannes Bonus: Quam cito exibis portam nostram, in primo passu gressus tui post exitum ipsius portæ, amittes corpus et animam. Et post hæc, transactis tribus diebus, exivit ordinem, et perrexit Ravennam; et ibi captus pro quodam furto, fuit per ipsam civitatem optime fustigatus. Et nisi fratres ejus de ordine fuissent, qui pro ipso Potestatem e et Commune f ipsius terræ rogaverunt, ne in vituperium ipsius ordinis istud accideret, ibidem per gulam suspensus fuisset. Qui statim aufugit a civitate prædicta, et cœpit per alias civitates Lombardiæ enormiter evagari, recipiendo sacros ordines furtive in suæ animæ periculum ab episcopis ipsarum civitatum: quousque ad sacerdotalem ordinem pervenit. Et ita fere per quiquennium multorum animas decepit eorum confessiones audiendo, et officia divina celebrando. Tandem desperans de Dei misericordia, diabolica suggestione devictus, in quendam putheum se projecit, et sic vitam suam taliter terminavit.
[41] [eventu completa.] Interrogatus quomodo scit quod fr. Joannes Bonus dicto fr. Zontæ dixerit verba prædicta, dixit quod interfuit, et vidit, et audivit. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente dicto fr. Zonta, et ipso teste. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in porticu cellæ dicti fr. Joannis Boni Cæsenatis diœcesis. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt circa VII annos. Interrogatus de mense, dicit quod fuit de mense Septembris, quarta die ante festum S. Michaelis; de hora dicit quod fuit post nonam. Interrogatus quomodo scit quod dictus fr. Zonta fuerit fustigatus in civitate Ravennæ, et quod evaserit suspensionem per fratres dicti ordinis, dicit quod audivit ab ipsis fratribus, qui ipsum liberaverunt, et ab ipso etiam fr. Zonta, dum vagaret per Lombardiam. Interrogatus quomodo scit quod fecerit se promoveri ad sacros ordines, et ad sacerdotium furtivo modo dictus fr. Zonta, dicit quod audivit a fratribus suis, quos tunc minister g mittebat per episcopatum Mutinensem, qui ipsum videbant celebrare frequenter per villas ipsius diœcesis, et specialiter in villa ubi morabatur pro sacerdote; et homines et mulieres vocabant eum dictum dominum sacerdotem, et confitebantur ab ipso. Interrogatus quomodo scit, quod dictus fr. Zonta projecerit se in putheum, dicit quod audivit a fratribus suis, qui post modicum tempus iverunt ad villam prædictam et dum quærerent de ipso fratre Zonta, homines et mulieres ipsius villæ dixerunt fratribus supradictis: Domini fratres, ipse ivit ad diabolum; quia ipse per suam spontaneam voluntatem projecit se in putheum nostrum, ita quod ipsum extraximus inde, et purgavimus putheum supradictum, ut possimus bibere de aqua ipsa. Interrogatus quantum tempus est, dicit quod sunt fere duo anni; de mense, dicit quod credit quod fuit de mense Septembris; de die et hora, dicit se nescire. Interrogatus si de hoc tunc temporis, scilicet quando dictus frater taliter se occideret, esset per ipsam contratam publica fama, dicit quod sic.
[42] [Aquam convertit in vinum.] Item dicit idem testis aliud miraculum. Dicit præterea quod cum quidam fr. Nascimbenus, de Bononia, ejusdem ordinis, dubitaret de Corpore et Sanguine D. N. Jesu Christi et quadam vice staret cum ipso fratre Joanne Bono ad cellam ipsius, idem fr. Joannes Bonus dixit ei: Ego scio, frater, quod tu dubitas de Corpore et Sanguine Jesu Christi. Et ipse dixit ei: Verum est, domine. Et tunc dixit ei fr. Joannes Bonus: si Dominus ostenderit tibi aliqua certa signa, crederes tu bene de cætero? Et ipse dixit quia crederet, et libenter videret. Et tunc fr. Joannes Bonus duxit eundem fr. Nascinbenum, fr. Jacobum, et quosdam alios secum ad quendam fontem, qui erat ibi prope, portans secum quendam sciffum de ligno novum, et implevit ipsum de aqua ipsius fontis, et dicta oratione, cujus verba sunt hæc, scilicet æquipollentia: Domine Jesu Christe, ad hoc ut iste frater credat verum Corpus et verum Sanguinem Christi, quod conficitur in altari, ostende misericordiam tuam, ut ista aqua convertatur in vinum. Et his dictis statim scifum plenum de optimo vino h porrexit dicto fratri Nascimbeno, dicens ei: Bibe, frater, de vino Domini. Et tunc porrexit omnibus astantibus; et tunc dictus frater respondit dicto fr. Joanni Bono: De cætero de Corpore et Sanguine D. N. Jesu Christi nullatenus dubitabo. Interrogatus quomodo scit, dicit quod audivit pluries ab ore dicti fr. Joannis Boni, et a fr. Jacomello, et a fr. Bulgarello, et a pluribus aliis, qui ibi præsentes extiterant quando prædicta facta sunt. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt circa VI annos. Interrogatus de mense, dicit quod fuit de mense Aprilis, prima vel secunda die. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco S. M. de Botriolo Cæsenatis diœcesis, ubi erat dictus fons. Interrogatus si tunc temporis de hoc erat publica fama per contratam illam, dicit se ignorare, sed tamen per ordinem ipsorum erat publica vox et fama de hoc.
[43] [Librum quemdam de miraculis suis destruit. Prophetia] Item alia prophetia sive miraculum. Dicit etiam idem testis, quod cum quidam de fratribus ejusdem ordinis scilicet fr. Bonacolta, et fr. Marcus, et plures alii fratres scripsissent plura de miraculis ipsius fr. Joannis Boni, et quidam alii fratres ejusdem ordinis non haberent devotionem circa miracula illa quæ scripta erant, et vilipenderent ipsos quinternos, in quibus eadem miracula erant scripta, pervenit ad aures ipsius fr. Joannis Boni, qui accedens ad locum ubi dicti quinterni stabant, ipsos cum quodam cultello frustatim incidit, et cum ipsi fratres, et alii qui dicta miracula scripserant, dixissent quod frater Joannes Bonus fecerat ipsi testi, idem testis transacto tempore cœpit ipsum fr. Joannem Bonum cum quodam cordis dolore reprehendere. Qui fr. Joannes Bonus dixit ipsi testi: Nonne credis quod ille Deus, qui est in vita mecum, sit etiam in morte mea? Et ipsi testis respondit: Credo, domine. Et tunc idem fr. Joannes Bonus dixit ipsi testi: Scias quod Deus faciet illa pro isto fragili corpore, tempore mortis meæ i, per quæ fiet sibi tantus honor per Dominum Jesum Christum, quantum fuisset factum alicui corpori a tempore Apostolorum citra. Et ipse testis respondit ei: Ista non possent fieri per homines de Cæsena. Et ipse fr. Joannes Bonus respondit ei: Istud corpus morietur ubi natum fuit, scilicet in civitate Mantuæ, et ibi fiet sibi magnus honor, et mors mea erit ad destructionem hæreticorum k multorum ibidem existentium, scilicet in civitate supradicta, et ad corroborationem fidei Christianæ.
[44] Interrogatus quomodo scit quod dicti fratres scripserint plura miracula in quaternis prædictis, et quod dictus fr. Joannes Bonus inciderit ipsos quaternos, [de futura gloria corporis sui. Persecutiones.] dicit quod audivit ab ipsis fratribus, qui scripserunt dicta miracula, et a pluribus aliis, et etiam ab ipso fr. Joanne Bono, qui destruxit ipsos quaternos. Interrogatus de tempore dicit quod sunt XII anni, et plus. Interrogatus de loco ubi ista audivit: Quod fuit in loco S. Mariæ de Botriolo Cæsenatis diœcesis, et in multis aliis locis ejusdem ordinis. Interrogatus si de hoc erat publica fama, dicit quod sic, per totum ordinem ipsum. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus passus fuerit persecutiones a spiritu invisibili, dicit quod audivit pluries, et frequenter ab ipso fr. Joanne Bono, quod pluries tentatus fuerit, quandoque in figura serpentis, quandoque in figura simiæ, quandoque in figura gatti l; aliter vere dicit se nescire. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus passus fuerit tribulationes et persecutiones ab homine corporali, dicit quod audivit ab ore ipsius fr. Joannis Boni, et a multis de fratribus suis ejusdem ordinis, quod quidam fratres de pœnitentia, et alii sæculares cum ipsis eisdem, multas persecutiones et infamationes intulerunt ipsi fr. Joanni Bono, ita quod in tantum ipsum scandalizaverunt, quod oportuit ipsum personaliter comparere coram D. episcopo Cæsenate.
[45] [Bonum reddit pro malo.] Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus prædicta sustinuit patienter, humiliter et benigne, dicit quod sic, et in tantum quod cum iidem fratres, qui scandalizabant ipsum, non haberent quandoque quid comederent, dictus fr. Joannes Bonus faciebat eis portare per suos fratres panem et vinum, et hoc multoties faciebat eis, et aliis qui ipsum scandalizabant. Interrogatus quomodo scit, dicit quod audivit ab ore ipsius fratris Joannis Boni, et ab illis fratribus qui portabant ipsis, qui scandalizabant, ipsum panem et vinum. Interrogatus quantum tempus est quod ista fuerunt dicta sibi, dicit quod a duodecim annis circa audivit singulis annis a pluribus, et pluries. Interrogatus si de hoc erat publica fama per contratam illam, dicit quod sic, et specialiter per civitatem Cæsenæ, et per omnes fratres ejusdem ordinis. Interrogatus de loco ubi dictum scandalum fiebat dicto fr. Joanni Bono, dicit quod in civitate Cæsenæ, secundum quod hoc audiebat a fratribus suis, et a fr. Joanne Bono. Interrogatus si fuit doctus, vel rogatus de hoc, dicit quod non, sed de mandato sui prioris fr. Guizzardi, qui nunc est prior S. Agnetis de Mantova ad testificandum venit.
ANNOTATA.
a In lectionibus breviarii Mantuani, Comment. num. 200, idem dicitur de Salutatione angelica; de quo nihil in processu. Insuper annotavimus in Comment. num. 61 non dicere consuevisse beatum Salutationem angelicam integram, sed solas duas priores partes.
b Cfr. Comment. num. 148.
c Ugolino sive Ugone ut alias nominatur. Cfr. Comment. num. 149.
d De Romaniola seu Romandiola, cujus sæpe est mentio in Vita et processibus, hæc habet Baudrandus in Lexico geographico: Provincia est Italiæ in ditione Pontificia, ubi alias Æmilia regio. Antea complectebatur etiam agrum Bononiensem, nunc angustioribus restricta limitibus. Terminatur ab occidente agro Bononiensi, a septentrione ducatu Ferrariæ, ab occasu et a meridie ducatu Urbinate et Hetruria. Sed ejus pars meridionalis et minor, versus Apenninum montem subest magno duci Hetruriæ, diciturque Romandiola Florentina, ubi civitas Solis. Romandiolæ autem veræ seu Pontificiæ urbes sunt Ravenna, provinciæ caput, Faventia, Imola, Forum Livii, Britinorium, Ariminum, Cervia, Cesena et Sarsina, cum aliquot aliis minoris notæ.
e Id est, magistratum civitatis.
f Commune, quale ævo medio exstabat multis in regionibus, definitur in Glossario Cangii: Incolarum urbis aut oppidi universitas, domino vel rege concedente, sacramento invicem certisque legibus astricta. Hic videtur significare potius magistratus qui simul cum Potestate civitatem moderabantur.
g Minister i. e. minister seu prior generalis. Illud nomen in pluribus ordinibus tum temporis adhibebatur, maxime in ordine S. Francisci.
h Dictum est supra p. 780 annotat. f tres in his processibus memorari conversiones aquæ in vinum.
i Maxime id factum est tempore elevationis corporis mense Majo anni 1251, elapso anno et dimidio a morte. Deinde secutis temporibus per nova miracula et præcipue per conservationem prodigiosam corporis usque in hanc diem.
k Significantur Cathari et Patareni qui in universa Lombardia pullulabant. Vide Comment § 9.
l Gattus sive cattus, idem est ac felis, Italis gatto.
CAPUT V.
Testimonium fr. Boni Joannis.
[De fama beati.] “Frater Bonus Joannes, de Bononia, presbyter de ordine heremitarum juravit coram D. episcopo Mutinensi et priore S. Marci Mantuæ (cum tertius condelegatus, scilicet præpositus Mantuæ, interesse non posset, impeditus impedimento juris) dicere veritatem super eo quod scit de vita, conversatione, et miraculis fr. Joannis Boni.” Qui testis interrogatus de vita et conversatione ipsius fr. Joannis Boni, dicit se nihil scire nisi auditu tantum, et fama publica quæ habetur per omnes fratres ejusdem ordinis, et per civitatem Cæsenæ, et per totam Romaniolam. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus passus fuerat persecutiones aliquas a spiritu invisibili, vel ab homine corporali, dicit se nihil scire.
[47] [Curatur] Dicit præterea idem testis quoddam miraculum, quod cum ipse quandam longam infirmitatem, quæ primitive vocabatur fistula a, et postea conversa fuerit in cancrum, secundum quod medici asserebant, sub ala dextera longo tempore passus fuerit; et multos habuerit medicos, qui ipsum curare deberent, per nullum ipsorum medicorum habere potuit sanitatem. Et cum idem testis quasi jam esset desperatus de vita sua, cum esset ab omnibus medicis derelictus, cœpit cum suis fratribus, qui cum ipso Bononiæ b morabantur, dicere et tractare: Ego credo quod si ego irem ad patrem nostrum fratrem Joannem Bonum, ego remanerem firmiter liberatus ab ista infirmitate, quam patior, quia quotiescumque respicio faciem ipsius patris nostri fr. Joannis Boni, quæ est depicta in refectorio nostro, dolor ipsius vulneris mitigatur, in tantum quod inde aliquem dolorem quasi non patior. Et tunc omnes fratres sui cœperunt dicere ipsi testi: Consulimus tibi, frater, quod vadas ad patrem nostrum fratrem Joannem Bonum, quia ex quo tantem fidem habes in ipso, procul dubio liberaberis ab infirmitate quam pateris.
[48] [ulcus cancerosum.] Et tunc ipse testis, accepta licentia a fr. Matheo, qui tunc erat prior generalis c et morabatur Bononiæ, quam cito potuit, cum quinque de fratribus ejusdem ordinis, scilicet fratre Zimabosco de Verona, fr. Nicolao de Bononia, fr. Bonvicino de Bononia, fr. Antonio de Bononia (de quinto vero fratre non recordatur), portatus ad ecclesiam S. Mariæ de Botriolo ejusdem ordinis accessit, et incontinenti misit unum de fratribus cum quibus iverat, scilicet fr. Zimaboscum, ad fratrem Joannem Bonum, quia idem testis adeo infirmabatur, quod per se ire non poterat, et misit supplicandum prius sibi humiliter et devote, quod deberet pro ipso rogare Dominum Jesum Christum. Et tunc fr. Joannes Bonus dixit fratri prædicto: Vade, dicas ei quod confidat in Domino, quia pro certo de ista infirmitate non morietur. Et cum dictus frater venisset ad dictum testem, et diceret sibi ipsi verba prædicta illa die post Vesperas, ante occasum solis, surrexit sanus de lecto ubi ipse jacebat; ita quod de cætero de ipsa infirmitate nullum dolorem sensit. Et post quinque dies, cum sanus esset factus, arripuit iter redeundi Bononiam, ubi dictus testis antea morabatur. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt tres anni in isto Augusto; de die non recordatur; de hora dicit quod fuit post nonam. Interrogatus quibus præsentibus, dicit se non recordari. Interrogatus si tunc temporis de hoc erat fama publica, dicit quod sic per contratam Bononiæ, ubi pater et mater ipsius testis, et ejus consanguinei morabantur; et maxime per totum ordinem ipsum de hoc maxima fama fuit. Interrogatus si de hoc fuit doctus, vel rogatus, dicit quod non, imo dicit quod fuit ei injunctum per priorem suum generalem fr. Ugolinum, qui tunc morabatur Mantuæ in ecclesia S. Agnetis ejusdem ordinis.
ANNOTATA.
a Fistula, quæ infirmitas sæpe in his processibus memoratur, est ulceris genus, fuitque vox hoc sensu etiam veteribus nota.
b De conventu Bononiensi, a B. Joanne fundato, agitur Comment. num. 123.
c Hi sunt priores generales congregationis B. Joannis Boni usque ad unionem magnam anni 1256: Ipse beatus, fr. Matthæus, fr. Ugo seu Ugolinus et fr. Marcus de Cæsena simul a diversis electi, fr. Lanfrancus, qui et anno 1256, in unione magna, factus est prior generalis universi ordinis eremitarum S. Agustini.
CAPUT VI.
Testimonium fr. Joannis de Barba.
[Introducuntur alii testes.] “Frater Vitalis, diaconus, de ordine heremitarum, juravit coram D. episcopo Mutinensi et priore S. Marci, cum tertius, scilicet præpositus Mantuæ, non posset interesse propter quædam impedimenta juris. Item fr. Joannes de Barba, fr. Dotellus, prior provincialis de Romaniola, fr. Martinus prior fratrum Mediolani, presbyter, fr. Bonincontrus, laicus, de Tuscia, qui moratur in conventu Bononiæ, fr. Bertolinus, laicus de” conventu Mantuæ, omnes de ordine heremitarum, similiter juraverunt dicere veritatem de eo quod scirent super vita, conversatione, et miraculis fr. Joannis Boni, institutoris ordinis supradicti, inducti per priorem generalem fratrem scilicet Ugolinum.”
[50] [vestes et lectus pœnitentiæ.] Frater Joannes de Barba, laicus, de ordine heremitarum, juratus, et interrogatus de vita, conversatione fratris Joannis Boni, institutoris ordinis supradicti, tam de abstinentia Quadragesimarum et aliorum temporum, quam de lecto et foveis, ubi idem fr. Joannes Bonus jacebat, et orabat, et se affligebat, et de cappa subtili de stamminea a, et qualiter ibat semper discalceatus, portatis solummodo zupellis: dicit idem testis per omnia quod fr. Jacobus, de ordine supradicto; hoc addito, quod quodam tempore in æstate, ut magis affligeret corpus, portabat quandam crossissimam cappam de panno de lana; propter quod et fratres ipsius ordinis et alii de contrata plurimum mirabantur. Addit etiam quod fecit sibi fieri quendam lectum de bruscis, ubi ipse jacebat quandoque. De miraculo vini de aqua conversi bis b facto, dicit idem per omnia quod dictus fr. Jacobus, cum ipse fr. Joannes de Barba esset socius ipsius fr. Jacobi per post aliqua tempora in ministrando et serviendo c ipsi fr. Joanni Bono.
[51] [Amygdala plantata statim frondescit.] Dicit etiam idem testis quod cum quadam vice dictus fr. Joannes Bonus esset cum quibusdam de fratribus suis et ipso teste in horto eorum, ipse fr. Joannes Bonus habebat quandam amigdalam in manu sua, quæ in tantum erat sicca, quod nucleus, qui erat intus, ducebatur in ipsa testa; quam ipse frater Joannes Bonus in præsentia ipsius testis, et aliorum fratrum, qui ibi præsentes erant, plantavit in ipso horto propria manu. Et dum aliquantulum irent spaciatum d per hortum ipsum, incontinenti e, quasi eadem hora, ipse fr. Joannes Bonus cum dictis et ipso teste venerunt ad locum, ubi dicta amigdala plantata fuerat; et invenerunt ipsam ortam super terram, et plura folia produxisse; et postmodum inde evulsa et alibi transplantata, erexit in arborem maximam, et usque hodie viget, producens omni anno amigdalas multas. Interrogatus quomodo scit, dixit quod vidit et interfuit. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente fratre Philippo de Ravenna, et pluribus aliis fratribus, quorum nomina non recordatur. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XVI anni et plus. Interrogatus de mense, dicit quod credit, quod fuit de mense Martii; de hora vero, dicit quod fuit post nonam; de die, dicit quod non recordatur; de loco, dicit quod fuit in loco Butrioli Cæsenatis diœcesis in horto juxta domum ipsorum fratrum.
[52] [Torris plantatus item frondescit et fert cerasos.] Item aliud miraculum. Dicit etiam idem testis f quod cum quadam vice dictus fr. Joannes Bonus staret ad ignem cum fratribus suis, accepit quendam torrem qui ardebat in ipso igne, qui erat de arbore ceresis; et surrexit ab igne, videntibus fratribus, accedens ad hortum qui erat juxta locum illum, ut plantaret ipsum in terram; et tempore procedente, dictus torris produxit ramos et folia; de quo cum ipsi fratres hoc viderent, fuerunt inde plurimum admirati, et cœperunt hoc dicere publice per contratam ipsam, et per civitatem Cæsenæ. Qui cum audissent, cœperunt illuc concurrere infinite et incessanter. Quod cum dictus fr. Joannes Bonus vidisset, istam vere multitudinem gentium illuc properare, nolens inde gloriam mundanam habere, evulsit illum torrem cum ramusculis de loco illo, et portavit ad cellam suam, et vocato ipse teste, et fr. Bono presbytero, et fratre Detesalvo, et fr. Conrado, ostendit eis dictum torrem, cum prædictis ramusculis, non habentem aliquas radices; sed carbo extinctus apparebat in ipso, secundum quod extraxerat de igne prædicto. Et dixit ipsi testi et fratribus memoratis, quod ille truncus adhuc produceret ceresas, de quibus comederent multi de fratribus suis; et sic truncum vel torrem plantavit longe a cella sua, quantum est jactus lapidis, videntibus ipso teste, et fratribus supradictis. Qui torris sive truncus, divina gratia et merito ipsius fr. Joannis Boni juvantibus, crevit in maximam arborem producentem optimas ceresas: de quibus fratres ipsius ordinis plurimi comederunt, et est ibi usque in hodiernam diem. Interrogatus quomodo scit quod dictus fr. Joannes Bonus acceperit torrem de igne et plantaverit eum, dicit quod audivit a fratribus ibi præsentibus, fratre vero Paulo, et aliis pluribus, quorum nomina non recordatur. Dicit tamen dictus testis se vidisse in prima plantatione dictum torrem habere ramos et frondes. Interrogatus quomodo fr. Joannes Bonus evulserit de loco prædicto, dicit quod vidit ipsum cum ramusculis et frondibus in manibus ipsius fr. Joannis Boni, quando portavit ipsum ad locum ubi secundo plantavit eum. Interrogatus quibus præsentibus: fratribus supradictis. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XVIII anni. Interrogatus de mense, dicit quod credit de mense maji vel junii; de die, dicit se non recordari; de hora, dicit quod fuit intra tertiam et nonam. Interrogatus si tunc temporis de hoc erat publica fama per civitatem Cæsenæ, et per alias contratas, dicit quod sic, et etiam per civitatem Mantuæ.
[53] [Prædictio de morte Perini.] Item alia prophetia. Dicit dictus testis quod cum quodam tempore quidam frater, nomine dominus Perinus, frater et prior hospitalis S. Spiritus, ex civitate Riminensi, graviter infirmaretur, ita quod desperaretur de vita ipsius, dixit presbytero Alberto, fratri ejusdem hospitalis, quod iret ad dictum testem fratrem Joannem de Barba, et rogaret ipsum ex parte sua, quod deberet ire apud Cæsenam, ad locum ubi frater Joannes Bonus morabatur, et rogaret ipsum intuitu Dei, quod oratione facta ad Dominum Jesum Christum mitteret sibi certitudinem veram, utrum de ipsa infirmitate convalesceret, vel mori deberet. Qui dictus testis, intellectis precibus prædicti fratris Perini, incontinenti iter arripuit eundi ad ipsum fr. Joannem Bonum, ad locum prædictum, ubi idem morabatur; et rogavit ipsum, ut superius est narratum. Qui fr. Joannes Bonus dixit ipsi testi: Frater, quiesce usque mane, et postea recedes. Mane autem facto, fr. Joannes Bonus fecit ipsum testem ad se venire, dicens ei: Vade, dic fratri illi Perino, quod de ipsa infirmitate morietur pro certo, et in tempore brevi. Qui dictus testis recessit incontinenti, et dicto fr. Perino ea, quæ dictus fr. Joannes Bonus dixerat, nuntiavit. Qui dictus fr. Perinus infra sextum diem post nuntiata prædicta exolvit debitum naturale. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XIIII anni et plus. Interrogatus quomodo scit quod infra illud modicum tempus fr. Perinus decesserit, dicit quod vidit et interfuit sepulturæ ipsius. Interrogatus de loco ubi fr. Perinus morabatur, dicit quod fuit in hospitali prædicto extra civitatem Ariminensem. Interrogatus ubi fr. Joannes Bonus tunc temporis morabatur, dicit quod fuit in loco ubi dicitur Botriolus in diœcesi Cæsenate. Interrogatus si de hoc tunc temporis fuit fama publica, dicit quod non; sed tantum plures de fratribus hoc sciverint ipsius ordinis.
[54] Item alia prophetia. Dicit etiam idem testis, quod cum quodam tempore ipse testis de quadam infirmitate tussis graviter affligeretur, [Liberatur ipse testis a tussi.] ita quod quasi inde mori timebat, et fr. Joannes Bonus ivisset ad cellam ipsius testis, ut videret qualiter se haberet testis præfatus, dixit idem testis fr. Joanni Bono: Domine, roga Deum pro me; esse posset quod ego transibo de vita hac occasione tussis istius quam patior. Qui fr. Joannes Bonus nullum responsum dedit ei, sed incontinenti ivit ad cellam suam; et post paulum reversus est ad eundem testem, cum inter unam cellam et aliam modica esset via. Et tunc dixit testi prædicto: Ne timeas, quia ab hac infirmitate optime liberaberis, et post me remanebis, quia ante te moriar sine aliqua dubitatione. Qui testis infra tertium diem ab infirmitate ipsa convaluit ad plenum. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt circa VI annos. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in cella ipsius testis, quæ erat juxta cellam ipsius fr. Joannis Boni; de mense et die non recordatur. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod non erat ibi aliquis nisi idem testis, et ipse fr. Joannus Bonus, cum essent remoti a conventu fratrum. Interrogatus si de hoc fuit publica vox et fama, dicit quod sic; fuit publica vox et fama inter fratres.
[55] [Scutella scissa resarcitur] Item aliud miraculum dicit præterea idem testis quod cum dictus fr. Joannes Bonus haberet quandam scutellam ad usum et necessitatem sui corporis deputatam, et quadam vice, ut desicaretur, posuisset ipsam ad solem, cum requireret ipsam, ut inde removeret eandem, invenit ipsam scissam totam. Quam cum vidisset, dixit ipsi testi: Frater, quid fieri posset de scutella ista? Et ipse testis respondit: Potest optime sui cum filo ferreo, vel æreo. Et tunc fr. Joannes Bonus dixit ipsi testi: Dimitte eam sic stare; et reposuit ipsam. Et paululum post, vocando eundem testem, idem fr. Joannes Bonus dicit ei: Vide, frater, quid Dominus fecit de ipsa scutella. Et tum idem testis inspexit, et tetigit ipsam scutellam, et invenit eam sanam et solidam, sicut unquam prius fuerat. Et post primam et secundam noctem postquam hæc facta sunt, dicit idem testis, quod ipse fr. Joannes Bonus dixit ei quod Dominus revelaverat sibi, quod quicumque haberet aliquam particulam de dicta scutella, vitam præsentem male terminare non posset g. Et sic ipsam scutellam fregit fr. Joannes Bonus minutatim, et per frusta inter fratres suos divisit eamdem, et habent et servant diligenter ipsi fratres; et etiam alii plures, qui habent de ipsa aliquas particulas, cum diligentia maxima et fide non modica. Interrogatus quomodo scit quod dicta scutella taliter fuerit scissa, et postmodum taliter solidata; dicit quod cum idem testis ministraret eidem pluries in dicta scutella, et viderat et tetigerat sanam, et postmodum vidit ipsam fractam, et iterum solidatam, ut superius est narratum. Interrogatus quomodo scit quod fr. Joannes Bonus viderit visionem de dicta scutella, dicit quod audivit ab ore dicti fr. Joannis Boni. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt VIII anni circa; de mense et de die, dicit se non recordari. Interrogatus quibus præsentibus hæc facta sunt, dixit quod nullus erat ibi præsens nisi dictus testis. Interrogatus si tunc temporis de hoc erat publica fama per contratam illam et civitatem Cæsenæ, dicit quod sic, et erat tunc et est nunc per illa et multa loca. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco Botrioli in cella, ubi fr. Joannes Bonus morabatur, ejusdem diœcesis.
[56] Item aliud miraculum. Dicit etiam idem testis, quod cum in episcopatu montis Feltrensis h in provincia Romaniolæ, quædam mulier a dæmonio adeo vexaretur, [Curantur dæmoniaci duo.] quod etiam nitebatur occidere suos natos, tandem per virum suum ducta fuit ad locum ubi fr. Joannes Bonus morabatur cum fratribus suis; et posuit eam in quadam domo, ubi hospites recipiebantur i quæ est juxta ecclesiam. Tunc fr. Joannes Bonus venit ad ipsam, et in præsentia ipsorum fratrum, rogavit Dominum Jesum Christum pro liberatione ipsius mulieris. Et statim dæmon exivit de corpore mulieris prædictæ, et cum tanto rumore et impetu egressus est de domo ipsa dæmon ille, quod visum fuit fratribus, qui ibi præsentes erant, quod totum colopertorium k domus ipsius removeretur inde. Et statim dicta mulier ad preces dicti fr. Joannis Boni ad plenum extitit liberata. Interrogatus quomodo scit, dicit quod his omnibus interfuit et vidit. Interrogatus per quandum tempus dicta mulier fuerat a dicto dæmonio vexata, dicit se nescire. Interrogatus de tempore, dicit quod bene sunt decem anni; de mense et die, dicit se non recordari. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente fratre Bono presbytero, fr. Conrado, fr. Detesalvo et pluribus aliis, qui erant ibi præsentes, quorum nomina non recordatur. Interrogatus quo nomine vocabatur mulier prædicta, dicit se nescire. Interrogatus quo nomine vocabatur castrum unde erat mulier prædicta, dicit quod credit, quod vocabatur Castrum Sartiani l montis Feltrensis diœcesis. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in prædicto loco Botrioli, ubi idem fr. Joannes Bonus morabatur cum fratribus supradictis, Cæsenatis diœcesis. Interrogatus si de hoc tunc temporis erat fama publica, dicit quod sic, sicut de aliquo miraculo quod unquam Deus per dictum fr. Joannem Bonum fecerit, per totam Romaniolam, et specialiter per civitatem Cæsenæ. De miraculo vero pueri Forlivii, qui dæmoniacus fuerat, dicit idem testis per omnia sicut fr. Jacobus laicus de ordine heremitarum dixerat superius.
[57] [Sanantur] Aliud miraculum. Dicit præterea idem testis quod quædam mulier vidua erat in diœcesi Cæsenate m, quæ habebat quendam suum filium, qui graviter affligebatur de quadam fistula, quam habebat in tibia, ita quod per nullum medicorum sanitatem habere poterat. Tandem dicta mulier audivit quod Dominus multa faciebat ad preces fratris Joannis Boni. Unde cum eodem filio suo, qui eandem infirmitatem habebat, accessit ad locum ubi morabatur fr. Joannes Bonus; et supplicavit ei humiliter et devote quod pro Dei amore redderet sibi filium suum sanum, qui graviter infirmabatur ab infirmitate prædicta. Et ipse fr. Joannes Bonus, intelligens quod oderat quandam suam cognatam, dixit illi mulieri quæ habebat filium infirmum: Soror, ego volo quod tu facias ad meum sensum; scio enim quod tu odisti cognatam tuam: volo autem quod deinceps eam diligas et ei magis servias quam serviebas primo, et Dominus benefaciet tibi de filio tuo. Quæ mulier libenter acquievit monitis et hortationibus dicti fr. Joannis Boni, et servivit dictæ cognatæ suæ melius quam unquam servierat ante. Et dicta mulier statim reversa fuit domum, et invenit filium suum ita sanum, sicut unquam fuit, et incontinenti dicta mulier reversa fuit ad dictum fr. Joannem Bonum et alios fratres, et dixit eis: Laudate Dominum, quia per orationes fr. Joannis Boni meo filio sanitas est restituta.
[58] [ulcus in tibia,] Postmodum vero dicit idem testis quod ivit ad domum dictæ mulieris, quæ habebat filium sanatum, et invenit eum sicut rumor fuerat de sanitate ipsius pueri. Interrogatus dictus testis quantum tempus fuerat dictus puer infirmus, dicit quod credit quod fuerit infirmus per unum annum. Interrogatus quantum tempus est, quod hæc facta sunt, dicit quod sunt jam quatuor anni. Interrogatus de loco; dicit quod in loco Botrioli venit mulier ad rogandum patrem; sed in loco ubi sanatus fuit puer, fuit juxta dictum locum Botrioli per medium milliarium, Cæsenatis diœcesis. Interrogatus quantum tempus vidit eum sanum, dicit quod postea omni tempore quo fuit in locis illis; et credit ipsum puerum adhuc vivere. Interrogatus quomodo scit quod dictus puer fuerit infirmus infirmitate prædicta, dicit quod vidit eum multoties cum dicta tibia ligata; et etiam mater dicti pueri dicebat dicto testi et fratribus ejusdem testis, ipsius ordinis. Interrogatus quomodo scit quod dictus puer sanatus fuerit ad preces dicti fratris Joannis Boni, dicit quod audivit ab ore dicti fratris Joannis Boni, et a multis aliis. Interrogatus si de hoc fuit tunc temporis publica fama per contratam de Cæsena, dicit quod sic, et per ipsam contratam et per civitatem Cæsenæ.
[59] [bronchocele;] Item aliud miraculum. Dicit præterea idem testis quod cum quædam puella, filia cujusdam Guidonis Rubei, de burgo Pexioli, Cæsenatis diœcesis, haberet tumidum guttur, videlicet quadam infirmitate, quæ vulgariter appellatur goxum n, ita quod per aliquos medicos aliquatenus sanari non poterat, mater ipsius puellæ inde plurimum dolebat, et se tandem consuluit dictum testem dicta mater, quid sibi esset de infirmitate suæ filiæ puellæ faciendum. Qui respondit ei, dicens: Ego consulo tibi quod ducas ipsam filiam tuam ad fratrem Joannem Bonum, et incontinenti sanabitur, dante Deo. Quæ mulier, quam cito potuit, cum sua filia ad fratrem accessit, rogans eum humiliter et benigne, ut nomine Dei filiam suam curare dignaretur de infirmitate prædicta. Qui fr. Joannes Bonus, facta oratione ad Dominum Jesum Christum, dicta puella statim sanata fuit ab infirmitate prædicta. Interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit eam cum gutture grosso, antequam irent ad fratrem Joannem Bonum; vidit eam sanam et penitus liberatam. Interrogatus per quantum tempus ante habuerat infirmitatem ipsa puella, dicit, quod a tempore quo erat satis parva. Interrogatus si sciebat nomen matris, vel ipsius puellæ, dicit se non recordari, sed de patre dicit quod vocatur Guido Rubeus. Interrogatus quanto tempore vidit ipsam sanam, dicit quod semper postea. Interrogatus si vivit adhuc, dicit quod sic. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt VI anni. Interrogatus quibus præsentibus, dicit se nescire. Interrogatus si de hoc erat fama publica per illam contratam, dicit quod sic. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco Botrioli, ubi dictus fr. Joannes Bonus morabatur.
[60] [morbus caducus;] Item aliud miraculum. Dicit etiam idem testis quod cum quædam domina, nobilis mulier de civitate Cæsenæ, nomine Preciosa, pateretur graviter morbum caducum, nec inde posset per aliquam medicinam sanitatem habere, accessit cum devotione non modica ad fratrem Joannem Bonum, cum quibusdam aliis dominabus; et supplicavit ipsi fratri Joanni Bono, quod intuitu Dei deberet pro ipsa rogare Dominum Jesum Christum, ut eam restitueret pristinæ sanitati. Qui fr. Joannes Bonus respondit ei: Si tu vis deponere vanitates et pompas tuas in lavando te, et ornando, sicut facere consuevisti, Dominus faciet misericordiam suam tecum. Quæ respondit, quod libentissime hoc facere cupiebat. Et tunc fr. Joannes Bonus dixit ei: Vade cum Deo, quia te Dominus adjuvabit. Et ex illa hora domina illa sana facta est, ita quod postea nunquam sensit de infirmitate prædicta. Interrogatus quomodo scit, dicit quod audivit ab ore ipsius fratris Joannis Boni, et a domina prædicta, quæ sana facta fuerat per orationes fratris Joannis Boni. Interrogatus si vidit ipsam aliqua vice cadere, dicit quod non, sed audivit hoc a prædicta domina et pluribus aliis. Interrogatus si novit dictam dominam, dicit quod sic, antequam esset sana, et etiam post. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XII anni, et plus. Interrogatus si viveret dicta mulier, dicit quod sic. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod D. Regiza, et D. Agnezia, et D. Sassia, sororibus ipsius dominæ. Interrogatus si de hoc fuit fama publica per civitatem Cæsenæ tunc temporis, dicit quod sic. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco Botrioli, ubi fr. Joannes Bonus morabatur.
[61] [et alterius morbus caducus.] Item aliud miraculum. Dicit præterea idem testis quod quodam tempore quidam juvenis ita graviter morbo caduco affligebatur, quod quasi bis vel ter cadebat in die; et ita graviter molestabatur, quod videbatur quod esset ereptus a dæmone. Tandem a patre suo et a quibusdam vicinis ductus fuit ad fratrem Joannem Bonum, rogando ipsum quod rogaret Dominum pro juvene memorato; cum frequenter dictum fuerit sibi in somnio, quod si iret ad fratrem Joannem Bonum, statim liberaretur ab infirmitate prædicta. Et tunc ipse fr. Joannes Bonus more solito pro ipso juvene preces fudit ad Dominum Jesum Christum; et tunc idem juvenis, restitutus pristinæ sanitati, ad domum propriam est reversus. Interrogatus quomodo scit, dicit quod audivit ab illis qui venerant cum juvene memorato. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente Joanne, qui habitabat in plebatu o S. Thomæ, Cæsenatis diœcesis et Bonafide, ejusdem plebatus; nomen patris ipsius pueri non recordatur. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt quatuor anni et plus; de mense, die et hora, dicit se non recordari. Interrogatus si primo cognoscebat dictum juvenem, dicit quod non. Interrogatus quantum tempus ante dictus juvenis passus fuerit infirmitatem prædictam, dicit quod nescit. Interrogatus si viveret dictus juvenis, et esset plene liberatus, dicit quod credit ipsum vivere, et plenarie liberatum. Interrogatus si de hoc tunc temporis erat publica fama per dictum plebatum, dicit quod sic. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in dicto loco Botrioli, ubi dictus fr. Joannes Bonus morabatur.
[62] [Persecutiones a dæmone et ab hominibus.] Item interrogatus idem testis si dictus fr. Joannes Bonus passus fuerit persecutionem a spiritu invisibili, postquam idem testis intravit ordinem heremitarum, dicit quod nescit aliter, nisi secundum quod pluries audiebat ab ipso fratre Joanne Bono, quod quando primo anno instituit ordinem ipsum in loco Bertinoris p, ubi ipse morabatur, in prima heremo, fuit pluries et multipliciter persecutus a dæmone; ita quod aliqua ratione non audebat exire cellam suam. Et si aliquis hospitabatur in dicto loco, ut visitaret ipsum, similiter a dæmone graviter molestabatur. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XXXVIII anni et plus q. Dicit etiam quod audivit ab eodem fratre Joanne Bono, quod postquam ad locum Bertinoris venit, Cæsenatis diœcesis r, ubi secundam heremum ordinavit, pluries multa passus fuit a dæmone. De persecutione hominum temporalium dicit ut superius per alios est narratum. Interrogatus si de hoc doctus vel rogatus, videlicet quod veniret ad testificandum, dicit quod non, sed de mandato sui prioris generalis, fratris videlicet Ugolini, venit ad testificandum. Interrogatus per quantum tempus fr. Joannes Bonus steterat in ordine supradicto, dicit quod XXXVIII stetit annos. Interrogatus quanto tempore dictus testis stetit in ordine, dicit quod bene XXXIV annis.
ANNOTATA.
a De hac et reliquis beati vestibus dictum in Comment. num. 80.
b Tres conversiones aquæ in vinum signari in processibus jam monuimus, sed prima et secunda factæ sunt duobus consequentibus diebus, et tertia post intervallum plurimum annorum: ita ut mirum non sit a quibusdam non memorari nisi duas.
c De fratribus laicis qui beato ministrabant et inserviebant vide Comment. § 7 et 8 passim, maxime num. 70.
d Spaciare, italice spaziare, germanice spazieren, idem est ac ambulare.
e Incontinenti, id est, statim. Hæc vox frequenter obvia in scriptoribus Italicis ævo medio.
f Differt hoc miraculum ab aliis duobus quæ memorantur sub num. 79 et 89.
g Si vera hæc forent, intelligenda essent eodem modo ac illa quæ portantibus scapulare B. Virginis feruntur promissa; essetque dicendum Deum hæc pollicitum esse ut fundatori et patri eremitarum suorum æstimationem et reverentiam conciliaret.
h De nominibus variis hujus episcopatus seu diœcesis vide Comment. num. 124.
i Hoc hospitium illud est quod memoratur supra num. 6.
k Legendum coopertorium, quæ vox ævo medio adhibita est interdum ad significandum tectum.
l Castrum Sartiani erit hodiernum Sartiano, prope Talamellum, diœcesis Feretranæ.
m In diœcesi Cæsenate. In codice ms. prodit ubique vox postrema cum abbreviatione aliqua post litteram t in fine; ita ut impossibile sit dicere num diœcesim vocent Cæsenatem, an vero Cesenatensem. Nos priorem modum servavimus.
n Goxum, italice gozzo, idem est ac bronchocele. Vide pag. 762 annot. q.
o Plebatus idem est ac parœcia, quæ plebs dicebatur, italice pieve. Exstat etiamnum hæc parœcia S. Thomæ, quæ pertinet ad ipsam civitatem Cæsenæ, dictaque est vulgo S. Tommaso.
p Nomen partim deletum erat; verum legendum: In loco Botrioli ut patet ex iis quæ sequuntur. Etenim manifestum est primam eremum fuisse eremum Botrioli sive Butrioli, prope Cæsenam, in qua beatus perpetuo morabatur. De conventu vero Bertinorii, qui secundus fuit, paulo inferius fit sermo.
q Si hæc verba quæ superius leguntur: Quando primo anno instituit ordinem, intelligenda sunt (de quo non videtur dubitandum) de primo anno in eremo Butrioli prope Cæsenam transacto, dicendum esset hoc loco: Sunt anni circiter 42; siquidem anno minimum 1209 ibi vivere cœpit beatus, et dicebatur hoc testimonium anno 1251. Cfr. Comment. num. 40 et seqq.
r Hodiedum Bertinorium, sive Brictinorium est civitas episcopalis. De ejus conventu eremitarum cfr. Comment. num. 122.
CAPUT VII.
Testimonia fr. Bonincuntri et fr. Vitalis.
[De vita, conversatione et pœnitentia.] Frater Bonincuntrus, laicus, de ordine heremitarum, de Tuscia, juratus dixit, quod fr. Joannes Bonus, institutor ordinis supradicti, erat bonæ vitæ et bonæ conversationis, tam in jejuniis, quam in vigiliis et orationibus assiduis, et in lacrimis multis; omni tempore jejunando, et parum etiam comedendo. Erat etiam attentus et sollicitus circa salutem animarum fratrum suorum, ipsos quotidie monendo, instruendo, confortando, et hortando ad servitium Jesu Christi, cum omni patientia et humilitate. Contentus etiam erat vestimento, una cappa de stamegna subtili, tam in hyeme, quam in æstate. Et discalciatus omni tempore ibat, tamen duos zupellos ligneos a (portabat), quandoque ad consolationem, quandoque ad fatigationem sui corporis. Dicit etiam quod idem fr. Joannes Bonus habebat in cella sua duos lectos, unum de tabulis, ubi nihil desuper erat, et alium de bruscis, qui pungunt sicut spinæ. Item interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit et interfuit. Interrogatus si vidit ipsum jacentem in prædictis lectis, dicit quod non, sed credit ibi eum jacere, et non alibi. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XXVIII anni. Interrogatus de loco, dicit quod in loco Botrioli, Cæsenatis diœcesis, ubi idem fr. Joannes Bonus morabatur. Interrogatus si de dicta bona vita, et conversatione ipsius fratris Joannis Boni erat tunc temporis per contratam Romaniolæ publica fama, dicit quod sic.
[64] [Amygdala sicca plantatur et statim frondescit.] Miraculum. Dicit præterea idem testis quod cum quadam die esset cum ipso fratre Joanne Bono in claustro, et ipse fr. Joannes Bonus haberet quandam amigdalam in manu sua adeo siccam, quod nucleus internus ducebatur hinc et inde; idem fr. Joannes Bonus vocavit ipsum testem, dicens ei: Volumus plantare istam amigdalam; qui dicit: Sic, si placet vobis. Et tunc idem testis cum zappa b, quam tenebat in manu, movit aliquantulum terram et ipse fr. Joannes Bonus cum manu sua quandam foveolam fecit in dicta terra, et plantavit ipsam amigdalam ibi in nomine Domini. Post paululum reversus cum ipso teste ad locum prædictum, invenit ipsam amigdalam ortam super terram, producens folia. Cui testi ipse fr. Joannes Bonus dixit: Vide frater. Et tunc ipse testis cœpit plurimum admirari et laudare Dominum Jesum Christum. Interrogatus de tempore, dicit quod credit quod sint XVI anni et plus. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in prædicto loco Butrioli, juxta cellam ipsius testis, qui tunc hortulanus erat. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod non recordatur. Interrogatus si de hoc tunc temporis erat publica fama, dicit quod sic inter fratres, qui erant ibi in ipso conventu, et per alia loca ipsius contratæ. Interrogatus si de hoc fuit doctus vel rogatus, dicit quod non, sed de mandato prioris generalis venit ad testificandum.
[65] [Persecutiones.] Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus passus fuit persecutiones ab aliquo spiritu invisibili, dicit quod nescit, nisi auditu tantum. Interrogatus si ab homine corporali, dicit quod sic, videlicet a quibusdam fratribus de pœnitentia, qui persequebantur ipsum fratrem Joannem Bonum, infamando ipsum super quibusdam capitulis c coram D. episcopo Cæsenate d, de quibus dictus testis dicit se non recordari. Super quibus capitulis et de quibus infamiis ipse fr. Joannes Bonus se coram dicto D. episcopo, corporali præstito sacramento e, optime compurgavit. Interrogatus quomodo scit quod ipse fr. Joannes Bonus fuerit taliter infamatus, et quod taliter se compurgavit, dicit quod audivit ab ore dicti fratris Joannis Boni, et ab aliis de fratribus suis et pluribus etiam sæcularibus. Interrogatus de tempore dicit quod bene sunt XXV anni. Interrogatus quibus præsentibus dictus fr. Joannes Bonus se purgaverit coram episcopo supradicto, dicit quod audivit dici quod fuerunt ibi plures de fratribus ipsius ordinis, quorum nomina non recordatur; et omnia, quæ sibi illata fuerunt a fratribus memoratis, benigne et pacifice sustinebat, nullum pro malo reddens eisdem, sed potius pro malo bonum prædictis reddebat quotidie.
[66] [Oratio et pœnitentia.] Frater Vitalis, diaconus de ordine supradicto, juratus dixit, quod fr. Joannes Bonus fuit optimæ vitæ et conversationis, tam circa jejunia, quam circa vigilias et orationes continuas, tanquam ille qui omni tempore suæ sanitatis continue jejunabat, et incessanter orabat et vigilabat. Conversabatur etiam miro modo cum suis fratribus, hortando et monendo ipsos semper ad serviendum Domino Jesu Christo, in patientia, humilitate et paupertate. Dicit etiam idem testis quod dictus fr. Joannes Bonus omni tempore, quo ipse vidit eum, semper contentus fuit una cappa de staminea, tam in æstate, quam in hyeme, quantumcumque magnum frigus esset; et nihil aliud portabat nisi quandam interulam sine manicis, usque ad femoralia f. Nec etiam vidit ipsum nisi discalciatum, præter quod portabat duos zupellos ligneos, quandoque ad levamen sui corporis, quandoque ad gravamen. Dicit etiam idem testis quod ipse nunquam vidit sibi aliquem lectum in quo jaceret, nisi tantum de tabulis, sine aliquo panno. Dicit etiam idem testis quod mirabiliter lacrimas effundebat, et maxime cum orabat, et Corpus Dominicum assumebat et ejus Sanguinem: quod omni die Dominico g accipiebat. Interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit et interfuit. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XVI anni et plus. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco Botrioli Cæsenatis diœcesis, ubi ipse fr. Joannes Bonus morabatur cum conventu suo. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod ipsis fratribus de conventu. Dicit etiam idem testis quod audivit a quodam cive de Cæsena, qui vocabatur dominus Bartolus, tabellio, quod ipse vidit per quoddam foramen cellæ ipsius fratris Joannis Boni, jacere et volutare ipsum fratrem Joannem Bonum in quodam lecto de pallis acutis, et in alio lecto de bruscis h pungentibus sicut spinæ: et hoc novit auditu tantum.
[67] [Dæmoniacus Foroliviensis. Bonus Joannes] Dicit etiam idem testis quod audivit a fratribus ipsius conventus, quod quidam juvenis de Forlivio, qui dæmoniacus fuerat, ad preces ipsius fratris Joannis Boni ab ipso dæmone liberatus fuit; aliter vero nescit. Item aliud miraculum. Dicit præterea idem testis, quod cum quidam fr. Bonus Joannes, de Bononia, ejusdem ordinis, sub ala dextera quandam infirmitatem, quæ fistula nuncupabatur, per multa tempora pateretur, et per multos medicos ivisset ut idem sanari posset, nunquam invenire aliquem medicorum potuit per quem inde posset aliquatenus liberari; sed potius de malo in pejus ipsa infirmitas augmentabatur in tantum, quod postea conversa fuit in cancrum, ut ipsi medici asserebant. Demum idem testis et plutes alii fratres ejusdem ordinis, qui cum ipso Bononiæ morabantur, sibi pluries persuadebant, ut iret ad præsentiam fratris Joannis Boni; et quod certe Dominus Deus ad preces ipsius fratris Joannis Boni ipsum penitus liberaret ab infirmitate prædicta. Et cum idem fr. Bonus Joannes maximam spem et fiduciam haberet de meritis et bonitate ipsius fratris Joannis Boni, quamquam graviter infirmaretur, ita quod vix ire posset, tamen cum difficultate maxima iter arripuit eundi ad præsentiam ipsius fratris Joannis Boni. Et cum applicuisset ad locum Botrioli, ubi conventus fratrum ejusdem ordinis erat, misit i quendam ex ipsis fratribus ad ipsum fratrem Joannem Bonum ad cellam suam ubi ipse morabatur, quæ parum distat a loco ubi ipse conventus erat, ut rogaret ipsum, si placeret sibi, quod idem frater qui infirmus erat, iret ad ipsum. Qui dixit ipsi nuncio, quod diceret ipsi fratri qui infirmus erat, quod iret ad ipsum. Qui audita responsione fratris Joannis Boni, ad ipsum accessit incontinenti; et dum vellet sibi infirmitatem prædictam ostendere, dixit ei: Nolo videre eam, sed vade et esto bonus in servitio Jesu Christi, et Dominus te juvabit. Qui continuo ad dictum conventum rediit, et incontinenti sensit se melioratum. In crastinum vero invenit se penitus liberatum ab infirmitate prædicta et ita sanus rediit ad civitatem Bononiæ, ad locum ubi ipse morabatur.
[68] [fistula laborans.] Et cum ipsi fratres qui Bononiæ morabantur in loco prædicto vidissent et audivissent quod idem frater, qui infirmus fuerat, fuisset a prædicta infirmitate, per merita ipsius fratris Joannis Boni penitus liberatus, cœperunt in Domino omnes pariter nimium gratulari, laudantes et benedicentes Dominum Jesum Christum. Interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit ipsum fratrem patientem infirmitatem prædictam, tanquam ille qui pluries juvaverat ipsum in curando, tangendo, ligando et solvendo de infirmitate prædicta. Et vidit, et novit quando ille frater iter arripuit eundi ad ipsum fratrem Joannem Bonum, cum erat infirmus; et vidit ipsum post modicum tempus quando venit ab ipso fratre Joanne Bono, et erat penitus liberatus ab infirmitate prædicta: quia post paucos dies idem frater ostendit ipsi testi cicatricem ipsius infirmitatis. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt tres anni. Interrogatus de mense, dicit quod fuit de mense Augusti; de die et hora non recordatur. Interrogatus si de hoc tunc temporis erat publica fama per contratam ubi ipse frater morabatur, dicit quod sic. Interrogatus si de hoc fuit doctus vel rogatus, dicit quod non; imo potius de mandato fratris Ugolini, prioris generalis, venit ad testificandum. Interrogatus quanto tempore idem fr. Joannes Bonus stetit in ordine memorato, dicit quod audivit ab ore ipsius fratris Joannis Boni quod per XXXVIII annos et plus stetit in ordine suprascripto.
ANNOTATA.
a Zupellos ligneos verisimiliter fuisse calones, seu calceos integros, gallice dictos sabots, non vero sandalia, indicatum est in Comment. num. 80; quod confirmatur ex his verbis Calepini, supra p. 753, num. 17: Ambulavit sæpenumero nudis pedibus; quandoque etiam, ad majorem corporis afflictionem, gravibus ac nulla confectis arte usus est calopodiis.
b Zappa, vox italica, genuina latinitate ligo, instrumentum est quo terra foditur.
c Quænam fuerint capitula illa nusquam explicatur. Cfr. Comment. num. 116 et seq.
d Ottone II. Vide Comment. num. 116.
e Corporale sacramentum idem est ac corporale juramentum, quod præstatur, inquit Cangius [Glossarium vo Corporale Juramentum..] , protensa manu, tactis sive inspectis sacrosanctis Evangeliis, cruce Dominica vel sanctorum reliquiis. Locum citat alibi [Vo Corporaliter.] , quo simili notione dicitur: Altare corporaliter tangere. Ex quibus verbis patescit origo et sensus illius locutionis.
f Femoralia hic idem est ac femora.
g Hanc communionem pro tempore illo frequentem fuisse ostendimus Comment. num. 100.
h De diversis his lectis beati dictum in Comment. num. 64 et seqq.
i Habitabat beatus in cella distante a conventu fratrum, quoniam quantum poterat, mores veterum eremitarum et inclusorum servare volebat. Comment. num. 51, 61, 99.
CAPUT VIII.
Testimonium Mariæ Bellæ.
[Cordium] “Die tertio intrante Augusto a, præsente D. archiepiscopo Mutinensi, domina Maria Bella, uxor quondam b fratris Bonacursii, quæ habitat in civitate Cæsenæ juravit, coram D. episcopo Mutinensi ac D. præposito Mantuæ, dicere veritatem de eo quod scit de vita, conversatione et miraculis fratris Joannis Boni; cum tertius, id est prior S. Marci, esset absens pro quodam suo negotio.”
Quæ jurata dixit, quod cum dictus quondam vir suus dimisisset ipsam in civitate Mantuæ, et ivisset ad videndum fratrem Joannem Bonum, Cæsenam ad locum Botrioli, ubi dictus fr. Joannes Bonus morabatur, supplicans ei ut eum reciperet in Ordine fratrum suorum, nihil dicens ipsi fratri quod haberet uxorem; fr. Joannes Bonus tunc recepit ipsum; sed transacto modico tempore, ipse Joannes Bonus fecit eum vocari ad se, dicens ei: Ego scio pro certo quod tu habes uxorem; male fecisti quod non dicebas mihi. Qui Bonacursius, verecundia ductus, confessus fuit se uxorem habere, et tunc fr. Joannes Bonus dixit ei: Revertere ad uxorem tuam, et sta cum ipsa; vel ducas eam tecum ad civitatem Cæsenæ: quia aliter salvari non posses. Tunc idem respondit ei: Ego non audeo in civitate Mantuæ morari, quia sum inde bannitus propter onera debitorum. Et dictus fr. Joannes Bonus dixit ei: Nisi feceris quod tibi dico, nulla ratione stabis mecum; quia nunquam salvari posses.
[70] [notitia.] Et tunc idem fr. Bonacursus ivit Mantuam, et videlicet cum difficultate maxima duxit dictam Mariam uxorem suam ad civitatem Cæsenæ. Et ibi compulsus a fratre Joanne Bono, relicto habitu c, de licentia ipsius fratris Joannis Boni stetit postmodum cum uxore prædicta in civitate Cæsenæ; et ex tunc ipse cum uxore sua sumpserunt habitum fratrum pœnitentiæ d, et sic dicta Maria in ipso habitu cœpit ministrare in vitæ necessariis quandoque ipsi fratri Joanni Bono, et etiam fratribus qui morabantur in conventu. Et dum sic staret, fuit valde tentata quod dimitteret virum suum, et rediret Mantuam; et dum staret in ista tentatione diu, et nesciret pro certo quid faceret, fr. Joannes Bonus misit fratrem Stephanum, ejusdem ordinis, ad civitatem Cæsenæ ad ipsam Mariam, quod incontinenti accederet ad ipsum fratrem Joannem Bonum, quia sibi loqui volebat. Quæ cum audisset quod fr. Joannes Bonus misisset pro ea, incontinenti surrexit, et ivit ad locum ubi ipse morabatur; et misit fratri Joanni Bono, quod ipsa venerat: et ipse incontinenti exivit de cella sua et ivit ad porticum ecclesiæ ubi ipsa mulier exspectabat eundem.
[71] [Ei avicula] Et tunc ipse frater dixit mulieri prædictæ: Quam voluntatem habes? Et ipsa respondit ei: Habeo meliorem quam modo habeam e. Et ipse fr. Joannes Bonus dixit ei: Ego scio quod tu habes voluntatem videndi matrem tuam. Et illa respondit: Certe, domine, verum est; quis dixit vobis? Et ille dixit: Ego bene scio. Et dum sic starent in his verbis, quædam avicula, quæ rubeum habebat pectus, ceperat quendam parpajonem f, ut comederet ipsum, et portabat ipsum ostro suo. Et fr. Joannes Bonus, respiciens per fenestram, vidit eandem avem, portantem parpajonem prædictum; et tunc dixit sorori g Titiæ, quæ erat cum ipsa Maria: Soror Titia, vis quod ego faciam quod avicula illa dimittat parpajonem quem portat? Et illa dixit: Domine istud non est mirum, quia ita estis amicus Dei, quod majora his facere potestis. Et tunc ipse fr. Joannes Bonus præcepit ipsi dictæ aviculæ, dicens: Porta huc parpajonem, quem portas; et incontinenti avicula venit ad ipsum, et posuit parpajonem in fenestra, ubi stabat ipse fr. Joannes Bonus. Et iterum dixit ei: Accipe parpajonem ipsum, quæ incontinenti accepit, et portabat ipsum. Et rursum vocando eandem avem, quod iret ad ipsum, et fecit sicut prius. Et tunc dixit ei: Vade in viam tuam, et dimitte ipsum parpajonem, et non facias sibi malum. Et tunc, parpajone dimisso, avicula recessit. Et illa hora dicta Maria, voluntate mutata, nullam voluntatem habuit Mantuam revertendi, viso miraculo supradicto.
[72] [obedit.] Et tunc fr. Joannes Bonus dixit ei: Vade modo Mantuam, si vis. Et illa dixit ei: Nolo amplius ire, domine. Et sic discessit ab eo, et abiit domum suam. Interrogata quomodo scit quod dictus fr. Joannes Bonus fecerit supradicta, dixit quod vidit et interfuit. Interrogata quibus præsentibus; quod ipsa testis et Titia supradicta. Interrogata de loco, dicit quod fuit in porticu S. Mariæ juxta cellam ipsius fratris Joannis Boni. Interrogata de tempore, dicit quod sunt XXII anni h; de mense, dicit quod credit quod fuit de mense Martii; de die, dicit se non recordari; de hora, dicit quod fuit post nonam. Interrogata si de hoc, tunc temporis, erat publica fama per civitatem Cæsenæ; dicit quod non, quia ipse fr. Joannes Bonus præceperat eis quod nihil dicerent inde; nihilominus tamen mulieres prædictæ pluribus narraverunt, et ex illis verbis orta est inde fama.
[73] [Vivaldino sanatur] Aliud miraculum. Dicit præterea eadem mulier testis, quod cum ipsa haberet quendam fratrem carnalem, nomine Vivaldinum, in civitate Mantuæ, qui erat novem annorum, qui patiebatur quandam infirmitatem in crure suo, quæ vocatur fistula, et per multos medicos medicatus fuisset, et nunquam potuisset recipere sanitatem, ipsa testis soror sua, quæ morabatur Cæsenæ, misit patri suo, quod duceret ipsum puerum suum ad fratrem Joannem Bonum. Qui incontinenti accepit dictum filium suum et secum apud Cæsenam portavit. Et postmodum ipsa testis, simul cum patre suo, duxit ipsum puerum ad locum ubi fr. Joannes Bonus morabatur; et tunc ipsa testis misit quendam de fratribus suis ad ipsum fratrem Joannem Bonum, quod si placeret ei, veniret ad ipsum. Qui statim venit; et ipsa testis tunc cœpit rogare ipsum humiliter et benigne, ut intercederet ad Dominum pro fratre suo, quod liberaretur ab infirmitate prædicta. Qui respondens dixit ei: nunquid ego sum Deus, quod possim infirmos sanare? Et ipsa dixit ei: Ego scio quod vos estis sic amicus Dei, quod si rogaveritis pro eo, statim liberabitur. Et ille semper dicebat ei: Recede hinc; et claudebat fenestram in facie ipsius mulieris, quod non videret ipsum. Et magis ac magis instabat ipsa, rogans ipsum, quod pro amore Dei rogaret Dominum pro fratre suo; et sic quasi per totam diem dicta mulier institit penes eum, plorando ad ostium fenestræ. Et tandem ipse fr. Joannes Bonus devictus instantia mulieris prædictæ, exivit de domo illa, et venit ad quandam aliam domum, et cœpit sedere, et dictus puer incontinenti accessit ad pedes ejus, ponens manus super genua ipsius fratris Joannis Boni. Et tunc ipse fr. Joannes Bonus dixit ei: Quid vis, fili? Domine, volo quod sanetis me. Et ille dixit: Ego non sum Deus. Et puer dixit: Vos non estis Deus, sed scio quod estis ille qui potestis me sanare.
[74] [ulcus in crure. Prophetia.] Et tunc fr. Joannes Bonus redivit ad cellam suam; et post paululum rediit ad ipsum puerum, dicens ei: Qualiter stas, Vivaldine? Et ille dixit: Domine, bene, quia per gratiam Dei liberatus sum. Et ostendit sibi locum, ubi habuerat infirmitatem prædictam; et incontinenti dictus puer, simul cum patre et ipsa teste sorore sua, per se rediit ad civitatem Cæsenæ. Interrogata quomodo scit, dixit quod ipsa interfuit et vidit. Interrogata quibus præsentibus, dicit, ipsa teste, et puero supradicto. Interrogata de tempore, dicit quod sunt bene XXII anni; de mense et die non recordatur; de hora, dicit quod fuit post nonam ante vesperas. Interrogata quantum tempus fuit infirmus antequam sanaretur, dicit se nescire. Interrogata si postquam sanatus fuit de illa infirmitate, vidit eum semper sanum de infirmitate prædicta, dicit quod sic. Interrogata si viveret dictus juvenis, dicit quod non. Interrogata si de hoc tunc temporis erat publica fama per civitatem Cæsenæ, dicit quod sic, quia multi de ipsa civitate, hoc audito, venerunt ad domum ipsius testis ut viderent puerum memoratum. Interrogata si de hoc fuerit docta vel rogata, dicit quod non; sed fuit sibi injunctum per Michaelem, ministrialem i communis Mantuæ. Addidit etiam suprascripta testis, quod dictus fr. Joannes Bonus dixit ei, quod adhuc debebat esse testis ejus post mortem ipsius.
ANNOTATA.
a Id est die 3 Augusti. Mensis intrans dicti sunt primi sexdecim dies mensium qui dies numerant 31, et primi quindecim mensium qui dies numerant solum 30. Mensis exiens vero dicebantur dies ultimi quindecim, iique numerabantur retrorsum a fine mensis ad ejus medium. Sic primus dies mensis exeuntis erat mensis ordinarii ultimus.
b Uxor quondam fratris Bonacursii, id est, fr. Bonacursii qui obiit. Factus est enim, ut ex sequentibus patebit, frater pœnitentiæ, ac ejus uxor soror pœnitentiæ, in quodam tertio ordine vel sodalitate Tertiariorum: ac quidem, ut ex præsenti testificatione manifestum fit, spectabat hæc ad congregationem B. Joannis.
c Relicto habitu fratrum eremitarum B. Joannis.
d Hic habitus fratrum pœnitentiæ seu Tertiariorum, diversus erat ab habitu fratrum eremitarum;et suum habitum habebant quoque sorores pœnitentiæ, inter quas numeranda præsens testis, Maria Bella, uxor Bonacursii. Cfr. supra annot. b et c. Diversi vero erant hi Tertiarii ab ordine pœnitentiæ, sive Saccitarum: de quibus vide pag. 760 annot. n.
e Hæc interpretatur Calepinus in Vita num. 49, post Cremensem, in hunc modum: Nulla mihi ad recte vivendum major, quam modo, unquam voluntas fuit.
f Parpajonem, seu papilionem, ex voce italica parpaglione.
g Sorori pœnitentiæ, seu tertii ordinis B. Joannis. Cfr. annot. b.
h Id est acciderunt illa circa annum 1229. Ex quo loco discimus tum temporis jam fuisse Tertiarios congregationis, seu ordinis, ut illo ævo dicebatur, B. Joannis Boni.
i Ministriales seu Ministeriales Communis qui infra num. 75 dicuntur præcipere ex parte Potestatis, sunt minores officiales, ut loquitur Cangius in Glossario, qui dominorum subiditis jus dicunt, eorum jura procurant, census et reditus exigunt etc.
CAPUT IX.
Testimonia Trencheti, fr. Joannis de Barba alterum et fr. Bertolini.
[De eodem Vivaldino.] “Die IIII intrante Augusto a, Trenchetus de Pazo, pater Mariæ Bellæ, juravit dicere veritatem, de eo quod scit de vita, conversatione, et miraculis fratris Joannis Boni.”
Trenchetus de Pazo, pater dominæ Mariæ Bellæ, quæ deposuit de Vivaldino, fratre suo, juratus dixit, quod cum ipse haberet quendam suum filium nomine Vivaldinus, qui graviter infirmabatur in coxa, a quadam infirmitate quæ vocatur fistula, in tantum quod duo foramina haberet post coxam ipsam. Cetera vero dicit idem testis per omnia, ut superius dictum est per dictam Mariam Bellam filiam suam de eodem miraculo. Interrogatus si de hoc fuit doctus, vel rogatus, dicit quod non, sed de mandato Michelini, ministerialis, qui præcepit ei ex parte potestatis, venit ad testificandum.
[76] [Puellæ restituitur visus.] Dicit prædictus fr. Joannes Bonus de Barba (cum redierit ad testificandum pro quibusdam miraculis, quæ omiserat) sub eodem juramento, quod cum quadam vice fr. Joannes Bonus veniret de Faventia pro quibusdam negotiis suæ domus expediendis, declinavit ad quoddam hospitale, quod dicitur Messina b, ubi erat quidam heremita, qui vocabatur fr. Gualterius, ut ipsum in Domino confortaret. Et in eodem hospitali quædam puella x annorum erat; et licet oculos haberet, nihil tamen videbat. Et cum dicta puellula audisset quod dictus fr. Joannes Bonus venisset ad locum illum accessit ad ipsum incontinenti, rogans et supplicans sibi quod pro Dei amore rogaret ad Dominum Jesum Christum, quod sibi lumen oculorum restitueret. Et tunc idem fr. Joannes Bonus in præsentia ipsius heremitæ, et duorum de fratribus dicti fratris Joannis Boni, scilicet fratris Boni presbyteri et fratris Conradi laici, oravit ad Dominum Jesum Christum; et incontinenti ipsa puella sana facta est, et lumen vidit. Et dictus heremita, fr. Gualterius, cœpit Dominum collaudare de tanto miraculo. Interrogatus quomodo scit, dicit quod audivit pluries ab ore dicti fratris Joannis Boni, et ab ore ipsius fratris Conradi. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XIV anni et plus; de mense, die et hora non recordatur. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod fratribus supradictis. Interrogatus in de hoc tunc temporis erat publica vox et fama, dicit quod sic.
[77] [De fr. Bono Joanne.] Frater Bertolinus, laicus, de ordine heremitarum, juratus dicit, quod antequam assumpsisset habitum ipsius ordinis, tot et tanta bona audiverat de vita et conversatione bona fratris Joannis Boni, quod pluries cogitaverat assumere habitum memoratum. Et tandem, sicut Domino placuit intravit religionem prædictam. Dicit præterea idem testis, quod cum quidam frater Bonus Joannes, ejusdem ordinis pateretur sub ala dextera quandam infirmitatem, quæ fistula vocabatur. Et circa alia ejusdem infirmitates ipsius fratris Boni Joannis, dixit per omnia sicut idem fr. Bonus Joannes deposuit de se ipso; etiam sicut fr. Vitalis ejusdem ordinis similiter dixit. Interrogatus si de hoc fuerit doctus vel rogatus, dicit quod non, imo de mandato fratris Ugolini, prioris generalis ejusdem ordinis, venit ad testificandum.
ANNOTATA.
a Id est die 4 Augusti. Vide pag. 791 annotat. a.
b Verosimile est hoc hospitale situm fuisse intra civitatem Faventiæ et forte in ea parte quæ hodiedum dicitur Mezzeno.
CAPUT X.
Testimonia fr. Martini de Cæsena et fr. Martini de Montefeltro.
[De beati virtutibus.] Frater Martinus, de Cæsena, frater de ordine heremitarum, juratus dixit, quod frater Joannes Bonus, institutor a ordinis supradicti, erat bonæ vitæ et conversationis, in tantum quod vix ejus vitam et conversationem bonam posset enarrare, in vigilando plusquam credit unquam aliquem vigilare et jejunare, orando assidue, et omni tempore jejunando; in vestimentis, lectis et aliis omnibus abstinentiis dicit ut superius alii narraverunt. De tempore vero, loco, et omnibus aliis circumstantiis similiter dicit, ut superius per alios testes est narratum.
[79] [Ramus siccus florescit,] Dicit idem testis quod quodam die cum dictus fr. Joannes Bonus esset in loco S. Mariæ de Botriolo cum aliis suis fratribus, et haberet in manu sua unum lignellum, longum quatuor digitis, de pompo b, dixit dictis fratribus: Creditis, fratres, quia Deus posset hoc lignellum facere produci flores? Qui fratres responderunt: Credimus, pater. Et hoc dicto ivit dictus fr. Joannes Bonus ad cellam suam, fratribus illic remanentibus. Sequente vero die, cum expleta esset missa, vocavit rursum fr. Joannes Bonus fratres suos extra quoddam ostium, per quod ibatur ad cellam suam; et habebat jam dictum lignellum in manu sua, et fixit illud in terra; et oratione facta, statim lignellum cœpit flores producere in summitate sua. Et dicit idem testis, quod quando illud in terra fixit, non interfuit, quia erat sagristiæ negotiis impeditus; sed quando ipsum extraxit de terra, bene fuit, et bene cognovit dictum frustrum ligni. Et dicit quod tenendo dictus fr. Joannes Bonus lignum in manu, paulatim flores crescebant. Et tunc idem testis, et omnes alii fratres, qui ad spectaculum aderant, vehementer admirati sunt. Et hoc dicit idem testis, quia faciebat propter, quosdam fratres illic existentes; qui aut a luxuria, aut ab aliqua tentatione ducebantur: quia quidam erant, qui cogitabant exire religionem; et etiam idem testis dicit se a luxuria tunc temporis graviter molestari.
[80] [et fert fructus.] Hoc quidem facto fr. Joannes Bonus ad suam cellam perrexitt, et dicti fratres remanserunt confortati et in fide corroborati. Interrogatus quomodo scit quod dictus fr. Joannes Bonus posuerit vel fixerit lignum in terra sine flore aliquo, et postea extraxerit illud cum flore; dicit quod bene vidit, antequam exiret de ostio dictum lignum in manu fratris Joannis Boni sine aliquo flore, et postea eadem hora vidit ipsum cum flore: quod erat contra naturam; et etiam omnes fratres qui illic aderant, dicto testi dixerunt. Addidit etiam idem testis, quod postea, aliquanto tempore transacto, audivit a fratre Stephano, qui erat familiaris et etiam proinguus dicti fratris Joannis Boni, quod dictum lignum crevit in arborem, et produxit poma multa. Interrogatus de tempore, dicit quod bene sunt XX anni. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco S. Mariæ de Botriolo Cæsenatis diœcesis. Interrogatus de mense, dicit quod fuit de mense Septembris ultra festum S. Michaelis. De die vero non recordatur; de hora dicit, quod fuit post tertiam. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod interfuere fr. Bonus, presbyter, fr. Guido, presbyter, fr. Gregorius, et multi alii, quorum nomina non recordatur. Interrogatus si de hoc tunc temporis fuit fama publica per contratam illam, dicit quod sic, inter fratres; sed alibi nescit, quia idem fr. Joannes Bonus præcipiebat eis quod nemini dicerent.
[81] [Prophetia de exitu fr. Gratia Dei e religione.] Dicit præterea idem testis, quod cum quodam die staret in loco S. Mariæ de Boriolo, et fr. Joannes Bonus esset ibidem, et videret quendam fratrem, nomine Gratiadeum, de Mantua, aliquantulum a longe, dixit ipsi testi: quis est ille frater? Respondit testis et dixit: Ipse est quidam fr. de Mantua, qui exiverat ordinem nostrum, sed illuminatus gratia Dei, iterum rediit ad ordinem, et debet de mandato prioris stare in isto conventu. Qui fr. Joannes Bonus, intuitus dictum fratrem Gratiadeum, dixit ipsi testi, verum esse quia exivit de ordine, et postea intravit, sed adhuc exibit de ordine, et non statim. Post tres vero annos dictus fr. Gratiadeus exivit de ordine, juxta verbum fratris Joannis Boni, et obiit extra ordinem, in domo patris sui. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt circa XXII annos. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in claustro majori, ubi loqui potest, S. Mariæ de Botriolo. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod nullus erat præsens, quando fr. Joannes Bonus talia dixit, videlicet quod dictus Gratiadeus exiret ordinem; sed quando exivit multi erant ex fratribus, quia fuit in conventu Parmensi c, ordinis heremitarum. Interrogatus quomodo scit, quod dictus fr. Gratiadeus exiret ordinem, et quod mortuus fuisset ad domum patris sui, dicit quod audivit a quibusdam fratribus, quorum nomina non recordatur, videlicet quod exiret, sed quod obierit ad domum patris sui, dixit dicto testi fr. Guiciardus, prior, et multi fratres ejusdem ordinis, quod ipsi sepelierunt eum ad locum fratrum, licet non esset frater. Interrogatus de mense, dicit quod fuit de mense Maji, de die non recordatur, de hora dicit quod fuit post tertiam. Interrogatus quantum tempus stetit dictis fr. Graciadeus extra ordinem, dicit quod circa tres annos antequam obiret. Interrogatus si de hoc fuit fama publica, dicit quod sic, per totum ordinem suum, et etiam per civitatem Cæsenæ et Mantuæ.
[82] [Sibi digitum sanat cultro incisum.] Dicit etiam idem testis quod cum quodam die staret fr. Joannes Bonus in claustro majori S. Mariæ de Botriolo ad juvandum quendam alium fratrem nomine Ricardum, in faciendo coclearia cum cultello, fortiter digitum suum vulneravit. Qui frater cœpit multipliciter contristari, dicens: Domine, vos deberetis hoc dimittere, et non destruere manus vestras; et idem fr. Joannes Bonus dixit: Non cures. Et ipse fr. Ricardus accepit quandam peciolam d, et dedit ei; qui accipiens ligavit sibi digitum, rediens ad cellam suam. Paululum vero post dictus fr. Joannes Bonus exivit de cella sua, et dissolvit sibi digitum, dicens: Vide, fr. Martine, iste digitus incisus fuit, et nunc est sanatus. Et inspexit dictus testis, et vidit digitum sanum qui paulo ante fuit incisus, et miratus est vehementer. Interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit ipsum fratrem Joannem Bonum, quando sibi incidit digitum. Interrogatus quomodo scit, quod in una hora fuerit liberatus, dicit quod vidit et interfuit, et incontinenti fieri sanum. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XX anni. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in claustro majori S. Mariæ de Botriolo Cæsenatis diœcesis; de mense et die non recordatur; de hora, dicit quod erat post nonam. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod ipso teste, et fratre Ricardo prædicto. Interrogatus si de hoc fuit fama publica, dicit quod non; tantum dicit idem testis se dixisse multis personis postea. Interrogatus si de hoc fuit doctus, vel rogatus, dicit quod non, sed ex mandato prioris generalis, videlicet fratris Ugolini, venit ad testificandum. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus passus fuerit persecutionem a dæmone, vel ab homine corporali, dicit quod a dæmone nescit, sed quod a quibusdam fratribus de pœnitentia scit. Et etiam idem testis, dum erat sæcularis, male sentiebat de dicto fratre Joanne Bono, et utebatur cum illis qui molestabantur eundem. Et tandem dictus fr. Joannes Bonus coram dicto episcopo Cæsenate, sicut postea audivit a fratribus, se optime purgavit. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus reddebat illis malum pro malo, dicit quod non, imo bonum pro malo reddebat eisdem, sicut propriis oculis idem testis vidit multis vicibus. Interrogatus quanto tempore dictus fr. Joannes Bonus stetit in ordine supradicto, dicit quod credit, quod stetit bene per quadraginta annos. Interrogatus per quantum tempus dictus testis stetit in dicto ordine, dicit quod stetit XX annos.
[83] [De vita et conversatione.] Frater Martinus, presbyter, de Montefeltro, ejusdem ordinis, juratus dixit, quod fr. Joannes Bonus, institutor ordinis heremitarum, erat optimæ vitæ et conversationis, apud Deum et omnes homines, in jejuniis, vigiliis, et orationibus multis, monendo, inducendo, et hortando fratres suos semper ad amorem et servitium Jesu Christi, quoties secum ipsis veniebat communiter et singulariter. Dicit etiam idem testis quod omni tempore quod vidit ipsum fratrem Joannem Bonum, contentus erat una tantum cappa de staminea, grisei coloris e, tam in æstate quam in hyeme, quantumcumque esset frigus magnum. Et vidit eum semper discalceatum ire; portabat tamen duos zupellos ligneos, quandoque ad corporis juvamentum, quandoque ad detrimentum ipsius.
[84] [De aqua in vinum converso. Spina piscis miraculo eruitur e gutture.] Dicit idem testis de miraculo vini, ut fr. Salvetus et fr. Joannes de Barba testis per omnia dixerunt, quod vinum fecit de aqua factum. Præterea dicit etiam idem testis quod cum quadam vice comederat pisces in conventu cum aliis fratribus, spina ejusdem piscis infixa exstitit in gutture suo, ita, quod nec spuere, nec transglutire valebat ipsam. Et dum sic staret dictus testis in maxima angustia constitutus, timens ipsius spinæ periculum, infra se ipsum cogitare cœpit, quod quam cito de mensa surgeret, iret ad fratrem Joannem Bonum, ut rogaret Deum pro ipso, et esset ab ejus spinæ periculo continuo liberatus. Et his cogitatis, antequam de ipsa mensa surgeret, fuit a prædicto periculo totaliter liberatus. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt circa XVIII anni. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco Cæsenæ S. Mariæ de Botriolo; de mense, die et hora non recordatur. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus passus (sit) persecutionem a dæmone vel ab hominibus, dicit quod nescit nisi auditu; tamen quod audivit quod sic, pluries. Interrogatus si de hoc tunc temporis fuit fama publica, dicit quod sic inter fratres. Interrogatus si de hoc fuit doctus, vel rogatus, dicit quod non, sed ex mandato fratris Ugolini, prioris generalis, venit ad testificandum.
ANNOTATA.
a Plerumque scribitur hoc modo hæc vox in processu, sed aliis locis eam expressimus litteris consuetis.
b Differt miraculum, quod hic narratur, ab illis quæ narrantur sub num. 52 et 83.
c De hoc conventu diximus in Comment. num. 123 fundatum fuisse ab anno saltem 1242. Etenim dicit hoc loco fr. Martinus, qui anno 1251 ut testis comparet in processu, annos duodecim elapsos esse a prophetia beati de futuro exitu fr. Gratiadei, seu eam contigisse anno circiter 1239; deinde tribus post annis, seu anno 1242, fr. Gratiadeum ex ordine exiisse et reliquiise conventum Parmensem.
d Peciola est diminutivum vocis pecia, cujusfrequens erat usus ævo medio; idem vero significat ac vox italica pezza, fragmentum scilicet telæ quo aliquid involvi potest. Ex latina aut potius barbara voce pecia derivatum gallicum piece nemo non videt
e De colore cappæ de staminea sive tunicæ B. Joannis. Vide Comment. num. 175 et seqq.
CAPUT XI.
Testimonium fr. Matthæi.
[Testes novi.] “Die quarta, intrante Augusto fr. Matthæus, presbyter, et fr. Bonaventura, presbyter, de ordine heremitarum, juraverunt coram D. episcopo Mutinensi, et D. præposito Mantuæ (cum tertius, scilicet prior S. Marci, propter quædam impedimenta, interesse non possit), dicere veritatem de vita et conversatione fratris Joannis Boni.”
Frater Mathæus, supradictus, juratus dixit de vita et conversatione ipsius fratris Joannis Boni institutoris ordinis supradicti, in omnibus et per omnia quæ fr. Girardus, presbyter, de Mantua, et fr. Michael, presbyter, de Verona, et quæ fr. Joannes de Barba, laicus, dixerunt.
[86] [Incedit super prunas candentes.] Dicit præterea idem testis, quod cum quadam vice fr. Joannes Bonus staret ad ignem cum fratribus suis, et multa ligna, quæ in eodem igne fuerunt, essent consumpta, et multæ prunæ essent in lari, idem fr. Joannes Bonus subito surrexit coram fratribus memoratis, et nudis pedibus prunas ipsas intravit; et cœpit ipsas volvere et ducere cum pedibus hinc et inde, ac si pedes suos de aqua lavaret: et post aliquantulam horam de prædictis prunis sanus et illæsus exivit, et nunquam inde aliquam læsionem sensit postea. Interrogatus quomodo scit, dicit quod interfuit et vidit, quando hoc factum fuit. Interrogatus de tempore, dicit se non recordari. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco Botrioli in quadam domo ubi hospites comedebant a. De mense, dicit se non recordari; de die, dicit quod fuit die Dominico; de hora, dicit quod fuit post cœnam. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente fratre Joazim, et pluribus aliis de fratribus, quorum nomina dicit se ignorare. Interrogatus si de hoc tunc temporis erat publica vox et fama, dicit quod sic, intra fratres ipsius ordinis, inter alios vero credit similiter quod sic.
[87] [Ei sanatur ventris tumor.] Aliud miraculum. Dicit præterea idem testis quod cum idem frater Joannes Bonus quadam vice longam habuisset infirmitatem, occasione cujus venter ejus intumuerat, ita quod hydropicus videretur, et quod de vita desperaret, fecit ad se venire fratres, qui erant in ipso conventu, dicens eis: Credo quod spiritus vult derelinquere corpus istud; sum ego necessarius vobis amplius fratres? Qui responderunt ei: Domine, vos bene scitis si estis necessarius nobis. Et tunc cœpit ipsos monere, confortari et hortari in Domino Jesu Christo. Quo facto dixit eis: Ite ad ecclesiam, dicendo omnes per viam “Miserere mei, Deus.” Et dum estis in ecclesia, aliquantulum pulsetis campanas, “Te Deum laudamus” pariter decantando; et postmodum Deum rogetis quod exaudiat orationem meam: quo facto statim redeatis ad me. Qui fratres implendo per omnia sicut ipse fr. Joannes Bonus dixerat eis, ad ipsum incontinenti postmodum redierunt. Et intrantes ipsius domunculam, ubi ipse stabat, invenerunt ipsum sedentem, et a dicto tumore penitus liberatum, ac si nullam infirmitatem aliquando habuisset. Et tunc cœpit fr. Joannes Bonus ipsos fratres interim in Domino confortare, dicens eis: De tali Domino sperate et confidite, qui sanat infirmos quoties placet sibi. Et tunc dictos fratres licentiavit. Interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit et interfuit. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente fratre Bonincuntro, fr. Antonio, qui nunc mortuus est, et fr. Gratiano, et pluribus aliis, quorum nomina non recordatur. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt bene XXIIII anni; de mense et die non recordatur. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco Botrioli, ubi dictus fr. Joannes Bonus morabatur.
[88] [Ficus frondescit mense Novembris.] Item aliud miraculum. Dicit præterea idem testis quod cum quodam tempore quidam fr. Joannes Bellus, de ordine supradicto, staret cum ipso fratre Joanne Bono juxta cellam ipsius, ubi erat quædam arbor de ficu sine foliis, tunc fr. Joannes Bonus dixit illi fratri Joanni Bello: Vis ut ficus ista producat folia? Qui respondit: Domine, libenter vellem. Et tunc ipse fr. Joannes Bonus fecit signum crucis versus arborem ipsam; et recesserunt inde. Mane autem facto idem fr. Joannes Bonus accessit ad ipsam arborem, et invenit ipsam arborem per omnes ramos folia produxisse ac si esset de mense Maji; et tunc ipse Joannes Bonus misit pro fratribus suis, qui erant in conventu, ut venirent ad ipsum. Quibus venientibus, dixit eis: Videte quod fecit Dominus meus Jesus Christus; dicens eis secundum quod fecerat in die primo præterito. Et tunc ipsi fratres, hoc viso, lætati sunt nimium et plurimum admirati, laudantes et benedicentes Dominum. Et tunc fr. Joannes Bonus cœpit ipsos monere et hortari sicut poterat in servitio Jesu Christi; et ita licentiando eos quod rediret ad conventum. Interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit et interfuit. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente fratre Joanne Bello, et fratre Alberto, et majori parte illorum qui erant in conventu. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XX anni. Interrogatus de mense, dicit quod credit quod fuit in mense Novembris circa festum Omnium Sanctorum. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco Botrioli juxta cellam ipsius fratris Joannis Boni. Interrogatus quantum tempus postea dicta folia steterunt in arbore memorata, dicit quod credit quod steterunt ibi usque prope festum Natalis Domini. Interrogatus si de hoc tunc temporis erat vox et fama publica per contratam Romaniolæ et per civitatem Cæsenæ, dicit quod sic, quia plures tam laici, quam clerici, et etiam episcopus Cæsenas b ad dictum miraculum cucurrerunt.
[89] [Ramusculus adustus] Alia duo miracula, scilicet de amigdala et ceresa dicit idem per omnia quæ fr. Joannes de Barba laicus ejusdem ordinis dixit et supra relata sunt. Dicit præterea idem testis, quod cum quodam die fr. Joannes Bonus staret cum quibusdam de fratribus suis, inter quos erat quidam fr. Jacim, qui pluries tentatus fuit exire de ordine memorato, dixit fratri Joanni Bono: Domine, faciatis nobis aliquod miraculum circa Pascha. Qui cœpit aliquantulum moleste habere, dicens ei: Quid vultis amplius videre? nonne multa vidistis. Et post aliquot dies idem fr. Joannes Bonus accepit quendam ramusculum de pomo, qui erat combustus ab uno capite, et cum cultello aptavit ipsum ab alio capite, et ipsum juxta cellam suam plantavit. Adveniente vero Paschate, post prandium, misit pro ipso teste; qui testis incontinenti venit ad eum. Et tunc quidam fr. Moroël, qui erat cum ipso fratre Joanne Bono, dixit ipsi testi: Revertere inferius. Et post paululum idem fr. Moroël ivit pro eodem teste, de mandato dicti fratris Joannis Boni, quod veniret cum omnibus fratribus ad ipsum. Qui statim venerunt ad eum; et cum aliquantulum stetissent extra cellam ipsius, ipse fr. Joannes Bonus exivit de cella, et venit ad eos, et duxit eos secum ad locum ubi plantaverat ramusculum suprascriptum; et flexis genibus evulsit ramusculum ipsum; et ostendit fratribus dicens: Videte, quod nullæ radices sunt hic. Qui respicientes non viderunt ibi aliquam radicem, nisi adustionem, seu carbonem, secundum quod extraxerat ipsum de igne. Et tunc dixit eis, scilicet fratri Moroëlo et fratri Conrado: Nonne iste est ramusculus, quem ego plantavi. Qui dixerunt ei: Domine sic. Et tunc ostendit eis ramusculum ipsum, ubi erant folia recentia c et VII botia d parata ad producendum flores. Quo facto licentiavit eos, confortando ipsos et monendo ad servitium Jesu Christi. Et tunc idem fr. Jachim fuit confirmatus, et corroboratus in ordine ipso; itaquod nunquam postea fuit tentatus exire ordinem.
[90] [florescit] Interrogatus quomodo scit, dicit quod interfuit et vidit. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente fratre Moroelo, fratre Jachim, fratre Conrado, et multis de fratribus suis. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XX anni. Interrogatus de mense, dicit quod fuit de mense Aprilis; de die, dicit quod fuit die Resurectionis; de hora dicit quod fuit post prandium. Interrogatus si de hoc fuit fama publica, dicit quod sic inter fratres. Interrogatus si de hoc fuit doctus vel rogatus, dicit quod non, sed de mandato fratris Philippi, cui commissum erat per fratrem Ugolinum, priorem generalem, quod præsentaret fratres ad testificandum e, venit. Interrogatus de loco, dicit quod fuit in loco Botrioli, ubi fr. Joannes Bonus morabatur. Interrogatus per quantum tempus dictus fr. Joannes Bonus steterit in ordine supradicto, dicit quod bene fuit in dicto ordine per XXXVIII annos. Interrogatus quanto tempore idem testis stetit in ordine, dicit quod bene sunt XXXIV anni et plus.
ANNOTATA.
a De hac domo. Vide supra pag. 788, annot. i.
b Fuit is episcopus, Manginus, qui infra subnum. 168 et seqq. in processu Cæsenate pro testimonio dicit. Etenim paulo superius in eodem præsenti num. 88 itemque num. 90 dicuntur ista evenisse annis viginti ante annum 1251, seu circiter annum 1231.
c Differt hoc miraculum ab illis quæ recensentur sub num. 52 et 79.
d Botium ex italico boccia, quo gemmæ, quas gerunt arbores, antequam efflorescant, significantur. Eodem sensu, licet metaphorico, intelligendus hic locus Chronici Casinensis apud Cangium V. Bocia, ubi genus vasis designare dicitur: Abstulit in calicibus et patenis, crucibus, phialis, annulis, bociis (id est globulis et ornamentis gemmas arborum imitantibus) ac fibulis, auri purissimi libras CXXX. Vocem bocium alio significatu, sed non prorsus dissimili offendimus supra pag. 762, num. 65.
e Hic in præsentandis fratribus ad testificandum fr. Ugolino successit. Cfr. supra pag. 770, num. 7.
CAPUT XII.
Testimonium fr. Bonaventuræ.
[Beati conversatio; frequens confessio.] Dicit fr. Bonaventura, testis, presbyter ordinis supradicti juratus, quod fr. Joannes Bonus, institutor ordinis supradicti, fuit optimæ vitæ et conversationis apud Deum et homines, et maxime apud fratres suos. De omnibus aliis, de vita conversatione prædicti fratris Joannis Boni, dicit ut prædictus fr. Jacobus, laicus, dixit, hoc addito, quia dicit quod bis, vel ter dictus fr. Joannes Bonus in hebdomada confitebatur ab ipso teste a, quotiescumque idem testis erat in conventu fratrum; et optime novit de sua bona vita et conversatione, et miraculis; de quibus aliqua ratione non testificatur.
[92] [Cæsena venit Ferrariam. Curatur hydropisis.] Dicit præterea idem testis quod cum ipse veniret cum fratre Joanne Bono ab heremo de Cæsena, ubi idem fr. Joannes Bonus steterat in pœnitentia, in civitatem Mantuæ b, venerunt ad quendam locum qui appellatur Peola c; et cum divertissent, ut comederent, ad domum cujusdam mulieris, nomine Albæ d, quæ gravem infirmitatem corporis patiebatur, scilicet idropisim, et etiam per quatuor annos, ut ipsa dicebat, febrem quartanam passa fuerat, nec a prædictis infirmitatibus posset aliquatenus liberari, cœpit ipsum testem, qui erat suus confessor, humiliter deprecari, quod simul cum ipsa rogaret ipsum Joannem Bonum, qui præsens erat ibidem, quod rogaret Dominum Jesum Christum pro ipsa: quia firmiter credebat quod Dominus liberaret eam per orationem ipsius fratris Joannis Boni; sibi humiliter supplicans quod pro Dei amore pro ipsa Dominum exoraret. Cui dictus fr. Joannes Bonus respondit: Posses comedere de isto pane? et illa dixit: Sic. Et tunc dedit ei duas vel tres lenticulas (?) de ipso pane quem ante se habebat, dicens ei: Comede panem istum, et videbis quid Dominus faciet tibi. Quæ statim comedit; et sumpta comestione ipse fr. Joannes Bonus recepit, et ivit viam suam. Et cum infra octo dies postquam hæc facta sunt, idem testis rediret Bononiam, de mandato sui prioris, qui Mantuæ morabatur, et declinasset ad domum mulieris prædictæ ut hospitaretur ibidem, invenit ipsam a prædictis infirmitatibus totaliter liberatam. Quæ cum gaudio maximo suscepit testem prædictum, dicens ei, quod Dominus Deus per orationem fratris Joannis Boni liberaverat ipsam. Interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit et interfuit. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente ipso teste, fr. Joanne de Barba, fr. Mecorino, et fr. Benevenuto e. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt jam XXI menses; dicit quod fuit de mense Octobris; de die, dicit quod fuit die Veneris f; sed hora prandii. Interrogatus si de hoc tunc temporis fuit vox et publica fama per contratam et locum illum, dicit quod sic. Interrogatus quanto tempore ante vidit infirmam de prædictis infirmitatibus, dicit quod per tres annos. Interrogatus quanto tempore postea vidit eam sanam, dicit quod omni tempore postea quando vidit eam, vidit eam sanam.
[93] [Ferrariæ liberatur puer] Aliud miraculum dicit præterea idem testis; quod cum secundo die, quando idem fr. Joannes Bonus recessit de Peola, et venit Ferrariam ad locum ipsorum fratrum S. Antonii g, quædam mulier, nomine Adelasia, scivisset quod fr. Joannes Bonus venisset ad locum prædictum, accepit quendam suum nepotem, quatuor vel quinque annorum, qui per quendam ictum lumen dexteri oculi amiserat penitus, et venit festinanter cum puero prædicto ad locum ipsum, ubi fr. Joannes Bonus venerat. Et cœpit loqui cum ipso teste de facto dicti nepotis sui, cum ipse testis esset confessor ipsius mulieris. Et idem testis accepit quandam particulam, quam habebat secum, de quadam cappa quæ fuerat ipsius fratris Joannis Boni h, et obtulit mulieri prædictæ, quod de ea tergeret oculum nepotis sui. Et dum ipsa vellet tergere oculum ipsius pueri, idem puer accepit incontinenti dictam particulam panni de manu amitæ suæ, et cœpit sibi tergere oculum gratulanter; et statim restitutum est sibi lumen; et vidit ita bene de illo sicut de alio. Et cum idem testis hoc vidit, plurimum gavisus fuit, reddens inde gratiam Jesu Christo: et ad hoc ut inde melius certus esset testis prædictus, ipse idem cum manu sua clausit alterum oculum ipsius pueri, et ostendit alteram manum ad illum oculum de quo liberatus fuerat a cæcitate prædicta, dicens ei: Quid est hoc? et ille respondit: Est manus vestra. Et tunc idem testis accepit manicam tunicæ suæ, et iterum ostendit ei, dicens: Quod est hoc? qui respondens dixit: Est manica tunicæ vestræ.
