24. Oktober
DIES XXIV OCTOBRIS.
SANCTI QUI IX KAL. NOVEMBRIS COLUNTUR.
S. Crescius, martyr in agro Magellano in Thuscia.
S. Omnion, martyr in agro Magellano in Thuscia.
S. Emptius, martyr in agro Magellano in Thuscia.
S. Cerbonius, martyr in agro Magellano in Thuscia.
S. Pamphila, martyr in agro Magellano in Thuscia.
Socii, martyres in agro Magellano in Thuscia.
S. Severinus Tungrensis conf. pont.
S. Felix I, dictus Trevirensis, conf. pont.
S. Felix, episc. Tubzocensis in Africa et martyr Venusii in Apulia.
S. Severus, martyr Nicomediæ;
S. Vitalis, martyr Nicomediæ;
S. Felix, martyr Nicomediæ;
S. Rogatus, martyr Nicomediæ;
S. Papirius, martyr Nicomediæ;
S. Victoria, martyr Nicomediæ;
S. Flavianus, martyr Nicomediæ;
S. Victor, martyr Nicomediæ;
S. Claudianus, martyr Hierapoli in Phrygia.
S. Eutherius, martyr Hierapoli in Phrygia.
S. Flavianus, martyr Hierapoli in Phrygia.
S. Justus, martyr Hierapoli in Phrygia.
S. Victor, martyr Hierapoli in Phrygia.
S. Proclus, conf. pont. Constantinopoli.
S. Evergislus, mart. et episc. Coloniensis.
S. Arethas martyr in civitate Nagran in Arabia.
S. Reuma martyr in civitate Nagran in Arabia.
Socii IVMLII, martyres in civitate Nagran in Arabia.
S. Cadfarchus, conf. non pont. in Wallia septentrionali.
S. Senochus, qui et Enochus, presb. et abbas, in pago Turonensi.
S. Maglorius, conf. pont. in Armorica.
S. Martinus, abbas Vertavensis, in pagis Nannetensi et Pictavensi.
S. Ebregisus, episc. Trajectensis ad Mosam.
S. Martinus, qui et Marcius, solitarius in campania Romana.
S. Fromundus, episc. Constantiensis in Normannia.
S. Florentinus, conf. non pont. in pristina diœcesi Tullensi in Gallia.
S. Montana, virgo, in diœcesi Bituricensi et olim in Senonensi.
B. Arethas, monachus Cryptensis et B. Simon, episc. Vladimiriensis.
B. Joannes Angelus Porro, presb. conf. ex ord. servorum B. M. V. Mediolani.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| Rodæ in Hispania translatio S. Valerii, episcopi Cæsaraugustani et confessoris, facta anno 1651: hæc fere ad hanc diem Petrus Sainz de Baranda in Clavi Hispaniæ sacræ Floresii ex Lamberti Cæsaraugustani Theatro ecclesiarum Aragoniæ; in cujus operis tomo II et IX agitur de S. Valerio, uti etiam in tomo XXX Floresii Hispaniæ Sacræ et tomis XV et XVI Itineris litterarii Villænovæ. Atque ex his quidem fontibus plurimum aliquando augendus erit Commentarius, quem de sancto Valerio, Cæsaraugustano præsule, dedere olim decessores nostri sub die | XXVIII Januarii. |
| S. Amandi, confessoris, meminit hac die, qui codicem Usuardinum D. du Cheval, signatum c, nominibus aliquot auxit. Is est S. Amandus, Trajectensis episcopus, de quo inter hesternos Prætermissos etiam agendum fuit. Utrobique autem hæc memoria fit propter corporis translationem, de qua dixerunt decessores nostri ad diem, quo præcipue is sanctus colitur, | VI Februarii. |
| S. Longinus, martyr Cæsareæ Cappadociæ, laudatur hac die a Rabano et Notkero; eumdem hesterna die in pluribus aliis kalendariis et martyrologiis reperimus, et nonnulla de eo monuimus inter Prætermissos; alia in brevi Sylloge de SS. Severo et Dorotheo; cæterum remittentes lectorem ad diem, qua de duobus Longinis dixere decessores nostri, | XV Martii. |
| B. Ava seu Avia, monialis et benefactrix asceterii Dononiensis in Hannonia, laudibus effertur hac die ab anonymo [Kirchenkalender aller Heiligen welche unter der Regel des H. Benediktus gelebet haben, part. II, pag. 215.] Donauwerdensi monacho, scriptore kalendarii ecclesiastici ordinis S. Benedicti. De ea dixerunt decessores sub die, quo vere pertinet, | XXIX Aprilis. |
| S. Joannis Damasceni memoriam celebratam sub hac die repererunt decessores nostri in Horologio Græcorum, quod penes eos erat. De hoc sancto dictum est in opere nostro ad diem | VI Maji. |
| S. Renoberti, episcopi et confessoris, olim fiebat hac die officium in diœcesi Bisuntina seu Vesuntionensi, ut mihi constat ex Breviario Bisuntino, anno 1590 jussu Ferdinandi a Rya archiepiscopi excuso. Orta illic est ea festivitas quod, irruentibus in Neustriam Danis, (Bajocensis enim episcopus fuit S. Renobertus seu Regnobertus,) Quingejum in Vesontionis finibus sacra ejus spolia translata diem 24 Octobris ipsa translatione insignem illic reddiderunt. Sed de his jam dixit Papebrochius ad diem qua præcipue colitur | XVI Maji. |
| S. Gilberti, Ordinis Præmonstratensis confessoris et monasterii S. Mariæ ad Novemfontes in agro Claromontano abbatis, festum notatur hac die in supplemento Martyrologii Romani pro canonicis regularibus et proinde pro Ordine Præmonstratensi. De constituta ad præsentem diem illius beati viri festivitate ita disserit D. Georgius, Roggenburgensis abbas, in Ephemeridibus Hagiologicis Ordinis Præmonstratensis ad hanc diem: Quam certum atque indubitatum est S. Gilbertum obiisse 6 Junii, tam disceptatur inter auctores, qua die natalis S. Godefridi (lege Gilberti) sit celebrandus. Ecclesia cathedralis Claramontana divino officio S. Gilberti celebrando assignat diem 6 Junii; Aubertus Miræus 4 Februarii adstruit. Andreas Saussayus et Chrysostomus Stella (Van der Sterre) 3 Octobris solemni et cultu et memoria venerandum esse decernunt S. Gilbertum. Alii ejus festum agendum esse existimant 24 Octobris, qua in agro Claromontensi, monasterio Novemfontium, anno 1615 miraculose inventum, religiose elevatum et honorificentissime in altari sacrum ejus corpus reconditum fuit; ut pluribus videre est apud Bollandistas ad 6 Junii, in Vita S. Gilberti, cap. 3 per totum, et præsertim num. 18, pag. 766. Hanc porro de natali S. Gilberti promiscue celebrando discrepantiam differentiamve provido consilio sustulit capitulum generale, Præmonstrati anno 1738 celebratum, dum sessione VIII ante finem lege perpetua valitura decernuit “Officium S. Gilberti, abbatis Ordinis nostri, transferendum et celebrandum in posterum esse die 24 Octobris, quo sacræ ejus exuviæ sunt elevatæ.” Quæ translatio non solum a sede apostolica approbata, sed etiam indulgentiis, pro hac die tantum valituris, est ornata. Cætera quæ ad S. Gilbertum spectant vide in opere nostro ad | VI Junii. |
| S. Sebastianæ, virginis et martyris Heracleæ in Thracia commemoratio et laudatio hodie fit in majoribus Menæis Græcorum; verum quum ejusdem quoque mentio fiat in pluribus fastis ad diem 7 Junii, brevem syllogen ad hanc diem de ea exhibuit Henschenius [Act. SS. tom. II Junii, pag. 36.] ; et quum postea in Bollandianum musæum Messana delatum esset exemplar Actorum hujus virginis, novum plane laborem in se suscepit Janningus et in Supplemento ad mensem Junium Commentarium prævium dedit et textum græcum cum versione eorumdem Actorum. Quapropter amandamus lectorem ad ea quæ scripsere decessores nostri in opere nostro tum in serie dierum, tum in supplemento ad | VII Junii. |
| S. Radegundis reginæ longum texitur sub hac die encomium in Viola Sanctorum; ejusque memoria etiam celebratur in Florario, quod penes decessores nostros erat. Verum hæc pro arbitrio collectorum utriusque illius operis factum est, quum beatissimæ Radegundis festum agatur die, ad quam ejus Vita illustrata est in Actis nostris, | XIII Augusti. |
| Apud Santones translatio sancti Viviani episcopi, cujus depositio solemnis, ait Saussayus ad hanc diem in suo Martyrologio Gallicano, est vigesima octava Augusti, immo ea die, sub qua de eo egit Baronius in Martyrologio Romano et de eo tractarunt decessores nostri, | XXVIII Augusti. |
| SS. Januarii seu Januariani, presbyteri, Fortunati seu Fortunatii seu etiam Fortunatiani, Septimi seu Septimii seu etiam Septimini, lectorum, memoriam hodie facit Martyrologium Romanum: cui præiverant Romanum Parvum, Ado, Notkerus, Usuardus et alii, quasi illi martyres S. Felicis Tubzocensis socii fuissent; quin etiam aliqui S. Audactum adjiciunt. Verum Audactus ille socius est alius S. Felicis, quocum Romæ via Ostiensi colitur et in Actis nostris illustratus fuit die | XXX Augusti; |
| SS. vero Januarius, Fortunatus et Septiminus pertinent ad turmam duodecim fratrum Adrumetinorum, de quibus in Actis nostris fuit dictum ad diem | I Septembris. |
| S. Fortunati cum sociis festum inscriptum erat ad hanc diem in kalendario veteris Breviarii Ingolstadiensis, quemadmodum ab Henschenio annotatum reperio. Puto agi ibidem de eodem S. Fortunato iisdemque sociis, de quibus in Actis S. Felicis Tubzocensis plura quæsivimus et de quibus modo dixi in Prætermissis alios coli die | XXX Augusti, |
| alios die | I Septembris. |
| Apud S. Marcum, translatio sanctorum martyrum Senatoris et Viatoris, Cassiodori et Lucæ abbatis. Ita in Martyrologio Florentino, edito anno 1486; quod nil aliud est quam Usuardi Martyrologium, additamentis aliquot auctum: similiter in auctario Usuardino, edito a Zaccaria [Bibliotheca Pistoriensis, pag. 154.] secundum codicem Pistoriensem. De his sanctis et de eorum cultu in oppido S. Marci actum est in opere nostro ad diem | XIV Septembris. |
| S. Raphaelis archangeli festivitas in innumeris kalendariis, officiis propriis, et missalibus libris aliisque id genus scriptionibus annotatur; de eo, uti de reliquis angelis, actum est in opere nostro ad diem, qua S. Michael cum reliqua militia cælesti potissimum colitur, | XXIX Septembris. |
| SS. Marcianus, immo Martinianus, Saturianus, duo eorum fratres et S. Maxima, virgo, qui omnes in persecutione Wandalica multa pro Christi divinitate asserenda exantlarunt, pluribus laudantur hac die in auctario Usuardi Bruxellensi; de eis diximus ad diem | XVI Octobris. |
| S. Hilarionis, monachi et eremitæ et aliquandiu S. Antonii discipuli, laudes paucis ad hanc diem referuntur in Hagenoyensi Usuardi auctario, in quo sæpe sanctorum nomina pro libitu loco suo mota sunt. De beatissimo hoc viro egimus ad diem | XXI Octobris. |
| B. Jacobi, episcopi et martyris Antiocheni, de conventu sanctarum undecim millium virginum, passio commemoratur hac die in editionibus Usuardi Lubeco-Coloniensi et Greveni. De S. Ursula et comitibus, deque etiam B. Jacobo, ex commentitiis titulis sepulcralibus emerso, satis superque diximus ad diem | XXI Octobris. |
| SS. Severum et Dorotheum, ambos martyres, referunt hac die Rabanus, auctaria Usuardi Bruxellense et Grevenianum, et Galesinius; constituta eorum palæstra ab aliis Nicomediæ, ab aliis Hadrianopoli. Sunt autem iidem ac SS. Severus et Dorotheus, martyres Hadrianopolitani, de quibus secundum fastos Hieronymianos diximus hesterna die seu | XXIII Octobris. |
| S. Joannes Bonus, ordinis eremitarum S. Augustini, qui Mantuæ maxime floruit et colitur, in Prætermissis sub die 1 Maji ad hanc aut proxime præcedentem rejectus est; de eo dictum est in opere nostro ad diem | XXII Octobris. |
| In territorio Ambianensi, sancti Domitii, episcopi et confessoris, commemoratio fit hodierna die in Hagenoyensi Usuardi auctario; sed uno die iterum ibidem aberratur. Diximus de S. Domitio ad diem | XXIII Octobris. |
| B. Odæ, viduæ, festum annuntiatur hodie in antiquis Breviariis Leodiensibus et in editionibus Usuardi Lubeco-Coloniensi et Greveni; de ea dictum est sub die, qua jam pridem festum repositum est, | XXIII Octobris. |
| In pago Pictaviensi, S. Benedicti confessoris memoria hodie fit in Hagenoyensi Usuardi auctario, sæpissime a genuino die aberrante. De illo sancto vide nostrum Commentarium ad diem | XXIII Octobris. |
| Dedicationis sanctæ ecclesiæ Auriensis festum annuntiat etiam hoc die Petrus Sainz de Baranda in sua Clavi Hispaniæ sacræ; hujus templi historiam qualemcumque dabit Joannes Muñoz de la Cueba, episcopus Ariensis, in Notitiis Historicis de templo suo cathedrali, sub annum 1726 Matriti excusis. | |
| Foro Cornelii, dedicatio majoris ecclesiæ; ita Ferrarius in Catalogo generali sanctorum. Pro more talia inter Prætermissos indicamus, plura omittentes. | |
| Dedicationis ecclesiæ cathedralis Herbipolensis natalis inscriptus est sub hoc die in Breviariis et Officiis propriis hujus diœcesis; ipsa vero res a Groppio aliisque Herbipolensibus historicis fuse enarratur; a nobis pro more in Prætermissis annotatur. | |
| Dedicatio altaris sanctorum confessorum Martini, Gregorii, Augustini, Benedicti, Hieronymi, Remigii, quod situm est in dextera parte superioris cryptæ: ita legitur in Martyrologio Usuardi, cum additamentis ad usum ecclesiæ Cameracensis, conscripto annis 1144, 1145 et 1146. Hæc et alia plura, quæ illo codice continentur, utilia esse possent ad illustrandam historiam illius ecclesiæ, ante annos plus sexaginta destructæ. | |
| S. Valerii martyris festum ritu simplici peragendum hodie indicatur in Breviario Eborensi, quod anno 1548 jussu principis cardinalis Henrici, primi Eborensis archiepiscopi, castigatione maxima in lucem prodiit. Verum quis ille S. Valerius martyr? In supplemento Lusitanico ad Martyrologium Romanum nullus Valerius apparet; et quidem cultus illius S. Valerii evanuisse videtur, quum Eborenses Breviarium et Missale Romana admiserunt, propios libros deponentes; certe ne umbra quidem S. Valerii apparet in Ordine recitandi officii divini quod pro anno 1617 ad usum clericorum Eborensium Thomas Alvarez, capellanus regius, disposuit; præterea Florez [España sagrada, tom. XIV, pag. 116 et seqq.] , ubi recenset sanctos, diœcesi Eborensi proprios, omittens S. Valerium, hæc tantum dat nomina: SS. Mancium, Vincentium, Sabinam, Christetam et Liberatam seu Wilgefortem, omnes cultos pro martyribus; in ipso deinde Breviario Eborensi, quod supra indicabam, nullæ sunt lectiones propriæ; in Officiis propriis, quæ pro Lusitanorum usu probavit S. R. Congregatio, ne hilum quidem de S. Valerio videre est; in Clavi demum Hispaniæ sacræ, quam Petrus Sainz de Baranda paucis abhinc annis in lucem dedit et quæ potius Historiæ ecclesiæ Hispaniæ et Portugalliæ dux est quam Floresiani operis indiculus, ad diem quidem 24 Octobris venit S. Valerii festum; at hic martyr non fuit, sed confessor et episcopus Cæsaraugustanus; nec satis antiquum id festum est, quum ortum sit anno tantum 1651, quo ejus corpus iterum translatum est. Quum autem Valerii martyres plures sint numero, neque ulla appareat ratio, qua præsens ille ab aliis distinguatur, nil superest quam ut eum in Prætermissis relinquamus, donec nos aliqui bonæ voluntatis viri certa doceant. | |
| Item sancti Vitalis: hæc verba sub hac die leguntur in auctariis Usuardinis Antverpiensi, Maximo Lubecano, Ughelliano, Antverpiensi Maximo, Leydensi, Lovaniensi, Albergensi, Danico, Bruxellensi, Aquicinctino, Daveronensi, Florentino, in utraque editione Bellini et in omnibus editionibus Molani; Ultrajectinum autem auctarium habet: Item natale sancti Vitalis; et Hagenoyense: Item sancti Vitalis martyris. Contra Galesinius in Martyrologio suo, sanctæ Romanæ ecclesiæ usibus accommodato: Hoc ipso die, sancti Vitalis etiam confessoris (præcessit enim S. Martinus Vertavensis confessor); in notationibus autem ad calcem indicat Galesinius se hanc accepisse memoriam ex Martyrologio Romano, id est ex Bellini de Padua Usuardina editione. Canisius quoque seu potius Wallasserus S. Vitalem confessorem hodie etiam in Martyrologio suo Germanico nuncupat; et Ferrarius, secutus Galesinium, idem facit in Catalogo suo generali sanctorum. Atque ex hac recensione liquet in longe maxima parte codicum nudum Vitalis nomen apparere; in uno Hagenoyensi, sub initium sæculi XVI scripto, martyr dicitur et ad finem ejusdem sæculi a Galesinio vocatur confessor; exemplo procul dubio Petri de Natalibus, qui, medio sæculo XV florens, lib. XI, num. 300 Catalogi Sanctorum scripsit: Vitalis confessor quievit in Christo IX kal. Novembris; ubi inter eos sanctos recensetur, de quibus Petrus nihil potuit invenire. An itaque de uno eodemque sancto hic agitur; et si de uno, quis is demum est? Ut paucis dicam, quum nullus omnino cognoscatur S. Vitalis confessor, qui uspiam hac die colatur, quum locus cultus omittatur, quod in Sanctis confessoribus rarissime occurrit, ego putem temere adjectum fuisse confessoris titulum; Vitalem autem illum martyrem Nicomediensem esse; qui quum in pluribus Hieronymianis codicibus ad caput hodiernæ turmæ Nicomediensis referatur, inter Usuardina additamenta acceptus fuerit ex breviato aliquo Hieronymiano Martyrologio. Atque hanc jam pridem sententiam aperuit Sollerius in sua Usuardi editione; cui præiverat Florentinius in annotatis ad Martyrologium Hieronymianum. | |
| S. Martialis, vulgo S. Marsau, abbatis in monasterio Pictavensi S. Hilarii, memoriam facit hac die Castellanus in Martyrologio suo universali. At quum hujus viri nomen in catalogis abbatum S. Hilarii non appareat idque tamen a scriptore, cujus accurationem nemo umquam satis laudavit, recenseatur, non parum solliciti fuimus. At frustra de eo quæsivimus per literas et in excusis libris. Restat itaque ut eum hoc loco prætereamus, donec aliquid tandem innotescat. | |
| S. Macrenii, episcopi et confessoris, nomen hoc die occurrit in Usuardi Martyrologio, edito Florentiæ anno 1486 sub titulo Martyrologii Florentini. Sed id nomen non videtur recte expressum et positum pro Maglorio; cujus commemoratio iisdem verbis refertur in Usuardinis auctariis, præmisso interdum habitationis loco, in Britannia; aliquando loco quietis seu cultus, Parisiis; aliquando omni designatione plane omissa. | |
| S. Athanasius signatur hac die post S. Aretham in Ephemeridibus græco-moschis Papebrochii [Act. SS. tom. I Maji, pag. XLVII.] . Exhibetur ibidem non veste metropolitica indutus, ut vult Papebrochius, sed potius patriarchali, ut recte animadvertit Assemanius [Kalendarium ecclesiæ universæ, tom. V. pag. 316.] . Vestis enim ista, (de mitra potissime loquor,) prorsus eadem est ac quacum ibidem picti sunt ad diem 18 Januarii S. Cyrillus, ad 25 Novembris S. Petrus, ambo patriarchæ Alexandrini et demum unus aut duo patriarchæ, qui interfuerunt senis conciliis, quorum ibidem imago exponitur ad diem 16 Julii. Verum tamen ad diem 26 Augusti, quo Russi Streteniæ festum celebrant, id est obviationis imaginis B. M. V. Volodimeriensis, quæ anno 1395 in Moscoviam, a Tartaris invasam, felici eventu translata est [Ibid. tom. VI, pag 545.] , exhibetur Moscuensis metropolita eadem mitra redimitus; atque nunc etiam simile capitis tegmen gerunt metropolitæ russi. Licet itaque ex hoc capite dubium aliquod nasci possit utrum in Ephemeridibus Papebrochianis patriarcha repræsentetur an metropolita, id aliunde facile solvi potest. In Sobornik seu synaxario diœcesis Kioviensis, quod anno 1688 ad decessores nostros misit P. Georgius David, Moscuæ missionarius, legitur ad præsentem diem: Item S. P. Athanasii patriarchæ Constantinopolitani. Similiter Kulckzynskius, cujus laudatissimum opus de ecclesia Ruthenica nuper novis curis iterum edidit P. Joannes Martinof, hæc inter animadversiones in Ephemerides Moscorum ad 24 Octobris tradidit [Specimen ecclesiæ Ruthenicæ, pag. 100.] : Martyri Arethæ subjungunt mei libri hac die Athanasium, patriarcham Constantinopolitanum, qui claruit circa annum 362. Hinc ipse non spectat ad sanctos Ruthenos, e quorum indice eradendus. Adest in Anthologio de eodem sancto troparium et contacium. Verum, ut loquitur Assemanius [Calendarium ecclesiæ universæ, tom. V, pag. 317.] , ad annum 362 non Athanasius, sed Eudoxius patriarcha (immo potius episcopus) erat, idemque arianus: nullus autem Athanasius ecclesiæ Constantinopolitanæ patriarcha præfuit ante annum 1289. Conjicit dein Assemanius hic laudari S. Athanasium, episcopum Tarsensem, ad diem 22 Augusti Kalendariis inscriptum; sed quum hic neque patriarchali habitu pingendus esset, neque Constantinopolitanus dicendus, venit demum in eam sententiam S. Procli nomini crassissimo errore substitutum fuisse S. Athanasii nomen; atque id ipsum jam pridem viderat Papebrochius, quippe qui ad latus Kioviensis Synaxarii manu sua scripserit S. Proclum, episcopum et passim patriarcham dictum Constantinopolitanum, sub S. Athanasii larva latere; atque illum quidem hac die a græcis coli, hunc vero palam ignorari. Neque ego dubito hæc qualicumque meo calculo probare. In alio vero Synaxario slavico-latino, quod olim item ad decessores nostros delatum est, legitur sub hac die: Arethas et Athanasius martyres, titulo martyris S. Arethæ propter vicinitatem communicato cum S. Athanasio; sed is error signandus, nequaquam autem mirandus, multo minus pluribus exagitandus est. | |
| In Hibernia, Daluath episcopi et confessoris: hæc totidem verbis leguntur ad diem præsentem in auctario Usuardino Greveni. Putem eumdem esse virum ac Dalbach Cule Colla seu Cuil-Collaing in comitatu Corcagiensi, de quo pauca supra in Prætermissis ad diem 23 Octobris dixi. Certe Daluath facile emergere potuit ex Dalbach; præterea dies proximi sunt. | |
| Aprum presbyterum et lectores Gyrum seu Cyrum et Vitalem, de quibus in Passione S. Felicis Tubzocensis mentio fit, substituendos esse Januario, Fortunato et Septimio, qui una cum S. Felice in Martyrologio Romano ad hanc diem laudantur, monet Castellanus in annotato marginali apposito Martyrologio suo Universali ad illam memoriam. Verum in Commentario de S. Felice ostendimus nil omnino esse quo suadeatur Aprum, Gyrum et Vitalem secutos esse S. Felicem, multo minus martyrium fecisse; sed simul conati sumus palam facere Januarium, Fortunatum et Septimium immerito intrusos esse in multa S. Felicis Passionis exemplaria et in longe plura martyrologia aliosque libros liturgicos. | |
| In Asia, beatæ Chrysophoræ, religiosæ feminæ, meritis præclaræ: ita Arturus a Monasterio in Gynecæo ad hanc diem; ubi in annotatis addit eam vocari sanctam feminam et sororem fidelissimam; ad quam scripsisse epistolam S. Dionysium, Corinthiorum episcopum; et cujus meminisse Eusebium libro IV Historiæ, capite 23; Vincentium Belvacensem libro X Speculi historialis, cap. 112; Petrum de Natalibus libro IV Catalogi Sanctorum, cap. 37, et Baronium tomo II Annalium ecclesiasticorum ad annum Christi 175, § 15. Verum licet laudatissima sit Chrysophora, quum martyrium non fecerit et sæculo II vix alii quam martyres colerentur, statim post mortem non videtur publicos cælitum honores nacta esse, neque postea meliorem assecuta sortem. | |
| Lenani seu Lonani Cluana Tibrindi seu Tibrinni, id est Lonani Cluan-Tibrinnensis, memoria celebratur hac die in Martyrologio Tamlactensi, edito a R. D. Matthæo Kelly. In Martyrologio Dungallensi additur Cluain Tibrinne situm esse in Cloin Cheallagh; sed neutram locorum appellationem, reperio in libris hibernicis, quos ad manum habeo. Hibernis tamen notus sit oportet vicus Cluana Tibrinni, nam in indice sanctorum, quem R. D. Kelly Martyrologio suo Tamlactensi addidit, traditur Cluana Tibrinni, vulgo Cloontivrin seu Clontivrin jacere in Fermonagh, comitatu Ultoniæ, circum lacum Earn notissimum posito. Alibi bis venit locus Cluana Tibrinni in Martyrologio Tamlactensi, scilicet ad 9 Martii, ubi legitur: Colmani Cluana Tibrinni, et ad 13 Martii, ubi hæc habes: Colman Benedic Cluana Tibrinni. Sed Colganus in Vitis sanctorum Hiberniæ, cl. v. D. Ua Birrinn, qui anno 1849 typis Dublinensibus edidit breves Vitas sanctorum Hiberniæ, et demum R. D. Matthæus Kelly, qui Martyrologio Tamlactensi parvas notitias sanctorum Hiberniæ, ad tres priores anni menses pertinentium, adjecit, omiserunt plane loqui ad dictas dies de ambobus Colmannis Cluan- Tibrinnensibus, si tamen duo sunt; ita ut nil etiam de ipso loco habeant. S. Lenanum seu Lonanum non omnino intactum prætermisit Colganus [Act. SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 351, num. X et XI. et pag. 354. num. 13.] . Ubi enim in Vita S. Fintani, abbatis de Cluain-Ednech (Clonenagh in comitatu Reginæ), qui die 17 Februarii colitur, obviam habuit virum quemdam sanctum, nomine Lonanum, filium Catheni, qui, quum aliquando convivium parasset S. Fintano, ex hujus ore audivit pugnam tunc temporis crudelissimam in remotis partibus Momoniensibus pugnari et suum armentarium eadem illa die miserrime in silvis periturum, (quæ et reapse facta esse leguntur;) subjecit ad hunc locum hagiographus hibernus sequens annotatum: De diversis hujus nominis (scilicet Lonanis) agunt Marianus, Maguir et Martyrologium Dungallense, et Martyrologium Tamlactense; de Lonano, filio Darii, 7 Februarii; de filio Laire, 24 Augusti; de filio Talmuigh, 1 Novembris. Sed parentes diversi, ibi assignati, efficiunt quod præsens Lonanus inter eos annumerari non possit. Neque denique est S. Lonanus, discipulus S. Patricii, de quo iidem auctores 12 Novembris. Videtur ergo esse S. Lonanus, de quo agitur in Vita S. Finniani de Cluain- Eraird, cap. 12; de quo auctores supra citati 24 Octobris. Ast quum die 23 Februarii ad S. Finnianum Clonardensem venit, mutata sententia, scripsit S. Lonanum, visitatum a S. Finniano, discipulum fuisse S. Patricii [Ibid. pag. 394 et 398.] . Si quis itaque probet Colgani conjecturam, S. Lonanum Cluain-Tibrinnensem eumdem esse ac qui S. Fintanum convivio excepit, is adeat in opere nostro hujus S. Fintani Vitam (plura enim non novimus) ad diem | XVII Februarii. |
| Colmanus, mac seu filius Fiddicain, memoratur hac die in Martyrologio Tamlactensi, et duo Colmanni, nullo indicio addito, recensentur in Martyrologio Dungallensi; de his repetere tantum possum quæ pridie de alio Colmanno dixi in Prætermissis. | |
| Coëtus, rarum nomen, legitur hodie in Martyrologio Tamlactensi atque etiam in Dungallensi; in quo posteriore additur fuisse episcopus. Lumina majora dabunt forte aliquando hagiographi Hiberni. | |
| Findgani miec seu filii Airchinnigh o Domair seu Dhiamair, (id est de Diamor seu Dymor in comitatu Midensi et in provincia seu natione Lageniæ,) memoria fit hac die in Martyrologio Tamlactensi; in Dungallensi parentela omittitur. Licet autem hic sanctus tam accurate distinguatur, nequeo tamen pro consueta notitiarum Hibernicarum penuria eum non præterire. | |
| Eps Eoain o Chill Airthir, id est Joannes, episcopus de Chill Airthir, legitur hac die in Martyrologio Tamlactensi et Dungallensi. In Vita tripartita S. Patricii venit inter clericos, qui Romam perrexisse dicuntur, Lugacius, presbyter de Kill-Airthir et unus ex S. Patricii discipulis [Ap. Colganum, Trias Thaumaturga, pag. 130.] . Hanc ecclesiam in Midia collocatam fuisse tradit Colganus [Ibid. pag. 713.] . Divinandum proponit ille idem utrum episcopus iste Joannes, qui cum quadraginta novem sociis Roma in Hiberniam venit et quem secum retinuit S. Senanus in Inis-cara [Act. SS. Hiberniæ. pag. 533.] , idem sit ac S. Joannes noster, episcopus Kill-Airthirensis, an vero homonymus, Litmorensis episcopus, die 13 Novembris fastis Hibernicis inscriptus [Ibid. pag. 539, not. 13.] . Nemo, quem sciam, id ad hanc diem divinavit. | |
| Dalioba de Cuil-mic-Lurchare et Erca virgo, filia Sinilli de Miling recensentur etiam hac die in Dungallensi Martyrologio. Quinam autem sint aliis detegendum relinquere cogor. | |
| B. Gerardum seu Gerbaldum, qui, Carolo Magno imperante, ecclesiam Leodiensem rexit, inter cælites refert Schönleben in Anno Sancto Habsburgo-Austriaco, innumerarum fabularum penu; verum scriptores Leodienses, et multo minus ecclesia illum suum pastorem tantis non cumulat honoribus. | |
| Cistercii, B. Mansueti, qui moriens futuram ordinis propagationem S. P. N. Stephano, revelatione sibi facta, indicavit: hæc minoribus typis expressa leguntur ad hanc diem in Kalendario seu Usuardi Martyrologio Cisterciensi et paulo fusius in Menologio Cisterciensi Henriquesii aliisque libris, quos modo in B. Bernardo citabo, cultum ecclesiasticum numquam videtur habuisse. | |
| In Grandi Silva beati Bernardi monachi, magnarum virtutum viri: qui postquam miro humilitatis et sanctitatis exemplo omnibus præluxisset, gloriosissimasque visiones, extra sensus factus, contemplatus fuisset, plenus meritis ad cælos evolavit; ita Henriquez ad hanc diem in Menologio Cisterciensi, plures in notis citans boni viri encomiastas. Similia tradunt Benedictus Cherle in Martyrologio Benedictino; Antonius de Heredia in Vitis Sanctorum ordinis S. Benedicti; Bucelinus in Menologio Benedictino aliique eamdem fere viam tenent. Verum ecclesiastici cultus vestigia non videntur exsistere; adeoque in Kalendario Cisterciensi seu Usuardi Martyrologio, ordinis Cisterciensis usui accommodato, minoribus typis ejus laudes celebrantur. | |
| In monasterio Gandersheimensi in Saxonia, sanctæ Gerburgæ, virginis et abbatissæ; quæ Ludolfi Senioris, ducis Saxoniæ et cœnobii fundatoris, filia sanctissima dici meruit et miraculis post mortem, quæ anno 883 contigit, effulsisse, memoria celebratur hac die a Roberto Schindele in Supplemento ad Menologium Benedictinum Bucelini: qua occasione quæsivi quanta potui diligentia an ulla cultus ecclesiastici exsisterent vestigia; sed nulla omnino reperi: ita ut, quemadmodum Mabillonius in sæculo IV Benedictino et decessores nostri ad diem 24 Julii, quo a multis Benedictini instituti alumnis ejus natalis recolitur, ejus nomen in Prætermissorum catalogo relinquere debeam. | |
| B. Matrem Beatricem, abbatissam, quæ fuit una ex primis monialibus congregationis Camaldulensis, debitis encomiis hodie effert Basilius Duverchius in Diario Camaldulensi. Cultus ecclesiastici indicia non apparent. | |
| Pinciis in Castella, B. Antonii a Guevara, Mendonensis episcopi et Caroli V imperatoris aliquando confessarii, memoriam celebrat hac die Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano; verum laudatissimus vir honores ecclesiasticos adeptus non est. | |
| In territorio Eborensi, apud Montem Majorem Novum, in conventu B. Mariæ de Gratiis, B. Christophori Alcazaræ, confessoris, natalem celebrat in Martyrologio Franciscano Arturus a Monasterio. Re quidem videtur a vicinis cultus fuisse et apud sepulcrum suum per Dei potentiam miracula operatus; verum quum simul claruisse videatur circa annum 1541, minus quam centum annis ante Urbani VIII decreta, cultus ejus supprimendus fuit neque hactenus a sancta sede fuit restitutus. | |
| Apud Castrum Florentinum in Etruria B. Donati a Ferraria, qui circa annum 1350 claruit, laudes celebrat hac die Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano; verum ejus cultus, si quem umquam habuit, hactenus ecclesiæ probatus non est. | |
| Nazani in Terra Laboris, beati Stephani Molinæ, confessoris, encomium facit hac die Arturus in sæpe dicto Martyrologio. Sed obiit vir ille anno 1579; neque novimus hactenus de eo cælitibus adscribendo actum fuisse. | |
| In Apulia apud Vallem Asperam ad Tessam, beatarum Joannæ et Catharinæ a Vino, sororum et tertiariarum, sanctitatem memorat hac die Arturus tum in Martyrologio Franciscano, tum in Gynecæo; sed neutra colitur honoribus publicis. | |
| B. Joannes Thaulerus, ordinis Prædicatorum alumnus et rerum mysticarum scientissimus, fuse laudatur ad hanc diem in Sacro Diario Dominicano F. Dominici Mariæ Marchese, in Hagiologio Dominicano F. Emmanuelis de Lima, in breviori Sacro Diario Dominicano, Romæ et Bresciæ anno 1758 edito, et in aliis id genus libris. Verum, licet beatus vir præclaræ sanctitatis fuisse videatur, numquam tamen nactus fuisse videtur honores ecclesiasticos. | |
| Josephus Maria Avila, mortuus anno 1657, | |
| Fervandus Ovalo, mortuus anno 1608, | |
| Maria a Spiritu Sancto, mortua anno 1550, | |
| et Maria a S. Antonia, mortua anno 1608, laudantur hac die ab Emmanuele de Lima in Hagiologio Dominicano: ordinis enim Fratrum Prædicatorum fuerunt decora. | |
| Venetiis in Britannia Minori venerabilis memoria Armagilæ Nicolas, vulgo la bonne Armelle, famulæ aliquando monialium Ursulinarum, apud quas, postquam pluribus dominis serviisset et die 24 Octobris anni 1671 in odore sanctitatis mortua esset, multo honore sepulta fuit. Ejus Vita sæpius edita est; epitomen inseruit R. D. Tresvaux Vitis Sanctorum Britanniæ [Vies des SS. de Bretagne, tom. IV, pag. 373.] ; Castellanus in supplemento additionum Martyrologii universalis [Martyrologe universel, pag. 1008.] venerabilem eam nuncupat; sed, licet statim post mortem privatim culta fuerit, publicos tamen honores numquam habuit, neque causa ejus canonizationis introducta umquam fuit. | |
| S. Candidæ, martyris Romanæ, corpus hoc die in monasterium Cremifanense ipso anno ejus sæculari nongentesimo, Christi 1677 illatum est solemnissima pompa, comitantibus variis artificum tribubus, piarum congregationum sodalibus, ordinis Capucinorum religiosis, monachis Cremifanensibus cum suo aliisque ordinis ejusdem abbatibus et omnis generis nobilitate, facibus instructa ardentibus. In medio monachorum portabantur sacræ reliquiæ a quatuor diaconis in depicto et sericis velis circumdato pegmate. Corpus illud, e cœmeterio S. Cyriacæ erutum, P. Emerico Capucino donaverat anno 1677 illustrissimus dominus Aloysius Bevilacqua, tunc plenipotentiarius Innocentii papæ XI in comitiis Neomagensibus, pro pace inter principes christianos concilianda coactis; Emericus autem eodem anno, die 14 Octobris, illud ipsum sacrum corpus donavit reverendissimo domino Eremberto, prædicti monasterii abbati; hic vero solemni pompa, ut diximus, ipsum elevavit. Hæc annotata inveni in scheda de manu Sollerii nostri inter decessorum reliquias; sed pro more in Prætermissis colloco, donec doceatur quomodo S. Candidæ martyrium cœmeterii fossoribus innotuerit, an ex titulo sepulcrali, qualis est S. Hyacinthi, a P. Marchio retectus [Monumenti delle arti christiane primitive, pag. 238 et seqq.] , an ex apposito vase, non qualicumque, sed vere sanguinolento, qualis est lagena illa, exhibita a Boldettio [Osservazioni sopra i cimeteri sacri di Roma, pag. 183.] , quæ palea obducta fuerat et inter claudendum tumulum versa; ita ut pars sanguinis effusa fuerit, pars collo vasis adhæserit. Id ubi traditum fuerit, quis vir cordatus, quum sciet in ipso tumulo scriptum fuisse S. Candidam vitam pro Christo posuisse; aut sanguine tumulum maduisse, apparuisse cruoris triumphales notas; ossa omnia integra; sanguinis plurimum inventum esse; sanguinem collectum teneri, quis, inquam, cum sancto Ambrosio [Class. I, epist. XXII, num. 2, ap. Migne, Patrologia, tom. XVI, col. 1019.] ea non appellet signa convenientia, et cum S. Gaudentio [Sermo in dedic. SS. XL martyrum, ap. Migne, Patrologia, tom. XX, col. 963.] passionis testem? | |
| S. Macarius, episcopus Tacu. Narratur de isto sancto quod multa miracula patravit; quod, quotiescumque ascendebat in cathedram ad prædicandum, scatebant lacrymæ et fluebant ex oculis ipsius. Et interrogatus fuit a discipulis ejus et dixit illis quod ipse videbat peccata populi tamquam oleum super aquam in vase supernatans. Et vidit Jesum Christum et angelos ostendentes mala opera uniuscujusque populi, immo ex populo, et dixerunt: Quare, o episcope, avertis oculos tuos a tuo populo et non increpas? Respondens dixit illi: Oportet ut episcopus cohibeat populum; et si audient, bene facient; sin autem, sanguis illius erit super caput eorum. De isto narratur quod fuit in exilium amandatus simul cum Dioscoro. Imperator misit ille fidem, scilicet professionem concilii Chalcedonensis, ad insulam, ubi in exilio morabatur; et noluit recipere professionem. Missus autem imperatoris interfecit eum. Hæc ad verbum ex versione Martyrologii Coptorum, quod circa annum 1633 Romæ latine vertit Simon Moysis, Maronitæ et collegii suæ gentis alumnus. Martyrologii autem istius arabice conscripti a Michaele, episcopo Atribæ et Meligæ, breviarium ab Josepho Assemanio factum dedit quoque cardinalis Majus; unde apud eum [Scriptores veteres, tom. IV, part. II, pag. 98.] ad diem 27 mensis babeh seu Paophi, id est 24 Octobris legitur: Requies sancti patris Macarii, episcopi Atakuæ in Ægypto, qui concilio Chalcedonensi una cum Dioscoro, patriarcha Alexandrino, interfuit; cumque eodem Gangras in exilium pulsus, inde Alexandriam clanculum profectus, Proterium archipresbyterum a subscribendo tomo Leonis papæ dehortatus est: quamobrem a legato imperatoris comprehensus calcibusque impetitus, martyrii Monophysitarum palmam obtinuit. Non est quod moneam istam memoriam, quæ potius accusatio est, non integrum Michaelis episcopi opus esse, sed partim Assemanii aut Maji. In kalendario Æthiopico, edito a Ludolfo [Commentarius in historiam Æthiopicam, pag. 396.] , fit ejusdem viri memoria; sed nudum nomen apparet: in kalendario autem Coptitarum, ab eodem in lucem dato [Ibid. pag. cit.] , legitur: Aba Macar (in uno codice Mahar), martyr, episcopus Kawi. Imprimis Macarius ille diversus est a Macario, episcopo Cabassorum, qui Dioscorum quidem ad concilium Chalcedonense secutus est, sed synodi definitioni et epistolæ S. Leonis ad Flavianum Constantinopolitanum subscripsit; et dein Alexandriam cum tribus aliis episcopis transgressus, S. Proterium, archipresbyterum Antiochenum, Dioscoro in sede S. Marci substituendum curavit [Lequien, Oriens Christianus, tom. II, col. 566; Tillemont, Mémoires ecclésiastiques, tom. XV, pag. 744 et 745.] . Et quidem nonne Macarius, de quo hic in Prætermissis, ille est Macarius episcopus, in quem Dioscorus composuit encomium, asservatum inter codices copticos Romam advectos [Assemanius, Bibliotheca Orientalis, pag. 619, col. 1, § XVII.] ? Certe quum multæ difficultates obstiterunt aliquandiu ne S. Proterius inthronizaretur, tempus non defuit quo Alexandriam advenerit Macarius; neque absurda spes ejus erat sese, a Dioscoro missum, forsan aliquid valiturum consiliis apud S. Proterium, quippe quem ipse Dioscorus ante discessum suum designaverat qui absentis sui locum et vices impleret. Sed restitisse S. Proterium et postea multa acerba a Thimotheo Æluro perpessum fuisse ex historia novimus. Interea autem, dum Marciani imperatoris jussu Ægypti præfectus acriter urgeret novi patriarchæ electionem et monophysitarum contrarios retunderet impetus, nil mirum si male habitus fuerit Macarius ille episcopus, nullo alio consilio Alexandriam advectus quam ut impediret ne successor daretur Dioscoro. At cujus sedis Macarius ille episcopus fuit? Simon Moysis Tacu indicat; cardinalis Majus Atakuæ, Ludolfus Kawi, quam positum fuisse dicit in Ægypto superiori ad orientem Nili. Equidem, si hac in re audiendus sim, imprimis animadverto particulam præfixam ta ad ipsum nomen non ita pertinere ut hujus naturam aut significationem immutet: sic Τασεμποτ est idem locus qui Sombat [Quatremère de Quincy, Mémoires sur l'Egypte, tom. I, pag. 104.] ; Ταποθουκη, idem quod Αποθουκη, Boutidj seu Aboutidj [Ibid. pag. 342.] , etc., illudque ta videtur esse forma aliqua articuli definitivi feminini te seu t; ita ut v. g. Ταβεννε idem sit ac palma seu palmæ, (le palmier vel les palmiers) et Ταβεννησι, palma seu palmæ Isidis. Et sane, ut ne ab ipso vocabulo quo detinemur recedamus, Κοου reperitur et Τκοου et Τκωου ad significandam Antæopolim, civitatem Thebaidis primæ, vulgo dictam Qaou seu potius Kau-el-kebireh [L'Egypte sous les Pharaons, tom. I, pag. 271; tom. II, pag. 365 et 370.] ; atque hanc significatam voluit Ludolfus pro Macarii sede. Verum ostendit Champollion [Ibid. tom. II, pag. 242.] per Τκοου seu Τκωου designatam etiam fuisse civitatem, positam prope Alexandriam et nunc repræsentatam per vicum Atku, auctum verisimiliter articulo arabico a: quocum convenit Atakua, quæ apud Majum legitur. Præterea multo verisimilius est magnam necessitudinem fuisse Dioscoro cum vicino episcopo quam cum episcopo ex Thebaide. Atque hæc, licet fatear me divinando aliquantum progressum esse, paulo latius explicui, ne fragmenta illa qualiacumque historiæ ecclesiasticæ Orientis perirent. Non est quod dicam schismatico illi viro locum esse non posse alium in opere nostro quam in Prætermissis. | |
| Felicem Aptungitanum, unum ex Donatistarum primipilis, scripsit Baronius loco S. Felicis Tubzocensis in primis editionibus Martyrologii Romani, etiam in iis quæ literis apostolicis ornatæ sunt. Errorem vidit, quum annotationes in idem Martyrologium collegit. | |
| Quadragenos sexque, triumpho, Romæ militia et sancto certamine claros memorat hodie Wandelbertus in Martyrologio suo Metrico; pertinent ad diem sequentem | XXV Octobris. |
| S. Bonifacii I Papæ memoria celebratur in kalendario Trevirensi sæculi XIII, edito ab Hontheimio in Prodromo historiæ Trevirensis, in antiquo Breviario Antverpiensi et in editionibus Adonis et Usuardi, quas Mosander et Grevenus pararunt, atque inde defluxit in Martyrologium Germanicum, dictum Canisii. De eo juxta Martyrologium Romanum dicendum potius est crastina die, id est | XXV Octobris. |
| S. Cletum, confessorem et diaconum, cujus reliquiæ Tibure in Latio coluntur, annuntiant hac die Ferrarius et Castellanus. De eo nonnulla dicta fuerunt in Commentario et Vita S. Petri, qui ejus discipulus fuisse traditur et ecclesiasticis colitur honoribus die 30 Augusti [Act. SS. tom. VI Augusti, pag. 634, 635, 636 et 641.] ; alia minus felicia inter Prætermissos ad 24 Septembris, qua die ejus nomen Ferrarius etiam protulit: ibi enim dubitarunt decessores nostri an vere S. Cletus Tibure coleretur. Res extra dubium est; et olim quidem ejus festum agebatur die 24 Octobris; nunc vero ob introductum festum S. Raphaelis, Directoriis seu ordinibus divini officii Tiburtinis, annorum 1836, 1841 et 1843 intelligo, die proxime sequenti, qua idcirco de eo dicemus, scilicet | XXV Octobris. |
| In pago Bituricensi sancti Dulcardi confessoris memoria venit hodie errore unius diei in codice Usuardi Altempsiano. De eo agendum erit ad | XXV Octobris. |
| S. Fructuosum seu Fructum, Segoviæ in Hispania maxime cultum, memorat hodie Tamayus in Martyrologio Hispanico. De eo potius dicendum est proximo die | XXV Octobris. |
| SS. Lucianus, Marcianus et Florus laudantur hac die in codice Usuardino D. du Cheval, signato C. Error est duorum dierum; de eis agetur sub | XXVI Octobris. |
| In Hispania, sancti Bernardi, qui, ex primo abbate cœnobii de Sanctis Crucibus in Catalonia ordinis Cisterciensis episcopus Viquensis factus, spiritu apostolico plenus ac insignibus miraculis præclarus effulsit: ita in supplemento Martyrologii Romani ad usum ordinis Cisterciensis; et similia in aliis fastis. Jam pridem in Prætermissis ad diem 16 Octobris diximus nos de eo acturos sub | XXVI Octobris. |
| S. Eucharium, cultum in diœcesi Tullensi, celebrant hac die Ferrarius in Catalogo generali sanctorum et Saussayus in Martyrologio Gallicano. Ejus festum die 20 Octobris consignatum est in Breviario Tullensi, anno 1749 excuso. Verum quum ejus in Usuardinis additamentis et in Martyrologiis universali Castellani et in Parisiensi cardinalis de Noaliis, libris utique communioribus, festum signetur sub die 27 Octobris, jam in annotatis ad Passionem S. Eliphii, editam ad diem 16 Octobris, monuimus nos de S. Euchario dicturos esse ad diem | XXVII Octobris. |
| S. Noitburgis seu Nortburgis, virginis Coloniensis, hodie memoriam facit Ferrarius in Catalogo generali sanctorum, Saussayus in supplemento ad Martyrologium suum Gallicanum et Arturus a Monasterio in Gynecæo. Multo illustrior est hujus virginis cultus sub die, qua de ea dicemus, | XXXI Octobris. |
| In Scotia, sanctæ Maxentiæ virginis et martyris. In Territorio Bellovacensi, sanctæ Maxentiæ virginis et Barbantii ejus famuli. Hæc Ferrarius in Catalogo generali sanctorum, bis eamdem annuntians sanctam, quæ natione Scotica fuisse fertur et apud Bellovacos martyrium passa. Verum de ea dicemus sub die, qua in plerisque fastis sacris occurrit atque etiam Bellovacis colitur, | XX Novembris. |
| Columbani monachi nomen solus habet hac die Grevenus in suis ad Usuardum additamentis; sed simul ejusdem festum indicatur in veteribus Kalendariis, Stabulensi, Verdinensi, Antverpiensi, Hibernico et Moguntino; atque etiam in Vaticano, edito a Georgio post suum Adonem, ubi monachus et martyr dicitur, et in Mediolanensi I, ibidem excuso, ubi cum episcopi titulo venit. At in Breviario Moguntino, quod anno 1570 Daniel archiepiscopus typis Coloniensibus excudi voluit, reperimus sub die 24 Octobris tres lectiones proprias de S. Columbano, abbate Luxoviensi et Bobiensi; ita ut dubium non sit quin agatur de celeberrimo S. Columbano, cujus nomen inscriptum est Martyrologio Romano ad diem, quo ejus gesta illustrabimus, | XXI Novembris. |
| Majorus martyr, servus generosi et nobilis viri Tyburtinæ civitatis, passus est in persecutione Vandalica sub Hunerico rege: qui, primo fustibus quasi innumerabilibus cæsus, trochleis frequentibus elevatus, aliquando ictu celeri dimissus, super lapides et silices corruebat: sed et plures plagas lapidibus confricatus, dum jam viscera pelle nudata essent, et ipse ad singula constantior appareret, novissime gladio cæsus est et apud eamdem urbem sepultus. Licet hæc præter morem pro Prætermissis longa sint, volui hæc integra Petri de Natalibus [Catalogus sanctorum, lib. IX, ad 24 Octobris.] verba recitare, quoniam ex eis emersit sanctus, quem Tiburtini popularibus suis accensent, et qui ex episcopi Æquilini Catalogo sanctorum transivit ad hanc diem in Martyrologium Germanicum Walasseri, dictum Canisii; in Maurolyci Martyrologium secundum morem sacrosanctæ Romanæ et universalis ecclesiæ; item in Galesinii Martyrologium, S. Romanæ ecclesiæ usui accommodatum; in Catalogum generalem sanctorum Ferrarii, in ejusdem Catalogum sanctorum Italiæ atque in Hagiologium Italiæ, inde exceptum; atque in alios etiam libros. Verum Petrus de Natalibus omnes suos sequaces in manifestissimum errorem abduxit. Quum enim incidisset in hunc S. Victoris Vitensis locum [Historia persecutionis Vandalicæ, lib. V, cap. 2, pag. 73, edit. Ruinartii.] : Servus quoque Tuburbitanæ civitatis Majoris, generosus et nobilis vir, pro Christo quas pertulit quis explicet pœnas? Qui post cædes innumerabilium fustium, trochleis frequenter elevatus, etc.; quumque codex ejus haberet: Servus… Majorus, generosi et nobilis viri, quemadmodum Ruinartius [Historia persecutionis Vandalicæ, lib. V, cap. 2, pag. 188, edit. Ruinartii.] etiam in sex codicibus aut editionibus reperit; putavit agi de servo quodam generosi et nobilis viri, Majoro nomine, dum proprium nomen esset Servus, apud Afros minime inusitatum, et ipse nobilis et generosus esset vir. Verisimiliter reperit quoque Petrus de Natalibus in suo S. Victoris Vitensis codice vocabulum Tuburbitanæ depravatum; ita ut crediderit Tiburtinæ legendum esse: et certe ignoravit duplex fuisse Tuburbin, aliud Majus, aliud Minus [Ibid. pag. 247: Morcelli, Africa Christiana, tom. I, pag. 332 et 333.] , atque hinc apud S. Victorem Vitensem hoc loco legi Tuburbitanæ civitatis Majoris. Sed de his satis; quum de S. Servo, confessore Tuburbitano Majore, dicendum erit juxta Martyrologium Romanum aliosque fastus sub die | VII Decembris. |
| Eracliani episcopi nomen in sola Greveniana Usuardi editione legitur. S. Heraclianum episcopum alium novi nullum quam qui Pisauris colitur die | IX Decembris. |
DE SS. CRESCIO, OMNIONE ET SOCIIS, EMPTIO, CERBONIO, PAMPHILA, MARTYRIBUS IN AGRO MUGELLANO IN THUSCIA
ANNO CCL.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Crescius, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Omnion, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Emptius, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Cerbonius, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Pamphila, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Socii, martyres in agro Magellano in Thuscia (SS.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. De redintegrato SS. Crescii et sociorum cultu; de antiqua Passione controversiæ.