[94] Et cum remansisset quoddam signum in palpebra oculi ejusdem pueri, pater ipsius adhuc ipsum puerum ad locum prædictum duxit secum, [a cæcitate unius oculi.] et repræsentavit ipsum fratri Joanni Bono, rogans ipsum, ut signo crucis signaret puerum prædictum. Quem cum signasset signo crucis, incontinenti signum illud recessit de palpebra prædicta. Interrogatus quomodo scit, dicit quod vidit et interfuit. Interrogatus quibus præsentibus, dicit quod præsente ipso teste, et patre ipsius pueri, nomine Ubaldino, notario, et eodem puero, quando dictus frater signum crucis fecit; quando vero dictus puer tersit sibi oculum de parte cappæ prædictæ, erant præsentes ipse testis, et amita pueri præfata. Interrogatus de tempore, dicit eodem tempore cum priore. Interrogatus per quantum tempus viderat ipsum sanum ante, dicit quod bene per duos annos. Interrogatus per quantum tempus vidit ipsum sanum postquam liberatus est, dicit quod non vidit postea neque sanum, neque infirmum. Interrogatus si de hoc tunc temporis erat fama publica, dicit quod sic per contratam dicti pueri; de die, dicit quod fuit de die sabathi ante tertiam; de mense, dicit quod fuit de mense Octobris; de loco, dicit quod fuit in loco S. Antonii extra Ferrariam.
[95] [Curatur febris; capitulum generale ordinis; obitus beati.] Dicit præterea idem testis, quod cum ipse per tres menses et ultra laborasset quadam febre continua, et fr. Mathæus, qui tum erat prior generalis, misisset pro ipso teste, ut iret ad capitulum, quod congregabatur Ferrariæ i, tunc idem testis, recepto mandato, supplicavit fratri Joanni Bono, quod rogaret Dominum pro ipso, ut liberaretur a febre, ut melius ire posset. Et tunc ipse respondit ei: Vade, frater, secure, quia tu liberaberis ab ipsa febre, quando liberatus ero a mea; cum idem fr. Joannes Bonus molestaretur similiter a febre quotidiana, antequam idem testis. Et tunc testis prædictus in sequenti die, qui fuit dies sabathi, iter arripuit eundo Ferrariam ad capitulum memoratum. Et peracto capitulo, in sequenti die Dominico, duo de fratribus qui Mantuæ morabantur cum ipso fratre Joanne Bono, cum festinantia maxima Ferrariam properarunt, nunciantes fratribus qui erant Ferrariæ, quod fr. Joannes Bonus hesterna die, scilicet die sabathi, circa nonam, viam fuerat universæ carnis ingressus; et eodem die dictus testis liberatus fuerat a febre qua tenebatur. Interrogatus de tempore, dicit quod sunt XXI menses k; de loco vero dicit quod idem fr. Joannes Bonus obiit Mantuæ; et idem testis liberatus fuit Ferrariæ. Dicit etiam idem testis, quod quam cito, die sabathi, liberatus fuit a febre, dixit quibusdam de fratribus qui erant cum ipso adhuc: Vel fr. Joannes Bonus est mortuus, aut est liberatus a febre. Et hæc dixit eis antequam nunciatum esset eis per fratres prædictos quod Joannes Bonus obiisset. De mense, dicit quod fuit de mense Octobris. Interrogatus per quantum tempus dictus fr. Joannes Bonus steterat in ordine supradicto, dicit quod stetit per XXXVIII annos, vel XXXIX. Interrogatus quanto tempore dictus testis stetit in ordine supradicto, dicit quod XXIII annos et plus. Interrogatus si dictus fr. Joannes Bonus passus fuerat persecutionem a dæmone, vel ab homine corporali, dicit quod audivit pluries ab ipso fratre Joanne Bono quod sic, sed aliter nescit. Interrogatus si de hoc tunc temporis fuerit fama publica, dicit quod sic inter fratres.
ANNOTATA.
a De frequentia confessionum beati vide Comment. præv. num. 112.
b Sibi moriendum esse Mantuæ jam dudum prædixerat beatus. Cfr Comment. num. 165. Discessit autem Cæsena, ut ex sequentibus patet, circa initium mensis Octobris anni 1249.
c Forte Pegola, Bononiam inter et Ferrariam, pertinens ad majorem vicum Malalbergo [Indice alphab. di tutti i luoghi dello stato pontificio, pag. 189, Roma 1836.] . Infra enim dicitur fr. Bonaventuram hunc viculum iterum obvium habuisse dum Mantua Bononiam venit.
d Hæc mulier a Calepino dicitur Blanca pag. 761 num. 59: quod verosimile est verum ejus nomen fuisse.
e Ex his patet perperam dixisse Laudensem lib. 1, cap. 13, in hoc itinere solum fr. Bonaventuram beato comitem fuisse; quem nos in Comment. num. 166 sine sufficienti examine secuti eramus.
f Anno 1249, de quo hic agitur, feriæ sextæ mensis Octobris incidebant in diem 1, 8, 15 etc. Hic designari arbitror diem mensis 8; nam die sequenti Ferrariæ versabatur beatus, num. seq. seu 93; etcirca diem 11 Mantuam advenit. Cfr Comment. num. 166. Monemus autem ibidem in Commentario erronee scribi diem Octobris 8 pro die quovis inter primos mensis ejusdem.
g De conventu Ferrariensi eremitarum S. Augustini dictum breviter Comment. num. 123. De eodem aliqua leguntur in kalendario ecclesiastico Ferrariensi anni 1845 [Indicatore eccles. Ferrariensi per l'anno 1845, part. II, pag. 31 et seqq.] .
h Etenim beatus pluribus cappis sive tunicis usus est, una post aliam de simili panno, ut loquitur quidam testis in Processu [Infra num. 181.] .
i Historiam hujus capituli legesis Comment. præv. num. 148.
k Ex hoc præcipue loco deduximus Comment. num. 16 B. Joannem obiisse die 23 Octobris anni 1249. Etenim fiebat hæc interrogatio die 4 Augusti anni 1251 [Processus num. 3, 85 et 99.] , et respondet Bonaventura menses 21 elapsos esse ab obitu beati, et addit infra eum contigisse de mense Octobris: ex quibus necessario referimur ad mensem Octobrem anni 1249. Constant hæc etiam ex præcedentibus, et multipliciter possent confirmari; verum a nemine jam dudum revocantur in dubium. Cfr. Comment. num. 12 et seqq. et infra pag. 799 annot. h.
CAPUT XIII.
Testimonia Imeldæ, Boninsignæ, aliaque. Attestatio notarii.
[Benvenutæ sanantur manus aridæ.] “Die quinto intrante Augusto, Imelde de Brixia, mater cujusdam puellæ, quæ infirma fuerat, et nunc est sanata, testis ejusdem puellæ, Bezenuta uxor Joannis de Braida, Boninsigna mulier de eodem loco et Bonavia filia Uberti Cabreti de eodem loco de Braidis de Padolirano a, Mantuanæ diœcesis, testis inductæ super miraculo facto post mortem fratris Joannis Boni de puella supradicta: juravit ipsa mater, et testes prædictæ dicere veritatem coram D. episcopo Mutinensi et D. præposito Mantuæ.” Imelda, mater puellæ nomine Benvenutæ, quæ puella est XIII mensem, jurata dicit, quod cum dicta puella, ejus filia, in tantum haberet manus aridas, quod ipsas aliqua ratione non poterat aperire, et dicta mater quotidie pro dicta sua filia affligeretur, et vox et fama fratris Joannis Boni de miraculis, quæ Dominus ostendebat pro ipso, iret per diœcecesim Mantuæ; tunc mane dictæ mulieres cœperunt dicere sibi: Voveas Deo et fratri Joanni Bono, quod si dicta puella suis orationibus sanabitur, quod ibis ad ejus corpus cum ipsa puella pedibus discalciatis, et quod dabis ei unam candelam quantum ipsa puella longa est et grossa. Quæ dicta mater puellæ, emisso voto, de contingentibus b nil omisit; et ea veniente in die Ascensionis, quando corpus ejusdem fratris Joannis Boni ponebatur c in arca, et orationem faciente quod Dominus faceret gratiam in filia sua, incontinenti dicta puella cœpit se totam extendere, et paulatim manus aperire cum magno tremore; et ita nervi sibi solidabant, sonabant, ac si nuces frangeretur: et sic per Dei gratiam exstitit liberata. Interrogata si dicta puella a nativitate sua semper tenuit ita manus suas, dicit quod sic. Interrogata si dicta puella postea semper habuit manus suas sanas, dicit quod sic. Interrogata de loco, dicit quod stabat in ostio ecclesiæ S. Agnetis, ubi corpus ipsius fratris Joannis Boni jacebat, cum pro multitudine hominum et mulierum ad ejus sepulcrum venire non posset. Interrogata de tempore, dicit quod fuit in die Ascensionis Domini, anno præsenti d. Interrogata si de hoc fuit fama per contratam illam, dicit quod sic. Interrogata si de hoc fuit docta, rogata, dicit quod non, sed de mandato Michelini e, ministerialis communis Mantuæ, venit ad testificandum.
[97] [De eodem miraculo.] Boninsigna mulier, de loco Braidani, Mantuæ diœcesis, jurata dicit, quod ipsa a nativitate puellæ, nomine Benvenutæ, semper vidit ipsam cum manibus aridis, ita quod ipsas aperire non poterat; sed postquam mater dictæ puellæ portaverat ipsum ad ecclesiam S. Agnetis, ubi erat corpus fratris Joannis Boni, et rediit ad domum suam, vidit ipsam puellam semper sanam. Interrogata si audivit matrem ipsius puellæ voventem Deo et fratri Joanni Bono pro dicta filia sua, dicit quod sic. Interrogata si vidit dictam puellam quando aperiebat manus, dicit quod non erat ibi præsens, nisi quia postea omni tempore vidit eam sanam. Interrogata de loco, dicit quod fuit in ecclesia S. Agnetis, sicut credit. Interrogata de die, dicit quod fuit in die Ascensionis præteritæ. Interrogata si tunc temporis fuit publica vox et fama de hoc per contratam ipsam, dicit quod sic. Interrogata si de hoc fuerat docta, vel rogata, dicit quod non. Bonascia mulier, et Reseunta testes, de loco Braidani S. Benedicti, Mantuæ diœcesis, juratæ dixerunt de miraculo puellæ supradictæ, quæ habebat manus aridas, in omnibus et per omnia, sicut Boninsigna mulier, de loco prædicto, dixit.
[98] [Attestatio notarii.] “Ego Bonaventura quondam f magistri Mauri notarii sacri palatii g, ex mandato D. episcopi Mutinensis et D. præpositi Mantuæ [et] prioris S. Marci, Mantuæ, prædictos testes feci jurare, et eorum dicta diligenter collegi, et ea scripsi, cum eis commissum esset per D. Innocentium Papam.”
ANNOTATA.
a De Braidis de Padolirono. Hic locus infranum. 97 dicitur locus Braydani S. Benedicti. Unde manifestum est eumdem esse qui nunc dicitur Benedetto-di-Polirone chiliometris 14 a Mantua, ad dexteram Padi. Ibi fuit celeberrimum monasterium illius nominis, de quo dictum in Actis nostris ad diem 26 Julii [Acta SS. tom. VI Julii, pag. 235.] ; qua die S. Simeon monachus, qui ibi vixit, in martyrologiis celebratur.
b De contingentibus, id est, ni fallor, de iis quæ ad rem illam pertinebant seu contingebant.
c Ponebatur, seu positum erat aut jacebat; nam jam ante festum Ascensionis fuerat in arca repositum. Comment. num. 173.
d Incidit festum Ascensionis anno illo 1251 in diem 25 Maji.
e Supra pag. 791, num. 74 vocatus est Michaël; sic et Ugo, prior generalis congregationis B. Joannis, plerumque dicitur Ugolinus.
f Quondam magistri Mauri. Supplenda vox filius. Quondam vero idem est ac defunctus, aut potius æquivalet gallico feu, italico fu, ut jam dudum adverterunt continuatores Glossarii Cangiani.
g De Bonaventura notario deque munere notariorum in hujusmodi processibus. Vide supra pag. 769. num. 5.
PARS SECUNDA.
Continuatio Processus Mantuani anni 1251. Miracula post mortem beati.
CAPUT I.
Liberatur Pamphilia ab epilepsi aliisque pluribus et gravissimis morbis.
Dirige scribentis, Spiritus alme, manus. “Testes super miraculis factis post mortem fratris Joannis Boni, ordinis heremitarum, repræsentati et inducti a fratre Ugolino, priore generali ordinis fratrum heremitarum, ad postulationem domini A. Dei gratia episcopi Mutinensis et A. prioris ecclesiæ S. Marci, Mantuæ; præposito quidem Mantuæ absente, justo impedimento detento; et recepta [juramenta], per Lanfrancum notarium Pergamensem b, Mantuæ civem, millesimo ducentesimo quinquagesimo primo, Indictione c nona, in Mantua, in domo S. Marci et ecclesia majori civitatis d prædictæ, die Martis, primo intrante Augusto e.”
[100] [Pamphilia, morbum caducum aliosque] Panfilia, uxor Lazarini, de Stablo, civitatis Mantuæ, juravit et sacramento dixit, quod XIV anni sunt peracti quod passa est caducum morbum pluries, die ac nocte; et interdum quando dictum patiebatur morbum, jacebat continue quinque diebus et noctibus, non bibens nec audiens, neque comedens, nec aliquid quoquo modo faciens. Et dixit quod ipsa stetit hoc modo et infirmitate gravata per tempus sicut quidem supradictum. Item dixit dicta testis sacramento, quod passa est similiter fluxum sanguinis interpolatum, novem annis; et dixit quod quasi in fine dictorum novem annorum, passa est infirmitatem præfatam tribus mensibus continue. Insuper dixit ipsa testis sacramento, quod idropica fuit et fortiter inflata in pedibus, tibiis, et corpore, et brachiis, manibus atque vultu, taliter quod per se surgere non poterat, nec etiam ambulare, nec aliquid quidem facere, dicens et asseverans se sic stetisse a dicta infirmitate quatuor mensibus adgravatam.
[101] [patiens adit sepulcrum] Adhuc dixit sacramento testis prædicta, quod in oculis graviter passa est per unum mensem, ita quod oculus sinister exiverat extra caput ipsius testis tumidus et inflatus ad instar pugilli unius manus, et ejusdem oculus sinister sic contractus est intus in capite, quod videbatur quod esset ereptus. Item dixit ipsa testis quod passa est febrem quotidianam tribus annis. Et cum sic esset afflicta prædictis infirmitatibus, simul et languoribus prætaxatis, audivit a viro suo quod in ecclesia S. Agnetis fratrum heremitarum de Mantua erat quidam benedictus frater nuper defunctus f, qui vocabatur fr. Zanebonus, de ordine scilicet supradicto; ad quem maritus ipsius testis iverat, et viderat ipsum jacentem in feretro in ecclesia nominata; de quo quidem multa dicebantur bona ab hiis, qui erant ibidem, de vita et sanctitate ipsius: pedes cujus dicti Dei viri vir ipsius mulieris testis prædictæ osculatus est reverenter, sicut alii qui aderant ibidem similiter faciebant, credens ipsum sanctum, sicut idem maritus eamdem Pamfiliam ad dictum corpus reverenter transmisit, dicens quod credebat firmiter, quod liberaret eam. Et dixit prædicta quod ex eo fecit se conduci illuc ad ecclesiam prænominatam, ubi dictum corpus jam fuerat traditum sepulturæ g. Quæ vero cum ad prædictam affuit sepulturam, jacuit super ipsa sepultura a vesperis usque ad primum somnum, orando cum lacrimis, effusione, et devotissime ad dictum fratrem, quatenus intercedere dignaretur pro ea ad Dominum; et sic ad somnium reducta continuo dormitavit.
[102] [et sanitatem adispiscitur.] Adhuc cum post modicum vigilasset, sensit se in ore habere quasi bollum terreum, grossum, ad modum avellanæ unius; quare valde admirans stupefacta dixit: Sancte, quid est istud quod in ore habeo? certe etsi, tossicum * arbitrarer, illud amore vestri diglutiam. Et dixit quod cum illud totaliter deglutisset, visum est ei quod aqua foret, vel quasi. Tum vero continuo ab omni sua est infirmitate adjuta, et penitus liberata, et omnia membra ejus restituta sunt integre pristinæ sanitati: ita quod statim consurgens, sanam et hilarem se cognovit ac si numquam foret aliqua infirmitate turbata. Interrogata de tempore infirmitatis prædictæ, respondit quod in proxime futuro festo S. Lucæ erunt duo anni quod sanata est, de mense octobris, quodam die dominico h, in præsentia duarum suarum vicinarum, una quæ dicitur Gerarda, et altera Gisla, et plurium aliarum personarum, de quarum nominibus non recordatur. Interrogata si ejus infirmitas erat notoria et manifesta, respondit sic, omnibus vicinis et vicinabus suis, qui morantur in contrata Stabili de civitate Mantuæ; interrogata unde ipsa testis fuit oriunda, respondit quod nata fuit in quadam villa, quæ dicitur Aquafrigida i, quæ est in diœcesi Brixiensi; et dicit quod XIV anni sunt, vel circa, quod ipsa habitat in civitate Mantuæ. Interrogata si gratis vel sponte venit ad hoc testimonium referendum, respondit, imo fuit ei præceptum per Michellinum missum k communis Mantuæ quod veniret, et ex parte domini episcopi Mutinensis. Interrogata si fuit docta vel rogata dicere quæ prædixit, respondit: Non.
[103] [De eodem miraculo testimonium Guittæ;] Domina Guitta, uxor quondam Maphei, domini de Candoti, de contrata Stabili, juravit et sacramento dixit quod dicta Panfilia, sua vicina est, septem anni sunt; et dixit quod vidit ipsam patientem dictam infirmitatem, scilicet morbum caducum et inflationem sui corporis per dictum tempus. Et dixit testis quod ipsa sæpe ac sæpius levavit eam Panfiliam, cum cadebat ex morbo. Item dixit quod dicta Panfilia, tempore mortis dicti fratris, ut audivit, sanata fuit cum portata fuit ad dictum corpus; sed nescit aliter nisi per auditum; quia ipsa testis, tunc temporis erat infirma. Et dixit quod ipsa Pamphilia nunc est salva et sana, et fuit a tempore illo quo ipsa portata fuit et convaluit ad dictum corpus. Interrogata si est docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit non. Interrogata si venit gratis, vel fuit ei præceptum per missum communis Mantuæ, respondit quod ei præceptum fuit per missum communis quod veniret. Interrogata unde ipsa est oriunda, respondit quod Mantuana est.
[104] [Lazarini, viri Pamphiliæ;] Lazarinus, filius quondam Uberti de Pischeria, Veronensis diœcesis, habitator nunc Mantuæ in contrata Stabli, juravit et sacramento dixit per singula, in omnibus et per omnia, sicut dicta uxor ipsius, addens et mutans quod ipse testis non fuit ea nocte cum ipsa Panfilia, uxore sua, quando sibi Dominus restituit sanitatem ad tumulum dicti fratris Joannis Boni; et dicens quod ea nocte ipse Lazarinus jacuit ad domum suam causa custodiendi domum, quia nullam habet familiam præter dictam uxorem suam. Et dixit sacramento quod in crastinum summo mane l dicta mulier sua venit ad ostium domus suæ, et vocavit eum, virum suum, dicens: Lazarine, surgite. Et ipse testis dixit se respondisse: Quis es tu? et ipsa respondit: Ego sum Pamphilea. Et dixit testis quod valde admiratus et lætus fuit, et cito surrexit et aperuit ei. Et ipsa intravit sana et salva, dicens quod liberata fuerat ea nocte ab infirmitate sua; et facto prandio personaliter per prædictam Pamphileam, comederunt, lætantes, Dominum et dictum fratrum devotissime collaudantes. Et dixit testis sacramento, quod postea non vidit ipsam uxorem suam ab illa nec ab alia infirmitate gravari; sed sana et hilaris in sua sanitate, Deo gratias, perseverat. Interrogatus de die, quo ipsa sua mulier sanata fuit, respondit quod fr. Joannes Bonus obiit quodam sabatho circa festum S. Lucæ m et de dominico sequenti misit ipsam infirmam ad corpus dicti fratris quod erat in ecclesia S. Agnetis de Mantua; et dixit quod nocte sequenti sanata fuit. Interrogatus de nominibus eorum qui aderant ibi præsentes, respondit D. Gisla, uxor D. Astulfi, et D. Girarda, quæ stabat cum dicta D. Gisla in domo una. Interrogatus fuit unde oriunda dicta sua uxor; de Brixiensi districtu, de quadam villa quæ dicitur Aquafrigida: et ipse est Veronensis. Interrogatus quantum temporis est quod ipse Lazarinus stat Mantuæ, respondit XII anni sunt vel circa; et dixit quod novem anni sunt, vel circa quod dicta Pamphilia sua uxor est. Interrogatus si fuit doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit: Non. Interrogatus si fuit requisitus per missum communis ad hoc testimonium faciendum, respondit: Sic, per Michellinum missum communis. Interrogatus quantum temporis est quod ipse stat Mantuæ, respondit quod XII anni sunt.
Eo die.
[105] [Ottolini, vicini;] Ottolinus, qui dicitur Reatius, de contrata prædicta Stabli, juravit et sacramento dixit, quod ipse vidit sæpe et sæpius dictam Panphiliam variis infirmitatibus infirmam, tumidam atque turpem. Et etiam dixit quod invenit eam et vidit semel jacentem et emittentem spumam de ore, quia ceciderat infirmitate illa; sed dixit testis nescire genera infirmitatum ipsius. Et dixit testis quod eo tempore quo dictus fr. Joannes Bonus de hac vita migravit, dictus testis ad postulationem [seu] rogatum Lazarini, viri dictæ Pamphiliæ, recepit ipsam Pamphiliam in navi sua, quia lacum communis Mantuæ n nocturno tempore pro communi custodiebat o prædicto. Et dixit quod duxit illam infirmam, et D. Gislam [uxorem] D. Astulsi, ultra lacum prædictum. Et dixit quod cum ipsi fuerunt ad ripam prope domum fratrum heremitarum, accepit dictam infirmam de navi, et ipsam appodiatam p ad se testem duxit usque ad tumulum dicti fratris; et ibi reliquit eam. Tamen dixit quod cum in crastinum reversus fuit illuc, volens eam infirmam videre, audivit quod ipsa recesserat. Et dixit testis quod postea vidit eam sanam et salvam, sicut nunc est; et quod non audivit postea dici quod infirmata foret. Recordatus tamen dixit quod non ivit usque illuc ad ecclesiam prædictam; quod cum esset in via, causa eundi ad dictam infirmam, interrogavit transeuntes quid esset de prædicta: a quibus audivit eam ad portam q remeasse. Interrogatus quando obiit dictus frater, respondit quod de mense Octobris proxime futuri, erunt duo anni. Interrogatus de die: Quodam die sabathi. Interrogatus de die quo duxit eam infirmam in navi sua illuc, ubi dictus frater jacebat, respondit quod non recordatur. Interrogatus si fuit requisitus per missum communis Mantuæ ad hoc testimonium referendum, respondit: Sic. Interrogatus si est doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit: Non. Interrogatus ubi ipse est oriundus, respondit de Mantuana, de villa Olmetæ.
[106] [et Mariæ familiaris.] Domina Maria de Taccano, interrogata dicit quod quinque anni sunt quod ipsa stat in eadem domo cum ipsa Pamphilia; et dixit quod per dictum tempus vidit eam infirmam et detentam infirmitatibus prædictis. Et dixit etiam quod ab eo tempore citra quo ipsa Pamphilia ivit ad dictum fratrem, sana est et salva; tamen dixit se non fuisse præsentem, quando sanata fuit. Interrogata dixit quod bene perseveraverit in civitate prædicta usque nunc. Interrogata unde ipsa est oriunda, respondit quod Mantuana est natione. Interrogata de singulis ut supra, respondit idem ut supra, propter quod non duxit eam in navi illa. Interrogata ubi ipsa testis moratur, respondit: Mantuæ in contrata prædicta. Interrogata si fuit docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit: Non.
ANNOTATA.
a Differt hæc pars a prima in sequentibus: 1o diversus est notarius, ut patet ex num. 98 et 99; 2o diversus est et procurator causæ seu ille qui testes inducit, supra pag. 770, num. 7; 3o in parte prima testes omnes sunt ex fratribus eremitis, exceptis quinque; in secunda in qua multo plures comparent testes quam in prima, sunt omnes sæculares, tribus exceptis; 4o in prima agitur de vita beati et de miraculis quæ ante mortem contigerunt; in secunda, de miraculis post mortem, num. 99: quæ diversitas longe præcipua est.
b Notarium Pergamensem; lege: Bergomensem.
c Convenit hæc indictio cum anno 1251.
d Interpretationem istius loci vide pag. 770, num. 8.
e Id est: Die Martis, primo mensis Augusti. Cujus mensis diem primum anno 1251, sub littera dominicali A, in diem Martis incidisse novimus. Inchoatus est igitur hic processus, seu hæc pars processuum, antequam pars præcedens, cujus ultimi testes auditi sunt die 5 Augusti (supra num. 96) esset absoluta.
f Cfr Comment. præv. num. 170 et seq.
g Vide ibidem.
h Dicebat igitur Pamphilia anno 1251, se fuisse sanatam duobus abhinc annis, seu anno 1249 (et ut dixit num. 101, quando B. Joannes erat nuper defunctus; quem ejus maritus viderat jacentem in feretro) de mense Octobris, quodam die Dominico circa festum S. Lucæ: quæ coincidunt in diem 24 Octobris, qui anno 1249 dominicus erat. Conveniunt hæc omnimode cum iis quæ dicit Lazarinus, maritus Pamphiliæ infra num. 104, obiisse beatum quodam sabatho circa festum S. Lucæ et die sequenti seu dominico sequenti Pamphiliam adiisse ecclesiam S. Agnetis et sanatam fuisse.
i Vernacule Acqua fredda, Mantuam inter et Brixiam.
k Qui hic missus dicitur, supra pag. 791 num. 71 dictus est ministerialis; vide ibid. Annot. i. Patet ex hoc et aliis locis hæc duo adhiberi indiscriminatim.
l Feria secunda, 25 Octobris, summo mane.
m Vide supra annot. h.
n Lacus ille Mantuæ circumjacet et multum ultra protenditur versus Occidentem.
o Ad præveniendas insidias; nam Mantuæ illo ævo frequentes fuere subversiones et bella.
p Appodiatam, idest, innixam, ex italico apoggiato.
q Ad portam remeasse, nimirum civitatis, siquidem conventus Augustinianorum situs erat extra Mantuam ad partem lacus septentrionalem.
* toxicum
CAPUT II.
Bellanoma liberatur a dæmone; fr. Lanfrancus ab inchoata lepra.
[Bellanoma liberatur a dæmonio;] Die martis, primo intrante Augusto. Domina Bellanome, Uxor Boneti de Lanfranco de Zuliano, quæ fuit de Asula a Brixiensis diœcesis, et nunc stat Mantuæ in contrata Stabli, juravit et sacramento dixit, quod in vigilia Ascensionis Domini nuper proxima præterita fuerunt octo anni, vel in die Veneris post ipsam Ascensionem fuerunt octo anni, quod ipsa testis vexata fuit a spiritibus immundis. Et dixit quod ipsa steterat ipsis temporibus vexata continuato tempore usque ad tempus obitus fratris Zaneboni prædicti et ultra per septem menses. Et dixit testis sacramento, quod die Veneris nuper proximi præteriti post Ascensionem Domini proximam præteritam, hora completorii b, ipsa testis ducta fuit violabiliter c a vicinis et vicinabus suis ad ecclesiam S. Agnetis de Mantua, ad arcam d ubi jacet corpus dicti fratris Joannis Boni. Et dixit quod eadem die et hora præsentibus et videntibus ipsis suis vicinis et vicinabus prædictis, ipsa testis liberata fuit, emissa spuma ore suo, a dictis immundis spiritibus, a quibus vexabatur; asserens penitus et affirmans se liberatam penitus et integre fore, Dei gratia; et quod firme sperat et credit, quod meritis et precibus dicti fratris ad pristinam advenerit sanitatem. Interrogata quibus præsentibus et de nominibus eorum, respondit, D. Francia, uxor D. Zaneboni vitriarii, et D. Gesalberta, uxor D. Joannis de Macis, et fr. Lanfrancus et fr. Philippus, et fr. Bonacursus, ordinis heremitarum, et plures alii, de quorum nominibus præsentialiter non recordatur. Interrogata quanto tempore stetit Mantuæ ipsa testis, respondit: XII anni sunt, et plus. Interrogata si fuit docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit: Non.
Eo Die.
[107] [de quo et alii] Domina Francia, uxor D. Zaniboni, vitriarii, de Mantua, de contrata Stabli, juravit et sacramento dixit, quod tres anni sunt elapsi quod dicta testis perpendit de infirmitate dictæ Bellanomæ; dixit enim quod sua vicina est, et stetit prope domum suam. Et dixit testis quod vidit eam infirmam pluries torqueri per membra, cum ea audiente invocabatur nomen Dei. Et dixit etiam quod ipsa testis signavit eam semel dicendo: In nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti, et fratris Joannis Boni; ad quod signum dicta infirma surrexit in eamdem testem volendo eam percutere. Et dixit testis sacramento quod die Veneris post Ascensionem Domini nuper præterita e ipsa testis et aliæ mulieres, et multi vicini, duxerunt dictam infirmam violabiliter ad ecclesiam S. Agnetis ad arcam dicti fratris. Et dixit quod eo die in hora Completorii, liberata est cum vomitu emisso dicta mulier ab infirmitate sua et a spiritibus immundis, a quibus vexabatur prædicta. Et dixit quod ibi jacuerunt ea nocte cum eadem sanata, et in crastinum audita missa et percepto Corpore Domini, ad propria remearunt in pace; dicens et sacramento, quod ab inde ipsa Bellanome stetit sana et sospes et a dicta infirmitate penitus absoluta usque nunc. Interrogata testis de hominibus qui aderant ibi præsentes cum dicta infirma sanata fuit, sicut testificando prædixit, respondit quod Albertinus notarius D. Ugonis de Lizio, et Guillinus Petrini de Rocca, et ipsa testis erant in ipsa ecclesia, et D. Maria, uxor D. Alberti de Tudesca, vicini dictæ mulieris, et plures alii. Interrogata si ipsa testis est catholica, respondit, sic. Et dixit quod D. Giselberta, uxor Zanini de Maria erat et ipsa præsens in prædictis. Interrogata si est docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit: Non.
Eo Die.
[108] [testificantur,] D. Giselberta, uxor Zanini de Maria, de Mantua et contrata prædicta, juravit et sacramento dixit in omnibus et per omnia et singula sicut prædicta D. Francia testis dixit; excepto quod mutavit in hoc, et dixit, quod unus annus est tantum quod ipsa testis perpendit de infirmitate dictæ mulieris, quia non stat in dicta contrata nisi unus annus est. Et excepto de eo quod dixit dicta Francia quod ipsa mulier liberata fuit emisso vomitu, et hæc testis dixit quod liberata est emissa spuma. Interrogata testis de nominibus præsentium, respondit quod Ubertinus Ugonis de Lizio, et D. Guardolina, uxor ipsius, et ipsa Giselberta testis, et D. Francia prædicta, et plures alii et aliæ erant præsentes. Et dixit etiam quod plures fratres dicti ordinis erant ibi præsentes, de quorum nominibus non recordatur ad præsens. Interrogata si est docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit: Non.
Die Mercurii, secundo, intrante Augusto.
[109] Fr. Lanfrancus, Mediolanensis, presbyter de ordine heremitarum, prior provincialis in Lombardia, juravit et sacramento dixit, [Sanatur lepra inchoata;] quod tres anni sunt præteriti, quod ipse frater infirmatus fuit quadam turpi et horribili ægritudine, quæ dicebatur morphea: quæ quidem infirmitas membrum seu principium lepræ erat f. Discurrebat enim ipsa infirmitas per totum corpus ipsius a genibus supra, excoriando cutem superiorem corporis dum scalpebat, et faciendo sibi carnem rubicundam etiam cum sudabat. Et dixit testis se passum fuisse infirmitatem illam turpissimam per dictum tempus, usque ad tempus translationis corporis fratris Zaneboni ad arcam. Adhuc dixit testis sacramento quod cum idem adesset quodam die post translationem corporis viri Dei solus ad arcam, adhuc existentem apertam, introspexit, et devote suam effudit orationem, dicens: Obsecro te, pater mi, quod si major honos Dei est, et melius animæ meæ, intercedere digneris pro me ad Dominum, ut suis precibus et meritis liberet me ab infirmitate mea; credens firmiter, quod si dictus Fr. Joannes Bonus rogaret pro eo, quod ipse liberaretur ab infirmitate prædicta. Et dixit testis, quod post novem dies antequam ipsa arca obturata foret g perpendit et vidit sanitatem sibi redditam et integre restitutam, ita vere quod nulla vestigia seu stigmata infirmitatis prædictæ in ejus corpore videbantur: quod quidem verum est, prout ego notarius et D. A. episcopus venerabilis Mutinensis et prior S. Marci vidimus manifeste aliqua non esse signa in corpore ipsius testis occasione prædicta; cum idem nobis suum corpus honeste nudatum plenius demonstrasset. Interrogatus dictus frater quibus præsentibus fuit cura corpori suo ex infirmitate prædicta, respondit quod ipse purgavit se in terra Venetiarum, consilio magistri Angeli, præsentibus fratre Ugone, nunc priore generale ordinis heremitarum h, fratre Jacomino Regino, et fratre Jacomino de Masteliis et aliis multis fratribus, et etiam fratre Martino de Mediolano. Interrogatus in quibus terris passus fuit infirmitatem prædictam, respondit: Venetiis, Bononiæ, Ferrariæ, Mediolani, et Mantuæ. Recordatus dixit quod fr. Martinus de Mediolano non fuit præsens, ut prædixit; et dixit quod fr. Dobellus fuit similiter præsens in prædicta infirmitate. Interrogatus si rogatus vel tractate i venit ad prædicta referenda, respondit: Non, sed ex præcepto sibi facto per missum communis Mantuæ. Interrogatus si ejus infirmitas erat notoria, respondit, sic, iis quibus ipse se monstrabat; tamen sciebant eum fratres pene omnes esse infirmum. Interrogatus si ejus sanitas est notoria, respondit: Sic. Interrogatus si perseveraverit usque nunc in sanitate illa, respondit: Optime.
Eo Die.
[110] [alia testimonia] Fr. Dobellus, de Mantua, presbyter, prior provincialis ultra Padum in Romagnola, ordinis heremitarum, juravit et sacramento dixit, quod duo anni sunt et plus quod ipse vidit dictum fratrem Lanfrancum patientem infirmitatem prædictam; et dixit quod vidit pluries corpus ipsius fratris, membra ipsius localiter rubicunda et pelle corrupta: et dixit quod ipse testis valde timebat ne dictus fr. Lanfrancus leprosus fieret; et dixit testis quod audivit a dicto infirmo quod precibus et meritis fratris Zaneboni liberatus est. Adhuc dixit testis quod dictus fr. Lanfrancus bene et optime liberatus est ab infirmitate sua a tempore translationis corporis dicti fratris Zaneboni citra; cujus corpus dixit testis se vidisse ad plenam convalescentiam pervenisse usque nunc. Interrogatus testis in quibus locis et terris vidit dictum fratrem patientem infirmitatem prædictam, respondit: Ferrariæ, ubi vidit eum portantem camisiam desuper nudo sibi concessam occasione infirmitatis prædictæ, et Venetiis, Mediolani, et Mantuæ. Et dixit quod satis erat notoria ejus infirmitas inter fratres. Interrogatus si proprio motu vel rogatus veniret ad hoc testimonium faciendum, respondit, non, sed ex præcepto sibi facto per nuntium k communis Mantuæ ex parte D. episcopi Mutinensis et potestatis Mantuæ.
Eo die.
[111] [de eodem miraculo.] Fr. Ugo, prior generalis heremitarum, juravit et sacramento dixit, quod quatuor anni sunt, vel circa, quod dictus fr. Lanfrancus quasi continuo tempore usus est cum eo teste, eundo cum eo et scribendo omnia expedientia eidem fratri Ugoni, priori, occasione suæ prælationis. Et dixit ipse testis quod vidit ipsum fratrem infirmatum infirmitate quasi incurabili, quia dixit se fuisse pluries cum eo infirmo ad medicos plures, qui dicebant se non posse plene curare eum. Tamen dixit quod quidam medicus, nomine magister Angelus, de Venetiis, voluit purgare eum; de qua purgatione idem infirmus pene mortuus fuit. Et dixit testis, quod ipse credebat vel dubitabat ne idem leprosus fieret; et dixit testis quod dictus fr. Lanfrancus convaluit ab infirmitate prædicta a tempore translationis corporis Zaniboni; ultra dicens et asserens sacramento quod vidit dictum fratrem Lanfrancum, postquam sanus factus est, sanum, corpore nudum honeste monstrato, ita tamen quod nulla vestigia infirmitatis prædictæ penitus ibi videntur. Interrogatus si infirmitas dicti fratris erat notoria et manifesta, respondit, sic, iis quibus ipse monstrabat eamdem; sed generaliter notoria erat ejus infirmitas inter fratres, quia sciebant ipsum esse infirmum, sed nesciebant qualem pateretur infirmitatem. Interrogatus si gratis vel tractate l venit ad hoc testimonium referendum, respondit, non, imo citatus fuit per missum communis Mantuæ ex parte D. episcopi Mutinensis, atque potestatis Mantuæ ad prædicta referenda. Interrogatus si dictus fr. Lanfrancus perseveraverit usque nunc in sanitate prædicta, respondit: Sic, bene, Deo gratias.
ANNOTATA.
a Asula, vulgo Asola, oppidum regni Lombardo-Veneti et agri Brixiani, ad fluvium Chiese. Distat a Mantua Chiliometris 32, et incolas habet 4,000.
b Hora completoria, est hora vespertina qua completorium decantatur.
c Violabiliter, violenter, per vim.
d De arca illa sive sepulcro vide Comment. num. 173.
e Id est, die 26 Maji anni 1251.
f Morphæa seu alphus est vitiliginis genus, gallice dicta lèpre blanche. Dicitur hic principium lepræ et ex testium locutionibus valde vehemens fuisse videtur. Additur pluries loca morbo infecta fuisse rubicunda; quod morphææ genuinæ non congruit. Crediderim morbum graviorem hic indicari. Cfr lexica medica ad supra scripta vocabula.
g Cfr Comment. num. 173.
h Hoc anno 1251 durabat adhuc schisma de quo in Comment. num. 152 et 160, et duo erant priores generales. Eorum unus, fr. Ugo seu Ugolinus, Mantuæ habitabat (Processus num. 48 in fine et passim); et quum, agentibus potissimum Mantuanis, processus hic esset inchoatus, solius Ugonis in eo mentio occurrit; alter enim, ab eremitis Cæsenatibus electus,Cæsenæ habitabat. Schisma compositum est anno 1252 in capitulo Bononiensi. Cfr Comm. num. 154 et seq. Et ideo in secundo processu, qui inchoatus est anno 1253, examinatores sese Cæsenam contulere et multi testes Cæsenates sunt auditi. Schisma illud et exinde exorientes difficultates mihi videntur maxime in causa fuisse cur processus primus sufficiens habitus non sit. Cfr supra pag. 769 num. 4.
i Tractate in quodam exemplo Glossarii Cangiani significat: De industria, data opera; quod itidem significare potest hoc loco, vel: Motu proprio. Etenim infra num. 110 petitur a quodam teste si proprio motu vel rogatus veniret.
k Nuntius idem est ac missus, ministerialis et significat apparitorem, legatum magistratus. Vide pag. 791 annot. i.
l Gratis vel tractate. Hac duæ voces idem significant, scilicet motu proprio. Priori tamen communius respondere videtur libenter.
CAPUT III.
Thomasina ab ulceribus liberata, Martha ab arthritide.
Eo die.
[Testimonium Tomasinæ ab ulceribus liberatæ;] Tomasina, filia quondam Allegri de Faxanis, de villa S. Silvestri Mantuanæ diœcesis, quæ nunc moratur Mantuæ in contrata Stabli, juravit et sacramento dixit, quod in die anni novi proxime præteriti, infirmata fuit quadam fistula super gallono a sinistro, quæ fistula fecit sex foramina. Et dixit quod tempore translationis dicti fratris dicta puella ivit ad tumulum, ubi sepultus fuit idem frater, et de quo tumulo translatus fuerat, et intravit foveam sepulturæ b ipsius fratris, ubi aderant et cæteri infirmati, et jacuit ibi per unam noctem, et dixit quod statim sanata fuit ea nocte ab infirmitate sua; tamen dixit quod non cessavit quin ibi stetisset per duodecim noctes, licet sanata foret, ob reverentiam viri Dei prædicti. Et dixit quod sana est et salva, et quod postea nullam exinde passa est læsionem. Et dixit quod votum vovit Deo et fratri Zanebono, quod si liberaret eam, quod cum spicaretur frumentum tempore messium, quia pauper est, quod daret eidem fratri et offerret quidquid boni faceret. Dixit enim quod lucrata fuit minam c frumenti quod postea obtulit viro Dei, tamen fratres ipsi restituerunt eidem frumentum prædictum amore Dei. Interrogata si fuit docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit: Non. Interrogata de præsentia, respondit quod non recordatur, quia magna pressura infirmorum ibi aderant. Interrogata de die et hora, respondit quod non recordatur, quia puella est. Interrogata si fuit docta dicere quæ prædixit, respondit: Non umquam.
Eo die.
[113] [alia testimonia] Domina Galliana, uxor Zaneboni Joannis de Godio, de contrata Stabli prædicta, juravit et sacramento dixit, quod dicta puella infirma stabat cum ea teste tempore dictæ infirmitatis. Et dixit quod bene verum est quod ipsa patiebatur infirmitatem fistulæ prænominatæ, quæ habebat plura foramina; et dixit quod ipsa puella ivit ad corpus dicti fratris cum infirmitate illa, quæ distillabat putredinem discurrentem per carnem ipsius infirmæ: et dixit quod ipsa puella bene convaluit de infirmitate sua, et quod bene salva facta est exinde precibus et meritis dicti Dei viri, sicut firme credit et non dubitat. Interrogata de nominibus eorum qui viderunt infirmitatem prædictam, respondit: D. Ottebella primum [quondam] uxor D. Amici, et D. Alberta, et D. Paxbona, vicinæ suæ. Interrogata de tempore dictæ infirmitatis puellæ, respondit quod infirmata fuit circa festum Natalis Domini proxime præteriti. Interrogota quo tempore sanata fuit, respondit tempore translationis dicti viri Dei, et diem nescit neque horam, qua sanata fuerit. Interrogata si ejus infirmitas erat notoria, respondit: Sic bene. Interrogata si est docta, vel rogata facere hoc testimonium, respondit: Non.
Eo die.
[114] [de eodem miraculo.] Domina Ottebella, uxor quondam D. Amici, notarii de dicta contrata, juravit et sacramento dixit, quod dicta puella tempore infirmitatis suæ stabat cum dicta D. Galliana, quæ domina est vicina dictæ testis; et dixit quod ipsa testis vidit pluries, et ligavit dictam puellam occasione infirmitatis ejusdem, dicens quod fistulam habebat in loco prædicto habentem quinque foramina vel sex. Et dixit testis quod ipsa puella infirmata fuit circa festum Natalis proxime præteriti. Adhuc dixit sacramento, quod tempore translationis viri Dei, dicta puella cum magna fide ivit ad corpus dicti fratris, et jacens ibi sana facta est ab infirmitate ipsa, dicens et asserens se vidisse et palpasse eamdem, et quod verum est ipsam fore sanam precibus et meritis ipsius viri Dei, cum ipsa infirmitas esset incurabilis d, ut mos est talium fistularum. Interrogata testis quo die et qua hora sanata est puella illa et quibus præsentibus, respondit quod non recordatur; sed dicit quod quadam nocte sanata fuit, ut audivit a puella prædicta. Interrogata si ejus infirmitas erat notoria, respondit, sic per totam viciniam, et quod ejus sanitas notoria est eodem modo. Interrogata si fuit docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit: Non. Interrogata si dicta puella perseveravit usque nunc in ipsa sanitate, respondit: Sic bene.
Eo die.
[115] [Martha ab arthritide liberatur] Domina Martha, uxor quondam D. Falchetti, quondam D. Zanebelli de Tabuano, de civitate Mantuæ, de contrata S. Simonis, juravit et sacramento dixit quod ipsa passa fuit infirmitatem validam per annum unum et plus, continuo jacens in lecto tumida et inflata cum gutta inter membra sibi localiter discurrente. Et dixit ipsa testis quod per dictum tempus non exivit de lecto occasione aliqua, sed ibidem jacebat, faciendo ibidem omnia sibi necessaria, ut naturæ exigit aptitudo. Et dixit ipsa testis, quod ipso tempore et ultra tali afflictione fuerat conturbata, quod omni die metam hujus vitæ cursus trepida expectabat. Adhuc dixit quod cum longi temporis spatio ante translationem corporis dicti fratris dicta mulier a dicta ægrotatione taliter torqueretur, tempore quo dictum corpus debebat, ut dictum est, translatari e, portata fuit per ejus filiam et filium ad navim, ut ultra lacum ad dictum corpus præsentialiter sisteretur; quæ cum posita super lectulo in claustro fratrum heremitarum Dei gratiam et fratris expectaret prædicti, ea nocte f, matutinali solemnitate completa, cum campana ut solito pulsabatur, dixit se pedibus elevasse et stare, cum corpus viri Dei de tumulo levabatur.
[116] [et aliis morbis;] Adhuc dixit quod deinde, continuato tempore nocturno cum diurno usque ad horam nonam, convaluit viso corpore nominato, ita quod propriis pedibus ea die g ad propria remeavit omni sospitate repleta, quamquam adesset debilis senectute et infirmitate prædicta, dicens et asserens sacramento quod deinceps dictam infirmitatem non habuit, et quod ad integram sanitatem, invocato Dei nomine et dicti viri patrocinio, perfecte pervenit. Interrogata testis unde ipsa est oriunda, respondit, Mantuana est natione. Interrogata, quibus præsentibus et videntibus passa est infirmitatem prædictam, respondit quod Oprandus, barberius, Leonasius qui facit caligas, Bartolarius spatarius h et plures alii erant præsentes. Interrogata quibus præsentibus convaluit de infirmitate prædicta, respondit, quod Dialta sua filia, et D. Calandra uxor quondam D. Benvenuti de Cercenato, et plures alii. Interrogata quo mense et die liberavit eam Dominus, respondit, de mense Maji nuper præteriti, quodam die Dominico veniente. Interrogata si ipsa est catholica, respondit: Sic optime. Interrogata si sponte venit ad hoc testimonium faciendum, respondit, imo præceptum fuit ei per Michelinum, missum communis Mantuæ, quod veniret. Interrogata si erat docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit: Numquam. Interrogata si ejus infirmitas erat notoria, respondit: Sic, omnibus vicinis.
Eo die.
[117] [alia testimonia] Oprandus, barberius, de contrata prædicta, juravit et sacramento dixit, quod ipse vidit dictam D. Martham jacentem in infirmitate maxima per unum annum et plus, ita gravatam infirmitate prædicta quod surgere non valebat, nisi foret aliquo coadjuvata. Et dixit testis, quod visitavit eam in infirmitate prædicta, quia suus vicinus adest; et dixit testis quod eo die, vel alio, quo dictum corpus debebat, ut dictum est, translatari, audivit dici quod ipsa infirma fuit ad navim portata, ut ad dictum corpus duceretur. Adhuc dixit sacramento, quod eo die, quo dictum corpus fuit de tumulo translatum ad arcam, vidit dictam D. Martham per ecclesiam, ubi corpus aderat, ambulantem; et dixit quod deinde vidit eam sanam et liberam infirmitate prædicta, et nunc omni die vidit eam ambulare per urbem, sanam et hilarem, sua negotia faciendo. Interrogatus testis unde ipse fuit oriundus, respondit de Brixiensi districtu; tamen dixit quod XXX anni sunt Mantuæ habitat. Interrogatus si venit spontanea voluntate ad hoc testimonium, respondit, immo fuit ei factum præceptum per dictum missum communis Mantuæ, quod veniret ex parte D. episcopi Mutinensis. Interrogatus si fuit doctus, vel rogatus facere hoc testimonium, respondit: Non placeat Deo. Interrogatus si ejus infirmitas erat notoria, respondit, sic, et est notoria etiam ejus sanitas.
Eo die.
[118] [de eodem] Dominus Bartolasius, spatarius, de contrata prædicta, juravit et sacramento dixit quod ipse visitavit amore Dei et amore viciniæ pluries dictam D. Martham in infirmitate prædicta; et dixit quod ipsa jacuit XX mensibus, ut credit, in dicta infirmitate, quod non surrexit de lecto, neque sedit etiam comedendo, ut a scientibus intellexit. Et dixit testis, quod ipse vidit filium ipsius dominæ, nomine Sandonium, portantem ipsam dominam afflictam et penitus annihilatam ad navim, causa portandi eam ad corpus ipsius viri Dei. Et dixit sacramento quod ipse postea post duos dies, postquam dictum corpus translatum fuit, illam euntem sanam et liberam omni infirmitate prædicta vidit per contratam prædictam, affirmando ipsam perfecte ad convalescentiam pervenisse, et euntem ac redeuntem sua necessaria faciendo. Interrogatus unde ipse testis est, respondit natione Mantuanus. Interrogatus si fuit requisitus ex parte D. episcopi Mutinensis per missum communis, respondit, sic. Interrogatus de singulis ut dictus Oprandus testis, respondit sicut idem.
Eo die.
[119] [miraculo.] Leonasius, filius quondam Jacobi de Godio, oppido Mantuæ, qui moratur in eadem contrata, uravit et sacramento dixit, quod ipse visitavit dictam dominam pluries in infirmitate prædicta, et vidit eam jacere XX mensibus, vel circa; et dixit quod vidit dictam dominam portari ad navim per filium suum et filiam suam; et dixit se vidisse eam jacentem in claustro fratrum heremitarum cum cantabatur Matutinum ea nocte, qua corpus sanctum translatum fuit. Et dixit quod quando corpus de tumulo levabatur, tunc eo teste vidente ipsa mulier surrexit, et stetit dicens: Ecce levatur corpus dicti viri; et dixit quod in modico tempore vidit eam sanam et infirmam; et postquam ad sanitatem devenit, dixit quod non fuit aliqua infirmitate turbata: dixit enim quod suus vicinus est et cum ea habitat in contrata. Interrogatus quantum est, quod ipse testis habitat Mantuæ, respondit quod XX anni sunt et ultra. Interrogatus de nominibus eorum qui præsentes aderant cum eidem Dominus restituit sanitatem, respondit quod ipse testis et plures alii. Interrogatus si fuit requisitus per missum communis, respondit sic, per Michelinum missum. Interrogatus ut supradictus Oprandus testis de singulis, respondit ut idem.
ANNOTATA.
a Gallonus: latus, ab italico gallone.
b Fovea sepulturæ: ex qua corpus beati anno 1251 elevatum fuerat et ad arcam delatum, e terra eminentem intra eamdem ecclesiam. Cfr. Comment. præv. num. 172 et seqq. In hac fovea reponebantur ægroti qui interventu beati valetudinem consequi optabant, ut apparet ex præsenti narratione aliisque non paucis.
c Mina est dimidium sextarii; sed hæc variis in regionibus varia fuere.
d Infirmitas incurabilis. Cernitur hunc morbum fistulæ, cujus multoties occurrit mentio in processibus, sæpe cum cancere confundi et esse valdegravem.
e Translatare frequenter hic adhibetur loco transferre.
f Ea nocte. Inter sabbatum quoddam mensis Maji anni 1251 et dominicam sequentem. Cfr. annot. b.
g Ea die dominica, ut dicitur inferius.
h Spatarius: qui spathas sive enses conficit, italice spadajo.
CAPUT IV.
Valdegrana a variis morbis liberata, Beatrix a cæcitate.
Eo die.
[Testimonium Valdegranæ liberatæ a febribus aliisque morbis;] Valdegrana, filia magistri Faccini sartoris, quæ fuit de Verona, et nunc moratur Mantuæ in contrata S. Agathæ, juravit et sacramento dixit, quod bene sunt XII anni quod ipsa variis infirmitatibus est contorta, modo febribus, modo dolore pedum, et modo retractione lacertorum; ita quod vix manum ad mentum ponebat suum; et dixit quod tempore obitus fratris Zaneboni, inter obitum ipsius et translationem sui corporis, dicta seu ipsa puella, fide plena, roborata, tumulum dicti viri fiducialiter visitavit; quæ cum iter arriperet prænotatum, dixit se continuo melius habuisse; et cum ad corpus affuit prænotatum, stetit ibi per noctem, et in crastinum usque ad missam; et audita missa ad propria remeavit, omni convalescentia roborata, Dei gratia et precibus sancti Dei. Dixit enim quod rogabat fratrem Zanebonum quod ei suum deberet auxilium impertiri. Interrogata unde ipsa est oriunda, respondit de Porcilli, villa Veronensi; tamen septem anni sunt quod Mantuæ habitavit. Interrogata de præsentibus, qui viderant eam infirmam et sanari etiam ad tumulum prænotatum, respondit domina Beccolochina, filia Nascimbeni, Marcus, campanarius a, et dictus Faccinus pater ejus. Interrogata quo die fuit ipsa liberata, respondit, quodam die Dominico de nocte, ipsa dormiente super tumulo prænotato. Interrogata si fuit docta facere hoc testimonium, respondit, non. Interrogata si ejus infirmitas erat notoria, respondit, sic, multis.
Eo die.
[121] [alia testimonia] Faccinus, sartor, pater prædictæ Valdegranæ, habitator Mantuæ, juravit et sacramento dixit et affirmavit omnia et singula asseverans, quæ per dictam suam filiam sunt ejus sacramento relata. Interrogatus de singulis, respondit ut prædicta. Interrogatus si est doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit, non.
Eo die.
[122] [de eodem miraculo.] Marcus, campanarius, habitator ejusdem contratæ, juravit et sacramento dixit quod dicta puella valde infirma erat tempore, quo dictus frater de hoc sæculo migravit; dicens quod tota nocte clamabat ita quod tum testem prohibebat dormire; et dixit quod ducta fuit dicta puella ad sanctam Agnetem ad corpus dicti fratris, et quod inde reversa est sana, et alacris, et omni sospitate repleta; et quod nunc sana est pariter, atque salva. Interrogatus testis unde ipse fuit oriundus, respondit, de Venetiis. Interrogatus quantum est quod ipse moratur Mantuæ, respondit XIV anni sunt et plus.
Die Jovis III intrante Augusto.
[123] [Testimonium Beatricis a cæcitate liberatæ:] Beatrix filia quondam Ottonelli, de Marianna b, diœcesis Brixiensis, habitatrix Mantuæ in contrata portæ Giulliæ, juravit et sacramento dixit quod tempore nativitatis suæ amisit visum oculi dexteri, cum adhuc mater ipsius jaceret in partu illo; et dixit quod de sinistro parum videbat tum et deinceps donec benefecit sibi Dominus precibus dicti viri Dei; et dixit quod tempore translationis corporis dicti fratris ipsa vovit se ituram illuc, et ivit, et jacuit ibidem quinque noctibus super tumulo, seu in fovea ubi dictum corpus translatum fuerat. Et dixit sacramento quod cum ibi affuit, votum vovit dicens: Voveo Deo et B. Zanebono, quod si visum mihi restituerit quod ei dabo duos oculos cereos, et illuminabo arcam viri Dei, atque vigilabo vigiliam ipsius sancti in vita mea; et dixit quod omni die Veneris jejunat ad honorem suum. Interrogata quomodo scit se perdidisse visum dicti oculi tempore partus matris suæ quando ipsa fuit, respondit quod mater ejus dicebat sibi hoc. Interrogata quantum temporis ipsa testis stetit cæca, ut testificando prædixit, respondit, decem octo annis. Interrogata quantum stetit sana ipso visu et oculis, respondit quod ipsa liberata fuit et visum recepit in quinta nocte, quam ipsa fecit stando ad corpus fratris prædicti, et quod deinde bene vidit, et nunc bene videt. Interrogata quibus præsentibus liberata est, rerespondit quod non recordatur. Interrogata quibus videntibus et scientibus non videbat, quando cæca erat, ut prædixit, respondit quod Honorata, soror ipsius, et Oprandus, vir ipsius Honoratæ, et multi alii viderunt. Interrogata unde fuit oriunda, respondit, de Marianna ex districtu Brixiensi. Interrogata quantum temporis est quod ipsa moratur Mantuæ, respondit, duodecim anni sunt, vel circa. Interrogata si est docta dicere quæ prædixit, respondit, non.
Eo die.
[124] [alia testimonia] Honorata, soror dictæ Beatricis, juravit et sacramento dixit quod tempore nativitatis dictæ Beatricis, dicta testis erat in domo patris sui; et dixit quod perpendit c ipsam Beatricem in ipsis cunabulis perdidisse visum dexteri oculi; et dixit etiam quod de sinistro parumper videbat; et dixit testis sacramento quod parentes ipsius Beatricis et ipsius testis multum et diu laboraverunt cum medicis et variis medicinis, ut adjuvarent dictam puellam de visu prædicto; et dixit quod nihil profuit eidem, sed cæca stetit ipso oculo, et pene de reliquo sicut dictum est, usque ad tempus translationis dicti fratris; et dixit quod ea teste præsente et docente dictam Beatricem facere dictum votum, sicut eadem Beatrix prædixit, duxit eam usque ad corpus dicti fratris; et, porrecto et oblato voto prædicto, reversa est ipsa testis domum, et ipsam Beatricem reliquit ibidem; et dixit sacramento, quod gratia Dei et precibus dicti fratris sanata fuit, et est dicta sua soror sana ab infirmitate prædicta, et quod nunc bene videt et clare oculis ambobus. Et dixit etiam quod tempore illo quo ipsa Beatrix erat in cunabulis vidit eam bene videre ambobus oculis, et postea vidit eam cæcam ipso oculo dextero, et alio sinistro modicum videre, sicut superius dictum est.
[125] [de eodem] Interrogata testis quanto tempore vidit ipsam Beatricem esse cæcam oculo prænominato, respondit quod vidit eam cæcam a tempore nativitatis ipsius usque ad tempus translationis corporis dicti fratris; quod tempus cap. XVIII annos vel circa. Interrogata quomodo scit eam stetisse cæcam tanto tempore, respondit quod secum habitavit continue, et nutrivit eam per dictum tempus, et quod adhuc nutrit eam. Interrogata quanto tempore vidit hanc Beatricem sanam pro visu, respondit quod vidit eam sanam ipso visu a mense Maji nuper præteriti citra, usque nunc; et dixit quod bene perseveraverit in ipsa sanitate, habendo semper melius. Interrogata quomodo scit eam esse liberatam, respondit quod vidit eam ponentem reffum d in acu, quod quidem facere non solebat nec valebat. Interrogata unde ipsa testis est oriunda, respondit de Mariana; sed stetit Mantuæ XII annis vel circa. Interrogata si notoria erat infirmitas dictæ suæ sororis, respondit, sic, per totam viciniam. Interrogata si docta est dicere quæ prædixit, respondit, non.
Eo die.
[126] [miraculo.] Oprandus, maritus dictæ Honoratæ, juravit et sacramento dixit quod novem anni sunt quod dictam Honoratam accepit in uxorem; et dixit testis quod per dictum tempus tenuit et nutrivit dictam Beatricem, dicens quod vidit eam cæcam continuo tempore de dicto oculo dextero, et de sinistro parum videret; et dixit testis quod Dei gratia bene sanata est, et gratia dicti fratris, et quod nunc bene videt, et vidit ab eo tempore citra quo ipsa Beatrix ivit ad dictum corpus, dicens etiam quod vidit ipsam suere, et reffum in acu ponere, et bene videre, sicut et aliæ mulieres quæ faciunt facta sua. Interrogatus testis unde ipse fuit oriundus, respondit de Godezolo e Brixiensis diœcesis; et dicit quod stat Mantuæ XVI anni sunt et plus. Interrogatus si infirmitas dictæ Beatricis erat notoria, respondit, sic, per totam viciniam. Interrogatus si ejus sanitas est notoria, respondit, sic.
ANNOTATA.
a Campanarius, qui campanarum sonitu fideles ad ecclesiam convocat. Ex italico companaro vel campanajo.
b Forte hodiernum Mairano, leucis duabus a Brixia.
c Perpendere est videre, optime scire.
d Reffum, filum, ex italico reffo.
e Godezolo, Guidissolo in veteri marchionatu Castilionensi.
CAPUT V.
Liberantur Agnesia et Benvenuta a cæcitate.
Eo die.
[Testimonium Adelardini de filia Agnesina liberata a cæcitate.] Adelardinus, barberius, qui fuit de Verona, et nunc moratur Mantuæ in contrata portæ Guilliæ, juravit et sacramento dixit quod Agnesina ejus filia cecidit super lapidibus, qui sunt in pavimento in stipe a, et percusso capite occipite, quia parva erat, amisit visum ipsa puella, ita quod tempore serotino post occasum solis non videbat ullo modo; et dixit quod ipsa puella passa est infirmitatem prædictam octo mensibus, vel circa; et dixit quod tempore translationis corporis dicti fratris, vel parum post, ipsa testis devote vovit Deo et dicto fratri, quod si dictæ suæ filiæ visum dignaretur donare, duos oculos cereos eidem viro Dei offerret; et dixit quod in sequenti die post votum factum dicta sua filia, gratia Dei et dicti fratris, visum recepit integrum, dicens sacramento quod bene vidit et plene ab eo tempore citra, quo sibi benefecit Dominus. Interrogatus si vox erat et fama de infirmitate dictæ suæ filiæ, respondit sic, per viciniam suam, dicens quod inde posset producere XX testes et plures. Interrogatus de tempore quo dicta puella perdidit visum, ut dicitur, respondit, de mense Decembris nuper proxime præteriti. Interrogatus quantum tempus est quod recepit visum dicta puella, respondit quod duo menses sunt, vel circa. Interrogatus si dicta puella perseveravit in sanitate et visu prædicto, respondit optime; dixit enim quod bene vadit nocturno tempore per contratam et rediit, videns et faciens sicut alii faciunt. Interrogatus quantum est quod ipse testis stat Mantuæ, respondit quod septem anni sunt. Interrogatus si doctus est vel rogatus dicere quæ prædixit, respondit, non.
Eo die.
[128] [alia testimonia] Gemma, uxor dicti Adelardini, et mater dictæ Agnesinæ, juravit et sacramento dixit in omnibus et singulis sicut dictus Adelardinus vir ejus testatus est supra, excepto quod dixit se votum non fecisse prædictum, sed dixit quod vir ejus votum illud ea teste audiente fecit, dicens: Voveo Deo et fratri Zanebono, quod dabo et offeram ei duos oculos cereos, si dictæ suæ filiæ sanitatem et visum restitueret, dicens et asserens sacramento quod ipsa sua filia quasi continuo sanata fuit et visum recepit perfectum, et quod plene vidit, et est, ut supra dictum est per dictum testem. Interrogata singulariter sicut et ejus vir testis supra, respondit in omnibus sicut idem.
Eo die.
[129] [de eodem] Marcus, quondam Adamini Nobilis (?) de Verona, habitator Mantuæ, juravit et sacramento dixit quod ipse stat ad stipam b, et dixit quod vidit caput fractum ipsi puellæ. Adhuc dixit quod dictus Adelardinus dixit sibi testi quod ipsa puella non videbat, quando dictus testis vocavit puellam ad se, et temptavit si videret, et non videbat; et dixit quod nunc bene videt, et cognoscit omnia visu et vadit bene per contratam. Dixit etiam quod ipse audivit a dicto Adelardino ejus socio quod ipse vovit Deo et fratri Zanebono se daturum duos oculos cereos ipsi fratri, si visum restitueret ipsi puellæ. Interrogatus testis de tempore, respondit se nihil scire de hoc. Interrogatus quantum est quod ipse stat Mantuæ, respondit quatuor anni sunt, ut credit, vel circa.
Eo die.
[130] [miraculo.] Domina Maria, filia magistri Uberti, de S. Petro, juravit et dixit quod ipsa habitat in dicta contrata; et dixit quod ipsa vidit ipsam puellam non videntem tempore serotino; et dixit quod pluries ostendit ei clavem suam, quam non cognovit neque videre poterat; et dixit quod nunc bene videt ipsa puella, quia, ut dictum est, audivit ipsa testis a dicto Adelardino, quod ipse vovit Deo et fratri Zanebono, quod daret ei duos oculos cereos, si visum restitueret dictæ puellæ. Interrogata ipsa testis si infirmitas ipsius puellæ erat notoria et manifesta, respondit, sic, omnibus vicinis. Interrogata de tempore infirmitatis dictæ puellæ, respondit quod non recordatur. Interrogata quantum est quod visum recepit, respondit quod nescit bene, sed credit fuisse ab tempore illo citra, quo arca fratris clausa est c. Interrogata si docta est dicere quæ prædixit, respondit, non.
Die Jovis prædicto III intrante Augusto.
[131] [Testimonium Benvenutæ de depulsa] Benvenuta, filia quondam Betagni, de Medulis d, Brixiensis districtus, juravit et sacramento dixit, quod de mense Maji nuper proxime præteriti fuit unus annus, quod ipsa infirmata fuit oculis ambobus gravi infirmitate, et gravi valde; et dixit testis quod ipsa serviebat domino Dondedeo judici, de Guastalla, qui nunc est judex potestatis Mediolani, quia pauper femina est; et dixit, ivit pluribus diebus ad magistrum Girardum medicum, qui fuit de Mediolano, causa faciendi se adjuvari de infirmitate prædicta, dicens etiam sacramento quod penitus amisit visum, et non potuit adjuvari aliqua medicina, quia cæca foret mensibus duobus et plus. Et dixit quod cum ipsa sic adesset cæca in domo dicti sui domini, dictus D. Dondedeus dixit eidem infirmæ: Volo quod voveas Deo et fratri Zanebono, quod si liberaverit te ab infirmitate tua, quod adibis sanctum ejus tumulum discalciata, et eidem duos oculos cereos [offeres], illuminando ejus sepulturam. Et dixit quod votum vovit prædictum fiducialiter et devote, et quod sæpissime se ad ballatorii specular faciebant e, rogando magna spe dictum fratrem, quod sibi lucem restitueret oculis, et dixit quod post dies octo facto voto prædicto, vidit de oculo dextero, sed non plene, unde continuo corpus dicti fratris alacriter visitavit, firmiter credens se ab eodem majus beneficium recepturam.
[132] [sua cæcitate;] Et dixit quod jacuit ibidem XIV noctibus, infra quod tempus gratiam recepit oblatam et perfectam de visu oculi supradicti; de sinistro autem adhuc gratiam plenam non accepit; et dixit quod a Pascha majori f citra vidit plene de oculo dextero supradicto, et nunc bene videt, faciens exinde sibi expedientia, ut solebat. Interrogata si est docta vel rogata dicere quæ prædixit, respondit non. Interrogata si notoria erat illa sua infirmitas, respondit, sic, vicinis suis. Interrogata si notoria est ipsius sanitas sibi restituta, respondit, sic, bene. Interrogata si ipsa est catholica, respondit, sic. Interrogata de nominibus eorum qui eam viderunt infirmam et cæcam, respondit: Dictus medicus, D. Dondedeus prædictus, Dominicus qui stat cum Domino Agnabono medico, et plures alii. Interrogata de nominibus eorum qui eam viderunt sanam dicto oculo, respondit: Omnes prædicti et alii sui vicini. Interrogata quantum temporis est quod ipsa habitat Mantuæ, respondit, prima die mensis Maji nuper præteriti fuit unus annus quod venit Mantuam, et habitavit Mantuæ usque nunc.
Eo die.
[133] [alia testimonia] Magister Girardus, medicus, qui fuit de Mediolano, et nunc moratur Mantuæ, juravit et sacramento dixit, quod ipse testis est vicinus dicti D. Dondedei, judicis, cum quo morabatur dicta Benvenuta cum patiebatur oculorum infirmitatem; dixit quod rogatu dicti domini ipse medicus medicabat ipsam Benvenutam de ipsis oculis, quos dixit habere coopertos sanguine et carne. Et dixit quod vidit ipsam duci per domum, et eam palpare muros domus eundo, ut cæci faciunt; adhuc dixit quod nihil profuit eidem medicina ipsius testis, et dixit quod nunc bene videt cum oculo dextero, tamen nescit idem testis qualiter sit sibi sanitas restituta. Interrogatus testis quantum temporis est quod ipsa Benvenuta infirmata erat oculo prædicto et quod adjuvare nitebatur eam, respondit: Unus annus est, vel circa. Interrogatus quantum temporis est quod videt ipso oculo, respondit: Parvo tempore citra quo fr. Zanebonus est mortuus. Dixit etiam quod credit bene ipsam esse a Deo et dicto fratre adjuvatam. Interrogatus si est doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit, non. Interrogatus si notoria erat infirmitas ipsius Benvenutæ, respondit, sic. Interrogatus si est notoria nunc sanitas, respondit: Sic, bene, quia vadit per viciniam faciendo facta sua. Interrogatus quantum temporis est quod ipse testis stat Mantuæ, respondit: XX anni sunt et plus.
Die eodem.
[134] [de eodem miraculo.] Dominicus, qui fuit de Guastalla, serviens D. Ognibeni, medici de Mantua, juravit et sacramento dixit quod ipse testis stabat pro serviente dicti D. Dondedei cum eodem domino, quando dicta Benvenuta infirmata fuit infirmitate prædicta; et dixit quod vidit ei oculos tumidos et inflatos infirmitate illa, et quod quando dicta mulier ibat per domum, palpabat parietes sicut cæca; et dixit se vidisse dictam mulierem videntem bene de uno oculo, et euntem per se sicut alii vadunt qui bene vident; et etiam eam vidit hodierna die. Interrogatus quanto tempore vidit eam infirmam, respondit quod non recordatur. Interrogatus quantum temporis est quod eam vidit melioratam, et melius videre uno oculo, respondit quod non recordatur. Interrogata si sponte venit ad hoc testimonium, respondit quod sibi præceptum fecit per missum communis.
ANNOTATA.
a In pavimento in stipe, id est, ni fallor: In pavimento quod est ad januam. Vide infra num. 129, ubi res eadem non stips sed stipa dicitur.
b Stat ad stipam; lege: Stabat ad stipam, seu januam, quando puella cecidit in pavimentum. Stipa enim pro obturamento ponitur in supplementis Cangii, et vox italica stipite compagem significat januam utrinque continentem. Sed verisimilius stips vel stipa erat locus quidam contratæ portæ Giulliæ de qua num. 127.
c Diu hæc arca, quæ marmorea erat, de mense Majo anni 1251 aperta remansit, Comm. num. 173, sed quo die fuerit clausa nusquam dicitur.
d Meduli, vulgo Medoli, oppidum est agri Castilionensis, leucis horariis circiter quinque distans a Mantua.
e Sæpissime se ad ballatorii specular faciebant, id est, Dondedeus et Benvenuta sæpissime adibant mœnianum domus (vulgo balcon, galerie, italice ballatojo), ad Mantuam conversi rogando magna spe etc.
f Pascha majus vel Pascha resurrectionis diciturab Italis et Hispanis festum resurrectionis Domini; nam nomen Pascha apud eosdem commune est aut esse potest et dici de festis quibusdam solemnioribus, addito nomine proprio ipsius festi. Sic mihi nuper mulier Peruviana festum Nativitatis Domini disignabat his verbis: La Pascua de Natividad.
CAPUT VI.
Liberatur Massarola ab infirmitate crurium, Armellina a tumefactione corporis.
Eo die.
[Testimonium Massarolæ de restituta sibi grandiendi facullate;] Massarola, filia quondam Lanfranchi de Bagatino, de Desenzano a Brixiensis diœcesis, quæ nunc moratur Mantuæ in contrata S. Leonardi, juravit et sacramento dixit quod XVIII anni sunt, vel circa, quod ipsa infirmata fuit quadam gravi infirmitate, in qua quidem crura cum pedibus sic amisit, quod ire non poterat sine longis ferulis appositis sub axelis b, et dixit quod tempore prædicto ivit totaliter cum prædictis. Adhuc dixit quod decem anni sunt et plures quod stat Mantuæ; ad quam civitatem dixit se fuisse super plaustro conductam; et dixit quod tempore translationis dicti fratris Zaneboni ipsa infirma cum dictis ferulis tumulum dicti fratris visitavit, jacens ibi desuper quatuor diebus et noctibus; et cum ipsa impressione aliorum infirmorum non posset vel potuisset ibidem pacifice stare, surrexit et abiit ad arcam marmoream, ubi dictum corpus fuerat translatatum: quæ quidem cum modicum stetisset ibidem, propria voluntate commota, proposuit scire si se ad arcam sine ferulis posset erigere supradictis; quare surrexit illico, et Dei gratia et meritis dicti fratris, bene sine ferulis surgens, ad arcam lætanter accessit; dixit etiam quod rogaverat fratrem prædictum, dicens: Supplico tibi, frater sancte, quod me adjuvare digneris; quod si dignanter me salvaveris, perpetuum illum diem, in quo mihi benefeceris, sine aliquibus cibariis jejunabo: quod quidem jejunium dixit se postmodum omni die dominico celebrasse. Et dixit quod, relictis ad dictum corpus ferulis prænotatis, ad domum propriam remeavit, nec postea usa est ferulis aliquatenus quando vadit. Interrogata si est docta vel rogata dicere quæ prædixit, respondit, non. Interrogata quantum temporis est quod liberata est ab infirmitate prædicta, respondit quod decem hebdomadæ sunt et plus. Interrogata de tempore infirmitatis ejusdem, respondit ut supra. Interrogata quibus præsentibus passa fuit infirmitatem prædictam, respondit: D. Stephania domini Guidæ de Castellario c, D. Avancia magistri Guidonis, et pluribus aliis. Interrogata quibus præsentibus recepit sanitatem prædictam, respondit, multæ suæ vicinæ aderant, de quarum nominibus non recordatur. Interrogata si notoria erat sua infirmitas, respondit quod centum sciebant et ultra. Interrogata si notoria est sanitas sibi restituta, respondit, sic, multis. Interrogata si est catholica, respondit, sic. Interrogata si venit ad dicendum prædicta rogatu alicujus, respondit, non; imo venit ex præcepto sibi facto per nuntium communis Mantuæ ex parte D. episcopi Mutinensis.
Eo die.
[136] [alia testimonia] Domina Stephania, Uxor Alberti de Gerbellinis, de contrata S. Leonardi de Mantua, juravit et sacramento dixit quod sex anni sunt quod ipsa testis uxorata d fuit, et ivit habitatum in contrata prædicta; et dixit quod vidit per dictum tempus sex annorum dictam Massarolam euntem cum ferulis sub axellis, et non valentem ire ullo modo sine illis. Et dixit quod tempore translationis dicti fratris, quodam die dominico, ipsa testis ivit ad ecclesiam ubi dictum corpus adest, et dixit quod invenit dictam Massarolam sedentem secus arcam prædictam; et dixit quod appellavit illam dicens: Massarola, es tu liberata? et illa respondit: Ego sum bene meliorata. Et dixit quod tunc dixit illi: Surge, et vade; et ipsa surrexit continuo, et vidit eam per ecclesiam sine ferulis ambulantem; et dixit testis quod postea non vidit eam ambulantem cum ferulis supradictis, dicens quod sua vicina est et omni die vidit eam euntem eleemosinas postulando. Interrogata testis si est docta vel rogata dicere quæ prædixit, respondit, non placeat Deo. Interrogata si rogatu alicujus venit ad dicendum prædicta, respondit, non, sed venit ex præcepto nuntii communis Mantuæ, ex parte D. episcopi Mutinensis.
Eo die.
[137] [de eodem] Domina Stephania, uxor quondam Ottoboni Boyxe, de Disenzano, Brixiensis diœcesis, quæ nunc moratur Mantuæ in contrata S. Leonardi, juravit et sacramento dixit, quod bene sunt XVIII anni vel circa, quod dicta Massarola infirmata fuit infirmitate valida; et dixit quod ipsa Massarola stabat tunc cum ea teste in domo sua; et etiam nunc tenet eam in domo sua Mantuæ amore Dei. Et dixit testis, quod tunc temporis cum infirmata fuit prædicta, cœpit ire cum ferulis longis sub axellis; et dixit etiam quod ipsa testis abscondidit dictas ferulas eidem infirmæ pluries, quia injuriam ipsi suæ dominæ faciebat, cum non iret per domum sine ferulis supradictis. Et dixit quod illa Massarola sedebat flendo, donec ipsas ferulas assumebat absconsas, quia sine illis nullatenus ambulare valebat. Et dixit quod tempore translationis dicti fratris dictam Massarolam duxit ad locum ubi aderat dictum corpus, et ea ibidem relicta, domum reversa est; et dixit quod postmodum intellexit quod ipsi Massarolæ sanitas fuerat restituta; unde continuo summo mane dicta testis ad eamdem Massarolam cum lacrimis præ gaudio est reversa. Et dixit se vidisse eam sine ferulis ambulantem; et dixit quod postea sine ferulis ambulavit usque ad diem Dei gratia hodiernum. Dixit etiam quod induxit eandem Massarolam ad votum faciendum ipsi fratri, quia multum confidebat de eo, quia plures infirmos viderat ipsa testis ad corpus sanari prædictum. Interrogata testis si ipsa est docta vel rogata facere testimonium, respondit, non. Interrogata si venit rogatu alicujus ad hoc testimonium faciendum, respondit, non, sed ei præceptum fuit bis per missum communis Mantuæ ex parte D. episcopi Mutinensis. Interrogata quantum est quod ipsa stat Mantuæ, respondit, quod multa tempora sunt.
Eo die.
[138] [miraculo.] Domina Avancia, uxor quondam D. Petri de Benedictis, de Desenzano prædicto, quæ nunc moratur Mantuæ in eadem contrata, juravit et sacramento dixit quod vidit eam Massarolam infirmantem et eam volvit cum linteo pluries in lecto; et dixit quod vidit eam ambulantem cum ferulis prædictis XVI anni, et plus, usque ad tempus translationis prædicti fratris. Et dixit quod ivit ad dictum corpus dicti fratris, cum audiverit eam esse liberatam; et præ gaudio cum vidit eam liberatam, et ferulas ejusdem suspensas coram arca viri Dei, cœpit lacrimari, et osculata fuit eam Massarolam, referendo laudes Deo; et dixit quod a tempore translationis citra non vidit dictam cum ferulis ambulare, neque ambulat cum ferulis in præsenti. Interrogata de singulis ut supra, respondit ut supra responsum est per testem Stephaniam prædictam.
Die Veneris IV intrante Augusto.
[139] [Testimonium Armellinæ liberatæ] Armellina, filia Descazati de Pauriis de Campitello, Mantuanæ diœcesis, juravit et sacramento dixit quod circa festum Natalis Domini nuper præteriti, ipsa infirmata fuit, habens ventrem tumidum et inflatum ac ut esset in tempore parturiendi; et dixit quod in tanta quantitate erat crassa, tumida, et inflata, quod non poterat veniam e facere, neque genua deponere; et dixit prædicta quod tempore translationis corporis dicti fratris Zaneboni ipsa ivit sicut potuit ad dictum corpus, tenendo sibi manus ad ventrem et sustinendo eum, quia difficile ambulabat; et dixit quod cum fuit ad dictum corpus, fecit ibi suam orationem, et domum continuo est reversa. Et dixit quod post triduum habens firmam fiduciam suæ salutis, reversa est iterum flendo et orando ad corpus prædictum. Et dixit quod cum fuit illuc, cum lacrimis votum fecit, dicens: Obsecro te, sancte frater, ut digneris orare pro mea salute; nam tibi offeram unam candelam ad mei longitudinem longam. Et dixit quod in ea nocte ibi jacuit, et sanitatem integram recepit gratia Dei et fratris prædicti. Et dixit quod ventrem habet tenuatum in statu primitivo, et quod a tempore liberationis suæ usque in hodiernum diem, Deo gratias, infirmitatem non habuit ullo modo.
[140] [a tumefactione ventris.] Interrogata si est docta vel rogata dicere quæ prædixit, respondit, non. Interrogata si ejus infirmitas est notoria, respondit, sic, inter omnes vicinos et notos. Interrogata, si ejus sanitas est notoria eodem modo, respondit, sic. Interrogata quibus præsentibus habuit dictam infirmitatem, respondit, præsentibus universis suæ viciniæ. Dixit quod stat Mantuæ in contrata Pusterlæ Ancelmorum de foris. Interrogata de nominibus eorum qui aderant præsentes quando sana fuit, respondit quod magna impressio, seu pressura hominum f et mulierum ibi erant, et quod non recordatur bene de nominibus eorum; tamen dixit quod statim cum sanata fuit repræsentavit se coram D. Episcopo Mantuano in publica prædicatione; quia illuc venerat prædicatum. Et dixit quod ipsa clamavit et dixit omnibus audientibus quod sanata erat a nocte, vel alia, quando dictus episcopus illuc venerat. Interrogata si rogata venit ad testimonium referendum, respondit quod venit ex præcepto sibi facto per Michellinum missum communis Mantuæ ex parte D. episcopi Mutinensis et potestatis Mantuæ.
Eo die.
[141] [Alia testimonia] Bonavantius, filius D. Peccarolli, sellarii g, qui fuit de Verona et nunc moratur Mantuæ, juravit et sacramento dixit quod vidit dictam mulierem euntem per ecclesias et prædicationes tumidam ventre et inflatam, et valde turpem; petendo eleemosinas, quia pauper erat. Et hoc dixit fecisse pluries ante tempus translationis fratris Zaneboni; et dixit sacramento, quod tempore translationis dicti corporis dictus testis iverat summo mane ad ecclesiam S. Agnetis, ubi dictum corpus aderat translatum; et dixit quod vidit dictam mulierem euntem sanam, et liberatam et attenuatam ipso ventre, dicentem omnibus: Videte quia bene sanata sum hac nocte, Deo gratias; ducendo manus suam per ventrem et stringendo ventrem sibi, et dicentem: Videte quomodo sum liberata; et dixit testis quod deinceps non vidit eam infirmam ullo modo usque in hodiernum diem. Interrogatus si eam mulierem habebat notam tempore infirmitatis ipsius, respondit, sic, quia pluries eam vidit mendicantem in prædicationibus h, quæ fiebant Mantuæ. Interrogatus si ipse est doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit, non. Interrogatus si rogatu alicujus venit ad hoc testimonium referendum, respondit quod non; sed ex præcepto sibi facto per Ottonellum missum i communis Mantuæ ex parte domini episcopi Mutinensis venit ad hoc testimonium faciendum. Interrogatus per quantum tempus vidit dictam infirmam, antequam sanata fuerat, respondit forte per medium annum, sed non recordatur bene. Interrogatus per quantum tempus et quotiens vidit eam, postquam sanata fuit, respondit quod pluries vidit eam postea sanam et salvam, et etiam hodierna die. Interrogatus quantum est ut ipse testis stat Mantuæ respondit: Septem anni sunt, et plus. Interrogatus si notoria erat infirmitas dictæ mulieris, respondit sic, universis qui sibi benefaciebant.
Ea die.
[142] [de eodem] Delaitus de Stancario de contrata S. Gervasii de Mantua juravit et sacramento dixit in omnibus, et per omnia sicut dictum est per dictum Bonavantiam testem. Interrogatus per singula ut supra, respondit per singula in omnibus eodem modo sicut dictus Bonavantius testis, excepto eo quod civis est, et non Veronensis, sicut dictus Bonavantius testis est.
Ea die.
[143] [miraculo.] Dominicus, dictus Gaillegentis, de civitate Mantuæ, de contrata Pusterlæ Ancelmorum de foris, juratus et sacramento dixit quod dicta mulier sua vicina erat tempore infirmitatis ipsius; et dixit quod vidit ipsam mulierem inflatam per corpus et ventrem pene usque in gulam; et dixit quod vidit eam mendicantem per urbem eo tempore; et dixit quod dicta mulier sanata fuit tempore translationis corporis fratris Zaneboni; sed nescit qualiter sanata fuerit, nisi per dictum ipsius mulieris. Dixit etiam quod audivit ab ea quod sanata fuerat precibus et meritis fratris prædicti; et dixit quod ipse vidit eam in mane post noctem illam, in qua sanitatem percepit, salientem et gaudentem, et dicentem: Videte quomodo sum sana et liberata ab omni malo; et dixit quod postea perseveravit dicta mulier in sanitate sua usque ad diem hodiernum; dixit etiam quod hodie vidit eam sanam, atque salvam, et dixit quod ejus infirmitas notoria erat omnibus de dicta vicinia, et etiam universis qui ad prædicationes convenerant prædictas eo tempore, quia mendica erat. Interrogatus testis si est doctus, vel rogatus facere hoc testimonium, respondit non. Interrogatus si venit rogatus ad hoc testimonium faciendum, respondit non; immo ex præcepto sibi facto per nuntium communis Mantuæ ex parte domini episcopi Mutinensis. Interrogatus per quantum tempus vidit eam infirmam, antequam sanata fuerit, respondit per medium annum, vel circa. Interrogatus quoties vidit eam sanam post tempus sanitatis sibi præstitæ, respondit pluries, et hodie etiam.
ANNOTATA.
a Desenzano parœcia est in littore lacus Benaci, chiliometris 53 a Brixia, et 4000 circiter incolis frequens.
b Axela, veteribus Romanis axilla.
c Castellarium, forte Castellaro leucis circiter tribus ad Orientem a Mantua distans, et situm juxta rivum Tione.
d Uxorata, in matrimonium tradita.
e Venia est genuflexio, vel oratio flexis genibus.
f Impressio seu pressura hominum. Hæ voces satis frequentes sunt in his processibus et per se intelliguntur.
g Sellarius, italice sellajo, ille est qui sellas seu ephippia conficit.
h Vidit mendicantem in prædicationibus, de quo et infra dicitur num. 143; id est, ni fallor, mendicabat tum ad januam ecclesiæ.
i Per Ottonellum, missum communis Mantuæ. In superioribus obvius frequenter alius missus, nomine Michaël vel Michellinus, qui etiam titulo nuntii et ministerialis insignitur. Plures numero fuisse potest colligi quoque ex hoc loco infra num. 151: Fuit requisitus per aliquem nuntium communis.
CAPUT VII.
Liberatur Negrina a contractione nervorum, Joannina a tumefactione corporis.
Eo die.
[Testimonium Zanebelli de filia Negrina, liberata] Zanebellus, quondam Zambonini de Martino Cavalerio, de Formigosa a, Mantuanæ dœcesis, juravit et sacramento dixit quod Negrina ejus filia ibidem præsentialiter existens b, quæ nunc est trium annorum vel circa, infirmata fuit, cum esset unius anni; et dixit quod de dicta infirmitate sic retracta cfuit, quod ire non poterat, nisi curvata cum manu sinistra ad genu sinistrum; et dixit quod ipsa puella non ivit etiam tali modo nisi a carniprivio nuper proxime præterito citra, quia ire non poterat ante dictum tempus aliquatenus ea causa; et dixit sacramento quod tempore translationis corporis fratris Zaneboni, dictus Zanebellus ivit sine dicta puella fiducialiter ad dictum corpus; et dixit quod vovit dicens: Voveo Deo et fratri Zanebono quod, si filia mea convaluerit ut sospes ire valeat et redire, quod donec ipsa viveret offeram annualiter ipsi fratri unam candelam longam ad modum longitudinis puellæ prædictæ; et dixit quod post octo dies facti voti dicta sua filia convaluit, Deo gratias, et sana est, et mobilis, et currens sicut ejus tempus requirit; quam quidem puellam per ecclesiam S. Petri de Mantua currere fecit coram domino episcopo Mutinensi, et ceteris ad hujus testimonii firmitatem. Interrogatus testis si est doctus, vel rogatus facere hoc testimonium, respondit non. Interrogatus si ipse venit rogatu ad hoc testimonium, respondit quod sibi præceptum fuit per missum communis Mantuæ, ut veniret. Interrogatus si infirmitas dictæ puellæ erat notoria et manifesta, respondit sic per totam terram suam. Interrogatus quantum tempus fuit ipsa puella infirma, respondit per unum annum, ut credit. Interrogatus de die salutis ipsius, respondit quod non recordatur.
Ea die.
[145] [a contractione nervorum de eodem miraculo] Joannes Ugonis de Vitalis, de dicta terra Formigosæ, juratus et sacramento dixit, quod dicta puella est sua neptis. Et dixit quod vidit dictam puellam euntem cum manu ad genu sinistrum, et curvata erat, itaque aliter ambulare non poterat; et dixit testis quod XV dies sunt, vel circa, quod dicta puella liberata est ab infirmitate sua, et quod bene perseveraverit in dicta sanitate sua, ita quod bene erecta ambulat; et dixit quod credit ipsam esse liberatam precibus et voluntate dicti fratris; et dixit quod audivit a patre dictæ puellæ, quod ipse voverat ipsam puellam ipsi fratri, et dare unam candelam ei annualiter, donec viveret, longam sicut puellam. Interrogatus si notoria erat infirmitas dictæ puellæ, respondit, sic, per terram illam. Interrogatus quantum temporis stetit dicta puella infirmata, respondit quod nescit. Interrogatus si est doctus, vel rogatus facere hoc testimonium, respondit non. Interrogatus si ipse fuerit requisitus per nuntium communis, respondit sic. Dixit enim quod Michellinus, missus communis, præcepit ei ex parte episcopi Mutinensis quod veniret coram eo causa dicendi veritatem de prædictis.
Ea die.
[146] [alia testimonia.] Domina Sibilla, uxor quondam Petri de Carlo, qui fuit de Carazedulo d, Mantuæ diœcesis, quæ moratur Mantuæ, juravit et sacramento dixit in omnibus et per omnia et per singula sicut prædictus testis Joannes, excepto quod dixit quod majus tempus est quod ipsa puella liberata est, quam dixit dictus Joannes testis, sed nescit bene dicere quantitatem ipsius temporis. Interrogata fuit per singula de omnibus interrogationibus factis ipsi Joanni testi, respondit sicut prædictus testis in omnibus et singulis.
Ea die.
[147] [Testimonium Joanninæ liberatæ a tumefactione corporis;] Joannina, quæ fuit de Anseduna e, et nunc moratur Mantuæ in civitate veteri, et uxor Jacomini portatoris, juravit et sacramento dixit quod post festum Paschæ majoris per paucos dies proxime præteriti infirmata fuit quadam gravi et horribili ægritudine. Dixit enim quod manus ejus usque ad media lacerta omni die tertia inflabantur eidem, et a mamillis suis usque ad gulam, et ipsa gula inflabatur eodem modo, ita quod manus claudere non poterat, et non poterat se de lecto surgere, nec etiam manducare; et dixit quod hoc contingebat eidem omni die tertia et nocte; et dixit quod hanc passa fuit infirmitatem per unum mensem integrum; et dixit sacramento quod mense Junii nuper proxime præteriti, cum ipsa jacens et dicto teneretur languore, audiens multa miracula fieri per fratrem Zanebonum, vovit fiducialiter, dicens: Voveo Deo et fratri Zanebono quod, si me de hac eripuerit infirmitate, tres candelas eidem offeram et portabo; et dixit sacramento quod continuo liberata fuit, et quod amplius dictam non habuit infirmitatem, dicens se plene et perfecte postmodum usque nunc in dicta perseverasse sospitate. Interrogata si ejus infirmitas erat notoria, respondit, sic, toti viciniæ et contratæ. Interrogata si ejus sospitas est notoria supradictis, respondit, sic, omnibus. Interrogata quantum est quod ipsa stat Mantuæ, respondit, quod unus annus est. Interrogata si est docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit, non. Interrogata si fuit requisita per nuntium communis venire ad hoc testimonium, respondit, non, sed gratis venit, quia audiebat quod illi qui sani erant facti precibus dicti fratris ibant ad dictum episcopum Mutinensem, idcirco libenter venit. Interrogata quantum temporis est quod ipsa est liberata ab infirmitate prædicta, respondit, quod unus mensis est bene. Interrogata quantum durabat ei dicta infirmitas, cum ei accidebat, durabat ei dicta infirmitas, cum ei accidebat, respondit, quod de tertio in tertium diem veniebat eidem, durans per diem ac noctem.
Ea die.
[148] [de eodem miraculo] Domina Brexana, uxor Petri de Govardo, quæ moratur Mantuæ, in vicinia dictæ Zoanninæ, juravit et sacramento dixit quod ipsa vidit dictam Zoanninam inflatam manibus atque gula, et quod habebat totam inflationem verrucatam f, ita quod pene credebatur esse leprosa; et dixit quod vidit eam pati hanc infirmitatem per mensem. Interrogata dixit quod ipsa testis ivit cum eadem Zoannina ad corpus fratris Joannis Boni cum tribus candelis; et dixit quod postea non vidit eam infirmam infirmitate prædicta, sed eam vidit deinceps, et vidit omnibus diebus sanam et salvam, et omni infirmitate mundatam; et dixit quod audivit ab ea quod votum fecit ipsi fratri dare ei dictas candelas, si liberaret eam. Interrogata si ejus infirmitas erat notoria, respondit, sic, per totam viciniam. Interrogata quantum temporis vidit eam infirmam, et postea sanam, respondit, quod vidit eam infirmam per mensem, sed quandoque recedebat ipsa infirmitas: et dixit quod vidit eam semper sanam ab eo tempore citra quo iverat ad corpus prædictum cum candelis prædictis. Interrogata si est docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit, non. Interrogata unde ipsa testis fuit oriunda, respondit de Mazano, villa districtus Brixiæ. Interrogata quantum est quod ipsa stat Mantuæ, respondit novem anni sunt vel circa. Interrogata quantum temporis est quod ipsa ivit cum prædicta Zoannina ad corpus dicti fratris cum candelis prædictis, respondit quod non recordatur.
[149] [alia testimonia.] Domina Pascha, uxor Gerardi, de Cereto g, Brixiensis diœcesis, quæ nunc moratur Mantuæ in contrata prædicta, juravit et sacramento dixit quod vidit dictam Zoanninam patientem infirmitatem prædictam per tres hebdomadas et plus; et dixit quod audivit ab ea quod ipsa fecerat votum dicto fratri prædictum, et quod vidit eam portantem dictas candelas illuc; et dixit quod postea vidit eam sanam, et salvam, et liberatam ab infirmitate prædicta; sed dixit se non recordari de quantitate temporis infirmitatis ipsius, neque sanitatis. Interrogata quantum est ut ipsa stat Mantuæ, respondit: decem anni sunt vel circa. Interrogata ut supra, respondit ut supra, excepta terra originis; dixit enim quod de Puciggnano fuit oriunda, villa diœcesis Brixiensis.
ANNOTATA.
a Formigosa vicus est prope Mantuam ad Mincium fluvium.
b Negrina … ibidem præsentialiter existens. Testantur hæc iterum quanta cum diligentia in processibus apostolicis a remotissimis temporibus in veritatem miraculorum inquireretur.
c Retracta, contracta.
d Carazedulum, hodiedum Carzedole ad Orientem Mantuæ.
e Anseduna. Non puto hic significari Ansedoniam Thusciæ, oppidum antiquissimum prope mare, cujus invisuntur hodiedum muri cyclopei et ceteræ ruinæ.
f Verrucatus, verrucosus, verrucis scatens.
g Ceretum, forte hodiernum Cereta, ad Septentrionem Mantuæ.
CAPUT VIII.
Jacobina et Zeno liberantur a surditate, Anzelerius a contractione cruris.
Ea die.
[Testimonium Jacobini cui surditas depulsa;] Jacominus, fornarius domini episcopi Mantuani, juravit, et sacramento dixit quod de mense Octobris proxime futuri erunt duo anni quod ipse testis infirmitatem habuit validam per plures menses et tempora usque ad diem obitus dicti fratris Zaneboni, habendo febrem, et dolorem capitis, et surditatem aurium, ita quod clare non audiebat, ac dolorem dentium; et dixit quod cum ipse tempore obitus dicti fratris haberet infirmitatem suam magis solito validiorem, votum fecit fiducialiter et toto corde dicto fratri Zanebono, quod si eidem conferret sanitatem quod ei offerret unam candelam ceream longam ut caput ejus bis grossum erat; et dixit quod quasi statim liberatus est Dei gratia et gratia dicti fratris ab omnibus infirmitatibus prænotatis, dicens et asserens sacramento quod postea bene perseveravit in sanitate illa usque in hodiernum diem. Interrogatus de nominibus eorum quibus nota fuit ipsa sua infirmitas, respondit: Dominus Marchesinus, presbyter S. Andreæ de Mantua a, et Feraxolinus, clericus domini abbatis de dicta ecclesia, et magister Pax medicus, et plures alii; tamen dixit quod nullus scivit de voto suo quicquam, quia jacendo fecit illud, et erat solus; et dixit quod prædicti omnes bene sciunt de sanitate sua; et dixit etiam quod illa infirmitas notoria erat omnibus de monasterio S. Andreæ de Mantua quia ibidem tunc servitor morabatur. Interrogatus quantum temporis est quod ad dictam sanitatem pervenit, respondit a tempore mortis dicti fratris Zaneboni citra; et dixit quod bene est notoria sua sanitas omnibus existentibus ad monasterium prædictum. Interrogatus si est doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit non. Interrogatus si fuit requisitus per nuntium communis Mantuæ venire ad hoc testimonium faciendum, respondit, sic, per Michellinum missum communis. Interrogatus unde fuit oriundus, respondit de Roncorlandia b Mantuanæ diœcesis. Interrogatus ex parte cujus fuit dictus testis citatus, respondit ex parte domini episcopi Mutinensis.