Per temporum calamitatem et hominum negligentiam diu oppressa fere jacuit SS. Crescii et sociorum memoria, [SS. Crescii et sociorum cultus, in Thuscia fere obsoletus, post medium sæculum XVII renovatur;] donec tandem sæculo XVII ad finem labente resuscitanda visa est et per universam diœcesim Florentinam propaganda. Maxime eo contulit Victoria Ubaldi de Robore *, ducatus Urbini ultima hæres et Ferdinandi II, magni ducis Etruriæ, vidua. Hæc enim quum statuisset plurium Thuscorum cælitum renovare et augere cultum, Romanam sedem adiit, petens ut officia eorum auctoritate apostolica approbarentur; atque hæc inter SS. Crescii et sociorum erat officium. Pientissimis his votis annuit Clemens papa X et die 6 Maji anni 1676 decretum publice proposuit, quo licentiam dedit ut quotannis die 24 Octobris SS. Crescii et sociorum martyrum intra Florentiæ mœnia et per universam diœcesim festum ageretur. Verum quod tunc concessum est officium, desumendum erat ex communi plurimorum martyrum; neque tunc ulla videntur fuisse cognita SS. Crescii et sociorum Acta [Storia di S. Cresci e de' SS. Compagni martiri e della chiesa del medesimo santo, posta in Valcava del Mugello, scritta da Marco Antonio de' Mozzi, canonico Florentino, lettore della lingua Toscana nello studio di Firenze e accademico della Crusca all' altezza reale di Cosimo III, gran duca di Toscana, 1710, pref. pag. XX.] .
[2] [antiqua Acta reperiuntur et a Luderchio] Astilla licentia non amplius sufficere visa est, quum denuo retecta sunt sanctorum martyrum ossa, et Cosmo III, magno duci Etruriæ, placuit templum, quo illa condebantur, restaurare. Quamobrem Carolus Antonius abbas Gondi, ipsius regiæ celsitudinis summæ rei a secretis, curavit omnes bibliothecarum pluteos examinandos, sicubi SS. Crescii et sociorum Acta reperirentur; ex quibus deinde lectiones propriæ confierent; ea enim olim exstitisse certum erat, quum Petrus Franciscus Giambullarius in libro italico, il Gello, anno 1546 Florentiæ impresso, aperte nominasset Historiam S. Crescii [Orlendius, Orbis sacer et profanus, tom. III, pag. 1146.] . Reperta itaque illa Acta in celeberrima bibliotheca Mediceo-Laurentiana; item in metropolitanæ ecclesiæ Florentinæ archivo; ac demum in bibliotheca Alexandrina Sapientiæ Romanæ: quæ omnia exemplaria, variis licet e locis excepta, inter se convenire compertum est. Hæc igitur, ait Jacobus Laderchius [Acta passionis SS. Crescii et sociorum martyrum ex mss. codd. bibliothecæ Mediceo-Laurentianæ metropolitanæ ecclesiæ Florentinæ et Sapientiæ Romanæ nunc primum edita et a Jacobo Laderchio, congregationis Oratorii urbis presbytero, asserta et illustrata, Florentiæ, 1707. Præf. pag. II.] , Oratorii Romani presbyter, ubi Romam missa fuere, notis authenticis obsignata, regiæ ipsius celsitudinis nomine super hujusmodi Actis de sententia perquisitus fui, ac insuper jussus ut, siquid aliud præter eadem Acta vel apud probatos scriptores, vel in mss. codd. de sanctorum martyrum gestis reperiri obtigisset, diligenter ac sedulo adnotarem; quod hac ratione facilius ab apostolica sede veteris erga sanctos martyres cultus honor novo munere comprobandus censeretur. Nil novi invenit Laderchius; sed illis Actis tantum adjecit commentarium ut liber ejus maximæ formæ paginas capiat 245.
[3] [infeliciter illustrantur.] Sed quid hac mole egit Laderchius? Quum hic vir, laboris amans et sacræ antiquitatis, eo destitueretur judicio aut sensu quo vera a falsis et dubia a certis discernuntur et cujus leges innascuntur humanæ menti et assidua coævorum et prudentum scriptorum lectione confirmantur, parum vero percipiuntur præceptis aut usurpatione librorum, quibus vindiciarum et defensionum titulos præfigere amant, addiscuntur; multam operam posuit in colligendis ex aliis sanctorum martyrum Actis similia loca, quibus se palam facturum credebat nil esse in Passione SS. Crescii et sociorum quod credi non debeat, nisi quis aliorum sanctorum Acta prius abjiciat. Qua in re dupliciter erravit; tum quod continuo fere recurrit ad Passiones, quæ optimæ notæ non sunt; tum quod non vidit aliud omnino esse unum aliquem in historico libello difficilem locum esse, aliud universam fere historiam excusatione aut defensione indigere.
[4] [Felicius eis addit egregium appendicem de gloria posthuma.] Ubi vero absolutum opus jam Florentiæ sub prelo erat, mandatum est mihi, inquit Antonius Franciscus Felici, natione Romanus [Antonii Francisci Felici Romani appendix ad Acta SS. Crescii et sociorum martyrum, edita a Jacobo Laderchio, congregationis Oratorii Romani presbytero, perpetui eorum cultus monumenta complectens. Florentiæ, 1707. pag. 4.] , ut quam celerrime monumenta omnia, perpetuum eorumdem martyrum cultum comprobatura, in unum congererem, atque ex his appendicem operi adornarem. Ego autem, licet angustia temporis pressus, nihilominus jubentis auctoritati concedens, in veteribus hisce monumentis eruendis strenuam operam navavi. Fateor tamen mihi, hæc sedulo vestiganti, præsto fuisse abbatem Carolum Antonium Gondi, qui ob singularem pietatem, qua beatissimos Crescium et socios martyres prosequitur, eorum passionis et cultus pervetustas memorias, undequaque summo studio conquisitas, quam plurimis in schedis religiosissime adservat. Hujus igitur ope erectus, laborem, quicumque ille est, absolvi eo ordine ut primo scriptores ac vetera martyrologia, quotquot mihi occurrerunt, quæ de sanctis nostris mentionem facerent; deinde antiquas eorum imagines ac templa eis dicata recenserem; demum reliquiarum inventiones et translationes, quæque eorum festis diebus olim recitabantur Officium et Missam subnecterem. Quæ vero præsertim spectant ad basilicam in qua SS. Crescii et sociorum corpora servantur cursim delibavi, quum de his longiorem instituat dissertationem Marcus Antonius Mozzius canonicus Florentinus in erudito libro, quo gesta eorumdem martyrum, italice reddita, complectitur. Valde bona Felicii scriptio, nec a quoquam (quem sciam) umquam reprehensa.
[5] [Capassius impetit illa Acta justo acerbius et ab alio mordacius impugnatur.] Verum alia omnino fuit fortuna Laderchiani libri, qui simul cum Felicii appendice anno 1707 typis Florentinis in publicam venit lucem. Ut enim primum Gerardus Capassi, ordinis Servorum B. M. Virginis presbyter, ex literis Justi Fontanini, celeberrimi viri, intellexit sacram rituum congregationem rogari ut clero Florentino facultatem faceret recitandi quotannis Officium proprium, ex Actis a Laderchio defensis; continuo strinxit calamum et epistolam scripsit ad Justum Fontaninium, qua Acta SS. Crescii et sociorum et simul Laderchii annotata acriter carpsit, nonnumquam ipsimet auctori non parcens. Ad hæc, ut exspectandum erat, non quievit altera pars, atque anno 1708 typis iterum Florentinis editum est ad Capassii scriptionem responsum [Lettera ad un cavaliere Fiorentino devoto de' santi martiri Cresci e compagni in risposta di quella scritta del P. Fr. Gherardo Capassi dell' ordine de' servi di Maria a Giusto Fontanini contro gli atti de' medesimi santi, dati alla luce da Giacomo Laderchi, prete della congregazione dell'Oratorio di Roma.] ; cujus hæc est ratio ut prius adversarii verba recitentur atque ea deinde impugnentur. Hæc lucubratio non ipsius Laderchii est [Cfr Proœmium secundæ editionis.] , sed in ejus tamen cubiculo (ut in monito ad lectorem aperte traditur) conscripta. Quam infelici autem eventu uterque laborarint (Laderchium intelligo et Capassium) paucis explicat Joannes Lamius Florentinus [Sanctæ ecclesiæ Florentinæ monumenta, tom. I, pag. 594, not. a] , affirmans impetu disputationis abreptos plus effutiisse quam confirmare rationibus possent. Quin ipse Laderchianus Achates, quicumque is demum sit, anno 1711 novam editionem apologiæ suæ fecit, in cujus proœmio fatetur se prius usum esse verbis amarioribus et acrioribus, suamque scriptionem jure merito improbatam fuisse, licet alioquin doctrinam contineret bonam, utilem et sanam; quamobrem eam multum breviavit et correxit et, mutato nonnihil titulo [Lettera ad un cavaliere Fiorentino devoto de' santi martiri Cresci e compagni, in risposta ad alcune difficolta e dubiezze motivate contro gl' Atti de' medesimi santi dati in luce etc.] , typis Florentinis denuo excudi voluit.
[6] [Clemens papa XI non vult recitari lectiones proprias.] Verum tardius venit modesta hæc responsio. Jam enim Clemens Papa XI statuerat lectiones proprias non recitatum iri [Cfr Mozzi, pag. XX.] ; unde nunc, quoniam jam die 24 Octobris festum S. Raphaelis archangeli agitur, ad diem 25 Octobris reperiantur hæc tantum in appendice ad Breviarium Romanum pro magno ducatu Etruriæ [Officia propria sanctorum a sancta sede apostolica tum singulis diœcesibus magni ducatus Etruriæ, tum quibusdam aliis regnis et provinciis Italiæ usque in hanc diem concessa, pag. 391.] : Festum SS. Crescii, Omnionis et Emptii martyrum. Duplex. Omnia de communi plurimorum martyrum secundo loco præter lectiones I nocturni, quæ sunt de Scriptura occurrente, et orationem. Oratio. Quæsumus, omnipotens Deus, ut beatorum martyrum tuorum Crescii, Omnionis et Emptii numquam nobis desit auxilium, quorum venerabilem tribuis celebrare triumphum. Per Dominum. Nil itaque valuit hæc controversia ad gesta SS. Crescii et Sociorum ecclesiastica auctoritate confirmanda; sed contulisse nonnihil videtur ad excutiendum pulverem, quo illorum martyrum fama sepulta fere jacebat: adeo ut Laderchii et defensoris ejus labor non omnino in ventum abierit.
[7] [Moctius, Orlendius, Brocchius et Lamius melius de SS. Crescio et sociis scribunt.] Dum autem controversia hæc ferveret et homines doctos in varias distraheret partes, absque ira et amicitia diligenter operi suo incumbebat Marcus Antonius de Mozzi, quem deinceps Lamii exemplo Moctium appellabo. Is vir, ut videtur, moderati ingenii laborem suum divisit in tres sectiones; quarum prima seu præfatio modestam continet defensionem Actorum SS. Crescii ejusque comitum; pone sequuntur cum versione italica eadem Acta, deprompta ex ms. codice archivi operæ S. Mariæ Floridæ, collato cum Strozziano: neglexit autem Mediceo-Laurentianum et apographum abbatiæ Florentinæ: tertio demum et ultimo venit loco Historia templi S. Crescii in Vallecava agri Mucillani; quæ tanto fusior est quo Cosmus III liberalior fuerat in restituenda illa æde. Post Moctium illustravit adhuc SS. Crescii et sociorum gesta Franciscus Orlendius in Orbe sacro et profano, anno 1732 Florentiæ edito, et Brocchius tum in Vitis sanctorum Florentinorum, tum in Descriptione Mucilli; quæ posteriora opera pluribus locis a Joanne Lamio laudari video et olim in Musæo Bollandiano servabantur. Atque ipse demum Lamius, prædecessorum vestigia secutus, operam aliquam conferre voluit jam ad declaranda eorumdem sanctorum gesta, quæ iterum edenda curavit [Monumenta ecclesiæ Florentinæ, tom. III, pag. LIII et seqq.] , jam ad eorum cultum explicandum.
[8] [Passionis auctor non est coævus, quum ei præluxerint symbola Constantinopolitanum et Athanasianum, hymnus Te Deum,] Ut autem ex dictis abunde patuerit lectori, his omnibus præluxere SS. Crescii et Sociorum toties jam nuncupata Acta; atque hic quidem præcipuus seu potius unicus fons est, ex quo sanctorum illorum haurire possimus gloriosa facinora. Verum quam hæc controversa sunt et quantum habent dubitationis! Necesse itaque imprimis est ut, quantum fieri potest, inquiramus quæ eis fides adhibenda sit et proin quo tempore fuerint scripta et qua auctoritate. Censuit Laderchius ejusque defensor ea quidem scripta non fuisse ab oculato teste, sed a coævo tamen et paucissimo tempore, puta tribus aut quatuor annis, post S. Crescii passionem [Lettera ad un cavaliere Fiorentino, pag. 170 et 228, edit. 1711.] ; quæ Decio imperante seu medio sæculo III contigisse constanter traditur. Verum enimvero hæc nemini cordato probari poterunt, quum illorum Actorum scriptori præluxerint symbola Constantinopolitanum et Athanasianum, hymnus gratiarum actionis Te Deum laudamus, orationes S. Leonis Papæ et S. Gregorii Magni Dialogi. Ecce enim, num. 8, S. Crescius S. Omnioni παραφραστικως exposuisse narratur initium symboli Constantinopolitani, videlicet qualiter credere deberet in Deum Patrem omnipotentem, visibilium et invisibilium conditorem et in Dominum nostrum Jesum Christum unicum filium ejus, qui quum sit Deus de Deo, … lumen de lumine etc.; plura similiter ex symbolo Athanasiano repetit, videlicet, num. 9, qualiter sanctam atque ineffabilem deitatis trinitatem in unitate et unitatem in trinitate colendo venerari et venerando adorare debuisset; in quibus nemo non agnoscat trita hæc verba: Ita ut per omnia, sicut supra dictum est, et unitas in trinitate et trinitas in unitate veneranda sit. Legisse similiter perhibetur num. 8 S. Crescius, canticum Te Deum, quippe qui ex eo recitet: Cui Cherubim et Seraphim incessabili voce proclamant.
[9] [scripta S. Leonis et S. Gregorii Magni;] Quod vero S. Crescius seu potius ejus Passionis scriptor S. Leonis Papæ sermones memoriter retineret, multis locis liquet. Sequens exempli gratia locus, qui num. 3 occurrit, totus Leonianus est: Dominus videlicet noster Jesus Christus, qui ut hominem maligna fraude deceptum a laqueis mortis et inferni eriperet, de cælis descendere et nostram carnem suscipere dignatus est, non relinquens quod erat, sed assumens quod non erat, ut participatione nostræ infirmitatis ad suæ divinitatis potentiam nos sublevaret. Desumptus namque est partim ex sermone XXI seu I in Nativitate Domini, cap. II, ubi legitur [S. Leonis M. opp. tom. I, col. 191 et 192, edit. Migne.] : Verbum igitur Dei Deus … propter liberandum ab æterna morte hominem factus est homo: ita se ad susceptionem humilitatis nostræ sine diminutione suæ majestatis inclinans, ut manens quod erat, assumensque quod non erat, veram servi formam ei formæ, in qua Deo Patri est æqualis, uniret; partim ex sermone XXVII seu VII in Nativitate Domini, cap. I [Ibid. col. 213.] : quem locum in lectione VI officii divini in festo Circumcisionis dabit Breviarium Romanum. Præterea num. 8 hæc loqui S. Crescius perhibetur: Dominus ac redemptor Jesus Christus, … ne sua factura periret et [ut] hominem, quem antiquus hostis maligna fraude deceptum gloria immortalitatis spoliaverat, a laqueis mortis eriperet, … de cælis descendere … dignatus est. Hæc qui scripsit habuit procul dubio præ oculis hæc S. Leonis ex sermone XXII seu II in Nativitate Domini verba [Ibid. 194; cfr epist. XXVIII ad Flavianum, cap. 3. col. 765.] : Nam qui gloriabatur diabolus hominem, sua fraude deceptum, divinis caruisse muneribus et immortalitatis dote nudatum duram mortis subiisse sententiam etc. Demum quod Passionis auctor in S. Gregorii Magni dialogis versatus fuit, vel ex hoc liquet capite quod S. Crescium, de resuscitando S. Cerbonio seu Serapione interpellatum, eodem modo loqui voluit ac S. Benedictum abbatem. Ecce afficta S. Crescio num. 18 verba: Hoc non est nostrum, fratres carissimi, non est hoc nostrum, sed sanctorum Apostolorum et successorum eorum est. Jam audi S. Benedictum [S. Gregorii M. Dialogi, lib. II, cap. 32, opp. tom. II, col. 265, edit. Maurin.] : Recedite, fratres, recedite; hæc nostra non sunt, sed sanctorum Apostolorum.
[10] [ad hæc tamen, quæ de Spiritu Sancto dicit, nequit referri, ad finem sæculi XI,] Manifestum itaque est illa Acta sæculo III non scripta fuisse, sed multo post. Contendit autem Capassius [Lettera etc. pag. 114 et seqq.] et consentit Moctius [Storia di S. Cresci, pag. XI.] ea literis fuisse consignata ad fines exeuntis sæculi XI et ineuntis XII; quoniam sequentia in iis dixisse traditur S. Crescius: Spiritus Sanctus, confirmator et consolidator omnium, de quo aperte in supradicto Psalmi versiculo adjungitur: Et spiritu oris ejus omnis virtus eorum; quibus verbis aperte datur intelligi Spiritum Sanctum Patris et Filii Spiritum rectissime credi… Filius autem et Pater quum, ut in Evangelio ipsius verbis Domini ostenditur, unum sint, nullum dubium esse potest, quin Spiritus Sanctus Patris et Filii sit Spiritus; qui Sanctus Spiritus, paraclitus ac consolator, a Patre et Filio procedens etc. Ad quæ animadverterunt hæc scripta videri, quum controversia Græcos inter et Latinos exeunte sæculo XI agitari cœpta est; maxime quod nemo ante SS. Petrum Damiani et Anselmum ex verbis spiritu oris ejus ostendere conatus sit Spiritum Sanctum ex Filio procedere. Sed facile ex innumeris scriptoribus demonstravit Laderchii defensor quantum hæc a veritate aberrarent. Quibus ego unum addam S. Venantium Fortunatum, in Gallia Transpadana prope Tarvisinam civitatem natum, Ravennæ vero instructum literis et Pictaviensibus demum infulis amictum. Hic in expositione fidei catholicæ, quam Muratorius primus in lucem dedit et quæ continuus in Athanasianum symbolum commentarius est, ait [Anecdota, tom. II, pag. 212 et 213.] : Non ergo confundentes personas, quia tres personæ omnino sunt. Est enim gignens, genitus et procedens. Gignens est Pater, qui genuit Filium, Filius est genitus, quem genuit Pater; Spiritus Sanctus est procedens, quia a Patre et Filio procedit. Pater et Filius coæterni sibi sunt et coæquales et cooperatores, sicut scriptum est: Verbo Domini cæli firmati sunt, id est a Filio Dei creati. Spiritu oris ejus omnis virtus eorum. Ubi sub singulari numero Spiritus ejus dicitur, trinitatem personarum aperte demonstrat, quia tres unum sunt et unum tres. Neque ego mirarer si hanc reapse Expositionem ante oculos habuisset S. Crescii biographus; nam licet ejus stylus multo amplior sit atque etiam melior quam S. Fortunati, proxime tamen hunc sequitur in declaranda fide christiana. Nil itaque est, me judice, cur dicatur S. Crescii Passio sæculo XI aut XII scripta.
[11] [sed quum vere doctus esset et latinam linguam callens, videtur S. Gregorio M. non multo fuisse recentior.] Quod si ita sit, quæret procul dubio lector quo tempore ea literis mandata videatur. Equidem ubi stylum, maxime in sermonibus, considero, proxime is mihi accedere videtur ad S. Leonis Magni ubertatem et copiam. Video etiam eum passim esse vere latinum et paucissimis sordibus maculatum. Neque minus admiror doctrinam, quæ non solum sanis verborum formulis exponitur; verum etiam tanta accuratione, profunditate et amplitudine, ut proxime ad SS. Hieronymum, Augustinum et Leonem accedat. Re quidem vera passim intelligitur aliena premere vestigia et aliorum sententias in usum suum convertere; sed nemo id prudenter fecerit, nisi bonus fuerit theologus. Quamobrem ego non ausim asserere eum vixisse multo post S. Gregorii Magni tempora, seu quum per diuturnam Langobardorum dominationem aliasque calamitates omnino in Italia concidissent literæ sacræ et profanæ.
[12] [Plura scripsit ex populari traditione.] Ast hæ laudes nequaquam efficere umquam poterunt ut tanti valeat ejus lucubratio quanti monumentum historicum coævum; sed ad summum ut ea illi tribuatur auctoritas, quæ vulgo assignatur Actis S. Laurentii, S. Sebastiani et omnium fere italorum martyrum; nam paucissima tantum statim post sanctissimorum athletarum trucidationem conscripta sunt. Arbitratur Moctius vetustiorem Passionem præluxisse S. Crescii biographo, qui eam deinde exornandam crediderit: ita fieri potuisse certum est, sed nullo ex capite reapse factum esse constat; quin etiam num. 13 videtur auctor ex populari traditione scribere, ubi ait: Sanctus autem Dei blande eos consolatus, talia FERTUR protulisse monita: quæ inter certe nonnulla sunt, verbi gratia de duplici ad cælum via, una confessionis, altera martyrii, quæ nequaquam in antiquo documento lecta sint. Utut id est, scripsit martyrographus, quum nondum periisset S. Crescii gestorum memoria. Nam, ut mittam quæ Moctius de convenientia locorum cum his quæ in Actis traduntur annotat, recte ab illo animadversum est intelligi non posse quomodo in his, quæ de capitis vulnere et de sepulcrorum situ et conditione aliisque id genus perhibentur, nil peccatum fuisset (uti ex sepulcrorum et reliquiarum inspectione abunde patuit), nisi certa de illis rebus omnibus superfuisset memoria [Storia di S. Cresci, pag. XXIII et seqq.] . Libenter itaque consentio Lamio [Florentinæ ecclesiæ monumenta, tom. I, pag. 642 et seqq.] , recipienti adjuncta præcipua Passionis SS. Crescii et sociorum, resecanti autem sermones longiores et miracula: et quidem sermones hi secundum id quod ferebatur recitantur, et miracula, quæ, utpote extra communem rerum ordinem patrata, firmissima auctoritate niti debent, hic narratorem solummodo habent virum, utique gravem et eruditum, sed tot annis posteriorem.
[13] [Volunt nonnulli, nixi auctoritate Villanii, fidem Florentiæ prædicatam fuisse a SS. Paulino et Frontone, S. Petri discipulis;] Quocumque autem modo hæc se habeant, certum esse videtur nullum melius his Actis exstare monumentum de propagata sæculo III fide christiana Florentiæ; unde fit ut jam plerique occasione passionis SS. Crescii et sociorum, quos inter S. Miniatem ratione aliqua recensere fas est, inquirant quo tempore primum evangelium innotuerit Florentinis aliisque Etruriæ populis. Volunt plurimi eo missos fuisse a S. Petro apostolo SS. Paulinum et Frontinum, qui et Frentinus et Fronto: ab eis Florentinos aliquos baptizatos fuisse et parvam extra civitatis mœnia excitatam fuisse ecclesiam, scilicet in colle qui deinde propter S. Miniatis passionem Mons S. Miniatis dictus fuit. Sed nullus omnino historicus de hac missione meminit ante celeberrimum Joannem Villanium, qui ab eneunte sæculo XIV usque ad annum 1348 mirabili studio in concinnanda historia Florentina laboravit. Hic quidem se vetustiora chronica sequi profitetur [Historie Fiorentine, lib. I, cap. LVIII, ap. Muratori, Scriptt. Italiæ, tom. XIII, col. 53.] ; sed hæc nil aliud sunt quam quæ in S. Miniatis templo tabulæ inscripta legebantur et eam spirant ætatem ut non possint multo ante Villanium concepta fuisse. Ut de his ipse lector judicare possit, ecce illius tabulæ seu chronici verba [Orlendius, Orbis sacer et profanus, tom. III, pag. 1130 et 1131.] : L'anno 62 di nostra salute, il sesto dell' imperio di Nerone, da S. Piero, vicario di Cristo in terra, furono mandati a predicare il vangelo nello città di Firenze Frontino e Paolino, li quali con gli altri fedeli cristiani si riducevano qui per fuggire la persecuzione degl' infedeli, perchè in quel tempo qui erano grandissimi boschi e solitudini, dove edificarono un oratorio ad onore di Dio e nome di S. Piero apostolo, dove si congregavano a laudare Dio: ed in questo luogo è il loro cimiterio, dove ora è la porta santa, nel quel cimiterio v'è numero grande di corpi santi. Addidisse juverit S. Paulinum eumdem esse ac qui habetur primus Lucensium episcopus et Frontonem eumdem ac S. Pauli discipulum, quem Petragoricenses apostolum suum fuisse volunt et primum episcopum; et utrumque a Florentinis dici Christi fidem in sua civitate sparsisse, quum Roma ille pergeret Lucam, hic vero in Gallias [Ibid. pag. 1129.] ; unde etiam concludunt primatum ecclesiæ suæ esse proprium honorem, quippe quæ fundata fuerit, priusquam S. Paulinus evangelium prædicasset Lucæ, Pisis et alibi.
[14] [sed parum feliciter; alii confugiunt ad S. Romulum, episcopum Fæsulanum;] Verum quum illa omnia recentia sint, nil mirum, si ex adverso, Orlendii [Cfr Fogginius, De Romano divi Petri itinere et episcopatu, pag. 289. et seqq.] verbis utor, Recordanus Malespina, antiquior Joanne Villanio, Leonardus Arretinus, Villanio coævus, divus Antoninus, qui post præfatos auctores Chronicum suum adornavit et de ecclesia rebusque Florentinorum præclare disseruit, nullam prorsus de Florentinorum baptismate, a Frontino et Paulino primum administrato, mentionem faciunt. Divi Romuli, primi Fæsularum antistitis, opera et prædicatione quemadmodum et Fæsulanos ita et Florentinos, eis proximos, primum ad Christi fidem conversos affirmant, sequentibus S. Romuli Vitæ verbis nixi [Ibid. pag. 285.] : Igitur B. Romulus, iter una cum Marchitiano et Charissimo arripiens, verbum constanter ubique prædicabat: ubi dictio ubique tam bene a Florentinis et ab aliis Italis expensa est ut, qui fere nesciebant a quibus fidem accepissent, S. Romulum apostolum suum fuisse adstruxerint. Utcumque tolerabile id fuisset, si vel minimæ auctoritatis essent S. Romuli Acta; sed sæculo XI aut XII ab insigni fabulatore concinnata fuere: qui quum aliud nihil perspectum haberet quam S. Romulum Fæsulis episcopum fuisse ibique ad montis radicem sepulturam nactum esse, ex suo cerebro tot alia commenta adjecit, ut in universa re hagiographica nulla forte sit alicujus sancti Vita pluribus onusta mendaciis quam illa S. Romuli Acta. Quamobrem Fogginius [De Romano divi Petri itinere et episcopatu, pag. 303.] , inter Florentinos plurimam sibi laudem nactus, non dubitavit calculo suo probare decessorem meum Conradum Janingum [Acta SS. tom. II Julii, pag. 255.] , qui his Actis non satis fidere ausus est ut diceret S. Romulum a S. Petro episcopum fuisse ordinatum; multo minus eo ævo illum ad Florentinos venisse.
[15] [verum hic vixisse videtur ad finem sæculi IV] Verum tuto omnino jam longius ire licet
et aperte negare S. Romulum, Fæsularum episcopum,
S. Petri fuisse discipulum, quum ex
ejus epitaphio, collato cum oratione panegyrica,
quam sæculo XI ineunte de eo habuit Theuzo abbas,
certissime constet eum non vixisse multo ante
sæculum quintum. Ecce pars tituli quæ legi
adhuc potest [Fogginius de Romano divi Petri itinere et episcopatu, pag. 308 et seqq.] : MESSI HIC ROMVLI CORPVS LONGA
IN PACE QVIESCIT — QVI XPI CVM PRIMIS IVSSA SERVARET
AB ANNIS — TVM LECTOR DOMINI ANNIS QVINDECIM
IVSTUS 
— CONTINVIS PROBATVSQVE FVIT
MERITOQVE IVVATVS — ÆCLESIÆ SANCTÆ DIACONII
EST ORDINATVS HONORE. Reliqua ita hiulca sunt, ut
nemo ea ad hanc diem restituere potuisse videatur.
Verum ex Theuzone, qui titulum legit
quum adhuc integer esset, cognovimus S. Romulum
aliquot, immo triginta annos diaconi functum
esse officio, et dein ad presbyterii vel episcopatus
promotum fuisse munus. Porro titulum,
tam longum, tam barbaris versibus conceptum
et potissime monogrammate 
ornatum, sæculo
IV antiquiorem esse nullus peritus dixerit.
Neque ipse dissentiam a Fogginio [Ibid. pag. 352 et seqq.] , æstimante
S. Romulum, episcopum Fæsulanum, eumdem
esse ac illum Romulum, ad quem duas epistolas
scripsit S. Ambrosius, eumque S. Petri discipulum
fuisse dictum, quod qui in templo cathedrali
S. Petri Fæsulano stipendia merebant S. Petri
alumni dicebantur [Ibid. pag. 360.] .
[16] [Christianorum primorum zelus, fidelium quaquaversum dispersio,] Prudentiores itaque nobis videbimur, si, omissis SS. Romulo, Frontone et Paulino, ipsam universalem rerum conditionem inspiciamus, qualem ex libris sacris et sinceris historiis eam compertam habemus. Porro ex Actibus Apostolorum, S. Pauli epistolis et ex Apocalypsi S. Joannis plane certum est apostolos sedulo functos esse officio, quod eis imposuerat Christus Dominus; scilicet eos abivisse inter gentes easque docuisse; misisse quaquaversum suos discipulos, eodem munere instructos: et episcopos instituisse alios regionarios, alios certæ affixos sedi. Ex Eusebio præterea aliisque antiquorum patrum scriptis atque etiam ex sinceris martyrum Passionibus cognovimus passim Christianos, etiam laicos, sancto inflammatos fuisse ardore ad communicandum cum gentilibus bonum nuntium; et evangelium sæpius propagatum fuisse per christianos milites, mercatores et servos. Quamobrem, ut SS. Paulus et Lucas anno 61 Fratres invenerunt Puteolis [Act. Apost. XVIII, 13, 14.] , sic (ni fallor) si in aliis substitissent Italiæ civitatibus, potissime Romæ proximis, ibidem quoque reperissent fideles. Atque hæc quidem conjecturis nixa esse satis video; verumtamen putem firmiora esse quam quæcumque ex SS. Romuli, Frontonis et Paulini Actis repetuntur. Abest itaque multumque abest ut denegem christianam fidem apostolico ævo Florentiæ innotuisse; quin libenter admittam jam tum ibidem versatos fuisse episcopos, non tamen stabiles, sed potius regionarios et quorum nomina perierint.
[17] [et Florentiæ conditio melius suadent jam primo sæculo illic fuisse christianos quam spuria quæ proferuntur monumenta. Pristinus ambitus] Quamquam enim tantus illo tempore non videatur fuisse Florentiæ splendor quantus a nonnullis fingitur, ea tamen ejus erat conditio ut ab episcopis omnino negligi non posset. Sita scilicet erat ad Arnum fluvium in agro feracissimo et quinque publicis viis ad circumjacentia municipia et civitates exitum habebat. Illinc enim strata via ibatur Fæsulas, Faventiam, Ravennam; alia Pistorium, Lucam et per viam Æmiliam Genuam; tertia Pisas, ubi obvia erat via Aurelia, secundum mare Tyrrhenum Romam ducens; quarta Senam, Clusium, Vulsinios, Falerios, Romam; et quinta demum Cassia nova Biturizam atque hinc Aretium, Ambro et Senam et ex tribus his locis via Cassia vetere Clusium et inde Romam [Meyer, Universal Atlas, charta XXXV.] . Multum tamen aberat ut tanta ejus esset amplitudo quanta in præsentiarum. Abbas enim Follinius [Cfr Fantozzi, Nouveau guide de Florence, pag. 17.] , postquam incredibili studio et labore pristini ejus ambitus indagasset vestigia, reperit eam secundum Arnum extensam fuisse a Foro Arni * septuaginta circiter metris ultra pontem sanctissimæ Trinitatis; hinc ad septentrionem flectebantur muri usque ad viam Pulchrarum Dominarum *; unde ad Orientem ducebantur per forum Antinororum *, versus ædiculam congregationis misericordiæ; et demum citra forum templi cathedralis vergebant per vias, quibus nomina Magazzini, et Condotta dell' Anguillara; et a media hac ultima via meridiem versus recta protendebantur ad forum Arni [Cfr ibid. Pianta della cità di Firenze.] : quo spatio continentur metra quadrata ducenties circiter sexagesies mille; dum præsens ejus circuitus nonies mille quadringenta septuaginta et unum metra longus est [Guibert, Dictionnaire géographique et statistique, pag. 712.] ; quo capiuntur duæ fere leucæ Tuscæ quadratæ [Repetti, Dizionario geografico fisico storico della Toscana, tom. II, pag. 262.] , seu quinquagesies centena millia metrorum quadratorum; ita ut hodierna Florentiæ area vicies [Decies tantum habet Ripetti, tom. cit. pag. 263.] tanto major sit quam olim; quumque nunc incolas solum habeat centies et duodecies circiter mille [Fantozzi, pag. 33.] , vix credibile est plures quam decies mille incolas illic fuisse, etiamsi recogitetur veterum ædes valde exiguas fuisse et nunc multos hortos intra mœnia esse. Verum oppidum decies mille incolarum imperantibus Romanis valde conspicuum erat; adeoque phantasiæ nostræ impetu in errorem abripimur, quum, quæ ab antiquis laudari videmus, tanta ea fuisse arbitramur quanta quæ nunc splendida dicuntur et magna.
[18] Neque valde antiqua videtur Florentia, de qua quippe scribat Frontinus [Cit. a Cellario, Notitia orbis antiqui, tom. 1. pag. 572, edit. Schwartz.] : [et origo Florentiæ paucis describitur.] Florentia, colonia a triumviris (Augusto, Antonio et Lepido) deducta (anno ante Christum 44); adsignata lege Julia (qua certi agris statui jubebantur limites) centuriis cæsariana jugera XX per cardines et decumanos; id est singulis colonorum centuriis attributa viginti jugera, ducentis quadraginta pedibus in longitudinem et centum viginti porrecta in latitudinem; eaque per limites, a meridie ad septentrionem et ab oriente ad occidentem ductos, divisa. Porro frequentem coloniam fuisse pro spatii amplitudine vel inde constat quod jugera tantum 20 in singulas centurias distributa essent; quum alibi centuriæ essent 50 jugerum, alibi 210, alibi 400 [Discorsi di Vincenzo Borghini con le annotazioni di Dom. Mar. Manni, tom. I, pag. 1 et seqq.] . Quæ vero his opponuntur, ut major civitati illi attribuatur antiquitas, vel incerta sunt, vel palam fabulosa [Hyginus de Limitibus constituendis, pag. 154, edit. Goes.] . Pars civitatis seu populi Romani nova erat colonia cujus plerique incolæ adscripti tribui Scaptiæ, anno urbis 421 a censoribus Publ. Philone et Sp. Posthumio creatæ [Vide Rosini, Romanæ Antiquitates, lib. VI, cap. 15, pag. 469.] . Complures titulos marmoreos, quibus Florentini tribu Scaptia dicuntur, in unum congessit Lamius [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. I, pag. 12 et 13.] . Cave tamen ne omnes una tribu capias; non enim ratione solius habitationis fiebat civium romanorum in tribus divisio: sed pendebat hæc potius ab censorum arbitrio, qui pro rerum opportunitate, civium petitione atque etiam in pœnam (nam aliæ tribus aliis erant honorificentiores) romanos variis tribubus accensebant seu etiam ab una deturbabant in aliam: unde immerito miratur Lamius Florentinos reperiri adscriptos tribubus Arniensi et Romiliæ [Ibid. pag. 13 et 14.] : hæ cæterum honestissimæ, utpote rusticæ. Quandoquidem tribubus accensi essent Florentini, jure suffragii (omnium optimo civitatis jure) potiebantur: nam tribus propter suffragia ferenda institutæ. Crevit plurimum nova colonia detrimento vicinarum Fæsularum. Ab initio ejus agrum tam extensum fuisse quam postea fuit Florentina diæcesis censet Borghinius eique assentit Lamius [Ibid. pag. XVIII.] : res incredibilis plane, si recogitetur (quod modo monebamus) singulis centuriis assignata tantum fuisse jugera viginti. Thusciæ metropolim Florentiam fuisse nonnulli volunt et singularem correctoris Etruriæ sedem volunt insuper [Cfr Lamins, ibid. pag. 5 et 6.] ; sed infirmis valde nituntur argumentis. Quamobrem id unum certum habeamus Florentiam insigne fuisse oppidum medio sæculo III, quum ibidem passi sunt SS. Crescius et socii atque etiam S. Mineas; de quo continuo post dicetur.
[19] [Anno 250 interempti videntur SS. Crescius et socii et anno sequenti SS. Cerbonius et socii.] In Passione S. Crescii aperte traditur Decius imperator jussisse ut sanctus vir ejusque socii morte perimerentur: quod acciderit oportet inter mensem octobrem anni Christi 249, quo Decius purpuram imperatoriam induit, usque ad mensem Novembrem anni 251, quo circiter in prælio contra Gotthos obiit [Tillemont, Empereurs ad annum 249 et 251, tom. III pag. 129 et seqq. Bruxelles, 1732.] . Sed propius determinare fas est S. Crescii et sociorum passionis tempus. Quum enim S. Crescius cum sociis duobus occisus legatur IX kalendas novembris et S. Cerbonius cum aliis sociis septimo mense post, scilicet IV nonas maji; dubitandum non est quin illa martyria facta sint anno 250, hæc anno 251. Florentiæ versatus esse Decius nuspiam alibi traditur quam in Actis S. Crescii et S. Mineatis: sed nulla inde peti potest ratio, cur scriptis illis de hac re fides non habeatur. Integrum enim annum 250 Romæ et in vicinia commoratus fuisse videtur Decius, nisi forte in Gallias excurrerit [Ibid. pag. 130 et 131.] : quo itinere Florentiam quoque facile venire potuit. Nolim tamen propugnare Decium illis adhuc fuisse in partibus, quum S. Cerbonius et socii mense majo occisi sunt; multo enim verisimilius est Decium tunc jam abiisse qui ad Danubium adversus Gotthos certaret. Imperante Decio, alios quoque martyres habuit Etruria; verum quum eorum passio nil cum nostrorum commune habeat, satis fuerit indicasse eorum nomina recenseri a Tillemontio [Ibid. pag. 144.] , gesta vero illustrari a decessoribus nostris partim ad diem 1 Junii [Acta SS. tom. I Junii, pag. 33 et seqq.] et partim ad 9 Augusti [Ibid. tom. II Augusti, pag. 401 et seqq.] . Cæterum nil certius est quam persecutionis gladium sæviisse in universo imperio, dum ejus habenas teneret Decius.
[20] [Perperam contendisse videtur Lamius nomen S. Crescii mutandum esse in Acrischium.] De nominibus SS. Crescii et sociorum, quod fere alibi nuspiam reperiantur, disceptationem jam pridem fuisse inter Capassium et Laderchium finxit Lamius, ut ipse huic intercedere videretur controversiæ et de ea sententiam ferre. Quod ad nomen Criscus, inquit [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. I, pag. 594.] , ut in antiquis medii ævi instrumentis scribitur, nullus dubito quin detruncatum corruptumque nomen sit; integrum vero esse Acrischium persevero, marmore Florentini militis fidem jubente,
L. ACRISCHIO. L. F. ARN
ACTHO. FLORENTIA
EVOKAT. TITI. AVG. MIL. LEG
XXI MINEA
MILIT. ANN. XXXVI. VIX
ANN. LXXIX
M. ACRISCHIVS. L. F. ARN
SABINVS
T. F. C.
Apud nostrates igitur id nominis in usu erat; quod deinde barbaris sæculis depravatum mutilatumque est; non secus ac Berta pro Alberta; Cicus pro Franciscus; Bindus pro Aldobrandinus; Lapus pro Jacobus; Vannes pro Joannes et id genus alia. Criscus igitur pro Acrischius dictus est. Verum meo judicio hæ conjecturæ parum probandæ videntur; nam quod in antiquis monumentis aliquando S. Criscus reperitur, nil ad rem facit; quum Crisconius et Criscens legatur loco Cresconius et Crescens. Neque Crescii seu Cresci nomen omnino inauditum est, quum in Martyrologio Hieronymiano ad diem 18 Decembris inter martyres Africanos aliquis S. Crescius seu Crescus obvius sit. Neque magis insolita est hæc forma quam Cresconius; quod nomen, a Crescus forte deductum, Africam quoque videtur habuisse pro genitali solo. Nulla itaque videtur esse ratio cur deserantur omnia antiqua monumenta seu cur S. Crescus seu Crescius habeatur vero nomine Acrischius fuisse dictus.
[21] [De SS. Omnionis et Cerbonii nominibus.] Conjectat dein Lamius S. Omnionis nomen fuisse Onionem, in titulis græcis repertum. Verum neque hic necesse est admittere depravatum fuisse id nomen, quum Omnio facile deduci potuerit ab Omnis, quemadmodum Quartio a Quarto. Nolim tamen eos reprehendere qui Onnionem seu Onionem ejus fuisse nomen putant; nam vix ulla soni audiebatur olim diversitas, quum Omnio, Onnio et Onio pronuntiaretur; dein alii noti sunt sancti Onniones seu Oniones; et, si auctoritas aliorum pensanda sit, Moctius ubique italice eum vocat S. Onione. Alius S. Crescii socius, S. Serapion scilicet, dicitur in baptismo gentile posuisse suum nomen et voluisse deinceps Cerbonius appellari. Improbat id etiam Lamius, volens Cerbonium depravatam esse formam ex Serapione. Verum neque hæc ferenda conjectura, quum satis superque constet olim sæpissime in baptismate mutata fuisse nomina; Cerbonium seu Cervonium, ut alia multa ab animantibus mutuata nomina, Christianis olim arrisisse. Sed præplacet pauca de his ad illum Passionis locum annotare. Emtii seu Entii nomen non omnino insolens fuisse addit ipse Lamius; quod prolato etiam antiquo titulo probat. Reliqua difficultatem videntur non habere.