Ea die.
[151] [de eodem miraculo] Vivianus, quondam Mariæ de Steffano, de Sarzanesco c, villa Mantuanæ diœcesis, juravit et sacramento dixit quod tempore illo, quo dictus Jacominus infirmatus fuit, ipse testis erat serviens domini abbatis monasterii S. Andreæ de Mantua, et dictus Jacominus similiter; et dixit quod vidit dictum Jacominum patientem dolorem capitis, et surditatem aurium, atque febres, et dolores dentium pluribus mensibus; et dixit quod quodam sero circa tempus obitus dicti fratris ipse Jacominus multum adgravatus fuit, ita quod ipse testis cum quodam alio portavit eum ad lectum, quod non sensit; et dixit quod tunc idem Jacominus, ut ipse retulit sibi testi, fecit votum dicto fratri, quod daret ei candelam unam longam ut caput suum crassum est, si liberaret eum; tamen dixit testis se non vidisse (quod sciat) illum euntem ad dictum corpus cum voto prædicto; sed dixit quod bene verum est quod vidit postea eumdem Jacominum a tempore obitus dicti fratris citra meliorantem de singulis infirmitatibus suis; et dixit quod nunc est bene liberatus, et sanus est ab infirmitate prædicta; et dixit quod credit eum esse liberatum precibus dicti fratris, si fideliter et bona fide fecit votum prædictum. Interrogatus quanto tempore vidit eum Jacominum infirmum, respondit quod nescit, nec recordatur. Interrogatus quantum temporis est quod ipse convaluit, respondit quod credit esse medium annum, et plus. Interrogatus si dicta infirmitas erat notoria, respondit, sic, omnibus de monasterio prædicto. Interrogatus si est doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit non. Interrogatus si fuit requisitus per aliquem nuntium communis ex parte domini episcopi Mutinensis, respondit, non, sed venit sociatum dictum Jacominum, quia socii fuerunt olim, sicut prædixit.
Eo die.
[152] [alia testimonia.] Marchesius presbyter ecclesiæ S. Andreæ de Mantua juravit et sacramento dixit quod verum est quod prædictus Jacominus erat serviens dicti monasterii, quando infirmatus fuit; et dixit quod vidit eum taliter infirmum quod portatus fuit quadam vice ad lectum, quod ipse non sensit; et dixit quod nihil scit de voto prædicto; sed dixit quod postea convaluit; sed nescit tempus salutis ipsius, et dixit quod credit illum fuisse infirmatum tempore obitus dicti fratris Zaneboni. Interrogatus si ipsa infirmitas erat notoria, respondit, sic, inter omnes habitantes in monasterio prædicto.
Die Sabbathi V intrante Augusto.
[153] [Testimonium Zenonis, cui surditas] Zeno, serviens et domicellus domini episcopi Mantuani, juravit et sacramento dixit quod quatuor anni sunt et plus, quod ipse, cum faceret sibi caput ablui in episcopatu Mantuæ, ille qui abluebat eumdem apposuit sibi aquam in aure sinistra, et dixit quod quatuor annis portavit et habuit dictam aurem infirmam ea causa, ita quod non audiebat clare cum ea, et etiam quod tremorem patiebatur fere continuum in eadem, ac ut a pulice calcaretur; et dixit quod si canem audiret latrantem, videbatur ei quod in aure illa resonaret latratus; et dixit quod habuit inde consilium plurimorum medicorum, a quibus non potuit aliquatenus adjuvari, demum dixit se Deo et fratri Zanebono fiducialiter ac devotissime commisisse, antequam corpus ejusdem translataretur ad archam; et dixit sacramento, quod ipse devote fecit votum dicens: Voveo Deo et fratri Zanebono, quod si mihi in mea contulerit aure sanitatem, quod ei portabo aurem unam ceream, et insuper de meo avere d oblationem faciam eidem hilariter ac libenter. Tunc quidem dixit se magis sensisse gravatum; pro quo gravamine somnium nocturnum fere penitus amittebat, dolendo caput ea parte; et dixit quod ipse cœpit ea causa tentari quid hoc esset, admirans cum se Deo et dicto fratri devotius commendasset, quare ob id in contrarium resiliebat. Dixit enim quod, fidem in Domino roboratus, ait, quod si de ambabus auribus surdus adesse deberet, quod se a Deo nec a dicto fratre nullatenus segregaret.
[154] [miraculo depulsa;] Adhuc dixit quod tunc nocte quadam cum in camera domini episcopi Mantuani jaceret, habens aurem infirmam, ad lectum dormiendo volutam, cum se excitavit putredinem cum sanguine mixtam in maxima quantitate invenit, et perpendit sibi de aure fluxisse; et sic sacramento firmavit se post ipsam noctem circa quatuor dies proximos ad optatam convalescentiam pervenisse, dicendo quod bene et integre audit; et postmodum audivit sine infirmitate aliqua vel dolore, dicens etiam, et sacramento affirmans penitus inconstanter *, quod precibus, et meritis dicti fratris a Domino Deo est ipsam gratiam consequutus. Interrogatus quibus præsentibus passus fuit ipsam infirmitatem, respondit quod ipsa infirmitas fuit et erat notoria universis de familia dicti domini episcopi Mantuani: dixit enim quod per unum annum integrum, antequam ad sanitatem venisset, plane amittebat saniem de aure prædicta, trahendo inde assidue putredinem, ipsis videntibus, cum festuca. Interrogatus si est doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit, non. Interrogatus si est notoria ejus sanitas ipsis de familia prædicta, respondit, sic. Interrogatus quantum est quod est sanatus ab infirmitate prædicta: A mense Martii proxime nuperius præteriti citra. Interrogatus unde ipse fuit oriundus, respondit de Placentia. Interrogatus quantum est quod ipse stat Mantuæ, respondit quod septem anni sunt, quod ipse est de familia dicti domini episcopi.
Eo die.
[155] [de eodem miraculo.] Gandulfinus, qui dicitur Labor, qui est de familia domini episcopi Mantuani, juravit et sacramento dixit quod unus annus est præteritus quod ipse testis vidit et palpavit prædicto Zenoni aurem prædictam; et dixit quod posuit ei unam festucam in aure ipsius infirmi, tentando eidem intus; et dixit quod sanies et putredo exibat inde turpissima, et dixit quod dictus erat surdus de aure prædicta, ita quod bene non audiebat; et dixit testis quod credit ipsum Zenonem esse nunc sanum et salvum de aure illa, et quod illam sanitatem percepit precibus et meritis dicti fratris Joannis Boni; et dixit quod vidit eum Zenonem ad dictum corpus; et vidit etiam dictum Zenonem unam aurem ceream ferre, quam ipse portavit illuc, ut ab eo audivit. Interrogatus si dicta infirmitas dicti Zenonis erat notoria, respondit quod nescit, quia stat foris, et quandoque pro domino episcopo. Interrogatus si est doctus, vel rogatus dicere quæ prædixit, respondit non. Interrogatus quantum est quod ipse Zeno est sanus de ipsa aure, respondit quod duo menses sunt, quod audivit ab eo quod sanus factus erat ipsa aure precibus et meritis dicti fratris Zaneboni, et quod votum fecerat.
Ea die.
[156] [Testimonium Anzelerii, liberati a contractione cruris;] Anzelerius, qui dicitur Muza, de Villa Pralamberti, districtus Mantuæ, juravit et sacramento dixit quod de mense Maji nuperius proxime præteriti ipse Anzelerius infirmatus fuit in gamba sinistra et pede; et dixit quod infirmitate prædicta retractam portabat eamdem, ita quod pedem ad terram ullo modo ponere non valebat, dicens quod sic claudicavit eundo VII mensibus integris; et dixit prædictus quod de domo quasi non exibat, et cum eidem contingebat facere motionem cum baculo, tenendo crus contractum, faciebat iter suum et breve. Insuper dixit quod audivit multa bona dici de fratre Zanebono; proposuit amicorum etiam consilio ejus tumulum visitare; dixit enim quod ascendit asinam, et venit usque ad dictum corpus, dicens quod cum ipse fuit ad ecclesiam, ubi dictum corpus aderat jam sepultum, fecit votum dicens: Voveo Deo et isti sancto fratri, quod, si liberabor de infirmitate mea precibus fratris Joannis Boni, quod ego dabo ei de meo; et dixit quod jacuit ibi dicta nocte super tumulo dicti corporis; et dixit quod ea nocte benefecit sibi Dominus precibus dicti fratris, dicens quod gamba extensa fuit, ita quod digitos pedis deponebat in terra; et dixit quod deinceps omni die se habuit melius; ita quod totum pedem eundo sine baculo ad terram transeundo apponit; et dixit quod sanus est Dei gratia et dicti fratris, ita quod aret, et faciat alia sibi expedientia ut solebat sine aliquo baculo substantivo. Interrogatus si ejus infirmitas erat notoria, respondit, sic, inter omnes suos vicinos. Interrogatus quanto tempore stetit infirmus, respondit VII mensibus. Interrogatus quantum est quod ipse est liberatus, respondit a festo S. Martini proxime præteriti citra. Interrogatus si ejus sanitas est notoria, respondit sic, omnibus notis ejus, qui eum vident euntem sine baculo, qui eum viderunt infirmum. Interrogatus unde ipse est oriundus, respondit de dicta villa. Interrogatus si est doctus dicere prædicta, respondit, non.
Ea die.
[157] [de eodem miraculo alia testimonia.] Dominus Bergonzius, presbyter ecclesiæ dictæ villæ, juravit et sacramento dixit quod vidit dictum Anzelerium infirmum, et habentem dictam gambam contractam cum pede, ita quod ambulare non poterat sine baculo et asina, quam sæpe equitabat; et dixit quod ipse testis ivit ad eum Anzelerium infirmatum, et dedit ei pœnitentiam e in infirmitate prædicta, dicens quod ejus infirmitas notoria erat omnibus hominibus dictæ terræ, et ejus sanitas similiter eodem modo; et dixit quod audivit ab eodem Anzelerio, quod votum fecit Deo et fratri Zanebono, et quod venit Mantuam super asinam ad dictum corpus ipsius fratris; et dixit quod melioratus est ita quod bene ambulat, et facit facta sua et cætera, ut solebat. Interrogatus de tempore infirmitatis ipsius, respondit quod non recordatur. Interrogatus quantum est quod ipse habet melius et liberatus est, respondit: A morte fratis prædicti citra. Interrogatus si ipse doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit, non. Interrogatus unde ipse testis est oriundus, respondit, de dicta villa.
Ea die.
Niger, dictus Migensi, de dicta villa, juravit et sacramento dixit in omnibus et per omnia et singula seriatim, sicut dictus presbyter testis dixit, affirmando et narrando singula sacramento, excepto quod non dedit eidem Anzelerio pœnitentiam, ut idem presbyter asseruit se dedisse. Interrogatus de singulis supradictis respondit idem ut supra.
ANNOTATA.
a De hoc monasterio sic scribit Lubinus in Abbatiarum Italiæ brevi notitia [Pag. 202, Romæ 1693.] : Abbatia titulo S. Andreæ de Mantua, ord. S. Benedicti, ut testatur codex taxarum cameræ apostolicæ, in cujus ecclesia Sanguis Domini nostri Jesu Christi honorifice asservatur. Monachos huc introduxit Isolphus, Mantuanus episcopus, multis bonis eisdem attributis, cum ecclesiis Formigosæ et Suavis et earumdem jurisdictionibus ac pertinentiis; sedebat anno 1017, ut observat Ughellius tom. I, pag. 930. Ejus abbas anno 1072 erat Ubaldus, cameræ imperialis comes, ut refert Donesmundus. Tandem data est in commendam Francisco Gonzaga cardinali, qui Sixti IV papæ authoritate fretus, illam in ecclesiam collegiatam erexit. Vide Ciaconium tom. II, pag. 1068.
b De Roncorlandia, Mantuanæ diœcesis. Puto legendum Riccorlandia, prope Ronco Bonoldo et monasterium S. Benedicti de Padolirone.
c Sargonescum, hodiernum Sarginesco.
d Averium seu avere dicuntur bona alicujus et integra fortuna.
e Dedit ei pœnitentiam in infirmitate prædicta, id est, pœnitentiæ sacramentum; seu confessionem ejus excepit: est antiquissima locutio.
* forte et constanter
CAPUT IX.
Bengevenæ fistula sanatur et Papiæ manus confracta.
Ea die.
[Testimonium Bengevenæ a fistula liberatæ;] Bengeven, filia Domini Barbazani quondam domini Bissoli, de civitate Mantuæ, juravit et sacramento dixit quod quatuor anni sunt præteriti quod ipsa passa est incurabilem et horribilem infirmitatem fistulæ in manu dextera et brachio et mamilla; et dixit quod, faciens ibi multis multisque medicinis et variis, ad convalescentiam venire non poterat; et dixit sacramento quod tempore obitus fratris Zaneboni prædicti, auditis multis miraculis, quæ Dominus per ipsum, et ipsius precibus, aliis infirmantibus faciebat, dixit matri suæ quod ipsa volebat facere votum dicto fratri, et ire ad ejus corpus; et habita licentia faciendi votum prædictum, dixit: Voveo Deo et fratri Zanebono quod, si liberaverit me ab infirmitate mea, quod offeram ei cereum unum floridum; et dixit quod hoc facto ivit ad dictum corpus et jacuit ibi una nocte super tumulo dicti fratris; et dixit quod continuo cœpit siccari dicta fistula a sanie, quæ discurrebat exinde; et dixit quod stetit ibi postea tres vel quatuor noctes, vigilando ibidem ad honorem Dei et dicti fratris, et dixit quod nolebat dimittere aliquod ligamen super ipsis foraminibus fistulæ, sed apponebat desuper de terra sepulturæ dicti fratris, palpando terram illam in foraminibus prænotatis; et dixit sacramento quod infra spatium octo dierum liberata fuit plenarie, postquam apposuit ibi dictam terram. Interrogata quantum temporis est quod ipsa est sanata ab infirmitate prædicta, respondit quod non recordatur. Interrogata si ejus infirmitas erat notoria, respondit, sic per totam viciniam suam. Interrogata si ejus sanitas est notoria, respondit, sic, omnibus præsentibus; et etiam ad majoris veritatis robur discooperuit sibi brachium, et loca fistulæ ostendendo domino episcopo Mutinensi, et ejus sociis; quæ quidem foramina deformia et horribilia optime solidata sunt et liberata. Interrogata si est docta vel rogata dicere quæ prædixit, respondit, non. Interrogata unde ipsa est oriunda, respondit quod Mantuana est natione. Interrogata quot annis est ipsa puella, respondit duodecim annorum, ut dicitur. Interrogata quare ponebat terram illam super loca fistulæ, respondit, ob reverentiam dicti fratris, et ex fide sua, quia de sua salute bonam et firmam spem habebat in fratre prædicto.
Ea die.
[159] [de eodem] Domina Rosa, uxor dicti domini Barbazani, mater prædictæ Bengevenæ, juravit et sacramento dixit quod dicta sua filia est XI annorum, parum plus; et dixit quod cum ipsa erat quinque annorum infirmata fuit ipsa infirmitate fistulæ, primo in manu dextera, deinde in brachio, postmodum ad mamillam, vel secus mamillam dexteram; et dixit quod appositis multis et variis medicinis sanari non poterat ullo modo, quin a dicta fistula turbaretur; et dixit testis sacramento quod tempore obitus dicti fratris Zaneboni dicta sua filia dixit sibi: Domina, ego vellem facere votum isti fratri, quia credo quod liberabit me, et multos alios liberavit de infirmitatibus suis; et dixit testis quod dixit ei, quod faceret votum illi fratri; et dixit quod puella fecit votum: Voveo Deo et illi fratri Zanebono, quod, si liberaverit me, quod portabo ei unum cereum floratum a; et dixit quod puella ivit illuc ad dictum corpus; et dormivit una nocte, vel vigilavit super fovea dicti fratris; et dixit quod ipsa puella, ipsa matre sua vidente, quæ erat cum ea, apponebat pulverem sepulturæ dicti fratris infirmitati suæ, dicendo: Ego scio quod bene liberabor; et dixit quod post paucum tempus, ipsa puella bene convaluit, et liberata est ab infirmitate sua Dei gratia et dicti fratris. Interrogata quantum est quod ipsa puella sanata est, respondit quod non recordatur bene. Interrogata si infirmitas ipsius puellæ erat notoria, respondit, sic, per omnes vicinos et vicinas suas sciebatur ejus infirmitas. Interrogata si est docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit: non. Interrogata si fuit requisita per missum communis ex parte domini episcopi Mutinensis, respondit, sic. Interrogata si dicta puella perseveravit plene in sanitate sua, respondit, sic. Interrogata unde ipsa est oriunda, respondit quod Mantuana est.
Eo die.
[160] [miraculo] Dominus Barbazanus, pater dictæ puellæ, juravit et sacramento dixit in omnibus et singulis sicut dicta sua uxor, præter quod dixit se non stetisse cum dicta puella noctu ad dictum corpus, et non vidisse quæ fiebant ibi per dictam puellam de terra illa, quam sibi apponebat. Interrogatus de singulis supradictis, respondit ut eadem.
Eo die.
[161] [alia testimonia.] Jacominus Blanchi de Ferrarii de Mantua juravit et sacramento dixit quod duo anni sunt præteriti quod ipse perpendit de infirmitate dictæ puellæ; dixit enim quod ejus vicinus est; et dixit quod pluries ligavit ipsi puellæ loca fistulæ; et fecit precamina b et alia eidem medicamenta; tamen dixit quod non potuit eidem aliquod conferre remedium; et dixit quod ipsa puella ivit ad corpus fratris Zaneboni cum uno pulcro cereo florato, quem ipse testis fecerat; et dixit quod ipsa ibi stetit nocturno tempore, sed nescit quantum; et deinde dixit quod bene convaluit, et sana est ab infirmitate sua prædicta. Interrogatus si infirmitas ipsius puellæ erat notoria, respondit, sic per viciniam totam. Interrogatus si ipsa perseveravit in sanitate sua postquam sanata est, respondit, sic. Interrogatus unde ipse testis est oriundus, respondit quod Mantuanus est natione. Interrogatus si est doctus vel rogatus facere hoc testimonium, respondit, non. Interrogatus si gratis venit ad hoc testimonium faciendum, respondit, imo præceptum fuit per Michaelem missum communis ex parte domini episcopi Mutinensis, quod veniret. Interrogatus si sanitas dictæ puellæ est notoria per dictam viciniam, respondit, sic pro majori parte. Interrogatus qualiter scit quod sanata est, respondit quod vidit.
Eo die.
[162] [Testimonium Papiæ, cui manus confracta sanata;] Domina Papia, soror pœnitentialis c, quæ fuit Regiensis diœcesis de loco S. Stephani, et nunc moratur Mantuæ ad cursum d, juravit, et sacramento dixit quod de mense Maji nuperius proxime præteriti fuit unus annus quod ipsa hauriendo aquam de puteo dictæ contratæ cum catena putei, ipsa catena deguastavit e sibi manum sinistram, ita quod non poterat claudere ipsam manum; et dixit quod non potuit habere aliquos medicos, neque medicinas, quibus mediantibus habere remedium posset in manu prædicta; et dixit quod tempore translationis fratris Joannis Boni ipsa dicta Papia, habita devotione in tanto viro, rogavit fratres, qui illic ad archam aderant, ubi dictum corpus fuerat repositum, cum ipsa archa adhuc esset aperta, et dixit illis fratribus quod acciperent velum ipsius mulieris, quo ipsa velata erat, et ponerent illum in archam ut corpus tangeret prænotatum; et dixit quod, hoc facto a fratribus, et recepto a fratribus dicto velo, cœpit illud stringere, et multum sibi tergere de eodem; et dixit quod, tacto velo, prædicta continuo sanata fuit de manu sua, et eam postmodum aperuit, et clausit, et claudit nunc, et aperit ut solebat, et in dicta sanitate plenarie perseveravit usque in præsentem diem. Interrogata si dicta infirmitas erat notoria, respondit, sic omnibus de vicinia sua; et dixit quod notoria est similiter nunc ejus sanitas supradictis. Interrogata si fuit docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit: non. Interrogata quibus præsentibus sanata fuit ipsa manus, respondit, præsente domina Benabia vicina sua. Interrogata de die quo sanata fuit, respondit, in quodam die Lunæ ante tertiam. Interrogata de mense, respondit, de mense Maji nuper proxime præteriti. Interrogata quantum est quod ipsa stat Mantuæ, respondit: XI anni sunt.
Eo die.
[163] [de eodem miraculo] Domina Gisla, uxor magistri Ognabeni, de dicta contracta, juravit et sacramento dixit quod vidit et tetigit et ligavit eidem dominæ Papiæ pluries ipsam manum infirmam denodatam f; et dixit quod ipsa Papia non poterat se adjuvare de manu prædicta; et dixit quod infirma stetit de dicta manu per unum annum; et dixit quod ipsa Papia, veniendo a dicto fratre quando sanata fuit dixit, ipsa teste audiente, quod sanata erat, sicut prædixit ipsa Papia; et dixit quod nunc salva et sana est ipsa manus, sicut fuit ab initio sanitatis ipsius. Interrogata si dicta infirmitas erat notoria, respondit, sic omnibus. Interrogata si ejus sanitas est notoria, respondit, sic. Interrogata si est docta vel rogata facere hoc testimonium, respondit, non.
Eo die.
[164] [alia testimonia.] Domina Diana, uxor Michaelis de Campitello g, quæ stat in dicta contrata juravit et sacramento dixit in omnibus sicut dictum est per prædictam Gislam testem, nil addens, neque minuens. Interrogata ut supra, respondit in omnibus ut Gisla prædicta.
ANNOTATA.
a Cereus floratus, floribus ornatus.
b Fecit precamina et alia eidem medicamenta, id est, preces fudit et remedia adhibuit.
c Soror pœnitentialis, id est, ut videtur, de quodam tertio ordine.
d Ad Cursum, nomen est alicujus contratæ sive partis Mantuæ.
e Deguastavit, devastavit loco luxavit.
f Manum denodatam: hæc locutio non secus ac deguastavit significat luxatam e nodis articulorum.
g Campitellus vicus est ad Occidentem Mantuæ, prope Ollium fluvium.
CAPUT X.
Florius de Baraliis ex periculis eripitur et mulier liberatur a
suffocatione. Attestationes de fidelitate processus et apographorum.
Eo die.
[Testimonium Florii e carcere et periculis erepti.] Dominus Florius de Baraliis a, honorabilis civis et mercator Mantuæ, juravit et sacramento dixit quod heri fuerunt octo dies b quod ipse cum quibusdam mercatoribus cum suis mercimoniis Mantua Brixiam pertransibat; et cum fuit in districtu Brixiensi per medium Medulas c, vidit a longe hostium d turbam equitantium fortiter in eumdem; et dixit quod cum fugere propter sui equi lassitudinem non potuisset, tam realiter e quam personaliter fuit detentus, et ductus fuit ad Pischeriam f, oppidum Veronensis diœcesis; ubi stetit per diem ac noctem detentus; in sequenti vero die dixit quod ductus fuit Veronæ ad instantiam et jussum Icellini g; qui vero cum ductus adesset ad eam urbem, et in quadam domo unius militis usque in crastinum alligatus manibus tergo fortiter et pedibus eo modo, et datus duobus custodibus ad custodiendum eumdem, memoriam habuit de beato Leonardo, sancto suæ viciniæ et patrono, et fratre Zanebono, de quo inter cetera plurimum confidebat; et dixit quod devotissime, omnibus de domo et ipsis custodibus dormientibus, fudit preces ad Deum et ad dictum beatum Leonardum, atque fratrem Zanebonum, dicens quod eum peccatorem, omissis peccatis ipsius, de tam turpi vinculo solverent, ut manibus saltem se posset plene adjuvare; dixit enim sacramento quod continuo, oratione finita, ipsas manus habuit dissolutas; et solutis sibi pedibus jam ligatis, invocato Dei nomine et fratris Zaneboni prædicti, factoque signo regis regum, iter arripuit peroptatum; et exiens domum prædictam, per urbem transiens primam et secundam custodiam, et ab ipsis custodibus gratanter dimissus, ad flumen Attesi h sic pervenit; ubi vestibus relictis, habita interula capiti involuta, natavit per flumen per spacium unius milliarii versus ripam, et cum fuit ad terram versus Mantuam proficiscens per hostilem transitum, ad propria ea nocte sine læsione hostium feliciter properavit; et quia de prædictis per urbem Mantuæ vox est notoria atque fama, dictum prædicti pro firmo recepimus, ut verius potuimus, in hac parte. Interrogatus si est doctus vel rogatus dicere quæ prædixit, respondit: Non placeat Deo.
Die dominico VI intrante Augusto.
[166] [Testimonium Lanfronci de filia Anna liberata a suffocatione.] Ego Lanfrancus, Pergamensis, et Mantuæ civis, notarius i et scriptor omnium prædictorum, juravi præcepto domini episcopi Mutinensis, ac domini præpositi Mantuæ, et dico sacramento, a tempore obitus fratris Zaneboni citra, ante tempus translationis ejusdem, Anna mea filia, quadam nocte occasione anhelabat ignota, ita quod flatum pectoris astrictione vix haurire poterat ad loquendum, habens torsiones et anhelationes quasi extremas; quare mater ipsius puellæ lacrimas effundens quasi ejus transitum exspectabat; unde accenso lumine ad dictam properavit puellam, et videns conditionem ipsius, dolens devotius supplicavi Deo et fratri Zanebono, quod a subitaneo eamdem libevaret interitu; et facto mane dixit puellæ, si vellet de rebus fratris Zaneboni ad collum; ad quod, sic, respondens, acceptis de suis patrociniis in pallio involutis, reverenter et fiducialiter apposuit collo suo, vovendo ipsi fratri, quod ejus corpus dicta puella lumine circumdaret, si sibi dignaretur gratiam salutis conferre. Quæ cum hora surgendi dictæ puellæ consueta venisset, dicta puella a matre ipsius levata illuc incolumis ambulare cœpit cum cæteris coætaneis Dei gratia per contratam; neque deinceps infirmitatem habuit aliquam, quod reminiscatur, occasione prædicta; de die et hora non recordatur. Adhuc dico me habitasse Mantuæ XX annis etiam et ultra.
[167] [Idem Lanfrancus testatur se hujus processus notarium fuisse;] “Ego Lanfrancus, Pergamensis, sacri imperii notarius, coram prædictis dominis et eorum jussu prædictos testes jurare feci et eorum dicta in eorum dominorum præsentia scripsi, et audivi cum eis; et de mandato ipsorum eorum dicta ad majorem cautelam in publicam formam reduxi secundum quod in præsenti continetur quaterno.
[attestationes de certa fide apographorum.] Concordat cum suo originali existente in archivo serenissimi D. N. Ducis Mantuæ et Montisferrati in colto rerum pertinentium ad animam. In quorum fidem etc. Idibus Januari MDCXLI.
Ego Hippolytus Castellus jur. cons. et eques ipsi archivo ducali præfectus, ejusdemque serenissimi domini a secretis confinium, subscripsi.
Suprascriptum D. Hippolytum Castellum, archivii ducalis præfectum, esse talem qualem se asserit, illiusque attestationibus hic plenam adhiberi fidem et merito ubique locorum adhibendam esse, attestor ego infra scriptus, ejusdem serenissimi D. Ducis Mantuæ et Montisferrati primus cancellarius. Ex ducali cancellaria Mantuæ, d. XX Januarii MDCXXXXI.
(L. S.) Julius Tomasinus Cancell. subscripsi.”
ANNOTATA.
a Florius de Baraliis; a Calepino supra pag. 764 num. 79 vocatur Florius Batalius, a Constantio Lodi lib. III, cap. 23 Florio de Battagli.
b Heri fuerunt octo dies, seu acciderunt quæ narrat die 28 mensis Julii anni 1251. Vide supra num. 153.
c De hoc oppido vide pag. 806 annot. d.
d Hi hostes erant Eccellini milites, ut dicitur infra.
e Realiter … detentus, id est, retentæ sunt ejus mercimoniæ, de quibus paulo superius dictum hoc eodem numero.
f Pischeria, vulgo Peschiera, ad lacum Benascum.
g Is est Eccelinus, Veronæ tyrannus, qui non multo post, ut narrat Platina, historiæ Mantuanæ lib. II, Mantuam triennio frustra obsessit, defendente illam celebri equite Sordello [Ap. Muratori, Rer. ital. tom. XX, col. 693. Cfr Annali d'Italia anno 1256, tom. VII, pag. 320, Monaco 1763.] .
h Flumen Attesi seu Athesi, vulgo l'Adigio.
i De Lanfranco notario vide pag. 769 num.5.
PARS TERTIA.
Processus, habitus Cæsenæ exeunte anno 1253 et ineunte 1254, de vita
et virtutibus B. Joannis Boni et miraculis, quæ patravit vivus.
CAPUT I.
Introductio testium. Testificatio Ven. P. D. Mangini, episcopi
Cæsenatis, et fr. Moroëlli, ex ordine eremitarum: de virtutibus et
miraculis beati.
[Examinator, assessores et testes] “In isto quaterno incipiunt miracula b de vita fratris Joannis Boni, ultimo recepta in Cæsena. In nomine Domini. Amen. Testes recepti Cæsenæ super vita, fide, et conversatione, ac fama recolendæ memoriæ fratris Joannis Boni, institutoris ordinis heremitarum, et super miraculis, quæ Deus ipsius meritis dignatus est operari. Frater Moroëllus et frater Balis, de ordine heremitarum de conventu Cæsenate, et dominus Maurinus, quondam Joannis de Judice, Gualterius, quondam Bastardi, Artusius, quondam Ugolini de Aura, cives Cæsenates, fratres pœnitentiæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent, et tacere mendacium coram magistro Michaele c, examinatore a summo Pontifice deputato. Actum Cæsenæ apud conventum dictorum heremitarum anno Domini MCCLIV, Indictione XII, VI kalendas Januarii d, præsentibus fratre Lanfranco, priore generali ejusdem ordinis, et domino Albizo canonico plebis de Peccioll' e, Vulturanæ diœcesis, et Remigio quondam Durandi, testibus f ad hæc vocatis.”
[169] [Testificatio Ven. D. Mangini, episcopi Cæsenatis,] Venerabilis P. D. Manginus g, Dei gratia episcopus Cæsenas, in verbo veritatis testificatus dixit quod fuit præpositus Cæsenatis ecclesiæ quatuor annis paulo minus, et viginti annis episcopus, in quibus 24 annis frater Joannes Bonus fuit in heremo Sanctæ Mariæ de Botriolo, Cæsenatis diœcesis, viginti annis h, ut dixit se credere, vel parum plus, vel parum minus; in quo tempore dixit dictus testis se vidisse dictum fatrem Joannem Bonum sæpe in habitu religioso, scilicet heremitarum; qui habitus erat quædam tunica sive cuculla, staminea subtili, quæ cingebatur desuper, et illam ferebat tam in hyeme, quam in æstate; et quando dictus testis videbat dictum fratrem Joannem Bonum, dictus frater Joannes Bonus semper erat discalciatus, et discalciatus incedebat, nisi quod in æstate videbat eum ferre zipellos ligneos. Interrogatus dictus testis, quare dictus frater Joannes Bonus deferret zipellos prædictos, respondit, ut ferret molestiam et asperitatem corpori, ut dixit se credere et audivisse a fratribus. De cibo dicti fratris Joannis Boni, interrogatus dictus testis, respondit quod tam in quadragesima quam extra quadragesimam cibus dicti fratris erat satis parvus et temperatus, secundum quod audiebat a fratribus et aliis, et quia hoc publicum erat. Interrogatus dictus testis de cubiculo super quo dictus frater Joannes Bonus jacebat, dixit se audivisse quod frater aspero cubiculo jacebat, sicut publicum et manifestum erat fratribus suis dicti fratris Joannis Boni. Interrogatus item dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod publica fama et vox erat quod dictus frater Joannes Bonus erat fidelissimus et catholicus, et quasi omnibus bonis virtutibus plenus; et ipse testis credit dictum fratrem fuisse virum catholicum, et quod recipiebat Corpus Domini Nostri Jesu Christi, et audiebat divina, et quod frequenter confitebatur peccata sua, et quod erat multum assiduus in vigiliis et orationibus, et habebat se tamquam vir justus et sanctus, et homo plenus spiritus Dei.
[170] [de virtutibus et miraculis beati.] Item interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater habebatur bonæ conversationis, et homo benignus; et ita apparebat, quando videbat eum, et loquebatur cum eo dictus testis; et de hoc publica fama est et erat. Interrogatus item dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus bona opinione et fama habebatur homo sanctus et justus; et ipse testis talem credidit eum fuisse. Interrogatus dictus testis si Deus ostendisset miracula meritis vel orationibus dicti fratris Joannis Boni, respondit se audivisse a fratribus quandoque quod propter confirmationem quorumdam fratrum stetit et ambulavit nudis pedibus super prunas ignis, et illæsus evasit. Interrogatus dixit se audivisse quod dictus frater Joannes Bonus pro simili causa, scilicet pro confirmatione fratrum semel accepit torrem de igne, et plantavit eum sub terram, et pullulavit, et crevit in arborem; et hoc idem dixit se audivisse de pinnaculo: et dixit quod, sicut vox et fama publica est Cæsenæ, multa et magna miracula Dominus meritis dicti fratris Joannis Boni dignatus est operari, et ipse testis ita credit; et dixit dictus testis quod prædicta testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita credit esse rei veritatem, ut dictum est supra, et de his omnibus bonam opinionem esse gentium Cæsenæ.
[171] [Testificatio fr. Moroëlli de virtutibus et vita] Fr. Moroëllus prædictus juratus testis, et interrogatus suo juramento, dixit quod bene erant viginti anni et plures elapsi quod ipse frater Moroëllus assumpserat habitum heremitarum, et quod postquam fuit in ordine, fuit cum dicto fratre Joanne Bono conversatus bene sexdecim annis apud conventum de Cæsena. De cujus vita interrogatus, dixit quod omni tempore jejunabat exceptis diebus dominicis, et tempore magnæ infirmitatis. Interrogatus de qualitate et quantitate cibi illius, respondit se nescire utrum esset contentus majori, vel minori, vel arctiori cibo quam aliquis alius frater, quia non videbat eum comedere, ut dixit, quando comedebat in cella sua; sed quando comedebat in conventu videbat cum comedere in medietate minus aliquo alio fratre. Item interrogatus dictus testis de vita quam dictus frater Joannes Bonus ducebat tempore quadragesimæ, respondit se nescire, nisi de auditu, et secundum auditum ducebat multum arctiorem vitam, quia in quadam quadragesima dicebatur quod ipse frater Joannes Bonus fuit contentus per totam illam quadragesimam uno pane, et similiter in pluribus aliis quadragesimis; et in aliis ultimis quadragesimis vitæ suæ erat contentus pane quantitatis unius hostiæ qualibet die; et dixit dictus testis se recepisse a fratribus quadam die cujusdam quadragesimæ unam formulam de illis formulis panis, quibus utebatur dictus frater Joannes Bonus, et fuit dictum sibi esse alimentum quo utitur frater Joannes Bonus qualibet die.
[172] [pœnitentia,] Item dixit dictus testis, interrogatus, quod dictus frater Joannes Bonus tempore gravis infirmitatis suæ ad multam fratrum instantiam vescebatur carnibus modice. Interrogatus dictus testis si dictus frater Joannes Bonus uteretur medico vel medicinis tempore infirmitatis, respondit quod non, imo dicebat quod Deus erat medicina sua, et medicus suus. Item interrogatus de vestimento dicti fratris Joannis Boni, respondit quod semper, tam in hyeme quam in æstate, ferebat tantum unam cucullam stamineam subtilem, sub qua ferebat parvam camiciolam propter custodiam sanguinis, quem emittebat, ne dicta cuculla deturparetur a dicto sanguine; et ferebat ferabulas lineas, et incedebat semper discalciatus portando quandoque zupellos ligneos extra ecclesiam, et jacebat omni tempore super quamdam nudam tabulam. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta et singula prædictorum, respondit se vidisse prædicta, et ea esse notoria inter fratres.
[173] [fide, conversatione,] Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod ipse habebat in cella sua crucem Domini Nostri Jesu Christi, et tabulam beatæ virginis Mariæ, et aquam benedictam; et erat multum assiduus in orationibus et vigiliis, diebus et noctibus, et quolibet die audiebat missam cum magna devotione et reverentia, et qualibet die dominica communicabatur corpore Domini Nostri Jesu Christi, multas lacrimas effundendo, et frequenter confitebatur peccata sua alicui sacerdoti de fratribus, et detestabatur publice Gazaros, et Patarenos, et omnes hæreticos, et excommunicatos; et dicebat quod ipsi erant filii perditionis, nec salvari poterant in illo statu, nisi redirent ad mandatum sanctæ Romanæ Ecclesiæ. Monebat fratres suos quod caverent ipsi ab illis. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit se vidisse et audisse prædicta, et de his omnibus publicam esse vocem et famam inter fratres. Item interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod erat homo multæ caritatis, et multæ consolationis fratrum suorum et aliorum, et benignus, humilis, castus, quietus, pacificus, et confortabat fratres suos ad omnes virtutes bonas, et reprehendebat eos qui non bene se habebant, et non servabant regulam et ordinem i quem promiserant; et semper verba Dei et ædificationis erant in ore suo, et nulla verba otiosa; et tempore gravis hyemis veniebat ad fratres suos, dicens: Ubi sunt isti juvenes? quomodo confortantur et qualiter se habent hoc tempore? et confortabat eos multum.
[174] [fama et miraculis beati.] Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, respondit se audisse et interfuisse, et ea esse notoria inter fratres. Item interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod erat multum bonæ famæ, et sanctæ coversationis, et sanctæ vitæ inter fratres et alias gentes; et multæ gentes veniebant ad eum de Romaniola, et de Lombardia, et de aliis finibus ad videndum eum sicut virum sanctum; et sanctus habebatur publice apud Cæsenam, et habetur firmiter hodie. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, respondit se prædicta vidisse, et esse publica, et notoria Cæsenæ. Item interrogatus dictus testis si sciret Deum ostendisse miracula aliqua meritis dicti fratris Joannis Boni in vita vel in morte sua, et post mortem dicti fratris Joannis Boni, respondit quod non de visu, de auditu tamen dixit se scire quod Deus orationibus dicti fratris Joannis Boni fecit vinum de aqua; et alia multa miracula audivit facta fuisse orationibus dicti fratris. Et dixit dictus testis, quod ipse est, et erat laicus; et ibat multoties extra claustrum pro acquirendo pane et aliis necessariis, unde nesciebat ita testificari de miraculis de visu; dixit tamen quod publicum et notorium erat et est Cæsenæ quod Deus multa miracula ostendit orationibus et meritis dicti fratris, et quod prædicta quidem dictus testis testificatus est, non doctus nec rogatus, sed quia ita novit rei veritatem esse, et de his omnibus esse publicam vocem et famam inter fratres Cæsenæ et vicinias.
ANNOTATA.
a Hæc tertia pars processuum habita est post quartam, quintam et sextam, sed hoc loco est posita in processibus authenticis Mantuanis, quos sequimur. Ratio fuisse videtur quod non agitur in hac parte nisi de his quæ beato in vita contigerunt, dum Cæsenæ habitaret, quum in sequentibus etiam de iis sermo sit quæ evenere post ejus mortem, et quidem in sexta unice. Hæ sex partes proprie constituunt duplicem processum, ut dictum pag. 769, num. 4.
b Agitur hic etiam de vita et virtutibus beati, utindicavimus in titulo quem huic tertiæ parti præfiximus.
c De Michaele examinatore etc. vide pag. 769, num. 4.
d Anno Domini 1254…sexto kalendas Januarii. Patet veterem annum ecclesiasticum hic significari, nam juxta hodiernum computum indicatur dies 27 Decembris anni 1253.
e Peccioli, pagus amplus est vallis ad Heram fluvium (Val d'Era) in Tuscia [Ripelli, Dizionario geografico della Toscana, vol. IV, pag. 77, Firenze 1841.] .
f Quales fuerint hi testes vide pag. 769, num. 4.
g De Mangino seu Manzino, episcopo Cæsenate, cfr. Comment. præv. num. 116. Ejus successor hodiernus, eminentissimus cardinalis episcopus Orfei, ad dignitatem cardinalitiam evectus est a SS. D. Pio IX hoc ipso anno, die 15 Martii [Ami de la Religion, n. 6290, Paris.] .
h Ex hoc num. 169 sequitur 1o Manginum fuisse præpositum Cæsenatis ecclesiæ ab anno circiter 1230 ad 1234; 2o Episcopum Cæsenatem fuisse ab anno circiter 1234, et præsenti anno 1254 (seu extremo 1253, annot. d) eum annos viginti episcopatus numerasse; 3o Intra quatuor annos præposituræ et episcopatus viginti, eum novisse B. Joannem per annos item viginti, seu ab anno 1229 aut 1230 usque ad annum ejus mortis 1249.
i Servabant regulam et ordinem. Præter regulam S. Augustini, hoc et aliis hujusmodi locis indicantur constitutiones ordinis, quas exstitisse manifestum est ex bulla Admonet nos Innocentii IV, Comment. num. 148. Auctæ sunt illæ labentibus annis et in hodiernas Constitutiones ordinis, prout in Codice regularum Holsteniano vulgatæ sunt, sensim accreverunt. Quæ initio fuerint discere aliquatenus possumus ex Constitutionibus eremitarum de Brictinis, quæ continentur in bulla Quæ omnium conditoris Gregorii IX de anno 1235, a Marquezio in lucem edita [Marquez, Origen de los frayles etc. pag. 268, Salamanca 1618.] . Ex qua partem præcipuam quæ constitutiones ipsas continet, huc transferimus: Hæc præsentata nobis vestra petitio continebat, inquit Gregorius Pontifex, priorem et fratres de Brictinis Fanensis diœcesis allocutus, quod vos vitia carnis cupientes extinguere, ut succedente virtutum gratia possitis perennis vitæ bravium obtinere, deliberatione statuistis, ut semper in communi refectorio comedentes a festo Exaltationis S. Crucis usque ad festum Resurrectionis Dominicæ, præterquam in diebus Dominicis, exceptis minutis in necessitate fratribus, jejunetis; bis in die reliquo tempore comesturi, præterquam in quarta et sexta feria, ac temporibus aliis ab Ecclesia constitutis, nisi prior, qui pro tempore fuerit, cum fratribus duxerit dispensandum. Debiles quoque ac iter agentes ad observantiam dicti jejunii minime teneantur, præterquam in sexta feria, quadragesima S. Martini, et temporibus aliis per Ecclesiam constitutis. Insuper quorum unusquisque cultellum habeat non acutum; ab esu carnium et condimento sagiminis, præter infirmos, penitus abstinebunt; caseum et ova tribus diebus in hebdomada comesturi, exceptis quadragesima S. Martini ac septuagesima et solemnibus jejuniis per Ecclesiam constitutis: in quibus nec iter agentes caseum et ova comedant, licet illis vescendis singulis aliis temporibus liberam habeant voluntatem. Statuistis præterea ut a vobis annis singulis celebretur capitulum generale, in quo diffinitores a prioribus et visitatoribus eligantur; ipsi vero diffinitores cum visitatoribus anni præteriti, corrigendi et reformandi tam in capite quam in membris, quæ correctionis et reformationis officio noverint indigere, liberam habeant potestatem. Item quod visitatores etiam ordinentur, qui omnia loca fratrum visitent, corrigant et reforment, prout secundum Deum et beati Augustini regulam (secundum quam statuistis Domino in perpetuum famulari) viderint expedire. Ceterum humiliter attendentes, quod regnum Dei non in veste pretiosa consistit, et quod induit paupertatis habitum conditor singulorum, laudabiliter statuistis ut fratres vestri ordinis de colore seu valore vestium minime contendentes semper in eis vilitatem observent, et quatuor tunicis, una cuculla et duobus scapulariis sint contenti. Item quilibet frater cingatur desuper ampla corrigia non consuta et illa contentus existat. Item quod non utantur lineis indumentis, nec extra eremum possessiones præter hortum et silvam habere præsumant. Super habendis caligis, calceis et similibus, prior secundum suum arbitrium potestatem habeat disponendi. Item quod nullus in mensa fratrum recipiatur nisi religiosus exstiterit, vel constitutus in aliqua prælatura. Quare nobis humiliter supplicastis etc. Dat. Perusii tertio idus Martii Pontificatus nostri anno VIII.
CAPUT II.
Testificatio fr. Balis, ordinis eremitarum, et Gualterii, fratris de pœnitentia: de virtutibus et miraculis beati.
[Testificatio fr. Balis de jejuniis] Frater Balis prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod est XXI annos quod ipse testis assumsit habitum heremitarum; in quo tempore dictus testis fuit conversatus cum dicto fratre Joanne Bono apud conventum de Cæsena XV annos, vel quasi. De cujus vita interrogatus, dixit quod dictus frater Joannes Bonus illo tempore, in quo dictus testis fuit conversatus cum eo, fuit contentus unica cuculla staminea subtili, tam in hyeme, quam in æstate, et in die, et in nocte; sub qua deferebat tantum unum pannum lineum ad modum quasi interulæ factum; quem ferebat sicut publice dicebatur inter fratres suos propter quamdam infirmitatem, quam patiebatur, sanguinem emittentem, ne ipse sanguis dictam cucullam macularet; et ferebat etiam ferabulas lineas, et incedebat omni tempore discalciatus; ferebat quandoque zupellos ligneos extra ecclesiam; et jacebat semper super nudam assidem, et omni tempore jejunabat exceptis diebus dominicis, et tempore gravis infirmitatis; in quo tempore infirmitatis ad multam fratrum instantiam vescebatur parum de carnibus, nec volebat uti consilio vel auxilio medicorum in suis infirmitatibus aliquo modo, dicens et inducens more laicali illam auctoritatem *: Medicinam carnalem corpori meo nunquam exhibui. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus extra quadragesimam, quando comedebat in conventu fratrum, se teste vidente, comedebat in tertia parte et ultra minus aliquo alio fratre; sed quando dictus frater Joannes Bonus comedebat in cella sua. dictus testis nescit quantum tum comederet dictus frater Joannes Bonus, nisi auditu; quia, sicut dicebant illi fratres qui videbant eum comedere, et communis fama et opinio fratrum erat, quod ipse comederet satis minus quam dictum est supra.
[176] [et vita pænitente.] Interrogatus dictus testis, si dictus frater Joannes Bonus faciebat hoc quod non posset plus comedere, vel propter abstinentiam corporis, respondit quod aliquando (quia dicebatur a quibusdam susurronibus, quod non posset plus comedere, ex eo quod habebat strictum budellum) dictus frater Joannes Bonus in præsentia fratrum, ad tollendam illam credulitatem et tentationem, et ut magis fratres confortarent se in servitio Dei, aliquando comedit plus aliquo alio fratre et citius. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, dixit se vidisse, et ea esse notoria, et publica inter fratres. Interrogatus dictus testis de vita, quam dictus frater Joannes Bonus ducebat in tempore quadragesimæ, dixit quod, sicut ipse audivit ab illis, qui portabant ei comedere in cellam suam, ducebat arctissimam vitam, quia sicut publice dicebatur inter fratres, in multis quadragesimis, et maxime in ultima et penultima vitæ suæ, contentus erat per totam quadragesimam uno pane conventuali, de quo faciebat multas particulas, factas ad modum hostiæ, (videlicet majores essent aliquantulum); de quibus particulis quolibet die quadragesimæ sumebat unam usque ad diem Jovis sanctum, et de quibus dedit fratribus suis, et dabat dicta die Jovis sancta, quando fratres aliqui comedebant suam, et aliqui reservabant propter multam devotionem, quam habebant in dicto fratre Joanne Bono.
[177] [fide,] Item interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater Joannes Bonus habebat cellam suam, in qua morabatur quasi assiduus die et nocte in vigiliis et orationibus, et in qua cella habebat crucem Domini nostri Jesu Christi, et tabulam beatæ Mariæ virginis, quas adorabat, et aquam benedictam; et de qua poterat audire divina officia quæ fiebant a fratribus in ecclesia; et audiebat quolibet die missam cum magna devotione et reverentia; et communicabatur Corpore Domini nostri Jesu Christi cum multa lacrimarum effusione; et sæpius confitebatur peccata sua uni sacerdotum ex fratribus; nec habebat aliquem specialem confessorem; et confortabat fratres suos, et dicebat eis quod crederent et tenerent, sicut credit et tenet sancta romana ecclesia; et dicebat eis quod crederent omnes articulos fidei, et quod dominus papa erat vicarius Dei, et successor beati Petri et habebat eandem auctoritatem quam habuit beatus Petrus, et qui hoc non credent non poterunt salvari; et detestabatur publice fidem omnium Patarenorum, et excommunicatorum, et omnium qui non credebant sicut credit sancta romana ecclesia; et monebat fratres suos, quod caverent sibi a talibus, quia in tali statu numquam salvari poterant, sed erant filii diaboli, et perditionis; et dicebat fratribus suis quod haberent in reverentia magna omnes clericos, propter ordines, quibus fungebantur, licet ipsos agnoscerent peccatores.
[178] [zelo,] Et dixit dictus testis, quod dictus frater Joannes Bonus reprehendebat multum severo animo omnes vicarios et nuntios Friderici quondam imperatoris, qui erant Cæsenæ, vel in aliis partibus Romaniolæ, quando veniebant propter publicam famam sanctitatis multæ, quæ erat de ipso, ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum, et dicebat eis: Vos, et dominus vester estis excommunicati et maledicti, et filii diaboli, et numquam salvari potestis, nec vos, nec dominus vester, nisi rediveritis ad mandatum sanctæ romanæ ecclesiæ et domini papæ. Et dixit dictus testis, quod aliquando dictus frater Joannes Bonus, de loco in quo morabatur dictus frater Joannes Bonus, ivit Cæsenæ ad locum, in quo morabantur vicarii et nuntii Friderici quondam imperatoris, et dixit eis tunc: Vos estis excommunicati et maledicti, et dominus vester est excommunicatus et maledictus, nec ipsi nec vos salvari potestis, nisi rediveritis ad mandatum ecclesiæ.
[179] [conversatione. fama,] Item interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat humilis et charitativus et sobrius, et bonæ et laudabilis conversationis, et habebat multas in se virtutes bonas, et confortabat fratres suos ad omnia bona opera et virtutes, et reprehendebat et corrigebat eos qui non bene se habebant, et erat talis conversationis et vitæ, quod illi qui conversabantur cum eo, quando ab eo discedebant, lætabantur multum se dictum fratrem vidisse et audisse; et semper in ore suo erant bona verba et salutifera, et ædificationis. Et interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit se vidisse et audivisse, et ea esse publica et notoria inter fratres. Item interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, dixit quod erat sanctæ famæ et bonæ opinionis, et venerabatur ab omnibus tamquam sanctus vir et justus, et homo in se habens spiritum Dei, et talis habebatur Cæsenæ, et per vicinias circumstantes, et credebatur et creditur publice quod Dominus meritis et orationibus dicti fratris multa miracula operatus est et in vita et in morte, et post mortem dicti fratris Joannis Boni; et gentes multæ et de multis partibus veniebant ad videndum eum propter publicam famam sanctitatis dicti fratris; et talis fama et opinio semper fuit, et crevit de eo usque in finem vitæ suæ, et durat hodie.
[180] [et miraculis B. Joannis.] Item dixit dictus testis interrogatus quod Deus ostendit meritis et orationibus dicti fratris in vita, in morte, et post mortem ipsius fratris, multa et magna miracula sicut de hoc publica vox et fama est Cæsenæ et ejus confinibus; et ipse testis suo juramento dixit quod ipse frater Joannes Bonus suis orationibus quadam die in festo B. Joannis Baptistæ a coram se teste apud quemdam fontem et pluribus aliis fratribus, qui modo mortui sunt, fecit de aqua vinum; et primo coram fratribus ipse frater Joannes Bonus abluit syffum de aqua; et, syffo abluto, immersit eum in fontem, et implevit eum aqua et benedixit eam, et facta est vinum, et saltabat in syffo ac si esset melius vinum de mundo; et ipse testis cum aliis fratribus ibi astantibus bibit de illo vino, et erat ut dixit ipse testis optimum vinum et hoc fecit pro confirmatione fratrum suorum. Et dixit etiam ipse testis, quod quadam die ipse frater Joannes Bonus coram se teste posuit sub terram quamdam medullam persici juxta cellam suam, et eadem die, imo quasi hora eadem, ipse testis invenit eam natam cum tribus foliis; et vidit dictus testis dictum fratrem Joannem Bonum semel intrare ignem discalciatum, et stetit ibi quasi per magnam horam b, et illæsus exivit; et prædicta quidem dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita fuit et est rei veritas, ut dictum est supra, et fuerat publica et notoria inter fratres.
[181] [Testificato Gualterii, de pœ nitentia.] Dominus Gualterius prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit se conversatum fuisse Cæsenæ interpolative tamen cum fratre Joanne Bono bene per XXX annos et plus. De cujus vita interrogatus dixit quod dictus frater Joannes Bonus ferebat unicam cucullam, sive tunicam stamineam subtilem, et illam portavit tam in hyeme quam in æstate XXIV annis usque in fine vitæ suæ; et non dixit quod fuisset tantum una, sed fuit una post aliam de simili panno, sub qua ferebat ferabulas et interulam lineam ne viderentur pudenda, ut dixit se credere, quia ipsa cuculla erat multum subtilis, ut dictum est; et ibat semper discalciatus, nisi quod ferebat quandoque zipellos ligneos, ut majorem asperitatem inferret corpori suo, ut dixit se credere. Interrogatus de cubiculo dicti fratris Joannis Boni, dixit quod videbat eum habere unam assidem pro lecto. Interrogatus dictus testis de cibo dicti fratris respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat multæ abstinentiæ in cibo et potu, ita quod reputabatur mirum; et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus omni tempore jejunabat exceptis diebus dominicis et tempore infirmitatis, in qua vescebatur parum de carnibus, nec volebat uti aliquo tempore consilio vel auxilio medicorum, et erat dictus frater tempore quadragesimæ in cella sua assiduus in vigiliis et orationibus. Interrogatus de causa scientiæ, dixit se prædicta vidisse et audisse secundum quod dictum est, et ea esse publica et notoria inter fratres.
[182] [de, conversatione fama et miraculis beati.] Item interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater erat multum catholicus homo, quoniam habebat in cella sua, in qua erat assiduus in vigiliis et orationibus, crucem Domini nostri Jesu Christi et tabulam beatæ Mariæ virginis, quas adorabat, et aquam benedictam, et audiebat missam quotidie cum magna devotione, et recipiebat qualibet die Dominica Corpus Domini nostri Jesu Christi, multas lacrimas emittendo, ut sæpius ipse testis vidit; et detestabatur multum omnes Gazaros, Patarenos et omnes hæreticos et excommunicatos et dicebat publice quod ipsi perditi erant. Et interrogatus de causa scientiæ, dixit se vidisse et audisse prædicta et ea esse publica et notoria inter fratres. Item interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod ipse erat homo humilis, caritativus, honestus, et multæ benignitatis et patientiæ, et confortabat fratres suos et alias gentes quæ ibant ad videndum eum, ad opera misericordiæ et ad vitam æternam; et verba utilia, et non otiosa, erant semper in ore suo; et illi qui conversabantur cum eo, delectabantur multum in eo. Item interrogatus de causa scientiæ, dixit se in præteritis temporibus sæpe sæpius audisse, et vidisse, et interfuisse, et ea esse notoria et manifesta inter fratres. Item interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod publice et notorie habebatur sanctus et justus homo; et gentes de multis partibus veniebant ad videndum eum, et lætabantur se vidisse et audivisse eum. Item de causa scientiæ interrogatus, dixit se vidisse et audivisse prædicta et ea esse publica et notoria inter fratres, et per Cæsenam et confines ejus. Item interrogatus dictus testis si Deus ostendisset miracula meritis et orationibus dicti fratris, respondit se nescire de visu, dixit tamen quod fama publica est et erat Cæsenæ quod Deus multa miracula ostendisset meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni; et dixit ipse testis, quod ipse testis erat LXX annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita est rei veritas, ut dictum est supra.
ANNOTATA.
a Significatur hic miraculum conversæ aquæ in vinum quod circa annum 1232 factum est, non mense Julio, ut alius testis dicebat, sed in festo B. Joannis Baptistæ, id est verisimiliter in festo ejus præcipuo seu nativitatis, die 24 Junii. Cfr pag. 780 annot. f.
b Quasi per magnam horam. Calepinus in Vita num. 6: multa mora volutavit; sed retinenda locutio clara hujus testis.
* Ex officio S. Agathæ
CAPUT III.
Testificatio Artusii de virtutibus et miraculis beati et sanatione
Mariæ, suæ uxoris; testificationes Ubaldini, ipsius Mariæ, Marchesianæ
et Abenatæ de eodem miraculo.
[Testificatio Artusii de vita, fide,] Artusius prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod olim fuit conversatus cum fratre Joanne Bono bene per decem annos. De cujus vita interrogatus dixit quod homo erat in cibo et potu extra quadragesimam et in quadragesima miræ abstinentiæ, secundum quod dictus testis dixit se audisse a fratribus; et quod jejunabat omni tempore exceptis diebus Dominicis et tempore magnæ infirmitatis; in quo tempore dixit quod vescebatur carnibus modice; et numquam utebatur consilio vel auxilio medicorum, ut fratres dicebant manifeste. Dixit tamen dictus testis se vidisse dictum fratrem in dicto tempore, tam in hyeme quam in æstate, incedere discalciatum nudis pedibus et cruribus cum una tantum cuculla, quæ erat de stamine; et dixit se audivisse a fratribus quod una asside tantum utebatur pro lecto, et quod erat assiduus in vigiliis et orationibus die ac nocte. Item interrogatus de fide dicti fratris, dixit quod ipse frater Joannes Bonus erat fidelis et devotus ecclesiæ Romanæ et detestabatur fidem Patarenorum et excommunicatorum cum domino suo; et dicebat quod fides sanctæ Romanæ ecclesiæ erat illa, qua homines salvantur; et dixit se pluries vidisse dictum fratrem communicari diebus Dominicis et interesse missarum solemnibus multum devote; et dixit dictus testis se vidisse quod dictus frater Joannes Bonus habebat in cella sua, in qua erat assiduus in vigiliis et orationibus, die ac nocte, crucem Domini nostri Jesu Christi et tabulam beatæ Virginis Mariæ, quas adorabat, et aquam benedictam, et quod publicum et manifestum erat, quod ipse erat religiosus et catholicus homo.
[184] [conversatione, sama et miraculis beati: ex quibus narrat] Item interrogatus de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod ipse frater erat humilis multum, et benignus, et homo multæ charitatis, et homo qui bene regebat se et fratres suos, et lenitate et asperitate, sicut erat opportunum. Et interrogatus de causa scientiæ, respondit se vidisse, et se usum fuisse cum eo secundum quod ipse testis erat frater pœnitentiæ, qui utebatur cum eo semper a. Item interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod gentes communiter et publice habebant eum hominem justum et pium, et sanctum, et tamquam sanctum venerabantur eum; et dixit dictus testis sic se vidisse eum haberi et teneri, quia gentes de multis partibus veniebant ad eum, tamquam ad virum sanctum et Dei. Item interrogatus dictus testis si Deus ostendisset miracula meritis vel orationibus dicti fratris, respondit quod dictus testis habebat olim, et nunc habet suam uxorem, nomine dominam Mariam, quæ patiebatur maximum apostema in gutture sic graviter, quod nec comedere, nec bibere, nec loqui aliquo modo poterat, nec juvari aliquo auxilio medicorum, imo omnino de ejus liberatione prout medici dicebant, desperabatur. Pro qua, et de cujus consensu dictus testis pergens ad dictum fratrem Joannem Bonum rogavit eum ut intercederet ad Deum pro liberatione uxoris; et dictus frater Joannes Bonus ad multam dicti testis instantiam fecit orationem Deo; et facta oratione, misit per dictum testem quædam pira dictæ infirmæ; quæ pira cocta dicta infirma comedit, et sanata est incontinenti, se teste vidente et pluribus aliis existentibus in domo sua tunc, quia credebant dictam dominam Mariam omnino tunc morituram, et tamquam personam morientem tunc custodiebant eam.
[185] [miraculum sanatæ suæ uxoris.] Item interrogatus dictus testis de anno, mense, et die, dixit se non recordari; de hora interrogatus, dixit quod summo mane ivit ad dictum fratrem Joannem Bonum cum quodam filiastro suo, nomine Ubaldino, et rediit ante tertiam credens dictam dominam Mariam uxorem suam mortuam; et tunc sumpto de prædictis piris, sicut dictum est, liberata est omnino, et fuit postea semper sana, et est hodie, sicut manifeste apparet. Interrogatus dictus testis, quibus præsentibus hæc domina liberata est, dixit quod se teste, et domino Ubaldino, et domina Marchesiana, uxore dicti Ubaldini, et pluribus aliis, quorum nomina non recordatur; et dixit dictus testis quod hoc fuit publicum per totam viciniam suam; qualiter dicta domina Maria infirmata est, et liberata precibus dicti fratris, et in tam brevi spacio temporis; et publicum erat et Cæsenæ et per omnes convicinias ejus quod Deus multa miracula fecerat et ostenderat meritis et orationibus dicti fratris; et prædicta quidem dictus testis testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[186] [Introductio testium] “Ubaldinus, quondam Baji, et filius prædictæ dominæ Mariæ, uxoris Artusii prædicti, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium coram prædicto examinatore, eodem prædicto anno, indictione, III Kal. Januarii, præsentibus domino Albizo supradicto, et Remigio quondam Durandi, et Amicino quondam Orlandini, testibus. Item domina Maria, uxor prædicti Artusii, et domina Marchesiana uxor prædicti Ubaldini, et domina Abenate, uxor Tebaldi de Petrella, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent, et tacere mendacium coram prædicto examinatore, supradicto anno, et indictione, et die, in palatio domini episcopi Cæsenæ, præsentibus magistro Leonardo, et Placido, familiaribus dicti domini episcopi, et domino Albizo canonico prædicto testibus. Item domina Bonaventura, uxor Gualfredi de Cæsena, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium, coram prædicto examinatore, supradicto anno, indictione, die et loco, præsentibus Joanne quondam Durandi, et dominabus Maria, uxore prædicti Arthusii, Abbenate, uxore Tebaldi de Petrella, testibus ad hæc vocatis.”
[187] [Testimonium Ubaldini de prædicto miraculo] Ubaldinus prædictus, juratus testis et interrogatus sub suo juramento, dixit quod supradicta domina Maria, uxor Arthusii, olim tempore in quo frater Joannes Bonus erat in heremo sua Cæsenate, patiebatur magnum et crudele apostema in gutture suo, ita quod os aperire non poterat; et consilio et auxilio medicorum utebatur semper, et usa fuerat, et nihil ei proderat; imo adeo deteriorata erat quod nec comedere, nec bibere, nec etiam loqui poterat aliquo modo; immo parentes et vicini ejus custodiebant eam tempore prædicto, quæ videbatur de hac præsenti vita recedere; unde cum jam omnino de ejus liberatione desperasset Arthusius prædictus, ivit ad uxorem suam, et interrogavit eam plorando, si volebat quod ipse iret ad fratrem Joannem Bonum, et rogaret eum ut intercederet ad Dominum pro ea, et illa cum loqui non posset, annuit oculis.
[188] [sanatæ uxoris Arthusii.] Qui Arthusius una cum dicto teste incontinenti iverunt ad dictum fratrem Joannem Bonum; et exposito sibi semper quasi plorando, dixit dictus frater eis: Licet satis sim peccator, ego rogabo Deum pro ea; et facta oratione, accepit quædam pira dictus frater Joannes Bonus, quæ dedit eis, et dixit: Ite, et detis ei comedere de istis piris; et isti rediverunt domum; et cum crederent eam dominam Mariam invenire mortuam, invenerunt eam sicut eam dimiserunt; et cocto uno ex piris prædictis, posuerunt in vino, et deportaverunt ad dictam dominam Mariam, et posuerunt de dicto piro in ore ejus; et ipsa statim coram omnibus ibi astantibus, quia domus erat quasi plena gentium, comedit dictum pirum, cum stetisset primo bene quinque diebus, et nec loquens, nec comedens, nec bibens. Et statim clamavit: Ego sum liberata; et statim quasi surrexit, et fuit postea semper sana, et cum primo haberet totam quasi gulam tumefactam, statim sumpto piro nulla apparuit tumefactio; et adstantes cœperunt laudare nomen Domini nostri Jesu Christi qui tantum et tale miraculum ostenderat orationibus dicti fratris Joannis Boni. Interrogatus dictus testis quibus præsentibus dicta domina Maria liberata est, respondit se teste, et domino Arthusio prædicto et dominabus Marchesiana, uxore ipsius testis, et Abenate, uxore Tebaldi, et pluribus aliis. De anno, mense, et die interrogatus, dictus testis dixit se non recordari. De hora dixit interrogatus dictus testis quod ante tertiam liberata est, et summo mane iverant ad dominum fratrem Joannem Bonum. Et dixit dictus testis interrogatus quod hoc satis est et fuit publicum quod dicta domina Maria sic passa fuerit, et orationibus dicti fratris liberata; et prædicta testificatus est dictus testis neque rogatus neque doctus, sed quia ita est et fuit rei veritas, et erat ipse testis XXVI annorum.
[189] [De eadem] Domina Maria prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit quod ipsa olim passa fuisset bene per decem dies maximum apostema in gutture, ita quod ipsa nec comedere, nec bibere, nec bene loqui poterat, sed a quinto die illorum decem infra, ita deteriorata est, quod omnino quasi amisit loquelam, et comedere, et bibere non poterat. Et quadam die cum esset adeo deteriorata quod quasi ipsa non poterat nisi cum difficultate anhelitum habere, credens omnino mori tunc, et domus esset plena quasi gentium plorantium, dominus Arthusius, maritus dictæ testis, venit ad dictum testem, et plorando interrogavit eam si volebat quod ipse iret ad fratrem Joannem Bonum, et rogaret eum ut intercederet ad Deum pro ejusdem testis liberatione, et ipsa testis non potuit respondere ei, nisi quod nutum fecit ei cum oculis quod sic.
[190] [prodigiosa] Ipse Arthusius ivit, et duxit secum Ubaldinum filium dictæ testis; quod ipsi dixerint et fecerint cum dicto fratre Joanne Bono, dictus testis nescit, nisi auditu, nisi quia in reversione eorum apportaverunt ipsi testi unum pirum coctum, et dixerunt ei: Tene et comede, quod mittit tibi frater Joannes Bonus; et ipsa testis accepit dictum pirum, et comedit sine aliqua difficultate, et statim clamavit: Ego sum liberata; et incontinenti omnis gulæ tumefactio recessit, quæ erat ita primo inflata quæ videbatur quod esset et in gula ejus aliquis globus alicujus rei; et adstantes et ipsa testis cœperunt laudare nomen Domini nostri Jesu Christi et fuit postea semper sana. Interrogata dicta testis de tempore, mense, die, dixit se non recordari; de hora dixit quod in medietate tertiæ liberata est. Interrogata quibus præsentibus, dixit quod domino Arthusio, viro suo, et Ubaldino, filio dictæ testis, et D. Marchesiana, uxor dicti Ubaldini et pluribus aliis tunc astantibus ibi, quia credebant tunc eam omnino mori; et dixit dicta testis interrogata quod publicum fuit multum per Cæsenam quod ipsa ita passa fuit, ut dictum est, et liberata orationibus dicti fratris Joannis Boni, et dixit quod ipsa erat ætatis XXX * annorum, et quod prædicta testificata est ipsa testis non rogata, neque docta, sed quia ita fuit rei veritas, ut dictum est.
[191] [sanatione] Domina Marchesiana prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit quod olim quando frater Joannes Bonus erat in heremo suo Cæsenæ domina Maria, uxor prædicti domini Arthusii, patiebatur magnum et grave apostema in gutture, ita quod medici non credebant quod liberari posset de dicto apostemate; et cum quadam die dicta domina Maria adeo deteriorata esset quod videbatur quod anima vellet e corpore separari, quia jam steterat bene quinque diebus, in quibus nec comederat, nec biberat, nec loquela quasi fuerat, dominus Arthusius, maritus ejus, accessit ad dictam dominam Mariam, uxorem suam, et interrogavit eam si volebat ut ipse iret ad locum, in quo morabatur dictus frater Joannes Bonus, et rogaret dictum fratrem Joannem Bonum quod intercederet ad Deum pro liberatione dictæ dominæ Mariæ, et illa cum oculis fecit signum quod sic; et ipse dominus Arthusius cum Ubaldino, filio dictæ dominæ Mariæ, ivit ad fratrem Joannem Bonum prædictum. Quod ipsi fecerint cum dicto fratre et dixerint dicta testis nescit nisi auditu, quia ipsa testis quasi cum tota vicinia et consanguineis multis stabant, et custodiebant plorantes dictam dominam Mariam, quia credebant eam omnino morituram tunc.
[192] [testificationes] Et cum dictus dominus Arthusius rediret hora tertia cum quibusdam piris, quæ dixit quod dictus frater Joannes Bonus mittebat ad dictam dominam Mariam, coctum unum ex piris prædictis dederunt ad comedendum dictæ D. Mariæ, et dixerunt: Tene quod mittit tibi frater Joannes Bonus; et illa statim cum devotione sumpsit pirum prædictum, et comedit et loquuta est; quod facere non poterat bene per quinque dies, ut dictum est; et statim dicta domina Maria clamavit, et dixit: Ego sum omnino liberata; et tunc astantes, inspecta gula, quæ erat primo multum tumefacta, et viso quod nulla erat ibi tumefactio, mirantes multum cœperunt laudare nomen Domini nostri Jesu Christi, quod dignatus fuerit orationibus dicti fratris Joannis Boni dictam dominam liberare; et dixit quod omnes qui erant in domo recesserunt, et dimiserunt dictam dominam sanam, et fuit postea semper sana. Interrogata dicta testis quibus præsentibus dicta domina Maria liberata est, dixit quod se teste, et dictis dominis Arthusio, et Ubaldino, et pluribus aliis; et dixit dicta testis interrogata quod de tempore, mense, die, non recordatur; de hora dixit quod summo mane iverunt ad dictum fratrem, et in medietate tertiæ liberata est; et dixit dicta testis interrogata quod satis fuit publicum per totam viciniam suam, et etiam per Cæsenam quod Dominus orationibus dicti fratris dictam dominam liberaverit; et dixit dicta testis interrogata, quod ipsa erat viginti quinque annorum, et quod prædicta testis testificata est, non rogata, neque docta, sed quia ita vidit, ut dictum est.
[193] [aliæ.] Domina Abenata prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit quod cum ipsa audiret quod domina Maria pateretur maximum et crudele apostema in gutture, ivit ad dictam dominam Mariam, et invenit eam laborantem quasi in extremis, et gentes erant multæ in domo plorantes, quia credebant eam morituram; et cum dominus Arthusius maritus ejus rediret cum aliquot piris a fratre Joanne Bono, de quibus piris unum coctum dictus Arthusius dedit dictæ uxori suæ dicens: Tene quod mittit tibi frater Joannes Bonus; et dicta domina Maria cum primo stetisset bene quinque diebus quod nec comederat, neque biberat, nec loquuta fuerat, comedit pirum prædictum, et incontinenti clamavit, et dixit: Ego sum liberata; et statim omnes qui erant ibi, et ipsa testis, qui custodiebant eam, cum crederent tunc eam morituram, prospicientes gulam dictæ dominæ Mariæ, quæ primo inflata erat multum, et nulla esset ibi tumefactio, laudaverunt lætantes nomen Domini nostri Jesu Christi et fratrem Joannem Bonum, et ita omnes qui erant ibi, qui non erant de domo, recesserunt. Dicta domina Maria omnino liberata est, et fuit postea semper, et est hodie. Interrogata dicta testis de tempore, mense, die, dixit se non recordari; de hora dixit quod se teste præsente, et domino Arthusio, et Ubaldino prædictis, et multis aliis, liberata est, hora quasi medietatis tertiæ; et dixit dicta testis interrogata quod multum fuit publicum qualiter dicta domina sic liberata est, ut dictum est; et dixit dicta testis quod ipsa erat ætatis XX annorum et plurium, et quod prædicta dicta testis testificata est non rorogata, neque docta, sed quia ita vidit, et novit esse rei veritatem, ut dictum est.
ANNOTATUM.
a Respondit… se usum fuisse cum eo, secundum quod ipse testis erat frater pœnitentiæ, qui utebatur cum eo semper. Patet ex hoc loco Artusium fuisse Tertiarium ordinis S. Augustini, non vero Saccitam, seu de ordine pœnitentiæ Jesu Christi; quum ceteroqui hic sermo occurrat de ejus uxore. Similia infra leguntur num. 203. Memorantur itaque his processibus eodem nomine fratrum de pœnitentia tum Saccitæ cælibes et in cœnobiisviventes, tum Tertiarii congregationis B. Joannis. A prioribus aliquando infamatus est per invidiam (Processus num. 12) beatus coram Ottone episcopo Cæsenate, Comment. num. 116 et seq., et bonum pro malo reddens, quum non haberent quandoque quid comederent, dictus fr. Joannes faciebat eis portare suos fratres panem et vinum, ut legitur supra num. 45. Ex quibus manifestum est duplex genus fratrum de pœnitentia in his processibus esse distinguendum. Insuper novimus in processu quodam Arimini habito, non procul a Cæsena anno 1270, coram judicibus comparuisse Joannem, qui dicitur minister seu prior generalis fratrum de pœnitentia. Comment præv. num. 87. Cfr ibid. num. 164, et pag. 760 annot. n.
* XXXX?
CAPUT IV.
Bonaventura liberatur a doloribus et motu capitis aliorumque
membrorum; testificationes Barachiæ et fr. Alberti de virtutibus et
miraculis beati.
[Testificatio Bonaventuræ de sua liberatione a doloribus et motu capitis;] Domina Bonaventura prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit quod ipsa olim in festo S. Michaelis proxime præteriti mensis Septembris fuit annus unus, quod patiebatur ismaniam a ita crudelem et pessimam, [quod] semper ducebat caput, et cilia, et oculos tamquam fatua; de quo ipsa testis verecundabatur multum; et nesciebat quod inde faceret; nec medici, vel medicinæ proderant ei in aliquo; immo aliquando passa fuit ismaniam bene quinque vicibus una die; et cum potius affectaret mortem quam sic viveret, coram marito suo dicto Gualfredo, et domina Marchesiana, uxore prædicti Ubaldini, fecit votum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus eam meritis dicti fratris liberaret, quod ipsa tamquam peregrina cum baculo et scarpella iret Mantuam ad locum, ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni; et statim facto voto, numquam postea passa fuit dictam infirmitatem; nec aliquis perpendit quod duceret postea caput et oculos sicut primitus faciebat; et dixit quod sicut ipsa testis fecit votum, ita complevit; et dixit quod dictam infirmitatem longo tempore passa fuerat; de die et hora dicta testis interrogata dixit se non recordari; et dixit quod per viciniam suam fuit publicum quod Deus liberaverit eam meritis dicti fratris; et dixit dicta testis quod ipsa etiam fecit votum, dixit quod offerret ad sepulcrum dicti fratris unum caput cereum; et dixit ipsa testis quod aliquando stetit sine comestione propter tremorem et quassationem quam habebat in capite causa dictæ infirmitatis bene octo diebus, quod comedere non potuit; et dixit dicta testis quod ipsa erat ætatis triginta annorum, et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia sicut dixit fuit et est rei veritas.
[195] [de eodem miraculo.] Domina Marchesiana prædicta, jurata testis, suo juramento dixit quod ipsa vidit dominam Bonaventuram prædictam, uxorem domini Galfredi, patientem ismaniam crudelem et pessimam, ita quod tremebat ei caput, cilia et oculi, et ducebat caput semper tamquam fatua; unde, se teste præsente, et Gualfredo viro dictæ dominæ Bonaventuræ, dicta domina Bonaventura fecit Deo et fratri Joanni Bono votum, quod si Deus liberaret eam a dicta ismania, ipsa iret tamquam peregrina, scilicet cum baculo et scarpella, Mantuam, ubi est corpus dicti fratris, et offerret ibi unum caput cereum; et facto voto numquam postea passa fuit dictam infirmitatem, nec duxit oculos, nec caput postea sicut primo faciebat. Interrogata dicta testis de tempore, mense, die, dixit se non recordari, nec de hora; credit tamen quod fuit in festo S. Michaelis mense Septembris proximi præteriti fuit annus, et dixit quod satis per contratam suam fuit publicum qualiter dicta domina sic passa fuit, et liberata meritis dicti fratris, ut dictum est, et prædicta testificata est dicta testis non rogata, neque docta, sed quia ita est rei veritas.
[196] [Introductio testium.] “Dominus Barachias, quondam Barachias de Cæsena, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium coram examinatore prædicto; et frater Albertus de conventu heremitarum de Cæsena juravit eodem modo super præmissis dicere veritatem quam sciret, prædicto anno, indictione et loco, pridie Kal. Januarii præsentibus fratre Salvetto de ordine heremitarum, et Joanne quondam Paganelli, et Bulgarello quondam Martini, civibus Cæsenæ, testibus.”
[197] [Testificatio Barachiæ de vita et pœnitentiis beati,] Dominus Barachias, juratus testis, et interrogatus sub suo juramento, dixit quod ipse fuit conversatus ultra XXV annis cum fratre Joanne Bono, sicut laicus conversatur cum religioso, quem diligit et timet, quia dictus testis dixit quod antequam dictus frater Joannes Bonus assumeret habitum heremitarum, dictus testis ibat et redibat et vivebat multum cum dicto fratre Joanne Bono pro eo quod erant multum amici; et hoc fuit apud Cæsenam; et postquam dictus frater assumpsit habitum b dictum, dictus testis frequenter ibat ad dictum fratrem ad heremum, in qua morabatur. De cujus vita interrogatus, dixit quod dictus frater Joannes Bonus in illo tempore, in quo vidit eum in dicto habitu, vidit eum incedere indutum tam hyeme quam æstate unica cuculla, quæ erat staminea et subtilis, et incedere discalciatum cum pedibus et cruribus; et dixit quod videbat eum multum assiduum in cella sua et solitarium; in qua dixit quod jacebat super quadam asside; et hoc dixit se scire, quia frequenter intravit cellam, et nihil aliud videbat ibi super quo posset jacere, et quia manifestum erat inter fratres, et publice dicebatur, quod non utebatur alio lecto; et dixit quod erat miræ abstinentiæ in cibo et potu secundum famam fratrum, non quod ipse videret eum.
[198] [ejus fide, conversatione, fama et miraculis.] Item interrogatus de fide dicti fratris, respondit quod erat multum catholicus, quo nullus magis catholicus, ut dixit se scire, et sic publice habebatur; et dixit dictus testis se vidisse in cella sua crucem Domini nostri Jesu Christi, et tabulam beatæ Virginis Mariæ, ad quas adorabat; et dixit se audivisse eum multoties dicentem quod hæretici erant perditi, et quod salus non erat nisi in fide sanctæ Romanæ Ecclesiæ. Interrogatus de conversatione dicti fratris, respondit quod erat ipse multum humilis, et benignus, et castus, et honestus; et dixit se vidisse eum confortare fratres suos et alios, qui ibant ad eum, semper ad bonum, et loquebatur verba fructifera et vitæ æternæ. Item interrogatus de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod publice a gentibus de Cæsena, et ab aliis circumstantibus habebatur sanctus et justus; et gentes multæ etiam de longinquis partibus veniebant ad eum, sicut ad sanctum hominem; et fama illa duravit et crevit de illo usque ad finem vitæ suæ. Item interrogatus si fieret quod Deus meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni miracula ostendisset in vita sua, respondit se audivisse a fratribus dicti ordinis et ab aliis, et publice dicebatur quod Deus meritis et orationibus ejus, pro confirmatione quorumdam fratrum suorum, fecerat vinum de aqua, ut ipsi fratres videntes miraculum confirmarentur in servitio Dei; et dixit dictus testis se habere ultra quinquaginta annos, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita novit esse rei veritatem, ut dictum est.
[199] Frater Albertus prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod ipse fuit in ordine heremitarum jam sunt viginti anni, [Testificatio fr. Alberti de vita, pœnitentia,] et fuit conversatus cum dicto fratre Joanne Bono apud conventum Cæsenatem tribus annis continuis ultimis vitæ dicti fratris Joannis Boni, et prius diversis aliis temporibus interpolatim. De cujus vita interrogatus, dixit quod in majori parte temporis erat in cella sua in vigiliis et orationibus die ac nocte, et unam assidem nudam habebat pro lecto, et incedebat discalciatus tam in pedibus, quam cruribus, tam in hyeme, quam in æstate, nisi quod quandoque ferebat zipellos pro afflictione corporis sui, et tantum ferebat unicam cucullam quæ erat de stamine subtili in hyeme et in æstate, sub qua ferebat ferabulas lineas, et interulam lineam, ne caro ejus videretur, quia cuculla prædicta valde erat subtilis, et etiam propter sanguinis fluxum, quem patiebatur; et jejunabat omni tempore, exceptis diebus dominicis, et tempore magnæ infirmitatis, in quo ad multam fratrum instantiam comedebat parum de carnibus; nec volebat uti in suis infirmitatibus medicis, nec medicinis, dicens quod Dominus noster Jesus Christus erat medicus et medicina sua; et in quadragesima, et extra quadragesimam erat miræ abstinentiæ in cibo et potu; et dixit dictus testis quod in ultima quadragesima vitæ suæ, in qua dictus testis dixit se servisse ei, comedit tredecim diebus in principio quadragesimæ modicum panis cum modico edulio quod ei portabat dictus testis, et abinde in antea sumpsit qualibet die quantitatem panis quasi ad modum unius hostiæ, usque ad diem Jovis sanctum; et in illa die comedit de comestione fratrum modice, et postea die Veneris et Sabathi rediit ad dictam quantitatem panis, et nihil aliud sumebat, nisi de vino, de quo bibebant fratres.
[200] [fide,] Interrogatus dictus testis quomodo sciret quod dictus frater Joannes Bonus nihil aliud sumeret, nisi id quod dixerit, respondit quod ipse testis, erat serviens suus, et nihil ei aliud portabat, nec aliquis alius quod ipse frater Joannes Bonus comederet, et quia nullus poterat intrare ad dictum fratrem Joannem Bonum, nisi per manum dicti testis, quia dictus testis erat serviens et ostiarius dicti fratris Joannis Boni, et in plerisque aliis quadragesimis pristinis similiter abstinentiam egerat, de qua erat fama publica inter fratres. Interrogatus de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat multum catholicus homo, quia assiduus erat quasi die ac nocte in cella sua in orationibus et vigiliis, et audiebat qualibet die missam cum magna devotione, et sumebat qualibet die dominica corpus Domini nostri Jesu Christi cum magna reverentia et lacrimarum effusione; et ea die qua communicabatur servabat silentium, ita quod nemini loquebatur, nisi aliqua necessitas immineret, et multum frequenter confitebatur peccata sua, secundum quod conscientia sua remordebat eum, uni sacerdoti ex fratribus, quia non habebat aliquem specialem confessorem; et habebat in cella sua crucem Domini nostri Jesu Christi et tabulam beatæ Mariæ Virginis, quas adorabat, et aquam benedictam; et confundebat in dicto suo omnes hæreticas pravitates, et excommunicatos; et docebat et monebat fratres suos quod caverent sibi a Gazaris, Patarenis, et excommunicatis, quia salvari in illo statu non poterant, nisi redirent ad mandatum sanctæ Romanæ ecclesiæ, extra quam nullus omnino salvatur.
[201] [conversatione, fama] Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit se audisse et vidisse prædicta, illo tempore quo conversatus fuit cum dicto fratre Joanne Bono, et de his est publica vox et fama inter fratres. Item interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannes Boni, respondit quod dictus frater erat bonæ et laudabilis conversationis, et omnes illi qui conversabantur cum eo habebant eum in reverentia propter bonam conversationem, quæ erat in eo; et quia dictus frater Joannes Bonus erat planus, et humilis, et castus, et habebat in se omnes virtutes bonas, ad quas invitabat semper omnes, qui cum eo conversabantur. Et interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit se interfuisse prædictis eo tempore, quo conversatus est cum dicto fratre Joanne Bono, et quia hæc omnia publica et notoria sunt inter fratres. Item interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat sanctæ famæ, et mirabilis opinionis, quia fratres omnes cum aliis gentibus habebant eum sanctum, et reverebantur eum tamquam sanctum, et multæ gentes, et de longinquis partibus veniebant ad videndum et audiendum eum propter publicam famam sanctitatis ejus; et talis fama et opinio fuit et crevit de eo usque in finem vitæ suæ, et est hodie.
[202] [et miraculis B. Joannis.] Item interrogatus dictus testis si Deus ostendisset miracula meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua, et si de hoc publica fama esset, respondit quod sic, quia publice dicitur et dicebatur inter gentes, et maxime inter fratres quod Deus multa miracula ostenderat pro dicto fratre Joanne Bono in vita sua, et maxime quod pluries c pro confirmatione fratrum suorum coram multis fratribus fecit de aqua vinum, et manifeste; et intravit, et stetit, et ambulavit per prunas ignis per magnam moram d, et quod semel pro dicta causa posuit torrem, sive titionem, qui erat combustus ex utroque capite, sub terram, et pululavit, et crevit in arborem fructiferam, sicut ipsa arbor hodie apparet; et dixit dictus testis quod prædicta testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita est ut dixit in omnibus et per omnia.
ANNOTATA.
a Ismania a voce italica smania, quam Tusci aliique pronuntiant et scribunt ismania. Hæc autemidem est ac phrenesis et definitur in lexicis italicis: Agitatio extrema vel animi vel corporis per excessum affectuum.
b Ostensum est in Comment. num. 59, et quidem partim ex hoc testimonio Barachiæ, B. Joannem habitum eremiticum assumpsisse anno 1225.
c Pluries … fecit de aqua vinum. Saltem ter, ut constat ex processibus, et ostensum est supra p. 780 annot. f.
d Dicebatur supra num. 180: Quasi per magnam horam.
CAPUT V.
Testificatio Maurini de virtutibus et miraculis beati; liberatur
Dalborgus a bronchocele et suffocationibus; de beati fama, ad eum
concursu et dolore Cæsenatum in ejus abitu.
[Testificatio Maurini de vita pœnitente,] Dominus Maurinus prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod ipse vidit fratrem Joannem Bonum stantem in heremo sua, et agentem pœnitentiam triginta annis, et plus; in quibus triginta annis dictus testis pluries ivit ad dictum fratrem Joannem Bonum, et conversatus fuit cum eo secundum quod ipse testis erat frater pœnitentiæ; et videbat eum propter famam sanctitatis ejus libenter. De cujus vita interrogatus, dixit quod ipse erat homo multæ abstinentiæ, maxime in cibo et potu, et in quadragesima et extra quadragesimam, secundum quod publice a fratribus dicebatur; et de hoc per Cæsenam fama publica erat; et dixit dictus testis quod videbat dictum fratrem Joannem Bonum tam in hyeme quam in æstate ferentem unicam cucullam stamineam subtilem; et videbat dictus testis dictum fratrem Joannem Bonum incedentem omni tempore discalciatum, nudis pedibus et cruribus, nisi quod in æstate ferebat quandoque zipellos ligneos, et illos, ut publice dicebatur, ad majorem corporis afflictionem.
[204] [fide, conversatione,] Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat multum catholicus homo, quia assiduus erat quasi die et nocte in vigiliis et orationibus; et in sua cella dictus frater habebat crucem Domini Nostri Jesu Christi, et tabulam beatæ Mariæ Virginis, ad quas adorabat, et aquam benedictam; et omni die audiebat missam cum magna devotione et reverentia, et quolibet die dominico, ut ipse testis sæpissime vidit, communicabat se corpore Domini nostri Jesu Christi, multis primo lacrimis effusis; et quando ipse loquebatur cum fratribus suis vel aliis, docebat eos et monebat quod caverent sibi ab omnibus illis, qui non credebant et non tenebant fidem sanctæ Romanæ Ecclesiæ, et quod crederent omnes articulos fidei. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, respondit se ita vidisse et interfuisse aliquando, quando ibat ad eum, et quia publicum erat et notorium inter fratres. Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat talis conversationis, quod omnes illi, qui conversabantur cum eo, habebant eum pro sancto, et pro homine habente in se spiritum Dei, quia erat humilis homo, caritativus, et devotus, et quasi omnes bonas virtutes habebat in se, et ad virtutes fratres suos et alios, qui cum eo loquebantur, invitabat, et confortabat, et quia nullum verbum otiosum erat in ore suo, sicut de hoc erat publica vox, et fama est et erat inter fratres.
[205] [fama et miraculis B. Joannis.] Item interrogatus dictus testis de fama dicti fratris, respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat sanctæ famæ et opinionis, et tamquam sanctus a fratribus et aliis gentibus venerabatur; et multæ gentes etiam de longinquis veniebant Cæsenam ad videndum et tangendum ipsum propter publicam famam sanctitatis ejus; et talis fama et opinio fuit, et crevit de eo usque ad finem vitæ, sicut hoc publicum est per Cæsenam et vicinias circumstantes. Item interrogatus dictus testis si Deus meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua miracula ostendisset, respondit dictus testis quod sic, quia publice dictum fuit per Cæsenam, et per fratres suos, quod Deus orationibus dicti fratris Joannis Boni propter confirmationem aliquorum fratrum suorum, qui tentati erant, fecit de aqua vinum, ut ipsi fratres, viso miraculo, confirmarentur; et dixit dictus testis se audivisse quod pro simili causa dictus frater Joannes Bonus, accepit semel unum titionem de igne, qui combustus erat ex utroque capite, et posuit eum sub terram, et dictus titio pululavit, et crevit in arborem fructiferam; et dixit dictus testis quod publica fama erat per totam provinciam quasi Romaniolæ quod Deus multa et magna miracula ostenderat et fecerat meritis et orationibus dicti fratris; et dixit dictus testis, quod ipse testis erat ætate annorum septuaginta et plurimum, et quod prædicta dictus testis testificatus est ut vera, neque doctus, nec rogatus, sed quia ita novit esse rei veritatem.
[206] [Introductio testium,] “Ugolinus, quondam Pepi de Rondo, et Dalborgus ejusdem filius, et Besalidus, quondam Sassolini, et Blancus, et Almadones, et Sanera, fratres germani, quondam filii Joannis Guilia, et uxor Ugolitetis, et Ranerius, filius ejusdem dicti Guiliæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem et tacere mendacium coram prædicto examinatore, prædicto anno et indictione, ipsis kalendis Januarii apud locum, ubi dictus frater Joannes Bonus dicitur egisse pœnitentiam, qui dicitur sanctæ Mariæ de Botriolo Cæsenatis diœcesis, præsentibus fratre Lanfranco, priore generali ordinis heremitarum, et Bartolo quondam Vinoli Cæsenatis, et Gualterio quondam Malisii, testibus ad hæc vocatis.”
[207] [Testificatio Ugolini de filio Dalborgo] Ugolinus prædictus, juratus testis et interrogatus sub suo juramento, dixit quod ipse habet nunc quemdam filium suum nomine Dalborgum a; quod jam sunt octo anni, patiebatur in gula tam magnum et grossum gacconem b, quod videbatur quod dictus Dalborgus haberet in gula sua aliquem globum, sive aliquam cumulationem alicujus rei grossæ ad modum cujusdam boni panis, et restabat, et faciebat dictus gaccone tantam ansietatem et tribulationem dicto Dalborgo, quod dictus Dalborgus, nec ad iter, nec ad aliquid aliud alicujus laboris et minimi poterat se operari, quia statim, aliquo sumpto labore, videbatur quod propter multam ansietatem et angustiam dictus Dalburgus vellet expirare; et etiam quando dormiebat dictus Dalburgus, dixit dictus testis quod propter stertationem et rumorem, quem faciebat propter multam ansietatem et angustiam quam patiebatur in gula dictus Dalburgus, nec ipse testis, nec aliquis alius poterat in domo sua dormire; propter quam infirmitatem dixit dictus testis quod ipse fecerat stare dictum Dalburgum, filium suum, longo tempore in manibus medicorum, et Cæsenæ et Arimini; et nihil dicto Dalburgo profuerat. Dictum gacconem bene per octo annos sic crudelem, ut dictum est [habuit dictus Dalburgus]. Unde cum dictus testis potius affectaret dictum filium suum Dalborgum mortuum, quam sic tribulatum, et nesciret quid inde faceret, nisi quod ipse testis volebat ob nimium dolorem mori, quadam die lunæ in mense Maji, dictus testis dixit dicto filio suo Dalburgo: Fili, audio, sicut publice dicitur, quod Dominus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus fratris Joannis Boni; vade ad heremum suam, et roga eum ut intercedat ad Dominum pro liberatione tua, postquam omnes medici et medicinæ non prosunt tibi; alias assumes tibi aliquem habitum religionis, quia ita vivere in mundum non posses.
[208] [a ganglione in gutture beati precibus liberato;] Qui Dalborgus, acquiescens dictis patris, ivit ad dictum fratrem Joannem Bonum; quid Dalborgus prædictus dixerit, et fecerit cum dicto fratre Joanne Bono, dictus testis nescit nisi auditu; tamen in sero dictus filius ejus Dalburgus rediit omnino liberatus, ita quod nullas reliquias dicti gacconis, cum esset ita magnus, ut dictum est, habebat in gula sua. Imo dictus Dalburgus habebat et habet hodie dictam gulam suam ita sanam et delicatam, sicut quidam alius homo bene sanus. Cum dictus testis vidit hoc cum magno gaudio, dixit: Quid est hoc, fili, quod tam cito liberatus es? Qui Dalburgus tum retulit ei qualiter invenerat dictum fratrem Joannem Bonum in cella sua, et quomodo cum maxima difficultate potuit ire ad eum, quia semper stabat in vigiliis et orationibus in dicta cella; tamen quidam frater de ipsa heremo duxit eum ad cellam dicti fratris; et dictus frater, cum vidit dictum Dalburgum, compassus eidem, dixit: Fili, vade, et dic fratribus quod dent tibi comedere, et ego Dominum rogabo pro te. Et dictus Dalburgus ita fecit; et, sumpto cibo, dictus Dalburgus persensit se liberatum omnino. Cum dictus testis, hoc audito, vellet dictum Dalburgum pro nimio gaudio ostendere vicinis suis, dictus Dalburgus dixit patri suo: Pater, frater Joannes Bonus dixit mihi quod nemini dicerem; forsan si diceretur, reinducent mihi gacconem. Qua de causa pater acquievit dictis filii sui, nemini dixit. Inde dixit dictus testis quod gentes multum mirabantur, et dicebant: Quomodo tam cito et sic bene liberatus est Dealburgus?
[209] [deque miraculis ejusdem, et dolore Cæsenatum dum Mantuam abiisse compererunt.] Et dixit dictus testis quod publica vox et fama est, et erat per totam Cæsenam et confines circumstantes quod Deus multa miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua, et in morte, et post mortem, et quod Cæsenæ et per confines ejus dictus frater Joannes Bonus reputabatur, et reputatur sanctus, et cum dictus frater Joannes Bonus erat Cæsenæ apud heremum suam, gentes multæ, et de multis et longinquis partibus veniebant ad videndum et audiendum dictum fratrem Joannem Bonum propter publicam famam sanctitatis ejus; et dixit quod gentes de Cæsena et confinibus ejus multum doluerunt et dolent hodie quod dictus frater Joannes Bonus ivit. Non permisissent eum pro nihilo ire propter devotionem, et reverentiam, et amorem, quem gentes de Cæsena gerebant in eum; et ipse testis bene vellet custodisse tribus et quatuor mensibus cellam dicti fratris in parte sua, ut dictus frater non ivisset Mantuam; et sicut est ipse in hac voluntate, ita sunt omnes quasi de Cæsena, et in majori, quia credebant civitatem Cæsenatem meritis et orationibus ejus adhuc multum exaltari. Et dixit dictus testis, quod ipse erat ætatis quinquaginta annorum, et quod prædicta testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, ut dictum est supra.