[22] [De sanctorum martyrum antiquo et recentiori cultu.] Quum inferius integram Felicii scriptionem de gloria posthuma SS. Crescii et sociorum daturi simus, pauca tantummodo hoc loco, quæ illic in annotatis ægre dicerentur, indicanda visa sunt. Tribus diebus illorum cælitum festum consignatum reperimus, scilicet 23, 24 et 25 Octobris. Ferrarius in Catalogo generali sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, ex tabulis ecclesiæ S. Laurentii Florentinæ consignat S. Crescii festum ad diem 23 Octobris; eumque imitatus est Castellanus in additamentis ad Martyrologium Romanum, ubi simul cum Ferrario dixit S. Crescii corpus in eadem ecclesia asservari. Verumtamen Ferrarius in eodem Catalogo ad sequentem diem seu ad 24 Octobris eamdem festivitatem refert ex monumentis Valliscavæ in agro Mugillano. Et quum in Catalogo sanctorum Italiæ pauca de S. Crescio ad diem 23 Octobris perhibuisset, addidit hæc verba: In tabulis ecclesiæ Fæsulanæ a nobis nuper visis die sequenti natalem hujus martyris celebrari animadvertimus. Et profecto hæc genuina dies est, martyrio nempe (ut in Actis aperte traditur) S. Crescii et sociorum honestata. Et quidem antiquissimis temporibus Florentiæ hac die agebatur S. Crescii festum, ut constat ex kalendario, scripto in fronte Sacramentarii seu Missalis circa annum 1100, ut tradit Moctius [Storia di santo Cresco, pag. 129.] , aut (si idem sit) sæculo IX vel X secundum Lamium [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. I, pag. 570 et 608.] , et in ecclesia S. Bartholomæi Florentina aliquando usurpato. Utut id est, in illo Moctii legitur: C. VIII kal. S. Crisci mart. Ex aliis autem mss. libris, quos vidit Moctius [Storia etc. præf. pag. XII.] , colligitur solemniter actum fuisse S. Crescii festum in templo cathedrali Florentino; in hujus enim antiquissimo rituali legitur: De sancto Crisco et sociis ejus novem lectiones facimus; proculdubio easdem quas in Gloria posthuma ex Felicio edemus. Et in alio libro, sæculo XIII exarato et in archivo metropolitano servato, cui titulus est: Mores et consuetudines canonicæ Florentinæ, ubi agitur de ære campano in festis sanctorum pulsando, hæc occurrunt: Pro sancto Crisco duas squillas [Storia etc. pag. 129.] ; squillæ autem, vox Italis adhuc usitata, et a germanico schelle derivata, minores campanæ sunt. Duæ squillæ videntur pulsatæ fuisse in solis festis duplicibus: cæterum si quis videre velit qualiter olim diebus dominicis, festis et ferialibus ordo pulsandi squillas et campanas variaretur, is adeat capita CDXXXVIII et sequens prioris partis et caput V posterioris partis Ordinis officiorum ecclesiæ Senensis, quem Odericus ejusdem ecclesiæ canonicus anno 1213 conscripsit et Trombellius anno 1766 dedit in lucem. Certe hic ordo a Florentino diversus est; sed non tanta in eo rerum genere solet esse diversitas, maxime si vicinæ sint ecclesiæ, ut magnopere curanda videatur. Et quum in Senensem Ordinem inciderimus, hoc loco monemus ibidem referri S. Crescii festum inter S. Severini archiepiscopi et confessoris et S. Miniatis, et quidem his verbis: De sancto Crescio tres lectiones facimus. Alia in capite I Felicianæ appendicis videat benevolus lector. In Diario sacro Florentino, anno 1853 a Ludovico Sanctoni edito, notatur SS. Crescii et sociorum festum die 24 Octobris; qua reapse ecclesiæ, quæ eos patronos habent, id agunt; sed aliæ ecclesiæ id in sequentem diem differunt propter occurrentem, ut num. 6 hujus Commentarii dictum est, S. Raphaelis archangeli natalem, altiori ritu celebrandum. Addendum non videtur hoc loco SS. Crescii et sociorum duplex agi festum in Vallecava; quod et olim fiebat in templo de Maciolis: de his enim dicemus annotato o et cc ad caput III Felicianæ appendicis. De SS. Cerbonii autem et sociorum festo, quod olim IV nonas seu die IV Maji agebatur, vide numm. 5, 6, 55 et 56 Felicianæ appendicis. Nunc eorum memoria prorsus sublata est ex Officiis divinis; perstat tamen cultus in reliquiarum veneratione: profecto decens esset et opportunum ut in Vallecava ineunte Maji iterum in eorum honorem festum ageretur. Verum hæc ad viros altioris subsellii pertinent.
[Annotata]
* Vittoria di Ubaldo della Rovera
* Piazza d'Arno.
* Via delle belle donne.
* Piazza degli Antinori.
ACTA PASSIONIS SS. CRESCII ET SOCIORUM,
Juxta editiones Laderchii, Moctii et Lamii, necnon apographa Florentina.
Crescius, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Omnion, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Emptius, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Cerbonius, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Pamphila, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Socii, martyres in agro Magellano in Thuscia (SS.)
BHL Number: 1987
CAPUT PRIMUM.
Comprehensio SS. Crescii et Miniatis.
[SS. Crescius, Minias et socii comprehensi,] Igitur temporibus Decii imperatoris, quum sævissima persequutio, contra Christi famulos indicta, ubique fere terrarum desæviret, et cælestis Regis milites per diversa tormenta ad coronam martyrii properarent; B. Criscus a ardore martyrii jam vehementer succensus, Florentiam veniens, dum pervenisset in sylvam, quæ dicitur Elisboth b, a militibus ipsius Decii imperatoris, qui tunc Florentiæ aderant, cum B. Miniate et quibusdam aliis captus, ipsam ad civitatem deductus est.
[2] [fidem coram Decio imp.] Quumque nunciatum fuisset imperatori de captione et adventu eorum, non modicum gavisus, suis eos adspectibus adstare præcepit. Quorum nomina et religionem percunctatus, dum fortes in fide Christi eos cognovisset, diversis suppliciis maceratos in imam carceris custodiam eos detrudi præcepit: ut tempore accedente, fame, algore, catenarum etiam atque carceris molestia interim maceratos, gravissimis et exquisitis tormentis acerbius torqueri faceret c. Separatim etiam eos detrudi præcepit, ne saltem mutuis consolationibus alterno sermone invicem propositis aliquo modo sublevarentur. Angebatur * etenim perfidus imperator, quod christianæ fidei assertores, beatissimi martyres, Christum Dominum creatorem omnium confitentes, eum regem regum, eum dominum angelorum, quem cæli venerantur, mundus adorat, infernus contremiscit, ipsi clara et aperta voce prædicabant; et deos, quos ipse colebat, non deos, sed dæmonia esse, certissima ratione comprobabant; habentes illud Davidicum in promptu: quia omnes dii gentium dæmonia sunt; Dominus noster autem Jesus Christus cælos fecit.
[3] [confitentur, mysteriumque] Unus est enim Deus Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus. Pater, qui omnia creavit verbo, juxta quod in Psalmo legitur: Timeant Dominum omnia, quoniam ipse dixit, et facta sunt. Sed quia dixit facta sunt, utique verbo ejus omnia facta sunt; qui enim dicitur, verbum est; * ergo qui * dicto cuncta effecit, ipse omnia verbo creavit. Filius, per quem omnia creata sunt; unde in eodem Psalmo: Verbo Domini cæli firmati sunt, cælorum nomine universa comprehendens; de quo verbo apostolus et evangelista Johannes: In principio, inquit, erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum; interpositione Verbi præsentia simul ac præterita complectentis; quod est, erat, æternitatem ipsius aperte insinuans; et deinde adjungit: Omnia per ipsum facta sunt *; paullo post replicando subjungit: Et Verbum caro factum est, et habitavit in nobis; Dominus videlicet noster Jesus Christus, qui ut hominem maligna fraude deceptum a laqueis mortis et inferni eriperet, de cælis descendere, et nostram carnem suscipere dignatus est, non relinquens, quod erat, sed assumens, quod non erat, ut participatione nostræ infirmitatis ad suæ divinitatis potentiam nos sublevaret.
[4] [SS. Trinitatis declarant.] Spiritus Sanctus confirmator et consolidator omnium, de quo aperte in supradicto Psalmi versiculo adjungitur: Et spiritu oris ejus omnis virtus eorum; quibus verbis aperte datur intelligi, Spiritum Sanctum Patris et Filii Spiritum rectissime credi et confiteri. Quum enim os Dei filius Dei, ne contrario intelligatur, qui et Verbum Patris, virtus, ac sapientia Patris multarum sanctarum Scripturarum testimoniis confirmatur. Filius vita et Pater: quum, ut in Evangelio ipsius verbis Domini ostenditur, unum sint, nullum dubium esse potest, quin Spiritus Sanctus Patris et Filii sit Spiritus; qui Sanctus Spiritus paraclitus ac consolator a Patre et Filio procedens (cum quibus unus est Deus, in Trinitate perfecta) super Dominum nostrum in specie columbæ, et super apostolos in flamma ignis visus est. Cujus flammæ ardore sancti ac beatissimi apostoli succensi, quum verba vitæ, clara et aperta voce prædicarent, et innumerabilium populorum turmas quotidie ad fidem, quæ in Domino nostro Jesu Christo est, deducerent, ab infidelium turbis contumelias et opprobria perpessi, ibant gaudentes a conspectu concilii, quoniam digni habiti sunt pro nomine Jesu contumeliam pati. Quos sancti martyres imitati, minas judicum, et tormenta carnificum, et omnia diaboli tentamenta pro nihilo computantes, ad æternæ vitæ beatitudinem per martyrii coronam pertingere festinaverunt.
ANNOTATA.
a Hoc loco edidit Laderchius Crescius, alibi Criscus; quæ posterior forma videtur in plerisque mss. reperta esse: verum in aliis monumentis Crescius et Crescus dicitur. Putem genuinumnomen Crescium esse.
b Joannes Villanius, de eadem silva agens: Audivi, inquit [Historia Flor. lib. I, cap. 57, ap. Muratori, Scriptt. Rerum italicarum, tom. XIII, col. 52.] , B. Miniatem eremitam prope Florentiam habitasse cum discipulis ac sociis suis in silva, quæ vocabatur Florentina Aregotto, in loco ubi modo ipsius ecclesia Florentiæ civitati imminet, scilicet ad lævam Arni fluminis et ad euronotum [Note: ] [Sud-Est] mœniorum; quæ ecclesia S. Miniato al Monte dicitur. Arisbot in hoc eodem Villanii loco legit Laderchius [Acta SS. Crescii et sociorum, pag. 17.] , Alogoth Capassius [Lettera ad un cavaliere etc. pag. 47, edit. II.] et Arisgotto Lamius [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, pag. 590.] ; qui et addit: Passionaria duo Laurentiana Plut. XX, num. 1 et 2 et alia Elisboth vocant; Vita B. Mineatis italica bibliothecæ Riccardianæ manu exarata cod. XXXV, plut. 0, ord. IV, depravate ac mendose Gliboschi et Lisboch habet. Elisboth diserte etiam scribitur. Elisboth diserte scribitur etiam in Actis S. Crisci martyris Laurentianis ab Jacobo Laderchio [et Marco Antonio Moctio] editis. Silva hæc jugum montium et collium occupabat, qui nunc a vicinia Florentiæ ad Empulum usque protenduntur et etiamnum non multum deformato nomine Vallisbotti (ut superius [Ibid. pag. 538.] videre est) adpellatur; vulgo autem Valdibotte cum ecclesia S. Donati, de qua pariter egimus superius [Ibid. pag. 76.] . Nolui hæc occulere, quum unus Lamius videatur in hujus silvæ situm inquisivisse; sed multum abest ut his assentiendum arbitrer: ut enim omittam nominum diversitatem, regio Vallisbocti jacet ad africum [Note: ] [Sud-Ouest] seu potius ad occidentem Florentiæ, dum (ut diximus) mons indicatus a Villanio euronotum respiciat.
c Decianæ persecutionis hoc proprium fuit ut tormentorum diuturnitate animi vincerentur, non ut inflicta pœna perimerentur corpora [Cfr S. Cyprianus, epistt. 8 et 53, pag. 23 et 109.] . Imam carceris custodiam, in quam intrusi sunt sancti martyres, explicat Laderchius [Acta S. Crescii, pag. 26 et seqq.] , annotans carcerem fuisse exteriorem seu anteriorem, qui et publica custodia; dein carcerem interiorem seu sedem intimam; et demum locum, Romæ dictum Tullianum, alibi barathrum, alibi latumias, alibi lacum etc. Videtur postremus hic carcer, omnium teterrimus, in Passione S. Crescii designari.
* agebatur M.
* supple ex M. verborum nam que dici proprium est
* quod M.
* supple ex M. atque ad majorem certitudinem quod verbum Dei Filius Dei sit, per quem omnia facta sunt,
CAPUT II.
S. Omnion, carceris custos, ad fidem convertitur a S. Crescio et prolixe docetur.
Ex quibus athleta Christi * beatissimus Criscus, minis atque tormentis crudelissimi imperatoris vilipensis, [Visis prodigiis,] dum carcere teneretur, lætus et gaudens laudes referebat altissimo, quia pro nomine ejus contumeliam pateretur. Hujus autem carceris præpositus erat quidam homo, nomine Omnion a, nobilis et acceptus Decio imperatori, qui etiam filiam habebat lunaticam, quam impius ac violentus possessor quotidie miserabili vexatione atrociter laniabat, maxime postquam martyr Christi beatissimus Criscus adductus fuerat; nomen cujus per os puellæ dæmon horrendis vocibus insonabat, et de ejus adventu non modice conquerebatur. Hæc dum ita fierent, media nocte facta, quum jam vigiles obdormissent, lux immensa tenebris longe repulsis, tetro in carcere refulsit. Et gloriosus miles catenarum vinculis absolutus et angelicis obsequiis confortatus, libero incedens pede psalmum et hymnum Deo decantabat omnipotentissimo. Evigilantes autem custodes, quum tantam luminis claritatem tenebroso in carcere conspexissent, non modico terrore perculsi in fugam conversi sunt. Dæmon quoque per os puellæ sese ardere, seque tormenta intolerabilia pati, terribili voce clamare cœpit, sic dicens: Quid tibi et mihi est *, Crisce? Cur ante tempus perdere me festinas? Adjuro te per ipsum, quem colis, ne hinc me expellas; et ne hanc mihi tantam injuriam facias.
[6] [S. Omnion, carceris custos, petit a S. Crescio] Tunc Omnion videns tanta Domini mirabilia circa B. Criscum celebrata, cucurrit ad carcerem, et pedibus beatissimi martyris provolutus, ut suorum criminum veniam mereretur, orare cœpit. Deprecabatur etiam, ut sanitatem filiæ suæ restitueret, et dæmonem a visceribus ejus excluderet. Beatus vero Criscus, sereno, ut erat, vultu in eum respiciens, ait: Si credideris Dominum Jesum Christum, factorem atque reparatorem omnium esse, et filiæ tuæ sanitatem, inimico effugato, invenies, et omnium peccatorum tuorum, pro quibus nunc solicitus es, indulgentiam consequeris. Tunc Omnion, prostratus ante pedes ejus, aperta voce dicere cœpit: Credo Dominum Jesum Christum verum Deum esse, et idola muta et surda, quæ nec sibi, nec aliis prodesse possunt, pro nihilo ducens, respuo; Deum autem Christianorum, qui in cælis manens, te famulum suum sic glorificavit, adorans, veniam de peccatis meis expostulo: peccavi enim multum in te, et in Deum tuum; quia errore persequutus sum sanctos ipsius; et in morte eorum consentiens fui. Sed deprecor te, Sancte Dei, quatenus misertus mei, et misertus filiæ meæ, ad gratiam Dei tui nos facias pervenire, inimico humani generis a corde ipsius expulso.
[7] Beatus vero * Criscus gavisus de fide ejus, et gratias agens Deo, elevavit eum. Et protinus in oratione, [et obtinet filiæ liberationem a daemone,] ut Dominus sancti nominis sui virtutem circa puellam ostendere dignaretur, et dæmonem ab ea expelleret, deprecabatur. Quumque complesset orationem, conversus ad puellam, dixit: O dæmon spurcissime, qui hanc puellam ingressus, imaginem Dei arripere ausus es; in nomine Domini Jesu Christi, quem colo, præcipio tibi, ut exeas ab ea, et ulterius ad eam non ingrediaris, quatenus ab idolorum sordibus emundata creatorem suum, qui in cælis est, agnoscere, et Sancti Spiritus dignum habitaculum fieri mereatur. Tunc dæmon, emissa terribili voce, cum ingenti furore abscessit. Sanctus autem Domini, manum puellæ tenens, benedixit eam, et sanam reddidit patri suo. Tunc Omnion, gratias agens Deo et beato martyri suo Crisco, cœpit detestari eos, qui non Domino crederent Jesu Christo. Credidit autem ipse cum uxore, et filia, et omni domo sua, et dato nomine suo pariter cum eis baptizatus est.
[8] [et docetur] Instructus tamen primitus est a B. Crisco ex omnibus, quæ ad christianam religionem, et fidem catholicam pertinent: videlicet, qualiter credere deberet in Deum Patrem omnipotentem, visibilium et invisibilium conditorem, et in Dominum nostrum Jesum Christum unicum Filium ejus, qui quum sit Deus de Deo ante sæcula de Patre sine matre ineffabiliter genitus, lumen de lumine, omnipotens de omnipotente, æternus, et immensus sine principio et sine fine; verbum, virtus et sapientia Patris, per quem omnia facta sunt, per quem universa subsistunt; cui cherubim ac seraphim incessabili voce proclamant, quem virtutes cælorum contremiscunt, cui omnes angelorum ordines obediunt, quem cæli capere non possunt; cui et abyssus pervia est, et nullum latet secretum, creatorem ac reparatorem omnium, qui quum sit incomprehensibilis, æterno complectitur omnia gyro, et quum sit immutabilis, æterno disponit omnia nutu. Unus est enim Deus cum Patre et Spiritu Sancto, in unitate perfecta et ineffabili; Dominus ac Redemptor Jesus Christus, qui ne sua factura periret, et hominem, quem antiquus hostis maligna fraude deceptum gloria immortalitatis spoliaverat, a laqueis mortis eriperet et a potestate diaboli revocaret, propter nos et propter nostram salutem de cælis descendere et de Spiritu Sancto ex beata et gloriosa Dei Genitrice Maria incarnari et homo fieri dignatus est. Tentari etiam, pati, mori et ad inferna descendere, ut eis, qui in tenebris, et umbra mortis sedebant, suæ divinitatis lumen ostenderet, non exhorruit. Et, ut spem resurrectionis et æternæ vitæ nobis attribueret, resurrexit, et ad cælos ascendit. Quem angeli, vestibus albis induti, cum potestate et majestate magna, iterum venturum et justos atque injustos ignis examine comprobaturum dixerunt.
[9] [dogmata christiana.] Docuit etiam eum credere et in Spiritum Sanctum paraclitum, verumque consolatorem, ex Patre et Filio procedentem, qui in specie columbæ super Dominum nostrum in undis Jordanis apparuit, quando de cælis vox Patris intonans dixit ei: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui; et sanctæ Trinitatis inæstimabile sacramentum venturis ad fidem gentibus manifestavit, super sanctos vero apostolos igneis in linguis eisdem apparuit, et suæ divinitatis flamma eos illuminans, diversarum eis linguarum affluentiam ministravit; quatenus Dominum sine felle doloris et amaritudine peccati, per avem, quæ felle careret, mitem atque multum mansuetum procedere ostenderet; et apostolos ad evangelicam prædicationem incomparabili fervore accenderet; videlicet qualiter sanctam atque ineffabilem deitatis trinitatem in unitate, et unitatem in trinitate, colendo venerari, et venerando adorare debuisset.
ANNOTATA.
a Moctius reperit in ms. Oion, Onion et Omion. De hoc nomine vide Commentarium prævium, num. 21.
* jam dictus M.
* mihi et tibi est, o M.
* autem M.
CAPUT III.
S. Crescius cum christianis Florentinis statuit Faventiam fugere.
[Ingravescente persecutione,] His peractis, dum persequutio, adversum christianæ fidei cultores indicta, crudelissimis jussionibus sævissimi imperatoris quotidie magis ac magis ingravesceret, et christianæ religionis cultores per domos et latebras subtiliori examine disquirerentur; et dum ignis et aqua interdicerentur his, qui non incenderent thura idolis, in triviis et spectaculis ordinatis; videntes fideles, qui cum B. Crisco erant, sese in arcto positos, neque in ea civitate sese jam diu latere posse: quoniamque mulieres quædam, et infantes promiscui sexus erant inter eos, quos fragilitate sexus et ætatis asperitas martyrii deterrere poterat; consilio communicato, competens visum est eis, ut pro necessitate temporis ac rerum ad alia loca transitum facerent.
[11] [alii volunt manere Florentiæ, alii abire;] Sed quum discordia esset inter eos, quibusdam volentibus remanere ibi cum B. Crisco, aliis nolentibus sine eis recedere; communiter rursus ad B. Dei martyrem accedentes a, quid consilii in tantis difficultatibus capere deberent, expetebant. Sanctus autem Dei, blande eos consolatus, talia fertur protulisse monita: O fratres et commilitones, nolite terreri, nec pavore ministrorum diaboli corda vestra conturbentur; quoniam majores hostium tentationes majoribus divinis subsidiis proteruntur. Recordemini, quoniam per multas tribulationes oportet nos introire in regnum Dei. Hanc viam ipse Dominus suis ostendit discipulis, admonens eos, ne, quum a principibus et hujus mundi potestatibus opprobria et injurias sustinerent, aliqua perturbatione conscandalizarentur; prædicens eis tribulationes futuras, et dicens: Absque synagogis, et communi hominum consortio facient vos, et domibus, et civitatibus vestris vos projicientes, et quæque necessaria vobis interdicentes: et dum vos interfecerint, æstimabunt obsequium se præstare Deo, Deum vero omnimodis ignorantes. Hujus admonitionis præcepta servaverunt apostoli, eorumque successores, post vestigia quorum nos ambulare oportet, si ad optatam requiem et locum beatitudinis a Deo nobis promissæ volumus pervenire.
[12] Non ergo, fratres carissimi, mundanis adversitatibus afflicti scandalizemini; adversitates etenim istæ, quamvis sint graves, momentaneæ tamen sunt, et transitu suo requiem et æternam lætitiam nobis præparant. Considerate, quam vilia sint ea, quæ nos gravant, comparatione eorum, quæ in cælis sanctis et fidelibus præparata sunt. Ista etenim, dum transeunt, et transeundo pereunt, quanto, dum fierent, vilipendenda fuerint, manifestant. Illa autem, dum in quiete et lætitia perseverent, felicitatis supernæ amorem mentibus fidelium infundunt. Accingamur igitur ad ea, quæ superius sunt, et quæque infima pro nihilo computantes, ad solam æternorum comprehensionem mentis oculos intendamus. Nullæ nos carnales amicitiæ retardent, nullus amor sæculi impediat, nec corporeæ afflictiones scandalizent, de sola cælestium dulcedine cogitantes.