[210] Dalborgus prædictus, juratus testis et interrogatus dixit quod ipse olim patiebatur, et passus fuerat in gula sua magnum et crudelem gacconem; quod gaccone erat ita magnum sicut est quidam magnus panis, [Testificatio Dalborgi de liberatione sua] et dabat, et præstabat tantum impedimenti et ansietatis dictum gaccone dicto testi, quod ipse testis non poterat se ad aliquem laborem operari, vel fatigare se ipsum, quia incontinenti quando volebat se in aliquo fatigere, vel ad iter, vel ad aliquid aliud laboriosum, credebat propter ansietatem, quam patiebatur in gula, emittere spiritum; nec poterat dormire nisi cum tanta ansietate, quod quasi ipse rumor, quem ipsemet faciebat, et fatigatio, quam habebat in retrahendo anhelitu sive spiritu, excitabat eum, et omnes de domo sua conquerebantur de eo, quod in nocte non permittebat eos dormire. Et dixit dictus testis quod ipse testis fuit passus dictum gacconem sic crudelem bene per octo annos, in quibus semper erat quasi et fuit in manibus medicorum nunc Cæsenatum, nunc Ariminensium; et nihil ei profuerat. Unde, cum pater dicti testis diceret ipsi testi quod volebat quod ipse assumeret sibi aliquem habitum religionis, quia non erat homo, qui in mundo vivere posset, et non crederet dictus pater, nomine Ugolinus, quod dictus testis longo tempore viveret, nec vivere posset, dictus testis de mandato dicti patris sui Ugolini ivit ad heremum, in qua morabatur dictus frater Joannes Bonus, et rogavit fratrem quemdam, quem invenit ad portam heremitorii ejusdem fratris Joannis Boni; et quem fratrem ipse testis rogavit affectuose ut amore Dei faceret ita quod ipse posset videre fratrem Joannem Bonum; et iste prædictus frater quem invenerat, compassione ductus, duxit dictum testem ad cellam, in qua dictus Joannes Bonus morabatur.
[211] [a bronchocele seu ganglione in gutture;] Et cum dictus testis esset ad cellam prædictam, vocavit cum magna reverentia dictum fratrem Joannem Bonum; et ille respondit ei de cella, in qua, sicut publice dicebatur, erat die et nocte in vigiliis et orationibus, et aperuit quamdam fenestram c dictæ cellæ; et dixit: Quid vis tu, fili; et ipse testis respondit ei, et dixit; Pater, rogo te pro Deo, ut roges Dominum nostrum Jesum ut liberet me ab isto gaccone, quem sic crudeliter patior, ut vos videtis. Qui frater Joannes Bonus respondit ei: Frater, grande est quod petis a me, cum ego sim peccator multum; et dictus testis dixit dicto fratri: Ego scio bene quod si rogaveris Deum pro me quod liberabor. Et tunc frater Joannes Bonus dixit ei: Fili, vade, et dic fratribus quod dent tibi comedere, et ego rogabo Deum pro te, tamen nemini dicas; et dictus testis respondit: Libenter. Et tunc dictus testis ivit ad fratres, et fecit sibi dare comedere, et antequam totaliter sumpsisset cibum, dictus testis persensit se ita quasi liberatum, quod in gula ejus nihil dicti gacconis apparebat. Et ita dictis testis rediit domum suam gaudens, et lætans. Et cum pater ejus Ugolinus vidit filium suum sic liberatum a dicto gaccone lætatus est valde, et fecit sibi referri a dicto teste quomodo fuerat, et quid dictus frater Joannes Bonus dixerat ei; et dixit qualiter dictus frater Joannes Bonus dixerat ei, quod nemini diceret. Lætatus est valde, et laudavit nomen Domini nostri Jesu Christi et fratrem Joannem Bonum. Et dixit dictus testis quod gentes interrogabant eum multum, quomodo tam cito liberatus esset, et quis medicus eum liberasset; dictus testis dicebat: Dominus me liberavit: de quo gentes mirabantur multum. Et dixit dictus testis quod ipse postea semper fuit sanus, et habuit gulam suam sanam et politam tamquam quidam alius habens cam sanam usque ad diem prædictæ testificationis, sicut manifeste apparet. Et dixit dictus testis quod sunt bene octo anni quod Dominus meritis et orationibus dicti fratris eum sanavit.
[212] [deque fama et miraculis beati, ac dolore Cæsenatum in ejus abitu.] De hora interrogatus dixit quod hora sexta persensit se liberatum; et dixit quod quando dictus frater Joannes Bonus dixit ei quod rogaret Deum pro eo, nemo erat ibi, nisi ipse testis et dictus frater Joannes Bonus. Et dixit quod hoc miraculum non fuit aliter publicum quam dictum sit, quia ipse testis nemini dixit; sed quod ipse testis, postquam passus fuerit talem gacconem, sanus est, hoc publicum est multis. Et dixit dictus testis quod publica vox et fama erat per Cæsenam et per confines ejus, quod dictus frater Joannes Bonus fuit sanctæ vitæ, et quod ipse sanctus est, et quod Dominus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris in vita sua, et in morte, et post mortem. Et dixit dictus testis quod gentes multæ, et de multis partibus et longinquis veniebant Cæsenam ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum propter publicam famam sanctitatis ejus. Et dixit dictus testis quod gentes de Cæsena et ejusdem confinibus doluerunt et dolent multum de recessu et separatione quam fecit dictus frater Joannes Bonus a Cæsena, cum ivit Mantuam, quia si gentes de Cæsena scivissent, dummodo tamen credidissent quod dictus frater Joannes Bonus vellet recedere ab heremo sua, Cæsenates fecissent ita bene custodire cellam suam quod nunquam decessisset, et multum hodie expenderent, dummodo crederent se posse rehabere corpus ejus. Et dixit dictus testis quod ipse erat ætatis bene viginti annorum, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia in omnibus, ut dixit, est rei veritas.
ANNOTATA.
a Hic filius a Constantio Lodi seu Laudensi in Vita, lib. II, cap. 40 vocatur Georgius.
b Gacco, quæ vox in sequentibus frequenter occurrit, idem est ac bronchocele, nam a Calepino bocium dicitur, a Laudensi vero gozzo. Cfr pag. 162 annot. 9.
c De usu hujusmodi fenestræ vide Comm. præv. num. 61.
CAPUT VI.
Liberatur Amadorinus a morbo canceratico in crure. De fama beati et concursu eum invisentium.
[Testificatio Rosaliti de nepote suo Amadorino,] Rosalitus prædictus, juratus testis et interrogatus sub juramento, dixit quod ipse habet quemdam suum nepotem nomine Amadorinum; qui Amadorinus olim, bene sunt quinque anni, patiebatur et passus fuerat bene per tres annos, et plus continue crudelem et pessimam fistulam; et aliqui medicorum dicebant quod erat cancer; aliqui dicebant quod erat fistula, quam dictus Amadorinus patiebatur in tibia, sive gamba sinistra; ita quod a talo pedis usque ad genu non erat in dicta gamba aliqua sanitas, immo erant in dicta gamba, in loco, in quo erat dicta fistula, bene novem foramina, et de quibusdam istorum foraminum exibat semper mirabilem abbundantiam marcidi humoris, et totam gambam habebat dictus Amadorinus fœtidam, et fœtentem; et dixit dictus testis [quod] dominus Amadorinus, nepos suus, semper istis tribus annis fuerat, in consilio et auxilio medicorum, nec quidquam ei profuerat; immo medici dicebant, se teste præsente, quod deinceps, nisi tota gamba abscinderetur, non poterat liberari. Unde cum dictus Amadorinus haberet matrem tunc vivam, et non patrem, licet tempore præsentis testificationis mater dicti Amadorini mortua esset, dictus testis videns, quod dictus Amadorinus, nepos suus, de cætero per terrenum medicum non poterat liberari, de quo ipse testis multum dolebat, consuluit matri dicti Amadorini quod portaret eum ad fratrem Joannem Bonum, et rogarent eum quod intercederet ad Dominum pro eo.
[214] [qui precibus beati liberatus est] Mater prædicta, acquiescens dicto consilio, portavit dictum filium suum ad dictum fratrem Joannem Bonum. Quid ipsa fecerit et dixerit cum dicto fratre Joanne Bono, dictus testis dixit se nescire, nisi auditu, quem audivit a dicta matre dicente, quod quando invenit dictum fratrem Joannem Bonum. Qui frater Joannes Bonus, audito a fratribus suis, quod quædam domina erat in ecclesia, quæ volebat ei loqui; venit ad eam in ecclesia; rogavit eum affectanter, et plorando quasi semper, ut intercederet ad Dominum pro dicti Amadorini filii sui liberatione; et dixit etiam dicta mater quod dixit dicto fratri quod signaret, et benediceret, et liberaret a dicta fistula filium suum, et dictus frater Joannes Bonus respondit ei: Domina non sum medicus quod possim ipsum mederi, nec sum sacerdos quod possim ipsum benedicere; tamen licet sim peccator, ego rogabo Deum, ut ipse qui est summus medicus, curet filium tuum; vade, bona domina, cum Deo, et nemini hoc dicas. His auditis, dicta mater religavit eum in plaustro et petiis, more solito, gamba dicti Amadorini filii sui, et rediit domum suam; et cum esset domi, dicta mater deligavit dictam gambam dicti filii sui coram se teste, et tunc invenit eum ita melioratum quod intra tres dies fuit omnino curatus et liberatus; et est hodie, sicut manifeste apparet; et ipsi cœperunt omnes qui erant ibi laudare nomen Domini Nostri Jesu Christi, et nomen fratris Joannis Boni.
[215] [a morbo canceratico in crure; deque fama beati et dolore Cæsenatum in ejus abitu.] Et dixit dictus testis, interrogatus quod quando ipse vidit dictum Amadorinum sic melioratum, ut dictum est supra, erant ibi præsentes supradicta domina, mater Amadorini, quæ modo mortua est, et ipse testis, et Blancus et Saure, germani dicti Amadorini; et tunc dicta mater dixit his omnibus quod nemini diceretur, sicut ei præceperat dictus frater Joannes Bonus; et ipsi ita fecerunt. Et dixit dictus testis interrogatus quo de tempore, mense, die, et hora, non recordatur; et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus fuit mirabilis vitæ quamdiu stetit Cæsenæ, ita quod propter vitam asperam quam ducebat et duxit Cæsenæ in heremo sua dictus frater Joannes Bonus, reputabatur ab omnibus gentibus de Cæsena et confinibus ejus sanctus; et dicebatur publice quod Deus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris in vita et in morte, et etiam post mortem dicti fratris; ita quod propter publicam famam sanctitatis ejus, multæ gentes, sicut ipse testis dixit se vidisse, veniebant ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum; et dixit quod homines et omnes gentes de Cæsena, et de partibus propinquis multum dolent quod corpus dicti fratris Joannis Boni non est Cæsenæ, et si possible esset quod ipsi possent rehabere corpus dicti fratris pro aliquo, gentes de Cæsena non dimitterent quantum possibile esset eis ad faciendum; et dixit dictus testis quod ipse erat ætatis quadraginta annorum, et quod prædicta testificatus est neque doctus, neque rogatus, sed quia ita, ut dictum est, in omnibus et per omnia novit esse rei veritatem.
[216] [Testificatio Amadorini] Amadorinus prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod bene sunt quinque anni quod ipse patiebatur, et passus jam per triennium fuerat fistulam pessimam, sive cancrum, sicut medici dicebant, in quorum cura et auxilio fuerat istis tribus annis, et nihil ei profuerat in aliquo; unde mater dicti testis videns eum filium suum incurabilem, sicut medici dicebant de consilio cujusdam sui patrui nomine Resalidi, cum haberet dictum Resalidum dictus testis quasi patrem suum, quia pater ejus naturalis mortuus erat, duxit dictum testem filium suum ad fratrem Joannem Bonum; qui cum venissent ad locum, in quo erat dictus frater Joannes Bonus, dicta mater, se teste præsente, dixit cuidam fratri quod diceret fratri Joanni Bono quod veniret ad loquendum sibi matri in ecclesia fratrum, et dictus frater Joannes Bonus venit ad loquendum dictæ dominæ; et dicta domina mater dicti testis, rogavit dictum fratrem Joannem Bonum, ut rogaret Deum, et quod liberaret dictum filium suum testem de dicta fistula, sive cancro, et quod benediceret eum et signaret; qui frater respondit ei dicens: Domina, ego non sum sacerdos, ut signem filium tuum, vel benedicam ei, nec sum medicus ut possim eum curare, tamen licet sim peccator, ego rogabo Deum pro ejusdem filii tui liberatione, tu autem, domina, recedas cum Deo, et nemini dicas hoc.
[217] [de sanato suo crure,] Et tunc quando hæc verba fuerunt inter fratrem Joannem Bonum et matrem dicti testis, dictus testis habebat dictam gambam suam deligatam et sine emplastro, et petiit ad hoc ut dictus frater Joannes Bonus videret dictam infirmitatem. Postmodum data licentia redeundi a dicto fratre Joanne Bono, sicut dictum est supra, dicta mater religavit gambam dicti testis sicut primo erat, et cœperunt redire domum, et statim, ut dixit dictus testis, sensit se melioratum et curatum, ita quod per se ipsum ibat, cum primo aliquo modo ire non posset; et infra triduum omnino et totaliter liberatus est, et fuit postea semper, et est hodie, sicut manifeste apparet. Interrogatus dictus testis quis interfuit liberationi suæ, dixit dictus testis quod quando mater sua loquuta est cum dicto fratre Joanne Bono, non erat ibi aliquis in ecclesia, scilicet fratrum nisi ipse frater et ipse testis, et mater ejusdem testis, quæ tempore præsentis testificationis mortua erat, sed postquam ipse testis rediit domum suam cum dicta matre sua, et dicta mater deligavit gambam dicti testis, tunc est et fuit inventa quasi curata; fuerunt ibi mater prædicta, cum prædicto Resalito, patruo suo, et Blanco, et Sauri germanis suis. Interrogatus dictus testis si publicum fuit hoc, scilicet quod ita passus fuerat, ut dictum est, et liberatus, respondit quod manifestum fuit multis quod ipse passus fuit illam infirmitatem quæ dicta est, et tanto tempore et sic crudelem, ut dictum est, et quod liberatus est modo, et gentes multum mirabantur quod in tam brevi tempore viderunt dictum testem sic infirmum et sic liberatum et multum interrogabant gentes dictum testem, quomodo tam cito liberatus esset, et ille testis respondebat: Dominus me liberavit; de fratre Joanne Bono nihil dicebat ex eo quod dixerat dictus frater Joannes Bonus: Ite, et nemini dicatis a. Et dixit dictus testis quod de tempore, mense et die et hora non recordatur, et quod ipse testis erat octodecim annorum. Dixit etiam dictus testis quod prædicta testificatus est dictus testis non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et fuit rei veritas, ut dictum est supra.
[218] [Blanci] Blancus prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod bene sunt quinque, anni quod Amadorinus frater ejus germanus patiebatur fistulam sive cancrum b, ut medici dicebant, in gamba sinistra, et quam passus fuerat bene tribus annis; in quibus tribus annis dictus Amadorinus semper fuit usus consilio et auxilio medicorum, et nihil ei profuerat; immo erat dictus Amadorinus ita deterioratus quod dictus morbus a solo pedis usque ad genu habebat bene novem foramina, per quæ omnia foramina assidue humor marcidus in magna quantitate exibat; unde cum mater dicti testis et dicti Amadorini recepisset consilium a quodam eorum patruo, nomine Resalito (qui Resalitus erat eorum pater quasi, cum eorum pater naturalis jam naturæ debitum persolvisset) ut iret ad heremum, in qua morabatur dictus frater Joannes Bonus, et postquam terrenus medicus non poterat prodesse dicto Amadorino, rogavit dicta mater dictum fratrem Joannem Bonum, ut ipse frater intercederet ad Deum pro liberatione dicti Amadorini, quæ mater acquievit dicto consilio, et venit sive ivit ad dictum fratrem.
[219] [de eodem] Quid ipsa mater dixerit dicto fratri Joanni Bono, dictus testis nescit, nisi relatione dictæ matris et dicti Amadorini, quia ipse testis non interfuit; tamen in sero, quando dicta mater fuit reversa a dicto fratre Joanne Bono, et deligavit gambam dicti Amadorini, et elevatis emplastris et petiis c, gamba quæ primo fœtebat et marcida erat tota quasi, inventa est ita sanata et meliorata, se teste vidente, quod intra triduum omnino et totaliter dictus Amadorinus curatus est. Et cum dictus testis præmeditans in corde suo, quod per tantum tempus vidisset gamban dicti Amadorini sic plenam fistula et cancro, ut dictum est, quando mutabatur a medico vel ab alio, et in mane antequam dicta mater iret ad dictum fratrem Joannem Bonum, vidisset dictus testis gambam dicti Amadorini, quæ erat ita curata, ut dictum est, miratus est valde, et cum primo derisisset dictus testis dictam matrem, quando volebat ire et parabat se ad eundum ad dictum fratrem Joannem Bonum, diffidens et desperans de liberatione dicti Amadorini, tunc tali miraculo viso, cœpit cum magno gaudio laudare nomen Domini Nostri Jesu Christi, et fratrem Joannem Bonum.
[220] [miraculo;] Et cum vellet dicere vicinis suis, dicta mater sua dixit eidem testi, et dicto Rosalito et Sauri germanis ejusdem testis, qui omnes fuerunt præsentes, quando mater prædicta deligavit gambam dicti Amadorini et inventa est quasi curata, quod nemini dicerent, quia frater Joannes Bonus ita præceperat ei: Forsan si diceretur, recideret dictus Amadorinus in eamdem infirmitatem; et nihil de hoc miraculo dictum est gentibus. Tamen ut dictus testis dixit, gentes multæ mirabantur quod dictus Amadorinus in tam brevi tempore liberatus erat. Et dixit dictus testis interrogatus, quod de tempore, mense, die et hora non recordatur. Et dixit dictus testis quod publica vox et fama erat, et est Cæsenæ et in confinibus ejus quod dictus frater Joannes Bonus fuit sanctus homo et justus, et quod Deus in vita dicti fratris et in morte, et etiam post mortem, meritis et orationibus ipsius ostendit multa et magna miracula, et propter famam publicam sanctitatis ejusdem fratris Joannis Boni, multæ gentes etiam de remotis partibus veniebant ad videndum eum, et semper bona fama et multæ sanctitatis et religionis fuit et crevit de eo usque in finem vitæ suæ. Et dixit dictus testis quod ipse erat ætatis viginti quatuor annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit per omnia ut supra dictum est.
[221] [Sauris] Saure prædictus, juratus testis interrogatus suo juramento, dixit, quod ipse habet quendam suum fratrem nomine Amadorinum, qui olim jam sunt quinque anni elapsi quod ipse Amadorinus passus fuerat bene per triennium crudelem et pessimam fistulam sive cancrum, et istis tribus annis semper fuit dictus Amadorinus usus consilio et subsidio medicorum, et nihil ei profuit; unde cum iste Amadorinus amisisset jam dictam gambam sinistram, nec de cetero de ejus liberatione speraretur, mater dicti testis et dicti Amadorini, ducta consilio cujusdam patrui dicti testis et dicti Amadorini, duxit dictum Amadorinum filium suum ad fratrem Joannem Bonum. Quid dixerit et fecerit cum dicto fratre Joanne Bono, dictis testis dixit se nescire nisi de auditu; tamen ipse testis dixit quod ipse testis vidit in mane gambam dicti Amadorini ita male aptatam, ut dictum est, et viderat per longum tempus, et in sero, quando mater dicti Amadorini rediit a dicto fratre Joanne Bono cum dicto Amadorino, et vidit dictum Amadorinum ita curatum et melioratum quod intra tres dies curatus est et liberatus omnino, miratus est valde; et audito a matre prædicta quomodo liberatus erat dictus Amadorinus meritis et orationibus fratris Joannis Boni, cœpit laudare nomen Domini Nostri Jesu Christi et fratrem Joannem Bonum; et dixit dictus testis quod tempore, quo dicta mater eorum duxit dictum Amadorinum ad fratrem Joannem Bonum, non erat vivus pater eorum, nec tempore prædictæ testificationis erat viva mater eorum.
[222] [de eodem miraculo.] Et dixit dictus testis interrogatus quod de tempore, mense, hora et die non recordatur; et dixit dictus testis quod quando ipse vidit in sero gambam dicti Amadorini sic curatam, in ea die qua viderat eum dictus frater Joannes Bonus, et suis orationibus Dominus curaverat eum, erant ibi præsentes ipse testis, et mater ipsius testis, et dictus Resalitus, et Blancus germanus ejusdem testis. Et dixit dictus testis interrogatus quod gentes quæ primo videbant dictum Amadorinum sic infirmum, et tempore tanto viderant, et nunc illo tempore, in quo deterius de dicta gamba morabatur dictus Amadorinus, ut per contratam dicebatur, erat in tam brevi et modico tempore liberatus, mirabantur multum, et dicebant dicto testi: Quomodo tam cito liberatus est Amadorinus frater tuus? et ille dicebat: Dominus liberavit eum; quia nolebat dicere quomodo liberatus esset meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni, propter verbum quod dixerat frater Joannes Bonus matri dicti testis quod nemini diceret. Et dixit dictus testis quod fama publica est et erat Cæsenæ et in confinibus ejus quod dictus frater Joannes Bonus fuit homo sanctus et justus, et quod venerabatur ab omnibus tanquam justus homo et sanctus, et sanctus habebatur, et talis fama et opinio sanctitatis suæ fuit et crevit de eo usque in finem vitæ suæ; et dixit dictus testis quod fama publica est Cæsenæ quod Dominus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua et in morte et post mortem, et multæ gentes de Cæsena et aliis partibus vadunt Mantuam tanquam peregrinæ ad locum, ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni, propter multum devotionem quam habent in eum et propter multa miracula quæ Deus Cæsenæ et Mantuæ ostendit orationibus et meritis dicti fratris. Interrogatus dictus testis cujus ætatis esset, dixit se esse viginti annorum; et dixit dictus testis quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita audivit et est rei veritas, et vidit, ut dictum est.
ANNOTATA.
a Nemini dicatis. Frequentissima est hujusmodi commendatio in miraculis, quæ coram sæcularibus operabatur beatus; ea autem quæ coram solis fratribus patrabat, vulgari prohibebat extra conventum. Cfr Comment. num. 118.
b Patiebatur fistulam sive cancrum. Fistulæ in his processibus designant plerumque ulcera cancerosa.
c Petia, sive petia, italice pezza, gallice pièce, lingua Provinciali gallica peça [Honorat, Dictionnaire provençal français, pag. 825, Digne 1846.] fragmentum significat cujusvis rei, hic vero fragmentum lintei quo cooperiantur vulnera.
CAPUT VII.
Agnes liberatur a contractione nervorum. Testificatio Jacobini quem
beatus miraculo convertit ab hæresi Patarenorum; beati notitia cordium
et futurorum; dolor Cæsenatum de ejus abitu.
[Testificatio Guiliæ de filia sua Agnete] Domina Guilia prædicta, jurata testis et interrogata juramento, dixit quod ipsa habet quondam suam filiam nomine Agnese, quæ Agnese olim jam sunt quinque anni patiebatur et passa fuerat a die nativitatis quasi suæ; quæ puella erat tunc trium annorum vel quasi, et ita patiebatur quod istis tribus annis prædictis nihil comedit neque bibit, nisi lac ab uberibus dictæ testis, nec poterat dicta infans aliquo modo stare vel se erigere nisi tamquam persona retracta; et dicta testis ita credebat quod nervos haberet contractos et retractos omnes; et gentes quæ eam videbant ita dicebant quod dicta Agnese erat totaliter contracta, et ita esset toto tempore vitæ suæ; et dicta testis cum audiebat hoc, volebat mori, et dicebat: Utinam mortua esses, filia mi. Et dixit dicta testis, quod multoties habuit consilium medicorum quid faceret dictæ filiæ suæ, et faciebat sicut medici dicebant ei, et nihil ei proficiebat; unde cum quadam die dicta Guilia testis staret in domo sua, venit quidam frater nomine Diotisalvi, qui tempore præsentis testificationis mortuus erat, petens panem pro fratribus heremitis fratris Joannis Boni a, et videns quod ista dicta testis doleret multum, dixit dictus frater Diotisalvi dictæ testi: Ducatis eam ad fratrem Joannem Bonum.
[224] [quæ beati precibus] Et ita dicta testis, ducta dicti fratris consilio, quadam die jovis de mense Junii ivit, et portavit dictam filiam suam Agnese ad dictum fratrem Joannem Bonum, et rogavit eum ut curaret dictam filiam suam; et dictus frater Joannes Bonus dixit dictæ testi: Domina, ego non sum medicus b; tamen ego rogabo Deum pro dicta filia tua; quæ testis hoc audito propter multam fidem quam habebat de dicto fratre Joanne Bono credidit dictam filiam suam jam liberatam, et habita licentia a dicto fratre Joanne Bono rediit domum suam; et statim ea die dicta Agnese cœpit comedere de pane, de quo tempore vitæ suæ non comederat; et ita meliorata est et curata quod die dominico sequenti dicta Agnese cœpit ire et erigere se ad mensam et comedere de rebus quæ erant in mensa, et sedere cœpit per se ipsam et elevare se, cum primo, quando dicta testis poneret ad sedendum dictam Agnese filiam suam, ubicumque ponebat eam, stabat ibi tamquam res aliqua insensibilis et immobilis. Et dixit dicta testis interrogata quod ab inde in antea dicta Agnese cœpit crescere, ita quod in minimo tempore fuit ita bene magna et pinguis et bona tanquam aliqua cætanea sua; de quo gentes quæ primo viderant eam Agnesem sic retractam, et tunc videbant eam in tam brevi tempore sic bene liberatam mirabantur multum; et dixit dicta testis quod dicta Agnese fuit postea semper sana et est hodie, sicut manifeste apparet.
[225] [a contractione nervorum et corporis est liberata;] Interrogata dicta testis dixit quod, quando ipsa ivit ad fratrem Joannem Bonum, ivit cum ea Raynerius, filius ejusdem testis; et dixit dicta testis interrogata quod hora sexta c locuta est cum dicto fratre Joanne Bono, et in sero vidit quod dicta filia sua prædicta Agnese erat quasi curata. Et dixit dicta testis interrogata quod dictus frater Joannes Bonus dixit dictæ testi et præcepit quod nemini diceret se ivisse ad dictum fratrem; et prædicta testis ita fecit, quia dubitabat si diceret ne dicta filia sua recidiveret; et dixit dicta testis quod publica vox et fama est Cæsenæ quod dictus frater Joannes Bonus fuit homo sanctus et justus, et quod Deus meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni multa et magna miracula ostendit in vita et morte et post mortem dicti fratris Joannis Boni; et propter publicam famam multæ sanctitatis, quæ erat de ipso fratre Joanne Bono, gentes multæ et de longinquis partibus veniebant Cæsenam ad videndum, audiendum et tangendum dictum fratrem Joannem Bonum, et modo vadunt Mantuam, ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni; et dixit etiam dicta testis quod ipsa erat ætatis triginta annorum et plurium, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et fuit rei veritas per omnia, ut dictum est.
[226] [alia testificatio] Raynerius prædictus, juratus testis et interrogatus juramento, dixit quod ipse habet quandam suam sororem, nomine Agnesem, quæ olim jam sunt quinque anni patiebatur et passa fuerat quasi a prima die nativitatis suæ; quæ Agnesa erat trium annorum. Quæ panis (?) sive infirmitas quo nomine vocaretur, interrogatus dictus testis dixit se nescire, nisi quod dicta soror sua nunquam comederat neque biberat nec se erexerat aliquo modo; immo erat dicta Agnese ita contracta per totum, ut ubicumque poneret aliquis eam ad sedendum, ibi stabat quasi ita fixa et immobilis, ac si esset ibi ligata; et ita stetit per tres annos prædictos, nihil sumens nisi solummodo lac ab uberibus matris; unde cum dictus testis doleret multum una cum matre sua scilicet D. Guilia prædicta, et potius affectarent eam mortuam quam sic vivam, imo mors ejus fuisset gaudium omnibus de domo, quia videbatur dicta Agnese quoddam monstrum super terram, de consilio ejusdem fratris nomine frater Diotesalvi, dicta D. Guilia mater dicti testis, et dictus testis iverunt quadam die Jovis in mense Junii ad heremum in qua morabatur dictus frater Joannes Bonus, et dicta D. Guilia locuta est cum dicto fratre Joanne Bono coram se teste, et rogavit eum ut intercederet ad Deum pro liberatione dictæ filiæ suæ nomine Agnese; et dixit tunc dictus frater Joannes Bonus quod ipse oraret ad Deum pro liberatione dictæ Agnese; et tunc dicta D. Guilia una cum dicto teste rediverunt domum; et eadem die dicta Agnese ita curata est ac liberata quod se teste præsente dicta Agnese comedit de pane, et in tantum convaluit quod sequenti die dominico dicta Agnese erexit se ad mensam et cœpit comedere de omnibus quæ erant super mensam, et cœpit postmodum ire et crescere, ita quod in brevi tempore multum crevit, et semper postea fuit bene sana, et est hodie, sicut publice apparet.
[227] [de eodem miraculo.] Et dixit dictus testis interrogatus quod satis fuit publicum et manifestum quod dicta Agnese ita passa fuit et tanto tempore sic contracta, ut dictum est, et quod modo liberata est et fuit in brevi tempore; sed quod ipsa liberata fuerat meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni nescitur, ex eo quod dictus frater Joannes Bonus dixit quod nemini diceretur; et ita ipse testis fecit cum dicta matre sua. Et dixit dictus testis interrogatus quod dicta mater dicti testis et dicti Amadorini et ipse testis fuerunt locuti cum dicto fratre Joanne Bono hora sexta; et dixit dictus testis interrogatus quod publica vox et fama erat et est Cæsenæ quod dictus frater Joannes Bonus fuit homo sanctæ vitæ et sanctæ famæ, ita quod propter famam multæ sanctitatis et opinionis magnæ, quæ erat de dicto fratre Joanne Bono, se teste vidente, gentes multæ, et de remotis partibus veniebant Cæsenam ad videndum et audiendum dictum fratrem Joannem Bonum; et dixit dictus testis quod publica vox et fama erat per Cæsenam et confines ejus et est hodie, quod Dominus meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni ostendit multa et magna miracula in vita sua et in morte et post mortem ipsius fratris Joannis Boni; et dixit dictus testis interrogatus quod ipse testis erat viginti annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[228] [Testificatio Jacobini, olim hæretici,] “Magister Jacobinus, carpentarius, quondam Petri Bonifacini, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, supradictis anno, indictione et loco, IV nonas Januarii, præsentibus fratribus Salvetto et Riale heremitis dicti ordinis, et Dominico quondam Joannis de Gniscio, testibus.”
Magister Jacobinus prædictus, juratus testis super præmissis, et interrogatus suo juramento, dixit quod ipse testis fuit natione Mantuanus, tamen venit Cæsenam jam sunt quindecim anni, et ibi stetit et stabat tempore præsentis testificationis. Et dixit dictus testis quod pater ejusdem testis fuit hæreticus et mala persona, quod non credebat fidem sanctæ Trinitatis d et sanctæ Romanæ ecclesiæ, et cum ista mala fide mortuus est, ut dictus testis credit, in anima et corpore. Unde aliquando dictus testis suasu dicti patris sui male credidit et Patarenus fuit, et in ista mala et pessima credulitate fuit dictus testis longo tempore, ita quod, ut ipse testis dixit, si ipse testis potuisset omnes clericos et religiosos e minimo verbo suo destruere, lætanti animo fecisset. Et dixit dictus testis quod propter odium quod ipse testis gerebat in illos qui erant in fide et obedientia sanctæ Romanæ ecclesiæ ipse testis pluries ivit ad heremum in quo morabatur dictus frater Joannes Bonus; et habebat nuces sanas et ossa nucis, et ponebat eas ad caput lectorum fratrum latenter, ad hoc ut fratres venirent ad discordiam, et rixarentur inter se dicentes sibi ad invicem: Tu non jejunas, quia comedis nuces; et hoc, ut dixit dictus testis, fecit pluries.
[229] [cujus arcana cordis noverat beatus; miraculo convertitur;] Unde cum quadam die dictus frater Joannes Bonus misisset quendam suum fratrem ad dictum testem, ut veniret ad eum, et dictus testis iret ad dictum fratrem Joannem Bonum, dicebat intra se: Quid vult hic homo; et cum devenisset ad locum in quo erat dictus frater Joannes Bonus, dictus frater Joannes Bonus fecit dictum testem venire ad se, et ad cellam in qua morabatur dictus frater Joannes Bonus, et cœpit ei dicere dictus frater quomodo ipse testis male credebat, et quod hæreticus erat in credulitate sua, et pater dicti testis male crediderat, et ideo cum diabolo in inferno damnatus erat; unde volebat dictus frater Joannes Bonus, utendo his verbis et multis aliis exemplis et auctoritatibus sanctorum, quod dictus testis rediret ad pœnitentiam et ad fidem, quam tenet et servat ecclesia Romana. Et tunc dictus testis his verbis auditis cœpit deridere dictum fratrem Joannem Bonum et dicere: Quis dixit vobis quod ego male crederem? ego credo melius te. Tamen dixit dictus testis quod tunc aliquantulum miratus est dictus testis, quomodo dictus frates Joannes Bonus sciret quod male crederet; et cum multa verba fecissent inter dictum fratrem Joannem Bonum, et dictum testem, demum cum dictus testis staret in cella cum dicto fratre Joanne Bono, quidam falco sive moscardellus silvester f, per aerem volans, volavit in cellam dicti fratris Joannis Boni, et requievit aliquantulum super pedibus dicti fratris Joannis Boni, et de pedibus saltavit super genu dicti fratris; et tunc dictus testis voluit dictam avem capere, et frater Joannes Bonus statim dixit dictæ avi: Vade cum Deo; et dicta avis volando recessit, de quo dictus testis multum fuit miratus; ita quod incontinenti dixit dicto fratri Joanni Bono: Ego volo credere deinceps sicut vos creditis, quia video quod fides vestra est melior mea.
[230] [docetur fidem catholicam; monetur in somnis de incendio domus. item de infelici itinere.] Et tunc dictus frater Joannes Bonus docuit eum sicut deberet credere articulos fidei, et sicut ecclesia Romana credit et tenet, et multa alia dixit ei. Ita quod per ea quæ dictus testis audivit et vidit de dicto fratre Joanne Bono, rediit ad fidem sanctæ Romanæ ecclesiæ et sanctæ Trinitatis, quam tenet et servat hodie dictus testis, sicut quidam catholicus homo, licet se agnosceret peccatorem. Et dixit dictus testis quod ipse nollet esse in illa mala credulitate in qua hactenus fuit pro toto mundo, et de qua sive a qua dictus testis non recessisset g, [et] primo permisisset se comburi, sicut faciunt Patareni, de quibus ipse erat unus, nisi fuissent ea quæ audivit et vidit de dicto fratre Joanne Bono. Et dixit dictus testis quod quadam nocte comburebatur domus dicti testis, in qua dictus testis erat cum tota familia sua, et in qua erant omnes combusti, ita dormiebant; et tunc in visione frater Joannes Bonus apparuit ei, et dixit: Jacobine,. excita te, nonne vides quod domus tua comburitur? et ille statim aperuit oculos, et vidit domum suam sic ardentem, et vocavit familiam suam, et extinxit ignem. Item dixit dictus testis quod semel dictus testis volebat ire Venetias, et dictus frater Joannes Bonus consuluerat dicto testi quod non iret, dictus testis nihilominus ivit; unde antequam esset Ferrariæ, dictus testis fuit captus et perdidit totam mercatantiam et merces suas, quas portabat vel faciebat portare Venetiis; et antequam posset evadere de manibus inimicorum h, oportuit se redimere; unde, his prædictis et multis aliis majoribus visis de dicto fratre Joanne Bono, dictus testis ita ad fidem sanctæ Romanæ ecclesiæ rediit, dimissa hæretica pravitate, in qua longo tempore fuerat, [et] quod maximus est hodie persecutor hæreticorum.
[231] [De fama et miraculis beati et dolore Cæsenatum de ejus abita.] Et dixit dictus testis interrogatus, quod sicut ipse testis vidit et videt, publica vox et fama est et erat Cæsenæ et per confines ejus quod dictus frater Joannes Bonus fuit homo sanctæ vitæ et multæ asperitatis, afflictionem sustinuit per longum tempus in heremo sua. Et dixit dictus testis quod publica vox, et fama est Cæsenæ, quod Deus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua Cæsenæ, et in morte et post mortem suam Mantuæ. Et dixit dictus testis quod ipse vidit venire multas gentes Cæsenam de multis partibus et longinquis ad videndum et audiendum dictum fratrem Joannem Bonum, propter publicam famam et vocem multæ et magnæ sanctitatis quæ erat et est de dicto fratre Joanne Bono. Et dixit etiam dictus testis quod sicut ipse testis vidit et videt, gentes multæ de Cæsena propter famam publicam, quæ est de dicto fratre Joanne Bono, Cæsena vadunt Mantuam ad locum ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni. Et dixit etiam dictus testis quod homines de Cæsena doluit multum quod frater Joannes Bonus ivit Mantuam, et si possibile esset quod Cæsenates possent rehabere corpus dicti fratris Joannis Boni, in immensum expenderent. Et dixit dictus testis quod ipse erat ætatis quadraginta annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita est, ut dixit.
ANNOTATA.
a Petens panem pro fratribus. Congregationem B. Joannis ab initio mendicantem fuisse seu mendicato vixisse, ut ipse ejus fundator a principio suæ vitæ eremiticæ vixerat, manifestum est ex Vita beati et ex his processibus.
b Frequens est hæc responsio beati, et quandoque dudum postulationibus restitit, supra num. 184 et passim; atque hæc suggerebantur ab humilitate quæ in eo, ut in sanctis omnibus, valde fuit conspicua. Cfr Comment. num. 118.
c Hora sexta, seu circa meridiem.
d Fidem sanctæ Trinitatis, ut in symbolo continetur, et ipsum totum symbolum negabant Patareni. Ideo proponebat beatus articulos fidei, ut dicitur infra num. 230. Cfr Comment. num. 88 et 89. De Patarenis et Catharis eorumque origine, progressu et dogmatibus vide ibid. § 9.
e Abhorrebant Patareni a sacerdotibus et clericis quibuscumque. Cfr Comment. num. 88.
f De ave ista vide pag. 718, num. 91.
g Cernitur in hac testificatione Jacobini, uti in historiis omnium hæresum, quantum sit differentiæ inter mansuetam constantiam martyrum et ferocem pertinaciam hæreticorum.
h In his partibus tum frequenter bella gerebat imperator Fridericus II.
CAPUT VIII
Testimonia Alberigi, Gualterii et Pretiosæ.
[Testificatio Alberigi de liberatione sua a periculosis febribus;] “Dominus Alberigus, judex, quondam Bartholi, de Cæsena, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendatium, coram prædicto examinatore, prædictis anno, indictione et loco, III Nonas Januarii, præsentibus fratre Lanfranco, priore generali dicti ordinis, et fratre Salvetto heremita dicti ordinis, et D. Albizo canonico prædicto testibus. ” Dominus Alberigus prædictus juratus testis, et interrogatus suo juramento, dixit quod olim, jam est longum tempus, quando frater Joannes Bonus erat in heremo sua, ipse testis patiebatur febrem, quam passus fuerat multum; et cum quadam die multæ dominæ de Cæsena irent ad heremum dicti fratris Joannis Boni ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum, dictus fr. Joannes Bonus interrogavit dictas DD. cujusmodi rumores essent in Cæsena, et una illarum dominarum convicina dicti testis respondit: Boni rumores sunt ibi, nisi quod dicitur quod D. Alberigus adeo patitur magnam febrem, quod nisi Dominus sua misericordia liberaverit eum, vix evadet, cujus mors erit damnosa multis, et toti civitati Cæsenæ. Quo audito, dictus fr. Joannes Bonus accepit unum pomum, et dedit dictæ mulieri sive dominæ sic dicenti, nomine Gineniæ, et dixit: Tene et da ei patienti istud pomum ex parte mea; et dicta D. Ginenia, accepto pomo, rediit domum suam, et dedit dictum pomum dicto testi sic patienti, et ipse patiens cum magna devotione et reverentia accepit dictum pomum, et tenebat eum in manibus suis, et statim persensit se melioratum, ita quod ea die recessit febris, quam nunquam postea passus est; et fuit postea semper sanus et est hodie Cæsenæ, sicut publice apparet.
[233] [ejus fiducia in beatum; de hujus abitu dolor Cæsenatum.] Et dixit dictus testis quod ipse primo habebat et postmodum habuit tantam reverentiam et devotionem in dictum fratrem Joannem Bonum, quod si dictus frater Joannes Bonus dixisset eidem testi: Intra in ignem; dictus testis intrasset et credidisset se illæsum et ab igne intactum abiisse; et talem reverentiam et devotionem et majorem habebant omnes homines et mulieres de Cæsena et de partibus circumstantibus. Et dixit dictus testis quod ea die qua scitum est per Cæsenam et partes circumstantes, quod dictus frater Joannes Bonus iverat Mantuam, fuit ibi tantus dolor, quod dictus testis vix dicere posset; et si possibile esset quod ipsi Cæsenates possent rehabere corpus dicti fratris, homines et commune de Cæsena facerent et expenderent totum quam quasi possent a propter multam et magnam sanctitatem, quam agnoscebant et agnoscunt in dicto fratre Joanne Bono. Et dixit dictus testis quod publica vox et fama est Cæsenæ et confinibus ejus quod Dominus meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni ostendit multa et magna miracula in vita et in morte et post mortem dicti fratris Joannis Boni, et ipse testis ita credit firmiter, et dixit dictus testis quod propter publicam famam sanctitatis multæ, quæ erat de dicto fratre Joanne Bono, gentes multæ, sicut ipse testis videbat, veniebant etiam de longinquis partibus Cæsenam et ibant ad heremum in qua morabatur dictus frater Joannes Bonus ad videndum et audiendum dictum fratrem Joannem Bonum, et talis fama fuit et crevit de dicto fratre Joanne Bono usque in finem vitæ suæ; et dixit dictus testis quod ipse erat viginti octo annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[234] [Testificatio Gualterii de vita pœnitente,] “Gualterius, barberius, quondam Alberti, de Cæsena, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram prædicto examinatore, prædictis [anno] et indictione, III nonas Januarii, Cæsenæ in domo prædicti Gualterii b, præsentibus fratribus Lanfranco priore generali ordinis heremitarum, et Salvetto heremita dicti ordinis et Caranio, quondam Guidonis de Guittabo, testibus.”
Gualterius prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit, quod longum tempus est quod ipse testis habuit notitiam cum dicto fratre Joanne Bono, et vidit eum stantem in heremo in quadam cellula, et in illa peregit, et fecit pœnitentiam c longo tempore, et talem fecit pœnitentiam et faciebat et corpus suum affligebat in potu et cibo, et cubiculo et multis vigiliis et orationibus et indumento; quod non solum illi, qui hoc videbant, mirabantur, sed etiam illi qui audiebant, dicebant quod nisi Spiritus Sanctus et gratia Dei nutrissent et sustentassent dictum fratrem Joannem Bonum, nunquam vixisset. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta et quod talem et tantam inferret corpori suo dictus frater Joannes Bonus afflictionem et tribulationem propter amorem Jesu Christi et salutem animæ suæ, respondit dictus testis, quod ipse erat et est barberius; unde quando ibat quandoque ad radendum d fratres qui stabant ad dictam heremum fratris Joannis Boni, videbat de his omnibus prædictis et audiebat a fratribus, et quia hoc publice dicebatur per Cæsenam.
[235] [fide, miraculis et fama beati, deque dolore. Cæsenatum ob ejus discessum.] Et dixit dictus testis quod ipse vidit et audivit pluries dictum fratrem Joannem Bonum loqui de fide catholica, ad quam hortabatur fratres suos et alios homines, et mulieres qui loquebantur cum dicto fratre Joanne Bono, dicendo quod ipsi crederent et tenerent, et observarent, sicut credit et observat sancta Romana ecclesia; et quod crederent D. Papam eamdem auctoritatem habere quam habuit beatus Petrus; et quem ipse D. Papa ligat in terris, erit ligatus et in cœlis, et quem solvit in terris, erit solutus et in cœlis; et dicebat et dixit pluries quod D. Papa est vicarius Domini nostri Jesu Christi. Et dixit dictus testis quod publica vox et fama est Cæsenæ et per vicinas civitates, quod Deus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua, Cæsenæ et alibi, ubi imploratum fuit nomen ejus, et in morte et post mortem Mantuæ, ubi est dicti fratris Joannis Boni corpus, et hodie facit, ita quod fama sanctitatis dicti fratris et bona memoria viget hodie per totam Lombardiam et Romandiolam e, sicut publice dicebatur. Et dixit etiam testis, quod illud, quod ipse testis dicit de fratre Joanne Bono, si hodie interrogarentur omnes de Cæsena et confinibus ejus sub suo juramento, dicerent majora, et credit ipse testis dicat (?), sicut publica vox et fama est inter gentes de Cæsena, et fratres dicti Joannis Boni. Et dixit dictus testis quod vidit multas gentes venire Cæsenam et de remotis partibus, ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum propter publicam famam sanctitatis dicti fratris Joannis Boni; et dixit dictus testis interrogatus quod ipse testis erat cum omnibus de Cæsena multum dolens quod dictus frater Joannes Bonus ivit Mantuam; et si Cæsenates scivissent quando dictus frater Joannes Bonus ivit Mantuam, non permisissent eum ire aliquomodo propter fidem et devotionem quam Cæsenates habebant in dicto fratre Joanne Bono, et habent hodie, licet corpus ejus sit Mantuæ. Et dixit dictus testis interrogatus quod ipse testis erat ætatis quinquaginta annorum et plurium, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit ut dictum est.
[236] [Testificatio Pretiosæ de] “Domina Pretiosa, olim relicta D. Redolfini de Cæsena, jurat super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, prædictis anno, [virtutibus et miraculis beati et de concursu ad eumdem.] indictione et die, Cæsenæ in domo dictæ D. Pretiosæ, præsentibus fratre Salvetto, heremita dicti ordinis, et Alberghetto, quondam Bonfioli, et D. Duchesa, uxore D. Jacobi Tiberti, testibus.”
Domina Pretiosa prædicta, jurata testis et inrogata suo juramento, dixit quod ipsa testis valde habebat dictum fratrem Joannem Bonum in reverentia tanquam virum sanctum, quia dictus frater asperam et duram pœnitentiam in cibo, et potu, et lectulo, et indumento ducebat, et assiduus erat in vigiliis multis et orationibus, et sæpe cum multis aliis dominabus ibat ad heremum in qua morabatur dictus frater Joannes Bonus propter devotionem et reverentiam, quam ipsa testis cum aliis gentibus de Cæsena habebat in dicto fratre Joanne Bono. Et dixit dicta testis quod publicum et manifestum est Cæsenæ et per confines ejus quod Dominus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua et in morte et post mortem suam; et ipsa testis ita firmiter credit, et omnes de Cæsena credunt. Et dixit dicta testis quod vidit tempore, quo dictus frater Joannes Bonus erat Cæsenæ apud heremum suam, quod gentes multæ et de longinquis partibus veniebant ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum, propter publicam famam sanctitatis dicti fratris Joannis Boni, et miraculorum ejus, et quod Deus suis meritis quotidie operabatur; et vadunt, ut ipsa testis vidit et videt, gentes multæ de Cæsena Mantuam ad locum, ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni, propter miracula quæ Dominus suis meritis operatur. Et dixit ipsa testis quod erat ætatis quadraginta septem annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ipsa testis ita vidit, et audivit, ut supra dixit, ita publicum esse.
ANNOTATA.
a De dolore Cæsenatum propter beati discessum cfr. Comment. num. 167 et 178.
b Examinatores sese frequenter contulisse ad ipsas testium domos observatum est in proœmio ad processus pag. 771, num. 8.
c Fecit pœnitentiam. Vita, quam egit beatus a conversione sua, perpetuo hujusmodi verbis designatur.
d Ad radendum fratres. B. Joannes gerebat barbam longam, Comment. num. 80 et 187, sed forte, ut in aliis ordinibus religiosis obtinebat [Martene, de antiquis monachorum ritibus, lib. V, cap. 7. pag. 735, Lugdini 1690.] , quod numquam ordinibus sacris est initiatus. De corona capitis et barba sic ferunt Constitutiones recentiores ordinis S. Augustini, quas Marianus Brockie anno 1580 vulgatas fuisse censet [Codex regularum, tom. IV, pag. 226, Augustæ Vindelicorum 1759.] : Quomodo et quoties rasura fiat. — 1. Rasura superior, sive ut dicitur, corona, sit ampla, uti decet religiosos, ita scilicet ut inter ipsam et tonsuram (quæ desuper aures tam clericis quam laicis vel conversis fratribus omnibus æqualiter fieri debet) reserventur fratribus clericis non minus quam duo digiti capillorum; laicis vero atque conversis nullo modo concedatur deferre coronam. 2. Rasura vero fiat de quindecim in quindecim dies in æstate, in hyeme vero singulis mensibus… 3. Tonsuram autem tam barbæ quam coronæ ita fieri volumus ut tantum de barba et capillis incidatur quantum forcipibus mediante pectine incidi potest [Ibid. pag. 251.] .
e Per totam Lombardiam, in qua sita Mantua, ubi beatus natus et vita functus est, et Romandiolam, in qua sita Cæsena, ubi quadraginta annos suæ vitæ transegit.
CAPUT IX.
Testimonium F. Moltongrandi.
[Pæstito juramento, testatur F. Moltongrandus de B. Joannis Boni vestitus et lecti ratione,] “Frater Moltongrandus prior conventus de Pogiolo Ferlentrensis diœcesis a juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium coram examinatore prædicto, supradictis anno, et indictione, pridie nonas Januarii Cæsenæ apud conventum fratrum ordinis heremitarum, præsentibus fratribus Lanfranco priore generali dicti ordinis b, et Martino priore dicti conventus c, et dicto domino Albizo canonico plebis de Pecciolo testibus.”
Frater Moltongrandus prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod bene sunt viginti anni elapsi d quod ipse testis assumpsit habitum heremitarum, in quibus viginti annis fuit conversatus cum dicto fratre Joanne Bono, collectis temporibus, in quibus dictus testis inter plures vices fuit cum dicto fratre Joanne Bono bene sex annis. De cujus vita interrogatus dictus testis dixit quod frater Joannes Bonus erat contentus omni tempore unica cuculla subtili de stamine tantum, sub qua ferebat dictus frater Joannes Bonus unum pannum de lino vel stuppa, factum ad modum camisiæ, et istum pannum ferebat, ut publice dicebatur inter fratres, ne sanguis qui fluebat de quadam infirmitate, quam patiebatur dictus frater Joannes Bonus, deturparet cucullam dicti fratris Joannis Boni e. Et dixit dictus testis interrogatus quod dictus frater Joannes Bonus incedebat omni tempore discalceatus, nudis pedibus et cruribus, nisi quod ferebat semper ferrabulas f, et quandoque zipellos ligneos g, et illos ferebat, ut publico dicebatur inter fratres ad majorem corporis afflictionem. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus jacebat semper super nudam assidem, sive tabulam, nihil tenendo super se vel subtus se, tam in hyeme, quam in æstate, nisi dictam cucullam h.
[238] [de ejusdem jejuniis,] Et dixit dictus testis interrogatus quod dictus frater Joannes Bonus omni tempore jejunabat, exceptis diebus dominicis, et tempore gravis infirmitatis. In quo tempore dictus frater Joannes Bonus ad multas fratrum suorum preces vescebatur parum de carnibus, nec volebat aliquo modo in suis infirmitatibus uti consilio, vel cura medicorum, dicens quod nolebat alium medicum vel medicinam, nisi Dominum nostrum Jesum Christum; et dixit dictus testis quod quando dictus frater Joannes Bonus comedebat extra tempus quadragesimæ, comedebat, ut sæpius vidit, satis minus aliquo alio fratre, et nunquam volebat comedere, nisi de uno ferculo tantum, sicut sæpius vidit, et audivit ab his, qui ei serviebant; et licet aliquando fratres comederent caules et sicera i, vel fabas, dictus frater Joannes Bonus non sumebat nisi aliquantulum de una istarum comestionum tantum; tempore autem quadragesimæ dictus frater Joannes Bonus erat miræ abstinentiæ, quia servabat quasi continuum silentium, et semper stabat die, et nocte in vigiliis et orationibus in cella sua, et ita parum comedebat et bibebat, et arctissimam vitam ducebat quod fratres mirabantur multum, sed quia ipsi fratres scientes et credentes ipsum repletum Spiritu et gratia Dei, non adeo mirabantur. Et dixit dictus testis interrogatus quod dictus frater Joannes Bonus in tribus vel duabus ultimis quadragesimis vitæ suæ, sicut publice dicebatur inter fratres, in principio quadragesimæ faciebat sibi dare unum panem conventualem, de quo faciebat multas particulas rotundas ad modum hostiæ, grossiores tamen quam hostiæ; et qualibet die quadragesimæ sumebat unam tantum ex istis particulis, et non aliud usque ad diem Jovis Sanctum; et eo die comedebat de cibo conventus parce multum; et ea die dictus frater Joannes Bonus dabat de illis particulis fratribus; qui fratres recipiebant eas libenter et cum magna devotione, ac reverentia, et aliqui fratrum comedebant suam, et aliqui reservabant, et reservaverunt suam usque hodie cum devotione.
[239] [de suæ scientiæ causa, de modo quo beatus vir se haberet in cella,] Aliis duobus diebus sequentibus, scilicet Veneris et Sabbathi sancti, redibat ad vitam k dictarum panis particularum. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, respondit quia ea erant notoria inter fratres, et quia ea vidit, et eis interfuit maxime in illis temporibus, in quibus conversatus fuit cum dicto fratre Joanne Bono; in quibus temporibus dictus testis fuit quandoque prior conventus de Cæsena; unde sciebat bene dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus talem ducebat et duxit vitam, ut dictum est supra, et dictus testis faciebat dari cibum, et potum dicto fratri Joanni Bono, et videbat bene quantitatem quam comedebat, et quia hæc omnia erant publica et notoria, et sunt hodie inter fratres, scilicet quod talem ducebat, et duxit bene XL annis vel quasi vitam. Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus habebat cellulam suam juxta confines ecclesiæ fratrum, et de qua raro exibat nisi veniret ad confortandum fratres suos, vel ad loquendum alicui forensi, vel iret in ecclesiam ad audiendam missam; et quando erat in dicta cella sua, communis opinio fratrum suorum est et erat, quod per totam noctem quasi a primo somno in antea, et per totam diem stabat in contemplatione, et vigiliis, et orationibus coram cruce Domini Nostri Jesu Christi, et tabula sive icone beatæ Virginis Mariæ, quas habebat in cella sua dictus frater Joannes Bonus, et ad quas adorabat l, et habebat aquam benedictam eodem modo.
[240] [de ejusdem in oratione, missa et communione pietate,] Et dixit dictus testis quod in cella dicti fratris Joannis Boni apparebat manifeste, sicut ipse testis vidit, vestigia sive formæ pedum, et digitorum pedum, et genuum, et manuum in terra, ubi orabat propter frequentiam orandi; et dixit dictus testis interrogatus quod in cella prædicta nihil aliud erat, nec palia, vel sestorium m, nec aliquid aliud quam dictum est supra; et ita stabat tam in hyeme, quam in æstate. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, respondit se vidisse, et ea esse notoria inter fratres; et dixit dictus testis interrogatus quod, se teste vidente, dictus frater Joannes Bonus qualibet die audiebat missam usque ad finem cum magna devotione et reverentia; et quando levabatur corpus Domini Nostri Jesu Christi lacrimabatur et plorabat multum, se teste vidente; et communicabatur de corpore et sanguine Domini Nostri Jesu Christi quolibet die Dominico cum magna reverentia et devotione. Et dictus testis communicavit dictum fratrem Joannem Bonum centies, ut credit; et videbat dictum fratrem Joannem Bonum tunc sic plorare antequam reciperet corpus Christi quod oportebat dictum testem expectare dictum fratrem Joannem Bonum per longam moram antequam dictus frater posset desistere a ploratu et lacrimarum effusione.
[240] bis[de confessionibus et fide catholica,] Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus confitebatur peccata sua sæpius alicui sacerdoti ex fratribus, quia non habebat aliquem specialem confessorem; et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus fuit confessus pluries dicto testi, et confitebatur in die, semel, vel bis, vel pluries, secundum quod conscientia sua remordebat eum n. Et dixit dictus testis quod quando dictus frater Joannes Bonus loquebatur cum fratribus vel aliis personis, quæ venissent ad videndam eum, dicebat eis quomodo deberent credere in Patrem, et Filium, et Spiritum Sanctum, et omnes articulos fidei, et credere, et tenere, et observare, sicut facit sancta Romana ecclesia, et quod crederent dominum papam esse vicarium Domini Nostri Jesu Christi et habere potestatem et auctoritatem solvendi et ligandi super terram. Et dicebat eis quod caverent sibi a Gazaris, Patarenis et ab omnibus hæreticis et excommunicatis, quia illi tales erant filii diaboli et perditionis, et in illo statu numquam salvari poterant, nisi redirent ad mandatum sanctæ Romanæ ecclesiæ et domini Papæ. Et dicebat, et dixit pluries, vicariis et nuntiis Frederici, quondam imperatoris, qui erant Cæsenæ et aliis locis positi a dicto Frederico, et veniebant ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum propter publicam famam sanctitatis ejus: Vos estis excommunicati, et dominus vester est excommunicatus et maledictus, nec ipse, nec vos salvari potestis, nisi rediveritis ad mandatum sanctæ matris Romanæ ecclesiæ o. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, dixit se audivisse, et interfuisse prædictis pluries, et ea esse notoria, et manifesta inter fratres.
[241] [de aliis virtutibus et sanctitatis fama.] Item interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat humilis, patiens, benignus, castus, honestus, et homo plenus omnibus bonis virtutibus et moribus, et semper confortabat fratres suos et alios ad omnes bonas virtutes et opera, et corrigebat, et reprehendebat multum et fratres et alios, qui non bene se habebant et deviabant a via Dei et semita justitiæ; et erat talis conversationis quæ fratres omnes, et alias gentes, qui semel tantum videbant eum, et conversabantur cum eo, [admiratione replebat;] sanctumque reputabant eum, et tenebant pro sancto, et homine habenti in se gratiam Dei; et fratres et aliæ gentes delectabantur multum se posse conversari, et stare cum dicto fratre Joanne Bono. Et interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit se vidisse prædicta, et ea esse publica, et manifesta inter fratres. Item interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes bonus erat sanctæ famæ et opinionis; et propter publicam famam sanctitatis dicti fratris gentes multæ et diversæ veniebant ad videndum, et audiendum dictum fratrem Joannem Bonum; ita quandoque tanta gentium multitudo confluebat ad dictam heremum, in qua dictus fratur Joannes Bonus morabatur, quod vix ipsi fratres poterant ibi esse; et talis fama, et opinio fuit, et crevit de dicto fratre Joanne Bono usque ad extremum vitæ suæ; et hodie viget multo fortius Mantuæ, ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni propter multa miracula quæ Deus ostendit ibi meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni.
[241] bis[et de oculorum suorum sanatione et pueri dæmoniaci liberatione per servum Dei.] Interrogatus dictus testis, quomodo sciret prædicta, respondit se vidisse et audisse, et de his publicam vocem et famam inter fratres esse, et alias gentes. Item interrogatus dictus testis, si Deus ostendit miracula in vita dicti fratris Joannis Boni, et in morte, et post mortem, et meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni, respondit quod sic, dicens dictus testis quod olim dictus testis patiebatur et passus fuerat quandoque infirmitatem in capite causa occasione reumatis p, itaque propter illam infirmitatem detentus longo tempore amiserat jam totaliter oculorum visum; dictus frater Joannes Bonus fecit vocare ad se dictum testem dicens ei: Qualiter moraris, es liberatus? Et dictus testis dixit ei: Pater non, nec de cætero liberabor, nec lumen rehabebo nisi Dominus noster Jesus Christus meritis et orationibus vestris me curaverit, quia terreni medici non possunt me curare; et tunc dictus frater Joannes Bonus dixit dicto testi: Vade et servias Deo, et tene bene regulam et ordinem; et dominus benefaciet tibi; et posuit dictus frater Joannes Bonus manum suam ad oculos dicti testis, et statim dictus testis illuminatus est et curatus, et postea fuit semper usque ad diem præsentis testificationis. Et dixit dictus testis quod fratres omnes sunt mirati multum; tamen illi fratres, qui viderunt hoc, omnes sunt mortui; et vidit quod dictus frater Joannes Bonus curavit quemdam puerum de Forolivio a dæmonio, se teste præsente, et multis aliis fratribus qui modo mortui sunt, et dixit dictus testis quod multa alia miracula Deus ostendit meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua, in morte, et post mortem, sicut de hoc publica vox et fama est inter fratres, et alias gentes de Romaniola et Lombardia. Et dixit dictus testis interrogatus quod ipse testis ætatis erat XL annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, ut dictum est supra, et quia de his omnibus publica vox et fama est inter fratres.
ANNOTATA.
a Conventus de Poggiolo seu Podiolo in diœcesi Ferlentrensi seu Montefeltrensi, in confinibus ducatus Urbinatis et Romandiolæ, brevis historia narrata est in Commentario prævio, num. 124.
b De Lanfranco, priore generali, cujus nomen sæpe in processibus occurrit, dictum est pluries in Commentario prævio, maxime num. 155.
c Martinus electus fuerat prior conventus S. Mariæ Cæsenatis, quum anno 1252 Marcus, qui se priorem hujus domus simul gerebat et priorem generalem ordinis, utrumque munus abdicavit: de quibus rebus vide Commentarium prævium num. 150 et seqq.
d Quum hæc ineunte anno 1254 testatus sit F. Moltongrandus, eremita factus sit oportet anno 1233 aut 1234.
e De cuculla staminea et panno lineo seu stupeo, quo B. Joannes Bonus utebatur, vide Commentarium prævium, num. 59, 80 et alibi.
f Ferrabulæ, id est femoralia, vulgo Caleçons; vide Commentarium prævium, num. 80. Id vestimentum sæculo XIII nondum usurpabatur ab omnibus religiosis. S. Benedictus [Regula S. Benedicti, cap. 55.] usum ejus tantum præscripserat monachis suis itinerantibus. De hac re multa collegit Martenius [Commentarius in Regulam S. Benedicti, pag. 719 et 720.] , quæ (si placet) vide.
g De zipellis ligneis cfr Commentarius prævius num. 80.
h De B. Joannis Boni lecto vide Commentarium prævium, num. 65.
i Ita legitur in ms.; sed dubitandum non est quin cicer indicetur. Sicera est potus genus, vulgo de la biere; cicer autem siliquas rotundas legumineas esse ignorat nemo. Hic plurali numero adhibetur; quod non recte fieri jam pridem docuit Varro [Lib. VII de Lingua Latina, cap. 25; lib. VIII, cap. 39 et lib. IX, cap. 3.] . Quæ reliqua hic dicuntur de victu et jejuniis B. Joannis Boni, explicata fuerunt in Commentario prævio § 8.
k Id est, redibat ad vitæ genus, quo particulis illis panis vescebatur.
l Hæc vox apud italos duplicem habet significationem: idem scilicet valet ac supremum Deo honorem dare, quod proprie adorare est; et venerationis signa exhibere, quod proprie honorare, venerari est. Atque hæc duplex significatio, quam veteres latini fere ignoravere (adorabant tamen principum purpuram), orta videtur ex versione vulgata scripturæ sacræ, in qua multiplici sensu vox adorare occurrit, quod hæc sæpe textus græci potius verbalatine refert quam sensum. Quum itaque hic et alibi B. Joannes Bonus imagines Christi ejusque matris adorasse dicitur, accipiendum hoc est eo sensu, quo etiamnum itali passim (quin sinistrum quidpiam suspicentur) hanc locutionem adhibent; quamquam hi non secus ac omnes catholici immensum discrimen constituant inter honores delatos imaginibus et prototypis, Deo et sanctis. Sed hæc hactenus.
m Loco palia putem legendum palea, et loco sestorium, quod nuspiam reperio, sessorium, quod italis idem olim erat ac sedes, sedile, et cujus aliquot exempla dabit Cangius ad verbum sessorium.
n De sacramentorum eucharistiæ et pœnitentiæ usu B. Joannis Boni dictum est latius in Commentario prævio num. 106 et seqq.
o De hæreticis et excommunicatis, quos vitari suadebat B. Joannes Bonus, vide Commentarium prævium §§ 9 et 10.
p Fluxio oculorum intelligitur.
CAPUT X.
Testimonium quatuor laicorum, Guidonis Moroëlli, Uberti Taci, Bonvicini et Jacobi Beccarii.
[Guido Moroëllus, præstito juramento, testatur de B. Joannis Boni severa vita,] “Dominus Guido Moroëllus, miles, quondam Guittoni de Cæsena, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium coram etc., supradictis anno, indictione et loco, ipsa die nonis Januarii præsentibus fratre Salvetto heremita dicti ordinis, et domino Albizo canonico prædictis, et bene venerandi fratris Domini Mangini episcopi Cæsenatis familiari, testibus.” Dominus Guido prædictus juratus testis, et interrogatus suo juramento dixit, quod ipse testis vidit dictum fratrem Joannem Bonum stantem in heremo maxima, supra Cæsenam aliquantulum, in loco qui dicitur sanctæ Mariæde Botriolo bene XXXII annis, et plus; et semper in dictis temporibus duram et asperam pœnitentiam gessit, affligendo corpus suum mirabiliter, in minima quantitate cibi et potus, et in vili et subtili cuculla pro indumento, tam in hyeme quam in æstate; et quia semper incedebat et stabat dictus frater discalciatus, nisi quod in æstate a ferebat zipellos ligneos; et erat in cella sua continuus quasi die et nocte, in vigiliis, et orationibus; in qua cella dictus frater Joannes Bonus jacebat super unam assidem, sicut aliquando dictus testis interrogatus de causa scientiæ dixit se vidisse; et de his omnibus esse publicam vocem et famam inter fratres et alias gentes de Cæsena. Ita quod propter vitam venerabilem quam dictus frater Joannes Bonus ducebat, gentes et fratres mirabantur, quomodo dictus frater Joannes Bonus vivere poterat. Tamen sciebant bene ipsum plenum Spiritu sancto et gratia Dei, quia ulterius propter asperam pœnitentiam quam gerebat dictus frater Joannes Bonus non vixisset tribus diebus, sicut ipse testis dixit se credere.
[243] [populi æstimatione et concursu, miraculorum et sanctitatis fama,] Et dixit dictus testis quod publica vox et fama est et erat Cæsenæ et locis circumstantibus quod Dominus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua, ita quod propter publicam famam multæ sanctitatis et miraculorum, quæ Deus quotidie operabatur meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni, dictus testis videbat venire gentes multas, et de partibus Lombardiæ, et Romandiolæ, et de Venetiis, et multis aliis partibus. Et etiam si aliqui transibant per stratam Romandiolæ, videlicet potestates terrarum, et nuntii et vicarii Frederici filii quondam imperatoris, ad quemcumque locum tenderent b, videbat multos ire dictus testis ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum et audiendum et tangendum ipsum propter publicam famam et vocem sanctitatis dicti fratris Joannis Boni. Et postquam dictus frater Joannes Bonus de Cæsena ivit Mantuam, ubi migravit ad Dominum, et in qua est corpus dicti fratris Joannis Boni, publica vox et fama est etiam Cæsenæ, quod Dominus multa miracula operatus est in morte, et post mortem dicti fratris, et operatur quotidie meritis et orationibus ejusdem fratris; propter quam famam, sicut ipse testis vidit et videt, homines multi de Cæsena vadunt hodie Mantuam, aliqui causa devotionis et reverentiæ quam habent in dicto fratre Joanne Bono, et aliqui quod complenda vota [habent] quæ promiserant Deo et fratri Joanni Bono causa alicujus necessitatis vel infirmitatis suæ, vel suorum.
[244] [hæreticorum et peccatorum conversione et plurium, quos inter duo sui filii, transitu ad vitam eremiticam.] Et dixit dictus testis, quod propter bona verba quæ dictus frater Joannes Bonus dicebat illis, qui ibant ad videndum eum et audiendum, et etiam videndo et audiendo vitam, quam ipse frater Joannes Bonus ducebat, et longo tempore duxerat, et videndo et audiendo miracula, quæ Dominus meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni operabatur quotidie, multi ex illis, qui non credebantin fidem sanctæ Romanæ Ecclesiæ, conversi sunt ad fidem, et tenent, et observant cam tanquam catholici homines; et multi peccatores alii, qui erant in sæculo primo, facti sunt religiosi. Et dixit dictus testis, quod cum ipse olim haberet duos filios ambos domicellos, qui debebant illo anno cingulo militiæ decorari, et cum dictus testis jam haberet eis omnia necessaria parata, et crederet eos velle fieri milites, ambo assumpserunt habitum heremitarum prædictorum exhortatione dicti fratris: et unus illorum mortuus est in dicto ordine frater heremita. Et dixit dictus testis, quod ipse testis erat sexaginta annorum et plurium, et quod prædicta testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, ut dictum est supra, et quia de his omnibus publica vox et fama est Cæsenæ, et partibus circumstantibus.
[245] [Ubertus Tacus, Bonvicinus et Jacobus Beccarius præstant juramentum.] “Nobilis vir Dominus Ubertus Tacus de Cæsena, et Dominus Bonvicinus, quondam Lombardelli, civis Cæsenæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent, et tacere mendacium coram etc. supradictis anno, indictione et die Cæsenæ apud conventum fratrum de ordine heremitarum præsentibus fratribus Marco presbytero, et Bonad. subdiacono, et Tadheo, heremitis dicti ordinis de conventu Cæsenate, testibus. Item Jacobus, quondam Henrigi Beccarii de Cæsena, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium coram etc. supradictis, anno, indictione et die, et loco, præsentibus fratre Lanfranco, priore generali dicti ordinis, et Uberto Tacco prædicto et Bonvicino, quondam Lombardelli, testibus.”
[246] [Ubertus Tacus testatur de fama sanctitatis et miraculorum B. Joannis Boni;] Dominus Ubertus prædictus suo juramento juratus testis, interrogatus dixit, quod publica vox et fama est et erat Cæsenæ et in confinibus ejus quod frater Joannes Bonus stetit in heremum supra Cæsenam, quæ appellabatur S. Maria de Botriolo, et ibi dictus frater Joannes Bonus, sicut ipse testis vidit, peregit et fecit longo tempore pœnitentiam maximam et asperam, ita quod omnes illi, qui audiebant et videbant dictum fratrem Joannem Bonum sic se corpus suum propter amorem Dei et salutem animæ suæ affligentem, mirabantur multum. Et dixit dictus testis quod publica vox et fama est et erat Cæsenæ quod Dominus meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni ostendit multa et magna miracula in vita et in morte, et post mortem ejusdem; et propter publicam famam sanctitatis dicti fratris Joannis Boni dictus testis vidit venire gentes multas de diversis partibus ad videndum, tangendum et audiendum dictum fratrem Joannem Bonum, et talis fama et opinio fuit de dicto fratre Joanne Bono usque in finem vitæ suæ, et dixit dictus testis quod propter publicam famam, quam dictus frater Joannes Bonus in vita sua habuit de multa sanctitate, et quæ fuit de eo cum erat Cæsenæ, et nunc est, quod Deus operatur multa et grandia miracula Mantuæ, gentes multæ de Cæsena vadunt Mantuam ad locum, ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni.
[247] [et de amore Cæsenatum necnon dolore quod ejus corpus non haberent.] Et dixit dictus testis suo juramento quod homines de Cæsena doluerunt multum de eo, quod dictus frater Joannes Bonus ivit Mantuam ad Dominum migraturus; et si homines de Cæsena scivissent, pro aliquo non permisissent eum ire, et facerent hodie Cæsenates totum illud quod possent quasi, ad hoc ut corpus dicti fratris Joannis Boni jaceret Cæsenæ. Et dixit dictus testis suo juramento quod quadam die ipse testis iverat ad heremum, in qua morabatur dictus frater Joannes Bonus ad videndum eum, sicut multæ aliæ gentes ibant causa devotionis et reverentiæ; et cum ipse testis loqueretur cum dicto fratre Joanne Bono, dictus frater Joannes Bonus dixit dicto testi quod corpus suum non debebat jacere Cæsenæ, sed Mantuæ, et Mantuæ debebat mori, et postquam recederet dictus frater Joannes Bonus a Cæsena pro eundo Mantuam, viveret parum; et ita fuit, sicut ipse frater dixit. Et dixit dictus testis, sicut ipse testis firmiter credit, quod si omnes homines et mulieres de Cæsena et partibus circumstantibus jurati testes interrogarentur de vita, fide, conversatione, et miraculis, et fama publica dicti fratris Joannis Boni, dicerent similia vel majora istis quæ dictus testis dicit, nisi essent extra fidem sanctæ Romanæ Ecclesiæ: interrogatus dictus testis quid esset fama publica, respondit, quod communiter credunt et dicunt gentes. Et dixit dictus testis interrogatus quod ipse testis erat triginta sex annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, et novit esse rei veritatem ut supra dictum est.
[248] [Bonvicinus narrat B. Joannis Boni rigidam vitæ rationem, amorem Cæsenatum,] Dominus Bonvicinus prædictus, juratus testis, et interrogatus suo juramento dixit, quod ipse testis longum tempus est quod cognovit dictum fratrem Joannem Bonum; et erat valde sanctæ devotionis tamquam viro sancto, et vero servo Dei, et sæpe visitabat eum, quia ipse frater Joannes serviebat Deo in tenui cibo, et potu, et vestimento, quia erat contentus omni tempore unica cuculla subtili de stamine, sicut quandoque dictus testis vidit, et quia omni tempore jacebat super unam assidem; et erat continuus quasi die et nocte in vigiliis et orationibus in cella sua, sicut de his omnibus publica vox et fama est et erat Cæsenæ. Et dixit dictus testis quod publica fama est et erat Cæsenæ quod Dominus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris in vita sua, in morte, et post mortem; ita quod propter publicam famam et vocem sanctitatis dicti fratris gentes multæ, et de Lombardia, et de Romandiola, et multis aliis partibus veniebant Cæsenam ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum. Et dixit dictus testis, quod gentes de Cæsena doluerunt et dolent multum de eo quod dictus frater Joannes Bonus ivit Mantuam, quia credebant Cæsenam adhuc dicti fratris Joannis Boni multum meritis et orationibus decorari. Et dixit dictus testis, quod propter publicam famam miraculorum, quæ Deus Mantuæ post mortem dicti fratris Joannis Boni dignatus est suis meritis operari et quotidie operatur, gentes multæ de Cæsena, sicut ipse testis vidit, vadunt Mantuam ad locum ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni.
[249] [famam sanctitatis et prophetiam quod Cæsenæ moriturus non esset.] Et dixit dictus testis interrogatus quod de his omnibus prædictis est publica vox et fama Cæsenæ et confinibus ejus. Et interrogatus dictus testis quid esset fama publica, dixit quod illud quod communiter credunt et dicunt gentes. Et dixit dictus testis interrogatus quod ipse testis credit firmiter quod omnes homines et mulieres de Cæsena et locis circumstantibus attestarentur et deponerent de vita, fide, et conversatione, et miraculis, ostensis a Deo meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni, et de fama publica sanctitatis ejusdem dicerent de eo similia vel majora nisi essent hæretici vel alii, qui sidem sanctæ Romanæ ecclesiæ non tenerent: dixit etiam dictus testis quod cum quadam vice ipse testis ivisset ad visitandum dictum fratrem Joannem Bonum, et cum eo loqueretur dictus frater Joannes Bonus, inter alia verba dixit dicto testi: Domine Bonvicine, si placeret Deo, libenter morerer Cæsenæ, quia diu fui in ista heremo, sed Deus non vult quod ego moriar hic; et licet sim senex multum, tamen placet Deo quod alibi jaceat corpus meum; et ego dico tibi quod moriar in alia civitate, et extra istam provinciam. Interrogatus dictus testis quantum tempus est quod dictus frater Joannes Bonus dixit sibi testi prædicta, respondit quod bene duodecim anni sunt elapsi c, et dixit dictus testis quod ipse erat ætatis LX annorum et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia hoc est publicum et notorium Cæsenæ, et per totam contratam, et ipsa testis ita vidit et audivit, sicut dictum est.
[250] [Jacobus Beccarius testis est de vitæ severitate et fama sanctitatis B. Joannis Boni;] Jacobus prædictus juratus testis et interrogatus suo juramento dixit quod postquam ipse testis fuit in tempore discretionis recordatur se audivisse et vidisse dictum fratrem Joannem Bonum stantem in quadam heremo magna, quæ est aliquantulum supra Cæsenam, et ibi peragentem, sicut publica vox et fama est Cæsenæ, tam asperam et mirabilem pœnitentiam, quod omnes illi, qui audiebant dictum fratrem Joannem Bonum inferentem tantam afflictionem suo corpori, mirabantur multum quomodo vivere poterat; et dicebant bene gentes de Cæsena aliquando conferendo inter se, quod nisi Deus sua gratia et virtute sustentasset et nutrivisset dictum fratrem, ipse non potuisset sustinere afflictionem et tribulationem quam inferebat amore Jesu Christi suo corpori per multos dies. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus fuit in tanta reverentia et devotione habitus a gentibus Cæsenæ, quandiu ipse frater fuit Cæsenæ in dicta heremo, quod ipse testis vix dicere posset. Et dixit dictus testis interrogatus quod publica vox et fama est Cæsenæ et in locis vicinis quod Dominus Noster Jesus Christus magna et grandia miracula meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua Cæsenæ operatus est, ita quod propter publicam famam et vocem multæ sanctitatis et miraculorum quæ Deus faciebat meritis et orationibus dicti fratris gentes multæ et de multis locis et longinquis veniebant Cæsenam ad videndum, et audiendum, et tangendum dictum fratrem Joannem Bonum, sicut ipse testis dixit pluries se vidisse.
[251] [de amore quem ejus virtutes ei conciliarunt;] Et dixit dictus testis interrogatus quod publica vox et fama est et erat Cæsenæ quod dictus frater Joannes Bonus fuit homo humilis et devotus sanctæ Romanæ ecclesiæ et homo multæ charitatis et patientiæ; et non poterat esse aliquis ita tribulatus ex quacumque causa quod si dictus frater Joannes Bonus videret eum, quin consolaretur eum, et suis bonis verbis et exhortationibus omnino repararet eumdem; ita quod omnes de Cæsena et locis circumstantibus reputabant dictum fratrem Joannem Bonum patrem omnium, et sanctum, et gratiam Dei in se habentem, ita quod omnes de Cæsena credebant meritis et orationibus dicti fratris, si mortuus esset Cæsenæ, plurimum apud Deum et homines exaltari; et si unus, vel plures homines de Cæsena scivissent, quando dictus frater Joannes Bonus de Cæsena ivit Mantuam, nullo modo permisissent eumdem fratrem abiisse, licet ipse frater Joannes Bonus pluries dixisset, se teste audiente, quod juxta finem suum paucis diebus debebat recedere a Cæsena; et ita fecit dictus frater Joannes Bonus: quod postea fuit Mantuæ, sicut ipse testis audivit, et quia publice dictum fuit Cæsenæ, statim quasi intra paucos dies infirmatus est, et vixit forsan undecim vel duodecim diebus, ut credit ipse testis.
[252] [de desiderio Cæsenatum ejus corpore et de miraculorum fama,] Et dixit dictus testis interrogatus quod si possibile esset quod dictus frater Joannes Bonus, scilicet corpus ejus, posset haberi Cæsenæ, hoc est ut Mantuani hoc permitterent, commune Cæsenæ multum ibi expenderent, et facerent totum illud quod quasi posset; tanta est devotio et reverentia quam Cæsenates habent in dicto fratre Joanne Bono propter ea quæ viderunt et audierunt de dicto fratre Joanne Bono, cum erat Cæsenæ. Et dixit dictus testis interrogatus quod propter publicam famam, quæ est modo Cæsenæ et per totam Lombardiam et Romandiolam, miraculorum quæ Deus ostendit in morte et post mortem dicti fratris Joannis Boni Mantuæ et alibi, ubi invocatum est nomen et auxilium dicti fratris Joannis Boni, et hodie ostendit et operatur Deus meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni, gentes de Cæsena vadunt multæ Mantuam ad locum ubi est corpus dicti fratris. Et dixit dictus testis interrogatus quod si omnes homines et mulieres de Cæsena et partibus circumstantibus, ut ipse testis credit, et propter publicam famam multæ sanctitatis quæ est de dicto fratre Joanne Bono, vocarentur hodie, et testarentur, et dicerent quæ noverunt de dicto fratre Joanne Bono, dicerent eadem vel majora cum ipso teste, nisi essent hæretici, vel cujuscumque generis hæresis. Et dixit dictus testis interrogatus quod fama publica est illud quod communiter credunt, et dicunt gentes. Et dixit dictus testis interrogatus quod fama illa tam sancta, sicut dictum est, quæ fuit de dicto fratre Joanne Bono Cæsenæ semper fuit de eo, et crevit usque ad finem vitæ suæ. Et dixit dictus testis interrogatus quod ipse erat ætatis triginta sex annorum, et plus, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, et quia de his omnibus publica vox et fama est Cæsenæ, ut dictum est.
ANNOTATA.
a De anni tempore, quo ferret B. Joannes Bonus zipellos, vide Commentarium prævium num. 80.
b Cfr de Frederici nuntiis et vicariis Commentarius prævius num. 92 et 93.
c Prædixerat hæc itaque B. Joannes Bonus anno circiter 1242; sed jam ante, anno scilicet 1239, eadem presbytero eremitæ fratri Michaeli de Verona aperuerat. Verumtamen Mantuam tantum ivit anno 1249 ineunte mense Octobri, biennio ante mortem. De his cfr Commentarius prævius num. 165 et seq.
CAPUT XI.
Testimonia Gaiferii militis et Faviani fratris pœnitentiæ.
[De veritate dicenda jurant Gaiferius et Favianus.] “Dominus Gaiferius miles, nobilis vir, quondam domini Isi militis de Cesena, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium, supradictis anno, indictione, septimo idus Januarii in domo dicti domini Gaiferii apud Cæsenam, præsentibus fratre Salvetto de ordine heremitarum de conventu de Cæsena, et Ubaldo notario, quondam Blasii, et Bonachisa, quondam Joannis Giaffonis de Cæsena, testibus. D. Favianus frater pœnitentiæ quondam Melontii de Cæsena juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium, supradictis anno, indictione et die, Cæsenæ apud conventum fratrum de ordine heremitarum, præsentibus fratribus, Lanfranco priori generali dicti ordinis heremitarum, et Salvetto, et Jacobo, heremitis dicti ordinis, testibus.”
[254] [Gaiferius miles testimonium dat de fama sanctitatis B Joannis Boni;] Dominus Gaiferuis, nobilis vir, prædictus juratus testis, et interrogatus suo juramento dixit quod ipse testis, sicut bene meminit, vidit fratrem Joannem Bonum stantem in quadam heremo, sita Cæsenæ, apud locum qui dicitur S. Maria de Botriolo, et duram et asperam pœnitentiam peragentem triginta sex annis et plus, in multa abstinentia cibi et potus, et maximam asperitatem suo corpori et afflictionem inferentem assidue, sicut de hoc publica vox et fama est et erat Cæsenæ et locis circumstantibus. Et dixit dictus testis interrogatus quod publica vox et fama est et erat Cæsenæ, quod Dominus multa et magna miracula ostendit meritis et orationibus dicti fratris Joannis Boni in vita sua Cæsenæ, ita quod propter publicam famam sanctæ vitæ et miraculorum, quæ dicebant Dominum meritis et orationibus dicti fratris operari quotidie, gentes de Cæsena habebant tantam reverentiam et devotionem in dicto fratre Joanne Bono, quod vix ipse testis dicere posset, et gentes multæ et diversæ et de remotis partibus, sicut ipse testis pluries vidit, veniebant ad videndum, audiendum, et tangendum dictum fratrem Joannem Bonum.
[255] [de amore Cæsenatum, corporis desiderio et piis peregrinationibus.] Et dixit dictus testis interrogatus quod si gentes de Cæsena scivissent vel credidissent dictum fratrem Joannem Bonum velle de Cæsena recedere, ipsæ gentes sive commune de Cæsena fecissent ita bene custodire dictum fratrem Joannem Bonum, quod numquam a Cæsena recessisset; et dixit dictus testis interrogatus quod ea die qua Cæsenates sciverunt dictum fratrem Joannem Bonum ivisse Mantuam, mirabiliter, immo ad mortem quasi communiter doluerunt; et si possibile esset quod Cæsenates hodie possent aliquo modo rehabere corpus dicti fratris Joannis Boni expenderent hodie mille marcas argenti a, tanta esset devotio et reverentia, quas Cæsenates habebant et habent hodie in dicto fratre Joanne Bono propter vitam et miracula quæ gentes de Cæsena viderunt tempore quo dictus frater Joannes Bonus erat et fuit Cæsenæ. Et dixit dictus testis interrogatus quod publica vox et fama est Cæsenæ, quod Dominus multa et immensa miracula meritis dicti fratris Joannis Boni ostendit Mantuæ et alibi, ubi invocatum est et invocatur auxilium et subsidium dicti fratris Joannis Boni. Itaque propter publicam famam, quæ est Cæsenæ de dicto fratre, et propter ea quæ Cæsenates viderunt et audierunt de dicto fratre Joanne Bono, tempore quo erat Cæsenæ, gentes multæ de Cæsena et partibus circumstantibus iverunt et vadunt Mantuam, ad locum ubi est corpus dicti fratris Joannis Boni, sicut ipse testis vidit et videt; et etiam de hoc publica vox et fama est Cæsenæ. Item dicit dictus testis interrogatus quod, sicut ipse testis firmiter credit, si omnes homines de Cæsena et mulieres deponerent et attestarentur de vita et conversatione, fide, et miraculis et fama publica dicti fratris Joannis Boni, sicut etiam de hoc publica vox et fama est Cæsenæ, omnes dicerent de dicto fratre Joanne Bono vel similia vel majora cum ipso teste. Et dixit dictus testis interrogatus quod tempore præsentis testificationis erat octuagenarius ipse testis et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia de his omnibus prædictis publica vox et fama est et fuit Cæsenæ, et quia ita est rei veritas.
[256] [Favianus certas facit conversiones a B. Joanne Bono procuratus, aliasque ejus virtutes,] Dominus Favianus, prædictus juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod olim ipse testis vidit fratrem Joannem Bonum stantem in quadam heremo supra Cæsenam quæ dicitur S. M. de Botriolo; in qua heremo, sicut ipse testis vidit, dictus frater Joannes Bonus peregit longo tempore pœnitentiam; et hoc publice dicebatur et dicitur Cæsenæ et sicut ipse testis videbat, quando ibat causa devotionis ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum. Et dixit dictus testis interrogatus quod propter multa miracula, bona verba et salutifera animæ, quæ dictus frater Joannes Bonus dicebat euntibus ad eum, qualiter deberent credere et observare mandata Dei, et observare et tenere, sicut observat et tenet sancta Romana ecclesia, multi qui male credebant conversi sunt ad fidem catholicam et obedientiam sanctæ Romanæ ecclesiæ; et multi qui primo erant pleni omni lascivia et mundano et carnali amore, verbis et exhortationibus dicti fratris Joannis Boni adepti sunt aliquem habitum religionis vel pœnitentiæ b sicut de hoc publica vox et fama est Cæsenæ. Et dixit dictus testis interrogatus quod dictus frater Joannes Bonus talem peregit pœnitentiam, et ita fuit catholicus, homo sobrius, et benignus, et omnibus caritativus, pius et castus, quod Dominus in vita dicti fratris Joannis Boni, et in morte, et post mortem ostendit, et operatus est, et operatur quotidie multa et magna miracula, sicut de hoc publica vox et fama est et erat Cæsenæ; ita quod propter publicam famam vitæ et fidei suæ, quando dictus frater Joannes Bonus vivebat Cæsenæ, gentes multæ et de longinquis partibus veniebant ad videndum, audiendum et tangendum dictum fratrem Joannem Bonum, et postquam dictus frater Joannes Bonus ivit Mantuam, et reddidit animam et spiritum suum ad Dominum, propter multa miracula, quæ Deus operatus est in morte et post mortem dicti fratris, et operatur quotidie, multi de Cæsena, audita fama miraculorum, quæ facta sunt et fiunt meritis dicti fratris Joannis Boni, et reductis ad memoriam sibi qualiter olim dictus frater Joannes Bonus habitus est in vita sua Cæsenæ sanctus, et catholicus, et homo omnibus bonis virtutibus plenus, vadunt et iverunt, sicut ipse testis vidit et videt, et secundum quod publice dicitur per Cæsenam et Mantuam, ad locum et ecclesiam, apud quam est corpus dicti fratris Joannis Boni.
[257] [et singularem ejus existimationem apud Cæsenates.] Et dixit dictus testis interrogatus quod ea die, qua Cæsenates sciverunt dictum fratrem Joannem Bonum ivisse Mantuam, numquam aliquis dolor in vita prædictorum civium Cæsenæ fuit ita communis, sicut fuit dolor, quem Cæsenates habuerunt de recessu dicti fratris Joannis Boni, et si possent aliquo modo Cæsenates hodie rehabere corpus dicti fratris Joannis Boni, expenderent ad hoc thesaurum mirabilem. Et dixit dictus testis interrogatus quod eamdem opinionem et credulitatem, quam ipse testis habet de dicto fratre Joanne Bono, eamdem et meliorem, si melior posset esse, quod ipse testis minime credit, habent omnes homines et mulieres de Cæsena, et omnes, (sicut ipse testis credit, et hoc publica vox et fama est Cæsenæ), qui viderunt dictum fratrem Joannem Bonum et audierunt. Et dixit dictus testis interrogatus quod tempore præsentis testificationis ipse testis erat ætatis octoginta annorum et plurium. Et dixit dictus testis interrogatus quod prædicta testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita audivit publice dici per Cæsenam ab omnibus, et ipse testis credit quod talis est rei veritas, qualis dicta est supra in omnibus et per omnia. Item interrogatus dictus testis quid esset fama publica, respondit quod illud quod communiter creditur et dicitur a gentibus.
“Concordat cum suo orignali existente in archivio serenissimi D. N. ducis Mantuæ et Montisferrati in Colto rerum pertinentium ad animam. In quorum fidem etc. Idibus Januarii MDCXLI.
Ego Hippolytus Castellus jur. cons. et eques ipsi ducali archivo præfectus, et ejusdem sermi domini a secretis confinium subscripsi.
Suprascriptum D. Hippolytum Castellum archivii ducalis præfectum esse talem qualem se asseruit, illiusque attestationibus hic plenam adhiberi fidem, et merito ubique locorum adhibendam esse attestor ego infrascriptus ejusdem sermi D. ducis Mantuæ et Montisferati primus cancellarius.
Ex ducali cancellaria Mantuæ die XX Januarii MDCXLI.
(L.S.) Julius Tomasinus cancellarius subscripsi.”
ANNOTATA.
a Marca passim non erat pecuniæ signatæ species, sed pondus; ita ut, dum pecunia continuo mutaretur, marcæ valor et pretium stabile permaneret. Duplex autem erat marca, altera marca naturalisseu argenti non cusi, altera marca stendata seu argenti cusi, quæ minor erat, quum vectigal quoddam de moneta percipi soleret. Generatim vero, ut loquitur Balbus in Catholico, marcha est quoddam pondus, scilicet media libra, ut dicitur marcha argenti; sed quum libra ubique eadem non esset, marcha etiam non ubique erat eadem: sed Trecensis seu Parisiensis, quæ ubique fere terrarum a mercatoribus usurpatur, longe magis propagata erat. Porro circa finem sæculi XIII valebat marca Trecensis seu Parisiensis libris duabus, solidis octodecim, et tantum pendebat circiter quantum chiliogrammatis quadrans seu 55 franci; et quum pecuniæ potentia nunc sexies aut septies minor sit quam illo ævo, mille marcis Parisiensibus poterat emi sæculo XIII tantum frumenti quantum nunc francis 113, 793, ut late explicat Leber [Mémoires sur l'appréciation de la fortune privée au moyen-âge, in tomo I, parti prima operis: Mémoires présentés par divers savants à l'académie royale des inscriptions et belleslettres, pag. 230 et seqq.] ; qui licet recentissimus sit, non inutiles tamen fecit Cangii ejusque continuatorum labores de monetæ valore [Cfr Glossarium mediæ et infirmæ latinitatis, vo Marca; item supplementum, eodem verbo.] . In Italia an marca argenti pecunia signata fuerit quæri potest. Certe Gualvaneus, ad annum 1330 disserens de moneta episcoporum Mediolanensium, memorat marcam auri, valentem quatuordecim florenis aureis, et marcam argenti quatuor florenis cum dimidio. Verum Muratorius,dum hæc refert, dubitare se declarat [Antiquitates Italiæ medii ævi, dissertatio XXVIII de diversis pecuniæ generibus, tom. II, col. 821.] an hæc firmis nitantur fundamentis. Et quidem in scheda valoris nummorum, anno 1356, Innocentio VI pontifice, confecta, nuspiam marca tamquam moneta signata occurrit, sed semper ut pondus [Ibid. col. 785 et 784.] ; neque inter varias argenti marcas ingens discrimen erat. Sed de his jam nimium.
b Distinguuntur hic habitus pœnitentiæ et religionis; quoniam non omnes, qui habitum pænitentiæ assumebant, religiosam vitam amplectebantur; sed plures tertiarii fiebant, piam vitam in medio mundo ducentes.
PARS QUARTA.
Examen Capellani cardinalis S. Eustachii de anno 1253.
CAPUT I.
Testimonia F. Lanfranci, prioris generalis, et F. Manfredi.
[Anno 1253 FF. Lanfrancus et Manfredus jurant de veritate dicenda coram commissario apostolico.] “In nomine Patris, et Filii et Spiritus Sancti. Amen. Articuli de vita, fide, conversatione et fama recolendæ memoriæ fratris Joannis Boni heremitæ fundatoris et institutoris ordinis heremitarum: videlicet quod dictus frater Joannes Bonus fuit vir sanctæ vitæ, catholicæ fidei, honestæ conversationis et utilis, et laudabilis famæ et celebris. Et frater Lanfrancus, prior generalis ordinis heremitarum a, et frater Manfredus heremita dicti ordinis de conventu Mantuæ dicti ordinis juraverunt super dictis articulis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium coram magistro Michaele, præposito Pecciol b capellano venerabilis patris D. sancti Eustachii diaconi cardinalis c, receptore et examinatore producendorum testium super dictis articulis a Summo Pontifice deputato, anno Domini 1253, indictione XI, quarto kalendas Novembris, Mantuæ in capitulo ecclesiæ S. Agnetis ordinis supradictorum heremitarum, præsentibus magistro Philippo, vicario venerabilis domini … episcopi Mantuæ d, domino Albizo canonico plebis de Pecciolo Vulturanæ diœcesis et Ubaldino notario de … et fratre Ventura heremita et pluribus aliis vocatis testibus.”
[259] [Lanfrancus certum facit severum cultum,] Frater Lanfrancus, prior prædictus juratus testis suo juramento dixit quod jam sunt decem anni quod ipse testis fuit conversatus et stetit cum fratre Joanne Bono apud conventum dicti ordinis de Cæsena, a medio Februario usque ad finem quasi mensis Augusti. De cujus vita interrogatus dixit quod dictus frater Joannes Bonus habebat cellam suam seorsum a fratribus, in qua erat assiduus in nocte semper et in die multum; et in illa habebat quandam assidem (et nihil aliud), super qua jacebat, et dormiebat ad perfectum primum somnum, et ab inde in antea surgebat et vigilabat in orationibus; quia bene audiebatur a fratribus quod a prædicta hora in antea surgebat et vigilabat. Et dixit, quod die ac nocte celebriter servabat silentium, nisi quando contingebat eum exire ad confortandum et consolandum fratres suos, et ad loquendum alicui forensi, qui eum requireret. Et dixit quod omni tempore, in quo dictus testis fuit in dicto conventu cum dicto fratre Joanne Bono, dictus frater Joannes Bonus contentus erat unica cuculla subtili staminea, nihil ferendo in cruribus et pedibus, nisi quandoque zipellos; et semper portabat magnam barbam.
[260] [jejunia, catholicam fidem,] Et quotidie et omni tempore jejunabat, comedebat in medietate et ultra minus quod aliquis alius frater; et tempore quadragesimæ illius temporis, in quo dictus testis fuit cum dicto fratre Joanne Bono, dictus frater fuit majoris abstinentiæ in cibo, et potu, et silentio, et singularitate, quam in tempore extra quadragesimam multum. Interrogatus quantum majoris abstinentiæ, respondit se nescire quantum; sed dixit esse notorium inter fratres, quod multum erat majoris abstinentiæ tempore quadragesimæ. Interrogatus utrum naturaliter parum posset comedere, vel hoc faceret ex abstinentia propter Deum, respondit quod propter abstinentiam faciebat; et hoc dixit esse notorium inter fratres. Interrogatus dictus testis utrum uteretur carnibus tempore infirmitatis, respondit quod sic multum parum, et paucis diebus, et ad instantiam fratrum; sed nolebat uti, nec utebatur consilio vel auxilio medicorum, dicens quod Dominus Jesus Christus erat medicina sua. Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus habebat cellam suam, in qua habebat crucem et tabulam beatæ Mariæ Virginis, quas adorabat, et aquam benedictam; et quotidie audiebat missam cum devotione magna; et omni die dominico sumebat Corpus Domini nostri Jesu Christi, cum multis lacrimis, et frequenter confitebatur peccata sua uni sacerdoti de fratribus, qui primo sibi occurrebat, cum confiteri volebat. Et hortabatur fratres suos quod haberent et tenerent fidem Sanctissimæ Trinitatis, ut continetur in symbolo, quod dicebat more laicali e, quia illiteratus erat f; et quod crederent quod credit sancta Romana Ecclesia; et detestabatur Gazaros, Paterenos et omnes hereticos, et excommunicatos g, dicens quod salvari non poterant nisi redirent ad unitatem Romanæ Ecclesiæ, in qua est salus perfecta. Interrogatus quomodo sciret prædicta, respondit se audivisse ab eo in illo tempore, in quo fuit cum eo, et quod jam notorium erat inter fratres.
[261] [alias virtutes, curam salutis proximi et æstimationem quam B. Joanni Bono pergit exhibere populus,] Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod ipse frater erat castus, honestus, humilis, et tractabilis, et confortabat fratres suos ad paupertatem, humilitatem et perseverantiam, et castigabat eos qui non bene agebant ministerium suum; et verba Dei semper erant in ore suo, et non verba otiosa. Interrogatus de causa scientiæ, respondit se in dicto tempore audivisse et vidisse prædicta, et quod notorium erat inter fratres. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod fama ejus erat laudabilis et celebris multum apud clericos et laicos Cæsenæ, et Mantuæ, et locorum circumstantium de sanctitate et religione multa. Et gentes veniebant ad eum multæ de partibus multis, et lætabantur se multum vidisse eum, et dixit quod dictus frater Joannes Bonus fuit fundator et institutor ordinis heremitarum, et quod in ipso egit pœnitentiam quadraginta annis, et in ipso sinivit vitam suam, receptis omnibus ecclesiasticis sacramentis; et fama sanctitatis ejus semper crevit usque hodie. Et dixit quod erat octuaginta annorum tempore mortis suæ. Prædicta testificatus est dictus testis non rogatus, nec doctus, sed quia vidit, et audivit sic esse, ut testificatus est.
[262] [Fr. Manfredus testatur de rigido victu et vestitu B. Joannis Boni,] Frater Manfredus, prædictus juratus testis super præmissis, suo juramento dixit quod a duodecim annis citra stetit et conversatus fuit cum fratre Joanne Bono apud conventum fratrum dicti ordinis de Cæsena, quandoque quatuor mensibus, quandoque tribus, quandoque duobus. In quibus temporibus, interrogatus de vita fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater sanus omni tempore jejunabat, exceptis diebus dominicis; et utebatur unico cibo conventus fratrum tantum, et non pluribus cibis, et in medietate minus aliquo alio fratre, et etiam minus medietate multum. Interrogatus si ipse quadragesimæ [tempore] esset majoris abstinentiæ quam in aliis temporibus, respondit quod sic; sed dixit se nescire de visu, sed notorium erat inter fratres quod contentus erat uno pane per totam quadragesimam, et modico cibo; ita quod fratres mirabantur. Et dixit quod tempore infirmitatis rogatus multum a fratribus, cum multum esset infirmus, modicum et paucis diebus vescebatur carnibus; non tamen volebat medicum, quia dicebat quod Dominus Jesus erat medicus ejus. Et dixit quod portabat unicam cucullam stamineam tam in hyeme, quam in æstate, et non aliud nisi ferabulas, et quendam pannum sub cuculla propter quandam suam infirmitatem h; et ibat discalciatus, et sine caligis, nisi quod quandoque ferebat zipellos, et habebat unam assidem pro lecto, et multum morabatur inclusus in die, ac nocte, et multum servabat silentium. Interrogatus quomodo sciret prædicta, respondit se vidisse illa in illis temporibus, in quibus fuit cum eo, et quia notoria erant inter fratres.
[263] [de ejusdem religione, piis exercitiis et cura proximi,] Interrogatus de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit, quod quotidie audiebat missam, et qualibet die dominico communicabatur corpore Domini nostri Jesu Christi, multas lacrimas effundendo; et quod habebat in cella sua crucem et tabulam, in qua erat depicta imago virginis Mariæ, quas adorabat, et aquam benedictam; et detestabatur hæreticos omnes, et excommunicatos, et confortabat fratres, et instruebat in fide Domini nostri Jesu Christi, et quod crederent, sicut credit sancta Romana Ecclesia, dicendo Credo in unum Deum totum. Item dixit dictus testis quod dictus frater frequenter confitebatur peccata sua fratri sacerdoti, quem primo posset habere, quia non habebat aliquem specialem confessorem. Interrogatus quomodo sciret prædicta, respondit se vidisse et audivisse illa illis temporibus, in quibus fuit cum eo. Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod ipse frater certis temporibus exibat de cella sua, in qua erat assiduus, et veniebat ad fratres suos, et confortabat eos ad paupertatem, patientiam, humilitatem, et perseverantiam, inducendo eis exempla sanctorum more laicali i, quia laicus erat, et illiteratus: Sancti per fidem vicerunt regna etc.: Et dixit quod erat dulcis, et tractabilis, et suavis, et religiosus, verba Dei semper habens in ore suo; et dixit quod multum reprehendebat fratres suos, qui non bene agebant ministerium suum. Interrogatus de causa scientiæ, dixit se interfuisse multis vicibus in dicto tempore, in quo fuit cum dicto fratre Joanne Bono, et audivisse eum, et esse ea notoria et manifesta inter fratres.
[264] [et de ejusdem per quadraginta annos sanctitatis fama.] Interrogatus de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod propter publicam famam sanctitatis illius, gentes infinitæ veniebant de multis partibus ad videndum cum tanquam virum sanctum et justum, et lætabantur se vidisse ipsum supra modum, et quod habebatur sanctus et justus communiter et publice ab omnibus gentibus de Cæsena et vicinia ejus, et de Mantua, et vicinia ejus, et fama sanctitatis ejus duravit et crevit usque in finem vitæ suæ, et usque hodie. Et dixit quod mortuus est octogenarius dictus frater Joannes Bonus, et quod fecit pœnitentiam in ordine heremitarum quadraginta annis, et in ipso ordine finivit vitam suam; cujus memoria sanctitatis floret usque in præsentem diem Mantuæ. Et dixit dictus testis prædicta se scire visu, et auditu publico. Et dixit dictus testis quod erat bene ætatis triginta annorum, et quod prædicta testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, et notorium est, ut dictum est.
ANNOTATA.
a Lanfrancus fuit prior generalis ab anno 1252, ut sæpius monitum est. Cfr. Commentarius prævius, num. 135.
b Pecciol seu Peccioli in diœcesi Vulturana sita est et paret magno duci Tusciæ. Ecclesia seu præpositura S. Verani, cui præerat Michaël, adhuc exstat [Repetti, Dizionario geographico fisico storico della Toscana, tom. IV, pag. 77 et seqq.] . Paulo inferius occurrit Albitius canonicus plebis de Pecciolo.
c De venerabili patre domino Guilielmo Fieschi, cardinali S. Eustachii, vide Prœmium ad processus num. 4, pag. 769.
d In lacuna, quæ in ms. exstat, ponendum est nomen B. Martini, ex comitibus de Casaloldis, natione Parmensis et ab Innocentio IV confirmatiepiscopi Mantuani, ultima die Maji anni 1252. Ante canonicus S. Marci Mantuani et Parmensis fuerat et capellanus ipsius Innocentii Papæ IV. Plenus meritis obiit anno 1303 [Ughelli, Italia sacra, tom. I, col. 867.] .
e Significat testis a beato viro recitatum fuisse symbolum apostolorum lingua vernacula.
f De ejus literarum ignorantia cfr. Commentarius prævius num. 8 et 24.
g De his cfr. commentarius prævius §§ IX et X.
h Hæmorrhoidas patiebatur.
i Indicat testis verba scripturæ sanctæ, quæ paulo infra veniunt, lingua vernacula a beato viro prolata fuisse.
CAPUT II.
Testimonium FF. Jacobini et Bonacursi.
[De veritate dicenda jurant FF. Jacobinus et Bonacursus; quorum prior] “Frater Jacobinus et frater Bonacursus heremitæ dicti ordinis de conventu Mantuæ juraverunt super præmissis articulis dicere veritatem quam scirent, et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, eodem anno, et indictione pridie Kalendas Novembris, Mantuæ in curia domini episcopi Mantuæ, præsentibus magistro Philippo, vicario dicti domini Mantuani de Igamariis a, et Ubertino filio domini episcopi, et domino Bartholomæo judice dicti domini Mantuani de Igamariis, et Ubertino filio domini Petri de Liculfis testibus.” Frater Jacobinus prædictus, juratus testis super præmissis, et interrogatus suo juramento, dixit quod a decem et septem annis citra fuit apud conventum de Cæsena dicti ordinis conversatus cum dicto fratre Joanne Bono, nunc uno mense, nunc quindecim diebus quandoque. De cujus vita interrogatus, dixit quod dictus frater Joannes Bonus habebat cellam suam prope se, juxta confines ecclesiæ fratrum, in qua erat assiduus die ac nocte, et vigilans in orationibus.
[266] [dicit de cultus et victus severitate B. Joannis Boni.] Et dixit quod tunc temporis, in quo ipse fuit cum dicto fratre Joanne Bono, dictus frater Joannes Bonus jejunabat omni die contentus multum modico cibo et potu fratrum, et multum minus medietate cibi alterius fratris et potus: quia dictus testis dixit se vidisse multoties ipsius cibum, et potum portare ad cellam suam, et non sumebat dictus frater Joannes Bonus nisi de unico cibo conventus, et tam modice, ut dictum est, ut dixit se vidisse. Et in tempore quadragessimæ dictus frater Joannes Bonus in illis temporibus, in quibus testis dictus fuit cum eo, erat contentus dictus frater Joannes Bonus per totum quadragesimam uno pane conventuali tantum et modico potu tantum, et nihil aliud percipiebat; et hoc erat, ut dixit dictus testis, notorium inter fratres. Et dixit quod habebat dictus frater Joannes Bonus tantum unam assidem omni tempore pro lecto; et erat contentus tam in hyeme, quam in æstate una cuculla staminea subtili, sub qua ferebat ferabulas lineas, et unum pannum de lino vel stuppa, sine manicis, ad custodiam carnis suæ ne videretur, quia cuculla erat multum subtilis, et etiam ne quidam morbus sanguinem emitteret, quem patiebatur, et deturparet cucullam, et dixit quod tunc temporis, quo dictus testis fuit cum dicto fratre Joanne Bono, semper incedebat et stabat nudis pedibus et carnibus *, nisi quod quandoque ferebat zipellos ligneos, et illos pro majori afflictione corporis sui; et portabat semper magnam barbam, et quod utebatur carnibus tempore magnæ infirmitatis, et tunc modice. Et dixit, quod dictus frater Joannes Bonus nolebat uti aliquo modo in suis infirmitatibus consilio vel auxilio medicorum, dicens quod Dominus Jesus Christus erat verus medicus suus. Et dixit se vidisse et audisse temporibus prædictis, in quibus usus fuit dictus testis cum eo; et hæc prædicta dixit dictus testis se vidisse, et notoria esse inter fratres.
[267] [de ejusdem fide, et piis exercitiis et cura proximi,] Item interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus dicebat fratribus suis sæpe, se teste audiente, quod ipsi ante omnia crederent et tenerent fidem sanctæ Romanæ ecclesiæ, sicut ipsa credit et tenet, et ut continentur in Credo in unum Deum, quem dicebat eis more laicali, quia illiteratus erat; et dicebat quod caverent sibi ab excommunicatis, et ut vitarent Gazaros, Patarenos, quia ipsi damnati sunt, et in suo statu salvari non poterant. Et dixit testis, quod dictus frater Joannes Bonus habebat crucem et tabulam beatæ Virginis in cella sua, et aquam benedictam; et quotidie audiebat missam cum magna devotione; et omni die dominico communicabatur corpore Domini nostri Jesu Christi cum magna reverentia, et multa lacrimarum effusione, et confitebatur frequenter peccata sua uni ex sacerdotibus fratrum, quem primo habere poterat, quia non habebat aliquem specialem confessorem. Et dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat multum cultor catholicæ fidei. Quæ omnia dixit se vidisse, et audisse, et ea esse notoria inter fratres. Item interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit ipse quod erat honestæ conversationis, et utilis multum, quoniam amabat fratres suos et confortabat eos multum ad virtutes, humilitatem, et obedientiam, et paupertatem, et reprehendebat eos, qui deviabant ab eo quod facere debebant, et erat multum humilis, castus, honestus, et benignus, et cor suum semper habebat ad Deum, et semper verba Dei erant in ore suo. Et dictus testis dixit sic se audisse et vidisse, sicut dictum est, et notoria esse inter fratres.
[268] [necnon de sanctitatis] Interrogatus dictus testis quæ fama esset de dicto fratre Joanne Bono, respondit quod multum erant laudabilis fama de illo per Romandiolam et Lombardiam, [sama ex quo ordinem eremitarum instituit.] quia erat sanctæ vitæ, et quia dominus multa miracula et magna faciebat per ipsum; et gentes multæ veniebant ad eum, sicut ipse testis videbat, et talis fama fuit et crevit de eo usque in finem vitæ suæ et quod ipse fuit institutor ordinis fratrum heremitarum, et in ipso egit pœnitentiam quadraginta annis, et in ipso ordine finivit vitam suam octogenarius, ut communiter dicitur inter fratres; et quod ipse testis erat sacerdos, et fuit frater heremita dicti ordinis jam sunt viginti anni, et quod ipse testis erat bene ætatis quasi quadraginta annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non doctus, vel rogatus, sed quia ita vidit, et audivit, ut supra dictum est, et quia ita notorium erat inter fratres.
[269] [F. Bonacursus narrat quam parcus esset in cibis B. Joannes Bonus et quam rationem servaret tempore quadragesimali,] Fr. Bonacursus præfatus, juratus testis super præmissis, et interrogatus suo juramento, dixit, quod jam sunt sedecim anni, ut firmiter credebat, quod ipse testis frater existens in dicto ordine stetit, et conversatus fuit cum dicto fratre Joanne Bono apud conventum dictorum fratrum de Cæsena a festo B. Martini tunc usque ad Dominicam passionis Domini, in quo tempore dixit, se vidisse vitam, quam agebat dictus frater Joannes Bonus. Interrogatus de vita dicti fratris Joannis Boni, respondit quod tunc temporis dictus frater Joannes Bonus non erat bene sanus; tamen aliquando bene egrediebatur cellam suam, et veniebat ad fratres suos ita infirmus, et comedebat quandoque cum eis in conventu, quandoque in cella sua. Interrogatus de quantitate et qualitate cibi et potus illius, dixit se de quantitate et qualitate cibi et potus illius, quos extra quadragesimam sumebat, non recordari, nisi quod omni tempore jejunabat, exceptis diebus Dominicis, et tempore maximæ infirmitatis, in quibus vescebatur carnibus, licet modicissime; nec volebat uti consilio medicorum in suis infirmitabus, dicens Redemptorem mundi esse medicinam suam; tempore autem quadragesimæ, quo dictus testis fuit cum eo, dixit quod se teste vidente dictus frater Joannes Bonus prima die quadragesimæ sumebat aliquantulum panis tantum quasi ad modum hostiæ; secunda autem die sumebat tantum quatuor radices petrosilorum coctas in oleo, in qua comestio fratrum fiebat, et non aliud; tertia autem die comedebat septem grana fabarum coctarum tantum, et non aliud; et semper quolibet die, sumpto cibo jam dicto, bibebat aliquantulum de vino conventus; in quarta quidem die redibat ad quantitatem panis prædictam; et quinta ad radices, sicut dictum est, et sic de singulis usque ad diem Jovis sanctum, in qua comedit de cibo fratrum, et sequentibus aliis duobus diebus rediit ad dictam vitam; et hæc dicta vita patuit sibi testi, et omnibus aliis fratribus in dicta quadragesima.
[270] [idque studio non autem natura; item qui esset ejus vestitus et lecti ratio;] Interrogatus dictus testis si dictus frater Joannes Bonus faceret prædictam abstinentiam studio vel natura, respondit quod studio et corporis afflictione. Interrogatus quomodo sciret, respondit quod erat ibi quidam frater, cujus nominis non recordatur, qui cum non crederet quod frater Joannes Bonus prædictam abstinentiam faceret studio, sed natura, dictus frater Joannes Bonus ad tollendam illam tentationem, qua tentabatur ille incredulus, una vice comedit plus aliquo alio fratre; et ita frater ille tentatus credidit postea quod propter corporis afflictionem faceret dictam abstinentiam. Et dixit dictus testis, quod, se teste vidente, vidit dictum fratrem Joannem Bonum tam in hyeme quam in æstate contentum esse unica cuculla staminea subtili, sub qua deferebat ferabulas, et unum pannum de lino vel stuppa, sine manicis, quasi ad modum camisiæ factum, quem deferebat, ut ipse testis et fratres omnes credebant, duabus de causis: prima ne caro ejus videretur, quia cuculla erat multum subtilis, ut dictum est: secunda est ne quædam infirmitas quam patiebatur, sanguinem emittens, fœdaret cucullam; et quod omni tempore jacebat super nudam assidem, et semper incedebat et stabat discalciatus, nisi quod quandoque ferebat zipellos ligneos, et illos ad majorem afflictionem, quia homo erat senex multum et debilis; et hæc prædicta erant notoria et manifesta sibi testi et omnibus fratribus.
[271] [itemque quomodo veram religionem observaret et alios ad virtutem impelleret.] Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus dicebat fratribus suis quod crederent sicut credit sancta Romana Ecclesia, et quod Patareni, Gazari et omnes hæretici et excommunicati salvari non poterant in suo statu, sed erant filii diaboli, et dixit quod quotidie audiebat missam cum magna devotione, et quolibet die dominico sumebat Corpus Domini nostri Jesu Christi, multas lacrimas effundendo, et frequenter confitebatur peccata sua. Interrogatus quomodo sciret, respondit se vidisse et audisse, et notoria esse inter fratres. Item interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat beatæ conversationis, quoniam in se erat pacificus, et humilis, et benignus, et honestus multum, et castus; et dixit quod diligebat multum paupertatem; et instruebat fratres suos in virtutibus et moribus bonis; et reprehendebat eos, qui non ducebant vitam et regulam, ut debebant; et semper verba Dei erant in ore suo. Interrogatus de causa scientiæ, respondit se interfuisse quando sic loquebatur fratribus suis, et ea esse notoria inter fratres. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod omnis bona opinio et omnis bona credulitas erat inter gentes et fratres de ipso, et creverat usque in finem vitæ suæ; et quod fuit institutor et fundator ordinis heremitarum, et in ipso egit pœnitentiam quadraginta annis, et in ipso finivit vitam octogenarius. Et dixit dictus testis quod ipse testis erat Mantuanus natione, et quod steterat in dicto ordine viginti quatuor annis, et quod prædicta testificatus est non doctus, nec rogatus, sed quia vidit, et audivit sic esse, ut testificatus est.
ANNOTATUM.
a Forte legendum: Domino Bartholomæo de Igamariis, judice dicti domini episcopi Mantuani. Videtur B. Martinus, Mantuanus episcopus, curiam habuisse, in qua plura certis viris concredita erant officia. Hic enim magistrum Philippum habemus vicarium, qui superius jam occurrit, et Bartholomæum judicem. Quamquam autem vicariorum et judicum munia etiam in curiis ecclesiasticis sæpius ad res temporales pertinerent, hic videntur potius spiritualia fuisse: certe magistri titulus, datus Philippo vicario, clericum potius designat quam laicum.
* cruribus
CAPUT III.
Testimonia FF. Joannis et Græci.
[F. Joannes, præstito juramento, explicat quam parco victu] “Fr. Joannes, oriundus de Calesis a, Cæsenæ diœcesis presbyter et heremita dicti ordinis, de conventu Mantuæ, juratus super præmissis articulis dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium, coram prædicto examinatore, eodem anno et indictione, quarto nonas Novembris Mantuæ in palatio dicti domini episcopi Mantuæ, præsente domino Albizo, canonico Peccioli, et Joannino, familiari dicti domini episcopi, et fratre Ruberto de Cremona, heremita ejusdem ordinis, testibus.” Frater Joannes prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod ipse testis fuit frater heremita in dicto ordine jam sunt viginti duo anni, et stetit usque in præsentem diem ipse testis; et stetit cum dicto fratre Joanne Bono apud conventum de Cæsena prima vice per unum annum continuum, et postea aliquo tempore interposito a mense maji usque ad festum omnium sanctorum apud dictum conventum de Cæsena; et postea quandoque uno mense, quamdoque minus. Et sic interrogatus dictus testis de vita dicti fratris Joannis Boni, dixit quod, se teste vidente, dictus frater Joannes Bonus omni tempore jejunabat, exceptis diebus dominicis et tempore infirmitatis, et quod nolebat uti consilio medicorum in suis infirmitatibus; tunc tamen, quando erat graviter infirmus, comedebat aliquantulum de carnibus; tempore autem sanitatis multum modice comedebat, et bibebat, ut apparebat in vasis, in quibus portabatur cibus et potus ei ad cellam suam.
[273] [maxime in quadragesima uteretur B. Joannes Bonus; itemque quam tenui vestitu;] In quadragesima autem dixit dictus testis, quod dictus frater Joannes Bonus comedit illa quadragesima, qua fuit ibi dictus testis, in conventu cum fratribus, et quotidie dictus frater Joannes Bonus comedebat sic parum panis, quod considerata tota quantitate panis quam comedit in illa quadragesima, non fuit unus panis conventualis, et comedebat cum eo aliquantulum de cœdulio b unius ferculi tantum, in decuplo minus quam aliquis alius frater conventus; et similiter modice potabat de vino conventus: ita quod fratres omnes mirabantur. Tamen quia non erat novum hoc inter fratres non in tantum mirabantur. Interrogatus dictus testis si dictus frater Joannes Bonus hoc faciebat pro majori afflictione corporis sui, respondit quod sic, cum vidisset eum diebus dominicis plus comedere, quod comedebat duabus vicibus illa die. Et cum quidam ex fratribus temptassent quod hoc faceret dictus frater Joannes Bonus quia non poterat plus comedere, dictus frater Joannes Bonus, sciens hoc, una vice fecit sibi dare de comestione conventus, et comedit tunc tanquam aliquis alius frater; et tunc frater ille tentatus, remotus a tentatione, credidit quod dictus frater Joannes Bonus faceret pro salute animæ suæ illam vitam. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus erat contentus omni tempore unica cuculla subtili staminea, sub qua ferebat ferabulas et unum pannum lineum sine manicis, quia patiebatur moroidas c sanguinis; quare devastasset cucullam. Et stabat discalciatus et ibat omni tempore, nisi quod quandoque ferebat zipellos ligneos; et jacebat super quandam assidem semper. Interrogatus quomodo sciret prædicta et singula prædictorum, respondit se vidisse, et hoc esse manifestum inter fratres.
[274] [similiter quam sincera esset religione et quam pius potissimum in sacramentorum susceptione;] Interrogatus dictus testis de fide fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat assiduus et vigilans in orationibus, quasi post primum somnum, die et nocte, in cella sua; in qua stabat semper, nisi exiret eam ad confortandum fratres suos, vel ad loquendum alicui forensi; et audiebat missam quotidie usque ad finem cum magna devotione; et quando levabatur corpus Domini nostri Jesu Christi effundebat multas lacrimas; et qualibet die dominica communicabatur corpore Domini nostri Jesu Christi, adeo plorando, quod oportebat sacerdotem eum exspectare quandoque maxima mora, antequam ipse frater Joannes Bonus posset illud sumere propter abundantiam lacrimarum; et frequenter quasi omni die confitebatur uni ex fratribus (quia non habebat aliquem specialem confessorem) peccata sua. Et detestabatur Gazaros, Patarenos, et omnes hæreticos et excommunicatos; et dicebat fratribus suis, quod tales vitarent, et omnes illos, qui non tenebant fidem sanctæ romanæ ecclesiæ, et qui non crederent quod dominus Papa habebat eandem auctoritatem, quam habuit beatus Petrus apostolus; et multa alia bona dicebat semper cum erat cum fratribus.
[275] [et demum quam præstans esset aliis virtutibus et in universo ordine, quem instituerat, magni fieret.] Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, dixit quod erat miræ conversationis, ita quod aliquis non poterat satiari se esse eum eo; et confortabat omnes, et maxime fratres, ad castitatem, patientiam, et humilitatem, et ad alias virtutes omnes. Et erat ipse frater Joannes Bonus planus, humilis, castus, quietus, pacificus, et nulla in eo poterant minus bona inveniri, et qualiter sua conversatione tractabilis erat, dici non posset. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannnis Boni, dixit quod communiter habebatur ab omnibus de Mantua et Cæsena, et aliis locis circumstantibus, homo sanctæ vitæ, et magnæ religionis, et beatæ conversationis, et quod venerabatur ab omnibus tanquam pater sanctus, et quod fuit in dicto ordine triginta tribus annis et plus, et quod erat ætatis octuaginta annorum in fine vitæ suæ, et quod in dicto ordine finivit vitam suam receptis omnibus ecclesiasticis sacramentis, et quod fuit fundator et institutor ordinis præsentis. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, et singula prædictorum, respondit se audivisse et vidisse per omnia, sicut dictum est, et quia notorium est inter fratres, et quod ipse testis prædicta testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, et notorium est inter fratres.
[276] [F. Græcus, præstito juramento, auditur de severo B. Joannis Boni victu,] “Frater Grecus de Disendais de Mantua, et frater Meliorinus de Platina de Cremona, heremitæ dicti ordinis, juraverunt coram dicto examinatore super præmissis articulis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium, eodem anno et indictione, tertio nonas Novembris, Mantuæ in palatio dicti domini episcopi, præsentibus dominis Philippo, vicario dicti domini episcopi, et Albizo canonico de Pecciolo, et fratre Roberto de Cremona, heremita dicti ordinis, testibus.” Frater Grecus prædictus juratus testis super præmissis, et interrogatus suo juramento, dixit quod jam sunt viginti duo anni, ut dixit se firmiter credere, quod ipse fuit frater heremita in dicto ordine, et quod jam sunt quinque anni, quod ipse fuit conversatus et stetit cum fratre Joanne Bono ab introitu quadragesimæ quasi per septem dies, usque ad Pascha Pentecostem continuo. Interrogatus dictus testis de vita dicti fratris Joannis Boni, dixit quod omni tempore jejunabat exceptis diebus dominicis, et tempore infirmitatis, in quo vescebatur carnibus, licet non nisi maxima necessitate urgente; et dixit quod extra quadragesimam tempore sanitatis utebatur valde stricto cibo et potu, ut apparebat in vasculis in quibus portabantur ei cibus et potus ad cellam suam; et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus accepit quendam panem conventualem in principio quadragesimæ, de quo fecit multas particulas rotundas ad modum hostiæ, sed majores et grossiores hostia aliquantulum; et unam illam particularum sumebat quolibet die, et non aliud, nisi aliquantulum potus; et masticabat tamen quandoque unam frondem salviæ (tamen non transglutiebat ejus substantiam) ad custodiam flatus sui; et hujusmodi vitam gessit per totam illam quadragesimam, qua fuit cum eo dictus testis usque ad diem Jovis sanctum; in qua rogatus a fratribus dicentibus quod Dominus Jesus tali die comedebat cum discipulis suis, etiam ita comedit ipse frater Joannes Bonus illa die de cœdulio d conventus aliquantulum, et de uno ferculo tantum, in cella sua tamen.
[277] [potissimum intra quadragesimam;] Dixit dictus testis quod illa die accepit dictus frater Joannes Bonus reliquias dicti panis, de quo steterat per totam quadragesimam, et misit fratribus; quas cum magna devotione acceperunt fratres, et aliqui comederunt particulas suas, et aliqui reservaverunt suas portiones usque in præsentem diem; tamen dictus testis comedit suam, ut dixit. Interrogatus de causa scientiæ prædictæ abstinentiæ, respondit se vidisse; et dixit quod erat manifestum et notorium inter fratres, et dictus frater Joannes Bonus in præteritis quadragesimis talem et similem vitam egerat et in plerisque quadragesimis usus fuerat arctiori. Interrogatus dictus testis si dictus frater Joannes Bonus hujusmodi abstinentiam faceret ex frigiditate stomachi, vel studiose, ut magis se affligeret, respondit quod studiose. Interrogatus quomodo sciret quod propter hoc faceret, respondit quia extra quadragesimam plus comedebat, licet non multum, et diebus dominicis plus comedebat, et quia notorium, et manifestum erat inter fratres, quod propter amorem Dei et salutem animæ suæ faceret.
[278] [item de ejus vestitu et piis exercitationibus;] Item dixit dictus testis quod se teste vidente dictus frater Joannes Bonus, tam in hyeme quam in æstate, contentus erat unica tantum cuculla staminea subtili, subtus quam deferebat ferabulas lineas, quendam pannum de lino, vel stuppa, et istum ferebat, ne fluxus moroidum e, quas patiebatur, deturparet cucullam suam. Et dixit quod discalciatus erat omni tempore, nudis pedibus et cruribus, nisi quod quandoque ferebat zipellos ligneos, et illos (ut dicebant fratres) pro majori corporis afflictione. Et dixit quod se teste vidente dictus frater Joannes Bonus jacebat semper super nudam assidem, nihil super se vel subtus se retinendo, sicut ipse testis videbat, quando intrabat cellam suam, et quia erat hoc manifestum inter fratres. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus parum jacebat sanus, sed vigilabat semper et orabat, sicut ipse testis videbat, quando intrabat cellam dicti fratris Joannis Boni, vocatus ab eo ut audiret confessionem dicti fratris. Dixit ipse testis quod erant in cella prædicta formæ, in quibus ponebat dictus frater Joannes Bonus genua, et pedes, et manus, quando orabat; et illæ formæ seu vestigia facta erant ex nimia orandi frequentia. Et habebat ibi crucem, quam adorabat, sicut ipse testis dixit se vidisse prædicta, et notoria esse inter fratres. Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, dixit quod erat homo sanctæ vitæ, et quod quotidie audiebat missam usque ad finem, et lacrimabatur in immensum quando levabatur Corpus Domini nostri Jesu Christi, et audita missa, redibat ad cellam suam orans ibi semper, et vigilans ad Deum, et quod qualibet die dominica communicabatur Corpore Domini nostri Jesu Christi; et frequenter confitebatur uni ex fratribus, nec habebat aliquem specialem confessorem, et erat assiduus in dicta cella sua in orationibus, quæ erat juxta ecclesiæ fratrum confines; et erat ibi quædam fenestra, qua aperta, poterat videri cella dicti fratris Joannis Boni; unde communis opinio fratrum erat et est quod illa de causa dictus frater Joannes Bonus raro veniebat in ecclesiam ad alias horas diurnas et nocturnas, nisi ad missam, ut dictum est; quia si legendo dixissent fratres officia, poterat eos audire de cella sua.
[279] [de ejusdem litterarum ignorantia, silentio et zeloveræ fidei;] Et dixit dictus testis, quod dictus frater Joannes Bonus erat illiteratus, nisi quod sciebat Credo in unum Deum, et Miserere mei Deus, et alias orationes suas. Et dixit dictus testis quod ea die, qua communicabatur dictus frater, et in quadragesima, erat in maximo silentio. Ita quod nisi maxima necessitas immineret, nolebat loqui alicui fratrum, vel forensium. Et dixit dictus testis quod quando dictus frater Joannes Bonus loquebatur alicui forensi, statim faciebat se absolvi, si in aliquo peccasset in illa locutione; et dixit dictus testis quod in tali casu dictus frater Joannes Bonus etiam alias confessus fuit sibi testi (quia sacerdos erat) frequenter. Item dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus erat cultor catholicæ fidei, qui dicebat fratribus suis, se teste audiente, quod crederent firmiter articulos catholicæ fidei, et tenerent et crederent, sicut tenet et credit sancta Romana Ecclesia, quia ipse sic credebat et tenebat; et monebat dictos fratres suos vitare hæreticos omnes, et Gazaros, et Patarenos, et excommunicatos, quia in illo statu salvari non poterant. Item monebat et confortabat fratres suos semper ad omnes virtutes, et omne opus bonum. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, et singula prædictorum, respondit sic se audisse, et vidisse et interfuisse, et notorium esse inter fratres.
[280] [et demum de sancta ejus conversatione et fama.] Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod se teste vidente erat dulcis, et fructuosus, et omnibus virtutibus plenus: ita quod aliquis non poterat satiari se esse cum eo, et quod omnes qui conversabantur cum eo, reverebantur eum tanquam patrem sanctum; et multa ab omnibus fiebat ei devotio et reverentia. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod omnis bona fama, et omnis bona credulitas erat de eo Mantuæ et Cæsenæ et per totam provinciam; ita quod infinitæ gentes veniebant ad videndum, audiendum et tangendum eum; et talis fama fuit, et crevit de eo usque in finem vitæ suæ. Et dixit quod dictus frater Joannes Bonus stetit in ordine prædicto quadraginta annis vel quasi, ut dixit testis se firmiter credere; in quo ordine finivit vitam suam quasi octogenarius, sicut ipse frater Joannes Bonus dicebat, ipso teste audiente, receptis omnibus ecclesiasticis sacramentis, et dixit dictus testis quod prædicta non rogatus neque doctus testificatus est, sed quia ita vidit et audivit, et interfuit, sicut dictum est, et quia hæc omnia notoria sunt inter fratres.
ANNOTATA.
a Putem indicari vicum Caliscese, nunc 643 incolis frequentem atque ita Cæsenæ proximum ut ejus fere pars sit.
b In ms. legebatur: Comedebat cum eo aliquantum cocdulis unius ferculi tantum; sed quid sibi volunt cocdula seu cocdulæ? Codolo est italis cochlearis seu fuscinulæ capulus seu manubrium; sed quum tunc fuscinulæ nondum adhiberentur ad cibos ori ingerendos, quis manubrii cochlearis his usus. Coccula autem seu cocula in latinitate medii ævi sagum hibernicum significat atque etiam vas coquinarium, ut ex Ugutione ad hanc vocem tradit Cangius; quin etiam ligna arida vel vasa ærea, ut ex Varrone, Festo et S. Isidoro idem demonstrat; et demum apud italos grana, baccas et metaphorice variolas, ut ex Pandectis Matthæi Silvatici idem collegit. Mihi probalius videtur legendum hic esse: Comedebat aliquantum [de] cocculis unius ferculi, id est de leguminibus unius speciei, seu potius, quemadmodum in textu mutavi: Comedebat cum eo aliquantum de cœdulio unius ferculi. Inferius enim redit cœdulium; cujus vocabuli significatio in annotato d explicabitur. Cæterum cfr. dicta fratris Moltongrandi in processu, num. 262 et Comment. prævius num. 72.
c Moroidæ lege Hæmorrhoides. Etiamnum dicunt Itali Morroide.
d Cœdulium id est edulium, portio cibaria, et omnis cibus præter panem. De usu hujus vocis apud italos vide Supplementum Glossarii Cangii, ad hanc vocem.
e Vide annotatum c.
CAPUT IV.
Testimonia FF. Meliorini et Venturæ.
[F. Meliorinus testimonium dicit de severa vestitus et lecti ratione B. Joannis Boni;] Frater Meliorinus prædictus, juratus testis super præmissis, et interrogatus suo juramento, dixit, quod steterat jam ipse testis quasi per septem annos in ordine, et quod sacerdos fuerat, et erat jam sunt duo anni, et amplius. Et dixit quod ipse testis stetit cum fratre Joanne Bono apud conventum de Cæsena jam sunt quinque anni elapsi, et stetit cum ipso a festo Omnium Sanctorum usque ad kalendas Septembris. Interrogatus de vita dicti fratris Joannis Boni, respondit quod, se teste vidente, dictus frater Joannes Bonus incedebat et stabat omni tempore discalciatus, et nudis cruribus et pedibus, nisi quod ferebat quandoque zipellos ligneos. Et dixit dictus testis quod, se teste vidente, dictus frater Joannes Bonus utebatur quodam banco ligneo pro lecto, nihil super se vel subtus se retinendo, nisi cucullam suam quam portabat, et de qua erat contentus omni tempore et in hyeme et in æstate, et die et nocte; sub qua deferebat ferabulas lineas, et quemdam pannum de lino vel stuppa, factum ad modum camisiæ, et istum pannum ferebat duabus de causis, ut dicebatur inter fratres: scilicet ne caro ejus videretur, quia cuculla erat staminea, et subtilis multum, et ne dicta cuculla deturparetur a sanguine, qui exibat de quadam infirmitate quam patiebatur. Interrogatus de causa scientiæ, respondit se vidisse, et notoria esse inter fratres hæc prædicta.
[282] [de ejusdem fide, pietate,] Interrogatus de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus habebat cellam suam ex parte tribuniæ a ecclesiæ fratrum, in qua morabatur die ac nocte, assiduus in oratione et contemplatione, et in qua habebat crucem quam adorabat. Et dixit quod apparebant ibi formæ et vestigia genuum, manuum et pedum ante crucem, quæ faciebat ex tanta orandi frequentia; et dixit quod cella sua erat ita propinqua ecclesiæ fratrum, quod de ea poterat audire omnes horas diurnas et nocturnas; et de qua cella exibat omni mane, et veniebat ad audiendam missam, quam audiebat usque ad finem cum magna devotione et reverentia; et quando elevabatur corpus Domini nostri Jesu Christi lacrimabatur et plorabat in tantum quod vix dici posset. Et dixit dictus testis quod quando portabat [ei corpus Domini vel] dabat ei pacem, sæpe inveniebat eum lacrimantem et plorantem. Et dixit quod quando die dominico sumebat corpus Domini nostri Jesu Christi [id faciebat] cum magna devotione et lacrimarum effusione. Et dixit quod ea die qua communicabatur, præcipue servabat silentium et singularitatem a forensibus, nisi immineret maxima necessitas loquendi alicui forensi. Et dixit dictus testis quod frequenter confitebatur peccata sua, nec habebat aliquem specialem confessorem, et dicebat dictus frater Joannes Bonus fratribus suis quod crederent in Patrem, et Filium, et Spiritum Sanctum, creatorem visibilium et invisibilium, et in Dominum nostrum Jesum Christum filium Dei unigenitum, et in omnes articulos catholicæ fidei, sicut cantat sancta Romana Ecclesia Credo in unum Deum, et specialiter dicebat de corpore Domini nostri Jesu Christi, quod in illud haberent maximam fidem et fiduciam, quia vere salus mundi erat, et detestabatur et confundebat publice et manifeste Gazaros, Patarenos, et omnes hæreticos et excommunicatos; et dicebat fratribus quod ab his sibi caverent, et eos vitarent. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit se hæc omnia audivisse, et interfuisse, et notorium esse inter fratres.
[283] [jejuniis] Item interrogatus dictus testis de vita fratris Joannis Boni, dixit quod omni tempore jejunabat, exceptis diebus dominicis, et tempore infirmitatis; in quibus, quando graviter laborabat, comedebat parum de carnibus; nec volebat in suis infirmitatibus consilio medicorum uti, dicens Dominum Jesum Christum esse verum medicum suum, et totius humanæ generationis. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus extra quadragesimam utebatur multum parco cibo et potu, ita quod vix dici posset. In quadragesima autem, qua dictus testis fuit cum eo, dixit quod dictus frater Joannes Bonus fuit usus modice et temperate tredecim diebus intrante quadragesima cibo et potu conventuali; et ab inde in antea sumebat qualibet die pro cibo quantitatem panis ad modum hostiæ, et nihil aliud, nisi modicum potus: usque ad diem Jovis Sanctum, in quo fuit usus cibo fratrum. Item dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus majus servabat silentium et solitudinem tempore quadragesinæ, quam aliis temporibus. Interrogatus de causa scientiæ, dixit se vidisse prædicta, et notoria esse inter fratres.
[284] [et sanctimonia universim.] Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod, se teste vidente et audiente, dictus frater Joannes Bonus exibat de cella sua ad fratres suos, et dicebat eis quod haberent charitatem inter se, et hortabatur eos ad patientiam et perseverantiam et ad alia bona opera; et corrigebat illos, qui non bene se habebant; et erat humilis, dulcis, suavis, et habebat breviter in se omnes virtutes, ita quod per se ipsum testem dicere non poterat. Item interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, dixit quod omnis bona opinio, fama, et credulitas erat de ipso per totam provinciam, et omnes partes circumstantes, et habebatur a fratribus et ab omnibus aliis gentibus homo Dei, et vere justus, et quod per diversas partes multæ gentes currebant ad videndum eum tamquam patrem sanctum, et talis fama et opinio crevit de eo usque ad finem vitæ suæ, et quod fecit pœnitentiam in dicto ordine secundum communem credulitatem fratrum per quadraginta annos, et quod fuit fundator et institutor dicti ordinis; et in illo, receptis ecclesiasticis sacramentis, finivit beatus vitam suam; et quod prædicta testificatus est dictus testis non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, et novit rei veritatem esse.
[285] [F. Ventura, facto jurejurando, testatur quam parco victu uteretur B. Joannes Bonus,] “Fr. Ventura, heremita dicti ordinis et presbyter, ut dicebat, natione de Mantua, et de conventu … juravit, tactis sacrosanctis evangeliis, coram dicto examinatore super præmissis dicere veritatem, quam sciret, et tacere mendacium, eodem anno, et indictione, secundo nonas Novembris, Mantuæ in palatio dicti domini episcopi Mantuæ, præsentibus presbytero Bongiano, capellano dicti domini episcopi, et Joanne notario de Castronovo, familiare dicti domini episcopi, et domino Albizo, canonico plebis de Pecciolo, testibus.”
Frater Ventura, heremita dicti ordinis, juratus testes super præmissis, et interrogatus suo juramento dixit quod ipse testis erat bene quadraginta annorum, et quod steterat jam in dicto ordine bene viginti quatuor annis; et quod jam erant sex anni elapsi, quod ipse testis stetit apud conventum de Cæsena cum dicto fratre Joanne Bono, octodecim mensibus insimul prima vice; et postea, quibusdam temporibus interpositis, stetit cum eodem fratre dictus testis sex mensibus; in quibus decem et octo et sex mensibus fecit dictus testis, ut dixit, cum dicto fratre Joanne Bono duas quadragesimas. Interrogatus dictus testis de vita dicti fratris Joannis Boni, dixit quod omni tempore, exceptis diebus dominicis, jejunabat, et excepto tempore infirmitatis, in quo necessitate urgente comedebat quandoque de carnibus, licet parum. Et dixit dictus testis quod extra quadragesimam dictus frater Joannes Bonus utebatur modicissime de uno ferculo coquinæ fratrum et modico potu, semel in die, ut dictum est, tempore sanitatis.
[286] [maxime tempore quadragesimæ;] Et dixit dictus testis, quod in prima quadragesima, in qua dictus testis stetit cum dicto fratre Joanne Bono, dictus frater utebatur valde parcius cibo unico tantum, et potu fratrum quam aliis temporibus uteretur. In secunda vero quadragesima in qua dictus testis fuit cum eo, quæ fuit ultima quadragesima quam fecit dictus frater Joannes Bonus priusquam finivit vitam suam, dictus frater Joannes Bonus bene tredecim diebus in introitu quadragesimæ illius fuit usus cibo et potu conventuali de uno ferculo tantum modicissime, sicut dictum est supra. In capite vero tredecim dierum prædictorum dictus frater Joannes Bonus accepit unum panem conventualem, de quo fecit particulas multas parvas rotundas, ad modum hostiæ, majores tamen quam hostiæ; et qualibet die quadragesimæ residuæ sumebat tantum unam illarum particularum panis et modicum potus conventualis, et nihil aliud, usque ad diem Jovis sanctum; et illa die accepit particulas ejusdem panis, quas non comederat, et dedit eas fratribus, comedentibus eas tamen cum reverentia, et quidam eorum comederunt suas particulas, quidam reservaverunt usque ad præsentem diem; tamen dictus testis comedit suam, ut dixit; et illa die Jovis comedit de uno ferculo cibi fratrum, et bibit de vino conventus modicissime, et parce, ut dictum est; sequentibus vero duobus diebus egit eandem vitam quam in quadragesima egerat. Interrogatus dictus testis si dictus frater Joannes Bonus potuisset plus comedere, respondit quod sic, quia aliis temporibus extra quadragesimam plus comedebat licet parum, et diebus dominicis, quibus comedebat bis in die. Interrogatus si dictus frater Joannes Bonus uteretur aliis cibis et potibus ab his de quibus dictum est, occulte vel manifeste, respondit quod non, quia si hoc fecisset, patuisset fratribus quoquomodo. Interrogatus quomodo sciret prædicta, respondit se vidisse et audisse prædicta et notoria esse inter fratres.
[287] [item quam arduo victu et lecto;] Et dixit dictus testis quod dictus Joannes Bonus omni tempore contentus erat unica cuculla subtili staminea, et deferebat ferabulas lineas, et quendam pannum sine manicis ad modum camisiæ, secundum occasionem cujusdam infirmitatis, fluentis sanguine, qui deturparet cucullam, et etiam ne caro sua videretur propter subtilitatem cucullæ; et nihil ferebat in pedibus, neque cruribus, sed discalciatus erat semper, nisi quod quandoque ferebat zipellos ligneos, et illos ad majorem afflictionem, ut dicebatur inter fratres. Et dixit quod barbam magnam habebat semper, nec igne volebat uti, nisi tempore magnæ infirmitatis, et quandam tabulam habebat pro lecto, nihil tenendo super se, vel subtus se, nisi dictam cucullam. Interrogatus de causa scientiæ, dictus testis dixit se vidisse prædicta, tempore quo fuit cum dicto fratre Joanne Bono et notorium esse inter fratres.
[288] [similiter quomodo fidem suam demonstraret exercitiis spiritualibus] Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, dixit quod se teste vidente dictus frater Joannes Bonus quotidie audiebat missam cum magna devotione, et lacrimabatur, et plorabat multum, quando videbat in altari corpus Christi; et qualibet die dominica communicabatur corpore Domini nostri Jesu Christi cum tanta effusione lacrimarum et devotione, quod dici non posset. Ita quod cum dictus testis communicaret eum, quandoque videbat terram madidam lacrimis. Et dixit dictus testis quod se teste vidente dictus frater Joannes Bonus frequenter confitebatur peccata sua uni ex fratribus, et sibi testi quandoque; nec habebat aliquem specialem confessorem: et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus raro exibat cellam suam, in qua erat assiduus vigilans in orationibus, et in ipsa habebat crucem et iconem beatæ virginis Mariæ, et aquam benedictam semper. Et dixit dictus testis quod apparebant formæ, quas fecerat et faciebat cum manibus, genibus et pedibus dictus frater Joannes Bonus ante dictam crucem et iconem propter nimiam orandi frequentiam.
[289] [et adhortationibus adversus devios;] Et dixit dictus testis quod ideo dictus frater Joannes Bonus ad alias horas diurnas et nocturnas non veniebat in ecclesia fratrum, quia cella sua erat juxta tribunas ecclesiæ fratrum de qua bene poterat audire divinum officium fratrum, etiam si legendo dicerent fratres. Ad missam veniebat semper, ut dictum est, et ad vesperas quandoque, diebus dominicis, paschalibus b, et festivis. Et dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat illiteratus; sciebat tamen quosdam psalmos, et orationes, et Credo in unum Deum, et alias virtutes, et Pater Noster et Ave Maria c. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus erat custos catholicæ fidei, quia dicebat fratribus suis: Debetis credere, et credite omnes articulos catholicæ fidei, sicut continetur in Credo in unum Deum, et sicut credit et tenet sancta Romana ecclesia; et debetis confundere et vitare (in quantum potestis) Gazaros, Patarenos, et omnes hæreticos et excommunicatos; et quod nunquam possunt salvari in suo statu. Et dicebat publice et manifeste nuntiis et vicariis Frederici, filii quondam imperatoris, qui erant Cæsenæ, et fautoribus dicti Frederici et nuntiis suis, qui de aliis partibus veniebant ad videndum eum: Vos estis excommunicati et dominus vester est excommunicatus, et nec ipse nec vos potestis salvari, nisi redeatis ad mandatum ecclesiæ et domini Papæ.
[290] [et quantum curaret semetipsum perficere et alios.] Interrogatus quomodo dictus testis sciret prædicta, respondit se audisse, et interfuisse prædictis. Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat miræ conversationis, quoniam erat humilis, benignus, pacificus, et confortabat fratres suos ad patientiam et perseverantiam, et paupertatem, et ad omnes bonas virtutes, et consolabatur illos qui tentabantur vel tribulabant ex aliqua causa, et reprehendebat eos, qui male se habebant, et reducebat eos monitis suis ad viam rectam, et eundem servabat modum forensibus venientibus ad videndum eum. Et semper verba Dei et melliflua et ædificationis erant in ore suo; nec poterat aliquis satiari secum esse; nec erat aliquis ita lapsus quod ab eo non erigeretur, nec ita tribulatus quod ipse non consolaretur, sicut ipse testis dixit se multoties audivisse et interfuisse. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, dixit quod odor bonæ famæ suæ et bonæ opinionis redolebat inter fratres et inter omnes gentes de viciniis circumstantibus, et ex odore sanctitatis ipsius replebantur omnes. Et dixit quod dictus frater Joannes Bonus tempore mortis suæ erat octuaginta annorum, ut credebat. Et fuit in ordine heremitarum bene per quadraginta annos, ut communiter creditur a fratribus; et fuit institutor ac fundator dicti ordinis, in quo finivit, receptis omnibus ecclesiasticis sacramentis, beate et cum magna sanctitatis fama vitam suam. Et prædicta testificatus est non doctus neque rogatus dictus testis, sed quia ita vidit et audivit, et novit rei veritatem esse, et quia, sicut dictum est, notorium est inter fratres.
ANNOTATA.
a Tribunia pro tribuna seu tribunale, quæ sæpe pro ambone, verum etiam pro abside usurpantur. Vide Glossarium Cangii ad verba tribuna et tribunal. Alibi dicitur cella beati viri juxta confines ecclesiæ fratrum fuisse; sed ita ut inde facile interesse posset divinis officiis: unde apparet earum dictionem eamdem esse significationem.
b Dies paschales erant dies hebdomadis paschalis, quæ pari cultu ac ipse Paschatis dies celebrabatur a christianis. Unde Durandus, lib. VI Rationarii cap. 18 num. 6, ait dies omnes hujus octavæ esse dominicos. Ita Cangius ad voces indicatas; qui dein tradit a sæculo XII sensim pluribus in locis nonnisi primos dies illius hebdomadis habitos fuisse ut festivos.
c De his rebus dictum est in Commentario prævio, num. 61.
CAPUT V.
Testimonia FF. Joannis, Benvenuti et Thaddæi.
[F. Joannes, dicto jurejurando explicat B. Joannis Boni severitatem in lecto, vestitu,] “Frater Joannes, laicus, natione Mantuanus, heremita dicti ordinis, de conventu Mantuæ, juravit super præmissis articulis coram dicto examinatore dicere veritatem, quam sciret et tacere mendacium eodem anno et indictione, II nonas Novembris, Mantuæ in capitulo conventus dictorum heremitarum, præsente fratre Lanfranco priore generali dicti ordinis, et domino Albizo, canonico Pecciolensi, et pluribus aliis vocatis testibus.” Frater Joannes prædictus, juratus testis super præmissis, et interrogatus suo juramento de vita dicti fratris Joannis Boni, dixit quod ipse testis erat sexaginta annorum et plurium. Et dixit ipse testis quod, sicut ipse credebat, steterat in dicto ordine triginta annos, et quod stetit cum dicto fratre Joanne Bono circa finem vitæ suæ, scilicet dicti fratris Joannis Boni apud conventum de Cæsena per decem annos continuo. Interrogatus dictus testis suo juramento de vita dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus habebat cellam suam, in qua erat quasi assiduus et solitarius tempore sanitatis; in qua jacebat super nudam assidem, et nullum alium lectum habebat, et nihil retinebat super se, nisi quod indutus quadam cuculla staminea subtili, de qua erat contentus omni tempore, tam in die quam in nocte; et jacebat et dormiebat usque ad perfectum primum somnum, et postea surgebat, et vigilabat, et orabat. Et habebat in dicta cella sua crucem et tabulam, in qua erat depicta figura beatæ virginis Mariæ et aquam benedictam. Et dixit quod omni tempore discalciatus incedebat et stabat, nisi quod quandoque ferebat zipellos ligneos.,
[292] [jejuniis, maxime quadragesimalibus; item ejus pietatem,] Et dixit quod omni tempore jejunabat, exceptis diebus dominicis, et tempore infirmitatis; et erat contentus tam modico cibo et potu, quod unus ex aliis fratribus comedisset una vice quantum ipse comedebat per totam hebdomadam. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus tempore quadragesimæ utebatur quotidie quantitate panis unius hostiæ et modico potu conventus; et servabat silentium et singularitatem magis quam aliis temporibus, excepta ultima quadragesima, in cujus principio, quia non erat bene sanus, comedit tres uncias panis in tredecim diebus, et postea convertit se ad pristinam consuetudinem aliarum quadragesimarum. Tempore autem maximæ infirmitatis vescebatur carnibus modicissime, nec utebatur igne nisi maximis infirmitatibus, nec aliquo tempore utebatur consilio medicorum, dicens quod Dominus noster Jesus Christus erat medicina sua. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta et singula prædictorum, respondit se illis temporibus, quibus fuit cum eo, vidisse, et interfuisse, et ea esse notoria inter fratres. Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, dixit quod erat assiduus in cella sua tam in die quam in nocte; de qua raro exibat, nisi veniret ad consolandum fratres suos, vel ad loquendum alicui forensi, qui eum peteret, vel ad audiendum missam, quam audiebat quolibet die (si sanus erat) usque ad finem, cum magna devotione; et lacrimabatur multum quando videbat elevari corpus Domini nostri Jesu Christi; et quolibet die dominico communicabatur corpore Domini nostri Jesu Christi, multas lacrimas effundendo; et ita maximum servabat silentium ea die, qua sumebat corpus Domini, quod nisi maxima necessitas immineret nemini loquebatur.
[293] [fidem, usum sacramentorum,] Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus venerabatur et colebat fidem catholicam, dicendo fratribus et aliis quod oportebat omnes homines, qui volebant salvari, credere et tenere, sicut credit et tenet sancta Romana Ecclesia; et dicebat publice et manifeste quod Gazari, et Patareni, et alii hæretici et excommunicati salvari non poterant in suo statu, nisi reverterentur ad fidem et ad mandatum sanctæ Romanæ Ecclesiæ. Item dicebat et publicabat Entio, filio a Frederici quondam imperatoris, et aliis ejus nuntiis et vicariis, et potestatibus, qui mittebantur Cæsenæ: Vos estis excommunicati, et dominus vester est excommunicatus; et potestatem non habetis judicandi; et salvari non potestis, neque dominus vester qui vos misit, nisi redeatis ad mandatum domini Papæ, et sanctæ Romanæ ecclesiæ. Et quando talibus hominibus loquebatur, incontinenti faciebat se absolvi b. Et frequenter confitebatur peccata sua uni sacerdoti ex fratribus de conventu. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit quod vidit et audivit, et interfuit omnibus prædictis, et singulis prædictorum, et quia notoria erant inter fratres illis temporibus quibus fuit cum eo dictus testis.
[294] [et modum agendi cum proximo.] Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat humilis, dulcis, et suavis, et castigator et reprehensor eorum qui non bene se gerebant, et confortabat fratres suos ad patientiam, perseverantiam, castitatem, honestatem, et continentiam; et consolabatur eos in tribulationibus suis; et erat omnibus bonis virtutibus plenus, ita quod nullo modo dici posset. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, dixit quod non poterat hoc dicere aliquo modo, quia ipse diligebatur ab omnibus, et honorabatur, et ab omni vicinia, in qua erat, et ab omnibus circumstantibus; et gentes multæ veniebant cum magno desiderio ad videndum eum et audiendum; et hoc contigit ei et crevit usque in finem vitæ suæ. De quibus omnibus dictis testis interrogatus de causa scientiæ dixit se audisse, et vidisse, et notoria inter fratres esse. Et dixit dictus testis quod tempore, quo fuit cum dicto fratre Joanne Bono, vidit dictum fratrem Joannem Bonum pati tribulationes et persecutiones a fratribus Minoribus, auferentibus fratres dicti fratris Joannis Boni, et ducentibus eos ad regulam suum; quam persecutionem et tribulationem sustinuit patienter; et reddebat eis bonum pro malo, se teste vidente, quia semper mittebat eis de rebus suis; et præcipiebat fratribus suis quod similia facerent. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus fuit institutor et fundator dicti ordinis, et quod erat octogenarius tempore mortis suæ; et in dicto ordine steterat et pœnitentiam egerat quadraginta annis, et ibi finivit vitam suam receptis omnibus ecclesiasticis sacramentis, se teste vidente; et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia, se teste vidente et audiente, rei veritas sic se habet, et quia hæc prædicta et multa alia bona de eo notoria sunt inter fratres.
[295] [F. Benvenutus, præstito] “Frater Benvenutus, laicus, heremita dicti ordinis de conventu Faventiæ juravit coram prædicto examinatore super præmissis dicere veritatem, [juramento, testatur de jejuniis] quam sciret, et tacere mendacium, in dicto anno et indictione, ipsa die nonis Novembris, Mantuæ in palatio dicti domini episcopi coram presbytero Bongianne, capellano dicti domini episcopi, et domino Albizo, canonico plebis de Pecciolo Vulturanæ diœcesis, et fratre Ruberto de Cremona, heremita dicti ordinis, testibus.” Frater Benvenutus prædictus, interrogatus testis suo juramento, dixit quod ipse testis erat oriundus de Cæsena, et quod jam bene sunt viginti anni et plus quod ipse fuit in ordine prædicto, et quod erat ætatis ipse testis triginta sex annorum. Et dixit quod ipse testis fuit continue per unum annum cum fratre Joanne Bono juxta finem vitæ dicti fratris Joannis Boni apud conventum de Cæsena, et servivit ei, et prius steterat cum eodem aliquo tempore interposito per alium annum. Interrogatus dictus testis de vita dicti fratris Joannis Boni, dixit quod omni tempore jejunabat exceptis diebus dominicis, et tempore magnæ infirmitatis. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus utebatur in jejunio suo valde modico cibo et potu, quia ipse testis portabat ei, ut dixit, quoniam deputatus erat ad serviendum ei.
[296] [potissimum in quadragesima, de vili vestitu,] Interrogatus de quantitate cibi et potus illius, respondit quod multum minus medietate cibi et potus alterius fratris. De tempore autem quadragesimæ interrogatus dictus testis, quam vitam ageret dictus frater Joannes Bonus, dixit quod modicissimum panem quolibet die, et nihil aliud, quasi ad quantitatem unius hostiæ, et bibebat parum de vino conventus, nisi diebus veneris, et vigiliis apostolorum, et quasi in vigiliis omnium * in quibus jejunabat in pane et aqua tantum. Interrogatus dictus testis quomodo sciret, dixit se vidisse cum serviebat ei, et dixit dictus testis quod in quadragesima, et ea die, qua sumebat corpus Christi dictus frater Joannes servabat silentium, ita [quod] quasi nemini loquebatur, si aliud facere posset. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus jacebat super unam assidem tantum omni tempore, nihil retinendo super se vel subtus nisi quandam cucullam, de qua erat contentus omni tempore, et die et nocte; et ferebat ferabulas lineas, et quendam pannum de lino vel stuppa subtus cucullam, ex eo quod cuculla erat multum subtilis; sine quo panno caro ejus videbatur, et sine quo cuculla ejus deturpabatur propter infirmitatem, sanguinem emittentem, quam patiebatur; et nihil ferebat in cruribus, neque in pedibus, sed discalciatus omni tempore incedebat, nisi quod quandoque ferebat zipellos ligneos. Interrogatus dictus testis quomodo sciret, dixit se vidisse quia continuus erat ad serviendum dicto fratri Joanni Bono, et ea notoria esse inter fratres.
[297] [de fide, pietate et sancta conversatione B. Joannis Boni.] Interrogatus dictus testis de fide fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat assiduus in cella sua, in vigiliis, et orationibus; et habebat ibi crucem et tabulam, in qua erat imago beatæ Mariæ, et aquam benedictam; et de qua raro exibat, nisi veniret ad audiendam missam, quam audiebat quolibet die cum magna devotione, vel ad confortandum fratres ad perseverantiam, et paupertatem, et ad omnes bonas virtutes. Et communicabatur quolibet die dominico, multis lacrimis et crebris [suspiriis] primo emissis, et confitebatur frequenter peccata sua, uni sacerdoti ex fratribus. Et dicebat fratribus et aliis, cum quibus loquebatur, quod diligerent [et] tenerent fidem catholicam et servarent, et vitarent omnes hæreticos et excommunicatos. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, dixit sic se audivisse, et vidisse, et notorium esse inter fratres. Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus erat humilis, castus, alacer, amator fratrum, benignus, et habebat in se omnes virtutes bonas, et nullum verbum otiosum erat in ore suo, sicut ipse testis videbat et audiebat. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, dixit quod fratres et omnes gentes, quæ veniebant ad eum de circumstantibus provinciis, habebant eum in magna reverentia et devotione, et venerabantur, et tenebant eum patrem sanctum et justum; et talis fama fuit, et crevit de eo usque in finem vitæ suæ. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus fuit fundator prædicti ordinis; et in illo, credebat, fecit quadraginta annis pœnitentiam; et in illo, receptis (se teste vidente) omnibus ecclesiasticis sacramentis, octogenarius vitam suam [finivit;] et quod prædicta testificatus est ipse testis non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, et notorium est inter fratres.
[298] [F. Thaddæus testimonium dicit de parco victu,] “Frater Thaddeus, laicus, heremita dicti ordinis, de conventu de Cæsena, oriundus de Collina c Cæsenæ diœcesis, et frater Jacobus, laicus, heremita ejusdem ordinis, de conventu de Poncelia Foro-Populiensis diœcesis d, oriundus de Cæsena, juraverunt super præmissis articulis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium, coram domino examinatore, eodem anno et indictione, ipsa die nonis Novembris, in palatio domini episcopi Mantuæ, scilicet Mantuæ coram domino Philippo, vicario dicti domini episcopi, et domino Albizo, canonico Pecciolensi Vulturanæ diœcesis, et Bonifacio, filio Bonjoannis de Placentia, testibus.”
Frater Thaddeus prædictus, juratus testis super præmissis, suo juramento interrogatus, dixit, quod fuit in dicto ordine ipse testis jam sunt viginti anni elapsi, et quod credebat ipse testis se habere triginta annos et plures. Interrogatus de vita dicti fratris Joannis Boni, dixit ipse testis, quod inter plures vices stetit et conversatus fuit cum dicto fratre Joanne Bono per tres annos, quandoque per duos annos minori tempore, in quibus temporibus dictus frater Joannes Bonus omni tempore jejunabat, exceptis diebus dominicis et tempore infirmitatis; in quo suo jejunio, dixit dictus testis, quod vidit dictum fratrem Joannem Bonum uti unico cibo, et in septima parte minus quam aliquis alius frater; tempore autem quadragesimæ ducebat satis strictiorem et arctiorem vitam ultra quam ipse testis dicere posset, in cibo, potu, silentio, singularitate, et multis aliis.
[299] [de tenui vestitu, de pietate.] Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus erat contentus unica cuculla subtili staminea, tam in hyeme, quam in æstate, sub qua ferebat ferabulas lineas, et quemdam pannum lineum vel de stuppa, propter quandam suam infirmitatem sanguine fluentem, et nihil ferebat in pedibus, neque cruribus aliquo tempore, nisi quandoque zipellos ligneos; et jacebat super unam tabulam tantum omni tempore, et ferebat magnam et longam barbam semper; et habebat dictus frater Joannes Bonus in cella sua crucem, quam adorabat et aquam benedictam. Dixit dictus testis interrogatus se vidisse prædicta et singula prædictorum, et notoria esse inter fratres. Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus habebat cellam suam separatam ab ecclesia fratrum per modicum spatium, de qua poterat audire divina officia, et audiebat. Tantum quotidie intrabat ecclesiam ad audiendam missam, quam audiebat cum magna devotione; et communicabatur quolibet die dominico corpore Domini nostri Jesu Christi cum magna reverentia, et multas lacrimas effundendo, et frequenter confitebatur peccata sua uni ex fratribus sacerdotum.
[300] [de proximi cura et sanctitatis fama B. Joannis Boni.] Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus confortabat fratres suos quod timerent et honorarent sanctam Romanam Ecclesiam, et crederent et tenerent, sicut ipsa credebat et tenebat, in omnibus et per omnia, et quod caverent sibi a Gazaris, et Patarenis, et ab omnibus hæreticis, quia illi perditi erant, et salvari non poterant in suo statu, sicut ipse testis dixit se audivisse dictum fratrem Joannem Bonum talia et similia proferentem pluries. Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat planus, dulcis, humilis, patiens, continens, castus, amator justitiæ, et confortabat fratres suos ad perseverantiam et patientiam, et ad omnes bonas virtutes, et reprehendebat fratres peccantes, et male se habentes. Et dixit dictus testis se audivisse et interfuisse prædictis, et notorium erat inter fratres. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, dixit quod fama ejus talis erat quod gentes circumstantes veniebant ad eum ad videndum et audiendum et tangendum ipsum tanquam virum justum et sanctum, et quod talis fama et opinio crevit et fuit de eo usque in finem vitæ suæ semper de bono in melius augmentando, ita quod ore dici non posset, sicut ipse testis vidit et audivit. Et dixit quod dictus frater Joannes Bonus fuit fundator et institutor dicti ordinis, secundum quod fratres communiter dicunt, et aliæ gentes, et quod prædicta testificatus est dictus testis non rogatus, neque doctus, sed quia ita est rei veritas.
ANNOTATA.
a In ms. legitur: Dicebat et pub. Mañs. f.; quas siglas ex historia, aliunde nota, interpretandas esse æstimavi. Certe Entius, filius Frederici, tum tempore Gregorii IX tum sub Innocentio IV pontifice paternas partes sustinuit.
b Profecto absolutio hæc necessaria non erat;sed vir bonus videtur interdum conscientiam, ut vocant, perplexam habuisse; ex una parte cogitans bonum esse et utile hos peccatores ad pœnitentiam hortari, et forte ex altera justo latius extendens vetitum ne quis cum excommunicatis communicaret.
c Locum, dictum Collinam, nullum reperio in diœcesi Cæsenate; sed tres sunt in diœcesi Bertinoriensi, unus in Firmana, unus in Asculana, unus in Faventina et unus in Camerinensi.
d Episcopus Foropopuliensis seu Foropompiliensis jam pridem cathedram suam habet Bertinorii, unde vulgo ei titulus datur. In Commentario prævio, num. 125, jam quæstio instituta est de conventu de Poncelia.
* omnibus
CAPUT VI.
Testimonia FF. Jacobi et Ardizzionis.
[F. Jacobus certum facit quam durus sibi esset B. Joannes Bonus in victu et vestitu;] Frater Jacobus prædictus, juratus testis super præmissis, et suo juramento interrogatus, dixit quod ipse fuit in dicto ordine eremitarum jam sunt viginti anni elapsi, et quod erat ætatis triginta sex annorum. Et dixit ipse testis quod in fine dicti fratris Joannis Boni fuit conversatus, et stetit cum eo per septem annos continuos. De cujus vita interrogatus dixit quod, se teste vidente et serviente dicto fratri, ipse frater Joannes Bonus omni tempore jejunabat, exceptis diebus dominicis, et utebatur modico cibo et potu, minus ultra medietatem quam aliquis alius frater, et in quadragesima penultima vitæ suæ fuit usus qualibet die una hostia pro cibo, et modico potu; et in ultima quadragesima vitæ suæ fuit usus qualibet alia quantitate panis ad modum hostiæ et modico potu, et nihil aliud, usque ad diem Jovis sanctum; et in illo die comedit de cibo et potu fratrum parcissime in cella sua, et de residuo pane suo, de quo comederat per totam quadragesimam, misit fratribus suis. Et dixit dictus testis, quod, se teste vidente, dictus frater Joannes Bonus jacebat omni tempore super nudam assidem, et portabat in dorso suo unam cucullam stamineam subtilem, et incedebat sine caligis et discalciatus omni tempore, nisi quod quandoque ferebat zipellos ligneos, et barbam semper portabat maximam; et quod tempore quadragesimæ servabat majus silentium et singularitatem, quam aliis temporibus. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit se vidisse prædicta, et ea esse notoria inter fratres.
[302] [quam addictus veræ fidei et alienæ salutis cupidus;] Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat assiduus in cella sua in vigiliis et orationibus instans die ac nocte; et communicabatur quolibet die dominico corpore Domini nostri Jesu Christi cum multa lacrimarum effusione, et servabat silentium die communicationis suæ; et confitebatur peccata sua frequenter, quandoque uni, quandoque alteri de sacerdotibus fratrum, nec habebat aliquem specialem confessorem. Et dixit dictus testis, quod dictus frater Joannes Bonus erat cultor maximus catholicæ fidei, quia dicebat, se teste audiente, quod oportebat omnes, qui salvari volebant, credere et tenere, sicut credit et tenet sancta Romana Ecclesia, et sicut continetur in Credo in unum Deum. Et detestabatur et confundebat omnes hæreticos et excommunicatos, et specialiter Fridericum quondam imperatorem, et nuncios, et vicarios ejus, et potestates, qui mittebantur Cæsenam ab eo; quibus dicebat quod erant maledicti, et excommunicati, et quod salvari non poterant nisi redirent ad mandatum sanctæ Romanæ Ecclesiæ et domini Papæ. Et monebat fratres suos et confortabat in omni bono, et reprehendebat eos qui non bene se habebant. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit se audisse et vidisse prædicta, et ea esse notoria inter fratres.
[303] [et quantum aliis polleret virtutibus] Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus erat humilis, planus, castus, amator fratrum, et homo continens in se omnes bonas virtutes; et talis erat conversationis, quod nullus poterat satiari se esse cum eo, ut ipse testis vidit pluries et audivit. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, dixit dictus testis, quod erat fama de eo quod ipse erat sanctus homo et justus, et multæ gentes ibant et veniebant ad eum, ut ad patrem sanctum; et ita fuit habitus augmentando semper usque ad finem vitæ suæ; et ita habetur hodie. Et dixit dictus testis quod dictus frater tempore mortis suæ erat octuaginta annorum, et quod fecerat dictus frater Joannes Bonus pœnitentiam quadraginta annis in ordine heremitarum; de quo ipse frater Joannes Bonus fuit institutor et fundator, et in ipso finivit vitam suam, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, et interfuit, et quia hæc omnia notoria sunt inter fratres.
[304] [F. Ardizzio testatur de parco victu,] “Frater Ardizzione, natione Mantuanus, presbyter heremita dicti ordinis de conventu Mantuæ, juravit super præmissis articulis coram examinatore præfato dicere veritatem, quam sciret, et tacere mendacium, eodem anno, indictione, octavo idus Novembris, Mantuæ in palatio dicti domini episcopi Mantuæ, coram domino Albizo, canonico Peccioli, et Bernardo, familiari dicti domini episcopi, et fratre Ventura, heremita dicti ordinis, testibus.”
Frater Ardizzione prædictus, juratus super præmissis, et interrogatus suo juramento, dixit quod ipse testis fuerat heremita dicti ordinis jam sunt triginta anni elapsi, et amplius, et quod fuit sacerdos jam sunt viginti septem anni elapsi, et quod ipse testis stetit cum dicto fratre Joanne Bono circa principium introitus ipsius testis apud Cæsenam in conventu fratrum heremitarum per sex annos continuos et plus, et postea plerisque vicibus, quandoque sex mensibus, quandoque uno anno, quandoque minus. De cujus vita interrogatus dictus testis dixit quod dictus frater Joannes Bonus omni tempore jejunabat, tam in hyeme, quam in æstate, exceptis diebus dominicis et tempore infirmitatis; in quo utebatur carnibus, licet modicissime. Et dixit quod dictus frater Joannes Bonus utebatur extra quadragesimam cibo et potu fratrum, licet in tertia parte et amplius (ut videbatur sibi testi) minus quam aliquis alius frater.
[305] [quadragesimis, vestitu,] Interrogatus dictus testis si dictus frater Joannes Bonus tempore quadragesimæ agebat vitam arctiorem, respondit quod sic multum, in silentio, singularitate, cibo et potu; sed dixit se nescire visu, quia frater Joannes Bonus comedebat in cella sua, et solitarius manebat, et inclusus; tamen publice dicebatur inter fratres, quod arctissimam vitam gerebat. Et dixit quod quando die Jovis Sancto dictus frater Joannes Bonus misit fratribus discumbentibus reliquias cujusdam panis conventualis, quo tantum fuerat usus per totam quadragesimam, et nihil alio, sicut notorium erat inter fratres, ut fratres comederent eas; et ipse testis comedit portionem suam. Interrogatus dictus testis, si dictus frater Joannes Bonus talem vitam agebat in omnibus quadragesimis, respondit quod secundum quod dictus frater Joannes Bonus erat sanus magis et minus, tempore quadragesimæ ducebat arctam, et arctiorem et asperiorem vitam. Interrogatus dictus testis si dictus frater Joannes Bonus potuisset plus comedere et bibere quam quod comedebat et bibebat, respondit quod sic. Interrogatus quomodo sciret, respondit quod ipse testis vidit cum comedere satis et plus solito, ut solveret dubium quorumdam fratrum, qui tentabantur, dicentes ad invicem, quod non posset plus comedere quia strictum habebat budellum a; quo viso cessavit tentatio et murmuratio dictorum fratrum. Et dixit etiam idem testis quod dictus frater Joannes Bonus usus fuit per totum illud tempus, in quo dictus testis fuit cum eo, se teste vidente, unica tantum cuculla staminea subtili, tam in hyeme quam in æstate, quæ hodie potest videri reservata a fratribus suis in quodam scrinio b; subtus quam ferebat [non] nisi ferabulas lineas, et quendam pannum de lino vel de stuppa ad custodiam cucullæ, ne fœdaretur ea quadam infirmitate, quam patiebatur, et nudis cruribus et pedibus incedebat semper; sed quandoque ferebat zipellos ligneos; et barbam semper portabat magnam et albam; et contentus erat pro lecto nuda tantum asside, nihil super se, vel subtus se retinendo nisi prædictam cucullam, nec utebatur nisi tempore maximæ infirmitatis igne. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, respondit se illis temporibus in quibus fuit conversatus cum eo vidisse prædicta, et ea esse notoria inter fratres et manifesta, et quia cella sua erat nitida et munda, et in ea nihil aliud apparebat pro corporis sustentatione, ut ipse testis dixit se frequenter vidisse.
[306] [pietate, sacramento eucharistiæ,] Et dixit dictus testis, quod dictus frater Joannes Bonus nolebat uti aliquo modo consilio medicorum. Et quando fratres sui multum instabant, inducebat eis exemplum beatæ Agathæ: Medicinam carnalem numquam etc.; more tamen laicali quia parum sciebat litteras c. Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat assiduus in cella sua vigilans in orationibus die ac nocte, in qua habebat crucem, et iconem beatæ Mariæ Virginis, ad quas adorabat, et aquam benedictam; et quotidie intrabat ecclesiam, et audiebat missam totam cum magna devotione; et cum levabatur corpus Domini nostri Jesu Christi oculos manibus junctis habebat ad ipsum, infinitas lacrimas emittendo; et qualibet die dominico communicabatur corpore Domini nostri Jesu Christi cum magna reverentia et multis lacrimis, ita quod oportebat sacerdotem communicantem eum diutius expectare, antequam posset propter multas lacrimas sumere corpus Christi. Et ipse testis dixit se communicasse illum frequenter, et omnia prædicta sæpe vidisse.
[307] [pœnitentiæ usu, orationibus] Item dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus frequenter confitebatur peccata sua alicui sacerdotum de fratribus, nec specialiter plus uni quam alteri, sed ei quem primo habere poterat; et ipse testis dixit se fuisse confessorem suum quandoque et se vidisse frequenter confiteri. Item dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus erat cultor catholicæ fidei, dicendo in suis orationibus Credo in unum Deum totum, et Pater noster, et Miserere mei Deus, et alias orationes bonas, secundum quod homo illiteratus dicere poterat. Et dicebat fratribus suis frequenter, quod ita debebant firmiter credere per omnia, sicut continebatur in Credo in unum Deum; et abominabatur, et confundebat publice et manifeste Gazaros, Patarenos, et omnes hæreticos utriusque sexus et excommunicatos, dicendo publice et aperte quod salvari non poterant in suo statu, nisi redirent ad unitatem et mandatum sanctæ Romanæ Ecclesiæ. Interrogatus de causa scientiæ dictus testis, respondit se prædictis interfuisse, et audisse, et ea esse notoria inter fratres et alias gentes Cæsenæ et Mantuæ. Et dixit dictus testis se audivisse frequenter dictum fratrem Joannem Bonum dicere: Fredericus, olim imperator, erat maledictus et excommunicatus, et ipse et omnes sequaces ejus, pro eo quod erant rebelles domino Papæ, et sanctæ Romanæ Ecclesiæ.
[308] [et sancta conversatione B. Joannis Boni.] Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit dictus testis, quod dictus frater Joannes Bonus erat humilis, quietus, pacificus, benignus, castus, honestus, patiens, et lætus consolator mœstorum fratrum suorum et aliorum; et confortabat fratres suos ad virtutes, castitatem, honestatem, patientiam, perseverantiam, et ad fidem, et ad omnia bona opera; et reprehendebat et corripiebat eos, qui non bene se habebant, et confortabat eos, qui tentabantur, et erat amator caritatis, pacis, et paupertatis, et tractabilis multum; et verba semper ædificationis et virtutum, et non otiosa, erant in ore suo. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, dixit se interfuisse frequenter, et audisse prædicta, et ita esse manifestum inter fratres. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, dixit quod de ipso erat fama sanctitatis, justitiæ et veritatis Cæsenæ et Mantuæ, et per totam provinciam; et odor bonitatis suæ redolebat omnibus circumstantibus, ita quod clerici, et laici, religiosi, et sæculares, mares et fœminæ infiniti de partibus multis veniebant ad audiendum, videndum, tangendum ipsum tanquam virum justum et sanctum, et ita quod Erminii d transeuntes tangebant eum cum reverentia sicut sanctum: quæ omnia dictus testis interrogatus dixit se vidisse, et odor illius famæ et opinionis perseveravit et crevit usque in finem vitæ suæ; et prædicta dixit esse notoria et manifesta inter fratres, et Cæsenæ, et Mantuæ, et in vicinia tota. Et dixit quod tempore mortis suæ dictus frater Joannes Bonus erat octuaginta annorum, et quod pœnitentiam fecerat in ordine heremitarum quadraginta annis, et quod fundator et institutor ordinis heremitarum fuit, et in ipso finivit vitam suam, et quod prædicta testificatus est dictus testis non rogatus, neque doctus sed scientiæ visionis suæ prævia veritate, et quia hæc omnia ita sunt manifesta et notoria inter fratres.
ANNOTATA.
a Budellus, Butellus, Batellus, quam vocem Tertulliano jam fuisse cognitam tradit Cangius, sæpe in hoc processu occurrit. Significat autem intestinum; italis Budello; gallis veteribus per solitam suppressionem dentalis d seu t, inter duas vocales positæ, Boël; at recentioribus vero Boyau.
b Cfr Comment. prævius num. 175 et seqq.
c Supra ad marginem num. 175, pag. 816, annotavi hæc verba desumpta esse ex officio ecclesiastico S. Agathæ; sed iterum monet testis hæc verba a sancto viro prolata fuisse more laicali, seu lingua vulgari, non autem clericali, seu latine.
d Jam in Commentario prævio, num. 103, de his Erminiis seu Armenis dictum est.
CAPUT VII.
Testimonium FF. Marci et Jacobini.
[F. Marcus, olim provincialis, dicit de jejuniis,] “Fr. Marcus, natione de Cæsena, prior fratrum heremitarum conventus Ariminensis a, juravit super præmissis articulis coram examinatore prædicto dicere veritatem quam sciret, et tacere mendacium, eodem anno et indictione, octavo idus Novembris, Mantuæ in palatio domini episcopi Mantuæ, præsentibus domino Albizo, canonico Peccioli, et fratre Ruberto de Cremona heremita dicti ordinis, Vivaldino, filio Graziadei de Mantua, testibus.” Frater Marcus prædictus, juratus testis, et interrogatus suo juramento dixit, quod ipse testis erat bene quadraginta annorum, et quod fuerat heremita jam sunt triginta anni, et amplius, et quod ipse testis presbyter fuerat jam sunt octodecim anni elapsi, et quod fuit conversatus cum fratre Joanne Bono per septem annos et amplius, intra plures vices stando cum eo, et conversando continuo tribus annis, et similiter et plus et minus quandoque in dicto tempore septem annorum; in quibus temporibus fuit ipse testis aliquando prior provincialis, quandoque conventualis dicti ordinis. Interrogatus dictus testis de vita dicti fratris Joannis Boni, dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus omni tempore jejunabat, exceptis diebus Dominicis et tempore infirmitatis. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus utebatur extra quadragesimam modico cibo et potu in minore quantitate satis quam aliquis alius frater, sicut apparebat in vasculis in quibus portabatur ei cibus et potus ad cellam suam, in qua morabatur; et in tempore quadragesimæ erat satis arctioris vitæ in cibo et potu, quia non comedebat tunc dictus frater Joannes Bonus, nisi aliquantulum panis tantum sine aliqua coquina, et in silentio et in singularitate, sicut notum erat sibi testi et omnibus aliis fratribus. Et dixit dictus testis, quod dictus frater Joannes Bonus utebatur tempore infirmitatis parum de carnibus.
[310] [vestitu, cella, pietate, fide] Item dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus tempore sanitatis suæ erat contentus unica cuculla subtili staminea, tam in hyeme quam in ætate, sub qua deferebat ferabulas lineas, et quemdam pannum de lino vel stuppa sine manicis, propter fluxum sanguinis, quem dicebatur pati, et semper nudis cruribus et pedibus incedebat; ferebat quandoque zipellos ligneos, et utebatur quadam asside pro lecto, nec volebat aliquem medicum tempore infirmitatis suæ, et hæc prædicta dictus testis dixit se vidisse et esse notoria inter fratres. Interrogatus dictus testis de fide fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus habebat cellam suam, in qua morabatur, et in qua erat assiduus, et in vigiliis et orationibus die ac nocte, et in qua habebat crucem Domini nostri Jesu Christi, et tabulam unam, in qua erat depicta imago beatæ Virginis Mariæ et aquam benedictam, et de qua cella audiebat divina officia, quæ fiebant a fratribus in ecclesia, et quotidie tempore sanitatis intrabat ecclesiam, et audiebat missam usque ad finem cum magna devotione, et qualibet die dominica communicabatur Corpore Domini nostri Jesu Christi cum magna reverentia; et ea die, qua communicabatur, de facili non loquebatur alicui fratrum, vel forensium. Et frequenter confitebatur, se teste vidente, peccata sua; et ipse testis audivit ipsum quandoque confitentem sibi testi. Et dicebat dictus frater Joannus Bonus fratribus et aliis esse servandam fidem catholicam, sicut observat et tenet sancta Romana ecclesia, et quod nullus salvari poterat nisi in fide catholica, quam servabat et tenebat sancta Romana ecclesia. Et confundebat, et detestabatur, et abominabatur Gazaros, Patarenos, et excommunicatos, et omnes hæreticas pravitates. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, respondit se audivisse prædicta et vidisse, et esse notoria inter fratres.
[311] [aliisque virtutibus B Joannis Boni.] Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat multæ charitatis, humilis, planus, suavis, et dulcis, castus, honestus, tractabilis, et affabilis, qui confortabat fratres suos ad virtutes omnes, et perseverantiam, et constantiam; et confortabat mœstos et tribulatos; et confortabat tentatos; et corrigebat et reprehendebat eos, qui non bene se habebant; et verba ædificationis, et non otii erant in ore suo. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, respondit se audivisse, et prædicta vidisse, et notoria esse fratribus. Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit dictus testis, quod fama sanctitatis dicti fratris Joannis Boni, et opinionis, et favoris, erat ineffabilis, ita quod de multis partibus infinitæ gentes veniebant ad videndum, audiendum, et tangendum ipsum tamquam virum sanctum et justum; et omnes recedentes ab ipso, gaudebant et lætebantur se ipsum vidisse; et odor ipsius famæ et opinionis fuit, et crevit de ipso fratre Joanne Bono usque in finem vitæ suæ; et hodie magis redolebat in memoria hominum, sicut evidenter apparet. Interrogatus quomodo sciret, respondit se vidisse, et quia manifesta sunt et notoria. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus fuit fundator et institutor ordinis heremitarum et quod in ipso egit pœnitentiam quadraginta annis quasi, et quod tempore mortis suæ erat octuaginta annorum, et quod in ipso ordine finivit vitam et quod prædicta testificatus est dictus testis, non rogatus neque doctus, sed quia secundum scientiam suam veritas sic se habet, et quia ita notorium est inter fratres.
[312] [F. Jacobinus narrat quam parco victu] “Frater Jacobinus, oriundus de Mantua, heremita dicti ordinis, de conventu Mantuæ, juravit super præmissis articulis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram prædicto examinatore, eodem anno et indictione, VII Idus Novembris, Mantuæ in palatio dicti episcopi, præsentibus D. Philippo, vicario dicti D. episcopi, et D. Albizo, canonico Peccioli, et fratre Joanne Ferrario, heremita dicti ordinis, testibus.” Frater Jacobinus prædictus juratus testis, super præmissis juramento dixit, quod jam sunt bene quinque anni elapsi quod ipse testis stetit in conventu fratrum heremitarum de Cæsena, ubi frater Joannes Bonus erat, bene per tres menses continuo et amplius, et aliis pluribus vicibus licet minoris temporis spatio. Interrogatus dictus testis de vita fratris Joannis Boni, dixit dictus testis, quod vita fratris Joannis Boni erat pretiosa et sancta, quia omni tempore jejunabat, excepto tempore infirmitatis et diebus dominicis, et extra quadragesimam utebatur unico cibo de conventu fratrum in minori quantitate satis quam aliquis alius frater et modico potu; in tempore autem illius quadragesimæ, in qua dictus testis fuit cum dicto fratre Joanne Bono, dictus frater Joannes Bonus fuit miræ abstinentiæ. Interrogatus dictus testis quomodo miræ, respondit quod dictus frater Joannes Bonus in principio illius quadragesimæ, in tredecim diebus, fuit contentus tribus unciis panis tantum inter omnes tredecim dies et modico potu; in residuo autem tempore illius quadragesimæ utebatur quolibet die una particula panis facta ad modum hostiæ, et parum plus erat quam hostia, usque ad diem Jovis sanctum, sumendo modicum potus qualibet die de conventu fratrum et nihil aliud. In die autem Jovis sancto, fratrum precibus comedit et bibit de cibo et potu conventus, licet parum, et sequentibus duobus diebus duxit vitam similem priori, et prædicto die Jovis sancto, dictus frater Joannes Bonus accepit quasdam particulas panis, quæ remanserant ei de uno pane quo fuerat usus per totam quadragesimam, et misit fratribus; et ipsi comederunt, et dictus testis comedit suam particulam. Tempore autem infirmitatis suæ, abhorrebat medicos et auxilia medicorum, dicens quod Dominus noster Jesus Christus erat suus medicus et sanator.
[313] [et vili vestitu uteretur B. Joannes Bonus; quam sincere ipse esset catholicus et alii ut similiter essent, curaret,] Item dixit dictus testis, quod dictus frater Joannes Bonus [utebatur] unica subtili staminea cuculla tantum et die et nocte illo tempore quo fuit cum eo dictus testis; sub qua ferebat ferabulas lineas et quendam pannum lineum, ne cuculla ejus quadam infirmitate quam patiebatur dictus frater Joannes Bonus deturparetur. Et incedebat nudis cruribus et discalciatus pedibus, nisi quod quandoque ferebat zipellos ligneos; et jacebat super unam assidem tantum, et barbam ferebat magnam semper. Interrogatus dictus testis de causa scientiæ, respondit se vidisse prædicta et ea esse notoria et manifesta inter fratres. Interrogatus dictus testis de fide dicti fratris Joannis Boni, respondit quod ipse testis vidit et audivit interdum quando dictus frater Joannes Bonus loquebatur fratribus suis, quibus dicebat quod essent boni homines et quod crederent et servarent et tenerent fidem sanctæ Romanæ Ecclesiæ sicut ipsa credit et tenet, et respuebat et confundebat omnes hæreticos, Gazaros, Patarenos, et excommunicatos, et vicarios et nuncios Frederici quondam imperatoris missos Cæsenam, publice et manifeste. Et in cella sua habebat crucem et tabulam, in qua erat depicta imago beatæ Virginis Mariæ, quas adorabat, et aquam benedictam; et qualibet die audiebat missam usque ad finem cum magna devotione et reverentia, et qualibet die dominico communicabatur Corpore Domini nostri Jesu Christi cum magna devotione, reverentia, et cum multa lacrimarum effusione; et ea die qua communicabatur dictus frater Joannes Bonus, non loquebatur alicui fratrum licet forensium, nisi maxima necessitas immineret. Interrogatus dictus testis quomodo sciret prædicta, dixit se vidisse et audisse et ea esse notoria inter fratres.
[514] [quam frequens esset in usu sacramentorum et quantum virtutes christianas coleret;] Et dixit dictus testis, quod dictus frater Joannes Bonus frequenter confitebatur peccata sua uni de sacerdotibus fratrum, qui sibi primus occurrebat cum confiteri volebat. Interrogatus dictus testis de conversatione dicti fratris Joannis Boni, respondit quod dictus frater Joannes Bonus erat planus, humilis, quietus, pacificus, castus, continens, abstinens, honestus, benignus, et lætus, et confortabat fratres suos et omnes qui loquebantur cum eo ad virtutes, ad patientiam, humilitatem, benignitatem, castitatem, et paupertatem, et perseverantiam, et ad alia bona, et reprehendebat fratres suos qui non gerebant bonam vitam, et alios qui non faciebant quæ debebant facere, et semper verba Dei et ædificationis erant in ore suo. Interrogatus quomodo sciret prædicta dictus testis, respondit se audisse et vidisse et interfuisse, sicut dictum est, et ea esse notoria inter fratres.
[315] [Quantaque esset fama ejus sanctæ vitæ.] Interrogatus dictus testis de fama dicti fratris Joannis Boni, respondit quod bonæ, et sanctissimæ famæ et opinionis erat apud omnes, et infiniti veniebant ad videndum audiendum et tangendum ipsum, et venerabantur ipsum tanquam virum justum et sanctum, et recedentes lætabantur et gloriabantur multum se vidisse eum; et talis fama et talis opinio fuit et crevit usque in finem vitæ suæ, sicut hodie evidenter apparet. Interrogatus quomodo sciret prædicta, respondit se ea vidisse et ea esse notoria et manifesta fratribus suis et aliis gentibus circumstantis provinciæ. Et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus erat octoginta annorum tempore mortis suæ et quod quadraginta annis fecerat pœnitentiam in ordine heremitarum, et in illo finivit vitam suam, receptis omnibus ecclesiasticis sacramentis, ipso teste vidente, ut dixit; et quod prædicta testificatus est non doctus, nec rogatus, sed quia ita vidit, et audivit, et novit esse rei veritatem, et quod hæc omnia notoria sunt inter fratres.
Expliciunt testes de vita, fide, conversatione et fama dicti fratris.
ANNOTATUM.
a De conventu Ariminensi cfr Commentarius prævius, num. 125.
PARS QUINTA.
Processus Mantuanus anni 1253 continuatur. De fama sanctæ vitæ et miraculorum B. Joannis.
CAPUT I.
Audiuntur testes quinque super fama beati et concursu ad ejus tumulum.
[De qua re sit agendum in hac parte; excipitur quidam testis.] “Sequuntur testimonia clericorum et laicorum b. Articuli de fama publica sanctæ conversationis et vitæ recolendæ memoriæ fratris Joannis Boni, fundatoris et institutoris ordinis et regulæ c heremitarum, et miraculorum quæ Deus ipsius meritis dicitur fecisse in vita et morte, et post mortem dicti fratris, anno Domini millesimo ducentensimo quinquagesimo tertio, indictione undecima, septimo idus Novembris. Dondedeus de Ammiratis, civis Mantuæ, juravit super præmissis articulis coram examinatore prædicto d dicere viritatem quam sciret et tacere mendacium eodem anno et indictione, septimo idus Novembris, Mantuæ in palatio dicti D. episcopi Mantuæ, præsentibus D. Albizo canonico plebis de Pecciolo, Vulturanæ diœcesis, et Benvenuto canonico S. Hilarii, Parmensis diœcesis e et fratre Joanne Ferrario, heremita dicti ordinis, de conventu Mantuæ, testibus f.”
[317] Dondedeus prædictus, juratus testis super præmissis, [Testificatio Dondedei de fama beati.] et sub suo juramento interrogatus, dixit quod ipse testis erat bene quinquaginta annorum et plurium, et quod ipse testis erat laicus; et dixit dictus testis quod dictus frater Joannes Bonus a clericis, laicis, masculis et feminis de Mantua et de partibus circumstantibus, et de Cæsena, universaliter et communiter habebatur et fuit habitus, tempore vitæ suæ et tempore mortis suæ, sanctus et justus, et quod Deus miracula magna et multa faciebat per ipsum, et quod fama publica sanctitatis et justitiæ erant de ipso in dictis terris et in earum viciniis. Interrogatus quomodo sciret, dixit se vidisse dictum fratrem Joannem Bonum communiter a dictis gentibus haberi et teneri sanctum et justum; et quod Deus miracula multa et magna faciebat per ipsum; et vidit gentes multas venire de dictis locis ad dictum fratrem Joannem Bonum, et maxime tempore mortis suæ cum cereis magnis et multis, sicut hodie apparet g, et de prædictis dixit esse famam publicam in dictis locis. Interrogatus quid esset fama publica, respondit quod illud [quod] communiter gentes dicunt; et quod prædicta testificatus est non doctus neque rogatus, sed quia ita vidit, et videt, et scit ita esse, quæ testificatus est.
[318] [Introducuntur testes.] “Presbyter Bartholomæus, canonicus plebis de Rivalta h, et Jerat ordinis Humiliatorum i, et Bonaventura, quondam D. Ricoboni, civis Mantuæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium, coram dicto examinatore, Mantuæ in palatio D. episcopi Mantuani eodem anno et indictione, VI idus Novembris, præsentibus D. Philippo, vicario dicti D. episcopi Mantuæ, et D. Albizo, canonico de Pecciolo, et fratre Ventura, heremita dicti ordinis, testibus. Item eodem anno indictione et die domina Rosa, olim relicta Odibellonis, domina Bonjuga, uxor Joannis Boni, et D. Concordia filia quondam Alberti, cives Mantuani, juraverunt super præmissis, coram examinatore prædicto, dicere veritatem quam scirent, et tacere mendacium, præsentibus dicto D. Albizo, et Tebaldo siniscalco k dicti D. episcopi, et fratre Ventura prædicto, testibus. Item Benvenutus, quondam Villani de Boccaciis, civis Mantuanus, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram prædicto examinatore eodem anno, indictione, die et loco, præsentibus fratre Lanfranco, priore generali ejusdem ordinis, et fratre Guidone, canevario l dicti D. episcopi, et prædicto D. Albizo, testibus.”