[13] [cum omnibus Faventiam pergit S. Crescius.] Dum hæc, et alia similia beatissimus Dei famulus prosequeretur, confortati sunt omnes, et solicitudine persequutionis rejecta, ardor martyrii multorum mentibus insedit. Considerans autem sanctus Dei, non esse æqualem in omnibus firmitatem, et minorum necessitati concedens, ex præcedentium sanctorum imitatione, in hunc modum, quid faciendum esset, dicens ait: Duæ, inquit, sunt, dilectissimi fratres, viæ, quibus ad supernam gloriam gressibus sanctorum intenditur. Una confessionis, eorum videlicet, qui tormentorum asperitatem sese æquo animo tolerare dubitantes, quiete contemplationis, ac fructu bonæ actionis ad æternam patriam invigilant. Altera vero est martyrii, eorum scilicet, qui pro spe æternæ beatitudinis, corpora sua carnificibus exponentes, præsentis vitæ habitudinem despiciunt. Quapropter, carissimi, dantes locum persequutioni, cum dilectissimo fratre nostro Omnione, quibus commodum fuerit, abscedant. At illi genibus ejus affixi, ut sui misereretur, nec populum, quem Deo acquisierat, desereret, cum lacrymis deprecabantur. Tunc B. Criscus, licet nimio * ardore succensus, tamen et precibus et lacrymis eorum commotus, ne animos populi sese exorantis confunderet, et ut animas, quas Deo acquisierat, custodiret, necessitati deprecantium concedens, juxta illud evangelicum: Si vos persequuti fuerint in una civitate, fugite in aliam; dimissa civitate Florentiæ b, pariter cum eis Faventiæ destinavit iter ad urbem.
ANNOTATA.
a Detentio, quam nunc præventivam dicunt, usitata erat Romanis; sed facilis satis, ita ut clementer sinerent amicos ad reos accedere.
b Fuga non difficilis erat, quandoquidem S. Omnio, carceris custos, fidem christianam amplexus erat. Via Æmilia ducebat Florentia Faventiam.
* martyrii M.
CAPUT IV.
S. Crescius mirabiliter sanat S. Serapionem seu Cerbonium eumque cum matre Pamphila et multis aliis convertit.
[S. Pamphila] Quumque pervenisset ad locum, qui dicitur Collis a, suscepit hospitium in domo cujusdam mulieris viduæ, quæ vocabatur Pamphila, cujus filius jacebat ægrotus; et proposita pace, juxta illud evangelicum: In quamcunque domum intraveritis, primum dicite: Pax huic domui; quum cognovisset, pacem suam ibi requievisse, juxta morem gratias Deo *, requiescere cœpit. Dumque ea, quæ necessaria erant, præpararentur, ipse a colloquiis divinis, et evangelica prædicatione numquam cessabat. Assidue etenim in psalmis et hymnis et orationibus laborabat. Intellexit autem mulier, B. Criscum, et qui cum eo erant, veri Dei adoratores et christianæ religionis cultores esse, atque idcirco, licet pagana, sedule ministrabat eis; et monita divina inspiratione, quodcumque verbum ex ore beati viri percipere poterat, memori condebat in pectore.
[15] [Serapionis, filii sui, graviter ægrotantis,] Factum autem, B. Crisco cum sociis suis ibi aliquandiu commorante, ut languor pueri ingravesceret, et ad mortem usque deductus, vix extremum halitum retineret; unde et mulier conturbata erat, et domus ejus tota mœrore completa. Flebant propinqui sanguinis proximitatem jam fere amissam, et futuram domus desolationem lugentes, quam sperato hærede statim vacuari credebant. Plangebant et amici, amicitiæ præteritæ patris pueri recordantes, et futura exspectatione se deceptos ingemiscentes. Contristabantur et vicini, miseræ mulieri condolentes, et bonæ indolis pueri, jam ad extrema propinquantis, inter verba singultu cadentia, sæpe reminiscentes.
[16] [sanitatis restitutionem] Cunctis autem adstantibus jam mœrore et tristitia fatigatis, et de sola funeris impensa cogitantibus, accedens mulier ad B. Criscum habitu immutato, facie lugubri, voce miserabili, eum compellare cœpit: Cur, o serve Dei, ingredi ad me voluisti? in ingressu tuo filius meus moritur, lumen oculorum meorum extinguitur, dimidium animæ meæ a me separatur, unica spes mea summo mihi cum dolore aufertur: ecquis me miseram consolabitur? quis subsidium meæ præbebit senectuti? quis meæ viduitati necessaria ministrabit? Ecce viscera mea per media discinduntur; tota spes meæ salutis confunditur, et nullum mihi solatium relinquitur. Sed, o serve Dei, quoniam fidelem ejus ministrum te esse cognovi; si vera sunt ea, quæ ex ore tuo audivi, et si vis, ut credam virtutibus ejus, quem prædicas, si quid potes, vel tu, vel Deus tuus, succurre mihi, succurre mulieri: audivi enim ex ore tuo, Deum tuum innumerabilia fecisse miracula, infirmos sanasse, leprosos mundasse, dæmones fugasse, et etiam mortuos suscitasse. Ostende igitur Dei tui virtutem, et, ut omnes adstantes credant, quia ipse est Deus, qui facit mirabilia in cælo et in terra, unicum filium mihi restitue quem in ingressu tuo videor amisisse.
[17] [cum amicis] Quum talia misera mulier gemens et lacrymans sæpius iteraret, omnes, qui aderant, in lacrymas conversi sunt; et affixi * genibus beatissimi martyris, pariter cum ipsa muliere Dei athletam exorare cœperunt, ut miseræ mulieris misertus, doloribusque ejus irremediabilibus compatiens, suis orationibus a Domino Jesu Christo, vitam et sanitatem pro puero impetraret.
[18] [rogat S. Crescium,] Tunc Sanctus Dei gemitibus flentium compatiens, toto vultu lacrymis suffuso, in hunc modum sese exorantibus respondit: Hoc non est nostrum, fratres carissimi, non est hoc nostrum, sed sanctorum apostolorum, et successorum eorum est. Dominus noster Jesus Christus, quem colimus, virtutes multas fecit, et innumerabilia miracula mundo ostendit: infirmos ex variis passionibus liberavit, cæcos illuminavit, surdis auditum, mutis loquelam restituit, claudos ambulare fecit, mulierem, quæ ei vestimenti fimbriam tetigit, hoc solo a fluxu sanguinis eripuit; leprosi etiam multi et diversi ab eo mundati, dæmones effugati, et ipsi mortui suscitati sunt; et aliæ virtutes innumerabiles per eum mundo ostensæ sunt. Hanc quoque virtutem, et signorum faciendorum potentiam, discipulis suis, eorumque successoribus, sanctis videlicet patribus nostris dereliquit; qui et ipsi innumerabilibus claruerunt signis, dicens: Et majora horum facietis: unde beatum apostolum Petrum in Actibus Apostolorum invenimus, solo etiam umbræ suæ tactu, a variis languoribus plurimos sanasse ægrotos. Et si volumus sanctos patres, et facta eorum per singula scrutari, plurima inveniemus similia. Nos autem, fratres, minimi eorum comparatione sumus, nec eorum sanctitati ullo modo adæquari possumus. Sed quoniam tempus præstat, ut virtus Domini nostri Jesu Christi manifestetur; separentur fideles ab infidelibus, ut solitam ei orationem offeramus, et unanimiter eum deprecemur, quatenus nominis sui virtutem super puerum istum ostendere dignetur.
[19] [qui eam precibus a Deo obtinet.] Tunc prostratus in orationem, cum ceteris fidelibus diutissime oravit; et completa oratione, quum ceteri subjunxissent, Amen; surrexit; et accedens ad lectulum, in quo puer, in extremo spiritum ducens, quasi exanimis jacebat, ait: O puer, Dominus Jesus Christus, Deus, Dei Filius, qui pro nobis de cælo descendere, et homo fieri dignatus est, et, ut ovem, quæ perierat, hominem scilicet, qui suasu diaboli mortem sibi conciliaverat, salvandum inveniret, et ad caulas patriæ cælestis reportaret, mori, et resurgere, et lucidum cæli thronum scandere præordinavit; ipse tibi, virtutem nominis sui clarificando, et vitam et sanitatem præstare dignetur, ut adstantes omnes cognoscant, quia ipse est Deus solus in cælo et in terra, per quem cuncta creata sunt, per quem universa subsistunt, qui cum Patre, et Spiritu Sancto vivit, et gloriatur Deus per infinita sæcula sæculorum Amen. Quumque omnes respondissent, Amen, surrexit puer de lectulo sanus, itaut nec vestigium infirmitatis ullum in eo appareret.
[20] [Omnes convertuntur] Et exsurgens cœpit clamare: Unus est Deus Christianorum in cælo et in terra, creator cunctorum, et reparator universorum, nec est alius Deus præter eum: dii enim omnes, quos colimus, vani sunt, et nec sibi, nec aliis prodesse possunt. Et advolutus genibus beati viri, dicebat: Oro te, Sancte Dei, ut ad gratiam baptismatis me facias pervenire. Tunc B. Criscus admonens eum, et instruens de doctrina Domini, catechizavit eum. Mater autem pueri, et ceteri, qui prius aderant mœrentes, videntes tanta Domini mirabilia circa puerum, per virum Dei celebrata; fletu converso in admirationem, prostrati in terram, se peccasse, seque errasse, quod idola coluissent confitebantur; denique orabant, ut, quid facere pro peccatis suis deberent, eis ostenderet. Sanctus autem Domini, edocens eos de fide et de religione catholica, et ostendens eis, qualiter vivere, et qualiter credere debuissent, indixit eis jejunium b. Quo peracto, baptizati sunt omnes in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, et apposita est fidelis turba in Domino.
[21] [et S. Serapion vocatur Cerbonius.] Puer etiam, qui sanatus fuerat, baptizatus est, et mutatum nomen ejus Cerbonius; nam antea Serapion vocatus fuerat c: et baptizatus cœpit multum proficere in doctrina Domini, et cum beato Crisco, in orationibus et vigiliis perseverare; et neque diu, neque noctu ab eo separari.
ANNOTATA.
a Collis ille putatur fuisse ad latus sinistrum templi S. Crescii, quod etiamnum est in Vallecava: de eo alibi latius dicetur. Imaginem locorum edidit Moctius.
b De jejunio, quod olim præmitti solebat baptismati, plura collegit ad hunc locum Laderchius ex apologia S. Justini martyris et ex Actis seu Passionibus SS. Susannæ, Getulii, Sebastiani, Valentini et Laurentii. Quæ ibidem vide. Porro jejunium istud non semper æque diuturnum erat, alibi ad septem, alibi ad tres, alibi (uti etiam hoc loco) ad duos dies productum.
c Recte in hunc locum scripsit Laderchius [Acta S. Crescii, pag. 132.] : Veterum plures nomina gentilium, quæ a parentibus acceperant, in baptismo deseruisse et alia sumpsisse testes sunt Eusebius [De martyribus Palæstinæ, cap. 11.] et S. Petrus Aulanus, qui, a Severo præside interrogatus quomodo diceretur, respondit: Nomine paterno, Balsamus dicor; spirituali vero nomine, quod in baptismo accepi, Petrus dicor; ac demum Acta S. Sozontis, ubi dicitur: Quidam adolescens, … ab ortu quidem Tarasius, in divino quidem baptismo Sozon denominatus. — Martenius [De antiquis ecclesiæ ritibus, lib. I, art. 10, tom. I, pag. 71 et seq.] , Augusti [Denkwürdigkeiten aus der christlichen Archäologie, tom. VII, pag. 345 et seqq.] , Binterim [Denkwürdigkeiten der katholischen Kirche, tom. I, part. I, pag. 40 et seqq.] aliique idem argumentum versarunt et multo plura adduxerunt ex sacra antiquitate loca. Hæc tamen universalis disciplina non erat, quum innumeros idololatrica nomina retinuisse ex Martyrologio S. Hieronymi constet. Laudandi tamen qui, ut de martyribus Palæstinis disserit Eusebius, indita sibi a parentibus nomina, ideo fortasse quod essent idolorum vocabula, abjecerunt: quod et S. Serapion, assumpto Cerbonii nomine, fecisse hoc loco legitur. Pro more suo audacter nimis id impugnat Lamius: Ludibrium, inquiens [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. I, pag. 594.] , debent eruditis, qui cum Actis [S. Crescii] adfirmant Serapionem antea vocatum, quum aquis lustralibus tinctus fuisset, pristino nomine deposito, aliud adsumpsisse Cerbonium. Moris enim vix erat primis ecclesiæ sæculis adultos nomen in baptismate accipere vel mutare, nisi nomine interdum alicujus apostoli vel prophetæ, non utique Cervonii, profano nomine. Verum nil excogitari potest falsius hac lege, quam proponit Lamius. Ecce in Actis SS. Hippolyti, Eusebii et sociorum legitur S. Stephanus Papa, Adriam et Paulinam (apostolicum utique nomen) baptizans, vocasse puerum Neonem, puellam Mariam [Ap. Baronium, ad ann. 259, num. 11.] ; atque idem Papa, Nemesii filiam lustrans, Lucillam vocavit [Ibid. num. 23.] . Quum vero Theodosius junior uxorem ducturus esset Athenaidem, hanc Atticus, episcopus Constantinopolitanus, christianam fecit et in baptismo pro Athenaide Eudociam vocavit [Socrates, Hist. eccl. lib. VII, cap. 21.] . Alia exempla vide apud Martenium. Sane amaveruntchristiani apostolorum et martyrum nomina: sed non minus eis placuere nomina animantium aut ab iisdem derivata; quale est Cerbonius seu Cervonius, a gentilibus quoque usitatum. Fuse de hac re dixit Cancellierius [Dissertazione sopra due iscrizioni delle martiri Simplicia, madre di Orsa, e di un'altra Orsa, pag. 8 et seqq.] , ostendens hunc gentilium Romanorum fuisse morem atque etiam christianorum, ut a brutis nomina mutuarentur: verumenimvero hæc omnium fere gentium consuetudo. Quot enim per totam Europam sparsæ sunt familiæ, nomina animantium habentes? Nonne silvatici americani etiamnum ab ursis, lupis, cervis, aquilis aliisque feris nomina sua accipiunt? Porro, quamvis commendarentur nomina apostolorum et martyrum, sive propter virtutum exempla [Dionysius Alexandrinus ap. Eusebium, lib. VII Histor. eccles. cap. 25 et S. Joannes Chrysost. Homilia XXI in Genesim, ap. Binterim, tom. I, part. I, pag. 41 et 42.] , sive propter propensionem et affectionem [Nicephorus Callistus, lib. VI Hist. eccles. cap. 22.] , quam nunc devotionem dicimus, sive demum propter securitatem et tutelam [Theodoretus, Sermo VIII de Græcarum affectionum curationibus, ap. Martenium, tom. I, pag. 73.] , seu patrocinium vulgo appellatum: certum tamen et firmum sit hæc baptismalis nominum mutationis non præcipuum fuisse scopum et finem; sed potius propositum fuisse ut significaretur novæ conditionis assumptio, quemadmodum servis quoque manumissis novaimponebantur nomina: quod qualibuscumque nominibus fieri poterat.
* agens supple
* affusi M.
CAPUT V.
SS. Crescii, Omnionis et Emptii in fide constantia et martyrium.
[Imperator milites mittit contra martyres;] Dum vero hæc agerentur, et vir Domini B. Criscus, ut animas, quas Deo acquisierat, confirmaret, eodem in loco moraretur, relatum est imperatori, quod Omnion, quem ipse amplissima dignitate decoraverat, diis, quibus ipse venerationem exhibebat, derelictis, per B. Criscum Christo credidisset, et confractis deorum imaginibus, quas apud se habebat, christianis adjunctus esset, et cum B. Crisco et aliis christicolis, civitate propria relicta, fugisset. Ad hæc crudelissimus princeps nimio furore succensus, cum ingenti ira præcepit militibus suis, ut quam ocissime huc illucque discurrentes, beatum virum et eos, qui cum eo erant, persequerentur, potestate eis attributa, ut quocumque in loco eos invenirent, statim comprehenderent; et, nisi vellent diis cervices suas inclinare et thura atque victimas eis immolare, diversis pœnis atque tormentis eos interficerent. Tunc milites perficientes jussa sui imperatoris, post aliquantulam defatigationem pervenerunt ad locum, ubi sancti Dei in orationibus et vigiliis perseverabant, a colloquiis divinis et evangelica prædicatione numquam vacantes.
[23] [S. Crescius, commisso novello grege S. Cerbonio, capitur] Cognoscens autem B. Criscus de militum adventu: Surgamus (inquit), fratres, quia ecce Dominus noster Jesus Christus ad coronam martyrii nos invitat. Et advocans B. Cerbonem a, monuit eum, ut secederet et daret locum persequutioni, et ut ecclesiam, quam sibi Dominus commiserat, ipse post ejus obitum confirmando geminaret. Denique, ceteris semotis, ipse ut robustus cælestis, ad jam sæpe optatum desiderans pervenire certamen, cum duobus aliis discipulis Omnione et B. Emptio, qui cum eo fuit ab initio conversionis, a militibus se requirentibus non celavit. Milites vero accedentes, comprehenderunt eum, et eos, qui cum eo erant, improperantes ei in hunc modum: Tu es sacrilegus ille Criscus, qui deorum nostrorum culturam evacuas, et cujusdam Jesu Nazareni superstitiosam et vanam edoces sectam? Per salutem imperatoris b, quia nisi sacrificaveris diis immortalibus, et eos, qui per te decepti sunt, ad deorum culturam revocaveris, diversis pœnis te interficiemus.
[24] [et fidem profitetur;] Deinde ligantes eum gravissimis catenis, et eos, qui cum ipso erant, perduxerunt eos ad quoddam fanum * ibi proximum, in quo erant diversæ idolorum imagines. Et introducentes eos in templum, cœperunt compellere eos ad sacrificia idolorum; et advocantes beatum Omnionem, et quasi condolentes ei, affabiliter eum admonere cœperunt, ut ab errore noviter suscepto recederet, et diis immortalibus libamina perferendo, ab eorum ira secederet, et Decii imperatoris amorem sibi reconciliaret, ut, pristina dignitate recepta, pristino cum honore ad imperatoris palatium remearet. Præterea munera ampliora, et abundantiorem principis amicitiam, quasi ex ipsius imperatoris jussione, amicabiliter ei promittebant. Admonebant etiam eum velut ex benevolentia et amicitia * propria atque suo obsequio, amplius solito ei exhibituro, si ad deorum culturam, et principis gratiam reverteretur.
[25] [idem facit S. Omnion, promissis] At ille beatus vir nullo modo blandimentis eorum seducitur, et neque precibus, neque ullis promissis flectitur; sed in fide, quam acceperat, constanti animo perseverans, respondit: Jam se satis terreno militasse imperatori, et in ejus palatio sufficientibus jam honoribus atque divitiis abundasse; at modo cælesti se velle militare imperatori, ut ad ejus gratiam pervenire, et in ejus palatio æternaliter consistere mereretur; christianum se esse, nec ad injuriam veri Dei surdis atque mutis lapidibus deinceps cervices suas inclinare posse protestabatur.
[26] [tormentis et blanditiis minime victus,] Tunc milites commoti, ut a deorum injuriis temperaret, eum admonere cœperunt; deorum suorum injurias ad suum atque principis sui opprobrium nullo modo se tolerare posse dicentes. Beatus vero Omnion, nullam se diis injuriam fecisse respondit, quum non dii essent, sed idola sensu et intellectu carentia. At illi multo magis irati, et verbis et dentibus super eum frementes, fecerunt eum exspoliari, et virgis incidentibus diutissime flagellari; deinde fecerunt eum vestimentis suis reindui, atque suis adspectibus eum repræsentari. Et repetentes admonitiones, et quasi condolentes miseriis tormentorum ipsius, iterum hortabantur eum, ne semetipsum despiceret, nec et florem suæ amitteret juventutis, dicentes magnam dementiam esse bona temporalia spontanee pariter cum ipsa vita perdere, atque voluntarie mortem incurrere, præsertim quum in deliciis et honore posset ætatem suam peragere. Addebant præterea minas tormentorum asperiorum, si saluberrimis monitis non obtemperaret, atque nisi diis libamina proferendo, principis sui gratiam sibi reconciliaret.
[27] [militesque increpat.] Beatus vero Omnion, jam acceptis tormentis et opprobriis acrior factus, cœpit acerrime eos increpare: tormenta quantumlibet asperiora pro Christo se magis amplecti, quam timere, confirmans: promissa atque blanditias eorum se pro nihilo ducere; sed ad omnes cruciatus sese pro Christi nomine paratum esse declarans: de illorum amentia atque perfidia se multo maxime dolere, quos æternus exspectaret interitus, et tormenta non deficientia, diabolo et angelis ejus præparata, cum quibus omnes stulti et insani, idola adorantes, æterno cremarentur incendio.
[28] [S. Crescius, minas respuens,] Dum hæc, et plura alia audacter contra eos fortissimus Dei athleta emitteret, videntes milites eum in fide christiana firmissimum esse, et a proposito acceptæ fidei detorqueri non posse, fecerunt præsentari sibi etiam B. Criscum, ut quod per se non poterant, saltem per eum efficerent; cui et dixerunt: Sacrifica diis, et revoca ab errore, quos præstigiis tuis a deorum cultura separasti; quod si nolueris, diversis tormentis te macerantes afficiemus; et ita crudeli morte interibis.
[29] [monet milites] Beatus vero Criscus, etiam illos ad fidem Domini nostri Jesu Christi convertere desiderans, benigno eos alloquutus animo, in hunc modum ait ad eos: Miror, imperatorii milites, fortitudinis vestræ prudentiam in tanta simplicitate perseverare, ut non intelligatis imagines istas, manibus hominum ex lapidibus, vel lignis, vel quibuslibet metallis fabricatas, deos non esse, et nullam divinitatis similitudinem in eis apparere; quæ oculos quidem habent, sed non vident; aures, sed non audiunt; os, et non loquuntur; manus et pedes, et tamen nullo membrorum funguntur officio: præterea intellectu et ratione, sensu et vita omni tempore sunt carentes, et brutis atque etiam mortuis animalibus per omnia inferiores esse comprobantur. Nolite ergo æstimare divinitatis ullum vestigium in eis esse: quomodo enim credendum est, Deum, qui omnia fecit; quique vitam et intellectum nobis attribuit, et singulorum membrorum officia in corpore nostro disposuit, ipsum vita et ratione carere? et eum, qui aures, et oculos, totiusque corporis partes constituit, visu, et auditu, atque omni sermone exsortem esse? Atqui simulacra ista muta et surda sunt, et nihil vitalitatis sive rationis ea habere manifestum est,
[30] [de idolorum vanitate] Cognoscite igitur Deum, qui cælum, et terram, et omnia, quæ in eis sunt, creavit, non in lapidibus, sive in metallis, sed in cælis habitat: et convertentes vos ad creatorem vestrum, nolite martyres ipsius compellere, ut, creatore suo atque vestro derelicto, aurum vel argentum adorent, et lapidibus insensatis libamina proferant, et ligna, manibus hominum incisa, deos suos faciant, in quibus si ulla esset divinitatis potentia, non assidua egerent hominum custodia, neque diversis sordibus fœdari, neque furto vel incendio amitti, neque ruina aliqua deteriorari ullo modo potuissent. Quare, quum omni virtute careant, et ex se nihil boni malique possint; quid aliud faciunt, nisi quia eos, qui in se confidunt, deludi aperte ostendunt? De quibus scriptum est: Similes illis fiant, qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in eis. Quare, o milites, confugiendum est vobis ab eorum cultura, ut revertentes ad creatorem vestrum, æterna tormenta possitis evadere; certum est enim, quod omnes, qui idola adorant, simul cum auctore eorum diabolo æterno cremabuntur incendio.
[31] [et fidei constantiam ostendit.] Quumque talia loqueretur beatissimus Dei confessor, irati milites dixerunt ad eum: Tu morti damnatus es, et tormenta nobis minaris æterna? Sacrifica diis, quos imperatores adorant, et romana religio usque hodie colit et veneratur. Respondens autem B. Criscus talia retulit verba: Ostendi vobis jam simulacra sensu et intellectu carentia deos non esse, et divinitatem, quum incomprehensibilis sit, lapidibus sive quibuslibet metallis comprehendi non posse: qua ratione igitur compellitis nos, ut Deum verum, qui in cælo est, derelinquentes, idola adoremus, et facturæ hominum sacrificia proferamus? Quod nefas et crimen hoc esse, Scriptura denuntiat, dicens: Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies. Melius est ergo, et magis rationi congruum est, ut vos, idolorum errore relicto, ad Deum, qui vos fecit, convertamini: ut tormenta, quæ infidelibus in æterna confusione parata sunt, evadere valeatis.