[319] [Testificatio Bartholomæi, presbyteri,] Presbyter Bartholomæus prædictus, juratus testis, et interrogatus suo juramento, dixit quod dictus frater Joannes Bonus erat homo sanctus et justus, et tempore vitæ suæ habitavit Mantuæ et Cæsenæ et in circumstantibus locis, et quod Deus faciebat multa et magna miracula per ipsum in vita et in morte. Interrogatus quomodo sciret prædicta, respondit quod ipse testis ivit Cæsenam m propter famam publicam sanctitatis ejus ad videndum eum, quia multæ aliæ gentes ibant ad eum propter dictam famam; et audivit dici publice ibi quod sanctus erat, et quod Deus faciebat multa miracula pro eo. Interrogatus quanto tempore fuit dicta fama de dicto fratre Joanne Bono ante mortem ipsius, respondit, ut recordabatur ipse testis, per septem annos et amplius. Interrogatus si dicta fama duravit usque in finem vitæ suæ, respondit quod sic, et etiam post mortem, et durat hodie. Et dixit dictus testis quod tempore mortis dicti fratris Joannis Boni, gentes Mantuæ ibant et de partibus circumstantibus catervatim cum magnis cereis et luminibus multis et magnis, et pane et vino n ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus ejus, propter publicam famam sanctitatis ejus et miraculorum quæ Deus faciebat pro ipso. Interrogatus dictus testis quid esset fama publica, respondit quod illud est [quod] communiter dicitur a gentibus. Interrogatus cujus ætatis esset dictus testis, respondit quod quinquaginta annorum, et quod prædicta testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit esse et est.
[320] [fr. Jerat, Humiliati,] Frater Jerat, prædictus testis, interrogatus suo juramento si fama publica fuit et est Cæsenæ et Mantuæ et in circumstantibus locis quod frater Joannes Bonus erat vir sanctæ vitæ, et quod Deus miracula fecit per ipsum in vita, in morte, et post mortem suam, respondit quod sic. Interrogatus quomodo sciret, respondit se audivisse et audire Mantuæ publice dici a gentibus, quod erat sanctus homo, et sanctæ vitæ, et quod Deus in vita et in morte sua multa, ipsius precibus et meritis, fecit miracula, et ipse testis propter famam publicam sanctitatis ejus ivit Cæsenam ad videndum ipsum, et vidit alias gentes ire ad dictum fratrem, et quod publice dicebatur Cæsenæ, quod sanctus erat et justus, et quod Dominus faciebat miracula per ipsum. Et dixit dictus testis quod tempore mortis dicti fratris Joannis Boni et post mortem vidit clericos et laicos, masculos et fœminas, magnos et parvos, ire ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus ejus, et videbantur omnes gentes de Mantua et de circumstantibus locis cum mirabilibus torquibus candelarum et cereis o laudantes et glorificantes Deum; et non poterat dicere dictus testis quanta erat laus et gloria gentium. Interrogatus dictus testis quid esse fama publica, dixit, illud quod communiter dicunt gentes. Interrogatus quanto tempore fuisset dicta fama de sanctitate dicti viri et de miraculis quæ Deus faciebat per ipsum ante mortem ipsius fratris Joannis Boni, respondit quod per septem annos, et amplius. Interrogatus dictus testis si dicta fama duravit et crevit usque in finem dicti fratris, respondit quod sic, et durat hodie, sicut evidenter apparet. Et dixit dictus testis interrogatus quod erat ætatis viginti sex annorum, ut credebat, et quod prædicta testificatus est dictus testis non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, et ita notorium est quasi omnibus.
[321] [Bonajunctæ,] Bonajuncta prædictus, juratus testis super præmissis, et suo juramento interrogatus si fama publica fuit et est Cæsenæ et Mantuæ et in circumstantibus locis, quod frater Joannes Bonus esset vir sanctæ vitæ, et quod Deus miracula fecisset per ipsum in vita et in morte sua, respondit quod sic. Interrogatus quomodo sciret, respondit quod ipse testis non posset nec sciret sufficienter exprimere quomodo omnes gentes de Mantua et de partibus circumstantibus habebant ipsum virum sanctissimum, et dicebant et dicunt omnes gentes Mantuæ quod vir sanctissimus fuit, et quod Deus per ipsum miracula fecit in vita et in morte sua, multa et magna; et dixit dictus testis quod propter famam publicam sanctitatis dicti fratris ipse testis ivit Cæsenam, et multæ aliæ gentes iverunt et ibant ad videndum, audiendum et tangendum dictum fratrem, propter miracula et mirabilia quæ Deus precibus dicti fratris dicebatur operari, et vidit et audivit publice dici Cæsenæ virum sanctum et justum. Interrogatus dictus testis quanto tempore dicta fama publica fuit de dicto fratre Joanne Bono ante mortem ejus, dixit quod per septem annos et amplius. Interrogatus dictus testis, si dicta fama duravit de dicto fratre usque in finem vitæ suæ, respondit quod in tantum duravit et crevit quod in morte dicti fratris Joannis Boni totum commune p Mantuæ ibat et ivit ita honorifice ad ecclesiam S. Agnetis, ubi erat et est corpus ejus, et masculi et feminæ, magni et parvi, cum cereis et luminaribus multis et magnis, et cum tanta gloria et honore, quod ipse testis dicere non poterat, et quod nec potestas Mantuæ, nec aliquis nisi Deus facere posset gentes Mantuæ ad tantam reverentiam commovere q ad quantam propter publicam famam sanctitatis dicti viri et miraculorum ejus gentes Mantuæ tunc temporis sunt commotæ, sicut hodie evidenter apparet. Interrogatus dictus testis quid esset fama publica, respondit quod illud quod communiter gentes dicunt et tenent. Et dixit ipse testis quod erat viginti quatuor annorum, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit et novit rei veritatem esse.
[322] [et Rosæ,] Domina Rosa prædicta, jurata testis, et interrogata suo juramento, si fama publica fuit et est Mantuæ et Cæsenæ et locis circumstantibus quod frater Joannes Bonus fuisset vir sanctus et justus in vita sua, et quod Deus fecisset miracula per ipsum in vita et in morte et post mortem suam, respondit quod sic. Interrogata quomodo sciret, respondit se insufficientem esse ad exprimendum quomodo gentes Cæsenæ et Mantuæ et de aliis locis circumstantibus habebant dictum fratrem Joannem Bonum virum sanctum et justum, et quomodo fama sanctitatis ejus, et bonæ opinionis in dictis locis erat magna et ineffabilis, et quod Deus ipsius precibus et meritis multa mirabilia et magna faciebat et fecit in vita et in morte sua.
[323] [de fama beati et concursu ad ejus tumulum.] Et dixit dicta testis quod ipsa ivit Cæsenam ad videndum, audiendum et tangendum ipsum propter publicam famam sanctitatis ipsius; et vidit multas gentes ire, etiam de remotis partibus, ad dictum fratrem; et dixit dicta testis quod audivit dici Cæsenæ ab omnibus gentibus publice quod dictus frater Joannes Bonus erat sanctus homo et justus et quod Deus ipsius precibus multa miracula faciebat et fecerat. Interrogata quanto tempore fuit dicta fama publica de dicto fratre ante mortem ipsius, respondit quod bene per quatuordecim annos r, et amplius. Interrogata dicta testis si dicta fama duravit et crevit usque in finem dicti fratris Joannis Boni, respondit quod sic, ita quod quasi omnes homines et mulieres, magni et parvi, ibant ad ecclesiam S. Agnetis, ubi erat et est corpus ejus, post mortem dicti fratris Joannis Boni et in morte, cum multis cereis et aliis luminaribus, et multis aliis variis oblationibus, et cum multa reverentia et devotione, et hodie vadunt, sicut satis manifeste apparet s. Interrogata dicta testis quid esset fama publica, respondit quod illud quod dicitur et creditur communiter a gentibus. Interrogata dicta testis cujus esset ætatis, dixit quod bene quinquaginta annorum; et dixit dicta testis quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia firmiter rei veritas sic se habet.
ANNOTATA.
a In hac parte quinta agitur de sola fama sanctitatis et miraculorum beati.
b Significatur his verbis testes in hac parte non esse amplius ex ordine eremitarum, ut in parte præcedenti.
c Dicitur hic beatus institutor regulæ heremitarum, id est, auctor constitutionum et consuetudinum secundum quas vivebant. Cfr pag. 816 annot. i.
d Coram examinatore prædicto, id est, ut dicitur num. 168, coram magistro Michaële, examinatore a summo pontifice deputato. Cfr pag. 769 num. 4.
e Benvenutus, canonicus S. Hilarii, Parmensis diœcesis. In Brevi notitia abbatiarum Italiæ, auctore Lubin, non prodit præpositura canonicorum hujus nominis; sed in tabulis geographicis, leucis circiter tribus ultra Parmam, versus meridiem, reperio pagum dictum S. Hilario de Baganza, sic nuncupatum a vicino fluvio Baganza; quem verisimile est rexisse hunc canonicum.
f Quodnam fuerit horum testium munus, vide supra pag. 770 num. 7.
g Sicut hodie apparet. Patet hos cereos circa tumulum, ad ejus ornatum, fuisse relictos.
h Rivalta, ad partem septemtrionalem Lacus Superioris et ad Mincium fluvium.
i Ordinis Humiliatorum. Notum est inchoatum hunc esse Mediolani sæculo XII a quibusdam nobilibus viris, qui relictis uxoribus suis, votis se obstrinxerunt. Floruerunt diu, sed ineunte sæculo XVI reformatione indigebant, cui strenue sed frustra adlaboravit S. Carolus Borromæus; et demum a S. Pio V suppressi sunt. Eorum historiam prosequiturTiraboschius noster in dissertationibus quas monumentis Humiliatorum præfixit [Vetera Humiliatorum monumenta, Mediolani 1768. Tomi tres.] .
k Siniscalcus D. episcopi. Senescalco incumbebat cura domus, plerumque etiam rei familiaris administratio; in solemnioribus etiam domino ad mensam ministrabat: sed hæc pro temporibus et regionibus varia fuere.
l Canevarius D. episcopi. Canevarius idem est ac custos canevæ, qua voce Itali olim designabant cellam penuariam et vinariam.
m Ivit Cæsenam. Habitabat autem in pago seu plebe Rivalta, ad septemtrionem Mantuæ; ex quo apparet ex locis valde distantibus propter famam publicam sanctitatis beati, ut hic Bartholomæus loquitur, fideles Cæsenam ivisse.
n Cum pane et vino, beati et ejus conventui offerendis.
o Videbantur omnes gentes de Mantua et circumstantibus locis cum mirabilibus torquibus candelarum et cereis. Dicitur infra num. 321 totum commune Mantuæ ivisse ad tumulum beati, et alio loco, num. 323: Quasi omnes homines et mulieres, magni et parvi, ibant ad ecclesiam S. Agnetis. Similia habentur num. 322, 324 etc. Quod vero additurhis aliisque locis, eos ivisse cum cereis et luminaribus multis, non potest intelligi de sola illa die, qua pueri Mantuani parochiæ S. Nicolai beati tumulum cum quodam candelabro, ingenti cereo et multis candelis instructo, adiverunt. Cfr Comment. num. 74. Contingebant scilicet ista frequenter ab obitu beati ad tempus quo hi processus instruebantur et deinceps.
p De Communibus Longobardiæ consulendum recentissimum et eruditum opus D. De Haulleville [Hist. des comm. lombardes, t. I et II, Gand 1858.] .
q Redit hic sponte sua in mentem quædam prophetia beati, qua gloriam sibi post obitum obventuram prædicit. Supra pag. 783, num. 43.
r Per quatuordecim annos; id est, tot annis ante mortem beati, Mantuæ vivens, audiverat de sanctitate et miraculis ejus, quum habitaret procul inde, Cæsenæ in Romandiola.
s Hodie vadunt, sicut satis manifeste apparet. Idem alii testes affirmant: ex quo manifestum est non in sola elevatione corporis, mense Maji anni 1251, magnum fuisse concursum ad tumulum beati. Dicebantur enim hæc pro testimonio die 8 Novembris anni 1253.
CAPUT II.
Audiuntur testes alii novem super iisdem.
[Testes de fama beati et concursu ad ejus tumulum: Bonjuga,] Domina Bonjuga prædicta, jurata testis, et interrogata suo juramento si fama publica fuit et est Mantuæ et Cæsenæ, et in locis circumstantibus, quod frater Joannes Bonus fuisset vir sanctus et justus in vita sua, et quod Deus fecisset multa miracula per ipsum in vita et morte et post mortem dicti fratris Joannis Boni, respondit quod sic. Interrogata quomodo sciret, respondit quod ipsa testis ivit Cæsenam ad videndum et tangendum et audiendum ipsum, et quod multæ gentes de locis vicinis veniebant cum multa devotione eodem modo ad eum, et quod tanta erat bona fama ipsius et opinio apud omnes gentes maxime Cæsenæ et Mantuæ, quod ipsa testis nullo modo nec ore nec corde poterat exprimere. Interrogata quanto tempore fuit dicta fama publica de dicto fratre Joanne Bono ante mortem ejus, respondit quod per quatuordecim annos, ut dixit se firmiter credere. Et dixit dicta testis, quod prædicta fama et opinio dicti fratris Joannis Boni duravit et crevit usque in finem vitæ suæ, ita quod in morte dicti fratris Joannis Boni omnes homines, scilicet clerici et laici, mares et feminæ, magni et parvi, iverunt cum magna devotione et reverentia ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus ejus, et cum multis cereis et luminaribus aliis multis, et fuit tanta multitudo gentium euntium, et tantus concursus propter publicam famam dicti fratris, quod ipsa nullo modo dicere posset. Interrogata dicta testis quid esset fama publica, respondit quod illud quod gentes omnes dicunt et credunt. Interrogata dicta testis cujus ætatis esset ipsa testis, respondit se quinquaginta annorum esse, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ipsa sic vidit et audivit et est rei veritas.
[325] [Concordia,] Domina Concordia prædicta, jurata testis, et interrogata suo juramento si fama publica fuit et est Mantuæ et Cæsenæ et locis circumstantibus quod frater Joannes Bonus fuisset vir sanctus et justus in vita sua, et quod Deus multa et magna miracula fecisset per ipsum in vita et in morte sua et post mortem, respondit quod sic. Interrogata quomodo sciret, respondit quod propter famam quam longo tempore audiverat de dicto fratre Joanne Bono ipsa ivit Cæsenam ad videndum eum, et vidit multas alias gentes de circumstantibus locis ire ad eum, et quod Mantuæ et Cæsenæ publice dicebatur et habebatur homo Dei, et sanctus et justus, et ineffabilis opinionis. Interrogata dicta testis quid esset fama publica, respondit quod illud quod communiter creditur et dicunt gentes. Interrogata dicta testis, si dicta fama duravit et crevit usque ad finem vitæ dicti fratris Joannis Boni, respondit quod sic, adeo quod in morte dicti fratris Joannis Boni et post mortem a ipsius ita omnes gentes indifferenter concurrerunt cum luminibus et cereis maximis, sicut hodie evidenter apparet, ad ecclesiam B. Agnetis, ubi est et erat corpus ejus, quod nullo modo dici posset. Interrogata dicta testis quanto tempore fuit dicta fama de dicto fratre ante mortem ipsius, respondit quod per septem annos et amplius; et dixit dicta testis se esse ætatis quinquaginta annorum et quod prædicta testificata est dicta testis non rogata neque docta, sed quia ita firmiter novit esse.
[326] [Benvenutus.] Benvenutus prædictus, juratus testis, et interrogatus suo juramento dixit, quod ipse audivit et vidit olim Mantuæ et Cæsenæ et nunc publice dici et communiter ab omnibus gentibus, publicam famam esse, quod frater Joannes Bonus erat sanctæ vitæ et sanctæ conversationis, et quod Deus in vita et in morte et post mortem dicti fratris Joannis Boni multa et magna miracula fecit et faciebat, et quod ipse testis propter publicam famam sanctitatis ipsius jam sunt duodecim anni ivit bis de Mantua usque Cæsenam et vidit alias multas gentes ire ad videndum dictum fratrem tamquam virum sanctum et hominem justum et multum desideratum. Et dixit dictus testis, quod tempore mortis dicti fratris Joannis Boni gentes Mantuæ cum luminibus et cereis concurrerunt ita ad ecclesiam S. Agnetis, ubi erat corpus dicti fratris et est, quod ipse testis nullo modo dicere posset. Interrogatus dictus testis quanto tempore fuit talis fama et opinio de dicto fratre ante mortem ipsius fratris, respondit quod bene per quatuordecim annos et amplius b, et duravit et crevit dicta fama de dicto fratre usque in præsentem diem, sicut satis manifeste apparet. Interrogatus dictus testis quid esset fama publica, dixit quod illud quod communiter gentes dicunt. Et dixit ipse testis se testem esse ætatis triginta annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non doctus neque rogatus, sed quia ita vidit et audivit, et videt et audit, et novit ita rei veritatem esse.
[327] [Introducuntur novi testes de fama beati et concursu ad tumulum:] “Domina Ungara, olim relicta de Ficaroli, de Pultronis c, civis Mantuæ de ora S. Leonardi d, et Domina Rosonese, uxor D. Zanelli, civis Mantuæ, quæ moratur in burgo Beccariorum e, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium, coram dicto examinatore, Mantuæ in palatio dicti D. episcopi, eodem anno et indictione, IV idus Novembris, præsentibus fratre Joannino heremita dicti ordinis, et dicto D. Albizo, et Vivaldino, filio Graziadei Mantuani, testibus.” Domina Ungara prædicta, jurata testis et interrogata sub juramento dixit, quod occasione cujusdam suæ magnæ infirmitatis, audito de fama dicti fratris Joannis Boni, de Mantua ivit Cæsenam cum multis aliis gentibus ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum quem dixit se vidisse, et liberatam fuisse statim ab infirmitate quam patiebatur. Et dixit dicta testis quod vidit ire ad eum gentes infinitas de multis partibus, et quod fama publica est et erat Cæsenæ et Mantuæ quod dictus frater Joannes Bonus vir multæ sanctitatis erat, et quod Deus multa et magna miracula fecit et faciebat per ipsum in vita, morte et post mortem dicti fratris Joannis Boni; et prædicta fama fuit de dicto fratre et crevit de illo per duodecim annos ante mortem dicti fratris Joannis Boni, et duravit usque in finem vitæ dicti fratris et durat hodie. Et dixit dicta testis quod tempore mortis dicti fratris vidit cum cereis et luminibus multis tantam gentem ire, et cum tanta devotione et tanto gaudio ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, quod non posset hoc ore exprimere. Et dixit dicta testis interrogata quod publicum est, quod gentes omnes credunt; et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit ut dictum est. Et dixit dicta testis se esse triginta annorum et amplius.
[328] [Rosonese.] Domina Rosonese prædicta testis interrogata super præmissis, dixit, quod ipsa erat multum puella, et dicta mater sua duxit eam Cæsenam ad fratrem Joannem Bonum, et vidit multas alias gentes ire ad ipsum, et magna fama erat de ipso tanquam de viro sancto et justo; et dixit quod tempore mortis dicti fratris vidit omnes gentes cum cereis ire ad sepulcrum dicti fratris, et ipsa testis ivit; et dixit quod prædicta testificata est non docta neque rogata, sed quæ dixit notoria sunt multis.
[329] [Introducuntur novi testes super iisdem] “Dominus Vivianus, frater pœnitentiarius, quondam Caresalasciarii, de Letebonano, Regiensis diœcesis, domina Maria Bella, olim relicta Bonacursi, de ora de Pultronis, et Domina Maria, quondam Zaniboni, de ora S. Mariæ de caritate f, et Domina Humilitate, quondam Alberti, de ora S. Stephani g, et Domina Alda, olim relicta Bonaventuræ de Corvis, de ora S. Petri h, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium coram examinatore prædicto, eo die, anno et indictione, III idus Novembris, Mantuæ in dicto palatio D. episcopi, coram Benvenuto canonico S. Hilarii, Parmensis diœcesis, et D, Albizo canonico prædicto, et fratre Guidone, canevario dicti D. episcopi, testibus.”
[330] [et audiuntur: Vivianus,] Dominus Vivianus prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento dixit, quod ipse testis cum pluribus aliis gentibus, propter publicam famam sanctitatis ejusdem fratris Joannis Boni, ivit Cæsenam ad videndum dictum fratrem; et dixit quod erat publica fama Cæsenæ et Mantuæ et aliis locis vicinis, quod Deus multa et magna miracula fecit in vita et in morte et post mortem ipsius fratris, precibus ipsius; et ipse testis dixit se vidisse de miraculis per ipsum factis, et ista fama fuit de dicto fratre ante mortem ipsius fratris, ut recordabatur ipse testis, per viginti octo annos. Et dixit ipse quod illud quod fecerant gentes Mantuæ in morte dicti fratris cum cereis et aliis luminaribus, ipso teste præsente, ipse testis non posset dicere, et quanta et qualiter est hodie per Lombardiam et Romandiolam fama publica multæ sanctitatis dicti fratris. Interrogatus quid esset fama publica, dixit, quod communiter dicitur et creditur a gentibus, et dixit quod ipse testis erat quinquaginta annorum et fuit frater pœnitentiæ et charitatis i jam per octodecim annos, et quod prædicta testificatus est dictus testis non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et ita est, ut communiter creditur.
[331] [Humilitate.] Domina Humilitate prædicta, jurata dixit quod ivit Cæsenam propter publicam famam dicti fratris et vidit dictum fratrem Cæsenæ et Mantuæ haberi sanctum et justum, et quod dicebatur ab omnibus quod Deus faciebat multa miracula pro eo, et ita hodie dicitur et creditur. Interrogata dicta testis quid esset fama publica, dixit quod illud quod omnes gentes dicunt et credunt; et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et dicitur, et multa alia, quæ ipsa testis dicere non posset, tamen manifesta sunt.
[332] [Maria.] Domina Maria prædicta, jurata testis et interrogata dixit, quod propter publicam famam quæ erat de dicto fratre Joanne Bono, ipsa cum multis aliis gentibus ivit Cæsenam, et vidit dictum fratrem Joannem Bonum, et fama publica erat et est, quod Deus faciebat multa miracula per ipsum, et ipsa vidit de miraculis suis multis et magnis. Et habetur hodie sanctissimus apud Deum; et dixit dicta testis quod ipsa testis erat quadraginta annorum, et quod prædicta testificata est ex eo tantum quod ita vidit esse.
[333] [et Mariabella. Attestationes de auctoritate apographi primarii horum processuum.] Domina Mariabella prædicta, jurata testis et interrogata dixit quod in vita dicti fratris stetit Cæsenæ et vidit dictum fratrem Joannem Bonum haberi et teneri sanctum et justum, et quod Deus multa et magna miracula faciebat per ipsum, et ipsa testis vidit de suis miraculis pluries, et talis est fama publica de eo per totam provinciam quod vix dici posset. Et dixit interrogata quod fama publica erat illud quod omnes gentes dicunt et credunt; et dixit interrogata quod ipsa testis est quinquaginta annorum, et quod prædicta testificata est non docta, sed quia ita vidit et audivit esse.
“Concordat cum suo originali existente in archivio serenissimi D. N. ducis Mantuæ et Montisferrati in colto k rerum pertinentiarum ad animam. In quorum fidem etc. Idibus Jan. MDCXLI. Ego Hippolytus Castellus jur. cons. et eques, ipsi archivo ducali præfectus, ejusdemque serenissimi D. a secretis confinium subscripsi.
Supradictum D. Hippolytum Castellum archivii ducalis præfectum esse talem qualem se asserit illiusque attestationibus hic plenam adhiberi fidem et merito ubique locorum adhibendam esse attestor ego infra scriptus ejusdem serenissimi D. ducis Mantuæ et Montisferrati primus cancellarius. Ex ducali cancellaria Mantuæ die XX Januarii MDCXLI. Julius Tomasinus cancellarius subscripsi.” (L. S.)
ANNOTATA.
a In morte … et post mortem ipsius. Ex testimoniis hujus partis processuum liquido constat1o statim ab obitu beati concursum ad ejus tumulum incepisse, et anno 1251, occasione elevati corporis, fuisse solum renovatum et auctum; ac nullatenus dici posse non fuisse inchoatum nisi illo anno. Cfr supra p. 854 annot. o et p. 853 n. 323. Quod ex aliis partibus processuum non adeo elucescit. Atque inde confirmatur quod in Comment. dictum est num. 171, causam ob quam corpus B. Joannis terræ mandatum fuerit altero die ab obitu, fuisse nimium fideliumconcursum. 2o Constat etiam ex hac quinta parte,famam sanctitatis beati Mantuæ increbuisse multis annis ante ejus mortem; et Mantuanos multos Cæsenam ivisse, ejus invisendi gratia, licet Mantuam inter et Cæsenam numerentur leucæ circiter 35.
b Fama … ante mortem … bene per quatuordecim annos. Quod hic affirmat Benvenutus, filius Villani de Boccaciis, affirmavit superius num. 322 domina Rosa; et ambo erant cives Mantuani: alii tamen dicunt se ab annis septem et amplius audivisse de B. Joanne. Denique Vivianus, frater pœnitentiæ et caritatis (id est, pertinens ad aliquam congregationem tertiariorum, et ut verisimile est ad congregationem testiariorum ipsius B. Joannis) oriundus de Letebonano, Regiensis diœcesis, dicit famam beati, ante ejus mortem increbuisse, ut recordabatur, per viginti octo annos. Supra num. 330.
c De Pultronis, seu, ut dicitur num. 329, de ora de Pultronis, civitatis Mantuæ.
d De ora S. Leonardi, id est, de ea parte Mantuæ in qua sita est ecclesia S. Leonardi. Partes Mantuæ pleræque, sive oræ, ut patet ex processu, nuncupabantur a sua ecclesia parochiali aut præcipua. Exstat etiamnum ecclesia S. Leonardi, quæolim parochialis fuit, sed nunc pertinet ad parochiam SS. Gervasii et Protasii.
e In burgo Boccariorum. In elencho parœciarum diœcesis Mantuanæ, districtu sexto, cujus caput Castellum Gaufridi, occurrit parœcia Boccherre; verum crediderim hic potius significari aliquod suburbium Mantuæ.
f Ora S. Mariæ de caritate. Ecclesia hujus nominis etiamnum parochialis est.
g De ora S. Stephani, ubi fuit olim ecclesia parochialis ejus nominis, dicta postmodum S. Teresiæ, dum ea utebantur Virgines Carmelitanæ; quæ post earum suppressionem extremo sæculo præcedenti diruta est.
h De ora S. Petri, id est, de parochia ecclesiæ cathedralis, titulo S. Petri.
i Cfr supra annot. b.
k Colto, ex voce italica cogliere, id est, colligere; significat aliquam collectionem rerum.
PARS SEXTA.
Miracula post mortem ultimo recepta.
CAPUT I.
Liberatur Ottobellus a cæcitate.
[Introductio testium.] Miracula quæ Deus meritis recolendæ memoriæ fratris Joannis Boni dignatus est operari. Domina Alberta, uxor Bonacursi, della Rotta delle femine, Mantuanæ diœcesis, et Jemma, quondam Joannis, de Cherecaschi, ejusdem diœcesis, juraverunt super prædictis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium coram prædicto examinatore, eodem anno, indictione et loco, VI idus Novembris, præsentibus fratre Guidone, canevario D. episcopi Mantuæ, et D. Albizo canonico Peccioli, Vulturanæ diœcesis, fratre Jacobino, heremita dicti ordinis, testibus. Item D. Bartholomæus, filius D. Bonaventuræ, civis Mantuæ, juravit de præmissis dicere veritatem, quam sciret et tacere mendacium, coram examinatore, eodem anno, indictione et loco, quinto idus Novembris, præsentibus magistro Oddone, rectore ecclesiæ de Cippata, et prædicto D. Albizo canonico, et fratre Bonaventura, heremita dicti ordinis, testibus. Item Joannes, quondam Bernardi, de Castellucchio b, Mantuanæ diœcesis, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, eodem anno, indictione et loco, IV idus Novembris, præsentibus D. Philippo, vicario dicti D. episcopi, et dicto D. Albizo, et fratre Joannino, heremita dicti ordinis, testibus. Item D. Orenda, quondam D. Alberti, de Bagnolo c, Mantuanæ diœcesis et domina Orivans, filia D. Bonaventuræ, de Mantua, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium coram prædicto examinatore, eodem anno, indictione et loco et die, præsentibus D. Semprebono, notario de Feragutis de Mantua, et fratre Ventura, heremita dicti ordinis, et Joannino, quondam Bernardi, de Castellucchio, et dicto canonico Albizo, testibus.”
[335] [Testificatio Albertæ de filio et Oobello liberato a cæcitate;] [Miraculum primum.] Domina Alberta, uxor Bonacursi prædicti, jurata et interrogata, dixit sub suo juramento quod transacto festo Nativitatis proxime venturo erant duo anni completi quod ipsa habebat filium suum parvum quasi quatuor annorum, nomine Octobellum, qui steterat septem septimanis et amplius quod non viderat lumen aliquo modo; quæ Alberta mater dicti Octobelli cum audisset de fama dicti fratris jam longo tempore, et quædam mulier matertera dictæ Albertæ, nomine domina Orenda, consuluisset ei quod voveret dictum Octobellum filium suum dicto fratri Joanni Bono, vovit dictum filium suum Octobellum dicto fratri Joanni Bono, dicens: Ego voveo Deo et fratri Joanni Bono Octobellum filium meum carentem lumine oculorum suorum, quem si Deus illuminaverit meritis dicti fratris Joannis Boni, ego offeram ei duos oculos cereos. Quo voto facto, transactis duobus diebus post votum, uno mane invenit dictum Octobellum illuminatum, et cum ipsa Alberta ploraret de dolore quem habebat et pœna quam patiebatur filius ejus Octobellus, filius dictus dixit Matri: Mater, noli plorare, quia ego video bene lumen. Quæ Alberta mater dicti pueri complevit votum suum, et fecit sicut voverat cum magno gaudio et lætitia. Interrogata dicta D. Alberta quis interfuit quando emisit votum, credit quod domina Orenda, quæ dedit ei consilium de voto. Interrogata quantum stetit dicta D. Alberta quod fecit votum post dictum consilium, respondit quod eadem die fecit. Interrogata si postea dictus Octobellus bene vidit semper, respondit quod sic, quod bene vidit et videt, Deo gratias. Interrogata quantum tempus est quod hoc fuit, respondit quod in mense Januario proxime venturo erant duo anni. Interrogata de mense, dixit quod in mense Januarii. Interrogata de die, respondit quod die veneris emisit votum, et die lunæ sequenti in mane invenit dictum filium suum Octobellum illuminatum. Interrogata si publicum fuit quod dictus filius ejus Octobellus esset ita cæcus, et precibus et meritis dicti fratris Joannis Boni esset illuminatus, respondit quod sic, et quod prædicta testis dixit non rogata neque docta, sed quia ita est rei veritas.
[336] [De eodem miraculo testificatio Jemmæ,] Jemma prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod ipsa vidit Octobellum per septem septimanas quod lumen non vidit aliquo modo. Interrogata quomodo sciret quod lumen non videret, respondit quod ipsa Jemma morabatur cum quadam domina Gerarda, sorore matris dicti pueri, unde oportebat eam ire frequenter quotidie ad domum D. Albertæ, et videbat dictum puerum Octobellum sine lumine oculorum, et erat publicum et manifestum in contrata quod dictus puer sine lumine oculorum erat, et quod Deus restituerit ei lumen meritis dicti fratris Joannis Boni, et propter votum emissum a dicta D. Alberta, matre dicti Octobelli. Et dixit dicta testis, quod ipsa non interfuit voto; tamen illa die qua mater dicti pueri dixit se fecisse votum vidit dictum puerum Octobellum cæcum, et transactis duobus diebus vidit eum illuminatum; et vidit dicta testis Albertam euntem cum puero et duobus oculis cereis quos deportabat ad sepulcrum dicti fratris propter votum emissum, ut dicebat. Interrogata quantum tempus est quod hoc fuit, respondit quod in proximo Januario erunt duo anni; de die autem et hora dixit se non recordari. Interrogata dicta testis si dictus Octobellus vidit postea semper bene lumen, repondit quod sic, et vidit et videt usque in præsentem diem. Interrogata si publicum est quod dictus Octobellus fuerit ita cæcus, et meritis dicti fratris fuerit illuminatus intra duos dies post emissum votum a dicta Alberta matre, respondit quod sic, et dixit dicta testis quod erat ætatis viginti quinque annorum, et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit ut dictum est.
[337] [Joannini,] Joanninus, quondam Bernardi, prædictus juratus testis, suo juramento interrogatus, dixit quod ipse testis vidit dictum puerum Octobellum carentem lumine omnino bene per unum mensem et amplius. Interrogatus quantum tempus esset quod vidit dictum Octobellum puerum ita cæcum, respondit quod erant fere duo anni elapsi; et dixit dictus testis quod dicta D. Alberta, de consilio ejusdem materteræ suæ, dominæ Orendæ, fecit votum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus meritis dicti fratris restitueret lumen dicto Octobello filio suo, quod iret ad sepulcrum dicti fratris et offerret ei duos oculos cereos; et post duos dies post votum emissum, dictus Octobellus illuminatus est inter duos dies, et vidit et videt; et dixit dictus testis, quod dicta D. Alberta, mater dicti pueri, et dicta domina Orenda, matertera dictæ Albertæ, et quædam alia mulier, nomine Orivans, nurus dictæ Albertæ, et ipse testis, iverunt ad ecclesiam S. Agnetis ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et dictus testis dixit quod portavit dictum puerum, et mater portavit oculos cereos, quos obtulit ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni; et dixit dictus testis quod dictus puer semper postea bene vidit et videt. Interrogatus de mense, die et hora, dixit se non recordari; dixit tamen quod credebat quod fuisset in mense Januarii; et dixit quod votum fuit factum in hora serotina, et puer fuit inventus postea in capite duorum dierum in mane sanus. Interrogatus dictus testis si fuisset præsens quando factum fuit votum, respondit quod non, sed dixit quod dictum puerum vidit cæcum, et post duos dies vidit eum illuminatum, tunc temporis quando dicta Alberta fecit dictum votum. Interrogatus dictus testis si publicum erat in vicinia puerum esse cæcum et quod liberatus fuerit meritis dicti fratris Joannis Boni et propter emissum votum a matre dicti Octobelli, respondit quod sic. Interrogatus dictus testis quomodo sciret quod dicta Alberta fecisset dictum votum, respondit, tunc tempore liberationis dicti pueri, se audivisse a dicta Alberta et Orenda. Item dixit dictus testis esse se ætatis octodecim annorum et plurium; et dixit dictus testis quod dictus Octobellus erat quasi quatuor annorum quando liberatus est. Et dixit dictus testis quod prædicta testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit et audivit.
[338] [Orendæ.] Domina Orenda prædicta, jurata testis et interrogata juramento, dixit quod Alberta neptis sua habebat et habet quemdam filium suum, nomine Octobellum, qui non videbat lumen, sed cæcus erat. Interrogata quomodo sciret quod cæcus erat, respondit quod ostendebat ei res et non videbat aliquo modo eas. Interrogata dicta testis quanto tempore dictus Octobellus stetisset cæcus, et ex qua causa cæcus fuisset, respondit se nescire, sed casu ei accidit. Dixit tamen dicta testis quod quando mater dicti pueri cæci dixit ei infortunium cæcitatis dicti Octobelli filii sui, dicta testis consuluit ei quod voveret ipsum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus restitueret ei lumen, quod ipsa Alberta iret ad sepulcrum dicti fratris et quod offerret ei duos oculos cereos; quæ dicta Alberta fecit ita votum sicut datum fuit ei consilium. Interrogata dicta testis si interfuit voto, respondit se credere quod sic. Interrogata dicta testis quot dierum intermedio dictus Octobellus post votum emissum rehabuit lumen, dixit se nescire, nisi quod dicta sua neptis domina Alberta post duos dies post emissum votum rediit ad eam animo lætanti, dicens: Optimum dedisti consilium, quia filius meus illuminatus est. Interrogata de tempore, mense, die et hora, dixit se non recordari. Interrogata dicta testis si publicum erat quod dictus Octobellus puer non viderat lumen, et quomodo bene videat, respondit quod sic. Et dixit dicta testis se esse ætatis quinquaginta annorum, et quod prædicta testificata fuerat non rogata, neque docta, sed quia ita novit esse rei veritatem.
[339] [Orivantis] Domina Orivans prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit quod ipsa vidit dictum Octobellum puerum cæcum et postea eum illuminatum. Interrogata de tempore intermedio cæcitatis et illuminationis, dixit se nescire; dixit se ivisse tum cum matre dicti Octobelli ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni quando mater dicti Octobelli ivit ad offerendum duos oculos cereos. Interrogata dicta testis si publicum erat in vicinia quod dictus Octobellus perdidisset lumen et quod sit illuminatus meritis dicti fratris Joannis Boni, respondit quod sic, licet ipsa testis non moraretur in eadem contrata secum. Interrogata dicta testis si dictus Octobellus hodie bene videt, respondit quod sic; de die autem, hora et mense dixit se nescire dicta testis. Et dixit dicta testis interrogata quod ipsa testis erat ætatis viginti annorum et quod prædicta testificata est non rogata, neque docta, sed puro corde et fide sincera.
[340] [et Bartholomæi.] Bartholomæus, judex, prædictus testis et interrogatus suo juramento dixit, quod Alberta, mater Octobelli, olim erat hospita sua, et erat et stabat in domo sua in parte inferiori domus suæ, et habebat dicta Alberta filium suum nomine Octobellum qui casu visum perdiderat sive lumen oculorum omnino, et ita dictus Octobellus stetit privatus lumine oculorum suorum omnino bene per mensem et amplius, sicut dictus testis dixit se vi disse; pro quo mater ejus, dicta Alberta, votum fecit Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus meritis dicti fratris liberaret filium suum Octobellum, ipsa Alberta offerret ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni duos oculos cereos. Interrogata quomodo sciret quod dicta Alberta tale votum fecisset, respondit quod ipsa testis, et quædam alia mulier, nomine Orenda, dederat consilium dictæ Albertæ quod tale votum faceret; et dicta Alberta, acquiescens consilio eorum, fecit votum sicut dictum fuerat ei; et dictus Octobellus puer post votum emissum, elapsis duobus diebus tantum, inventus est illuminatus; et ipse testis dictum puerum cæcum vidit et illuminatum in tanto tempore ut dictum est, et semper postea bene vidit, et videt, sicut ipse testis dixit se vidisse et videre. Interrogata quo tempore hoc fuisset, respondit quod circa tempus carnisprivii erunt duo anni, ut credebat; de mense, die et hora dixit se non recordari. Interrogatus qui interfuissent dicto voto et dictæ liberationi, dixit se non recordari. Interrogatus si hoc esset publicum, dixit quod multum, in vicinia dicti pueri. Interrogatus dictus testis cujus ætatis esset ipse testis, dixit quod triginta annorum; et prædicta quidem testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit.
ANNOTATA.
a In hac parte sexta de solis miraculis agitur;numerantur autem viginti septem, suntque omnia intercessione beati obtenta post ejus obitum, uno excepto (cfr proc. num. 389), et quidem maximam partem circa tempus elevati corporis, anno 1251.
b Castelluchio, leucis circiter tribus a Mantua Meridiem inter et Occidentem.
c Bagnolo, leucis pæne duabus a Mantua, Meridiem inter et Orientem.
CAPUT II.
Liberatur Bonaventura, puer nobilis, a febre lethali et tumefactione ventris.
[Testificatio Ungaræ de Bonaventura liberato a febre mortali et tumefactione ventris.] Secundum miraculum. Domina Ungara, jurata testis super miraculis et fama dicti fratris Joannis Boni, dixit suo juramento quod ipsa habebat et habet quandam suam filiam nomine Bosonese, uxorem D. Joannelli, nobilis civis Mantuæ, quæ moratur in burgo Beccariorum; quæ D. Bosonese habebat et habet quemdam suum filium de dicto viro suo D. Joannello; qui filius vocabatur Bonaventura, et qui patiebatur febrem mortalem, ut dicebant omnes medici; et patiebatur aliam infirmitatem, quia habebat ventrem suum tumidum et inflatum valde ex illa infirmitate quæ erat in miltia a, ut dicebant medici; et erat ille puer Bonaventura propter illas infirmitates talis conditionis quod medici desperaverunt de ipso, unde tam ipsa testis quam parentes ipsius Bonaventuræ dolebant ad mortem de ipso puero, quia multum ipsum carum habebant; unde dicta testis reversa ad cor de fratre Joanne Bono, qui tunc temporis mortuus erat, et cujus fama erat maxima, et miraculorum quæ Deus faciebat per ipsum, misit ipsa testis pro puero illo Bonaventura ad filiam suam, videlicet D. Bosonese; et dicta D. Bosonese misit dictum filium Bonaventuram per quemdam suum scutiferum b, qui tempore hujus testificationis non erat Mantuæ, ad dictam testem, et dicta testis et scutifer ille cum quibusdam aliis, quorum nomina dixit se non recordari, intraverunt navim c, et portaverunt dictum puerum ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris Joannis Boni, et posuerunt cereum accensum in manibus pueri, et acceperunt manus dicti pueri cum cereo, et posuerunt eas in manus fratris Joannis Boni, quæ ducebantur et tractabantur tamquam manus viventis hominis; et aliquantulum mora facta et quasi dormiente puero in sepulcro, extraxerunt puerum de sepulcro et posuerunt ipsum ibi prope in ecclesia super lectum dicti pueri; et puer dormivit aliquantulum, et excitatus a somno incontinenti, pro Dei gratia, convaluit, et recessit febris et liberatus est de febre et de miltia et de tumore ventris plenarie: ita quod nunquam postea de his infirmitatibus persensit. Interrogata quantum tempus est quod hoc fuit, dixit dicta testis quod circa mortem dicti fratris Joannis Boni; de anno, mense et die dixit se non recordari. Interrogata qui fuerant ibi quando intulerunt dictum puerum Bonaventuram in sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et quando extraxerunt eum, et quando fuit excitatus a somno, respondit quod ipsa testis et dictus scutifer, qui primo viderunt dictum puerum multum pati quando intulerunt eum in sepulcrum, et viderunt eum convalescentem, excitato a somno, et multi alii ibi præsentes. Interrogata si de hoc est publica fama in contrata dicti pueri, dicta testis respondit quod sic, et prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita fuit rei veritas, sicut multis patuit et patet.
[342] [De eodem miraculo testificatio Bosonesæ, matris Bonaventuræ,] Domina Bosonese, uxor dicti Joannelli, jurata prædicta testis, interrogata dixit quod ipsa habebat et habet quemdam filium nomine Bonaventuram, qui gravissimam febrem patiebatur, et infirmitatem miltiæ, et tumoris ventris, ita quod medici desperaverunt de ipso: de quo ipsa et D. Joannellus, pater dicti pueri Bonaventuræ, et multi alii dolebant ad mortem; et dum ipsa testis esset in dolore hujusmodi constituta, et vir suus ivisset in exercitum Mantovanum ad locum qui dicitur Alla Talliata, domina Ungara, mater dictæ testis, misit ad eam ut mitteret ei dictum puerum filium suum Bonaventuram, quia ipsa D. Ungara volebat eum deferre ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni; et dicta testis misit dictum filium suum Bonaventuram per quemdam suum scutiferum ad dictam D. Ungaram matrem suam, licet cum magno timore, quia puer mori velle videbatur. Et dicta domina Ungara et scutifer dictus intraverunt navim et iverunt ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni; sed illud quod dicta D. Ungara fecit ad sepulcrum dicta testis dixit se nescire, sed recepit dictum puerum a dictis infirmitatibus liberatum, ita quod semper postea fuit bene sanus, et est hodie. Interrogata dicta testis de tempore, dixit quod tempore mortis dicti fratris Joannis Boni; de die autem, hora et mense dixit se non recordari. Et dixit dicta testis quod publicum fuit et est qualiter filius ejus Bonaventura meritis dicti fratris liberatus est; et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita est rei veritas, ut dixit.
[343] [et Janelli ejus patris.] “Dominus Jannellus, nobilis civis Mantuæ, maritus dictæ D. Bosonese, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, eodem anno et indictione, VI kalendas Decembris. præsentibus DD. Amadeo, quondam Benvignati, et magistro Maren., Parmensi, Mantuæ, juxta palatium communis.” Dominus Jannellus prædictus juratus testis et interrogatus suo juramento dixit, quod ipse habebat et habet quendam filium suum nomine Bonaventuram, qui habebat totum ventrem tumefactum et inflatum, propter quandam infirmitatem quam patiebatur in miltia, ut dicebant medici, et acutam febrim: quas infirmitates passus fuerat longo tempore dictus filius ejus Bonaventura; et de quo præ cunctis aliis dictus testis dolebat, incurabilis erat, ut medici omnes dicebant; et ipse testis habebat eum pro derelicto, et præceperat omnibus de domo sua, quod darent ei totum illud quod volebat; et cum oporteret dictum testem ire in exercitum Mantuæ ad locum qui dicitum La Talliata, ivit, dimisso dicto filio suo Bonaventura pro mortuo; et stetit ibi per aliquos dies; cum autem rediit domum suam credens dictum filium suum Bonaventuram jam mortuum et sepultum, invenit eum liberatum et taliter se habentem quod nullum habitæ infirmitatis signum apparebat in eo; imo erat ita sanus et jocundus, ac si numquam malum aliquod habuisset. Dictus testis valde lætanter quæsivit quomodo hoc esset, quia tam cito sanatus fuerat ejus filius: uxor dicti testis D. Bosonese exposuit ei totum negotium, quomodo D. Ungara miserat pro dicto suo filio Bonaventura, et ipsa misit eum quasi in extremis laborantem et ipsa D. Ungara portavit eum ad sepulcrum, et remisit eum liberatum; et ipse testis cœpit laudare Nomen Domini Jesu Christi. De anno, mense, die et hora, et quibus præsentibus, dixit se nescire; et dixit dictus testis quod ipse testis erat triginta annorum, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, et quod publicum et manifestum est et fuit multis, ut dictum est supra.
ANNOTATA.
a Miltia, ab italico milza, idem est ac splen.
b Scutifer. Hoc nomine olim vocabantur qui in bellis equitum arma gerebant; sed deinde etiam quivis famuli præcipui, maxime nobilium.
c Intraverunt navim. Etenim ecclesia S. Agnetis sita erat prope Lacum Majorem, quo Mantua circumdatur, et ad partem ejus septemtrionalem.
CAPUT III.
Liberatur Altavilla ab arthritide.
[Excipitur juramentum testium.] “Tertium miraculum. Domina Altavilla, uxor D. Jacobi, quondam Janni de Polesino a, civis Mantuæ de burgo S. Jacobi b; vir ejusdem Altavillæ, et D. Mellina, olim relicta Joannis Boni Burbii, mater ejusdem D. Altavillæ, et D. Bellina, uxor Coradi, ejusdem Burgi, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium coram prædicto examinatore, eodem anno, indictione et loco, III idus Novembris, præsentibus D. Philippo, vicario dicti D. episcopi, et presbytero Bongianni, capellano ejusdem dicti D. episcopi, et magistro Corado, familiari ejusdem, testibus. Item Venturinus, quondam D. Bruschi, civis Mantuæ, de contrata quæ dicitur Toza, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram D. examinatore, eodem anno, indictione, die et loco, præsentibus D. presbytero Bongianne, capellano, et D. Albizo, canonico Peccioli, et Bernardo, quondam Marchi, familiari dicti D. episcopi, testibus.”
[345] [Testificatio Altavillæ, liberatæ a morbo articulari.] Domina Altavilla prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod ipsa testis patiebatur olim in latere dextero guttam maximam, et specialiter in manu dextera et brachio dextero, et ita quod nullo modo de ipsis juvare se poterat: unde recordata fratris Joannis Boni de quo magna dicebantur, vovit se Deo et fratri Joanni Bono, quod si liberaretur de illa infirmitate quam patiebatur, iret ad sepulcrum ejus et offerret ibi unam manum dexteram de cera et unum brachium dexterum de cera; et emisso voto dicta D. Altavilla ivit ad dictum sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et fuit ibi per triduum; et elapso triduo in mane convaluit statim de illa infirmitate. Interrogata quo tempore hoc fuisset, respondit qued tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni. Interrogata de mense, anno et die, dixit se non recordari. Interrogata quanto tempore fuit passa dietam infirmitatem, respondit quod per biennium et ultra. Interrogata dicta testis si usa fuit consilio medicorum pro prædicta sua infirmitate, respondit quod sic pluries, et nihil ei profuit. Interrogata dicta testis qui fuissent cum ea apud dictum sepulcrum quando liberata est, respondit quod D. Mellina, mater sua, et D. Bellina, uxor Gerardi, et multæ aliæ gentes. Interrogata dicta testis quis interfuit quando emisit votum, respondit quod Jacobus vir ejus. Interrogata dicta testis si publicum erat et manifestum quod ipsa testis pateretur hujusmodi infirmitatem, et quod liberata fuerat meritis dicti fratris Joannis Boni, respondit quod multum fuit et est publicum. Et dixit dicta testis se esse ætatis triginta annorum et plurium, et quod prædicta dixit ipsa testis non rogata neque docta, sed quia per omnia ita fuit ut dixit, et quia semper postea fuit sana a tali infirmitate.
[346] [De eodem miraculo testificatio Jacobi, mariti Altavillæ,] Jacobus prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit, quod uxor sua D. Altavilla habebat olim guttam in latere dextero, et in manu et in brachio dextro, ita quod se juvare non poterat, nec dormire, nec vigilare, nec aliquid operari, nec juvari aliquo consilio vel auxilio medicorum poterat; et quod dictam infirmitatem passa fuit per annum unum et amplius; et cum jam de liberatione ejus desperaretur, dicta uxor sua vovit se Deo et dicto fratri Joanni Bono, quod si Deus meritis dicti fratris Joannis Boni liberaret eam, iret ad sepulcrum ejus et offerret ibi unam manum ceream et unum brachium dexterum cereum. Interrogatus dictus testis si interfuit voto prædicto, respondit quod sic; et dixit quod uxor sua domina Altavilla, emisso voto prædicto, ivit ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni cum D. Mellina matre sua et cum pluribus aliis, et stetit apud dictum sepulcrum per triduum; et incontinenti post triduum in mane cœpit convalescere, ita quod bene liberata esset antequam domum regrederetur. Interrogatus dictus testis quomodo sciret quod dicta D. Altavilla uxor sua pateretur et haberet illam infirmitatem, respondit quod ipse erat vir ejus et audiebat dolores et vociferationes quas emittebat die et nocte, et lamentationes continuas. Interrogatus dictus testis quomodo sciret quod sic liberata dicta Altavilla uxor sua esset, respondit quod dicta Altavilla ivit ad sepulcrum dicti fratris sic infirma, et postmodum rediit convalescens de dicta infirmitate, se teste præsente et vidente, et liberata fuit continuo omnino, et semper sana stetit postea et est de dicta infirmitate. Interrogatus dictus testis quantum tempus esset quod dicta Altavilla fuit infirma et liberata, respondit quod tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni, et credit quod in Paschate resurrectionis Domini erunt duo anni, et quod aliquantulum tempus ante Pascha. Interrogatus de die et mense, dixit se non recordari; de hora interrogatus dictus testis, dixit quod in mane. Interrogatus dictus testis si esset publica et manifesta infirmitas, et quod liberatio meritis dicti fratris habita fuerit, respondit quod sic. Et dixit dictus testis interrogatus quod ipse testis erat ætatis bene sexaginta annorum et plurium; et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et novit rei veritatem esse.
[347] [Mellinæ ejus matris,] Domina Mellina prædicta, jurata testis super præmissis, suo juramento interrogata dixit, quod filia sua D. Altavilla olim patiebatur morbum guttæ multum fortiter, in manu dextera et brachio dextero et in toto latere dextero, ita quod in corpore patiebatur [multum], et exinde perdebat comedere et bibere; et de qua infirmitate satis fuit usa consilio medicorum, ipsa teste præsente, et nihil ei profuit: unde recordata fratris Joannis Boni, de quo multa et maxima dicebantur, vovit se dicta filia sua Deo et fratri Joanni Bono, quod si liberaretur de illa infirmitate, iret ad sepulcrum ejus et offerret ibi unam manum dexteram de cera et unum brachium dexterum de cera. Et facto dicto voto ivit dicta filia sua, et dicta testis, et D. Bellina, ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et steterunt ibi per triduum; quo elapso in mane incontinenti convaluit dicta sua filia Altavilla, ita quod alia die sequenti cœpisset operari manu et brachio supradictis cum fuisset die dominica; et sana stetit postea usque hodie de illa infirmitate. Interrogata dicta testis quomodo sciret de infirmitate et sanitate dictæ D. Altavillæ, respondit quod dicta testis mater ejus est, et multum, immo præ cunctis, diligit dictam Altavillam filiam suam; et scit de conditione ejus et vidit eam pati illam guttam bene per annum et amplius; et vidit eam modo sanam, et in duobus diebus vidit eam sanam et infirmam. Interrogata dicta testis quo tempore facta fuerit dicta liberatio, respondit quod tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni; de anno autem et mense dixit se non recordari. Interrogata de die, dixit quod de die sabathi liberata est. Interrogata dicta testis qui fuissent ibi præsentes, quando steterunt ad dictum sepulcrum et facta fuit dicta liberatio, respondit quod ipsa testis, et D. Bellina prædicta et plures alii, quia gentes erant in illa ecclesia infinitæ propter merita et miracula dicti fratris Joannis Boni. Interrogata dicta testis si publicum erat et notorium quod dicta Altavilla sic passa fuerit et sic liberata meritis dicti fratris, respondit quod sic, immo manifestissimum. Et dixit dicta testis se testem esse quinquaginta annorum et amplius, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia rei veritas sic se habet.
[348] [Bellinæ] Domina Bellina prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod ipsa vidit D. Altavillam, uxorem Jacobi, quondam Joannis, patientem infirmitatem guttæ validæ, specialiter in manu dextera et brachio dextero, ita quod aliquid operari non poterat cum ipsis, immo cadebat sæpe et perdebat sensum. Interrogata quomodo sciret hoc, dixit quod ipsa testis lavabat ei caput et faciebat lectum dictæ D. Altavillæ sæpe, quia consanguinea et vicina sua erat, et conversabatur cum ea multum. Interrogata quanto tempore dicta D. Altavilla passa fuit dictam infirmitatem, respondit quod fere duobus annis, ut credebat; et dixit quod dicta D. Altavilla, recordata miraculorum dicti fratris Joannis Boni, de quo magna dicebantur, vovit se Deo et fratri Joanni Bono, quod si liberaretur de dicta infirmitate, iret ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et offerret ibi unam manum ceream dexteram cum brachio cereo dextero; et dixit dicta testis [quod] facto dicto voto, ipsa testis ivit cum dicta D. Altavilla et dicta Mellina, matre dictæ D. Altavillæ, ad sepulcrum dicti fratris, et ipsa testis portavit dictam manum et brachium de cera; et steterunt ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni per triduum in orationibus die ac nocte, et elapso triduo in mane dicta D. Altavilla convaluit, et continuo se teste vidente sana facta est, et semper sana fuit usque in hodiernam diem de illa infirmitate. Interrogata quomodo sciret quod semper dicta D. Altavilla sana fuerit, respondit quod vidit et videt eam operari cum dicta manu et brachio tanquam bene sana. Interrogata dicta testis de tempore in quo facta fuerit dicta liberatio, respondit quod tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni; de mense autem et die interrogata dicta testis, dixit se non recordari. Interrogata dicta testis quibus præsentibus, respondit quod D. Mellina et ipsa teste et gentibus aliis infinitis. Interrogata dicta testis si publicum et notorium est quod dicta D. Altavilla sic infirma et sic liberata fuerit precibus dicti fratris Joannis Boni, respondit, sic esse publicum et manifestum sicut magis potest esse. Et dixit dicta testis se esse ætatis octodecim annorum; et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[349] [et Venturini.] Venturinus prædictus, juratus testis super præmissis et suo juramento interrogatus, dixit, quod ipse testis vidit dictam Altavillam, uxorem D. Jacobi, infirmam de infirmitate guttæ gravis et fortis in latere dextero, et specialiter in manu dextera et brachio dextero, ita quod aliquo modo non poterat operari, sed lamentabatur et dolebat ad mortem. Et dixit quod hæc infirmitas tenuit eam, ipso teste vidente, per duos annos. Interrogatus quomodo sciret, dixit quod ipse testis est frater illius Altavillæ carnalis, et quia videbat eam quotidie infirmam et male se habentem; et condolebat dictus testis dictæ sorori suæ D. Altavillæ in quantum poterat; et dixit dictus testis quod ipsa Altavilla, recordata miraculorum quæ Deus faciebat per fratrem Joannem Bonum, vovit se Deo et fratri Joanni Bono, quod si eam de dicta infirmitate liberaret, quod ipsa offerret ei manum dexteram et brachium dexterum de cera; et facto voto, dicta D. Altavilla et mater ejus, et dictus testis, et D. Mellina et alii, iverunt ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni cum manu et brachio prædictis, et fuerunt coram dicto sepulcro in orationibus continuo per triduum, quo triduo elapso in mane convaluit et sana facta est, et domum rediit, et usque hodie semper sana fuit de illa infirmitate, se teste vidente. Interrogatus dictus testis si dicta D. Altavilla usa fuit consilio medicorum ob dictam infirmitatem, respondit quod sic, et nihil ei profuit. Interrogatus quo tempore sana facta fuit dicta D. Altavilla, respondit quod tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni; de mense autem et die dixit se non recordari; de hora credit quod fuit in mane. Et dixit dictus testis quod vidit dictam Altavillam euntem infirmam, et redeuntem sanam a sepulcro dicti fratris. Interrogatus quomodo sciret de liberatione ipsius Altavillæ, respondit se vidisse eam postea sanam, et operari cum manu prædicta, et facere facta sua. Et dixit dictus testis interrogatus hoc esse publicum et manifestum, scilicet liberatio et infirmitas. Et dixit dictus testis se esse testem ætatis annorum triginta; et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, et est rei veritas, ut dictum est.
ANNOTATA.
a Polesinus vel Policinus medio ævo in Italia insulam aut peninsulam designabat; et postmodum, derelicta hac appellatione communi, remansit tamen eadem locis nonnullis ut propria: inde hodiernum nomen Polesina di Rovigo. Insula quædam prope Ferrariam, a S. Antonio nuncupata, in qua vivente B. Joanne inchoatus est conventus ejus congregationis, dicebatur tum temporis Poleciae S. Antonii. Cfr Comment. præv. num. 123.
b De burgo S. Jacobi. Burgus idem est ac suburbium, et frequenter hac significatione occurrit apud scriptores Italos ævi medii. Sic autem dictum hoc suburbium quod spectabat ad parochiam S. Jacobi, civitatis Mantuæ, ut patet ex num. 356 hujus processus; ecclesia vero S. Jacobi, dicta primum SS. Philippi et Jacobi, parochialis erat contratæ Pradellæ, nec multum a porta ejus nominis dissita, ad partem meridionalem civitatis. Diruta est initio hujus sæculi decreto reipublicæ Cisalpinæ, amplian dæ, ut ferunt, cujusdam viæ gratia.
CAPUT IV.
Liberatur Anna ab hydropisi incurabili et arthritide.
[Excipitur juramentum testium.] “Quartum miraculum. Domina Alda, olim relicta Bonaventuræ de Corvis, de contrata S. Petri a, juravit eodem anno, indictione et loco, III idus Novembris, præsente Benvenuto, canonico S. Hilarii, Parmensis diœcesis, et dicto D. Albizo, canonico Peccioli, et fratre Guidone, canevario dicti D. episcopi, testibus. Item D. Matthæa, olim relicta Joannini, quondam Petri, de ora S. Agathæ, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram prædicto examinatore, eodem anno, indictione, die et loco, præsentibus dicto D. Albizo, et Joanne de Castronovo, et Sideo, familiaribus dicti D. episcopi. Item D. Cæsarea, uxor Curradi Daynesi, et D. Cæsarea, olim relicta Octobelli, quæ ambæ sunt de contrata S. Mariæ super portam b, Mantuæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium, coram dicto examinatore, eodem anno, indictione, idibus Novembris, et eodem loco, scilicet in palatio dicti D. episcopi, præsentibus Benvenuto, canonico S. Hilarii prædicti, et fratre Joannino, et fratre Joanne, heremitis dicti ordinis, testibus.”
[351] [Testificatio Aldæ de matre sua Anna, liberata ab hydropisi et arthritide:] Domina Alda prædicta, jurata testis super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa habebat matrem suam olim, quæ modo mortua est, nomine D. Annam, quæ passa fuit crudelissimam infirmitatem, et quasi, ut dicebatur a medicis, incurabilem, quæ dicitur hydropisis, et guttam, et multa alia vitia, adeo quod propter hoc recepit omnia ecclesiastica sacramenta, tanquam persona in extremis laborans; et istam infirmitatem passa fuit bene per quatuor annos et amplius. Unde dicta testis, filia dictæ D. Aldæ, dolens multum de dicta matre sua, quæ videbatur mori, et reducto ad memoriam sibi, de miraculis quæ Deus faciebat meritis dicti fratris Joannis Boni, duxit dicta testis dictam D. Annam, matrem suam, ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni per navim; et tenuit eam ibi per unam noctem, et oraverunt ibi ad Dominum quod meritis dicti fratris dignaretur ei restituere sanitatem; et incontinenti, transacto uno die, dicta D. Anna convaluit, et in tertia die sana facta est omnino, et postea fuit semper bene sana, se teste vidente, de illa infirmitate. Interrogata dicta testis de tempore restitutæ sanitatis, respondit quod tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni. Interrogata de mense, respondit quod in mense Maji sana facta est. Interrogata de die liberationis, dixit quod in die sabathi in mane circa horam tertiam. Interrogata quibus præsentibus, respondit se dicta teste, et D. Matthæa, olim relicta Joannini, et multis aliis, quorum nominum dixit se non recordari, quia ecclesia erat plenissima. Interrogata si publicum et notorium est quod dicta D. Anna dicta infirmitate pateretur, et quod liberata fuit precibus dicti fratris, respondit quod sic; et dixit dicta testis quod dicta mater sua Anna vixit postmodum bene sana per annum et dimidium et amplius; postmodum obiit, quia vetus erat. Et dixit dicta testis quod ipsa testis erat bene triginta annorum et plurium, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
[352] [De eodem miraculo testificatio Matthææ,] Domina Matthæa prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod D. Anna, mater dictæ D. Aldæ, fuit passa maximam infirmitatem, ita quod non sperabatur deinceps de ejus liberatione, et quod medici diffidebant de ea; et dicebant medici quod illa infirmitas vocabatur hydropisis, quam infirmitatem fuit passa dicta D. Anna bene per quatuor annos et amplius, ut vidit ipsa testis. Unde audito quod Deus multa miracula faciebat precibus dicti fratris Joanni Boni, filia dictæ Annæ, scilicet D. Anna, olim relicta Bonaventuræ de Corvis, fecit eam mitti in quamdam navim, et duxit eam ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et ipsa testis ivit cum ea; et steterunt apud dictum sepulcrum in orationibus, ut Deus precibus dicti fratris restitueret sanitatem dictæ D. Annæ, per unam noctem. Mane autem facto convaluit ita quod domum suam rediit, et illis tribus diebus perfecte et plene liberata est, adeo quod semper postea, quoad vixit, fecit facta sua tanquam alia mulier sanissima, ipsa teste vidente. Et dixit dicta testis interrogata quod hoc factum fuit tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni, quod dicta domina Anna vixit postea bene sana, bene per annum et dimidium, ut credebat et dixit dicta testis. De mense autem et die interrogata, dixit, quod in mense maji, et in die sabathi. Interrogata de hora dixit quod liberata fuit in mane. Interrogata dicta testis si publicum et notorium est quod dicta D. Anna ita passa fuerit, ut dictum est, et postmodum precibus dicti fratris ita liberata, respondit quod sic, immo notissimum. Interrogata dicta testis quomodo sciret quod dicta D. Anna ita passa fuerit, et tanto tempore, respondit quod erat vicina sua, et quasi omni die ibat ad eam et videbat eam ita infirmam. Interrogata dicta testis quibus præsentibus ita sanata est, respondit quod se teste et D. Alda prædicta, filia D. Annæ, et multis aliis: quia erat ecclesia plena gentium quasi tota. Et dixit dicta testis se esse ætatis viginti quinque annorum et plurium, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit.
[353] [Cæsareæ,] Domina Cæsarea, uxor Coradi, prædicta, jurata et interrogata testis suo juramento dixit, quod vidit dictam D. Annam patientem multum, et quod longo tempore stetit infirma; et dixit quod vidit postea eam sanam; et dixit dicta testis quod satis erat publicum et manifestum qualiter dicta D. Anna longo tempore steterat infirma, et postea in duobus diebus facta fuit sana, sicut publice ab omnibus dicitur; et ipsa testis ita dixit quod illa infirmitas dicebant medici quod appellabatur hydropisis. Interrogata dicta testis quid esset publica fama, dixit quod illud quod communiter credunt gentes. Et dixit quod ipsa testis erat ætatis triginta annorum; et quod prædicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
[354] [alterius Cæsareæ,] Domina Cæsarea, olim relicta Octobelli, jurata testis, et interrogata suo juramento dixit, quod publicum erat satis qualiter D. Anna infirmata fuit, et postmodum precibus dicti fratris Joannis Boni liberata, et quod ipsa testis, ex eo quod erat vicina dictæ D. Annæ, vidit eam bene per quatuor annos infirmantem; et postmodum priusquam ducta fuit ad sepulcrum dicti fratris vidit eam semper sanam. Interrogata dicta testis quid esset fama publica, dixit quod illud quod omnes gentes dicunt; et quod ipsa testis erat quadraginta annorum; et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
[355] [et Isnardi.] “Isnardus, quondam Rubartelli, de ora S. Mariæ supra portam Mantuæ, juravit super miraculis et liberatione quam Deus fecit meritis dicti fratris D. Annæ prædictæ, dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, eodem anno, indictione et loco, IX kalendas Decembris, præsentibus Vivaldino, filio Gratiadei de Mantua, et Armanino, quondam Jacobini, testibus.”
Isnardus prædictus, juratus testis super præmissis, dixit suo juramento quod ipse vidit dictam D. Annam patientem maximam infirmitatem, quam passa fuerat per longum tempus, et postmodum vidit eam sanam; et dixit dictus testis quod ipse in ligno suo proprio, vel navi, duxit et portavit dictam D. Annam ad sepulcrum dicti fratris et erat tunc valde infirma; et vidit eam redire liberatam, ita quod postea semper fuit sana donec vixit. Interrogatus si hoc fuit publicum quod ita passa fuerit, et tanto tempore, et quod liberata fuerit infra spatium duorum dierum, respondit quod sic, et dixit dictus testis interrogatus quod erat ætatis triginta annorum et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
ANNOTATA.
a De contrata S. Petri; de vicinia ecclesiæ cathedralis, titulo S. Petri. Contratæ hic dicuntur partes civitatis intra muros, burgi vero (italice etiamnum borghi) ejusdem vicina suburbia.
b S. Maria super portam. Exstitit prope portam S. Georgii usque ad annum 1395, quo diruta est, quædam ecclesia dicta S. Maria di Capo di Bue, fuitque ecclesia parochialis; sed et alia ecclesia parochialisB. Virgini consecrata, dictaque Mariæ aquæductus, cernebatur iisdem temporibus in vicinia portæ Pradella: quarum alteram hic designari verisimile est. Redit idem nomen infra num.355.
CAPUT V.
Liberatur Florius puer ab effusione viscerum.
[Exipiuntur juramenta testium.] “Domina Benghivene, uxor Mantuani de Belvedere, de burgo S. Jacobi, et D. Jacoba, uxor D. Jacobi de Ughirecchis, ejusdem burgi, et D. Viva, uxor Michaëlis de Musso, ejusdem burgi, et Zamboninus, filius Mantuani prædicti et D. Multobona, olim relicta Mussini, et D. Bellina, uxor Venturini, filia ejusdem Multobonæ, prædicti burgi, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium, eodem anno, indictione, II idus Novembris, in ecclesia S. Jacobi, Mantuæ a, præsentibus presbytero Octobono, rectore ecclesiæ S. Jacobi Mantuæ, et Artimisio, quondam Gambari, et Martio, quondam Dominici, diœcesis Brixiensis, testibus.”
[357] [Testificatio Benghivenæ de filio Florio, liberato ab effusione viscerum;] Quintum miraculum. Domina Benghivene prædicta jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod ipsa habebat quemdam filium suum nomine Florium, qui Florius steterat crepitus bene per duos annos et amplius, et semper quasi illo tempore, in quo passus fuit infirmitatem, fuit in manibus medicorum, et nihil ei profuerat, nisi quod faciebant medici dictum Florium deferre lumbar; et cum puer Florius esset satis paucorum dierum, medici quasi suis medicinis interfecerant eum; unde cum mater (scilicet D. Benghivene) dicti Florii nesciret quid ipsa faceret de filio suo Florio, de consilio quarumdam amicarum suarum vovit filium suum Florium Deo et fratri Joanni Bono, his verbis: Ego Benghivene voveo Deo et fratri Joanni Bono filium meum Florium, quod si filius meus Florius meritis dicti fratris Joannis Boni liberabitur de crepatione illa, quam patitur et passus fuit jam per duos annos, quod ego portabo ipsum filium meum ad sepulcrum dicti fratris, et offeram ibi tantam candelam in cujus quantitate puer Florius esset longus; et post votum emissum stetit tribus diebus antequam prospiceret crepitudinem et morbum dicti filii sui Florii; in capite vero trium dierum prospexit dictam crepationem, et elevatis emplastro et lumbare quod deportaverat jam bene per biennium, invenit eum omnino liberatum: et fuit postea semper, et est hodie. Et tunc dicta D. Benghivene, laudans et glorificans Deum, cucurrit ad quandam suam vicinam, nomine D. Jacobam, et retulit ei omnia, et demonstravit dictum Florium filium liberatum; et rogavit eam quod faceret sibi candelam, quia volebat complere votum suum; et dicta D. Jacoba fecit ei candelam, et dicta D. Benghivene, habita candela, complevit alacriter et totaliter votum suum. Interrogata dicta testis quo tempore hoc factum fuit, respondit quod tempore translationis corporis dicti fratris; de die autem, mense et hora, et quibus præsentibus non recordatur dicta D. Benghivene. Interrogata item dixit dicta testis quod publicum est quod filius ejus Florius ita fuerit infirmus, et postmodum meritis dicti fratris liberatus. Item dixit dicta testis quod ipsa testis erat ætatis triginta sex annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita vidit, et est hæc quam dixit rei veritas.
[358] [de eodem miraculo testificatio] Domina Jacoba prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod D. Benghivene, uxor Mantuani, est consobrina sua et vicina, quæ habebat et habet quemdam filium suum, nomine Florium, qui steterat crepitus et devastatus in parte inferiori, se teste vidente, bene per duos annos, et quod in istis duobus annis semper fuit in manibus medicorum, et nihil profuerat ei; immo deterioris conditionis videbatur infirmitas una die quam altera: quo mater dicti Florii dolens ad mortem, nesciebat quid faceret dicto filio suo; unde vovit ipsum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus liberaret filium suum meritis ipsius fratris Joannis Boni, quod ipsa portaret dictum Florium ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et offerret ibi tantam candelam in cujus quantitate dictus Florius esset longus. Et transacto triduo post voti emissionem, D. Benghivene, mater dicti Florii, prospexit morbum dicti filii sui, et depositis emplastro et lumbare, invenit dictum filium suum Florium ita bene sanatum, quod semper postea fuit bene sanus et est nullam habuit læsionem.
[359] [Jacobæ] Interrogata dicta testis quomodo sciret ut dictus Florius ita fuerat infirmus et tanto tempore, et postmodum meritis dicti fratris Joannis Boni liberatus, et voto D. Benghivene interveniente, respondit quod vidit ipsa testis pluries dictum Florium sic patientem, ex eo quod sæpissime vidit matrem dicti Florii ponere emplastrum, sicut medici præcipiebant et lumbar, et tanto tempore sicut dictum est, et quando sanatus fuit meritis dicti fratris, mater duxit filium suum ad eam, et ipsa inspexit; videns eum liberatum, retulit gratias Deo, et dicto fratri Joanni Bono; et mater dicti Florii rogavit eam testem quod faceret sibi candelam, quia volebat complere votum suum, et ipsa testis fecit ei candelam, et ivit cum dicta D. Benghivene ad sepulchrum dicti fratris, et vidit eam offerre tantam candelam in cujus quantitate puer erat longus; tamen dixit ipsa testis quod voto non interfuit, sed vidit dictum Florium in quatuor diebus læsum, ita quod interiora descenderant usque ad locum testiculorum, et vidit eum in dicto tempore sanatum, et fuit semper postea, et est hodie sanus; tamen mater sua, domina Benghivene, dixit sibi testi quod tale votum fecerat. Interrogata dixit ipsa testis quod de tempore, mense, die et hora non recordatur. Interrogata dicta testis si publicum erat et manifestum quod ille puer Florius ita primo pateretur illam læsionem, quæ dicta est, et quod liberatus fuerat meritis dicti fratris, respondit quod sic. Et dixit dicta testis quod nunquam puer liberatus fuisset auxilio medicorum, uti ipsa testis credebat, ita erat læsus, nisi Deus dicti fratris precibus liberasset. Interrogata dixit ipsa testis quod dictus Florius semper fuit postea sanus et est, quia ipsa testis vidit et videt eum quando vult liberatum. Interrogata dicta testis cujus ætatis erat ipsa testis, respondit quod erat ætatis quinquaginta annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[360] [Altavillæ,] Domina Altavilla, uxor Jacobi, quondam Joannini, superius jurata b testis super præmissis dicere veritatem, suo juramento interrogata dixit, quod ipsa est vicina et erat D. Benghivene, quæ olim habebat et habet quemdam suum filium, nomine Florium, quod ipsa teste vidente patiebatur ructuram in parte inferiori, ita quod dicti interiora jam descenderant ad locum testiculorum; et fuit istam læsionem dictus puer passus bene per duos annos, et vidit dictum Florium esse illis temporibus in cura medicorum semper, et nihil dicto Florio profuerat; postmodum dixit ipsa testis quod dicta D. Benghivene, mater dicti Florii, dixerat ei qualiter Deo et fratri Joanni Bono voverat filium suum, et in triduo invenit cum sanatum; sed quod ipsa testis interfuerit voto, dixit quod non, et tunc, quando talia retulit, ostendit dicta mater Florii dictæ testi læsionem ipsius Florii, et ipsa testis vidit eum sanatum, cum primo vidisset eum ita male aptatum, et medici diffidebant de liberatione ejusdem Florii; mirata multum cœpit laudare nomen Domini nostri Jesu Christi. Interrogata dicta testis quando ultimo vidit dictum Florium læsum ita, ut dictum est, si quatuor dierum intermedio vidit cum liberatum, respondit quod in quatuor diebus vidit eum infirmum et liberatum. Interrogata dicta testis si semper dictus Florius fuit postea illæsus a tali læsione et bene liberatus, respondit quod sic. Interrogata dicta testis si publicum erat quod dictus Florius ita fuerit passus, ut dictum est supra, et quod liberatus fuerat precibus dicti fratris, respondit quod sic; et prædicta quidem ipsa testis dixit non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, et quia manifestum est.
[361] [et Zambonini.] Zamboninus, filius Mantuani, prædictus juratus testis super præmissis, et interrogatus suo juramento [dicit] quod ipse habebat et habet quendam suum fratrem, nomine Florium, qui erat tunc quasi quatuor annorum, et steterat ille Florius bene duobus annis et amplius crepitus ita crudeliter et fortiter, quod quasi semper fuerat in manibus medicorum, et nihil ei profuerat; immo quasi videbatur omnis fractura et crepitudo adeo inguinitari c, quod interiora jam descenderant ad locum testiculorum; et credebat ipse testis, nisi dictus Florius portasset quoddam lumbar, quod semper consilio medicorum portavit, intestina omnia de corpore dicti Florii emanassent; unde dicto Florio jam a medicis derelicto incurabili, dixit dictus testis quod D. Benghivene, mater dicti Florii et ipsius testis, dixit ita: Ego voveo Deo et fratri Joanni Bono filium meum Florium, quem si Deus meritis dicti fratris liberaverit et sanaverit, ego ducam filium Florium ad sepulcrum dicti fratris, offerens ibi tantam candelam, in cujus longitudine dictus Florius esset longus, et quod dabo et offeram ibi unum lumbar cereum. Et post tres dies dicta D. Benghivene ab emisso voto prospexit dictum Florium filium suum, et invenit eum sanatum et liberatum, ipso teste præsente. Et dixit dictus testis quod ipse testis ivit ad dictum sepulcrum cum dicta matre sua D. Benghivene, quando ivit ad complendum dictum votum. Interrogatus dictus testis si interfuit voto emisso a matre sua, respondit quod credit quod sic; tamen non bene recordatur. Et dixit dictus testis quod in tres dies vidit dictum Florium fratrem suum infirmum et liberatum. Interrogatus dictus testis quo tempore fuit hoc votum factum, respondit quod tempore translationis corporis dicti fratris; de mense autem, die et hora dixit dictus testis se non recordari. Et dixit dictus testis quod dictus Florius, frater ejus, fuit postea semper bene sanus et est hodie. Interrogatus dictus testis si publicum est quod dictus Florius ita fuerit crepitus, ut dictum est, et tanto tempore, et quod liberatus fuerat precibus dicti fratris, respondit quod sic; et dixit quod ætatis ipse testis est septemdecim annorum, et quod prædicta testificatus est non doctus, neque rogatus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[362] [Testificatio Vivæ de Thomasina, filia sua, liberata a consumptione;] Sextum Miraculum. Domina Viva prædicta testis, et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa habebat et habet quandam suam filiam, nomine Thomasinam, quæ erat ita infirma quod non poterat comedere, neque bibere, nec lac sugere: quæ Thomasina erat tunc quasi unius anni; et dixit dicta testis quod nesciebat quo nomine dicere infirmitatem illam. Et dixit dicta testis quod dicta sua filia propter illam infirmitatem erat ita sicca et magra, quod non apparebat aliud in ea nisi ossuncula, et res videbatur pessima, scilicet quoddam monstrum in terra. Et dixit dicta testis quod dicta filia sua stetit ita infirma bene duobus mensibus et amplius; unde cum habebat eam jam pro mortua, vovit eam Deo et fratri Joanni Bono, dicens: Voveo Deo et fr. Joanni Bono filiam meam Thomasinam, quod si Deus liberaverit eam ab infirmitate, quam patitur, quod ipsa iret et portaret dictam suam filiam ad sepulcrum dicti fratris, et offerret ibi tantum frumentum quantum dicta sua filia ponderabat; et statim quasi ipsa filia sua cœpit lac sugere, et ita antequam essent quindecim dies dicta Thomasina fuit ita pinguis et ita bene sanata, quod dixit dicta testis quod ita Deus salvaret dictam filiam suam sicut caro videbatur cum manibus apportata super dictam Thomasinam; et semper fuit postea sana et est, sicut manifeste apparet. Interrogata testis quo tempore hæc facta fuerunt, dixit quod tempore translationis dicti fratris; de mense autem, die et hora interrogata dicta testis dixit se non recordari. Interrogata quibus præsentibus dictus testis fecit votum, respondit quod præsente viro suo, nomine Michaële, et matre sua, nomine D. Gisalba. Interrogata dicta testis si publicum est quod dicta filia sua ita passa fuerit, ut dictum est, et tanto tempore, et quod liberata fuerit meritis dicti fratris Joannis Boni, respondit quod sic, immo gentes mirabantur multum quando videbant eam taliter liberatam. Interrogata dicta testis cujus ætatis esset, respondit quod viginti et octo annorum; et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita est rei veritas.
[363] [de eodem miraculo] “Michaël, quondam Ugonis de Mosso, maritus prædictæ D. Vivæ, et Ubertinus, quondam Ruberti, de Arnaldesco, Brixiensis diœcesis, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium, eodem anno et indictione et loco, VIII kalendas Decembris, præsente Francisbello, quondam Dominici de Cepatta, et Guilielmo, quondam Gualterii, et fratre Joannino, heremita, testibus.”
[364] [testificatio Michaelis,] Michaël prædictus, juratus testis super præmissis, et suo juramento interrogatus, dixit quod ipse testis habebat et habet quandam suam filiam, nomine Thomasinam, quasi unius anni tunc, quæ tempore translationis corporis fratris Joannis Boni patiebatur multum; quo nomine infirmitas vocaretur nesciebat dictus testis; et passa fuerat per duos menses et amplius: qua infirmitate dicta sua filia effecta ita magra et arida, quod non erant in ea nisi ossa, nec apparebat creatura Dei; unde cum dictus testis doleret multum per dictam filiam suam, et nesciret quod inde faceret, quia nec moriebatur nec vivebat, et uxor sua, domina Viva, doleret multum eodem modo, dicta uxor sua, scilicet D. Viva, ipso teste præsente et audiente, dixit: Ego voveo Deo et fratri Joanni Bono filiam meam Thomasinam; quod si Deus meritis dicti fratris eam liberaverit, ipsa uxor testis portaret filiam suam prædictam ad sepulcrum dicti fratris, et offerret ibi tantum frumentum, quantum ipsa Thomasina ponderaret. Et statim cœpit aliquantulum sugere de lacte, quæ primo steterat satis quod non perceperat quicquam cibi; et statim cœpit dicta Thomasina convalescere, ita quod in quindecim diebus fuit pinguissima, et erat ita pinguis et postea quod multi mirabantur, et semper postea fuit bene sana et est hodie. Interrogatus dictus testis si publicum esset quod dicta Thomasina filia sua ita fuerit passa, et tanto tempore, et quod liberata precibus dicti fratris, respondit quod per totam viciniam suam sic. Interrogatus dictus testis cujus ætatis esset ipse testis, quod tringinta duorum annorum, et quod prædicta quidem testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et interfuit, sicut dictum est.
[365] [et Margaritæ.] “Domina Margarita, uxor Augustini, de ora fratrum Prædicatorum d, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, eodem anno, indictione et loco, V kalendas Decembris, præsentibus D. Albizo, canonico Peccioli, et fratre Ventura, et fratre Bonaventura, heremitis dicti ordinis, testibus.” Quæ D. Margarita prædicta, suo juramento interrogata testis, dixit, quod ipsa stetit in una domo cum dicta D. Viva, uxore Michaëlis, quæ Viva habebat tunc et habet quandam suam filiam, nomine Thomasinam, quæ patiebatur tam fortiter et passa fuerat, quod non apparebant in ea nisi ossa, et erat mirabile quidem ad videndum. Et non post multos dies dicta testis ivit ad morandum in alia domo; quid dicta D. Viva interim fecerit, nescit dicta testis, nisi quod intra octo dies dicta testis rediit ad videndum dictam Thomasinam, et invenit eam sanatam et liberatam: de quo dicta testis multum fuit mirata. Et audivit dicta testis dici publice in contrata, quod dicta Thomasina liberata fuit propter votum quod fecit dicta D. Viva; et de hoc fama publica erat per totam contrrtam, quia omnes qui videbant dictam Thomasinam sic infirmam, non credebant eam modo aliquo evasuram, immo vicinæ suæ mirabantur multum quod tam cito liberata fuit. Interrogata dicta testis quid esset fama publica, respondit quod illud quod communiter dicunt gentes. De mense, die et hora, non recordatur. Et dixit dicta testis quod ipsa erat viginti annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
ANNOTATA.
a Ecclesia S. Jacobi, Mantuæ; de qua vide supra pag. 861 annot. b.
b Superius jurata testis. Cfr supra num. 344.
c Inguinitari, id est, descendere ad inguina.
d In his processibus regiones seu partes Mantuæ, quæ dicuntur oræ vel contratæ, tum etiam suburbia, quæ burgi vocantur, nomen mutuant plerumque a vicinis ecclesiis: quod fere ubique obvium est.
CAPUT VI.
Gerardino restituitur visus, Riccadonnæ oculi sanitas.
[Testificatio Multobonæ de Gerardino puero, liberato a cæcitate;] Septimum miraculum. Domina Multobona, prædicta jurata testis, interrogata suo juramento dixit, quod ipsa habebat et habet quemdam suum filium nomine Cecone, qui Cecone habebat quemdam suum filium, nomine Gerardinum, qui Gerardinus erat bene duorum annorum circa et plurium; unde cum quadam die dominica post nonam, dicta Multobona testis poneret dictum Gerardinum nepotem suum ad dormiendum, bene sanum et illuminatum, ipse dormivit quasi usque ad horam vespertinam. Et cum dicta testis vellet eum levare de quodam banco super quem dormiverat dictus Gerardinus, dicta testis invenit eum cæcum, ita quod nullo modo videbat, imo plorabat et palpabat cum manibus tamquam cæcus; et ponebat res coram oculis suis, et ipse nullo modo videbat eas: unde cum ipsa testis et filia ejusdem testis, nomine D. Bellina, dolerent ad mortem et nescirent quid inde facerent, et cum nullum consilium haberent, quia aliæ personæ non erant ibi præsentes, nec ipsæ volebant aliis dicere, dicta testis securo animo dixit: Ego voveo Deo et fratri Joanni Bono nepotem meum Gerardinum, quem si Deus meritis dicti fratris illuminaverit, ego ibo ad sepulcrum suum cum dicto puero Gerardino, et offeram ibi duos oculos cereos. Et statim ipsa teste vidente et filia ejus, nomine D. Bellina, dictus puer illuminatus est, et vidit postea semper. Interrogata dicta testis quantum stetit dictus Gerardinus ita cæcus et quod lumen non vidit, respondit quod ab hora vespertina usque ad completorium a, et in completorio fecit ipsa testis votum. Interrogata quibus præsentibus fecit ipsa votum, respondit quod præsente dicta filia sua Bellina; et ipsa Bellina ivit cum ea quando ivit ad complendum dictum votum. Interrogata quantum esset quod hæc facta sunt, dixit quod sunt duo anni; de mense interrogata dixit quod non recordatur; et dixit dicta testis quod ipsa testis erat quinquaginta annorum, et quod prædicta quidem testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita vidit, et est rei veritas.
[367] [de eodem miraculo testificatio Bellinæ.] Domina Bellina prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod ipsa erat filia dictæ dominæ Multobonæ, et soror carnalis dicti Ceconis, habentis filium unum qui vocabatur Gerardinus, qui erat quasi tunc duorum annorum et plurium; et cum, jam sunt duo anni elapsi, quodam die dominico post nonam, mater sua, scilicet D. Multobona, posuisset dictum Gerardinum super quodam banco, pannis involutum ad dormiendum, ipse dormivit usque ad horam vespertinam, et cum dicta Multobona vellet eum levare, quia puer per se ipsum excitatus erat, invenit dictum Gerardinum cæcum ita quod nullo modo poterat videre lumen, nec videbat; immo ponebantur res coram oculis suis, et ipse nihil videbat, sed palpabat eas tanquam persona cæca. Dicta D. Multobona dolens multum de dicto puero, et ipsa testis, quia nulla alia persona erat ibi, vovit dicta D. Multobona de his omnibus, teste præsente, Deo et fratri Joanni Bono, si liberaret et illuminaret dictum puerum Gerardinum, quod ipsa duceret dictum Gerardinum vel portaret ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et offerret ibidem duos oculos cereos; et facto voto statim, dicta teste præsente, puer illuminatus est, et vidit bene. Et tunc dicta testis, gaudens et lætans una cum dicta matre sua D. Multobona, retulit gratias Deo; quo facto ambæ iverunt, scilicet dicta testis et D. Multobona, ad sepulcrum dicti fratris, et fecerunt quod dicta D. Multobona voverat et promiserat se teste præsente. Et dixit dicta testis interrogata quod puer Gerardinus stetit ita cæcus et sine lumine bene ab hora vespertina usque ad completorium. Et dixit dicta testis interrogata quod ipse nolebat quod aliqui scirent tale infortunium, et ideo nescitum fuit ab aliquo, nisi ab ipsis duabus; de mense dicta testis interrogata dixit se non recordari. Et dixit dicta testis quod ipsa erat ætatis viginti quinque annorum; et quod prædicta quidem testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, et interfuit, ut dictum est.
[368] [Excipiuntur juramenta testium.] “Domina Riccadonna, uxor D. Junctæ, civis Mantuani de Ruga Mattiera, et D. Tedesca, famula, quæ fuit D. Pagani de Cervol, de ora S. Michaëlis, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium. coram D. examinatore, eodem anno, indictione et loco, XVII kal. Decembris, præsentibus D. Albizo, canonico Peccioli, et Benvenuto, canonico S. Hilarii, testibus. Item D. Juncta, quondam Ubaldi. maritus dictæ D. Riccadonnæ, de Ruga Mattiera, juravit super præmissis dicere veritatem, quam sciret et tacere mendacium, eodem anno, indictione et loco, IX kal. Decembris, præsentibus presbytero Bongianne, capellano D. episcopi Mantuæ, et Gerardino, quondam Rudulphi, et fratre Joannino, heremita, testibus. Item D. Bonafemina, uxor Blanci Monticlarii, Mantuanæ diœcesis, de contrata quæ dicitur Bellalancia, et D. Diana, quondam Juncti de Ormanorum, quæ moratur in villa S. Silvestri b, juraverunt super præmissis dicere veritatem, quam scirent et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, prædicto anno, indictione et loco, XVII kalend. Decembris, præsentibus D. Albizo, canonico Peccioli, et Benvenuto, quondam D. Zambonini, et Riccardino, filio D. Egidii, testibus.”
[369] [Testificatio Riccadonnæ de sanato oculo suo;] Octavum Miraculum. Domina Riccadonna prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod in septimana sancta Paschatis Resurrectionis proxime venturi, in die Mercurii Sancti, erunt duo anni completi quod ipsa Riccadonna erat ad molendinum, et molendinarius acuebat molas cum malleo ferro, et lapillus molæ prædictæ saltavit in oculum sinistrum dictæ Riccadonnæ, et infixus est dictus lapillus in oculo, ita quod nullo auxilio medicorum poterat extrahi; immo medici, conantes ipsum extrahere, deterioraverunt conditionem oculi supra modum, ita quod nullo modo videre de dicto oculo poterat, vel dormire, nec quiescere dicta testis; et in ipso dolore fuit et cæcitate dicta testis per totam hebdomadam sanctam usque ad diem Lunæ in Albis Pascharum; et in illa die recordans quod Deus multa miracula faciebat meritis fratris Joannis Boni, coram viro suo D. Juncta tale fecit votum: Ego Riccadonna voveo Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus liberaverit me de oculo meo meritis dicti fratris, quod ego ibo ad sepulcrum ejus offerens ibi unum caput cereum cum ambobus oculis; et sequenti die Martis, in hora tertia, quando volebat comedere, persensit lapillum dictum saltare et extrahi de oculo suo ac si aliqua persona extraxisset eum cum manibus, et statim liberata est; et incontinenti vocavit virum suum prædictum et dixit cum magno gaudio qualiter erat liberata; et quia ipsa testis prædicta parata erat ire Romam, nihilominus ivit, et ipsa reversa ivit ad dictum sepulcrum, et complevit votum suum. Interrogatus quibus præsentibus fecit votum, respondit quod coram viro suo prædicto et D. Beatrice, quæ modo mortua est. Et dixit dicta testis interrogata quod publicum erat et notorium et est, quod ipsa ita fuit cæca, et est satis manifestum medicis et aliis, qui habuerunt eam in cura; et quod non poterant eam curare, et quod liberata est meritis dicti fratris. Interrogata si semper postea fuit sana de dicto oculo, respondit quod sic; et quod credebat ipsa testis se esse ætatis viginti quinque annorum; et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita fuit per omnia rei veritas, ut dictum est, et hoc patuit multis.
[370] [de eodem miraculo testificatio Tedescæ] Domina Tedesca jurata testis, et interrogata suo juramento dixit, quod cum dicta D. Riccadonna ivisset quadam die ad molendinum in hebdomada sancta, in quadam die Mercurii Sancti, et cum molendinarius acueret molas cum malleo, quidam lapillus saltavit in oculo dictæ Riccadonnæ, et infixus est ita in oculo, quod medici non potuerunt ipsum extrahere aliquo modo; et cum ipsa testis crederet se amisisse oculos, vovit se Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus meritis dicti fratris liberaret eam, ipsa iret ad sepulcrum dicti fratris et offerret ibi unum caput cereum cum ambobus oculis. Et sequenti die dictus lapillus exivit de oculo, ac si aliqua persona extraxisset eum. Et illa gaudens et lætans, scilicet D. Riccadonna, ivit primo Romam, et ipsa testis ivit cum ea, et ipsis reversis, iverunt ad sepulcrum dicti fratris, et complevit, ut dicta testis dixit, dicta D. Riccadonna votum suum totaliter. Interrogata dicta testis si interfuit voto, respondit quod non, tamen omnibus aliis prædictis interfuit dicta testis. Interrogata de tempore dixit, quod in futura quadragesima, in hebdomada sancta, erunt duo anni; de mense non recordatur. Dixit dicta testis interrogata quod die Mercurii Sancti intravit dictus lapillus in oculum, et tenuit eum in oculo usque ad diem Martis in Albis Pascharum, et tunc liberata est; et dixit dicta testis interrogata quod hoc publicum fuit, et notorium qualiter D. Riccadonna passa fuit in oculo, et tanto tempore, et quod liberata fuerit precibus dicti fratris. Interrogata dicta testis cujus ætatis esset dicta testis, respondit quod viginti quatuor annorum; et dixit quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, et interfuit, ut dictum est.
[371] [et Junctæ.] Dominus Juncta prædictus, juratus testis, suo juramento dixit, quod quando D. Riccadonna ivit ad molendinum, intravit in oculo suo lapillus qui extrahi non potuit a medicis aliquo modo; et incontinenti quod fecit votum sequenti die liberata est. Interrogatus quantum tempus est quod hoc fuit, respondit quod in quadragesima proxima ventura erunt duo anni. Interrogatus de mense, dixit se non recordari. Interrogatus de die dictus testis, dixit quod in die Mercurii sancti dictus lapillus intravit in oculum dictæ uxoris suæ, et tenuit eum in oculo a die Mercurii, usque ad diem Martis in Albis Pascharum; et quod in die Lunæ sancto fecit uxor sua dictum votum. Interrogatus dictus testis si interfuit voto, respondit quod sic. Interrogatus dictus testis quibus verbis fuerit usa uxor sua quando fecit votum, respondit quod istis: Ego voveo Deo et fratri Joanni Bono, quod si liberabor meritis dicti fratris, ego ibo ad sepulcrum dicti fratris et offeram ibi unum caput cereum cum ambobus oculis; et ita fecit sicut vovit ipso teste præsente. Interrogatus dictus testis si fuit publicum quod dicta sua uxor fuerit infirma ut dictum est, et ita sanata, ut dictum est, precibus dicti fratris, respondit quod sic. Interrogatus dictus testis cujus ætatis esset ipse testis, respondit quod triginta quatuor annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus; sed quia ita vidit et audivit, et omnibus prædictis interfuit, ut dictum est; de hora autem interrogatus dictus testis in qua fuit liberata dicta uxor sua, dixit quod hora tertia ante prandium.
ANNOTATA.
a Ab hora vespertina ad completorium, id est, a sole occiduo ad horam decubitus; dicitur hæc, hora completorii, quod solebat olim in monasteriis et conventibus decantari tum hæc pars officii ecclesiastici et proxime sequebatur decubitus. Cfr Martene, De antiquis monachorum ritibus, lib. 1, cap. 12.
b Villa S. Silvestri, verisimiliter est vicus hodiernus S. Silvestro, duobus milliaribus Mantua distans ad meridiem.
CAPUT VII.
Mulieris pauperis preces exaudit beatus, Bonfeminam liberat a gravibus doloribus.
[Testificatio Riccadonæ prædictæ de sanatione] Nonum Miraculum. Item dicta D. Riccadonna prædicta jurata et interrogata suo juramento, dixit, quod in mense Maji proxime præterito fuit unus annus quod ipsa habebat quemdam suum porcum, qui adeo infirmabatur quod non comedebat aliquid nec bibebat, et ita steterat sine comestione bene octo diebus; unde cum ipsa testis et vir ejus haberent eum pro mortuo, et dolebant multum, quia pauperes erant, et vir dictæ testis dicebat quod volebat desperare, et semper erat in tribulatione et angustia, dicta testis cœpit consolari virum suum, dicens, quod non deberet tribulari, quia ille Dominus qui liberaverat eam de oculo, liberaret porcum suum; et statim dicta testis fecit tale votum: Ego voveo Deo et fratri Joanni Bono quod si Deus meritis dicti fratris liberaverit porcum meum, quod ego ibo ad sepulcrum ejus, et adcingam sepulcrum ejus cum candela, et offeram ibi medium porcum cereum, quam ceram emam totam de filato quod filabo jejuna saliva, et filum quod erit in candela, vel stupium, filabo eodem modo, et quod tamdiu stabo recta coram sepulcro, quamdiu erit combusta tanta candela in cujus longitudine porcus est longus. Et ita una die fecit votum, et alia die, licet porcus adhuc esset infirmus more solito, dicta testis, his quæ promiserat acceptis, ivit ad sepulcrum dicti fratris et stetit ibi per totam noctem in orationibus, et fecit totum illud quod promiserat.
[373] [sui porci;] Interrogata quomodo potuit cito filare tantum de quo potuit complere votum, respondit quod accepit in credentiam a quodam mercatore. Mane autem facto dicta testis rediit domum suam et invenit porcum suum sanatum et liberatum omnino; ita quod cum porcus non surrexisset illis octo diebus, immo jacebat semper tanquam mortuus, surrexit per se ipsum, et comedit, et bibit, et fuit bene liberatus, et dicta testis dixit quod vendidit eum postea centum solidos mezanos minus tribus imperialibus. Interrogata dicta testis de tempore, dixit quod mense Maji. Interrogata dicta testis dixit quod in die dominico in mane invenit eum sanatum; et dixit dicta testis interrogata quod præsente viro suo fecit dictum votum; et dixit dicta testis quod publicum fuit in contrata sua, quomodo porcus ejus ita fuit primo infirmus et postea sanatus precibus dicti fratris, et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita est rei veritas.
[374] [aliæ testificationes] Domina Tedesca prædicta, jurata testis, dixit, quod ipsa vidit porcum dictæ D. Riccadonnæ infirmum, ut dictum est, et quod stetit bene octo diebus ita infirmus, et vidit eum postea subito quasi in duobus diebus omnino sanatum; et ivit dicta testis cum ea quando ivit ad sepulcrum dicti fratris, et obtulit ibi dicta D. Riccadonna medium porcum cereum, et candelam tantam quod adcinxit sepulcrum dicti fratris; et stetit recta in orationibus tamdiu quamdiu tanta candela fuit combusta quantum porcus erat longus, et hæc emit de filato quod filaverat jejuna saliva, ut dixit dicta Riccadonna. Interrogata dicta testis si interfuit voto, respondit non. Interrogata de tempore, dixit, quod in mense Maji proxime præteriti fuit annus; de die, dixit quod in die dominico in mane. Interrogata dicta testis si publicum fuerat quod ille porcus ita fuerit infirmus, et tanto tempore, et quod liberatus fuerit precibus dicti fratris, respondit quod sic, et dixit dicta testis quod dicta domina Riccadonna die una fecit votum, et in sero alterius iverunt cum promisso ad sepulcrum dicti fratris, et sequenti mane inventus est dictus porcus sanatus se teste vidente; qui porcus sterat bene octo diebus nihil sumens. Interrogata dicta testis quomodo potuit dicta D. Riccadonna tam cito filare tantum, et jejuna saliva, quod posset emere tantam ceram, respondit quod quidam venditor ceræ credidit ei, se teste vidente; et quod prædicta dicta testis testificata est, ut dixit, non rogata neque docta, sed quia ita vidit, et interfuit.
[375] [de eodem miraculo.] Dominus Juncta prædictus testis, suo juramento dixit, quod in mense Maji proxime præteriti fuit unus annus, quod ipse habebat quemdam suum porcum qui erat satis pulcher et pinguis, qui infirmatus fuit ita quod stetit bene octo diebus nihil comestionis sumens; immo ipse testis habebat eum pro mortuo, et ducebat et duxit multos macellarios si vellent ipsum porcum, et non invenit qui vellent ei dare unum denarium; unde ipse testis dolens multum nesciebat quid inde faceret, nisi quod dicebat quod volebat desperare, quia pauper homo erat; unde uxor ejus cœpit consolari ipsum in quantum poterat; et tunc dicta uxor dixit, se teste præsente et audiente: Ego voveo Deo et fratri Joanni Bono porcum meum, quem si Deus liberaverit meritis dicti fratris, ego ad sepulcrum suum ibo, et stabo ibi per totam noctem, et offeram ibi medium porcum cereum, et adcingam cum candela sepulcrum suum, coram quo tantum stabo recta quod erit combusta candela in longitudine porci mei. Et statim dicta uxor sua, non expectato quod videlicet porcus ejus sanaretur, ivit ad quemdam qui credidit ei ceram, et ivit ad dictum sepulcrum; quid tamen uxor sua prædicta fecerit cum ivit, dixit quod nescit; ipse vero testis remansit domi: et cum porcus ejus stetisset ita octo diebus, et quod semper jacuerat, persensit dictus testis porcum suum levare, et rugire, et ire ad locum in quo comedere consuescit; et dictus testis per summam lætitiam surrexit, et ivit ad locum ubi erat porcus; et invenit eum erectum, et comedebat, et interim dicta uxor sua reversa est, et cum crederet quod porcus ejus esset mortuus, invenit eum totaliter liberatum; et fuit gaudens et læta multum; et dixit testis prædictus quod porcus ejus semper postea fuit sanus, et vendidit eum uxor sua centum solidorum mezanorum; et dixit dictus testis quod dicta uxor sua satisfecit creditori ceræ de filato quod filavit jejuna saliva tantum. Interrogatus dictus testis de die, dixit quod in die dominico in aurora fuit liberatus porcus ejus, et in die sabathi, vel veneris, fecerat votum dicta uxor sua. Et dixit dictus testis interrogatus quod publicum fuit satis quod porcus ejus ita pateretur et quod liberatus fuerit precibus; et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit.
[376] [Testificatio Bonfeminæ. e gravi lapsa confractæ, de] Decimum Miraculum. Domina Bonafemina, jurata testis super præmissis et interrogata suo juramento, dixit quod cum quadam die sabbathi, hora tertia, tempore translationis corporis fratris Joannis Boni ivit ad lavandum pannos suos tempore pluvioso, [liberatione sua a doloribus;] et descenderet ad aquam in qua debebat lavare per quasdam scalas lapideas, effugit ei pes in principio scalarum, ita quod supina cecidit super scalas lapides, et ita crudeliter percussit renes suos ad lapides, quod visum fuit ei quod omnia ossa sibi frangerentur; et diruit a principio scalarum usque ad aquam; et quia non erant ibi aliquæ personæ quæ juvarent eam, licet propter dolorem quem sensit quasi amiserit sensum, ita carpiendo cnm manibus rediit domum suam, quæ erat ibi prope juxta aquam; et cum fuit domi suæ ipsa non poterat se erigere, immo vociferabatur et exclamavit ita per totam noctem. Mane autem facto stetit in lecto usque ad horam tertiam, et non potuit surgere, et tunc surrexit et vocare fecit quandam suam vicinam, Dianam nomine, et fecit sibi dare unum baculum, et ivit ad sepulcrum dicti fratris cum magna difficultate; quia ibat ita curva quod mirum erat, quia non poterat erigere caput aliquo modo: et posuit se ad sedendum bene sex vicibus antequam deveniret ad dictum sepulcrum, et cum fuit ibi, oravit ad Deum quod liberaret eam precibus dicti fratris, et obtulit tantam candelam in cujus quantitate dicta testis erat longa; et quod nunquam lavaret de cetero die sabathi promisit; et ita incontinenti persensit ipsa Bonafemina reaptari ossa sua, et redire ad locum pristinum, et doluit ei mirabiliter; et incontinenti erexit caput, et nullum persensit dolorem, et ita sana et alacris rediit domum suam, et semper postea fuit sana, et est hodie, et nullum postea ab hoc persensit dolorem. Interrogata quibus præsentibus liberata fuit, respondit coram dicta D. Diana et pluribus qui viderunt eam euntem infirmam, et redire sanam. Interrogata si publicum fuit quod ita ceciderit, et quod liberata fuerit precibus dicti fratris, respondit quod sic, vicinis suis. Et dixit dicta Bonafemina quod erat ætatis triginta annorum et plurium, et quod prædicta dixit non rogata neque docta, sed quia ita fuit rei veritas.
[377] [aliæ testificationes] Domina Diana, prædicta jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa testis erat vicina dictæ Bonafeminæ, et vidit eam sic dolentem et vociferantem quod mirum erat, propter quamdam casuram quam fecerat quando ibat ad lavandum; et vidit eam quod non poterat elevare caput propter dolorem quem sentiebat; et ipsa testis ivit cum D. Bonafemina prædicta quæ nullo modo poterat ire, immo posuit se ad sedendum bene sex vicibus antequam posset venire ad dictum sepulcrum, et portabat baculum semper; et cum deveniret ad dictum sepulcrum, obtulit tantam candelam, in cujus quantitate dicta Bonafemina erat longa, et oravit coram dicto sepulcro, et statim liberata est, se teste præsente et vidente; et rediit domum sana et hilaris, et gentes mirabantur multum qui viderant eam primo non posse ire etiam cum baculo; et modo vadit tam bene, et sine baculo, et semper postea fuit sana et est hodie. Interrogata de tempore, dixit quod non recordabatur, nec de mense; de die, dixit die dominico sana facta est, hora nona. Et dixit se esse ætatis dicta testis octodecim annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, et quia publicum est per totam suam contratam.
[378] [de eodem miraculo.] “Domina Ghisla, Hermanni uxor, civis Mantuæ, de ora Omnium Sanctorum, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, eodem anno, indictione et loco, VII kal. Decembris, coram D. Albizo, canonico Peccioli, et fratre Bonaventura, et fratre Ardicione, heremitis dicti ordinis, testibus.” Domina Ghisla, prædicta jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit quod ipsa erat et est vicina dominæ Bonafeminæ, uxoris Blanci prædicti, quæ cum quadam die sabathi, jam sunt duo anni elapsi, iret ad lavandum quosdam suos pannos, cecidit super scalas tam crudeliter, quod fracti sunt sibi renes et quasi ossa omnia; et cum stetisset dicta Bonafemina per totam illam diem sabathi, et per totam noctem, et non posset se vertere in lectulo vel caput erigere, propter dolorem quem sentiebat in renibus, immo, se teste vidente et audiente, exclamabat et vociferabatur tamquam persona moriens, et cum nullum posset habere consilium quomodo faceret, ivit et fecit portare sibi duos baculos, et duxit secum quandam suam vicinam, nomine Dianam, et ivit ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni; et quando ivit, nullo modo ire poterat et cum duobus baculis, et vidit eam euntem post tertiam, sic infirmam, et redeuntem hora vespertina sanam et jocundam, et sine baculis: et fuit postea sana, et est hodie sicut multis apparet. Interrogata dicta testis de mense, dixit se non recordari. Et dixit dicta testis interrogata quod publicum fuit omnibus vicinis suis, et multis aliis, quod ita ceciderit, et quod liberata fuerit meritis dicti fratris coram sepulcro dicti fratris. Et dixit dicta testis quod ipsa erat ætatis triginta duorum annorum, et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
CAPUT VIII.
Liberatur Mantuana ab arthritide, Cancellaria a fistulis.
[Obligantur testes juramento.] Undecimum Miraculum. Domina Mantuana, quondam D. Ruberti, de Armaldesco, Brixiensis diœcesis, quæ moratur juxta palatium communis, et D. Martina, uxor D. Zaniboni, in ora S. Gervasii, et D. Guattius, barberius, quondam Bonominis, de porta Guelli …, et D. Ricelda, uxor olim Jacobini, de ora quæ dicitur Tosa, juraverunt super prædictis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium, coram dicto examinatore, eodem anno, indictione et loco, XVI kal. Decembris, præsentibus DD. Bartholomæo et presbytero Bongianne, familiaribus D. episcopi Mantuæ, et D. Albizo, canonico plebis de Pecciolo, testibus.”
[380] [Testificatio Mantuanæ, liberatæ ab arthritide et ulceribus;] Domina Mantuana prædicta jurata, suo juramento dixit, quod ipsa patiebatur guttam et fistulas in genibus et cruribus multas, et in tantum quod non poterat se de lecto elevare, nisi cum duobus baculis semper; et illam infirmitatem passa fuit per septem annos usque ad tempus mortis fratris Joannis Boni; et in tempore mortis dicti fratris, cum Deus ipsius meritis multa miracula ostenderet in gentibus, dicta Mantuana consisa meritis dicti fratris ivit ad sepulcrum dicti fratris, et fuit ibi duobus diebus et duabus noctibus, orans Deum ut eam liberaret meritis dicti fratris. Et elapsis dictis duabus diebus ac noctibus, incontinenti a dictis infirmitatibus convaluit, ita quod unum baculum dimisit ibi, et cum altero rediit domum, et intra quasi octo dies omnia ulcera, et fistulæ, et apostemata, quæ patiebatur, recesserunt sine aliquo auxilio medicorum, et sana stetit et permansit usque hodie, et ivit et vadit semper sine baculo tanquam aliqua mulier sana. Interrogata quibus præsentibus sanata fuit, et ubi, respondit quod præsente fratre suo Ubertino et multis aliis, quorum nomina dixit se non recordari; de tempore dixit dicta Mantuana quod fuit tempore translationis corporis dicti fratris, de mense et die non recordatur. Et dixit dicta testis quod satis erat et fuit publica infirmitas sua, et quod Deus liberaverat eam precibus dicti fratris, et quod prædicta dicta Mantuana dixit non rogata neque docta, sed quia ita fuit rei veritas.
[381] [de eodem miraculo testificatio Ubertini,] Ubertinus, frater dictæ Mantuanæ, prædictus juratus testis, suo juramento dixit quod vidit dictam sororem suam Mantuanam plenam fistulis, et apostematibus, et guttis in genibus et cruribus, et quasi per totum; et istam infirmitatem passa fuit per septem annos ipso teste vidente; et quod ire non poterat aliquo modo, immo jacebat semper, et quando ibat, ibat cum duobus baculis; et longo tempore fuit, licet esset pauperrima, in manibus medicorum, et nihil ei profuerat: unde audito quod Deus multis benefaciebat meritis dicti fratris, ivit dicta Mantuana cum duobus baculis cum maxima difficultate ad sepulcrum dicti fratris, et ibi stetit duobus diebus et duabus noctibus coram sepulcro dicti fratris, orans ad Dominum, ut meritis dicti fratris eam liberaret; et in capite duorum dierum, Christi gratia, dicta Mantuana convaluit, adeo quod dimisso uno ex baculis, cum altero baculo domum rediit; et intra octo dies postea fuit totaliter sanata, et est hodie, sicut satis manifeste apparet a et istis omnibus. Interrogatus dictus testis dixit se interfuisse; de tempore dixit dictus testis quod in [tempore] translationis corporis dicti fratris; de mense et die, non recordatur; de hora interrogatus dictus testis, dixit quod in mane coram sepulcro dicti fratris. Interrogatus quibus præsentibus, respondit, se teste et multis aliis, quia ecclesia erat plena gentibus. Et dixit dictus testis, quod satis est publicum et manifestum omnibus, quomodo dicta Mantuana, soror sua, tanto tempore fuit infirma, et sic crudeliter, et quod liberata fuerit precibus dicti fratris. Et dixit dictus testis quod ipse testis erat ætatis viginti annorum, et quod prædicta testificatus est dictus testis non doctus neque rogatus, sed quia ita vidit, et interfuit omnibus supradictis.
[382] [Guattii,] Dominus Guattius prædictus, juratus testis, dixit juramento quod ipse vidit dictam Mantuanam sic patientem quod longo tempore steterat in lectulo tantum, quod non poterat ire, et quando ibat, ibat cum duobus baculis, et quod pluries ipse testis, quia barberius erat, diminuit de pedibus et cruribus sanguinem dictæ Mantuanæ; et tum videbat et vidit ulcera et fistulas dictæ Mantuanæ, de quibus erat in cruribus dicta Mantuana tota plena; et nunquam ipse testis credere poterat quod deinceps deliberaretur. Et tunc post multos dies vidit eam sanatam, videlicet in translatione corporis dicti fratris, et semper postea fuit sana, et est hodie, sicut manifeste apparet. Et dixit dictus testis quod vidit dictam Mantuanam sic patientem bene per septem annos, et usque ad translationem corporis dicti fratris, et postmodum vidit eam sanam, et euntem sine baculis, et dixit dictus testis quod satis fuit publicum et manifestum, qualiter dicta Mantuana tanto tempore fuit infirma, et quod liberata fuerit precibus dicti fratris; et dixit dictus testis quod ipse erat ætatis quadraginta annorum, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
[383] [Richeldæ,] Domina Richelda prædicta jurata testis, suo juramento dixit, quod vidit dictam Mantuanam tanto tempore, ut dictum est supra, sic patientem bene per septem annos; et quod in translatione dicti fratris vidit eam euntem ad sepulcrum dicti fratris cum duobus baculis, et redeuntem cum uno baculo tantum, et semper postea vidit eam sanam, et est hodie tanquam alia mulier sana, et est publicum, ut dixit ipsa testis, quod dicta Mantuana tanto tempore fuit infirmata, et ita crudeliter, et quod liberata fuerat precibus dicti fratris. Et dixit dicta testis quod erat ætatis quinquaginta annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita est rei veritas, et publicum, et manifestum.
[384] [et Martinæ.] Domina Martina, prædicta jurata testis, dixit quod publica fama erat quod Mantuana prædicta tanto tempore, scilicet septem annos, passa fuerit, et liberata meritis dicti fratris, et quod ipsa testis vidit eam infirmam ante translationem corporis dicti fratris et euntem semper cum duobus baculis, et post vidit eam sanam et liberatam, et videt hodie. Interrogata quid esset publica fama, respondit quod illud quod communiter credunt et dicunt gentes. Et dixit dicta testis, quod ipsa testis erat quadraginta annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et novit.
[385] [Testes sese obligant sacramento] “Duodecimum miraculum. Domina Benvenuta, olim relicta D. Arlotti de Arlottis b, de ora S. Martini, et D. Jacoba, uxor D. Taliaferri de Arlottis, ejusdem contratæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium, eodem anno et indictione, Mantuæ in palatio dictæ D. Benvenutæ c, XV kal. Decembris, præsentibus D. Farina, quondam D. Octolini, et Bonajuncta, quondam D. Jani Guidotti, et fratre Joannino heremita. Item D. Cancelleria, soror, filia olim D. Arlotti de Arlottis, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, eodem anno et indictione, Mantuæ apud ecclesiam S. Marci d, Mantuæ, XV kal. Decembris, præsentibus D. Gaudino, medico, de Manerbio e, Veronensis diœcesis, et D. priore S. Marci prædicti et fratre Bonaventura, heremita dicti ordinis. Item D. Inghettia, olim relicta de Conforti, de ora S. Stephani, et D. Isabella, olim relicta D. Martini, ejusdem contratæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent, et tacere mendacium, eodem anno et indictione, XV kal. Decembris, in ecclesia S. Stephani, Mantuæ, præsentibus D. Benvenuto, quondam D. Martini de Maceratis, et D. Buoso, quondam D. Gerardini, de ora S. Stephani, et fratre Joannino, heremita, testibus.”
[386] [Testificatio Cancellariæ, liberatæ a fistulis et ulceribus innumeris;] Domina Cancellaria, soror, pædicta jurata et suo juramento interrogata dixit, quod sicut ipsa credebat, bene sunt XVI anni quod ipsa ducta fuit Cæsenam, ex eo quod patiebatur apostemata multa, et fistulas in multis locis, et quasi pertotum; quod longo tempore fuerat in manibus medicorum et nihil ei profuerat: quam infirmitatem, ut dixit, passa fuerit bene per decennium et amplius; et cum Dominus meritis fratris Joannis Boni multis benefecerit, et omnes infirmi qui ducebantur et ibant ad cum Cæsenam, revertebantur sani f, domina Benvenuta, olim relicta Arlotti, noverca dictæ Cancellariæ, et D. Jacoba, uxor D. Tagliaferri, paraverunt se et duxerunt eam per aquam usque Ravennam, postmodum iverunt per terram usque ad locum dicti fratris Joannis Boni, et ipso fratre invento, et demonstratis sibi plagis, et elevatis emplastris, voluerunt quod dictus fr. Joannes Bonus signaret ulcera ejus, et quod sanaret et liberaret dictam Cancellariam a dictis plagis; ille noluit eam signare, et dixit ita: Si ipsa Cancellaria vult deinceps servire Deo, et cavere sibi a peccatis deinceps, ipse rogaret Deum pro ea. Et discesserunt ab eo, habito primo responso a dicta Cancellaria, quod libenter volebat Deo servire. Et cum arripuissent iter, rediverunt Mantuam, et postquam fuerunt Mantuæ, dicta D. Benvenuta, elevatis petiis et emplastris ab illis infirmitatibus, invenit eam quasi sanatam, ita quod infra duos menses fuit sana, tanquam aliqua alia mulier, et est hodie, et fuit postea semper; et ipsa D. Cancellaria assumpsit postmodum habitum religionis, et fuit ibi usque in hodiernam diem sana sine aliqua læsione. Et interrogata dicta Cancellaria soror de tempore, dixit quod sunt XII anni et amplius; de mense dixit quod credit quod in mense Aprilis; de die et hora non recordatur; item interrogata dicta testis si publicum erat quod ita passa fuerit, et tanto tempore; respondit quod sic. Et dixit quod ipsa testis erat bene ætatis XXVIII annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et ita sana facta est.
[387] [testificatio Benvenutæ,] Domina Benvenuta, prædicta jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit, quod bene sicut XV anni elapsi quod ipsa habebat et habet quamdam suam filiastram, nomine Cancellariam, habentem tunc bene XVIII annos, quæ erat tota plena apostematibus et fistulis, propter quas longo tempore fuerat in manibus medicorum; et quandocumque liberabatur in uno loco, statim in altero pullulabat; et stetit infirma in illa infirmitate bene XVI annos. Unde cum ipsa domina Benvenuta prædicta testis esset jam desperata de convalescentia ejus, imo potius affectabat eam mori, postquam liberari non poterat, et medici dicebant eam marcidam et adeo corruptam quod numquam poterat liberari de cætero, et cum per longum tempus ipsa testis audisset de fama dicti fratris Joannis Boni, qui erat tunc Cæsenæ vivus, et quod multi sani infirmi irent ad eum, quilibet in suo statu, et redibant laudantes et glorificantes Deum, paravit se dicta testis, et duxit secum dictam Jacobam, uxorem D. Taliaferi g, et ivit Cæsenam, ducens dictam Cancellariam secum; et ivit per aquam usque Ravennam; et postea per terram iverunt usque ad locum conventus heremitarum de Cæsena, ubi erat dictus frater Joannes Bonus: quo invento, demonstraverunt ei plagas et fistulas prædictæ Cancellariæ, et voluerunt quod ipse signaret eam, et ipse frater noluit; tamen ita respondit eis, quod si ipsa vellet promittere ei fratri de cætero servire Deo, et cavere sibi a peccatis, ipse rogaret Deum pro ea, et illa D. Cancellaria respondit, quod libenter.
[388] [matris Cancellariæ,] Demum religatis plagis cum petiis, more solito, rediverunt Mantuam, quam citius potuerunt, ipsa testis et dicta D. Jacoba, et Cancellaria supradicta; et statim dicta testis, cum fuit Mantuæ, volens mutare dictas plagas more solito, elevatis petiis, invenit eam Cancellariam quasi sanatam; et tunc projecit dicta testis omnia ligamina et petias, et quasi infra unum mensem fuit omnino liberata, et semper postea fuit sana; et est hodie soror in ecclesia S. Marci, Mantuæ h. Interrogata dicta testis de mense, dixit quod fuit post Pascha resurrectionis; de die dixit dicta testis interrogata, quod in die dominico fuerunt Cæsenæ, et demonstraverunt dictas plagas dicto fratri Joanni Bono, et steterunt ibi usque ad diem Martis in mane, et arripuerunt iter redeundi Mantuam; et sequenti die dominica invenit eam dicta testis esse liberatam, post prandium. Interrogata dicta testis, si hoc fuit publicum, quod ita Cancellaria tanto tempore fuerit passa et sic crudeliter, et quod liberata fuerit precibus postea dicti fratris Joannis Boni, respondit, quod sic; et dixit dicta testis interrogata, quod ipsa erat ætatis quadraginta annorum, et plurium, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia, ut dixit, rei veritas est, et ita vidit ipsa testis.
[389] [de eodem miraculo;] Item eadem D. Benvenuta prædicta dixit, quod quando ipsa ivit Cæsenam pro dicta filiastra sua Cancellaria, duxit secum expensis suis et expensis D. Jacobæ, uxoris prædicti Taliaferri, quandam mulierem cæcam amore Jesu Christi, quæ non videbat aliquo modo, nomine D. Bonam, ejusdem contratæ de qua est dicta testis; immo ipsa teste vidente pluries quando volebat mittere manum in proxidem, mittebat in sciffum, vel in alium locum, et quæ pluribus annis retro steterat cæca; et quando fuit ipsa cæca Cæsenæ ivit et locuta est cum dicto fratre: quid dixerint et fecerint, dicta testis dixit se nescire, nisi quod in reversione dicta Bona vidit lumen et postea semper quoad vixit; quæ vixit postea per quatuor annos et amplius, se teste vidente, bene illuminata. Item dixit dicta testis, quod publicum fuit satis et manifestum quod dicta D. Bona longo tempore ita fuit cæca, et postmodum precibus dicti fratris liberata. De tempore dixit, quod tunc quando duxit Cæsenam dictam Cancellariam filiastram suam; et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[390] [item D. Jacobæ.] Domina Jacoba prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod ipsa ivit Cæsenam bene sunt XV anni elapsi, cum dicta Benvenuta, olim relicta de D. Arlotti, et duxerunt secum D. Cancellariam prædictam, quæ patiebatur et passa fuerat bene XVI annos multas fistulas et alias plagas, et quasi per totam; et quod, se teste vidente, semper usa fuerat consilio medicorum, et nihil ei profuerat; immo quasi omni die deteriorabatur; nec a medicis, nec ab aliis, de ejus Cancellarie liberatione de cætero sperabatur. Et postquam rediverat de Cæsena Mantuam dicta Cancellaria, semper fuit postea sana, et est hodie; tamen dixit dicta testis quod quando dicta Benvenuta et Cancellaria locutæ fuerunt cum dicto fratre Joanne Bono, non interfuit ipsa testis. Interrogata de mense, respondit quod post Pascha Resurrectionis Domini; de die dixit quod in die dominico locutæ, se teste vidente, fuerunt dicta D. Benvenuta et Cancellaria dicto fratri Joanni Bono, et steterunt ibi usque ad diem martis sequentis in mane, et die dominico, ut credebat, Mantuam devenerunt, et tunc dicta Cancellaria fuit sana inventa post prandium. Et dixit dicta testis interrogata quod publicum fuit multum qualiter dicta Cancellaria tanto tempore steterat infirma, et sic crudeliter, ut dictum est, et quod liberata fuit precibus dicti fratris Joannis Boni. Interrogata dicta testis cujus ætatis esset dicta testis, respondit, quod sexaginta annorum; et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et novit esse rei veritatem.
ANNOTATA.
a Sicut satis manifeste apparet. Aderat scilicet Mantuana, miraculo sanata, quæ paulo ante pro testimonio dixerat: ex quo videntur testes, qui simul juramento se obligaverant, remanere potuisse in loco processus usque ad finem omnium testificationum; quod hodiedum non toleraretur.
b D. Arlottus de Arlottis, qui fuit pater Cancellariæ, miraculo sanatæ. Ad hanc gentem spectabat Robertus Arlottus, Mantuanorum dux in bello quod medio sæculo XII Cremonensibus intulerunt. Cfr. supra pag. 761 num. 62.
c In palatio dictæ D. Benvenutæ. Cfr supra pag. 771 num. 8.
d Ecclesia S. Marci. Cfr pag. 770 num. 8 et pag. 775 annot. d.
e Manerbium, hodiernum Menerbe, leucis horariis circiter septem a Verona, Orientem inter et Meridiem, et ad sinistram Atesii fluminis.
f Omnes infirmi … revertebantur sani. Adeofrequentia fuere miracula a B. Joanne perpetrata, dum viveret, ut testes plurimi dixerint eum miracula operatum esse quotidie. Cfr Comment. præv. num. 95.
g Calepinus num. 63, hunc vocat Galiaferrum, Constantius Lodi Galiaferro, secuti, ni fallor, perpetuum suum ducem Augustinum Cremensem (Comment. præv. num. 206 et 207); sed scribendum nomen ut hic effertur. Cfr Muratori, Rer. Ital. script. tom. XXV pag. 352.
h Soror in ecclesia S. Marci, Mantuæ; de hoc monasterio canonicorum regularium S. Augustini dictum breviter supra pag. 770 num. 8 et pag. 775 annot. d. Soror, cujus hic mentio occurrit, adhibita fuerit forte ad quædam ministeria, sive ecclesiæ, sive monasterii, ut aliquando factum fuisse novimus; vel, quod mihi verisimilius (siquidem hæc soror, nomine Cancellaria, pertinebat ad nobilem gentem Arlottorum), monasterio canonicorum S. Marci adjunctum erat monasterium canonissarum, quemadmodum et in aliis monasteriis canonicorum, inprimis in nostro Belgio, infrequens non fuit. Obtinuit id initio in ordine quoque canonicorum Præmonstratensium: Philippus quidam, abbas Præmonstratensismonasterii de Parco prope Lovanium, scribebat ad S. Hildegardem medio sæculo XII: Ora igitur, mater venerabilis, ora … et pro congregatione fratrum et sororum, quam habeo regendam [Acta SS. Septembris, tom. V, pag. 662, num. 142.] . De quo scribit Hugo, Stivagii abbas, in Annalibus ordinis: Castas virgines et viduas, ad religionem anhelantes, Norbertus paterno affectu aggregaverat ordini, et a virorum monasteriis uno tantum angulari lapide separatum construxerat eis habitaculum, in quo reclusæ silentio et orationi vacabant tanta districtione, ut ad eas nullus hominum pateret ingressus aut confabulatio. Sed eodem sæculo XII, in generali capitulo, præside et requirente Hugone (qui primus post S. Norbertum ordinem regebat) sancitum est, [Ordinis Præmonstratensis annales, t. I, col. 7, Nanceji 1734.] ut ad remotiora loca sanctimonialium ædes transferrentur.
CAPUT IX.
Bona et Thomasinus liberantur a cæcitate, et huic sanantur vulnera.
[Testificatio Jacobæ de Bona, liberata a cæcitate;] Decimum tertium Miraculum. Item eadem D. Jacoba prædicta, jurata testis et suo juramento interrogata dixit, quod in contrata sua erat quædam mulier pauperissima satis quæ per longum tempus aliquo modo lumen non viderat, credit ipsa testis bene per decennium, quæ vocabatur D. Bona, quam ipsa testis, et D. Benvenuta prædicta duxerunt Cæsenam propriis expensis, et cum dicta Bona fuit Cæsenæ, locuta est cum dicto fratre Joanne Bono. Quid dictus frater Joannes Bonus ei dixerit nescit, nisi quod quando revertebantur uno sero, ita illuminata est, quod videbat tanquam aliqua alia mulier bene illuminata; et ita illuminata vixit postea dicta Bona, se teste vidente, bene quatuor annos et amplius. Interrogata dicta testis, quomodo sciret quod dicta Bona esset ita primo cæca, ut dictum est, et postea meritis dicti fratris illuminata, respondit quod ipsa testis vidit dictam Bonam sic cæcam, et quando credebat mittere manum in proxidem, ipsa mittebat in sciffum, vel in alium locum; et similiter nesciebat ire, nisi aliquis duceret eam, et postmodum reversa de Cæsena, videbat et ibat, et faciebat facta sua, tanquam aliqua alia mulier bene sana, et quia, ut dixit ipsa testis, publicum erat et notorium quod dicta Bona esset ita cæca, et tanto tempore, ut dictum est, et postmodum meritis dicti fratri illuminata. Immo gentes mirabantur multum; et dixit dicta testis, quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit.
[392] [testificatio Inghettiæ] Domina Inghettia prædicta, jurata et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa ivit Cæsenam cum D. Benvenuta, et D. Jacoba, et Cancellaria prædictis, et erat ibi quædam mulier cæca, quæ vocabatur Bona, quam prædictæ dominæ duxerunt suis expensis in una navi, et cum eis rediit; et dicta Cancellaria, ut dicebatur, erat plena fistulis et aliis infirmitatibus; et sicut dictum fuit postea, et ego audivi dici publice, liberata fuit precibus dicti fratris Joannis Boni. Et dixit dicta testis quod in reversione vidit dictam Bonam illuminatam, et audivit dici publice et manifeste Mantuæ, quod dicta Bona erat cæca, et quod ita longo tempore steterat, et postquam de Cæsena rediit, fuit semper illuminata. Interrogata dicta testis, quid esset fama publica, respondit quod illud quod communiter credunt et dicunt gentes; et dixit dicta testis, quod ipsa ivit Cæsenam propter famam publicam ipsius fratris ad videndum ipsum. Interrogata de tempore, dixit quod, ut credebat, bene sunt XV anni, et dixit dicta testis, quod ipsa erat sexaginta annorum, et dixit de aliis se non recordari; et dixit dicta testis quod prædicta testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita fuit manifestum multis.
[393] [et Isabellæ, de duobus præcedentibus miraculis.] Domina Isabella prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod bene sunt XV anni elapsi et amplius, ut credebat ipsa testis, quod propter famam, quam audiebat ipsa testis, ivit Cæsenam ad videndum dictum fratrem Joannem Bonum, et ivit in una navi cum D. Benvenuta, olim relicta D. Arlotti, et D. Jacoba, uxore D. Taliaferri, quæ ducebant secum duas infirmas, scilicet D. Cancellariam, filiastram dictæ D. Benvenutæ, quæ erat plena fistulis et multis aliis pessimis ulceribus, et ita steterat longo tempore, ut dicebatur a multis, et Bonam cæcam, quæ erat earum vicina, et quæ longo tempore fuerat cæca, et ducebant eam prædictæ dominæ suis expensis amore Domini nostri Jesu Christi. Quid prædictæ dominæ cum illis duabus infirmis cum fratre Joanne Bono dixerint et fecerint, dicta testis dixit se nescire; tamen in una navi rediit cum eis Mantuam, et vidit dictam Bonam illuminatam, et vidit eam postea per longum tempus illuminatam, et audivit publice dici Mantuæ, quod Deus meritis dicti fratris sanavit et liberavit dictam Cancellariam, et fuit postea semper sana, et est hodie in monasterio S. Marci soror, sicut satis manifeste apparet. Interrogata dicta testis de mense, dixit quod non recordatur alias, nisi quod fuit post Pascha Ressurectionis Domini; plura de his dixit ipsa testis se nescire: et dixit dicta testis interrogata quod ipsa testis erat ætatis quinquaginta annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita est rei veritas.
[394] [Excipitur juramentum testium.] “Decimum quartum miraculum. Januarius, quondam D. Omnisboni, de ora S. Gervasii, Mantuæ, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram dicto examinatore, eodem anno, indictione et loco, XIII kal. Decembris, præsentibus D. Albizo, canonico Peccioli, et Vivaldino, filio Gratiadei, Mantuano, et fratre Bonaventura, heremita dicti ordinis, testibus. Item D. Quarentina, uxor prædicti Januarii, et D. Ferronia, quondam Ugonis de Mariana a, de capella S. Alexandri, et D. Jemma, quondam D. Petri, de ora S. Gervasii, et Amadorina, uxor Albertini, dicti Conte, ejusdem contratæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium, eodem anno, indictione et loco, XI kal. Decembris, præsentibus dicto D. Albizo, et Gratiadei, quondam D. Bonetti de Ripa b, et fratre Bonaventura, heremita dicti ordinis, testibus.”
[395] [Testificatio Januarii de filio Thomasino, cui sanata sunt vulnera] Januarius prædictus, juratus testis, suo juramento dixit, quod filius ejus parvulus, nomine Thomasinus, duorum annorum et dimidii, tunc ludebat in contrata S. Gervasii Mantuæ, in Ripa, et quidam equus rapide currens per contratam illam, conculcavit et dilaceravit dictum Thomasinum per totum, et maxime in pede et manu sinistra, et projecit eum longe cum calce, ita quod puer quasi perdidit vitam, et non videbatur vivens; unde rumore gentium maximo facto, pervenit rumor ad patrem et matrem, quod filius eorum Thomasinus calcitratus ab equo interierat; et dictus testis, pater Thomasini prædicti, licet esse infirmus, cucurrit statim, et invenit dictum filium suum quasi mortuum, et statim dictus testis, una cum uxore sua, cœpit clamare, et dicere: “Frater Joannes Bone, rogo te, ut reddas mihi filium meum Thomasinum:” Et facta oratione, incontinenti puer restitutus est pristinæ sanitati, et statim aperuit oculos, et cœpit statim sugere lac matris, et fuit sanus incontinenti, ita quod nihil mali apparebat in eo, et est hodie. Interrogatus dictus testis de tempore, dixit, quod tempore translationis corporis dicti fratris; de mense, dixit quod in mense Julii; de die interrogatus dictus testis, dixit se non recordari; de hora dixit quod circa horam vespertinam; quibus præsentibus, interrogatus, dixit, quod D. Guilla, olim relicta D. Pacis, et D. Jemma, quondam D. Petri, et pluribus aliis; et dixit dictus testis, quod publicum fuit hoc per totam contratam suam; et dixit dictus testis, quod ipse erat ætatis XLIII annorum; et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
[396] [et cæcitas;] Item idem Januarius dixit, quod idem filius ejus Thomasinus passus fuit in ambobus oculis, ita quod stetit bene duobus vel tribus diebus, quod lumen non vidit aliquo modo, et maxime habebat ita oculum dexterum quodam panno tectum, quod deinceps de ejus liberatione nullo modo sperabatur, et cum quædam avia dicti Thomasini, nomine Feronia, portasset ad sepulcrum dicti fratris duos oculos cereos, et fecisset orationem ad Dominum coram sepulcro dicti fratris, ut meritis dicti fratris dignaretur dictum Thomasinum liberare, statim dictus puer liberatus est usque hodie; de tempore, mense, et die, non recordatur; de hora dixit quod hora tertia. Interrogatus quibus præsentibus dictus Thomasinus liberatus est, dixit, quod, se teste, et dicta avia, et matre dicti Thomasini, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et manifestum fuit multis.
[397] [testificatio Quarentinæ, matris Thomasini,] Domina Quarentina prædicta, jurata testis et suo juramento interrogata, dixit, quod filius ejus Thomasinus ludebat in ora S. Gervasii, in Ripa, Mantuæ, et quidam equus fortiter currens, conculcavit eum fortiter et crudeliter; ita quod a longe projecit eum cum pede, et dictus puer quasi mortuus est: unde cum maximus rumor factus fuerit a gentibus, ipsa testis cucurrit multum, et invenit dictum filium suum Thomasinum quasi mortuum, latere sinistro per totum, maxime in pede et manu sinistra fortiter læsum; quæ testis doluit ad mortem incontinenti, et cœpit fortiter dicere: “Frater Joannes Bone, redde mihi filium meum Thomasinum.” Et statim, omnibus gentibus videntibus ibi adstantibus dictus puer liberatus est, et aperuit oculos, et cœpit lac sugere matris, non apparens in eo aliquod malum signum de tanto periculo; et fuit postea bene sanus et est hodie, sicut evidenter apparet. Interrogata dicta testis de tempore, dixit quod hoc fuit tempore translationis corporis dicti fratris; de mense et die interrogata, dixit se non recordari; de hora dixit interrogata, quod circa horam vespertinam; et dixit dicta testis interrogata, quod quando filius ejus calcitratus fuerit, erant ibi præsentes D. Guilla, olim relicta D. Pacis, et D. Jemma, quondam D. Petri, et plures alii. Interrogata dicta testis, si publicum fuit, quod dictus filius ejus Thomasinus ita fuit ab equo conculcatus, et meritis dicti fratris tam continuo liberatus; respondit quod per totam suam contratam, sic; et dixit dicta testis, quod ipsa erat ætatis quadraginta annorum; et dixit dicta testis quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita fuit rei veritas.
[398] [de iisdem miraculis,] Item dixit dicta eadem Quarentina, quod in hebdomada sancta futura erat annus quod dictus filius ejus Thomasinus passus fuerat in ambobus oculis, ita quod steterat bene duobus vel tribus diebus, quod non viderat tamen aliquo modo, et maxime habebat oculum dexterum coopertum quodam pannulo; unde dicta testis non credebat, quod deinceps lumen videret, et cum de hoc ipsa testis cum viro suo prædicto Januario doleret multum, quædam D. Feronia, avia dicti Thomasini, accepit duos oculos cereos, et ivit ad sepulcrum dicti fratris, et cœpit rogare Dominum, quod meritis fratris Joannis Boni dictum Thomasinum liberaret; et statim, quasi ipsa die vel secunda, puer convaluit, ita quod bene vidit, tanquam alius puer bene illuminatus, usque in hodiernum diem; de mense et die interrogata dicta testis, dixit se non recordari; et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia hoc non tantum sibi patuit, sed etiam multis gentibus; et dixit de hora interrogata dicta testis, quod credit quod puer ejus illuminatus fuerit inter horam tertiam et nonam.
[399] [item Feroniæ.] Domina Feronia, prædicta jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa erat avia dicti Thomasini, filii Januarii prædicti, et dixit, quod in hebdomada sancta futura et proxima erit annus quod dictus puer Thomasinus patiebatur adeo in ambobus oculis, quod stetit pluribus diebus, quod non poterat videre lumen, et maxime in oculo dextero; et cum pater dicti Thomasini et mater dolerent ad mortem, dicta testis accepit duos oculos cereos, et ivit ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et obtulit ei duos oculos prædictos, rogans et supplicans Deum, ut meritis dicti fratris dignaretur dictum Thomasinum illuminare et de suis oculis liberare; et rediit domum, et ille Thomasinus incontinenti convaluit, ita quod liberatus est incontinenti, et fuit postea semper usque in hodiernam diem. De mense autem et die non recordatur: de hora dixit quod hora tertia quando rediit a dicto sepulcro, et invenit eum convalescentem, et fuit postea sanus usque in hodiernam diem. Interrogata dicta testis cujus ætatis esset dicta testis, respondit quod quadraginta annorum. Interrogata dicta testis si publicum erat et fuit, quod dictus Thomasinus ita fuerit cæcus, et postmodum meritis dicti fratris illuminatus; respondit, quod sic, et dixit dicta testis, quod prædicta testificata est non docta neque rogata, sed quia ita vidit, et fecit, et interfuit, ut dictum est.
[400] [Jemmæ,] Domina Jemma prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod cum quodam die puer forsan duorum annorum et plus, nomine Thomasinus, filius Januarii, luderet in via in contrata S. Gervasii, in loco qui dicitur Ripa, et quidam equus curreret rapide per illam viam in qua erat dictus Thomasinus, percussit, se teste vidente, et conculcavit dictum Thomasinum crudeliter et pessime, et projecit eum longe cum calce, et læsit et calcitravit in tantum dictum puerum, quod puer quasi mortuus est, et mortuus videbatur; et ipsa testis credens ipsum mortuum, cucurrit et accepit dictum puerum, credens ipsum mortuum, et ipse puer sine dubio mortuus apparebat, quia nec oculos aperiebat, nec anhelitum poterat rehabere; et cum dicta testis teneret eum in brachiis suis, plorans, et credens ipsum mortuum, venerunt parentes dicti Thomasini, et cum invenissent eum esse crudeliter percussum, et læsum, et quasi mortuum, et quia omnes gentes credebant ipsum mortuum, statim pater et mater inceperunt clamare, et dicere: “Frater Joannes Bone, redde mihi filium meum.” Et statim, omnibus ibi astantibus, aperuit dictus Thomasinus oculos, et revixit, et cœpit sugere lac matris, et omnes astantes cœperunt [laudare] Nomen D. N. Jesu Christi, et fuit incontinenti puer bene sanus, ita quod nulla quasi in eo læsio apparebat, et est hodie, se teste vidente; et dixit dicta testis interrogata, quod publicum fuit, et notorium hoc, ex eo, quod tunc multi concurrerunt ad videndum tantum et tale miraculum; et dixit dicta testis interrogata, quod hoc fuit tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni; de mense autem et die dixit se non recordari; de hora autem dixit dicta testis quod fuit hoc hora vespertina. Interrogata dicta testis, si publicum fuit hoc, quod dictum est supra, respondit, quod sic; et dixit dicta testis quod ipsa erat ætatis XXIV annorum; et dixit dicta testis, quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit, et interfuit, ut dictum est.
[401] [et Amadorinæ.] Domina Amadorina prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa vidit filium Januarii prædicti, nomine Thomasinum, quasi duorum annorum, calcitrari in hora vespertina totum, et cum calce projici a longe a quodam equo rapide currente; et ipsa testis cucurrit ad eum puerum statim, et multæ gentes cucurrerunt clamantes: Mortuus est filius Januarii. Et cum ipsa testis recepisset dictum puerum, tenens ipsum in brachio, credens ipsum mortuum, et mortuus apparebat, quia nec oculos aperiebat, nec se aliquo modo ducebat, interim venerunt pater et mater, clamantes et dicentes: Frater Joannes Bone, rogo te, ut reddas mihi filium meum Thomasinum. Et statim dictus Thomasinus aperuit oculos, et revixit, et cœpit lac sugere matris, et semper postea de dicto periculo nullam habuit læsionem, et tum in ipsa oratione fuit ab omni vulnere plenarie liberatus. Interrogata dicta testis cujus ætatis esset ipsa testis, respondit quod XVIII annorum, et quod prædicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, et interfuit, ut dictum est supra.
ANNOTATA.
a Mariana. Forte hic significatur pagus Mariana, ad Tartarum fluvium, leucis circiter quinque Mantua distans, occidentem versus.
b Ripa locus est Mantuæ, de quo legitur infra num. 400: In contrata S. Gervasii, in loco qui dicitur Ripa.
CAPUT X.
Bonacurso pes sanatur, Bonæpaci restituitur visus.
[Excipitur juramentum testium.] “Decimum quintum miraculum. Domina Mantuana, olim relicta Petri del Cosa, de S. Salvatore, et D. Gratia, uxor Joannis Confectosi, ejusdem contratæ, et D. Maria Bona, quondam D. Joannis de Monte Claro, ejusdem contratæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium, eodem anno, indictione et loco, VIII kal. Decembris, præsentibus Petro Bongianne, capellano D. episcopi Mantuani, et Contro, ejusdem D. episcopi familiari, et fratre Bonaventura, testibus.”
[403] [Testificatio Mantuanæ de filio Bonacurso, liberato a morbo pedis:] Domina Mantuana, prædicta jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa habebat quemdam filium suum nomine Bonacursum, qui erat tunc quasi quatuor annorum, vel quinque, qui Bonacursus patiebatur in digito pedis sinistri, qui est juxta digitum grossum; et passus fuerat illam infirmitatem jam bene per annum; et dixit dicta testis, quod ipsa testis semper fuerat usa consilio medicorum, et nihil profuerat dicto filio suo Bonacurso; unde vovit ipsum dicta testis quod si Deus meritis fratris Joannis Boni dictum filium suum liberaret, ipsa testis duceret dictum Bonacursum ad sepulcrum dicti fratris, et offerret ibi tantam candelam in cujus quantitate erat longum totum crus dicti Bonacursi; et statim intra octo dies dictus puer Bonacursus liberatus fuit omnino; et ipsa testis neglexit complere votum suum; immo dixit et dicebat intra se ipsam, quod ideo dictus puer liberatus est, quia venerat tempus naturaliter, in quo debebat de cætero liberari, et quod alias sine voto liberatus fuisset. Et statim dicta infirmitas renata est tam pessima et crudelis, quod videbatur quod roderet totum pedem dicti pueri; et medici omnes dicebant eam incurabilem, nisi digitus, vel pes abscinderetur; et ipsa testis, dolens ad mortem, ivit ad sepulcrum dicti fratris, et confessa fuit uni ex fratribus peccata sua, et maxime illam malam credulitatem quam habuerat, quod dictus filius ejus non esset liberatus precibus dicti fratris, et ivit coram sepulcro dicti fratris cum maxima compunctione, et rogavit Dominum quod meritis dicti fratris liberaret filium suum; et obtulit tunc ibi coram dicto sepulcro unum pedem cereum cum toto crure; et statim puer prædictus convaluit, ita quod intra octo dies fuit totaliter liberatus, et est hodie, sicut manifeste apparet. Item dicta testis interrogata, si publicum fuit et manifestum in vicinia sua, quod dictus filius ejus Bonacursus fuerit tunc temporis infirmus e digito pedis, uti dictum est, et sic crudeliter, et quod liberatus fuerit precibus dicti fratris, respondit quod sic; et dixit dicta testis interrogata de tempore, quod in mense novembris præsentis erat annus; de die autem et hora dixit dicta testis se non recordari; et dixit quod quando fecit votum, nullus fuit præsens, tamen quando portavit dictum pedem cereum cum toto crure, ivit cum ea D. Maria Bona, quondam D. Joannis; et dixit dicta testis, quod ipsa erat ætatis XXX annorum, et quod prædicta testificata est non docta nec rogata, sed quia ita fecit, ut dixit, si Dominus conservaret sibi testi dictum filium suum Bonacursum.
[404] [odem milo testifines Gra-] Domina Gratia, prædicta jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa vidit dictum Bonacursum crudeliter patientem in digito pedis, et credebat ipsa testis quod esset cancer, vel fistula, bene per annum, et quod se teste vidente, semper in cura medicorum fuit, et nihil ei Bonacurso profuit: unde sicut dixit D. Mantuana, mater dicti pueri, fecit votum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus liberaret meritis dictis fratris dictum Bonacursum de digito prædicto, daret et portaret unum pedem cereum cum crure ad sepulcrum dicti fratris. Et intra octo dies puer liberatus est et bene; et dixit ipsa testis interrogata quod ipsa erat vicina dictæ D. Mantuanæ, et vidit puerum sic patientem, et tanto tempore, et in cura esse medicorum, ut dictum est; et postmodum intra octo dies post emissum votum vidit eum plenarie liberatum; et fuit postea semper et est hodie, sicut manifeste apparet, et de quo multas gentes mirantur. Interrogata dicta testis de tempore, dixit, quod credit, in præsenti mense novembris esse annum; de die autem et hora, et quibus præsentibus interrogata dicta testis, dixit se nescire; et dixit dicta testis quod publicum fuit et est per totam viciniam suam, quod dictus Bonacursus tanto tempore passus fuerit, et sic pessime, et quod in tam brevi termino post emissum votum a matre sua liberatus est precibus dicti fratris. Item dixit dicta testis, quod ipsa erat ætatis quadraginta annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[405] [et Bertæ.] Domina prædicta Berta, jurata testis super præmissis et interrogata suo juramento, dixit, quod in præsenti mense novembris erit annus, quod D. Mantuana prædicta habebat et habet quemdam filium suum nomine Bonacursum, qui passus fuerat longo tempore in digito pedis, et quod aliqui dicebant, quod erat cancer, aliqui, quod erat fistula, et quod, se teste vidente, semper fuit usa dicta D. Mantuana prædicto filio suo consilio et auxilio medicorum, et nihil ei profuerat; unde D. Mantuana vovit ipsum Deo et fratri Joanni Bono, quod si filius ejus liberaretur precibus et meritis dicti fratris, quod ipsa D. Mantuana portaret ad sepulcrum dicti fratris unum pedem cereum cum toto crure: et statim intra octo dies, se teste vidente, dictus Bonacursus liberatus est omnino, et fuit postea semper; et est hodie; et ipsa testis, ut dixit, ivit ad sepulcrum dicti fratris cum dicta D. Muntuana, quando ivit completura quæ promiserat. Interrogata testis, si interfuit voto, respondit, quod non, sed vidit dictum puerum in octo diebus infirmum, et læsum in digito, et liberatum, ut dictum est. Interrogata dicta testis, quomodo sciret hæc quæ testificata est, dixit dicta testis quod dicta D. Mantuana erat vicina sua, et amica sua multum: de die autem et hora, et quibus præsentibus dicta testis interrogata, dixit se nescire: et dixit dicta testis interrogata, quod satis fuit publicum et manifestum in vicinia sua quod dictum est, et quod liberatus fuerit meritis dicti fratris prædictus puer; et dixit dicta testis interrogata quod ipsa erat XXX annorum; et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita vidit, et audivit, ut dictum est supra.
[406] [Excipiuntur juramenta testium.] “Decimum sextum miraculum. Bonapace, quondam Ugonis, de ora S. Leonardi a, Mantuæ, juravit super præmissis dicere veritatem quam sciret et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, eodem anno, indictione et loco, VII kal. Decembris, præsentibus D. Albizo, canonico Peccioli, et fratre Ardicione, et fratre Bonaventura, heremitis dicti ordinis, testibus. Item D. Otta, uxor prædicti Bonapacis, et Michaël, quondam Marini, de contrata prædicta S. Leonardi, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent et tacere mendacium, eodem anno, indictione et loco, VI kalendas Decembris, præsentibus fratre Joanne, heremita, et D. Albizo, canonico prædicto, testibus, et pluribus aliis.”
[407] [Testificatio Bonæpacis,] Bonapace prædictus juratus, suo juramento dixit, quod cum ipse esset olim, tempore translationis corporis fratris Joannis Boni, apud S. Martinum de Gothonari b, Mantuanæ diœcesis, quia natus erat de illa vel in illa terra, stetit ibi bene duobus annis cæcus, ita quod lumen modo aliquo non videbat, nec vidit in illis duobus annis prædictis, sicut manifestum erat et est omnibus de dicto loco; immo licet male libenter referat, ostiatim mendicabat, et uxor ejus ducebat eum et duxit illo tempore. Unde audito de fama dicti fratris Joannis Boni, fecit, sicut consultus fuit a quibusdam, fieri duos oculos cereos, et habuit tantam candelam, in cujus quantitate habebat caput longum, et venit una cum uxore sua prædicta ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et obtulit prædictos oculos, et candelam, et stetit ibi, et fecit orationem suam ad Deum dicens: Domine Jesu Christe, rogo te, ut meritis fratris Joannis Boni, qui jacet in hoc sepulcro, digneris me illuminare, ut ego possim laborare, et facere facta mea, et quod possim relinquere istud mendicare. Et statim coram uxore sua convaluit, ita quod per seipsum rediit domum suum, ita quod in illis duobus diebus vere fuit illuminatus, et est hodie, sicut evidenter apparet.
[408] [cui restitutus est visus;] Interrogatus dictus Bonapace, quomodo hoc accidit ei, dixit se per quamdam infirmitatem, quam habuit, lumen amisisse: et dixit quod quando illuminatus est, multi erant in ecclesia S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris, quorum nominum dixit se non recordari: de mense autem, die et hora interrogatus dictus testis, dixit se non recordari. Et dixit interrogatus, quod ipse erat ætatis nunc quadraginta annorum; et dixit interrogatus dictus testis, quod satis fuit publica cæcitas sua, quod quando ibat mendicando, ducebat eum uxor sua, et ipse portabat baculum tanquam cæcus, et quod liberatus est precibus dicti fratris: immo gentes multæ mirantur; et prædicta quidem dixit non rogatus neque doctus, sed quia ita fuit et est.
[409] [aliæ testificationes] Domina Otta, prædicta jurata testis, suo juramento dixit, quod in tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni erat apud quemdam locum in diœcesi Mantuæ, qui vocatur S. Martinus de Gothonari cum viro et marito suo Bonapace, qui pro quadam infirmitate, quam habuit, amisit lumen totaliter, et ita stetit cæcus bene duobus annis, quod non vidit aliquo modo. Immo ipsa uxor ducebat eum per ostia mendicando, et ipse Bonapace portabat semper baculum tanquam cæcus, et multum verecundabantur ire ostiatim; tamen non poterant aliud facere; unde, audito de fama dicti fratris, venerunt ad ejus sepulcrum cum duobus oculis cereis, et tantam candelam in cujus quantitate habebat longum caput; et oblatis his omnibus coram dicto sepulcro, rogaverunt Deum, et ipsa specialiter uxor, ut meritis dicti fratris illuminaret dictum Bonapacem maritum suum, et ipse Bonapace stetit aliquantulum subtus tumulum, ubi est et erat corpus dicti fratris, et incontinenti elevato capite cœpit aliquantulum videre lumen, et ita paulatim, rehabuit totum lumen, ita quod postea vidit; et videt ita bene lumen quod laborat et facit facta sua tanquam alius homo, de quo gentes multum mirantur. Interrogata dicta testis de mense, die et hora, dixit, se non recordari; interrogata quibus præsentibus dictus Bonapace illuminatus est, dixit quod se teste, et pluribus aliis, quorum nominum non recordatur: et dixit quod publicum est per totam civitatem Mantuæ, quomodo dictus Bonapace, cæcus longo tempore, meritis dicti fratris illuminatus est; et dixit dicta testis, quod ipsa erat ætatis XXX annorum, et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit, et interfuit, ut dictum est.
[410] [de eodem miraculo.] Dominus Michaël prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit, quod ipse ob Dei reverentiam et salutem animæ suæ tali utitur officio, quod quando fiunt prædicationes c per civitatem Mantuanam, ipse exclamat et dicit coram omnibus: Tali pauperi benefaciatis, vel tali captivo amore Dei. Et postmodum ipsemet vadit recipiendo denarios, et dat ei, pro quo rogavit; unde dixit ipse testis quod pluries rogavit gentes pro eo Bonapace, et recipiebat denarios, et dabat dicto Bonapaci, quia cæcus erat, et longo tempore fuerat, se teste vidente, et publicum erat omnibus, quod ipse Bonapace ita erat cæcus, et quod multum verecundabatur ire ostiatim, et postmodum dictus testis vidit dictum Bonapacem ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni cæcum sicut hactenus fuerat, et postmodum vidit eum, quando rediit a dicto sepulcro, illuminatum, et vidit eum postea dictus testis dictum Bonapacem semper illuminatum, et est hodie, sicut evidenter apparet. Interrogatus dictus testis de tempore, quo illuminatus est dictus Bonapace, dixit, quod tempore translationis corporis dicti fratris: de mense autem dictus testis interrogatus et de die et hora, et quibus præsentibus vidit eum apud dictum sepulcrum, dixit se non recordari; et dixit dictus testis interrogatus, quod satis est manifestum per totam civitatem Mantuæ, quod dictus Bonapace illuminatus est meritis dicti fratris: immo gentes mirantur multum, et mirandum est. Et dixit dictus testis, quod ipse erat ætatis quinquaginta annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
ANNOTATA.
a De ora S Leonardi, id est, de vicinia ecclesiæ illius nominis. Cfr supra pag. 856, annot. d.
b Apud S. Martinum de Gothonari; videtur hic pagus indicari quem vocant hodie S. Martino da Gusnago, prope Castellum Gaufridi, in tractu Mantuano.
c Quando fiunt prædicationes. Videtur olim magis quam nunc viguisse consuetudo mendicandi occasione solemnium prædicationum. Cfr supra p. 808, annot. h. Huc referri potest quod narrat Espenius [Jus ecclesiasticum, tom. I, pag. 26, Lovanii 1778.] de Patribus Dominicanis Bruxellensibus, eos habuisse stationes concionandi omnibus diebus festis collectamque fecisse per aliquem e suis “tempore concionis” per duo integra sæcula in parochiali ecclesia Bruxellensi, dicta Frigidi Montis; quæ collecta fiebat in commodum conventus, donec anno 1674 contenderunt æditui eam faciendam esse in utilitatem ipsius ecclesiæ.
CAPUT XI.
Liberatur Bonaventura a dæmone, Benasciuta a cæcitate.
[Excipitur testium juramentum.] “Decimum septimum miraculum. Domina Bonaventura, uxor Meliorini, quondam Tosi, Veronensis, et ipse Meliorinus, maritus dictæ Bonaventuræ, juraverunt super præmissis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium. eodem anno, indictione et loco, VII kal. Decembris, præsentibus D. Albizo canonico Peccioli, et magistro Gherardo, et Bernardo, familiaribus dicti episcopi Mantuæ, testibus.”
[412] [Testificatio Bonaventuræ,] Domina Bonaventura, prædicta jurata, et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa hactenus stetit arrepta a dæmonio, et vexata fuit bene per sex annos continuos, ita quod ipsa non potuit intrare ecclesiam, nec confiteri, aut aliquid suæ animæ salutiferum peragere: unde, audito de fama fratris Joannis Boni, ducta fuit ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et cum fuerint in ecclesia, missa fuit subtus arcam a in qua erat et est corpus dicti fratris Joannis Boni; et illud quod ipsa fecit, non bene recordatur, quia quamdocumque ille malignus spiritus vexabat eam, statim ipsa non erat omnino suæ memoriæ compos. Immo quando sentiebat se dicta Bonaventura, erat adeo fracta et concussa præ nimia fatigatione, quod vix poterat se aliquo modo erigere propter ossium dolorem quem sentiebat; et cum sensit se, invenit se subtus dictam arcam, et fratres acceperunt eam et tenuerunt eam usque ad diem sabathi, a vigilia Ascensionis b ibi in ecclesia super quodam lectulo, quia ipsa talis erat, quod non poterat se aliquo modo erigere, et antequam discederet dicta Bonaventura a dicta ecclesia, audivit missam, et omnia alia officia Dei diurna et nocturna, et confessa fuit omnia peccata sua uni sacerdotum ex fratribus, et recepit Corpus Domini nostri Jesu Christi: quod totum facere non poterat prius per sex annos continuos ut dictum est, et rediit domum suam, laudans et glorificans Deum, et semper postea fuit liberata, ut dictum est, et accepit postea virum, quem hodie habet, cum primo gentes multum timerent eam.
[413] [de liberatione sua a dæmomone;] Interrogata dicta Bonaventura, quomodo sciret, quod a dæmonio vexaretur, et non esset alia infirmitas, respondit quod gentes dicebant eidem postea: Quid fecisti, quare dixisti tantam rusticitatem, quid est illud quod tu facis? et dicta testis dolebat multum, et non recordabatur, et quia publicum erat quasi et manifestum apud omnes gentes. Immo gentes appellabant eam dæmoniacam. Interrogata de tempore, mense, die et hora dicta testis, et quibus præsentibus fuerat liberata: respondit quod tempore translationis corporis fratris Joannis Boni, in vigilia Ascensionis, dictis vesperis, præsentibus multis fratribus et quibusdam aliis, quorum nomina dixit se nescire; et dixit dicta testis, quod ipsa testis erat XXX annorum: et dixit dicta testis quod prædicta testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita fuit.
[414] [de eodem miraculo testatur Meliorinus.] Meliorinus, prædictus juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit, quod ipse vidit hactenus dictam D. Bonaventuram sic vexatam a dæmonio quod omnes gentes mirabantur, et quando ille malignus spiritus vexabat eam, miraculosa et terribilis res erat ad videndum; et tunc dicebat omnem rusticitatem de Deo et sanctis suis, nec, se teste vidente, permittebat eam intrare in ecclesiam, vel confiteri peccata sua c, nec aliquid suæ animæ salutiferum, se teste vidente, quia vicinus ejus erat testis: unde cum ipse testis doleret multum de hoc, quia multum condolebat dictæ Bonaventuræ, consuluit ei dictus testis, quod deberet ire ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus fratris Joannis Boni; et illa Bonaventura ejus consilio acquievit, et ivit ad dictam ecclesiam, ubi quid dicta Bonaventura fecerit, dictus testis dixit se nescire, nisi auditu; tamen vidit eam redire multum debilem et confractam; et fama maxima erat: Hæc est illa quæ liberata est a dæmonio, precibus et meritis fratris Joannis Boni; et ipse testis videns dictam Bonaventuram sic liberatam, assumpsit eam sibi, et accepit in uxorem, quam primo, ut suo juramento dixit, non accepisset pro toto mundo: et fuit postea cum ea, et stetit tanquam cum uxore sua, quæ est bene sana, et libera sicut ipse testis vidit, et videt. Et dixit dictus testis, quod sicut ipse vidit, et communis erat opinio, illa Bonaventura arrepta fuerat a dæmonio bene per sex annos et amplius, ut credit ipse testis. Interrogatus dictus testis, si publicum fuit et est, quod dicta Bonaventura ita fuerat vexata a dæmonio et tanto tempore, ut dictum est, et quod liberata fuerat precibus et meritis dicti fratris; respondit quod ita publicum est, sicut unquam aliqua res fuit; et dixit dictus testis, quod dicta Bonaventura liberata fuit in vigilia Ascensionis, hora vespertina; et dixit quod ipse testis erat ætatis quadraginta annorum: de anno et mense non recordatur; et dixit dictus testis, quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia non solum sibi hoc patuit, sed etiam multis.
[415] [Excipiuntur juramenta testium] “Decimum octavum miraculum. Domina Berta, uxor Joannini, quondam Guidonis, de Placentia, juravit super præmissis dicere veritatem, quam sciret, et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, eodem anno, indictione et loco, VI kal. Decembris, præsentibus D. Albizo canonico Peccioli, et fratre Joanne, eremita dicti ordinis, testibus. Item D. Bonvicinus, quondam Gerardi, de Castellucchio d, et D. Bonaventura, quondam D. Petri de Rubertis, et D. Bonensegnia, quondam D. Marchesi, civis Mantuæ, et D. Bellina, uxor Bonvicini, de contrata S. Joannis, et D. Thomasa, olim relicta quondam Jacobi de Compatila, ejusdem contratæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium, eodem anno, indictione et loco, V kal. Decembris, coram prædicto D. Albizo, canonico, et fratre Bonaventura, et fratre Blasio, heremitis, testibus. Item eodem die, anno et indictione et loco, coram prædictis testibus, Joanninus, quondam Guidonis de Placentia, juravit super præmissis dicere veritatem, quam sciret, et tacere mendacium.”
[416] [Testificatio Bertæ de filia Benasciuta, liberata a cæcitate;] Berta prædicta, jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit, quod tempore translationis corporis fratris Joannis Boni, ipsa habebat et nunc habet quandam suam filiam, nomine Benasciutam, quæ erat tunc bene octo annorum, et quæ Benasciuta, post nonam diem a nativitate sua, lumen aliquo modo non viderat; immo steterat cæca bene, sicut manifestum erat, quasi per acto annos; et cum ipsa Berta mater dictæ Benasciutæ doleret ad mortem de dicta filia sua, habito consilio a vicinis suis, fecit fieri duos oculos cereos, et portavit dictam filiam suam cæcam ad sepulcrum dicti fratris; quibus oculis coram dicto sepulcro oblatis, stetit per totam noctem illam in oratione coram dicto sepulcro, faciendo stare semper dictam filiam suam Benasciutam subtus arcam, ubi est et erat corpus fratris Joannis Boni, et in sero, hora primi somni, dicta Benasciuta cœpit dicere matri suæ, quod videbat lumen, et dicta mater cœpit cum magna lætitia laudare nomen Domini nostri Jesu Christi, cum multis aliis gentibus, quæ erant tunc in ecclesia; quæ erat quasi plena gentium. Mane autem facto, dicta Berta rediit domum cum dicta filia sua illuminata, laudans et glorificans Deum: et dixit dicta Berta quod dicta filia sua postea semper bene vidit, et videt hodie. Item interrogata dicta testis, quomodo dicta filia sua cæca facta est: respondit, se nescire, nisi quod oculi dictæ filiæ suæ erant quodam panno cooperti, sicut manifeste apparebat, et medici dicebant, quod toto tempore vitæ suæ lumen non videret. Interrogata dicta testis de mense, dixit se non recordari; de die, dixit quod in die sabathi; et dixit dicta testis interrogata quod publicum est et fuit in contrata sua, quod dicta filia sua ita esset cæca, et tanto tempore, et meritis dicti fratris illuminata est: et dixit dicta testis, quod prædicta testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita fuit rei veritas, ut dictum est, sicut multis patet et patuit tunc quando dicta filia sua apud dictum sepulcrum illuminata est, quorum nomina dixit se nescire.
[417] [testificatio Joannini,] Joanninus prædictus, juratus testis, et interrogatus suo juramento dixit, quod ipse habebat olim et habet quandam suam prævignam, seu filiastram, quæ longo tempore steterat sine lumine, quod lumen aliquo modo, se teste vidente, non videbat, et medici dicebant, quod toto tempore vitæ suæ lumen non videret, de quo ipse testis cum uxore sua dolebant multum. Unde una die veneris dicta uxor sua accepit duos ocules cereos, tempore quo frater Joannes Bonus missus fuit in arcam, ut credebat, et ipse testis ivit cum dicta filia sua ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris; quid dicta uxor sua fecerit apud dictum sepulcrum, dictus testis dixit se nescire; quia ipse testis non ivit cum ea. Mane autem facto dicta uxor sua rediit cum dicta Benasciuta illuminata totaliter: quod videns dictus testis, miratus fuit valde, et cœpit laudare nomen Domini nostri Jesu Christi; et ipse testis accepit denarios, et demonstrabat dictæ Benasciutæ, et dicebat ei: “Quid est hoc?” et illa respondebat: “Est denarius, et est ita.” Sic, Christo laus, bene vidit postea semper, et videt hodie, sicut apparet manifeste. Interrogatus dictus testis quanto tempore stetit dicta Benasciuta ita cæca, credit quod bene septem annos et plus; de mense dixit se non recordari, de die dixit quod in die sabathi in mane vidit eam primo illuminatam; et dixit quod multum illi de contrata sua mirabantur de hoc, quia publicum erat primo per totam contratam, quod dicta Benasciuta ita cæca erat, et per longum tempus, et publicum fuit et est, quod Deus meritis dicti Joannis eam illuminaverit: et dixit dictus testis, quod ipse testis erat XXX annorum; et quod prædicta testis testificatus est non rogatus, neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
[418] [Thomasæ,] Domina Thomasa prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit quod ipsa erat vicina dictæ Bertæ, et tunc vidit dictam filiam suam Benasciutam cæcam, et vidit eam cæcam quasi semper, et postmodum dictus testis vidit eam in translatione corporis dicti fratris illuminatam; quasi in duobus diebus dicta testis vidit dictam Benasciutam cæcam et illuminatam, et mater et omnes gentes dicebant, quod ipsa erat illuminata meritis dicti fratris, et fuit dicta Benasciuta semper postea illuminata, et est hodie, sicut evidenter apparet. De mense autem, die et hora dicta testis non recordatur, et dixit dicta testis interrogata quod publicum est et fama publica quod dicta Benasciuta longo tempore fuit cæca, et postea illuminata meritis dicti fratris. Interrogata dicta testis, quid esset fama publica, dixit quod illud quod communiter gentes dicunt; et dixit dicta testis, quod ipsa erat quinquaginta annorum, et plurium, et quod prædicta testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
[419] [et Bellinæ de codem miraculo.] Domina Bellina prædicta, jurata testis et interrogata juramento dixit, quod ipsa erat vicina dictæ Bertæ, et vidit longo tempore, ut dixit, dictam Benasciutam cæcam, et quod lumen aliquo modo non videbat, se teste vidente: et dixit dicta testis, quod dicta Berta, mater dictæ cæcæ, ivit ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris, et portavit duos oculos cereos, quos ipsa testis fecit, et duxit secum dictam filiam suam cæcam, et in mane, multis videntibus, rediit illuminata, et fuit postea illuminata semper usque hodie sicut manifeste apparet. Interrogata dicta testis de tempore, dixit quod fuit tempore translationis corporis dicti fratris, de mense autem, die et hora, dixit se non recordari. Interrogata dicta testis, si publicum est quod dicta Benasciuta ita fuerit cæca, ut dictum est, et tanto tempore, et postmodum illuminata precibus et meritis dicti fratris, respondit quod sic: et dixit dicta testis, quod ipsa erat ætatis quadraginta et octo annorum, et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
ANNOTATA.
a Missa fuit subtus arcam, ut fiebat cum plerisque ægrotis. De arca ista marmorea, in qua repositum est corpus B. Joannis post ejus elevationem, anno 1251 vide Comment. præv. num. 175,
b A vigilia Ascensionis; id est a die 24 Maji anni 1251. Arca nova de qua dictum in annotato præcedenti, diu mansit aperta, et corpus beati, veste eremitica indutum, omnibus conspicuum erat (Com. præv. num. 173 et 175) et tangi permittebatur nonnumquam ab ægrotis. Quum vero nihil dicatur de his omnibus in præsenti testimonio, videtur dicta arca in vigilia Ascensionis jam fuisse clausa.
c Nec permittebat eam intrare in ecclesiam vel confiteri peccata sua. De frequentia, loco aut modo confessionum ævo medio dictum est in Commentario § XI; ad quæ illustranda conferent etiam quæ sacerdotes aliquot Ferrarienses, hæretici Patareni (de qua hæresi egimus Commentarii § 2), vel forte ab Armanno hæreticorum duce decepti, testantur anno 1286 in processu Ariminensi, contra eumdem Armannum instructo [Ap. Muratori, antiq., tom. V, col. 112.] : Trahens ipsum ad locum secretum in ecclesia Ferrariensi, ait eorum unus, ipse idem Armannus devote et reverenter fuit ante præsentiam meam genibus flexis … exprimendo nominatim peccata sua quæ commisisset et de quibus videbatur recordari. Alius dicit [Ibid. coll. 113.] Armannum solitum confiteri peccata sua singulis annis bis ad minus scilicet in quadragesima semel, et semel ante festum Nativitatis Domini, et quum accederet quondam die festo S. Luciæ, traxi eum, inquit idem, ad locum convenientem ad hoc in eadem ecclesia, in qua coram me sedit in terra devote et reverenter. Et tandem mihi confessus fuit peccata sua. Et imposita ei per me pœnitentia competenti, absolvi eum a peccatis suis.
d De Castelluchio; pagus est leucis circiter tribus Mantua dissitus, Occidentem versus.
CAPUT XII.
Liberatur Bonvicinus a surditate.
[Testificatio Bonvicini, cui miraculo depulsa est surditas:] Decimum nonum miraculum. Dominus Bonvicinus prædictus, juratus testis, suo juramento interrogatus dixit, quod in æstate proxime præterita, in mense Maji, in principio ipsius mensis, ipse testis propter quandam infirmitatem, quam passus fuerat retroactis temporibus, amisit omnino auditum, ita quod nullo modo audiebat, nec tintinnabulum; nec poterat fieri tam magnus strepitus, quem ipse audiret; et ita stetit per tres hebdomadas quod nullo modo audivit, et usus fuit istis tribus hebdomadis consilio et subsidio medicorum, et nihil ei profuerat; immo omni die deteriorabatur, et verecundabatur dictus testis adeo quod stabat semper in domo; unde cum dictus testis nesciret quid faceret, fecit votum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus meritis dicti fratris Joannis Boni restitueret ei auditum, ipse iret ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris, et adcingeret totam archam dicti fratris cum candela, et illuminaret archam dicti fratris, et offerret ibi dictus Bonvicinus duas aures cereas: et quod votum fecit coram uxore sua, nomine D. Bellina, et statim, non exspectato quod Deus aliter ipsum liberaret, accepit duas aures cereas et dictam candelam, et ivit una cum uxore sua ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris Joannis Boni; et stetit subtus archam dicti fratris a principio missæ usque ad finem; de qua missa nihil audivit, quia nihil in toto mundo audiebat, et statim, dicta missa. uxor sua vocavit eum, et visum fuit ei quod aliquis aliquid extraheret de auribus suis, et audivit eam, et statim respondit dictæ uxori suæ, et uxor sua dixit statim: “Bonvicine audis me?” et ille respondit: “Gratias refero Deo et fratri Joanni Bono, audio.” Et uxor sua cœpit præ nimio gaudio lacrimari, et rediverunt domum postea, laudantes et glorificantes Deum, et audivit postea semper bene, et audit hodie, sicut publice apparet. Interrogatus D. Bonvicinus de tempore, dixit, quod in mense Maji, in principio ipsius mensis æstatis præteritæ. Interrogatus de die, dixit, quod in die cujusdam festivitatis; de hora dixit, quod post missam; quibus præsentibus, dixit quod uxore sua tantum, et non aliis, ut credit se recordari. Interrogatus dictus testis, si publicum fuit in vicinia sua quod ipse testis esset ita surdus, et postmodum precibus dicti fratris curatus, dixit dictus testis, quod sic; et dixit dictus testis, quod ipse erat ætatis sexaginta annorum, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita fuit rei veritas, et multis patuit, et patet.
[421] [testificatio Bellinæ,] Domina Bellina prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod ipsa habebat et habet virum suum, nomine Bonvicinum, qui steterat bene per tres hebdomadas, quod non audiverat aliquo modo; immo propter verecundiam stabat dictus Bonvicinus semper in domo, dolens et aliquando una cum uxore sua plorans, et nesciebat, quid deinceps faceret, quia de cætero non sperabat rehabere auditum; et multum fuerat dictus Bonvicinus usus consilio medicorum, et nihil ei profuerat: immo multum medici diffidebant; unde dictus Bonvicinus, se teste præsente, fecit votum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus liberaret eum, et redderet ei auditum meritis dicti fratris, quod iret ad sepulcrum ejus, et offerret ibi tantam candelam quod adcingeret totum sepulcrum dicti fratris, et offerret ibi iterum duos aures cereas; et non expectato quod Deus alias ipsum de auribus liberaret, sequenti die in mane ivit dicta testis cum dicto marito suo ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris, et steterunt ibi a principio missæ usque ad finem; et dictus Bonvicinus semper interim tenuit caput subtus arcam, in qua erat corpus dicti fratris; et cum dicta testis vocaret eum virum suum, dictus vir ejus respondit ei, et dicta testis dixit: “Bonvicine, audis tu me?” Et ille respondit: “Audio;” et dicta testis præ nimio gaudio cœpit lacrimari; et tunc dictus Bonvicinus audivit postea semper bene, et audit hodie, sicut manifeste apparet. Interrogata dicta testis de tempore; respondit quod sic æstate proxime præterita in principio mensis Maji fuit; de die dixit, quod in festo S. Agnetis, in mane, dicta missa. Interrogata dicta testis, quibus præsentibus liberatus est maritus ejus; respondit, quod se teste. Item dixit dicta testis interrogata quod publicum fuit per totam contratam suam quomodo dictus maritus ejus ita fuit surdus, et tanto tempore, et quod liberatus est precibus dicti fratris. Et dixit dicta testis, quod ipsa erat ætatis quadraginta octo annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[422] [Bonaventuræ,] Dominus Bonaventura prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit quod ipse est et erat olim vicinus dicti Bonvicini, quem ipse vidit per longum tempus surdum, quod non audiebat aliquo modo, nec a medicis credebatur liberari; unde sicut publicum fuit, vovit se Deo et fratri Joanni Bono, et ivit ad sepulcrum ejus una cum uxore sua, D. Bellina, et rediit sanus et bene audiens a dicto sepulcro, et audivit postea semper, et audit hodie sicut manifeste apparet; et dixit dictus testis, quod ipse vidit dictum Bonvicinum a duobus diebus surdum, ita quod aliquo modo non audiebat, et vidit eum audire tamquam alius homo bene audiens. De tempore, mense, die et hora, dixit dictus testis interrogatus se non recordari, nec etiam quibus præsentibus. Interrogatus dictus testis, si publicum fuit in vicinia sua quod dictus Bonvicinus esset ita surdus, ut dictum est, et tanto tempore, et quod liberatus fuerit precibus dicti fratris; respondit, quod sic. Interrogatus dictus testis, cujus ætatis erat, dixit quod XXV annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, ut dictum est supra.
[423] [et Boninsegniæ de eodem miraculo.] Dominus Boninsegnia prædictus, juratus testis, suo juramento dixit, quod ipse erat vicinus dicti Bonvicini, et vidit eum surdum bene XV diebus, et amplius, ita quod aliquo modo non audiebat, et postea ductus fuit ad sepulcrum dicti fratris, et ibi liberatus est plene, ita quod, ipso teste vidente, semper postea bene audivit, et audit hodie sicut publice apparet; et dixit dictus testis quod ipse vidit dictum Bonvicinum una die non audire, et in mane sequentis diei ivit dictus Bonvicinus ad sepulcrum dicti fratris surdus, et rediit audiens, et ipse testis vidit eum bene audire, et semper, se teste vidente, bene postea audivit; interrogatus dictus testis, de tempore, mense, die et hora, et quibus præsentibus, dixit se nescire: dixit tamen dictus testis interrogatus, quod publicum erat et est in contrata sua, quod dictus Bonvicinus ita fuerit surdus, ut dictum est, et tanto tempore, et quod liberatus fuerit precibus dicti fratris; et dixit dictus testis, quod ipse testis erat ætatis quadraginta annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, ut dictum est supra.
CAPUT XIII.
Vigilius liberatur ab epilepsi, Honesta a morbo oculorum, Maria a cæcitate.
[Excipiuntur juramenta testium.] “Vigesimum miraculum. Dominus Bartholomæus, quondam Alberti, de contrata Omnium Sanctorum, et D. Lanfrancus, quondam Joannis, ejusdem contratæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium, eodem anno, indictione et loco, III kal. Decembris, coram magistro Michaële, et Rodulpho, familiaribus dicti D. episcopi Mantuani, et fratre Bonaventura, heremita, testibus. Item D. Honesta, uxor prædicti Bartholomæi, et D. Bellavicina, uxor prædicti D. Lanfranci, juraverunt super præmissis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium, eodem anno, indictione et die, Mantuæ in domo dicti D. Bartholomæi, quondam Alberti, præsentibus D. Bartholomæo, olim D. Mantuanæ, et fratre Blasio, et fratre Bonaventura, heremitis dicti ordinis, testibus.”
[425] [Testificatio Bartholomæi, de Vigilio liberato ab epilepsi.] Dominus Bartholomæus prædictus, juratus testis et interrogatus suo juramento, dixit, quod ipse habebat olim, jam sunt duo anni, quemdam suum filium, nomine Vigilium, qui erat tunc quasi duorum annorum et plurium, qui quasi a die nativitatis suæ dictus Vigilius passus fuerat paralysim a, ita quod aliquando illa infirmitas vexabat dictum Vigilium semel omni die, et quandoque semel in duobus diebus, et quando vexabatur ab illo morbo, emittebat spumam et erat tunc quoddam monstrum ad videndum, ita quod ipse testis potius dilexisset illum filium suum mortuum quam vivum. Unde cum pluries ipse testis usus fuisset diversis et variis medicinis, et nihil ei profuisset, coram uxore sua vovit ipsum Deo, et fratri Joanni Bono, quod si liberaretur filius ejus a dicta paralysi, quod iret ad sepulcrum dicti fratris, et offerret ibi unam imaginem ceream: et statim ita liberatus est dictus Vigilius quod numquam postea passus fuit illam infirmitatem. Immo postea semper fuit bene sanus, et est hodie, sicut manifeste apparet: de mense, die, et hora interrogatus dictus testis, dixit se non recordari; interrogatus quibus præsentibus fecit votum, dixit, quod uxore sua tantum; et dixit dictus testis interrogatus, quod publicum fuit per totam contratam suam et est, quod dictus Vigilius ita fuerit passus, et tanto tempore, et quod liberatus est meritis fratris Joannis Boni, et dixit ipse testis, quod ipse erat ætatis triginta annorum, et plurium, et quod prædicta testificatus est ipse testis, non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, et est rei veritas.
[426] [Testificatio Bartholomæi de Honesta uxore, cui depulsus est morbus oculorum.] Vigesimum primum miraculum. Dixit dictus Bartholomæus, quod habebat et habet quandam suam uxorem, nomine D. Honestam, quæ jam est unus annus elapsus quod multum patiebatur in oculis et passa fuerat bene per unum mensem, ita quod propter illam infirmitatem dicta uxor sua habebat totum visum tumefactum, et oculos omnes sanguinolentos, et exclamabat, et vociferabatur tanquam mulier parturiens, die ac nocte, ita quod non poterat ipse testis esse in domo: et cum infirmitas semper augmentaretur, nec prodesset ei aliquod auxilium medicorum, vovit dicta uxor sua se Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus liberaverit eam a dicta infirmitate, quod iret ad sepulcrum ejus, et offerret ibi duos oculos cereos, et statim sequenti die, se teste vidente, dicta uxor sua liberata est; ita quod non apparebat in oculis ejus aliquid mali, de quo dictus testis multum miratus fuit; et fuit postea semper sana, et est hodie; interrogatus dictus testis, quibus præsentibus dicta uxor sua fecit votum: respondit, se teste, ut credit, et D. Bellavicina, uxore prædicti D. Lanfranci; et dixit dictus testis interrogatus, quod publicum fuit satis in contrata sua hoc quod dictum est, et prædicta dixit, non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, et novit esse veritatem rei.
[427] [Testificatio Lanfranci de Vigilio] Dominus Lanfrancus, prædictus juratus testis, suo juramento dixit, quod ipse est et erat vicinus dicti D. Bartholomæi, et vidit et videbat dictum filium ejus nomine Vigilium patientem paralysim, ut gentes et medici dicebant quod erat paralysis, et vidit dictus testis dictum Vigilium cadere, et vexari multum crudeliter ab illo morbo, quandoque quolibet die, quandoque in duobus diebus, vel tribus semel, ita quod pater dicti Vigilii pluries dixit, se teste audiente, quod non habebat carum dictum filium suum, quasi in valorem unius denarii, immo potius eum mortuum affectabat; et ipse pater dicti Vigilii fecit votum Deo et fratri Joanni Bono, quod si filius ejus liberaretur, daret et offerret coram sepulcro dicti fratris unam imaginem ceream; et voto facto nunquam aliquis perpendit, quod ulterius dictus puer a dicta infirmitate modo aliquo vexaretur; immo sanus fuit postea semper, et est hodie, sicut patenter apparet. Interrogatus dictus testis. si interfuit voto: respondit quod non; tamen ipse testis quandoque consuluit patri dicti Vigilii, ut dictum votum faceret, et ipse pater dicti Vigilii dixit ipsi testi, quod votum fecerat, et vidit hoc dictus testis, quod antequam pater dicti Vigilii diceret sibi quod votum fecerat, vidit dictum Vigilium sic pati, ut dictum est, post votum autem semper vidit eum sanum, et hilarem; et dixit etiam dictus testis, quod publicum est per totam contratam suam, quod dictus Vigilius ita fuerit passus ut supra dictum est, quasi a tempore nativitatis ejusdem Vigilii, usque ad diem liberationis suæ, quæ fuit jam sunt duo anni: et quod liberatus est precibus dicti fratris; et dixit dictus testis interrogatus, quod dictus puer Vigilius quando liberatus est, erat duorum annorum, vel quasi. Interrogatus dictus testis de tempore, mense, die, et hora, et quibus præsentibus factum fuit dictum votum: respondit se nescire nisi hoc.
[428] [et Honesta prædictis.] Item dixit idem prædictus testis suo juramento, quod bene est annus, quod, se teste vidente, D. Honesta, uxor dicti Bartholomæi, patiebatur in ambobus oculis tam fortiter et crudeliter, quod ob hoc totum visum habebat tumidum et inflatum, et oculos per totum sanguinolentos, et exclamabat et vociferabatur die ac nocte, ita quod et vicinos dormire non permittebat, unde ipsa fecit votum, quod, si Deus meritis fratris Joannis Boni liberaret eum de infirmitate illa, quam in oculis patiebatur, quod iret ad sepulcrum ejus, et offerret ibi duos oculos cereos. Et statim sequenti die liberata est totaliter, quod nullum signum præteritæ infirmitatis, quam passa fuerat dicta D. Honesta bene per quindecim dies et amplius, apparuit in oculis suis, se teste vidente, et semper postea fuit sana et est hodie; interrogatus dictus testis, si interfuit voto, dixit quod non; sed tamen vidit illam D. Honestam sic patientem illa die, qua dixit dicto testi se fecisse votum, et sequenti die dictus testis vidit eam liberatam, ut dictum est, et quia publicum est et fuit per totam contratam suam, ut ipsa ita fuit passa, ut dictum est, et tam cito liberata precibus dicti fratris, ut dictum est; et dixit dictus testis interrogatus de tempore, mense, die et hora, et quibus præsentibus dicta D. Honesta fecit votum, dixit se dictus testis nescire; et dixit dictus testis, quod ipse testis erat quinquaginta annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita audivit, et vidit de ambobus miraculis prædictis, ut dictum est supra.
[429] [Testificatio Bellævicinæ de iisdem] Domina Bellavicina prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa est vicina et erat D. Bartholomæi, habentis filium suum, nomine Vigilium, qui patiebatur et passus fuerat, ut medici et gentes dicebat, paralysim, et ipsa testis vidit eum quandoque cadere et laborare taliter quod spuma multa erat juxta os ejus, et erat mirabilis compassio ad videndum quod in tam minimo corpore, forsan quod erat duorum annorum vel quasi, tanta tribulatio et afflictio insistebat, et istam paralysim passus fuerat dictus Vigilius quasi a nativitate sua; unde recepto consilio a quibusdam, et ab ipsa teste, pater dicti Vigilii vovit ipsum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus meritis dicti fratris liberaret dictum filium suum, quod ipse testis iret ad sepulcrum dicti fratris et offerret ibi unam imaginem ceream; et facto voto, nunquam dictus Vigilius vexatus fuit postea a dicta infirmitate; imo fuit postea semper sanus et est hodie, sicut evidenter apparet. Interrogata dicta testis, si interfuit voto, et quomodo scit quod ita fuerit, sicut dixit ipsa testis, respondit quod non interfuit voto, tamen ipsa testis vidit dictum Vigilium una die sic patientem, quia quasi qualibet die vexabatur, et alia die, in qua pater dicti Vigilii dixit sibi testi se fecisse votum, non fuit ab infirmitate aliquo modo tactus, nec unquam postea usque hodie, et etiam manifestum fuit et est per totam contratam suam quod dictus Vigilius ita passus fuit, et tanto tempore; et quod liberatus sit precibus dicti fratris, et propter votum quod fecit pater ejusdem, asseruit dicta testis. Item interrogata dicta testis de tempore, respondit quod credit quod sint duo anni; de mense autem, die et hora, et quibus præsentibus factum fuit votum interrogata dicta testis, respondit se nescire.
[430] [miraculis.] Interrogata eadem testis, dixit, quod sicut ipsa testis credit, jam esset annus elapsus quod ipsa testis vidit D. Honestam, matrem dicti Vigilii, graviter in ambobus oculis patientem, adeo quod tota die ac nocte exclamabat et vociferabatur, in tantum quod non permittebat dormire etiam vicinas, et ita stetit et fecit quasi per quindecim dies; postmodum, sicut ipsa D. Honesta dixit sibi testi, vovit se Deo et fratri Joanni Bono quod si Deus eam meritis dicti fratris liberaret, quod ipsa iret ad sepulcrum ejus, et offerret ibi duos oculos cereos; et statim sequenti die liberata est bene et totaliter, et fuit postea semper usque hodie. Interrogata dicta testis si interfuit voto, credit quod sic, et vidit eam una die sic infirmam, ut dictum est, et sequenti liberatam. Et dixit dicta testis interrogata quod publicum est per totam contratam suam, quod dicta D. Honesta ita passa fuerat, et ita liberata meritis dicti fratris, ut dictum est; de mense autem, die et hora, dicta testis non recordatur; et dixit dicta testis interrogata, quod ipsa erat ætatis quinquaginta annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit in ambobus miraculis, ut dictum est supra.
[431] [Testificatio ipsius Honestæ, de Vigilio filio] Domina Honesta prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa habet quendam suum filium nomine Vigilium, qui quasi semper a nativitate sua passus fuerat quandam infirmitatem, quæ vocabatur, ut dicebant medici et aliæ gentes, paralysis, et quando dicta infirmitas vexabat dictum filium suum, mater præ nimio dolore non poterat sustinere videre eum, et ita aliquando dictus Vigilius vexabatur in die semel, quandoque in duobus diebus, vel tribus, quandoque pluries, quandoque minus, et ille Vigilius erat tunc duorum annorum, et cum dicta testis nesciret, quid faceret de dicto filio suo, imo potius voluisset eum vidisse mortuum, quam sic tribulatum, dixit marito suo, quod voveret ipsum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus meritis dicti fratris Joannis Boni liberaret dictum Vigilium a dicta infirmitate, quam patiebatur, quod iret ad sepulcrum ejus, et offerret ei unam imaginem ceream, et sicut ipsa testis dixit, ita maritus ejus fecit, et, facto voto, numquam postea dictus Vigilius vexatus fuit a tali tribulatione, et numquam a dicta infirmitate postea tactus fuit, scilicet paralysi, usque hodie, sicut manifeste apparet. Interrogata dicta testis, si interfuit voto: respondit, quod sic, quia nemo fuit ibi tunc, nisi ipsa testis, et maritus, qui fecit votum, quando factum fuit votum. Interrogata dicta testis de tempore, dixit quod jam sunt duo anni, de mense autem, die et hora dixit dicta testis se non recordari. Interrogata dicta testis, si publicum fuit per contratam suam, quod dictus filius ejus Vigilius ita passus fuerit et tanto tempore ut dictum est, et quod liberatus fuerit precibus dicti fratris et tam cito, ut dictum est, respondit, quod sic.
[432] [et de seipsa.] Item dixit dicta testis quod annus est quasi, quod ipsa testis passa fuit ineffabilem infirmitatem in oculis, ita quod nec mori poterat, nec vivere: immo exclamabat assidue tam in die quam in nocte tanquam parturiens, et medici non poterant eam juvare, ita quod ipsa testis credidit tunc quasi totaliter amittere lumen: unde fecit votum præsente D. Bellavicina prædicta Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus liberaret eam de oculis suis, quod ipsa liberata iret ad sepulcrum dicti fratris, et offerret ibi duos oculos cereos, et statim, facto voto, sequenti die invenit se in mane liberatam, ita quod numquam visum fuit dicta testis quod passa fuerit in oculis, et semper postea fuit sana, et liberata a dicta infirmitate, sicut manifeste apparet; et dixit dicta testis interrogata quod illam infirmitatem sic crudelem passa fuit per quindecim dies, et amplius; et dixit dicta testis, quod satis fuit et est publicum per totam contratam suam, quod ipsa testis ita fuit passa, et tanto tempore, ut dictum est, et quod liberata est meritis dicti fratris Joannis Boni. Item dixit dicta testis interrogata, quod de mense et die non recordatur: et dixit ipsa testis, quod ipsa erat ætatis viginti quinque annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita vidit, et audivit, ut dictum est supra, et ita per omnia fuit rei veritas.
[433] [Excipiuntur juramenta testium.] “Vigesimum secundum miraculum. Domina Ghisla, uxor Flaminghi, Mantuani, de contrata S. Stephani, et D. Benvenuta, olim relicta Oderigi, ejusdem contratæ, juraverunt super præmissis dicere viritatem quam scirent, et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, eodem anno, indictione et loco, ipsa die kal. Decembris, coram fratre Blasio, et Joanne, heremitis dicti ordinis, testibus.”
[434] [Testificatio Ghislæ de Maria puella, liberata a cæcitate;] Domina Ghisla prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod olim ipsa erat bajula vel alumna, et est hodie, cujusdam puellæ nomine Mariæ, filiæ D. Alberti de Frigeriis, Mantuani: quæ Maria erat tunc forsan unius anni; unde cum ipsa Ghisla in die conversionis beati Pauli proxime futuro erunt tres anni, staret cum dicta Benvenuta, olim relicta Oderigi, ad ignem, hora tertia vel quasi, dicta Maria cecidit in ignem, et antequam dicta Ghisla posset succurrere et juvare dictam Mariam, ignis combussit quasi totam faciem dexteram dictæ Mariæ, et maxime oculus dexter ita combustus est, quod nullo modo inde videre poterat. Dicta Ghisla statim quod hoc vidit, doluit ad mortem, et cœpit habere maximum timorem de patre dictæ puellæ, et cœpit hoc tenere secretum, ad hoc ut pater dictæ puellæ nesciret, et ita stetit dicta Maria bene per duos menses, quod lumen non vidit, nec credebat dicta bajula de cætero illam de dicto oculo visuram, et dicta bajula medicabatur eam in domo secrete propter timorem patris puellæ. Unde cum dicta Maria non convaleret aliquo modo, immo quasi totaliter amiserat lumen illius oculi, dicta Ghisla fecit Deo votum quod si Deus liberaret dictam Mariam puellam de illa combustione, et redderet ei lumen illius oculi, iret ad sepulcrum dicti fratris, et portaret vel duceret suam dictam puellam, et offerret ibi unum caput cereum, et, facto voto, intra tres dies dicta puella liberata est a dicta combustione, et vidit lumen, sicut primo videbat, et fuit postea semper sana, ita quod nullum signum præteritæ infirmitatis apparebat in ea, et fuit postea semper illuminata, et est hodie. Et dixit quod ipsa erat ætatis XXV annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia, ut dixit, fuit rei veritas.