[32] [Novis minis] Tunc milites: Diximus jam tibi, ut artes magicas, in quibus confidis, deponas, et sacrifices diis omnipotentibus: verba etenim, quæ stulte et insipienter a te contra deorum invictissimorum potentiam jactantur, cessabunt, postquam tormenta fuerint adhibita. Velociter igitur consule tibi, et depone vanitatem atque pertinaciam, qua deorum omnipotentissimorum clementiam inconsulte blasphemas, ut vel sic aliquantulum tormentorum, quæ tibi parantur, minuere possis. In proximo est namque, ut et tu, et socii tui gravissimis pœnis atque tormentis, quæ sacrilegis et maleficis a legibus parata sunt, attrectati male dispereatis.
[33] [novam opponit constantiam.] Tunc fortissimus athleta Domini B. Criscus, intelligens eos in propria malitia perduratos esse, nec sermonum salubrium exhortationem aure mentis percipere, confidenti animo, ait ad illos: Notum sit vobis, quia christiani sumus; nec deos vestros, quos colitis, adorabimus; neque sacrificiorum libamina eis exhibebimus: enim, ut jam sæpe dixi vobis, dii sunt simulacra, manu et arte hominum fabricata, non deitatis gratia, sed dæmoniis fœdissimis repleta, cum quibus etiam cultores eorum æterno damnabuntur incendio; ubi vermis eorum non morietur, et ignis non extinguetur: sed in tristitia et gemitu et stridore dentium continuo perdurantes, peccatorum atque idolorum suorum testimonia proferent. Ista vero, quæ vos nobis minamini, transitoria sunt, et brevi certamine gloriam et æternam vitam nobis promittunt. Unde quicquid vobis gravius visum fuerit, exercete: quia nos parati sumus ad omnia tormenta pro Christi confessione sustinenda. Similiter et ceteri sancti protestari cœperunt.
[34] [SS. Crescius, Omnion et Emptius crudeliter occiduntur.] Tunc milites, contundentes ora eorum, jusserunt eos exspoliari, et fustibus gravioribus cædi. Quumque diutissime cæderentur, B. Omnion, in confessione Domini perseverans, reddidit spiritum. Similiter et venerabilis Emptius, dum gravissimas toto corpore fustium percussiones acciperet, gratias agens * Deo, quod inter ejus martyres adnumerari meruerit, beatam cælo reddidit animam. Quo facto, unus ex militibus accedens ad B. Criscum, immobiliter in Dei laudes permanentem, gladio eum percutiens, caput ejus amputavit; et adspersum est pavimentum sanguine ipsius: et permanent ibi signa cruoris sanctorum martyrum usque in hodiernum diem. Signa quoque plurima et virtutes innumerabiles precibus sanctorum martyrum ibidem celebrantur: quod Dominus noster Jesus Christus facere dignatur ad laudem atque exaltationem nominis sui, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et gloriatur Deus in trinitate perfecta per cuncta sæcula sæculorum. Passus est autem beatissimus martyr Dei Criscus cum duobus sociis suis, in loco, qui dicitur Colle, VIIII kal. Novembris: regnante Domino nostro Jesu Christo, pro cujus amore terrena despicientes, cælestia suscipere meruerunt.
ANNOTATA.
a Moctius etiam Cerbonem loco Cerbonii hoc loco habet.
b Per salutem et caput imperatorum jurare solemne Romanis fuit; licet id neque Tiberio, neque Neroni placuerit [Cfr Laderchius, Acta S. Crescii, pag. 146.] . Martyres idololatricum id non habuere: sic S. Potamiœna, virgo Alexandrina, adjuravit præsidem per caput imperatoris ne se exui vestibus juberet [Ruinart, Acta Martyrum, pag. 122.] ; et S. Marcianus per salutem imperatorum petiit a præside ut se et socium Nicandrum citius ad mortem mitteret [Ibid. pag. 552.] . Et ipse Tertullianus, qui passim res indifferentes idololatricas facit: Sed et juramus, inquit [Apologet. cap. 32.] , sicut non per genios cæsarum, ita per salutem eorum, quæ est augustior omnibus geniis.
* perduxerunt quidam ad phanum eos M.
* dilectione M.
* agentem M.
CAPUT VI.
Sepultura S. Crescii et martyrii S. Cerbonii et sociorum.
[Milites deferunt B. Crescii caput Valliculam,] His ita celebratis, milites, assumpto capite B. Crisci, quatenus crudelitatis suæ signum secum haberent, suum ad imperatorem regredi properabant. Quumque venissent in locum, qui dicitur Vallicula a, non valentes amplius beati martyris reliquias secum portare, dimiserunt ibi sacratissimi confessoris et martyris Christi caput, quod æterno consilio incomprehensibilis providentiæ Dei, locum sepulturæ et venerationis sanctorum martyrum eligentis, factum esse, nullus, qui christianus sit, ambigere potest. Postquam autem milites, amisso maximo signo suæ crudelitatis et sanctorum interfectionis, cum confusione, ut jam diximus, ad proprium sunt regressi dominum; veniens B. Cerbonius (quem sanctissimus Criscus, ut superius diximus, sanctæ Dei ecclesiæ custodiæ * relinquere volens, latitare, et ad tempus persequutioni locum dare jusserat; ut animi fidelium noviter ad fidem christianam adducti, quos terror persequutionis et mœror passionis ipsius conturbare poterat, consolatorem et confirmatorem habentes, non deficerent), suscepit ecclesiam, et congregatis ceteris christianis, collegit sanctorum martyrum corpora, et communicato consilio cum eis, divina revelatione, detulit ea ad locum, qui Vallicula dicitur, ubi crudelissimi milites, voluntate divina coacti, beati Crisci caput reliquerant.
[36] [ubi B. Cerbonius martyrum corpora etiam condit.] Et celebrantes sanctorum martyrum exequias cum hymnis et laudibus, dedicaverunt sanctam diem sepulcrationis eorum; et tali ordine involventes sacratissima eorum corpora pretiosis linteis, cum timore et oratione eodem in loco ea sepelierunt, ubi etiam sanctorum martyrum meritis signa et virtutes diversas Dominus noster Jesus Christus, ad laudem et gloriam suam, et ad exemplum suorum fidelium operari dignatur. Nam, dum ex larga conditoris benignitate, injuria, tribulatione ac peste constitutis, orationibus eorum succurritur; laus Dei nostri, et eorum memoria longe lateque diffunditur; et fidelium animi exemplis eorum corroborantur.
[37] [B. Cerbonius auget christianorum numerum;] His ita celebratis, ceteri cum reverentia et cordis compunctione unusquisque ad propria sunt reversi. Beatus vero Cerbonius proficiens in sermone et doctrina Domini, a sepultura sanctorum martyrum non discedebat, nocte ac die in oratione ac vigiliis perseverans. Factum est autem, eo in doctrina et Evangelio perseverante, ut ecclesia fidelium cresceret, et populus ei commissus multiplicaretur. Et adsociati sunt multi B. Cerbonio circa sanctorum martyrum sepulcra, quotidie divinum frequentantes officium.
[38] [accusatus ea de re,] Non post multum vero temporis relatum est imperatori b de eis; et quod illius loci tota populi multitudo in Dominum nostrum Jesum Christum crederet, et deorum templa subvertens, et imagines atque statuas eorum confringens, ecclesias fabricaret. Unde iratus imperator misit illuc præfectum unum cum obsequentibus militibus, præcipiens eis, ut euntes comprehenderent christianos ibi degentes: et eos quidem, qui nollent diis suis sacrificia exhibere, interficerent; eos vero, qui sacrificarent, divitiis ac muneribus ampliarent. Qui venientes, multum sanctorum sanguinem effuderunt; et tenentes beatum Cerbonium cum sociis suis, postquam viderunt, eos nullo modo ad sacrificandum posse compelli (quoniam circa sanctorum martyrum sepulcra eos flexis genibus exorantes invenerant, et sacrarum reliquiarum custodes et veneratores præcipue esse compererant), fecerunt fieri foveam in eodem loco, in quo vivos eos sepelierunt, non longe a sepulcris ceterorum sanctorum, et claudentes desuper os foveæ, suæ crudelitatis assertionem cunctis audientibus et videntibus præbuerunt.
[39] [cum sociis in fovea vivus se pelitur.] Quod divina dispositione gestum esse, certissimum est, ne scilicet beatus Cerbonius sanctarum custodiam reliquiarum, quam vivus habuerat, vel moriens amitteret; et quorum societatem in vita sua indesinenter exoptaverat, eorum etiam in morte sua perpetuo consortio frueretur; et quibus in cælis per martyrium adjungebatur, ab his in terris per corporis separationem nullo modo divelleretur. Passus est autem beatus Cerbonius cum sociis suis IIII nonas maii, sub Decio imperatore; regnante Domino nostro Jesu Christo, qui vivit et regnat in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Vallicula, nunc Valliscava, vulgo Valcava dicitur et proxima est ad Collem.
b Valde verisimile est Decium ad bellum Gothicum profectum esse ineunte anno 251. Quamobrem, quum hæc facta sint circa initium mensis maji, oportet hæc scripto ad eum delata fuisse. Nil obstat, quum quotidianæ ad imperatores relationes fierent de rebus omnibus, maxime quæ ad reos spectarent.
* custodire M.
GLORIA POSTHUMA SS. CRESCII ET SOCIORUM, SEU ANTONII FRANCISCI FELICI ROMANI
Appendix ad Acta SS. Crescii, et sociorum martyrum, perpetui eorum cultus monumenta complectens.
LECTORI.
Crescius, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Omnion, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Emptius, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Cerbonius, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Pamphila, martyr in agro Magellano in Thuscia (S.)
Socii, martyres in agro Magellano in Thuscia (SS.)
BHL Number: 1988
AUCTORE FELICIO.
[Origo et ratio hujus lucubrationis.] Quum magnus Etruriæ dux Cosmus III SS. Crescii ac sociorum, qui in agro Mugellano, ejus ditioni subjecto, martyrii gloria claruerunt, memoriam, in sola fere Tuscia superstitem, longe lateque amplificare studeret, ipsorum martyrum Acta, jamdudum in pulvere et situ archivorum latentia, ex vetustissimis mss. codd. excerpta, Jacobo Laderchio congregationis Oratorii urbis presbytero examinanda atque in publicam lucem proferenda commisit. Imperata clementissimi principis fecit ille, qua solet, diligentia, et sanctorum martyrum gesta omnigenæ eruditionis notis illustravit, ac, si quæ historiæ fidei adversari videbantur, doctissimis animadversionibus discussit. Ubi vero absolutum opus jam Florentiæ sub prælo erat, mandatum est mihi, ut quam celerrime monumenta omnia, perpetuum eorumdem martyrum cultum comprobatura, in unum congererem, atque ex his appendicem operi adornarem. Ego autem, licet angustia temporis pressus, nihilominus jubentis auctoritati concedens, in veteribus hisce monumentis eruendis strenuam operam navavi. Fateor tamen mihi, hæc sedulo vestiganti, præsto fuisse abbatem Carolum Antonium Gondi, eidem magno duci summæ rei a secretis, qui ob singularem pietatem, qua beatissimos Crescium et socios martyres prosequitur, eorum passionis, et cultus pervetustas memorias, undequaque summo studio conquisitas, quamplurimis in schedis religiosissime adservat. Hujus igitur ope erectus, laborem, quicumque ille est, absolvi, eo ordine, ut primo scriptores, ac vetera martyrologia, quotquot mihi occurrerunt, quæ de sanctis nostris martyribus mentionem facerent; deinde antiquas eorum imagines, ac templa eis dicata recenserem; demum reliquiarum inventiones et translationes, quæque eorum festis diebus olim recitabantur, Officium et Missam subnecterem. Quæ vero præsertim spectant ad basilicam, in qua SS. Cresci et sociorum corpora servantur, cursim delibavi, quum de his longiorem instituat dissertationem Marcus Antonius Mozzius canonicus Florentinus in erudito libro, quo gesta eorumdem martyrum, italice reddita, complectitur. Tu interim, amice lector, æqua mente excipe studiorum meorum primitias, et vale.
CAPUT I.
Scriptores et Martyrologia, quæ de SS. Crescio et sociis martyribus meminerunt.
[Villanus,] Præter antiquam, quæ de gestis invictissimorum Etruriæ martyrum Crescii et sociorum ad nostra hæc usque tempora evasit, historiam, contra tot sæculorum injurias lectissimorum codd. mss. ope servatam, tum in celeberrima bibliotheca Mediceo-Laurentiana, et archivo metropolitanæ ecclesiæ Florentinæ, tum in amplissima Alexandrina bibliotheca Romani archigymnasii; præclarissimi certaminis eorumdem sanctorum martyrum monumentum complures etiam sequioris ævi historici, verborum licet compendio, literis consignarunt: quorum ut in medium adferam testimonia, instituti mihi operis ratio suadet. Johannes igitur Villanus hæc de S. Crescio ac sociis verba, latine reddita, habet in sua historia: Tunc temporis Decius imperator (id est circa annum a æræ Christi 252, ut non obscure ex præcedenti capite deprehendere licet) Florentiæ moram ducens, persequutores adegit in B. Crescium, nobilem ex Germania b virum, pœnitentiam cum discipulis suis agentem in Mugellanis sylvis c, ubi nunc ejus templum consurgit, S. Crescii Valliscavæ nomine prænotatum; ibique ille, atque ejus socii per Decii ministros martyrii palmam sunt consequuti.
[3] [Borghinus, Boninsignius] Vincentius Borghinus in opusculo, italice exarato de ecclesiis, et episcopis Florentinis, ubi aliorum sanctorum meminit, hæc addit: Fuere alii, quorum exigua pariter monumenta chartis proferuntur, veluti S. Crescius, cujus corpus servat adhuc plebania Valliscavæ. Petrus etiam Boninsignius in historia Florentina, postquam de S. Miniate, jussu Decii imperatoris capitis damnato anno Christi 252 *, pluribus egit, deinde ait: Pari ratione Decius martyrio affecit S. Crescium et socios ejus; ille autem claram trahebat ex Germania originem, tunc in eremo cum S. Miniate degens, ac postea mansit atque obiit in agro Mugellano, ubi nunc exstat ejus ecclesia, S. Crescii Valliscavæ titulo designata.
[4] [Ferrarius, Minius, Razzius] Ferrarius vero in Catalogo sanctorum Italiæ die 23 Octobris hæc de S. Crescio literis mandavit: Crescius ex Germania in Etruriam veniens in agro Mugellensi cum sociis aliquandiu habitavit; quum autem persequutionem Decius imperator in christianos excitasset, ab imperatoris satellitibus comprehensus, una cum aliis ob fidei christianæ confessionem martyrio coronatur in Valle, quæ Cava dicitur, ubi corpus a christianis conditum est; quod adhuc in ecclesia plebis Vallis suo nomini dicata diœcesis Fesulanæ d pie asservatur, finitimis populis ad diem festum anniversaria celebritate accedentibus: ex hist. Johan. Villan, et tab. ecclesiæ Fesulanæ. Ejusdem autem auctoris hæc adnotatio legitur: In tabul. ecclesiæ Fesulanæ, a nobis nuper visis, die seq. natalem hujus martyris celebrari animadvertimus. Horum vero scriptorum testimoniis suffragantur Paulus Minius in defensione Florentinorum contra maledicentium calumnias, Michael Pocciantes in Vitis Septem BB. Fundatorum Ordinis Servorum B. Mariæ Virginis, Silvanus Razzius, Congregationis Camaldulensis monachus in Vitis sanctorum Etruriæ, et alii, quorum verba singillatim hic recensere prætermitto, ne lectori in re cuique obvia moram faciam e.
[5] [et auctaria Usuardi Florentina] Gravior certe atque antiquior de S. Crescio mentio facta reperitur, tum in aliquibus vetustis martyrologiis, tum in aliis ineditis codd., quæ nuper mihi datum pro libito contrectare in celeberrimis Etruriæ chartophylaciis. Etenim in antiquissimo ms. cod. 8 plutei 16 præfatæ Mediceo-Laurentianæ bibliothecæ, qui inscribitur: Martyrologium Bedæ presbyteri, habetur: VIIII calendas Novembris. Sanctorum Vitalis, Felicis et S. Crescii martyris. Usuardus f etiam monachus in suo Martyrologio, Caroli Magni * ævo exarato, hæc scripsit: Nono calendas Novembris. In territorio Florentino in Tuscia passio S. Crescii martyris et sociorum ejus, qui anno Domini ducentesimo quadragesimo octavo, sub persequutione Decii tyranni passi sunt in loco, qui dicitur Valcava, ubi in ecclesia sub titulo S. Crescii requiescit. Et in eodem Martyrologio idem auctor: Quarto nonas Maji. In territorio Florentino passio sanctorum martyrum Cerbonii et sociorum ejus apud Vallem Cavæ juxta sepulcrum S. Crescii martyris et sociorum sub Decio tyranno. In altero antiquo cod. ms. 30 plutei 21 ejusdem bibliothecæ Mediceo-Laurentianæ, qui inscriptus est, Martyrologium, hæc perlegi: Nono calendas Novembris. In Venusia civitate Apuliæ natale S. Felicis episcopi etc. Item in Tuscia in territorio Florentino passio S. Criscii et sociorum ejus, qui passi sunt in loco, qui dicitur Valcava, sub persequutione Decii imperatoris anno Domini 248.
[6] [et Vallumbrosana laudant S. Crescium et socios.] Præterea in bibliotheca archicœnobii Vallisumbrosæ Martyrologium, typis editum anno Domini 1486 Florentiæ per presbyterum Franciscum de Bonaccursiis, diligentia D. Antonii Vespuccii cathedralis ecclesiæ Florentinæ præpositi correctum, hæc præsefert: Quarto nonas maji. In territorio Florentino passio sanctorum martyrum Cerboni et sociorum ejus apud Vallem Cavæ juxta sepulcrum S. Crescii martyris et sociorum ejus sub Decio tyranno. Idem: Nono calendas novembris. In Florentino territorio in Tuscia passio S. Crescii mart. et sociorum ejus, qui anno Domini 248 sub persequutione Decii tyranni passi sunt in loco, qui dicitur Vallis cava, ubi in ecclesia sub titulo S. Crescii requiescunt. In ms. cod. ejusdem bibliothecæ, cui titulus: Psalterium Romanum, sub die IX calend. novembris mentio pariter facta est de S. Crescio martyre. In archivo demum monasterii S. Salvii Ordinis Vallisumbrosæ, quod ad primum lapidem Florentia distat, ms. codicem vidi Regulæ S. Benedicti abbatis, scriptum a Silvestro monacho Congregationis Vallumbrosanæ anno 1522, cui præpositum est calendarium, ubi die 24 Octobris legitur: SS. Vitalis et Felicis et S. Criscii martyris g.
ANNOTATA.
a Johannes Villanus et Petrus Boninsignius, qui martyrium S. Crescii recensent anno Christi 252, et Minius, qui anno 254; atque etiam Usuardi aliorumque Martyrologia, quæ illud ponunt anno 248, corrigenda sunt juxta probatissimamsententiam Jacobi Laderchii traditam pag. 5 Actorum S. Crescii, ubi solidis fundamentis statuit initium imperii Decii, et ejusdem martyris obitum anno 249 sub Æmiliani et Aquilini consulatu. Addam ego rem antea inexploratam, Baronium nempe, qui in Annalibus ecclesiasticis Decium regnare cœpisse ait anno 253, ipso Decio Augusto et Etrusco filio consulibus; in Notis ad Romanum Martyrologium Januarii die 31 lit. C nostræ favere sententiæ, ubi Philipporum necem et Decii inaugurationem in Æmiliani et Aquilini consulatum incidisse testatur. Hactenus Felicius. Verum quum Philippus imperator, procurante Decio, Veronæ occisus fuerit inter diem 17 Junii et 19 Octobris anni 249, neque sciantur ulli ante mensem Januarium anni sequentis Romæ facti esse martyres [Cfr Tillemont, Empereurs, tom. III, pag. 128 et 135.] ; multo satius est S. Crescii et sociorum martyrium anno 250 consignare.
b Flocci faciendum esse id assertum, scilicet S. Crescium nobilem Germanum fuisse, vix est quod moneam.
c Mugellanæ silvæ prope Apenninos montes sunt et de illis dicetur inferius. Verum recentiusinventum esse videtur illic S. Crescium cum sociis pœnitentiam seu (ut alii habent) eremiticam vitam egisse. Secundum Passionem captus est S. Crescius, dum Florentiam veniret, et quidem in siva Elisboth; quæ quum ad meridiem civitatis fuerit posita, ut alibi diximus, oportet ut S. Crescius habitaverit in Thuscia maritima.
d Ferrarius in Catalogo SS. Italiæ corrigendus est, ubi asserit, ecclesiam S. Crescii Valliscavæ, in qua ejusdem martyris corpus servatur, subjectam esse Fesulanæ diœcesi; constat enim, eam semper sub jure fuisse Florentini archiepiscopi, ut satis comprobant plures ejusdem ecclesiæ visitationes a Florentinis archiepiscopis institutæ, quas inferius referam capite IV. In tabulariis autem ecclesiæ Fesulanæ, quæ scriptor hic se vidisse asserit, quæque ipse vidi, alterius ejusdem S. Crescii ecclesiæ, de Maciola appellatæ, quæ Fesulanæ diœcesi subest, monumenta habentur; exinde Ferrarium deceptum manifeste apparet. Ita Felicius.
e Memorandus tamen videtur auctor libri italici, Fioretto delle cronache de' Fatti di Firenze, qui, ut Orlendius [Orbis sacer et profanus, tom. III, pag. 1150.] loquitur, circa Joannis Villani tempora vixisse creditur, et cujus libri exemplar, dum hic sub annum 1730 scriberet, erat penes equitem Antonium Franciscum Marmium. In eo quippe cap. 10 legebatur Decius persequendum curasse S. Crescium cum sociis et discipulis. Neque prætermittendus Fr. Marianus Ordinis S. Francisci Minorum Observantium, qui in libro ms. de origine, nobilitate et excellentia Tusciæ, in bibliotheca monasterii omnium sanctorum ejusdem Ordinis Florentiæ Orlendi ætate servato, scripsit: Cerbonius cum pluribus in Mugello apud Vallemcavæ IV Maji martyrio coronatur in basilicaque divi Crescii sepultus [Ibid. pag. 1144.] . Giambullarii alibi meminimus.
f Usuardi Martyrologium inter cetera, quæ S. Crescii mentionem fecerunt, adnumeravi, quod citatum viderim in instrumento visitationis ecclesiæ ejusdem martyris, factæ ab Alexandro Marzimedice archiepiscopo Florentino anno 1613, et in epistola Vincentii Rabattæ Florentini canonici,qui eidem visitationi interfuit, altero ab ea anno exarata, cujus apographum, ex mss. codd. abbatis Constantini Cajetani, in bibliotheca Sapientiæ Romanæ prostantibus, extractum præ manibus habui. Ceterum nulla, quotquot vidi, Usuardi exemplaria S. Crescium memorant; sed fortasse in aliqua ejusdem Martyrologii editione, quæ me fugit, martyris hujus nomen recensetur. Hæc Felicius. Usuardus purus mentionem non facit nostrorum martyrum. In editione Sollerii idem auctarium refertur ex codice Strozziano.
g Vallumbrosani nunc adhuc ugunt S. Crecii festum.
* Immo 250.
* immo Calvi.
CAPUT II.
Antiquæ imagines SS. Crescii et sociorum martyrum.