[435] [testificatio Benvenutæ de eodem miraculo.] Domina Benvenuta prædicta jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit, quod in die conversionis S. Pauli proxime futuro erunt tres anni, quod ipsa erat cum dicta D. Ghisla in domo ipsius Ghislæ juxta ignem, et vidit dictam puellam Mariam cadere in ignem, ut dictum est, et ita habere totam faciem dexteram et oculum dextrum combustum, et ita stetit per duos menses, et non poterat liberari; postmodum, ut dicta Ghisla dixit dictæ testi, dixit se fecisse votum Deo et fratri Joanni Bono, quod si Deus meritis dicti fratris illuminaret dictam puellam Mariam ita quod pater dictæ Mariæ nesciret, quod duceret eam ad sepulcrum ejus et offerret ibi unum caput cereum, et statim intra tres dies dicta Maria omnino liberata est, sicut ipsa testis vidit, ita quod nullum signum præteritæ infirmitatis apparebat in ea, et semper fuit illuminata, et est hodie. Aliud nescit dicta testis, nisi quod dixit, quod erat ætatis quadraginta annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita novit esse.
ANNOTATUM.
a Passus fuerit paralysim; manifestum est ex hoc et sequentibus testimoniis, morbum qui hic perpetuo paralysis dicitur, vocandum fuisse epilepsim.
CAPUT XIV.
Ghisla liberatur a contractione brachii et manus, Maria ab hydropisi.
[Excipiuntur juramenta testium.] “Vigesimum tertium miraculum. Domina Benaduci, olim relicta D. Guidonis de Regio, de ora S. Andreæ, juravit super præmissis dicere veritatem, quam sciret et tacere mendacium, eodem anno, indictione, ipsa die kal. decembris, Mantuæ, in domo ipsius D. Benaduci, præsente fratre Bonaventura, et fratre Bonhomo a, heremitis dicti ordinis, testibus. Item D. Margarita, uxor D. Orlandini, quondam Guidonis, de ora S. Laurentii, et D. Todeschini, quondam Faccini de Godio, et D. Jemma, filia Boninsegnæ, ejusdem contratæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium, Mantuæ, in domo ipsius D. Margaritæ, eodem anno, indictione et die, coram prædictis testibus. Item D. Berta, uxor D. Petrini, de Regio, juravit super præmissis dicere veritatem, quam sciret, et tacere mendacium, eodem anno, indictione et die, coram prædictis testibus, in domo ipsius D. Bertæ, Mantuæ.”
[437] [Testificatio Benaducis, de Ghisla liberata a contractione brachii et manus;] Domina Benaduci prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa olim habuit quamdam servientem, quæ postquam discessit ab ipsa teste, ivit Regium, de quo dicta serviens, nomine Ghisla, nata fuerat, et ibi habuit quamdam infirmitatem, propter quam amisit manum dexteram et brachium dexterum; et ita stetit longo tempore quod de dictis manu et brachio non potuit operari, quia nervi adeo erant contracti, quod nullo modo poterat digitos extendere: unde audito de fama dicti fratris Joannis Boni, venit Mantuam, et pervenit ad domum ipsius testis, et tunc dicta testis vidit eam ita contractam, cum tota familia sua, ut dictum est; et illo sero ivit dicta Ghisla ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus ejus, et stetit ibi per totam noctem, et in mane rediit sana, sicut ipsa testis vidit: et operata est dicta Ghisla coram ipsa teste cum manu et brachio prædictis, et semper postea fuit sana. Interrogata dicta testis de tempore, mense, die et hora, dixit quod tempore translationis; de mense et hora non recordatur, nisi quod uno mane vidit eam liberatam. Et dixit dicta testis, quod ipsa erat ætatis quadraginta annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita vidit, et audivit, ut supra dictum est.
[438] [testificatio Margaritæ de eodem miraculo, quæ et testatur de Maria liberata ab hydropisi;] Domina Margarita prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa est nurus dictæ D. Benaduci, et vidit dictam Ghislam sic habentem manum dexteram et brachium contractum ita quod nullo modo poterat eam ducere, et ita longo tempore steterat, ut dixit dicta Ghisla; et dicta testis vidit in sero dictam Ghislam sic contractam, et tunc ivit ad sepulcrum dicti fratris, et jacuit ibi per unam noctem, et in mane rediit domum liberata; et ipsa testis vidit eam sic liberatam, quod operata est coram dicta teste cum manu et brachio tamquam sana, et fuit postea sana; et dixit dicta testis, quod hoc fuit tempore translationis corporis dicti fratris; de mense autem, die, et quibus præsentibus, dixit se nescire; de hora dixit quod in mane vidit eam sic sanatam, et in sero præcedenti viderat eam sic contractam. Item eadem testis dixit, quod eodem sero quo dicta Ghisla ivit ad sepulcrum dicti fratris quædam domina, nomine Maria, uxor Guarini de Regiolo, Regiensis diœcesis b, quæ longo tempore fuerat infirma, ita quod quasi semper jacuerat, et credebat dicta testis, quod esset hydropica, ut gentes dicebant, ivit ad dictum sepulcrum, et stetit ibi per totam noctem, et in mane liberata fuit, ita quod dicta testis vidit eam illo mane sanam et liberatam, et in sero præcedenti viderat eam sic infirmam, et postea semper fuit sana: et dixit dicta testis interrogata, quod hoc fuit tempore translationis corporis dicti fratris: de mense autem, die, et quibus præsentibus, et hora, dixit se nescire, nisi quod in mane vidit eam liberatam, et in sero viderat eam sic infirmam, prout dictum est. Et dixit quod de infirmitate dictæ Mariæ satis erat et fuerat vox et fama publica, et quod liberata est meritis dicti fratris: et dixit dicta testis, quod ipsa erat XVIII annorum, et quod prædicta testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
[439] [item Jemmæ,] Jemma prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento dixit, quod ipsa vidit dictam Ghislam, habentem manum dexteram et brachium dexterum ita contractum, quod nullo modo cum ea laborare poterat, et ita steterat longo tempore; et dicta testis vidit in sero dictam Ghislam sic contractam, ut dictum est; in nocte stetit apud sepulcrum dicti fratris, et sanata est: ita quod in mane dicta testis vidit eam liberatam, ita quod laborabat et operabatur cum manu illa, tanquam persona sana, et fuit postea semper sana: Et dixit dicta testis interrogata de tempore, quod fuit tempore translationis corporis dicti fratris; de mense autem, die et hora, et quibus præsentibus, dixit, se nescire; et quod ipsa testis erat XVIII annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non docta, nec rogata, sed quia hoc multis fuit publicum et manifestum, et sibi testi.
[440] [et Bertæ] Domina Berta prædicta, jurata testis et interrogata suo juramento, dixit, quod ipsa vidit dictam Ghislam, habentem manum et brachium dextrum ita contractum, quod longo tempore steterat quod nihil cum illo fuerat operata. Unde, se teste vidente, illo sero, quo ipsa testis vidit eam, dicta Ghisla ivit sic contracta ad sepulcrum dicti fratris, et stetit ibi per totam noctem, ita quod in mane persensit dicta Ghisla extendi nervos contractos et ossa, et exclamabat ipsa tunc præ nimio dolore; et ita statim meritis dicti fratris liberata est, et rediit ad domum dicta testis, et dicta testis, videns eam liberatam, mirata fuit valde, et cœpit dicta Ghisla, ipsa teste vidente, cum illa manu operari, quam longo tempore retractam habuerat, ut dicebat ipsa, per tres annos, et fuit postea semper sana. Interrogata dicta testis de tempore, dixit, quod tempore translationis corporis dicti fratris; de mense autem, die et hora et quibus præsentibus, dixit, se nescire; et quod de hoc satis fuit vox et fama publica et est, quod dicta Ghisla liberata est tam cito meritis dicti fratris.
[441] [de iisdem miraculis.] Vigesimum quartum miraculum. Item eadem testis dixit, quod eodem tempore vidit uno sero quandam dominam Mariam, uxorem Guarini de Regiolo, quæ ut fama et vox publica de hoc fuerat, longo, immo longissimo tempore, infirma steterat jacendo quasi semper in lectulo, et ut medici et aliæ gentes videntes eam, dicebant, et ipsa Maria dicebat, erat hydropica, quæ dicta Maria eodem sero ducta fuit ad sepulcrum dicti fratris, et ibi in orationibus stetit per totam noctem: mane autem facto invenit se sanatam et liberatam omnino, et ipsa testis vidit totaliter liberatam eam Mariam, quam sero præcedenti viderat hydropicam et aliis infirmitatibus infirmam, de quo gentes multum mirabantur; et dixit dicta testis interrogata quod hoc fuit tempore translationis corporis dicti fratris: de mense autem, die, et hora, et quibus præsentibus dicta testis non recordatur, tamen dicta testis dixit, quod publica vox et fama est quod dicta Maria ita fuerit passa, et longo tempore, et quod liberata est meritis dicti fratris, et dixit dicta testis interrogata, quod ipsa erat ætatis XXI annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita audivit et vidit.
ANNOTATA.
a Fratre Bonhomo; num sit hoc nomen christianum, an gentilitium, me latet. Certe posterius esse potuit, siquidem et filius Guidonis Moroëlli, equitis Cæsenatis, inter eremitas B. Joannis non alio nominequam Moroëlli est appellatus. Cfr supra num. 171, 244, etc.
b Regiolum, Regiensis diœcesis, forte hodiernum Raggiolo ad fluviolum Tagliata, Mantuam inter et Regium.
CAPUT XV.
Benghipace liberatur a dæmone.
[Excipiuntur juramenta testium.] “Vigesimum quintum miraculum. Domina Benghipace, quondam D. Ottolini, de ora S. Salvatoris, et D. Benabbia, uxor D. Lanfranchi, de contrata S. Mariæ de Bethleem, et D. Bellafiore, olim relicta D. Volta, ejusdem contratæ, et D. Julitta, olim relicta Janni de Carissima, et D. Bonta, quondam Janni de Carissima, dictæ contratæ, juraverunt super præmissis dicere veritatem quam scirent, et tacere mendacium, eodem anno, indictione et loco, ipsa die kal. Decembris, præsentibus D. Benvenuto, canonico S. Hilarii Parmensis, et fratribus Bonaventura et Bonhomo, heremitis, testibus. Item D. Bonajuncta, notarius, dictus Zacarias, de ora S. Ægidii, juravit super præmissis dicere veritatem, quam sciret, et tacere mendacium, eodem anno, indictione et loco, IV nonas Decembris præsentibus D. Albizo, canonico Peccioli, et fratre Blasio, heremita dicti ordinis, testibus.”
[443] [Testificatio Benghipacis de liberatione sua a dæmone,] Domina Benghipace prædicta, jurata dixit, quod cum olim, jam sunt tres anni, quodam die sabathi esset ad locum, qui dicitur Monticuli, extra civitatem Mantuæ, et bibisset de aqua cujusdam putei ibi astantis, statim se persensit gravem et oneratam et quasi non bene suæ memoriæ compotem, et ita dicta Benghipace stupefacta domum rediit; et stetit ita insensata usque ad diem dominicam in mane; et cum ipsa vellet ire ad ecclesiam S. Mariæ de Bethleem, non potuit per se ipsam intrare, immo gentes portaverunt eam violenter, et ipsa exclamabat multum. Sequenti autem die, videlicet die Lunæ, ducta fuit ad ecclesiam S. Agnetis, et per tres homines violenter detenta juxta sepulcrum dicti fratris. Quid ipsa fecerit, nescit, nisi auditu; nisi quod, quando rediit in se, persensit quod aliquid ascenderet ab interioribus ad guttur, et ipsa exspuit, et statim persensit se in illo statu in quo antequam aquam biberet prædicta erat, licet multum dolerent sibi ossa et caro, et semper postea fuit bene sana, et est hodie, et dixit dicta testis interrogata, quod liberata est circiter horam vespertinam; de mense, et quibus præsentibus liberata est, dixit se non recordari, nisi de D. Julitta, olim relicta Janni de Carissima, quæ duxit eam ad dictum sepulcrum, et multis fratribus præsentibus, quorum nomina dixit se non recordari: et dixit, quod publica vox et fama fuit de hoc per totam contratam suam, et est hodie, et dixit quod ipsa era ætatis XVIII annorum, et quod prædicta dixit non rogata neque docta, sed quia ita per omnia fuit rei veritas, et manifestum multis.
[444] [testantur Benvenutus,] D. Benvenutus, dictus Zacaria, prædictus juratus testis, suo juramento dixit, quod vidit dictam Benghipacem arreptam a dæmone, et ipse conjuravit dictum dæmonem, et ille spiritus respondit ei: “Male agis, quod non permittis me esse, quia cum verbis istius libelli, quem habes in manibus, repulistis me de duobus vasis, tamen de isto non poteris tu me repellere, sed alius me repellet.” Et hoc dixit dictus testis quod fuit in die dominico; sequenti die Lunæ ducta fuit ad sepulcrum dicti fratris, et ibi liberata est bene, et fuit postea semper, sicut publica vox et fama est, et dixit dictus testis, de his aliud se nescire, et dixit quod ipse testis erat XXIV annorum, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, et audivit, ut dictum est supra.
[445] [Benabbia,] D. Benabbia prædicta, jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit quod D. Benghipace stabat cum ea, et ipsa misit eam ad illum locum, in quo bibit aquam, post quam aquam nunquam usque ad diem liberationis dicta Benghipace fuit compos suæ memoriæ, sed arrepta a dæmonio, ut ipsa testis videbat, et audiebat eam loquentem; interrogata quomodo sciret, quod a dæmonio vexaretur, dixit quod habebat omnia signa dæmoniacæ, nec volebat aliquam intrare ecclesiam, nec quod aliquis haberet coram ea mentionem alicujus sancti, et maxime fratris Joannis Boni, et quod publica vox et fama est et fuit de hoc quod dicta Benghipace ita erat arrepta a dæmonio, et ita, se teste vidente, stetit dicta Benghipace a die sabathi usque ad diem lunæ sequentem, in quo die ducta fuit dicta Benghipace ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et ibi plene liberata est, et fuit postea semper, et est hodie, et dixit dicta testis interrogata, quod hoc fuit jam sunt tres anni: de mense, et quibus præsentibus liberata est dicta dæmoniaca, dixit se nescire, et dixit dicta testis quod erat XL annorum et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est.
[446] [Bellafiore,] D. Bellafiore prædicta, jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit, quod jam sunt tres anni quod ipsa vidit dictam Benghipacem sic arreptam a dæmonio, ut dictum est, et ita stetit a die sabathi usque ad diem lunæ, in qua ivit ad sepulcrum dicti fratris Joannis Boni, et ibi plene liberata est, sicut ipsa testis vidit, et de hoc est publica vox et fama, sicut melius esse potest. Interrogata dicta testis, quomodo sciret, quod prædicta Benghipace esset arrepta a dæmonio: respondit, quod vidit eam habentem omnia signa dæmoniacæ, et exclamabat, et faciebat sicut dæmoniacæ faciunt, et nolebat aliquam intrare ecclesiam, nec audire nomen alicujus sancti et maxime fratris Joannis Boni, et omnes gentes, clerici et laici, videntes eam, dicebant eam dæmoniacam; et dixit dicta testis, se de hoc aliud nescire; et quod ipsa erat ætatis XL annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita fuit rei veritas.
[447] [Julitta,] D. Julitta prædicta, jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit, quod vidit, jam sunt tres anni, dictam Benghipacem esse dæmoniacam a die sabathi usque ad diem lunæ sequentis: in qua die ipsa testis duxit eam quasi violenter ad sepulcrum fratris Joannis Boni, et ibi dicta Benghipace fecit mirabiles exclamationes et vociferationes, et tres homines non poterant eam tenere ad sepulcrum dicti fratris, et ita hora vespertina cum multa angustia liberata est, et fuit postea semper, et est hodie. Interrogata dicta testis, quomodo sciret, quod a dæmonio vexaretur: respondit quod videbat in ea omnia dæmoniaca signa, et exclamabat, et nolebat aliquam intrare ecclesiam, nec memoriam fratris Joannis Boni audire, et quia de hoc publica vox et fama fuit inter gentes et est hodie: de mense interrogata dicta testis, dixit se nescire, et dixit, quod dicta Benghipace liberata fuit coram sepulcro dicti fratris, et præsente se teste, et D. Bonta, quondam Janni dicti Carissima, et multis, et fratribus, et aliis, quorum nomina dixit se non recordari. Et dixit, quod ipsa testis erat ætatis XL annorum, et quod prædicta dicta testis testificata est non rogata neque docta, sed quia ita vidit et audivit, et quia publicum fuit quasi, ut dictum est supra.
[448] [et Bonitas, de eodem miraculo.] D. Bonta prædicta, jurata testis, dixit suo juramento interrogata, quod ipsa vidit dictam Benghipacem arreptam a dæmonio, et habere in se omnia dæmoniacæ signa, et quod nolebat aliquam intrare ecclesiam, nec audire nomen fratris Joannis Boni, et ita stetit a die sabathi in sero, usque ad diem lunæ sequentis, in quo die ivit ad sepulcrum fratris Joannis Boni, et ipsa testis ivit cum ea, et non poterat facere quod dicta Benghipace intraret ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris a. Demum tres homines acceperunt eam, et portaverunt eam ad sepulcrum dicti fratris, ubi erat corpus ejus, et illa exclamabat, et vociferabatur et dicebat de Deo et sanctis ejus, maxime de fratre Joanne Bono, omnem rusticitatem et vituperium, et se teste et multis aliis audientibus, et demum cœpit spiritus percutere et facere mirabilia, ita quod ipsa testis dicere non poterat, ita quod incontinenti quasi hora vespertina liberata est, se teste præsente, et D. Julitta prædicta, et multis aliis gentibus, et fratribus, quorum nominum dixit se non recordari; et fuit postea semper sana et est hodie, et de hoc dixit dicta testis, publicam vocem et famam esse: de mense dixit dicta testis se non recordari, et dixit, se esse ætatis XXX annorum, et prædicta testificata est non rogata, neque docta, sed quia ita vidit et audivit, prout dixit.
ANNOTATUM.
a Intraret ecclesiam S. Agnetis ubi est et erat corpus dicti fratris. Ex hoc et similibus locis deduximus contra Leopoldum Voltam, corpus B. Joannis sepultum fuisse in ipsa ecclesia S. Agnetis, non vero in cœmeterio conventus, ut voluit ipse: miraculum enim, de quo hic agitur, contigit anno 1250, dudum ante corporis elevationem. Supra num. 443; cfr. Comment. num. 171.
CAPUT XVI.
Cereus ingens, multis aliis minoribus circumdatus, simul cum his,
coram multitudine fidelium, subito accenditur. Cæcus recipit visum.
[Jurant testis de dicenda veritate.] “Vigesimum sextum miraculum. Joanninus, quondam Roselli, Veronensis, de ora S. Nicolai, et D. Ottobella, ejusdem uxor, et frater Petriciolus, heremita dicti ordinis, et Barile, quondam Raimundi, de contrata S. Joannis, et frater Guicciardus, prior conventus heremitarum Mantuæ a, juraverunt super præmissis dicere veritatem, quam scirent, et tacere mendacium, coram examinatore prædicto, eodem anno, indictione et loco, IV nonas Decembris, præsentibus D. Albizo, canonico plebis de Pecciolo, et fratre Blasio, heremita dicti ordinis, et multis aliis ad hæc testibus.”
[450] [Testificatio Joannini de cereo et candelis miraculo accensis;] D. Joanninus prædictus juratus testis, suo juramento interrogatus, dixit, quod in tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni, pueri de civitate Mantuana fecerunt fieri maximum, et pulcherrimum cereum, super quo erant candelæ b multæ et diversæ accensæ, et ipse cereus accensus erat; et cum in mense maji die dominica Paschatis Pentecostes c post tertiam dicti pueri venerunt ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris, et multæ aliæ gentes cum eis cum maximo gaudio et lætitia, et essent jam prope ecclesiam S. Agnetis, dictus cereus extinctus est cum omnibus candelis super ipsum astantibus; de quo ipse testis dolebat, et omnes gentes ibi astantes, et ita venerunt cum cereo et candelis extinctis per maximam moram; et cum essent jam prope ecclesiam, et fratres exivissent cum aqua benedicta ad recipiendos dictos pueros et gentes, et dolerent multum, quod dictus cereus offerebatur ita extinctus, nec de levi propter ejus altitudinem poterat accendi, omnibus ibi astantibus et videntibus, in introitu ecclesiæ, dictus cereus cum omnibus candelis per se ipsum uno momento accensus est d: quo viso, cœperunt fratres cantare, et aliæ gentes laudare nomen Domini Nostri Jesu Christi, et fuit ibi tanta lætitia et exultatio, quod ipse testis dicere non poterat; et dixit dictus testis, quod hoc factum fuit ita manifestum sibi testi et omnibus ibi astantibus, et fratribus et aliis, quod numquam res aliqua fuit manifestior: et dixit dictus testis quod ipse erat ætatis XXX annorum, et quod prædicta testificatus est dictus testis non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, et manifestum fuit, ut dictum est.
[451] [de eodem miraculo testificantur Octobella,] D. Octobella prædicta jurata testis, et interrogata suo juramento, dixit, quod cum pueri Mantuani, maxime de contrata S. Nicolai, Mantuæ, ad honorem Dei et fratris Joannis Boni fecissent fieri unum pulcherrimum et magnum cereum, et altum, super quem deposuerunt multas candelas, et quadam die in mense maji, credit in die Dominicæ Paschatis Pentecostes, post tertiam, tempore translationis corporis dicti fratris, venirent et apportarent dictum cereum ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus dicti fratris, cum magno gaudio et lætitia, et multæ aliæ gentes venirent cum dictis pueris, antequam ad dictam ecclesiam devenirent, dictus cereus cum omnibus candelis super ipsum astantibus extinctus est, de quo gentes dolebant multum; et ita venerunt cum extincto cereo, et sine lumine per magnam moram usque quasi ad portas dictæ ecclesiæ S. Agnetis, et ibi deportantes dictum cereum, deposerunt eum, et fratres venerunt eis obviam cum aqua benedicta; et cum iidem portatores dicti cerei elevassent dictum cereum, sic extinctum, et vellent ecclesiam prædictam intrare, statim, uno momento quasi, dictus cereus et omnes candelæ super ipsum appositæ, accensæ sunt, se teste vidente et omnibus ibi astantibus, de quo tam fratres quam aliæ gentes lætatæ sunt valde et miratæ, et cœperunt laudare nomen Domini Nostri Jesu Christi et fratris Joannis Boni, cujus meritis hæc facta sunt et fuerunt, et dixit dicta testis, quod erat XXXII annorum, et quod prædicta testis testificata est non rogata, nec docta, sed quia ita vidit.
[452] [fr. Petriciolus.] Fr. Petriciolus heremita de conventu Mantuano, juratus testis, et interrogatus suo juramento, dixit, quod in tempore translationis corporis dicti fratris Joannis Boni in die Paschatis Pentecostes, post tertiam, pueri de contrata S. Nicolai, Mantuæ, cum multis aliis gentibus venerunt cum quodam pulcherrimo cereo et magno, super quo erant multæ candelæ, ad ecclesiam S. Agnetis, ubi erat et est corpus fratris Joannis Boni, et ad honorem et laudem ipsius fratris: et cum fratres scirent hoc, exierunt eis aliquantulum obviam, et tum viderunt fratres et ipse testis vidit dictum cereum cum candelis omnibus extinctum, et cum illi, qui deportabant dictum cereum, volebant dictam ecclesiam introire cum cereo extincto, statim, sicut Deo placuit, meritis illius fratris pro quo hæc fiebant, dictus cereus per se ipsum cum omnibus candelis super ipsum appositis, accensus est: quo viso, fratres et aliæ gentes cœperunt laudare nomen Domini Jesu Christi et illius sancti fratris. Et dixit dictus testis interrogatus quod ipse erat XXII annorum vel quasi, et quod prædicta testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit, ut dictum est, et quia manifestum fuit multis.
[453] [Barilius,] Barile, quondam Raimundi, de ora S. Joannis, Mantuæ, prædictus juratus testis, et interrogatus suo juramento, dixit, quod in translatione corporis fratris Joannis Boni in die Paschatis Pentecoses, post tertiam, ipse testis vidit ire multos pueros de contrata S. Nicolai, et multas alias gentes cum eis, et portabant unum magnum cereum accensum, cum multis candelis accensis super ipsum appositis, et ipse testis venit cum eis ad ecclesiam S. Agnetis, ubi est et erat corpus fratris Joannis Boni, et cum ipsi irent ad dictam ecclesiam dictus cereus cum omnibus candelis ibi appositis extinctus est, se teste vidente, et omnibus aliis gentibus, quæ erant ibi; et ita aliquandiu cum dicto cereo extincto venerunt; et cum essent prope dictam ecclesiam, fratres occurrerunt obviam eis aliquantulum; et cum omnes tam fratres quam pueri, et aliæ gentes, venirent versus ecclesiam prædictam cum cereo ita extincto, ut dictum est, quando illi qui deportabant cereum fuerunt juxta introitum ecclesiæ, dictus cereus cum omnibus candelis, omnibus ibi adstantibus et videntibus, reaccensus est per se ipsum: quo viso fratres et aliæ gentes mirati sunt valde de tam magno et inaudito quasi miraculo, et cœperunt gratias reddere Creatori, qui dignatus est meritis fratris Joannis Boni coram peccatoribus ipsis ostendere potentiam suam,
[454] [qui et de cæco testatur, cui tum restitutus est visus,] Et dixit dictus testis, quod in ecclesia S. Agnetis fuit tunc tantum gaudii et lætitiæ propter illud miraculum, et alia multa quæ Dominus fecerat et faciebat meritis dicti fratris, quia in ipsa hora coram sepulcro dicti fratris illuminatus est quidam cæcus, quod vix ipse testis, vel alius dicere posset. Interrogatus dictus testis, si ad invocationem dicti fratris, vel cujus, dictus cereus reaccensus est; respondit dictus testis, quod quando ipse testis veniebat cum dictis pueris et aliis multis gentibus ad dictam ecclesiam S. Agnetis, et cum ille cereus cum candelis, in eo appositis, extinctus est, gentes dolebant multum, quod cereus ille portabatur ad sepulcrum dicti fratris ita extinctus: unde ipse dixit testis, quod erat ibi quædam muliercula, cujus nomen dixit se nescire, quæ pluries rogavit Dominum, ut meritis Joannis Boni fratris dignaretur reaccendere dictum cereum puerorum, et multæ aliæ dicebant: “utinam ille cereus reaccenderetur.” Interrogatus dictus testis de mense, dixit quod in mense maji; et dixit etiam dictus testis, quod ipse testis erat quasi XXX annorum, et quod prædicta dictus testis testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est, et ita multis gentibus fuit manifestum.
[455] [et fr. Guicciardus,] Fr. Guicciardus, prior conventus heremitarum prædictus, juratus testis, et interrogatus suo juramento, dixit, quod cum quadam die pueri multi de contrata S. Nicolai, Mantuæ, venirent cum magno et maximo cereo ad ecclesiam S. Agnetis, pro devotione et reverentia fratris Joannis Boni, cujus corpus est et erat apud dictam ecclesiam, et multæ aliæ gentes causa devotionis venirent cum eis fratribus hæc scientibus, causa honorandi dictos pueros, ipse testis, qui erat tunc prior et est modo conventus heremitarum Mantuæ, cum quibusdam aliis fratribus, ivit dictis pueris et aliis gentibus, quæ erant cum eis, obviam cum aqua benedicta; et cum dictus prior devenisset ad dictos pueros, vidit cereum cum candelis, in eo appositis, extinctum: de quo ipse prior doluit tamen quia dictus cereus non poterat propter ejus altitudinem de facili reaccendi; venerunt omnes usque ad ecclesiam prædictam cum cereo et candelis ita, ut dictum est, extinctis: et cum illi, qui deportabant cereum prædictum, essent quasi in introitu dictæ ecclesiæ, et ecclesia de aliis gentibus, qui non venerant cum dictis pueris, esset quasi plena, omnibus tam fratribus quam aliis gentibus stantibus in ecclesia prædicta vel extra, hoc quasi videntibus et se teste, dictus cereus et candelæ per se ipsas subito reaccensæ sunt. Hoc viso, gentes omnes et fratres cœperunt clamare, et dicere: Benedictum sit nomen Domini Nostri Jesu Christi, qui meritis fratris Joannis Boni tale miraculum nobis peccatoribus et ita manifestum dignatus est ostendere.
[456] [qui similiter testatur de sanatione cœci.] Et dixit dictus prior, quod tunc inter fratres et alias gentes fuit tanta exultatio et lætitia, propter illud miraculum et multa alia, quæ Dominus fecerat et faciebat meritis dicti fratris, quod ipse testis quasi dicere nesciret, quia tunc quasi in ipsa hora coram sepulcro dicti fratris illuminatus fuerat quidam cæcus. Interrogatus dictus prior, si ad invocationem dicti fratris Joannis Boni dictus cereus cum prædictis candelis reaccensus est: respondit se aliter nescire, nisi quod a pluribus dictum fuit ei quod quando dicti pueri veniebant cum dicto cereo sic extincto, quædam mulier erat ibi, et veniebat cum dictis pueris, cujus nomen dixit ipse prior se nescire, tamen novit hoc et scit bene, quod dicta mulier tempore præsentis testificationis hujus mortua erat: quæ cum vidisset dictum cereum sic extinctum, doluit multum, et cœpit rogare Dominum, ut meritis fratris Joannis Boni, ad cujus honorem hæc fiebant, dignaretur dictum cereum reaccendere. Interrogatus dictus testis, si aliqui cerei vel candelæ accensæ erant juxta dictum cereum puerorum; respondit, quod non: et dixit dictus prior, quod hoc fuit tempore translationis corporis dicti fratris, in mense maji, die Dominica Pentecostes e, post tertiam; et dixit, quod ipse erat ætatis XL annorum, et quod prædicta dictus prior testificatus est non rogatus neque doctus, sed quia ita vidit et audivit, ut dictum est supra.
“Lecti sunt et auscultati suprascripti testes Mantuæ, MCCLIII, indictione XI, pridie nonas Decembris.”
[Attestationes de fidelitate apographorum.] “Concordat cum suo originali, existente in archivo serenissimi D. N. D. ducis Mantuæ et Montisferrati in colto f rerum pertinentiarum ad animam. In quorum fidem, etc. Idibus Januarii, MDCXLI.
Ego Hippolytus Castellus jur. cons. et eques, ipsi ducali archivo præfectus, ejusdemque ser. D. a secretis confinium, subscripsi.
Suprascriptum D. Hippolytum Castellum, archivi ducalis præfectum, esse talem qualem se asseruit, illiusque attestationibus hic plenam adhiberi fidem, et merito ubique locorum adhibendam esse, attestor ego infrascriptus, ejusdem ser. D. ducis Mantuæ et Montisferrati primus cancellarius.
Ex ducali cancellaria, Mantuæ, die XX Januarii,
MDCXLI.
Julius Tomasinus, cancellarius, subscripsi.
(L. S.)”
“Præsens exemplar cum altero authentico in hoc capitulari archivo adservato ab infrascripto diligenter collatum, inventum est cum illo plene concordare. In quorum fidem etc.
Mantuæ, ab aula capitulari,
X kal. Novembris, 1856.
Jussu illustrissimi ac reverendissimi capituli.
Alexander de Surdis, canonicus a secretis.
(L. S.)”
ANNOTATA.
a Frater Guicciardus, prior conventus etc. Is in processu primo, anno 1251, induxit testes et fuit aliquo modo procurator causæ B. Joannis. Cfr. supra pag. 770, num. 7.
b Pulcherrimus cereus super quo erant candelæ multæ; istæ candelæ, quarum sæpe occurrit mentio in narratione hujus miraculi, non videntur aliud fuisse quam cerei minores.
c In mense Maji die dominica Paschatis Pentecostes; hic primum advertendum est Pascha Pentecostes idem esse ac festum Pentecostes, de quo vile supra pag. 806, annot. f: deinde incidisse hoc festum, anno 1251, quo miraculum accensorum cereorum evenit, in diem 4 Junii, et erronee dici a præsenti teste festum Pentecostes celebratum fuisse de mense Majo; quam vero ob causam non solum ipse, sed et alii testes in hunc modum sint locuti, explicavimus in Commentario prævio, num. 173.
d Cereus … uno momento accensus est; quam solemnis fuerit inter Mantuanos hujus miraculi annua memoria, vide Comment. præv. num. 174.
e In mense Maji, die dominica Pentecostes; vide supra annot. c.
f In colto rerum etc.; vides upra p. 856 annot. k. Ultima folia horum processuum typis parabamus,dum advenit ad nos die hesterna tristis nuntius mortis amicissimi nobis et Actis SS. in primis devoti Petri Cernazai, Utinensis, J. U. doctoris, cui hos prolixos processus suis expensis exscriptos, aliaque monumenta de B. Joanne Bono, accepta referimus; qui die 15 Octobris hujus anni 1858, exeuntium sacramentis pie refectus, transiit ad vitam beatiorem Deumque laudandum cum sanctis, quos adamavit in terra.
DE B. HIERONYMO GARIBO CONF. ORD. MIN. S. FRANCISCI BONONIÆ ET NICIÆ
ANNO MDII.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Hieronymus Garibus, confessor ord. FF. Minorum, Bononiæ et Niciæ in Italia (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Qui de B. Hieronymo scripserint. Ejus ortus et ingressus in ordinem Minorum. Conventualium et Observantium conventus Niciæ.
Quamquam B. Hieronymum Garibum nonis Novembris anni 1502 obiisse ostensuri sumus, [Qui B. Hieronymum beatis annumerarunt et de eo scripserunt sæculo XVI,] de eo tamen præsenti die disserendum esse censuimus, quoniam ejus cultus, quæ potissima nostra est regula, ad XI kalendas Octobres spectat omnino: quæ inferius satis superque patebunt. De eo scripsere hagiographi complures, paucissima tamen de ejus tradentes gestis, neque ullus inter eos est qui beatum virum de facie noverit. Qui omnium primus de eo brevissimam mentionem fecit, non ignobile inter Franciscanæ familiæ historicos nomen habet, Petrus Ridolfi, seu Rodulphus, domo Tossiniano, Æmiliæ oppido, in agro Imolensi ad radices Apennini, Minorum Conventualium theologus, anno 1573 Bononiensis asceterii guardianus, deinde jussu Sixti V anno 1587 Venusinus [Ughelli, Italia sacra, tom. VII, col. 179, edit. Coleti.-De Cerreto, Annalium Minorum continuatio, tom. XXII. pag. 173.] , anno 1591 voluntate Gregorii XIV Senogalliensis episcopus creatus et decennio post vita functus [Ughelli, tom. II, col. 878 et 879.] ; atque hic anno uno, priusquam episcopales infulas primum indueret, Venetis typis subjecit Historias seraphicæ religionis [Waddingus, Scriptt. Ord. Min. pag. 289 et de Cerreto, Ann. O. M. cont. tom. XXII, pag. 76.] ; in quarum libro I [Hist. seraph. relig. pag. 107.] has de B. Hieronymo insertas voluit laudes: B. Hieronymus Garibbus de Nicia, doctor theologus, obiit Bononiæ, ubi habentur ejus ossa condita in capella Crucifixi. Hæc de visu norat, utpote olim hujus cœnobii incola. Venit post eum Philippus Bianchi, qui, sub persona Ludovici Sarti latens, thesaurum indulgentiarum Bononiensium edidit ibique [Tesoro delle indulgenze di Bologna, pag. 437,] B. Hieronymum Niceensem ex ordine Minorum S. Francisci in ejusdem templo Bononiensi sepultum jacere docuit. Succedit tertio loco decretum FF. Minorum Bononiensium de concedendis reliquiis B. Hieronymi conventui Niciensi; quod die 2 Augusti 1596 latum est. Huic annectendum alterum non dissimile scriptum, quod ad annum 1605 pertinet. Ex quibus manifestum est B. Hieronymi cultum ecclesiasticum sæculo XVI jam viguisse.
[2] [sæculo XVII et XVIII, recensentur.] Verum, quod ad rem historicam attinet, majoris momenti sunt Annales Bononienses, quos sæculo XVII ineunte Joannes Franciscus Negri condidit et qui ad finem sæculi proxime præteriti inediti adhuc asservabantur in bibliotheca instituti scientiarum Bononiensis. Eodem sæculo Breve elogium B. Hieronymi texuerunt Barezzo Barezzi Cremonensis [Chroniche de' Minori, lib. III, cap. 23, pag, 243 et Traduction Blancone, quatr. partie des Chroniq. lib. III, cap. 19, pag. 240.] , Arturus a Monasterio [Martyrol. Franciscan. ad 22 Oct.] , Fortunatus Huberus [Menologium Magnum, ad 22 Oct.] et Masini [Guida spirituale, ad 23 Aug. pag. 168 et Bologna perlustrata, ad 22 Oct. pag. 115 et 498.] ; paulo longius Paulus Bricio [Seraphica subalpina D. Thomæ provinciæ monumenta, Taurini, 1647.] , Petrus Jofredus et sæculo sequenti [Nicæa civitas sacris monumentis illustrata, part. I, tit. XIX, Taurini 1658, ap. Grævium, Thesaurus antiq. et histor. Italiæ, tom. IV, part. VI, pag. 142 et 143; Storia delle Alpe maritime, in Monumentis patriæ, tom. IV, col. 1149 et 1150] Sigismundus Alberti [Album virorum Liguriæ Sabaudiæ sanctitate illustrium, pag. 56, Taurini 1703.] et anonymus auctor elogiorum quæ imaginibus Sanctorum Ord. Min. apposita sunt. Inter sanctos aut beatos, qui Bononiæ floruerunt aut quorum corpora illic asservantur, recensent sæculo XVII B. Hieronymum Fidelis Onofri [Fioretto delle Croniche, pag. 32.] , Georgius Benacci [Teatro dell' anno, ms. pag. 446.] et Joannes Jacobus Brocco [Breve compendio degl' uomini illustrissimi di Bologna, ms., chart. 41.] ; sed jejuni sunt valde. Epigrammata de eodem scripsere Petrus Andreas Trincheri [Lib. I, epigr. X.] , causidicus Niciensis, et Gabriel Mainardi [Epigramma, relatum a Mellonio] , minorita Bononiensis. Quum jam multarum rerum memoria et nonnulla periissent monumenta, in B. Hieronymi gesta sedulo inquisivit Ludovicus Moraglia [De viris sanctis et pietate illustribus conventus Niciensis necnon religionis Seraphicæ, ms. part. II, pag. 214 et seqq.] , Niciensis conventus FF. MM. alumnus, ejusque Vitam ex aliorum scriptis et famæ relatu collegit; quam in lucem numquam venisse arbitramur. Verum ea usus est Joannes Baptista Melloni [Atti o memorie degli uomini illustri in santità nati o morti in Bologna. Delle classe di quei, che da tempo immemorabile sembrano aver culto publico e titolo di beati o di santi con tolleranza della chiesa, vol III. pag. 273 – 299 et 433 435, Bologna 1780.] , qui incredibilem operam posuit in colligendis rebus omnibus quæ ad sanctos et beatos Bononienses pertinerent. Porro hic multo judicio de B. Hieronymo Garibo conscripsit commentariso, in quos non ea tantum contulit quæ in excusis reperit libris, verum ea etiam quæ antiqui computus et alia id genus documenta ei subministrarunt. Quocirca in limine profitemur Mellonii egregia scripta præcipuos fore fontes ex quibus dicta nostra de B. Hieronymo hausturi sumus.
[3] [B. Hieronymus, ante medium sæculum XV Niciæ natus,] Nicia seu Nicæa, Italis olim Nizza di Provenza et Nizza del Varo, Gallis Nice de Provence, nunc vulgo propter auctam celebritatem nude Nizza et Nice, patria B. Hieronymi fuit. Quum in lucem editus est, jam parebat illa civitas (de jure non quæro) domui Sabaudicæ, intra cujus regni fines etiamnum jacet. Circa annum enim 1440 natus fuisse videtur, dum Nicienses sequebantur partes Amedei VIII ducis Sabaudiæ, qui a die 17 Decembris anni 1439 usque ad 7 Aprilis anni 1449 cum nomine Felicis V pontificatum in his terris tenuit [Cfr Gioffredo, Storia delle Alpi maritimi ad an. 1444, Monumenta hist. patriæ, tom. IV, col. 1080.] ; cum quo certe communicabat in sacris Ludovicus Bardatus, Niciensis episcopus, olim S. Pontii abbas, nec non canonici cathedrales, FF. Prædicatores aliique. A patria postea dici solitus Magister Hieronymus de Nicia aut Magister de Nicia; quo se nomine appellat aliquando ipsemet, alibi tamen scribens: Ego Magister Jeronimus Garibi de Nicia. Genus ei quippe nobile, Gariborum domus, quæ deinceps Niciæ florere perrexit. Pie a parentibus fuisse educatum puerum, ex reliquo vitæ instituto colligit Mellonius: favet conjecturæ quotidiana experientia.
[4] [in cœnobium Minorum Conventualium] Porro sæculo XVI duo surgebant Niciæ Fratrum Minorum conventus, alter Conventualium, alter Observantium. Prioris, cui S. Franciscus nomen suum indidit, primordia ad annum forte 1239 pertinent, et certe novis ædificiis exstruendis opportunitas data anno 1250, quo Oggerius Badatus, nobilis Niciensis civis, testamento suo Fratribus Minoribus egregie consuluit [Gioffredo, Storia etc. col. 573.] . Duobus fere sæculis post florebat adhuc numero id asceterium. Ejus templum auctum et sacratum anno 1410 [Id. Nicia illust. part. II, cap. 2, num. 51. Storia etc. col. 1007.] ; et anno 1429, quum non multo ante inter hujus asceterii parietes capitulum provinciale fuisset celebratum, ipse conventus amplificandus et restaurandus visus est, potestate facta a Martino papa V alienandi bona aliquot quæ anno 1388 per testamentum obvenerant [Id. Storia, col. 1046, et Waddingus, Annal. Minor. ad an. 1429, num. 13, tom. X, pag. 142, Romæ 1734.] . Simul absoluta majoris templi fabrica; in qua die 28 Decembris anni 1442 altare S. Antonii Patavini, et sequentibus diebus novem alia consecravit Raimundus, ad Sulcitanum in Sardinia episcopatum ex Fratribus Minoribus assumptus [Jofredus, Nicia illust. part. II, cap. 2, num. 54; Storia etc. col. 1078.] . Neque numero tantum et spatio hunc conventum insignem fuisse perhibet Jofredus, sed et sacrarum literarum studiis percelebrem [Id. part. I, cap. 21, tit. XVIII.] ; quin etiam religiosum, famosumque architectura ac devotione ceterorum ejusdem civitatis celeberrimum eum appellat Moraglia [Ap. Melloni, pag. 274.] . Ad quam famam demonstrandam nonnihil forte valent testamenta nobilissimi conjugii Honorati Grimaldi et Mariettæ Lascaris; quibus anni 1437 sibi sepulturam in sacello Crucifixi apud Fratres Minores elegerunt, et præceptum, quo Renatus Andegavensis die 13 Januarii anni 1337, exercitum ad recuperandum regnum Neapolitanum movens, cavit ne Fratres Minores Nicienses ullatenus a solita comparanda sibi vicatim stipe impedirentur per generale edictum, quo ne eveherentur cibaria militibus necessaria vetebatur.
[5] [potius quam in Observantium] Aliquot annis post surrexit conventus Observantium. Anno quippe 1459, die 9 Maji, licentiam duos id genus conventus erigendi a Pio papa II efflagitarat Anna Cypria, Sabaudiæ ducissa; id apud se fieri rogarunt Nicienses cives, ære publico oblato. Morem gessit ducissa die 17 Aprilis anni 1460; et quidem sequenti anno manus operi admota in loco suburbano, cui vulgare nomen als Carmes viels et ecclesia sub S. Crucis titulo consecrata anno 1474. Qui locus placuit, donec Fredericus Barbarossa, direpta civitate, eo se aliquandiu tamquam castello continuit: quæ ne deinceps fierent, sedes illa fere diruta, et incolæ intra mœnia translati [Jofredus, Nicia illust. part. II, cap. 2, num 56; Storia, etc. col. 1112 et 1134; Waddingus, Annal. Minor. ad an 1461, num. 35, tom. XIII, pag. 198.] . Atque hic procul dubio, non secus, ac in aliis novis Observantium stadiis, sentire erat primitias spiritus, regulari vigenti disciplina et S. Francisci egregia restituta paupertate.
[6] [se recipit circa annum 1480; triennio post laborat in restaurando fornice;] Præplacuit B. Hieronymo domus antiquior; eamque (si his quæ servavit Moraglia satis fidere liceat) ingressus sit oportet non multo ante annum 1480; ita ut prius sacris literis dedisse operam, doctoratus lauream assecutus esse et maturam attigisse ætatem dicendus sit, quam nomen suum dederit Conventualibus. Sed de his infra. Porro, teste eodem Moraglia [Ap. Melloni, pag. 275.] seu potius sæculi XVII quam sequitur fama, tanto Hieronymus ingressus est S. Francisci conventum fervore adipiscendarum virtutum ut toto tempore sui tyrocinii cunctis esset forma perfectionis; sicque usque ad mortem perseveravit… Inter autem cetera virtutum insignia præcipuam suæ structuræ basim puro cordis affectu posuit humilitatem. Quod siquid in conventus aut sociorum utilitatem cedere posse perspiceret, faciebat id animo libenti, nil interim de pietate remittens. Moragliæ ævo memoria supererat eum dedignatum minime fuisse stipem ostiatim colligere; et quum ecclesiæ fornix construeretur, eum ad operarum instar muratoribus inserviisse humerisque suis asportasse cæmentum, lapides, materiem. Quæ ad annum 1483 pertinere docet Jofredus [Nicia illust. part. II, cap. 2, num. 56.] ex inscriptione in S. Francisci templo publice proposita et ex ejusdem conventus codicibus sinceris. Jofredi verba recitare placet: Anno MCCCCLXXXIII F. Ludovico Terreni, S. Francisci ecclesiam, ex piorum eleemosynis, vetere collapso, novo fornice instauravit. Inscript. in eccles. S. Franc. Ms. authen.
[7] [paupertatem eximie coluisse traditur.] Cumulant B. Hieronymum Moroglia et Mellonius multis laudibus, quibus nil magis proprium inest quam si depromptæ essent ex communi Confessorum officio vel ex Octavario Romano; quas idcirco mittere præstat. Singularia sed, meo judicio, incertissima produnt de ejus paupertate; videlicet eum adeo abhorruisse a pecunia, ut nec recipere vellet, nec retinere; una tunica unoque capuccio contentum fuisse, nisi quod hieme interiorem vestem indueret; indusio usum esse numquam, nec molli culcitra, cui satis fuerit stramineus saccus aut nudæ tabulæ. Si audiamus Jofredum [Nicia illustr. part. I, cap. 21. tit. XVIII.] , narratur de eo quod numquam calceis usus sit, … quamvis jam tum hoc Fratribus Conventualibus impune liceret ex indulto apostolico; sed refragatur Moraglia [Ap. Melloni, pag. 276.] : Non nudis pedibus, inquiens, ut aliqui opinantur, sed calceis adhibitis semper existere visus est. Quum Jofredus, prudentissimus Niciensis historicus, anno 1658 opus suum dederit in lucem, et Moraglia, Minorita Niciensis, suum scripserit circa annum 1663, nullam certam harum rerum superfuisse memoriam vel ex hoc uno patet capite.
§ II. Fueritne B. Hieronymus lector et guardianus Niciæ. Mittitur Bononiam. Infausta initia.
[Non videtur Niciæ docuisse theologiam, nec diu habitasse.] De guardiani et lectoris officii B. Hieronymo Niciæ impositis pugnant simili modo iidem historici. Mox, inquit Jofredus [Nicia illustr. part. I, cap. 21, tit. XVIII.] , ad conventus Niciensis regimen guardianus electus est, in quo munere monitis non minus quam vitæ exemplo in officio continuit… In conventu Niciensi tum guardianus, cum sacræ theologiæ lector ut plurimum vitam duxit; donec, ex superiorum præscripto aliquando Bononiæ degens, ejusdem sacræ facultatis magister, et (ut creditur) in ea percelebri universitate insignes habens auditores, morbo correptus diem clausit extremum. Ad quæ Moraglia animadvertit perperam adstrui B. Hieronymum diu Niciensis cœnobii fuisse incolam et aliquando guardianum: Nam cunctis, inquit [Ap. Mellonium, pag. 276.] , visis atque revisis in nostro archivio scripturis, nullam de eo comperi fieri mentionem, nisi semel tantum, occasione permutationis unius servitii in aliud, sub anno 1485; in quo instrumento apparet tunc vere exstitisse guardianum; sed eo tempore Bononiæ commorari. Ex quibus argumentandum est non solum haud pluries hic fuisse cœnobitarum prælatum, nec ullius facultatis lectorem, neque diu esse versatum.
[9] [Anno 1485 Niciæ guardianus erat; sed sub anni finem,] Quamquam argumentatio Moragliæ ejus sit generis quod negativum vocant logici, eam tamen vim habere videtur ut facile persuadeat B. Hieronymum non diu degisse in Niciensi conventu, atque idcirco superius ausi non sumus ejus ad Minoritas transitum ab anno 1480 longo temporis spatio dimovere. Recole quæ de præstita in restauranda templi fornice opera tradita sunt. Velitne Moraglia et secundum eum Mellonius B. Hieronymum anno 1485 guardianum fuisse Niciensem an Bononiensem, prima specie ambiguum est; verum ipsa res nihil dubitationis habet. Anno scilicet 1485 Niciensis guardianus erat et Niciæ versabatur, sed sub ejus anni finem Bononiam translatus est. Jofredus enim, qui Niciensem quoque vidit chartam de qua disserit Moraglia, apertissime loquitur. In Historia nempe Alpium maritimarum [Monum. Patriæ, tom. IV, col. 1151.] retractans quæstionem de anno supremo B. Hieronymi, quem in Nicia illustrata cum anno 1540 convenire ex aliena sententia statuerat, id parum congruere animadvertit cum actu capitulari, die 12 Octobris anni 1485 celebrato, quo constet tunc temporis B. Hieronymum jam guardianum conventus Niciensis fuisse (essere lui vissuto guardiano del convento di Nizza in quest' anno).
[10] [ut ex computatione Bononiensi constat, Bononiam abierat.] Quod vero sub ejus anni finem sese jam contulisset Bononiam idem beatus vir, ex sequenti particula computus conventus Bononiensis intelligimus [Ap. Melloni, pag. 279.] : 1486. Zenaro 22. da le done de sancto Zoane Batista lir octo per octo missi ga servito al convento per lo celebrare, zoè 4 missi de fra Philipo, e altri 4 magistro Yeronimo da Niza, li quali missi li compini adì 7 de questo, e per lore dà Achillo de Zambercharo lir. 8. Quæ verba ita interpretatur Mellonius ac si B. Hieronymus ineunte Januario anni 1486 jam per quatuor menses officia divina fecisset in S. Joannis Baptistæ monasterio; verum quis non videat hanc interpretationem cum actu capitulari Niciensi consistere non posse? Neve dicas Bononiæ forte illo ævo initium anni adhuc inchoatum fuisse a paschate aut a die 25 Martii, ita ut dies 7 Januarii anni 1486 pertineret ad ineuntem annum 1487: nequaquam enim sic est. Nolim quærere an, quemadmodum Romæ et in plerisque Italiæ civitatibus anni exordia ducebantur a die 25 Decembris, sic quoque Bononiæ dierum aliquot fieret anticipatio [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. X.] : ad firmanda quippe dicta nostra satis nobis est primos Januarii dies tunc temporis a Bononiensibus ad novum relatos fuisse annum, ut ex Chronicis Bononiensibus [Muratori, Scriptt. Italiæ, tom. VIII; Cfr maxime col. 604, 605, 608, 641, 691, 748 et 783.] , quæ in anno 1481 desinunt, passim manifestum fit. Computus itaque ille ita latine vertendus est: Anno 1486, die 22 Januarii, acceptæ ex parte domnarum S. Joannis Baptistæ libræ octo pro octo Missis celebratis in conventu, quatuor nempe a fratre Philippo et quatuor a magistro Hieronymo de Nicia; quarum ultimam Missam celebrarunt die 7 hujus mensis. Pro illis itaque solutæ ab Achille de Zambecharo (monialium forte illarum syndico) libræ octo. Libræ seu liræ illæ tunc temporis nondum Romæ cudebantur, sed Florentiæ; et accipiebantur a Romanis, Bononiensibus aliisque ratione 13 bajocorum singulæ; ita ut, si cum nostra componas moneta, octo libræ æquiparandæ sint 6 francis et 60 centesimis. Domnæ autem S. Joannis Baptistæ moniales Dominicanæ sunt, quæ a medio sæculo XIII id incolebant monasterium [Melloni, Class. II, tom. I, pag. 220, not. 10.] . Verum ex eo nos expediamus diverticulo, et aliquantisper Niciam regrediamur.
[11] [An inter concionandum suderit Nicur sanguinem.] Moraglia [Ibid. tom. III, pag. 227 et 278.] multis laudat B. Hieronymi facultatem oratoriam, eumque non Niciæ tantum sed et in aliis civitatibus homines maximo fructu ad pœnitentiam et dilectionem Dei et proximi incitasse perhibet: meræ (ni fallor) divinationes. Petrus Andreas Trincheri, causidicus Niciensis, medio sæculo XVII florens, epigrammate tradit tanto eum æstu ad populum dixisse, ut pectoris venæ aliquaudo rumperentur. Eccum [Ibid. et ap. Jofredum, Nicia illust. part. I, cap 21, tit. XVIII.] :
Fundit evangelicum dum semen ab ore Garibbus,
Conteritur cordis vena, cruorque fluit.
Et bene: duræ hominum mentes adamante resistunt?
Sanguine, quo frangat, prodigus agnus erit.
Eam enim vim rebantur olim inesse sanguini, maxime hircino et leonino, ut eo adamantes mollescerent. Sed omissis his næniis, ipsa res displicuit Jofredo, neque ei locum dedit Moraglia: Quod fracta vena, ait ille, sanguinem inter concionandum ejectaverit Garibbus, nulla est traditio, nec certum ullum, quod viderim, monumentum.
[12] [secessus B. Hieronymi ex provincia S. Ludovici in Bononiensem nil forte admirabilitatis habet.] Admiratur Moraglia [Ap. Melloni, pag. 276.] B. Hieronymi animum a rebus terrenis prorsus divulsum, quod, patria relicta, se in regionem longinquam contulerit, videlicet Bononiam. Inquirit quoque in hujus abitus causas, iveritne Bononiam docendi dumtaxat gratia: non verisimile, quum Bononiensis provincia semper viris abundaverit eruditis; an ut non minus vitæ sanctissimæ exemplo præiret discipulis quam eos sacrarum literarum doctrina institueret: probabile magis, quum omni ævo et loco rari sint qui egregiam morum sanctimoniam cum insigni conjungant eruditione. Verum, si quid ego video, sæculo XV frequentius minoritæ ab una transibant provincia in aliam quam postmodum factum est: ita ut facile fieri potuerit nil magni interfuisse, quum ad Bononienses B. Hieronymus commigrarit. Utut id est, ad Nicienses numquam postea rediisse legitur beatissimus vir, nec quidquam cum provincia S. Ludovici commune habuisse. Id enim tunc vulgare nomen illius Franciscanæ provinciæ, cui anno 1216 in prima ordinis divisione conventus Galliæ Narbonensis attributi fuere, et quæ tunc provincia Provinciæ dicta fuit [Van den Haute, Breviarium historicum Ord. Min. pag. 166.] . Quod ei adhuc datur nomen in Provinciali anni 1314 [Ap. Waddingum, ad an. 1314, num. 11, tom. VI, pag. 227.] et in altero ineuntis sæculi XV [Ibid. an. 1399, num. 11, tom. IX, pag. 160 et ad 1400, num. 12, pag. 212.] . Quando autem S. Ludovici, episcopi Tolosatis, titulum et patrocinium ei tributum fuerit, mihi obscurum plane. Gonzaga [De Orig. Seraph. relig. pag. 817.] id factum statuit voluntate Clementis papæ VII et Francisci Galliæ regis I; sed male, ut ex aliquot ipsius B. Hieronymi reliquiis constabit inferius; adeoque jam pridem, antequam ad sæculum XVI venit, solet Waddingus hanc provinciam S. Ludovici titulo honestare. Contra Van de Haute [Breviarium histor. pag. 166.] , quamquam cæterum diligentissimus rerum Franciscanarum indagator fuerit, justo antiquius id fecit nomen, quum id intruderit divisioni ordinis, anno 1239 factæ; quo quippe tempore nondum natus esset S. Ludovicus.
[13] [Bononiensis conventus et provinciæ origo.] Jam vero provincia Provinciæ seu S. Ludovici accensebatur familiæ Ultramontanæ; Bononiensis, ad quam transibat B. Hieronymus, ad Citramontanam; attamen hæc familiarum distinctio, quæ anno 1445 duo subalterna capita in Observantium regimen induxit [Van den Haute, Breviarium hist. pag. 164.] , inter conventuales merum erat nomen. Bononiæ porro jam S. Francisci ævo innotuerant Fratres Minores. Ipse patriarcha anno 1220 aut certe 1226 ad totam pene civitatem verba habuerat [Melloni, Classis II, tom. I, pag. 160.] . Primum ejus sociis datæ ædes ad Pulliolas; qui quum importunus esset locus, is concessus monialibus ordinis sancti Marci, alio conventu anno 1236 Fratribus Minoribus constructo in Porta Steria. Huic initio titulus annuntiatio B. M. V., postea S. Franciscus [Ibid. et pp. seqq.] . Accensebatur principio domus Bononiensis provinciæ Lombardiæ; verum quum hæc anno 1239 divisa est in Bononiensem, Venetam, Genuensem et Mediolanensem, ipse Bononiensis conventus caput factum est novæ provinciæ, septem capientis custodias [Van den Haute, Breviarium hist. pag. 166.] . Amplum id erat asceterium, literis sacris olim florens, multis locupletatum piis pignoribus, et sanctorum virorum, quibus ecclesia cælicorum concessit honores, ferax.
[14] [Miser casus, quem B. Hieronymus vidit, quum vix Bononiam venisset.] Quum autem eo se contulit B. Hieronymus, calamitates lacrymabiles huic impendebant domui. Quis norit an eæ in causa fuerint, cur eo vocatus vir sanctissimus fuerit, qui pietate sua et castitate morum cœnobii illius famam jam collabescentem aliquantisper resarciret? Certe insignis tunc degebat ibidem dyscolus; qui paulo post, quum eo jam advenisset B. Hieronymus, in graviora lapsus, pœnas scelerum dedit. En ut hæc scriptor coævus ex ordine Fratrum Prædicatorum, Hieronymus de Bursellis, in Annalibus Bononiensibus [Ap. Muratori, Scriptt. Italiæ, tom. XXIII, col. 905.] memoriæ reliquit: Anno Domini 1486 frater Gregorius de Vercellis, ordinis minorum conventualium, ob furta, stupra et sacrilegia cum uno presbytero sæculari et uno juvene laico, in platea ante palatium legati, in alta furca suspensi sunt. Supra quos suspensa fuerunt vestimenta monachorum sancti Michaelis in Busco, quæ paulo ante furatus fuerat. Dictus frater Gregorius ministro provinciæ Minorum Romæ ante Sixtum IV querelam movit. Citatus est ad curiam Alexius de Ursis, vexillifer justitiæ; et omnes, qui ministri fuerunt hujus suspensionis, accepta pœnitentia, Bononiam reversi sunt. Anno ante Ascanius Sfortia cardinalis legationem Bononiensem regendam acceperat, misso Prospero Cafarello, episcopo Ascolano viroque integerrimo, qui locum suum teneret [Ibid. loc. cit.] . Quis minister Minorum provinciæ Bononiensis tum fuerit, me latet; forte Leo de Cremona, qui eo fungebatur munere anno 1488: illo scilicet ævo ministri provinciales ad tempus indefinitum eligebantur, sublatis a Nicolao V anno 1453 ministris triennalibus [Van den Haute, Breviarium hist. pag. 283.] . Ast quisquis Bononiensi provinciæ tunc præfuerit, is meritis cumutandus est laudibus; quæ cæterum communes erant plerorumque ordinis Minorum superiorum. Passim enim multo ante tempore, quam concilium Tridentinum, coangustatis appellationibus ad romanam curiam, ingentibus quibus ecclesia affligebatur malis remedium afferret, brachio ferreo sæviebant in subditos improbos; ut ex capitulorum decretis liquidum est. Diutius Bononiensem conventum Gregorii Vercellensis præsentia contristatam fuisse et cum illo nequam vivendum fuisse B. Hieronymo vel ex eo constat capite quod ad Sixtum IV, qui 12 Augusti anni 1484 diem obiit, appellavit Gregorius, et solum anno 1486 luit pœnas ultimi furti, paulo ante patrati.
§ III. Docueritne B. Hieronymus theologiam Bononiæ. Fit discretus, guardianus et custos.
[Non constat B. Hieronymum lectorem] Quodnam B. Hieronymo officium impositum fuerit, quum primum Bononiam venit, non satis acceptum. Docuisse in universitate Bononiensi et insignes habuisse auditores ex aliorum conjectura an scientia perhibentem Jofredum [Nicia illust. part. I, cap. 21, tit. XVIII.] jam audivimus. Affirmanter loquitur Moraglia his verbis [Ap. Melloni, pag. 280.] : Ad summum quoque theologicæ culmen pertigit facultatis… Unde Bononiam demum accersitus, [theologiæ fuisse Bononiæ.] in illa famosissima academia, cum extemplo innotuerit ipsius doctrina, insignes habuit auditores, pluresque doctores ex ejusdem ore tamquam e certissimo oraculo sæpius pependerunt; et Coronelli seu quisquis alius conscripsit elogia, imaginibus sanctorum ex ordine Minorum sæculo XVIII apposita [Ibid. pag. 281.] : R. P. Hieronymus Garibbus a Nicia, Provinciæ urbe, ordinis Minorum Conventualium, sacræ theologiæ magister et publicus in Bononiensi universitate professor. Gradum doctoris seu magistri in theologia B. Hieronymo collatum fuisse res certissima; quod Bononiæ publice docuit, nulla exstant ante medium sæculum XVII testimonia: qui his fidendum putet, ipse viderit; certe ipse Jofredus fidebat parum.
[16] [Anno 1487 fit discretus et computista conventus Bononiensis;] Compertum autem plane est eum ab ineunte fere anno 1487 accensitum fuisse computistis conventus Bononiensis. Vigebant scilicet tunc adhuc, partim saltem, generales constitutiones editæ Assisii in capitulo generali XXIV anni 1354, in quibus capit. III de observantia paupertatis hæc lex erat posita [Chronolog. hist legalis ord. seraph. tom. I, pag. 67.] : Ministri, custodes, guardiani, procuratores et alii officiales, cæterique fratres de collatis et expensis, ac suo consilio et assensui ad dispensandum commissis, reddant debitam rationem; nempe ministri in provinciali capitulo, et custodes ibidem coram fratribus suæ custodiæ; guardianus ac procurator semel infra quindecim dies coram aliquibus fratribus discretis loci vel conventus, ad hoc communiter assignatis; alii fratres ministro et custodi, cum fuerint requisiti. Aliquot tamen in locis atque etiam Bononiæ moderatio ea invaluerat. ut singulis tantum mensibus aut etiam rarius guardiani de accepta expensaque pecunia rationem redderent: qui mos, sin minus probatus, partim toleratus, partim correctus est in capitulo generali XLIV Interamnensi anni 1500; in cujus capite IV de pecuniis non recipiendis legitur [Ibid. pag. 162.] : Guardiani vero et procuratores conventuum et locorum de quindena in quindenam rationes fideliter reddant coram fratribus discretis et aliis qui voluerint interesse; discreti autem interesse teneantur omnes. Nec propter hoc desistant a rationibus reddendis, dato quod omnes vocati non interessent. Possunt tamen in casu usque ad mensem id protrahere, et nulla excusatione ulterius.
[17] [quo officio aliquandiu fungitur.] Quum discreti itaque officium, (quod fratribus gravioribus, utpote assistentibus, consiliariis et conjudicibus guardiani, qui in rebus majoris momenti sententiam potioris partis sequi debebat [Cfr Van den Haute, Breviar. hist. pag. 290 et 291.] ), a ministro provinciali B. Hieronymo fuisset impositum, eo functus sedulo, ut ex libro acceptorum et expensorum conventus Bononiensis acceptum habemus. Ibidem enim ad annum 1487 legere est [Fol. 193, ap. Melloni, pag. 279.] : Facta ratione die ultima Februarii coram Rev. fatribus computistis … magistro Jeronymo de Nycia etc. Similiter ad finem Aprilis ejusdem anni. Dein ad annum 1488: Facta ratione die secunda Februarii coram fratribus et computistis, videlicet magistro Leone de Cremona ministro et commissario P. generalis provintiæ, magistro Floriano, magistro de Bononia, magistro Jeronymo de Niza etc. Tunc jussisse videtur Leo de Cremona rationes fieri singulis mensibus, quum deinceps usque ad mensem Julium eo intervallo redditæ legantur. Vacant dein menses Augustus et September. Post legitur: Facta ratione die ultimo Octobris coram istis fratribus computistis, scilicet reverendo P. magistro Hieronymo de Nicia, mag. Christophoro de Laude guardiano etc. Adfuit similiter beatus noster rationibus redditis die ultima Novembris, Januarii, Februarii, Martii, Aprilis, Maji, Junii, Septembris et Novembris anni 1489; abfuit vero mense Decembri anni 1488 et mense Julio, Augusto, Octobri et Decembri anni 1489. Sequentibus annis jam adest, jam absens est, donec anno 1495 ipse creatus fuit guardianus. Postea etiam usque ad annum 1502, quo diem obiit, legitur aliquando ejus nomen. Quin etiam sæpius videtur hos commentarios scripsisse ipsemet, et quidem mense Octobri anni 1500 id notat his verbis: Facta ratione etc., præsentibus etc., et me magistro de Nicia præsentium scriptore.
[18] [Anno 1495 fit guardianus auctoritate ministri provincialis] Quum diligentiam suam satis probasset in discreti seu consiliarii munere, factus est guardianus seu superior conventus Bononiensis die 11 Maji anni 1495; quamquam provinciæ Bononiensi incorporatus non esset. Adeoque hanc promotionem nonnihil miratur Mellonius [Pag. 281.] , quod Bononiensi conventui (ut ex codicibus colligit) fratres Bononienses fere præessent, aliquando tamen ex provinciis Romaniæ et Lombardiæ, rarissime ex longinquioribus. Nil tamen obstabat per leges. Ratio designandi guardianos valde inconstans fuit in ordine Minorum [Cfr Van den Haute, Breviar. hist. pag. 287.] . Sat vero nobis sit novisse B. Hieronymum guardiani officio auctum fuisse a ministro provinciæ Bononiensis, Francisco de Argenta, sacræ theologiæ doctore, ut ex libro expensorum habemus. Ibi enim hæc notavit manu sua B. Hieronymus [Fol. 258 Vo. ap. Melloni, pag. 281.] : Ego magister Jeronimus Garibi de Nicia, ordinis Minorum et provinciæ sancti Ludovici, fui institutus in guardianum almi conventus Bononiæ per Rev. sacræ theologiæ doctorem magistrum Franciscum de Argenta provinciæ Bononiæ ministrum dignissimum anno Domini 1495, die XI madii et die XIII incepi exercere officium guardianatus. Et hic inferius scribentur omnes expensæ quæ fient tempore mei guardianatus.
[19] [et generalis, celeberrimi Francisci Sampsonis;] Hanc designationem promoverat auctoritas ministri generalis, ut in libro acceptorum scripsit similiter B. Garibus his verbis [Ibid. loc. cit.] : Introitus mensis madii 1495. Ego magister Jeronimus Garibi de Nicia provinciæ S. Ludovici factus fui guardianus almi conventus Bonon. per reverendum sacræ theologiæ doctorem magistrum Franciscum de Argenta provinciæ Bonon. ministrum dignissimum et de voluntate reverendissimi patris generalis magistri Francisci Sanson de Senis, anno Domini 1495, die XI madii, et incepi exercere officium guardianatus die XIII prædicti mensis. Et hic inferius scribentur omnes introitus, qui venient toto tempore mei guardianatus. Similes formulas singuli scribebant guardiani initio sui officii. Qui autem id creditum voluit B. Hieronymo minister generalis, in historia Fratrum Minorum celeberrimum habet nomen. Is enim Franciscus Nanius, qui quum anno 1477 Romæ contra P. Bandellum, ordinis Prædicatorum theologum, publicam coram Sixto IV de immaculato Mariæ conceptu instituisset disputationem maximo animo, libertate, doctrina et argumentorum pondere, a papa dictus est Sampson; quod dein ei agnomen loco nominis adhæsit [Van den Haute, Breviar. hist. pag. 328 et passim alii alibi.] .
[20] [paulo post in suo conventu celebratur capitulum generale;] Vix autem minister Sampson B. Hieronymi humeris id onus imposuerat, quum id mirum in modum auxit, convocatis conventualibus ad generale capitulum, in conventu Bononiensi sub initium mensis Junii seu ad festa Pentecostes anni 1495 celebrandum; quod tunc reapse peractum est, sed parum ab historicis illustratum [Ibid. pag. 229 et ap. Waddingum ad an. 1495, num 1, tom. XV, pag. 95.] . Quamdiu autem B. Hieronymus guardiani Bononiensis locum occuparit, mihi incompertum. Vix tamen credam ultra biennium; et quidem in capitulo generali Interamnensi anni 1500 articulo 1 sexti capitis constitutionum Alexandrinarum cautum est, ut nullus de cætero possit esse custos vel guardianus continue ultra biennium et debet quiescere per annum, antequam eligatur ibi [Chronol. hist. legalis ord. seraph. tom I, pag. 172.] .
[21] [anno 1502 creatur custos custodiæ Bononiensis;] Ad festa Pentecostes seu ad medium mensem Majum anni 1502 ad majus officium promotus fuit B. Hieronymus, ad custodiam videlicet Bononiensem: quod in capitulo provinciali Longianensi, id temporis celebrato, a diffinitoribus factum est, ut ex codice acceptorum et expensorum anni 1497 et quindecim sequentium accepit Mellonius [Pag. 282.] . In eodem quoque codice legitur cum custodis titulo adfuisse redditioni rationum, factæ decima Junii illius anni 1502; ejusdem nomen ibi ultimum opparet die 13 Augusti ejusdem anni [Ibid. loc. cit.] . Custodum autem (de custodibus veri regiminis loquor) non minima potestas. Horum genus duplex: alii præerant cum jurisdictione limitata certæ parti provinciæ suæ, vel cum jurisdictione ampliori conventibus aliquot adunatis et a nulla provincia dependentibus et in custodiam legitime erectis [Van den Haute, Breviar. hist. pag. 221 et 285.] . Ad prius genus pertinebat Bononiensis custodia. Difficile dictu ex quot conflata hæc esset domibus [Ibid. pag. 168 et 171.] . In catalogo, quem anno 1400 minister generalis, Bartholomæus Pisanus, obtulit capitulo generali, accensentur Bononiensi custodiæ conventus Bononiensis Annuntiatæ seu S. Francisci cum monasterio, dein domus Domini Pacis, Uraguanæ, Planorii, sancti Joannis Confortini, Grespolani, Argelotæ, Ricardinæ et Calderariæ; quibus addit catalogus impressus domum S. Pauli in Monte, quæ exeunte sæculo XV jam penes Observantes erat [Celso Falconi, Mem. hist. della Chiesa Bolognese, pag. 525.] , et domum S. Mariæ in Monte, omissas in catalogis mss. Vaticano et Aracœlitano [Ap. Waddingum, ad an. 1399, num. 11, tom. IX, pag. 168.] .
[22] [quæ quam ampla esset inquiritur.] Ad quæ animadvertit Waddingus [Ibid. num. 31, pag. 193.] : In provincia et custodia Bononiæ cœnobium Variguani et Sancti Benedicti oppidi Planorii. Hoc postremum fuit translatum ad alios, sed sub Julio restitutum Fratribus Conventualibus. Habet adnexum hospitale Monzoni, a Sixto IV anno VI sui pontificatus fratribus concessum. Cœnobium Sancti Joannis in Persiceto, unde oriundum diximus fratrem Bonagratiam, ministrum generalem. Confortini et Calderariæ, quæ anno 1462 adnexa sunt conventui magno Bononiensi. Cœnobium S. Mariæ, quod in suo catalogo Rodulphus omisit. Hic videlicet Rodulphus (intelligitur Petrus Ridolfi, vulgo Tossinianus, de quo initio commentarii diximus) anno 1586 has adscribebat Bononiensi custodiæ loca: Habet hæc custodia, inquit [Hist. seraph. relig. lib. II, pag. 266.] , locum Bononiæ; locum S. Francisci in Monte; locum Pacis, dictum Domini Pacis; locum Variguani; locum Sancti Benedicti Planorii; habet hospitale Monzoni, quod fuit datum a Sixto IV anno 1477. Exstat in eadem custodia Sancti Joannis in Persiceto; locus Confortini; locus Calderariæ; locus Crespellani; locus Argellatæ; locus Ricardinæ. Sed de his pro re nostra satis.
§ IV. Quo die et anno obierit B. Hieronymus; sepultura et translationes.
[Moritur B. Hieronymus die 5 Novembris anni 1502,] Ut dictum est num. 21, custodis officio adhuc fungebatur B. Hieronymus mense Augusto anni 1502; non tamen explevit biennium, per decreta Interamnensia anni 1500 (de quibus supra num. 20) concessum custodibus. Bononiensis enim annalista Joannes Franciscus Negri, cui certissime optima de B. Hieronymi obitu præluxere documenta, nempe (ni fallor) ipsum folium detractum ex codice Consiliorum, de quo conqueritur Mellonius [Pag. 285.] : Anno, inquit [Ibid. pag. 286.] , 1502, nocte quinta Novembris, hora sexta, animam suam Deo reddidit venerandus Frater Hieronymus de Nicia Provinciæ, doctor theologiæ ordinis Fratrum Minorum Conventualium, vir sanctissimæ vitæ. Ejus corpus expositum fuit publice die sequenti, quæ erat Dominica, in templo S. Francisci; quo ingens hominum concurrit multitudo, qui eum viderent ejusque oscularentur vestes; et multi infirmi et tribulati, qui cum fide se divinæ commendarunt misericordiæ, per ejus merita consolationem optatam adepti sunt. Hæc ille italico idiomate: et quidem die sexta Novembris, littera B dominicali notata, dies Dominica erat anno 1502. Negrio consentit auctor elogiorum, quæ aliquibus imaginibus sanctorum ex ordine Minorum adscripta diximus.
[24] [ut ex pluribus indiciis de die] Atque ille Negrii narratus confirmatur minusculis aliquot rerum adjunctis. Videlicet in codice expensorum [Fol. Vo 195, ap. Melloni, pag. 283.] scripsit procurator conventus: Die 6 Novembris 1502, expensæ factæ a magistro Augustino, meum occupante locum, quum patrem ministrum (provincialem) adii etc. Quid illa die Dominica se itineri dedit Bononiensis conventus procurator, nisi quod gravius ferret nuntium de morte custodis et alium ejus loco sufficiendum postularet? In eodem libro ad diem 21 ejusdem mensis leguntur expensæ aliquot factæ pro lotione binorum linteorum, quæ FUERUNT magistri Hieronymi: ex quibus facile colligitur tunc mortuum fuisse B. Hieronymum, nec tamen multo ante. Majoris momenti est annotatio, quæ in codice acceptorum ad diem 5 Novembris anni 1503 legitur et quæ aperte ad B. Hieronymi obitus anniversarium diem pertinet. Hæc autem ibi occurunt [Ibid. pag. 283.] : Introitus mensis Novembris. In primis ad diem 5 accepta a magistro Laurentio de S. Joanne ratione officii, quod celebrari curavit pro magistro Hieronymo de Nicia, libra una, solidi tres, denarii quatuor. Atque ex his maxime confirmatur B. Hieronymum abiisse ad superos die 5 Novembris, non vero die 22 Octobris; quemadmodum vulgo adstruitur, auctoribus Barezzi, Arturo, Hubero, Masinio, Jofredo, Moraglia aliisque.
[25] Atque hinc quoque satis apparet B. Hieronymum anno 1502 terrestrem posuisse sarcinam; non vero anno 1540, ut iidem fere scriptores voluerunt. Ex his tamen Jofredus, qui etiam anno 1540 B. Hieronymi mortem illigaverat in Nicia sua illustrata, sensit brevi post errorem, eumque in Historia Alpium maritimarum, quemadmodum num. 9 monuimus, confessus est. Verum aliunde etiam demonstrari potest annum 1502 B. Hieronymi morte funestatum fuisse. Imprimis ex libro computorum Bononiensi constat ad finem Decembris illius anni Fratrem Joannem de Pilizzoni, conventus S. Joannis in Persiceto filium, substitutum fuisse beatissimo viro in custodis officio [Melloni, Memorie, pag. 285.] . Præterea ex libro acceptorum habemus reculas aliquot, quas in usu habuerat B. Hieronymus, pretio decem solidorum venditas fuisse die 21 Martii anni 1503. Quod vero præcipuum est, tribus mensibus ante, die nempe 10 Januarii anni 1503, accepit conventus procurator a Fratre Petro de Vigiano pretium ceræ, quæ in B. Hieronymi funere consumpta fuerat [Ibid. loc. cit.] : Item adì sopradetto lire tre e soldi cinque per pagare la cera, la quale su consumata nella morte de' maestro Geronimo da Nizza, avè Fra Piero da Vizzano etc.
[26] [Sepelitur in sacello Crucifixi; transfertur anno 1614 in sacellum S. Francisci et anno 1615 sub altare S. Laurentii.] Porro quum sanctissimus vir ultimum lumina clausisset die quinta Novembris anni 1502, postridie populi pietati ejus corpus expositum fuit, ut ex Annalibus Negrii intelleximus. Alia multa addit Moraglia quæ in funeribus sanctorum virorum passim in Italia a plebe fieri solent: verum hæc inter pias divinationes referenda censemus: unde enim hæc colligere potuisset Moraglia, qui in B. Hieronymi rebus tantum cæcutivit, ut ejus mortem anno annexuerit 1540? Melior Petrus Ridolfi, qui et Tossinianus, olim (ut diximus) sacræ theologiæ in conventu S. Francisci Bononiensi regens et anno 1573 ibidem guardianus. Hic videlicet perhibet beatissimi viri corpus non in communi sepulcro depositum fuisse, sed in marmoreo sarcophago sito in interiore pariete sacelli, templo S. Francisci proximi. De hoc sacello aliisque id genus nonnulla inter scriptores discrepantia, quam multis declarat Mellonius [Ibid. pag. 288 et seqq.] . Nobis satis sunt verba P. M. Azzoguidi [Ibid. pag. 290.] , rerum conventus Bononiensis scientissimi, quibus omnia fere reducuntur in concordiam. Atque hic tradit primam B. Hieronymi sepulturam fuisse in veteri Crucifixi sacello; quod quum anno 1614 amplificatum est, delatas esse pias B. Hieronymi exuvias in sacellum S. Francisci, quod jam ab anno 1609 a societate laicali S. Francisci, commutatione quadam inita, acquisierant Conventuales Bononienses; ab his porro anno 1615 hoc S. Francisci sacrarium in profanos conversum esse usum; quocirca iterum translatum fuisse B. Hieronymi corpus, non quidem in sacellum Crucifixi, nondum forte absolutum, sed in ipsum templum publicum, sub altare scilicet S. Laurentii, post chorum, nec longe ab introitu capellæ Crucifixi.
[27] [Describitur id altare,] Erat autem id altare S. Laurentii penes capitaneum Franciscum Tanari. A cujus hæredibus quum id sibi comparare statuisset Joannes Vincentius d' Achille Marchisini, quo liberius sibi liceret id pro sua exornare pietate, res delata est ad consilium Conventualium Bononiensium, et triginta libræ sacrario oblatæ. Consensit guardianus cum discretis, ita tamen ut eleemosyna, si quæ fieret, esset libera et nullum accederet Marchesinio jus in B. Hieronymi corpus. Quibus præhabitis, emit Marchesinius, ut publicum fert instrumentum [Ibid. pag. 297.] , unum altare situm et erectum in ecclesia S. Francisci de Bononia sub invocatione S. Laurentii, ex opposito altaris seu capellæ S. Joannis dominorum de Raigusiis, et existens medium inter altare S. Benedicti dominorum de Pelicanis et depositum papæ Alexandri V summi pontificis, habens tabulam in pariete pictam et cornice lignea nigri coloris et aurati ornatam, et subtus illud in quadam urna seu capsula extare dicitur corpus beati Hieronymi, non tamen comprehendendum in hac venditione et cessione, ut infra, habensque palium ligneum nigrum inauratum, perforatum pro inspectione dicti corporis beati Hieronymi cum craticula ferrea aurata et scabello ligneo, et subtus illud monumentum seu sepulturam subterraneam, voltatam, cum sportello macineo, et circumcirca dictum altare gratam ferream pilis oricalchis ornatam et fulcitam, et omnibus aliis superexstantiis etc.
[28] [dein S. Josephi dictum, et tumba B. Hieronymi.] Non multo post id altare renovatum fuisse videtur et S. Josephi titulo decoratum est. Hinc medio fere sæculo XVII scribebat Jofredus [Nicia illust. part. I, cap. 21, tit. XVIII.] :Ejus corpus colitur nunc in ecclesia Minorum Conventualium ejusdem civitatis Bononiensis in sacello Christi Domini Crucifixi (potius non procul ab introitu), sub altari transitus S. Joseph, aperto media crate ferrea ex parte anteriori, ut commodius a populo possit videri et coli. In ejus altaris renovatione, ut a Patribus Bononiensibus accepimus, B. Hieronymi reliquiæ capsulæ ligneæ deforis pictæ decenter inclusæ sunt; cui addita est inscriptio: Beatus Hieronymus de Nicia Min. Con. Quod idem in parva membrana intus inclusa legitur. Hæc porro capsula sita est juxta Alexandri V summi pontificis ex ordine Minorum depositum; certisque diebus venerationis ergo ante B. Hieronymi reliquias lampadem ardentem teneri accepimus. Hæc ille. Paulo aliter et certe melius epigraphem recitat Moraglia [Ap. Melloni, pag. 290.] scilicet: Hic jacet corpus Beati Hieronymi Garibbi de Nicia Min. Conv.; additque capsam velo serico coopertam esse; eam in festis majoribus, accensa ante lampade, discooperiri, quo magis venerationi fidelium pateat; et demum quum ipsa reseratur capsa, odorem exoriri ex ossibus suavissimum.
§ V. Sanctitatis fama B. Hieronymi; libri quibus usus est; reliquiæ, imagines, festa.
[Miraculorum et sanctitatis fama.] Eximiam sanctitatis famam et opinionem, teste Paulo Britio [Ap. Jofredum, Nicia illust. loc. cit. et ap. Melloni, pag. 291.] , patrata ejus intercessione prodigia ac derivata in homines ejus opem exposcentes beneficia aperte testata sunt. Verum nec Britius, nec qui eum in testem invocant Jofredus et Mellonius ulla speciatim recensent miracula. Id unum, quod aliquantisper huc faciat, perhibet Mellonius, nempe P. F. Paulum Bonta, domo Niciensem, religione Dominicanum, Niciæ solitum fuisse e suggestu dicere ad populum sese, quum Bononiæ daret operam Theologiæ, sæpius multa fiducia adisise B. Hieronymi sepulcrum; et, quod ejus auxilio confideret plurimum, se ejus patrocinio commendasse.
[30] [Tres libri B. Hieronymi, quorum unus Ethica Aristotelis, latine versa ab Aretino,] Similem in B. Hieronymum pietatem animo fovebat medio sæculo XVII Honoratus Leotardi, senator Niciensis, ut testis est Moraglia [Ap. Melloni, pag. 292.] . Habebat quippe ille maximo in pretio librum quemdam, quo olim usus fuerat Niciæ sanctus vir et quem a Niciensibus superioribus dono acceperat. Neque alios eodem tempore sensus gerebat P. M. Gabriel Mainardi, theologus doctrinæ amplissimæ, qui ministri provinciæ S. Ludovici seu Provinciæ et assistentis muneribus ornatus fuit. Adeoque venerationis suæ indicia impressa voluit codici ms., quo olim itidem Niciæ usus fuerat B. Hieronymus, et qui ibidem tamquam thesaurus deinceps fuit servatus. Hæc autem eidem inscripsit anno 1660 [Ibid. pag. 278 et 293.] : Aristotelis Ethicorum seu de moribus ad Nicomachum libri decem, Leonardo Aretino interprete, ad Martinum papam V; quos sibi aliena manu in hoc volumine exarandos curavit, sed in animo sibi ipse impressit beatus P. N. Hieronymus Garibbi Ord. Min. theologiæ doctor, hujus nostri conventus S. Francisci Niciæ alumnus et olim guardianus, qui obiit Bononiæ, ubi ejus sacrum corpus in ecclesia S. Francisci asservatur et colitur; et veneratus sum ego Fr. Gabriel Mainardus, cliens ipsius devotus, ejusdem urbis, ordinis et conventus.
De cælis hanc, quæso, domum defende, Garibbe,
In terris custos qui vigil ejus eras,
Te docuit mores dignos tellure Stagira;
Condignos cælo gratia blanda Dei.
Utrosque impetra tu, quæso, fratribus, et fac
His sit digna viris ethica, digna Deo.
[31] [religiose Niciæ servati:] Atque alius quidam Niciensis Conventualis pietatem quoque suam erga B. Hieronymum et de ejus auxilio fiduciam testatam voluit in libro, anno 1480 Venetiis impresso, quem beatus vir ad usus olim suos Niciæ habuerat. Anno 1494, dum Bononiæ degeret B. Hieronymus, socius quidam suus ut amico rem suam (quantum per regulam dicere liceat [Constit. Alexandr. cap. 6, in chronol. hist. legalis, tom. 1, pag. 170.] ) vindicaret, hæc prius inscripserat [Ap. Melloni, pag. 297.] : Fr. Franciscus Pisani, magister conventus Venetiæ, socius fratris Hieronymi de Nizza. In hoc libello sunt multa præclara ad salutem animæ et corporis, quæ sunt valde notanda, et est ad usum magistri Hieronymi Garibi Nicien. Ord. Minor. 1494; quibus postmodum cultor ille beatissimi viri addidit [Ibid. loc. cit.] : Quis horum sit auctor sequentium opusculorum hucusque nescio; spero tamen, quod cum adjutorio Dei et beati P. N. Garibi tandem inveniam.
[32] [indicium paupertatis religiosæ B. Hieronymi.] Neque hinc discedere libet quin B. Hieronymi laudemus eximium studium religiosæ observandæ paupertatis. Potuisset enim illos omnes secum ferre libros Nicia Bononiam, ut ex Constitutionibus Alexandrinis liquidum fit. Hæ enim ferebant [Chronol. hist. legalis, tom. I, pag. 173.] : Ordinat quoque capitulum ipsum generale (Interamnense anni 1500), juxta priscas generales sanctiones, ut quando contingeret aliquem fratrem de provincia in provinciam transferri, vel de loco ad locum, possint secum libri et aliæ eleemosynæ suo usui deputatæ transferri: ut quoad vixerit, utatur eis. Sed post mortem suam omnes ejusmodi res, quas habebat, illius conventus utilitati applicentur, a quo decessit: et ad provinciam nativam et conventium redeant …; demptis his, quæ in ejus necessitatibus fuissent expensa, vel in pompa exequiarum.
[33] [Anno 1696 reliquiæ Niciam missæ, sed brevi past deperditæ,] Quod si tanta religione nonnulli venerati sunt codices, quos olim versaverat B. Hieronymi manus, mirabitur profecto nemo multo magis emicuisse complurium pietatem in colendis beati viri ossibus. Constat porro ex libro Partitionum conventus Bononiensis, numero 1 signato, die 2 Augusti 1596 actum fuisse in cœtu ministri generalis Philippi Gesualdi, ministri provinciæ et officialium Bononiensis asceterii de concedendis reliquiis aliquot B. Hieronymi Niciensi conventui, instanter eas postulanti; quibus precibus annuisse Bononienses et efflagitatas reliquias cum ministri generalis diplomate Niciam fuisse missas [Ap. Melloni, pag. 292.] . Hæc postmodum periere, anno forte 1601, quum pestis omnes extinxisset fratres et populo fecisset pervium monasterium.
[34] [aliæ missæ anno 1605 ad conventum de Portu Mauritio;] Aliquanto post, anno nempe 1605 (quemadmodum ex diplomate constat,) concessum brachium B. Hieronymi conventui B. M. Annuntiatæ de Portu Mauritio, quem sæculo proxime præterlapso tantopere illustravit B. Leonardus Casanova, vulgo dictus de Portu Mauritio. Eo asportatum id brachium a P. Archangelo Garibbo, Minore Observante provinciæ Genuensis. In ecclesia ibidem picta cernitur beati viri imago, aureola sanctorum cincta. Similes passim in diœcesi Albingensi, qua Portus Mauritius clauditur, videre olim erat beati Hieronymi imagines, alias positas in altaribus, alias in fronte domorum, alias intra cubicula, et unam quoque in sacrario Minorum Observantium Reformatorum, quibus agnomen de Cimella. Hæc et alia multa docuit Mellonium [Ibid. pag. 293 et 435.] Franciscus Antonius Fuocardi, Minorita Conventualis Niciensis, examinator synodalis etc., qui sedulo collegit quæcumque ad B. Hieronymum spectarent.
[35] [caput separatum a corpore et servatum Bononiæ;] Circa sæculi XVI finem aut sequentis initium videntur Conventuales Bononienses alia quoque sustulisse de B. Hieronymi corpore membra. Imprimis scilicet caput a trunco separatum est; quod dein asservatum in sacello sanctuarii inter alias reliquias insignes. Hujus meminit auctor catalogi reliquiarum, quæ in sanctuario et templo Fratrum Minorum Conventualium S. Francisci Bononiensium habebantur [Pag. 11, ap. Melloni, pag. 298.] ; et fuit recognitum id caput die 19 Februarii anni 1722 auctoritate archiepiscopi, non secus ac reliquiæ aliæ, in armario ad cornu epistolæ conclusæ. In instrumento publico his describitur verbis [Ap. Melloni, loc. cit.] : Caput beati Hieronymi de Nicia ord. Min. cum sui nominis inscriptione in capsula formæ quadræ, altitudinis (comprehensa cruce) unciarum viginti circiter ex ligno eleganter inciso et inaurato, in duabus partibus occlusa laminis vitreis formæ quadræ, atque ligatis vitta sericea aurei coloris, necnon duobus in locis in superiori parte munitis sigillo.
[36] [tot reliquiæ dispersæ, ut qui novas petunt repellantur. Quomodo sæculo XVIII aliquot impetrarint Nicienses.] Neque sibi tantum servarunt Bononienses Conventuales sublatas de corpore partes, sed et larga distribuerunt manu. Verum modus his tandem largitionibus positus: quin etiam, quum medio fere sæculo XVII Bartholomæus Massucius, conventus Niciensis filius, in itinere Romano Bononiam trans ret et aliquot a guardiano aut provinciali postularet de B. Hieronymi ossibus particulas, hic cernens, ut loquitur Moraglia [Ibid. pag. 291.] , hujusmodi reliquias sic ubique terrarum dispergi periculumque conventui Bononiensi brevi his sacris exuviis spoliatum iri, protinus ei denegavit; protestatus præterea se curaturum ut, indicta excommunicationis pœna, vetaret pontifex quin ullus deinceps aliquid de B. Hieronymi exuviis distraheret donaretve. Attamen sequenti sæculo votorum compotes facti sunt Nicienses Conventuales; acceperunt quippe a Francisco Ludovico Barelli, clerico regulari Barnabita, historicarum rerum peritissimo et pluribus honestissimis aucto muniis, particulas ossis beati Hieronymi de Nizza, approbatas a vicario generali Bononiensi die 2 Octobris 1792. Diplomata edidit Mellonius [Ap. Melloni, pag. 295 et 296.] .
[37] [Imagines B. Hieronymi et annuæ festivitates ex testamentis duorum Gariborum] Multo ante simulacrum erexerant B. Hieronymo Nicienses Conventuales in suo cœnobio. Ita de eo Jofredus [Nicia illust. part. I, cap. 21, tit. XVIII.] : B. Hieronymi non adeo recens peritæque manus radiata effigies exstat in atrio sive claustro cœnobii Niciensi S. Francisci in fornicis summitate, ubi aliæ Minorum ordinis sanctorum visuntur per ordinem dispositæ icones. Exhibetur ibidem B. Hieronymus facie hilari, canis crinibus et barba, librumque legens; adscribitur: B. Hieronymus Garibbi Niciensis [Melloni, pag. 292 et 293.] . Celebrabant etiam iidem quotannis S. Hieronymi festum: quam in rem Joannes Michaël Garibbo die 31 Januarii anni 1694 testamento suo authentico cavit ut hæres suus quotannis in die festo beatissimi viri Conventualibus Niciensibus octo libras penderet, ex quibus impendia missæ cantatæ et SS. Eucharistiæ expositionis redderentur. Legatum multo amplius iisdem scribi voluit die 18 Januarii anni 1754 Joannes Andreas Garibbo, assignatis bis mille libris et imposito annuo onere celebrandi, quanta fieri posset solemnitate, festum B. Hieronymi die, qua male habebatur mortuus, 22 Octobris. Particulas horum testamentorum legere est apud Mellonium [Ibid. pag. 294 et 295.] .
[38] [Niciæ celebratæ.] Omnem hominum memoriam superabat jam sæculo proxime præterito origo et initium hujus celebritatis: quemadmodum ad Mellonium scripsit P. Fuocardi [Ibid. pag. 296.] . Hæc, non secus ac aliorum sanctorum festivitates, prænuntiabatur populo festivo campanarum sonitu; exponebantur publice reliquiæ; imago in altari collocabatur maximo; tertia et vesperæ cantabantur; solemnis celebrabatur missa, non quidem de ipso beato, sed votiva de Angelis, vel de Sanctis Omnibus, sive etiam de festo occurrenti; quibus finis imponebatur ornatissima SS. Sacramenti ostensione. Aliquando triduum festivum actum est, imposita templi fronti hac epigraphe: B. Hieronymo Garibbo Nicien. ordinis Minorum Conventual. eloquentia, doctrina, pietate conspicuo, accepti beneficii memor hoc divi Francisci cœnobium alumno suo sacra solemnia [Ibid. pag. 297.] . Pedetentim porro ita propagatus erat in illo tractu B. Hieronymi cultus ut in templis, sacrariis, domibus Niciensibus passim cernere esset ejus imagines; publice scriptum inveniretur B. Girolamo Garibbo Franciscano de Nizza: et ut ejus nomen quasi commune esset factum ad designandos viros insigniter pios; quemadmodum alibi nomen S. Hilarionis: quæ iterum a P. Fuocardio Niciensi acceperat Mellonius [Ibid. pag. 296.] .
[39] [Summarium de cultu B. Hieronymi.] Atque has omnes res, quamquam minutulas, referre visum est, ne, quantum per nos stet, aboleatur prorsus B. Hieronymi Garibi memoria. Galli enim, quum exeunte superiori sæculo occuparunt Bononiam, S. Francisci splendidissimum templum mutarunt in portorium, ejectis rebus omnibus sacris. Niciæ vero non egerunt religiosius, destructo similiter S. Francisci templo: ita ut sola turris supersit. Præterea quum B. Hieronymi cultus numquam auctoritate apostolica explicate et distincte probatus fuerit, nil negligendam nobis erat quo satis constaret eum jam pridem fuisse talem, qui latere non potuerit Bononiensis et Niciensis ecclesiarum principes; dein multos gravesque viros ei augendo dedisse operam; adeoque Conventuales Bononienses et Nicienses non æstimasse sese per Urbani VIII decreta impediri quin eum continuarent. Quocirca is nimius foret, qui, quoniam non amplius supersunt documenta quibus ostendatur hanc publicam venerationem centum annis antiquiorem esse Urbani Papæ legibus, omnia quæ per duo deinceps gesta fuere sæcula, vitiosa fuisse assereret: credendum potius brevi post B. Hieronymi mortem initium fuisse datum ejus cultui; quemadmodum tunc fieri solemne erat; et proin publicos ejus in ecclesia honores pluribus præcedere lustris annum 1534, quo inchoata sit oportet publica veneratio, ut ne per decreta Urbani censeatur sublata. Hactenus de B. Hieronymo.
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 22. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 22. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.