[Imagines S. Crescii et sociorum in Vallecava,] In sacello S. Cerbonii supra clivum, qui ecclesiæ sancti Crescii Vallis Cavæ imminet, cujus monumenta sequenti capite complectar, exstat vetus tabula, ex ara majori præfatæ ecclesiæ, ubi olim aderat, illuc delata. Ipsius tabulæ schema operis antiquitatem notat; lignea etenim corona suprema ex parte tribus pyramidalibus angulis gothico ritu terminatur. Tres tabulam implent imagines. Medium tenet Deiparæ Virginis effigies, cujus collo infans Jesus insidens. Dextera parte cernitur beatissimus Crescius, militari veste indutus, cujus manus palma, caput diademate exornatur. A læva demum S. Laurentius cum crate repræsentatus. Inferior tabulæ pars, quæ præmemoratis imaginibus suppedaneum et basim præbet, in quatuor parvulas oblongas tabulas discriminatur; quarum prior S. Crescium exhibet, quem impii satellites ad imperatorem in solio sedentem ducunt, ibique licet etiam e longinquo expressum intueri eundem martyrem, carcere egredientem cum sociis suis Omnione et Emptio. Altera extinctos, atque humi stratos eosdem martyres Omnionem et Emptium repræsentat, quorum e vulneribus ingens sanguinis copia dimanans pavimentum infecit; indeque haud procul S. Crescius capite reciso conspicitur; demum in postrema hujus tabulæ parte caput ejusdem S. Crescii diademate insignitum visitur, quod hastæ præfixum duo milites triumphi in morem deferunt, ut ejus Acta aperte declarant. Reliquis duabus tabulis S. Laurentii gesta monstrantur. Totum hujus picturæ opus ducentorum et ultra annorum antiquitatem præseferre visum est omnibus, quotquot inspeximus, quorum sententiæ suum etiam calculum addidit Thomas Redi, Etruriæ principum pictor egregius a.
[8] [in prioratu de Campis, Maciolæ] Altera Imago prostat in ecclesia seu prioratu S. Crescii de Campi nuncupato, ubi majoris aræ tabula Deiparam Virginem exprimit, cui a dextris adstat S. martyr Laurentius; a sinistris autem S. Crescius, martyrii palmam manu deferens. Hæc autem tabula nihil admodum antiquitatis habet. In ecclesia eidem nostro martyri dicata in loco, qui Maciola dicitur, exigua nunc restat effigies, in gradu majoris aræ, ubi idem S. Crescius purpurea veste indutus, palmam sustinens exhibetur: opus certe duorum sæculorum antiquitatem redolens. Antiquior vero ejusdem imago in hac ecclesia desideratur, quam præ vetustate intercidisse manifestum fit, dum ejus mentio habetur in visitatione hujus ecclesiæ, ab episcopo Fesulano facta usque sub die 14 Maii anni 1442; cujus picturæ opus jam eo sæculo vetustissimum apparebat, ut constat ex tabulariis ecclesiæ Fesulanæ.
[9] [et in Monte S. Miniatis.] Præterea Georgius Vasarius in Vitis pictorum parte II testatur, in cœnobio S. Miniatis ad Montem, qui Florentiæ imminet, in sinistra muri parte, quæ ab ecclesia in cœnobium descendentibus occurrit, exstitisse pictura expressos SS. Miniatem et Crescium martyres, sese a parentibus separantes; additque, picturæ hujus auctorem fuisse Andream del Castagno, ortum in agro Mugellano. Operis hujus testimonium magni pariter faciendum est ob ejus vetustatem, quum scriptor, qui illud, tanquam ævo suo superius refert, sæculo decimo sexto floruerit. Ejusmodi vero picturæ nec ullum quidem nunc vestigium apparet, quum recentiores aliqui, venerandæ antiquitatis parum studiosi, tectorium muro superinduxerint.
ANNOTATUM.
a Hic ipse Thomas Redi invenit et delineavit imaginem martyrii SS. Crescii, Omnionis et Emptii, quam Theodorus Vercruysse, chalcographus Belga, anno 1707 æri incidit et cujus apographa præfixa sunt Laderchii et Moctii operibus de SS. Crescio et sociis. Valde insignis hæc imago est, qua exhibetur unus miles caput S. Crescii lancea attollens, et duo alii conficientes alter calce, alter clava unum ex S. Crescii sociis: nam tertius jam morte prostratus jacet pone S. Crescii truncati cadaver. In abscedentia SS. Cerbonius et socii vivi detruduntur a turba in foveam et lapidibus obruuntur.
CAPUT III.
Ecclesiæ in honorem SS. Crescii et sociorum MM. erectæ.
[Memorabilia] Inter venerabilia antiquitatis monumenta, quotquot habent Florentiæ suburbia, principem jure et merito sibi vindicat locum ecclesia S. Crescii martyris, in ea Mugellani agri a parte, quæ Vallis Cava b dicitur, erecta; utpote quam christianorum pietas plurimis abhinc sæculis eodem ferme loco excitavit c, quem sibi pro tumulo martyr ipse visus fuit elegisse: debacchantes etenim Decii imperatoris milites, divina coactos voluntate, revulsum ejusdem martyris caput, quod hastæ infixum triumphi in speciem, Florentiam remeantes, deferebant, ibidem reliquisse, annalibus d, traditum. Hujus autem prænobilis templi memoriam a primæva sui erectione haud facile est reperire, nec mihi, sex mensium spatio Florentinæ antiquitatis rudera versanti, unquam patuit. Ejus mentio ab duodecimo sæculo ad nostrum frequenter occurrit, tum in libro membranaceo in fol. max. mensæ archiepiscopalis Florentinæ, ubi ejusdem feuda adnotata sunt, vulgo Bulletone dicto e; tum in vetusto cod. monasterii S. Salvii, atque alibi f; quorum testimonia superfluum hic arbitror adferre, præsertim quum antiquius ejusdem templi monumentum ab anno Christi 941 nobis adhuc restet in archivo canonicorum metropolitanæ ecclesiæ Florentinæ, ubi exstat tabula donationis, qua Adonaldus, Tassimannus et Atropaldus donant episcopo Florentino omnia eorum bona, sita in Comitatu Florentino et Fesulano, in Plebe S. Crisci sita Alpium g, et in Plebe S. Laurentii sita * Mucillo; quæ bona deinde ab eodem episcopo eisdem donatoribus in perpetuum feudum concessa fuere h, anno, ut ibi legitur, 941. Confecta vero est concessionis chartula in ecclesia et curte S. Laurentii sito Muccillo, interveniente Ugone judice et notario. Hoc autem monumentum Eugenius Gamurrinus, Casinensis abbas, indicat in sua de Nobilibus Etruriæ atque Umbriæ familiis genealogica historia tom. IV, in Familia Ubaldina.
[10] [ecclesiæ S. Crescii] Et certe ecclesia illa antiquitatis suæ vestigia adhuc servat, tum in præcelsa turri i campanarum k, quadratis exstructa lapidibus, tum in arcubus lateralium navium, quorum antiquæ latitudinis adhuc signa apparent l, licet eos ad arctiorem mensuram redegerit recens ecclesiæ instaurator. Pietatis et curæ, quibus illam Florentina gens quocunque tempore prosequuta est, haud leve argumentum, dum collegio canonicorum decorata, ut ibi divina mysteria, atque officia splendidiori apparatu celebrarentur, usque ab decimotertio Christi sæculo reperitur. Hujus rei documentum superest in præcitato mensæ archiepiscopalis Florentinæ libro, ubi par. 25. nu. 5. quidam presbyter S. Crescii canonicus recensetur, ibi: Presbyter Amadore canonicus Plebis S. Crescii de Valcava excommunicavit de mandato D. Andreæ episcopi Florentini Stoldum Cennis, et multos alios de communis, quia non juraverunt fidelitatem dicto domino episcopo. Charta manu Bonajunte Meliorelli anno 1289 m. Successive autem canonicorum collegio, incertum qua caussa, expuncto, ejus cura demandata est presbytero, plebani n titulo insignito, cui suffragantur ceteri de plebe sacerdotes, ut in præsens etiam servatur. Maximum tamen templi decus fecere semper, et nunc faciunt preciosa sanctorum martyrum Crescii et sociorum ejus Omnionis, Emptii et Cerbonii, aliorumque plurimorum ossa, quæ post tot sæcula partim traducta per gentes, tetra ignorantiæ labe infectas, ac stupore veluti quodam et veterno obtorpentes, nostro huic ævo reservata, Etruscorum pietatem populorum in dies excitant atque solicitant.
[11] [in Vallecava] Nec Etruria modo, verum et finitimarum regionum gentes bis in anno peregrinationem suscipiunt, sacra pignora veneraturæ, primo scilicet dominico die Augusti mensis, quo basilicæ consecratio recolitur o, et Octobris 24, quo eorundem martyrum festa solemnitas celebratur. Hanc autem honorificentissimo cultam apparatu, anno proxime elapso p licuit mihi coram intueri, et tum principis zelum in martyrum honore promovendo, tum subditorum atque exterorum religionem ac pietatem animo notavi; magnumque cepi argumentum venerationis et cultus, nullo non tempore sanctis martyribus exhibiti, quum mihi innotuit, neminem unquam ausum intra basilicam hanc mortuis suis sepulturam dare; ut pro ætate remotiori testes sunt, et instrumentum præcitatæ visitationis archiepiscopi Marzimedices anni 1613, et memorata superius epistola Vincentii Rabattæ canonici Florentini; atque hunc laudabilem usum, postremo etiam sæculo servatum, qui nunc sunt, a majoribus suis accepere, et fidem exemplo suo faciunt.
[12] [in qua sociorum ejus sepulcra.] Intra hujus ecclesiæ ambitum martyrii palmam consequutos fuisse SS. Cerbonium et socios, manifeste apparet; quum enim hi ad SS. Crescii et aliorum martyrum corpora, illic ab eis tumulata, continuas agerent vigilias, divinis laudibus vacantes, a Decii militibus comprehensi, eodem in loco vivi in foveam, non longe a sepulcris ceterorum martyrum excavatam, conjecti fuere; et clauso foveæ hiatu, gloriosi certaminis cursum expleverunt, ut eorum Acta referunt. Anno autem 1613 præfati Alexandri Marzimedices archiepiscopi jussu, ecclesiæ ejusdem pavimento prope baptismatis fontem alte effosso, ibidem eorundem SS. Cerbonii et sociorum corpora reperta sunt, ut ex Visitationis monumento, inferius proferendo, patebit.
[13] [Renovatur] Verum, quum adeo venerabilis basilica, partim temporis edacitate absumpta, partim plebanorum incuria labefactata, nihil omnino amplius spectandum haberet, quam ruinosa mœnium vestigia, nec ullus tot annorum intervallo, ab immanibus forsan sumptibus sibi metuens, manus unquam, proximum exitium reparaturas, admovisset, magnus Etruriæ dux Cosmus III, Dei gloriæ sanctorumque venerationi adaugendæ cotidie studens, in templo hoc restituendo, atque exornando regiam impendit munificentiam, adeo ut par in præsens illustrioribus Florentiæ ipsius templis videatur. Opera etenim Joannis Baptistæ Foggini architectorum ejus principis, et procuratione abbatis Dominici Zipoli S. Laurentii canonici, familiaris Etruriæ principibus acceptissimi, sinistra ecclesiæ navi, quæ ubique rimis patebat, dejecta, altera lapideas super pilas provecta est.
[14] [splendide] Ara postmodum splendida ac dives sanctis martyribus Crescio et sociis sub apside ex integro excitata q, tota partim albis, coloratis partim marmoribus constat. Super mensæ gradus ciborium ex albo marmore effertur, variis tamen distinctum lapidibus. A lateribus majoris aræ, et e regione ambarum navium duo lapidea sacella consurgunt. Utrumque eorum ovatæ figuræ parietem, inaurata prominentem corona, tabulasque supplentem, pictura decoravit Carolus Ventura Sacconius, Ferdinandi Etruriæ principis cubicularius: altero siquidem BB. Crescium, Omnionem et Emptium; altero S. Pamphilam, Cerbonium filium, ceterosque ex ejus cognatione expressit. Ante tres aras super geminos gradus recurrit marmoreus clathrus, a lateralibus templi parietibus productus. Dexteram, sinistramque ecclesiæ navim quatuor alia sacella implent, quorum unum ex integro exstrui curavit, ornavitque summa cum pietate ac munificentia prænobilis familia Gondia. Sacrarium insuper additum, quod piissimorum principum pietas cotidie preciosissima ditat supellectile. Magnificentissima demum ante majorem januam porticus se attollit, columnis ex Fesulano lapide suffulta.
[15] [a Cosmo III] Januæ exterius fastigium, eleganti opere elaboratum, marmoream exhibet tabulam cum hac epigraphe:
DIVO CRISCO MARTYRI, QVI ET CRESCIVS,
QVI CHRISTI FIDEM IN MVGELLANVM AGRVM INVEXIT,
HIC CVM SOCUS OMNIONE ET EMPTIO ADIVTOTIBVS
AB ANNO CCXLIX. QVIESCENTI
TEMPLVM PIETAS POSVIT.
ABSCISSVM EIVS CAPVT
A MILITIBVS IMPERATORI DECIO DEFERENTIBVS,
VOLVNTATE DIVINA COACTIS, HINC AVFERRI NON POTVIT.
PAVIMENTVM SACRAVIT CERBONIVS CRESCII DISCIPVLVS
CVM SOC. QVAMPLVRIMIS VIVIS IN FOSSAM IBI DETRVSIS.
HORVM OMNIVM OSSA AB ALEX. MARZI-MED. ARCH. FLOR.
AN. ⅭⅠƆⅠƆCXIII. III. NON. IVL. INVENTA, ATQ;
RECOGNITA,
NVNC AVTEM A COSMO III. MAGNO ETRVRIÆ DVCE,
REPARATIS TEMPLI RVINIS, ERECTIS ARIS EX MARMORE,
ANNO ⅭⅠƆⅠƆCCII
MELIORI, VT VIDES, LVCI EXPOSITA
VENERATVRVS HOSPES INGREDERE,
MEMOR, QVOD
LOCVS, IN QVO STAS, TERRA SANCTA EST.
[16] [ineunte sæculo XVIII.] At postquam singulari munificentia restituit, atque ornamentis tam splendidis auxit templi decus religiosissimus princeps, honorificentiori locandas sede sanctorum martyrum exuvias curavit, quarum partem excepit ingens arca marmorea, sub mensa majoris aræ exstructa, cujus os tribus obstruitur crystallis; altera reliquiarum pars clauditur cupressinis arculis, circumcirca auro distinctis, quæ super mensam in ciborii gradibus elevantur. Lateralia etiam sacella partem sacrorum ossium habent geminis in urnis, variegato lapide exstructis, supra marmoreum mensæ gradum locatis. In apside vero post majorem aram lapideo in loculo caput sanctissimi martyris Crescii, argentea theca inclusum, servatur, quod festis ejusdem solemnitatibus supra aræ mensam publicæ fidelium venerationi exponitur. Urnæ, quibus sacræ omnes excipiuntur reliquiæ, geminis clavibus obsignantur, quarum unam Florentinus archiepiscopus retinet, alteram magnus Etruriæ dux. Hanc tamen regia ejus celsitudo pro sua parte custodiendam tradidit præstantissimis viris senatori Ferdinando Alexandro et Carolo Antonio abbati de Gondis, eidem summæ rei a secretis; conditione insuper adjecta, ut iis deficientibus, eidem magno duci ab eorum hæredibus clavis restituatur. Verum et alia, quæ extra ecclesiam hanc supersunt adhuc, monumenta persequi opus est.
[17] [Silva S. Cerbonii,] Antiquissima atque immemorabili traditione constat Christianos summa veneratione ac cultu qualibet ætate complexos locum, qui nostro etiam hoc ævo S. Cerbonii Sylva dicitur, a præcitata S. Crescii basilica haud longe dissitus; communis etenim opinio est, ibidem S. Cerbonii domum olim fuisse, in qua S. Crescium, ob persequutionis furorem delitescentem, a Decii militibus comprehensum, ejus Acta referunt; atque in ea eundem martyrem et ejus socios Omnionem et Emptium a persequutoribus interfectos r, validissimis rationibus contendit præfatus Jacobus Laderchius in sua de loco martyrii S. Crescii dissertatione nondum edita. Traditionis hujus testimonio factum est, ut ad tabernaculum, quod ibi olim aderat, devotæ populorum turbæ, longo agmine procedentes, statis anni temporibus, orantes accederent. Et quidem egesta nuper eodem in loco circumcirca humo, perampla fundamenta patuere s; haud dubium ingentis molis, eis olim superstructæ, argumentum.
[18] [domus] Quum vero Actorum indicio deprehendatur, ejusdem S. Cerbonii domum fuisse secus viam publicam, quæ Florentia discedentes Faventiam duceret; exinde rata indigenarum de loco isto opinio evadit: nam, quum paucis abhinc annis sub pavimento præfatæ ecclesiæ S. Crescii humus alte effoderetur, reperta est via antiqua Romana, lapidibus strata, quæ Fesularum ab urbe progrediens et ecclesiam hanc intersecans prope sacellum præcitatæ familiæ Gondiæ, recta incedere visa est per eundem locum, ubi S. Cerbonii domus sita creditur, ac tandem per vicina Alpium juga Æmiliæ viæ sese committere. Pietatem igitur populorum, his et validioribus aliis fundamentis innixam, magnus Cosmus obsecundans, eodem in loco sacellum exstrui imperavit, S. Cerbonio dicatum, in quo vetus tabula S. Crescii, cujus superius memini, adservatur.
[19] [et alia pertinentia] Alterum percelebre monumentum prope S. Cerbonii domum superest, eorumdem Actorum S. Crescii testimonio erutum; constat enim prope eamdem S. Cerbonii ædem idolorum fanum antiquitus exstitisse, quo nostri martyres perducti, ut vanis ethnicorum superstitionibus polluerentur et sacrificia facerent; hinc e regione præfatæ domus, sed in editiori collis parte tellure late excavata, fundamenta antiqui ædificii, peramplo spatio ducta, apparuere, ibique murorum intersecationes, januarum situs, atrium et reliqua signa eo ordine disposita inventa sunt, ut locus sit credendi, ea esse veteris idolorum templi vestigia. Hanc vero opinionem magis confirmant nonnulla sacrificiorum usui apta instrumenta, e ruderibus effossa: lapidea scilicet pegmata, aræ figuram præseferentia, quibus victimæ litandæ imponebantur; parva item vetustissima falx et prægrandis culter, quibus ethnicos in sacrificiis ibidem usos, haud levis est conjectura; plurima denique lapidum fragmina, quorum duo mutilos angues insculptos præferebant t. Exinde plures optimæ sane notæ viri, et in antiquitatibus eruendis exercitatissimi, in hanc sententiam facile adducuntur, ut credant, templum illud Æsculapio olim sacrum. Æsculapii etenim symbolum serpentes fuisse, immo ipsum deum sub anguis imagine Romam Epidauro adnavigasse, ibique cultum, notior ex antiquis scriptoribus res est, quam ut nunc aliis verbis explicetur opus sit.
[20] [ad historiam S. Crescii.] Porro huic de nostro templo sententiæ adhærere haud incongruum visum est mihi, quum illius monumenta, atque allatas rationes expenderem; nunc autem, dum hæc scribo, duobus aliis argumentis, ex ipsius templi situ petitis, opinionem hanc roborari video. Primo situ nimirum, quod templum hoc exstructum appareat in edito colle; altero, quod extra Florentiæ urbem. A Græcis etenim Æsculapii templa ut plurimum in collibus erecta, Plutarchus testatur in quæst. Rom. num. 94 ibi: Græci quoque fere locis puris, et sublimibus posita Æsculapii habent sacraria; et Pausanias, veteris Græciæ accuratissimus descriptor, in Arcadicis plures ædes, Æsculapio sacras, in clivo sitas recenset. Extra urbem etiam ejusdem dei templum habuisse Epidaurios, idem Plutarchus auctor est loco citato, et Pausanias in Corinthiacis, et confirmat Ludovicus Vives in Commentariis ad lib. III, cap. 12. S. Augustin. de Civit. Dei; et Romæ pariter extra urbem in Tiberis insula Lycaonia Æsculapii ædem fuisse, historiarum nostrarum testimonio comprobatur. Verum, quum de S. Crescii basilica, ejusque monumentis adjacentibus fusius disserat, ut præmonui, Marcus Antonius Mozzius canonicus Florentinus, ideo ejus librum, prope diem publica luce fruiturum, lector consulat u.
[21] [Memorabilia ecclesiæ] Altera exstat S. Crescii ecclesia, Florentinæ diœcesi subdita, in loco, de Campi appellato, qui ad sex milliaria Florentia distat. Hanc ab imperatore olim ædificatam et monachorum cœnobio insignem fuisse constat x. Hujus rei præclarum monumentum superest in chartula conventionis, factæ a patronis ejusdem, cujus exemplar, ex autographo, quod exstat penes hæredes Francisci Mazzinghi patritii Florentini, a Francisco Maria Ducci bibliothecæ Mediceo-Laurentianæ ex-præfecto diligentissimo archivorum pervestigatore exscriptum, mihique traditum, dignum censui, quod in posterorum memoriam derivetur.
[22] [et capituli] “In nomine sanctissimæ Trinitatis. Amen. Per hanc chartulam conventionis appareat nos Guictone, et Robertus quondam Guillelmi, et Loctarius quondam Raynaldi, patroni monasteriorum S. Domnini plebatus S. Juliani de Septimo, et S. Petri siti Lecore plebatus S. Laurentii de Signa, et S. Crisci de Campi plebatus S. Stephani per concessionem factam nostris progenitoribus a serenissimo imperatore Augusto, unico ædificatore dictorum monasteriorum, ut privilegia nostræ concessionis manifestant, volentes intentionem concessionis et nostrorum progenitorum implere, facimus et ordinamus has constitutiones et ordinationes, itaut per nos et nostros filios et descendentes in perpetuum serventur: scilicet, quod nullus nostrum, aut nostrorum filiorum et descendentium debeat jura, quæ habemus in dictis monasteriis, et dictam concessionem alicui personæ vendere, donare aut pignorare, vel aliquo titulo alienare; et nullus nostrorum descendentium, qui de legitimo matrimonio non fuerit procreatus, nec aliqua mulier nostrorum descendentium, postquam ad extraneum fuerit nupta, possit in dictis juribus succedere, aut in dictis monasteriis aliquod jus habere. Et ad robur hujus nostræ conventionis juramus in manibus tui presbyteri Donodei, custodis dicti monasterii S. Domnini, et tibi pro dictis monasteriis promittimus per nos, et nostros filios et hæredes, et descendentes in perpetuum dictam ordinationem, et conventionem perpetuo observare, et stabilem tenere, et contra non facere vel venire. Si quis vero nostrum aut nostrorum descendentium ipsam non observaverit, aut aliquo modo violaverit vel contrafecerit, promittimus tibi pro pœna libras mille denariorum Lucensium, quam pœnam quilibet contrafaciens solvere debeat integraliter, medietatem ecclesiæ Romanæ, sub cujus protectione dicta monasteria consistunt, et alteram medietatem dictis monasteriis. Et propterea tibi presbytero eo modo, quo supra, obligamus nos et nostros hæredes, bona et jura omnia, quæ habemus, et pro cautela et securitate hujus conventionis et ordinationis tres chartulas pari tenore volumus publicari. Actum in dicto monasterio S. Domnini anno Dominicæ Incarnationis milleno centeno undecimo, quincto kal. Maii, indictione… Ego Donodeus presbyter in hac chartula conventionis me subscripsi. † Signa manuum Guictonis, et Roberti, et Loctarii patronorum prædictorum. Testes Lombardello Clerico de Quarade, et Manardus Bonaiuti, et Ubaldo Bononi Justino converso S. Domnini, et Joannello Massari de Campi, et Amicino Talenti. † Signa manuum dictorum testium. Ego Inghilbertus judex, idemque notarius.”
[23] [S. Crescii de Campis;] Quis autem fuerit imperator, qui hanc ecclesiam, et monasterium exstruxit, incompertum hactenus mihi est; nisi opus hoc referre placeat ad Henricum I aut Ottonem III, religiosissimos imperatores, qui plura intra et extra Italiam monasteria ex integro excitarunt, et ingentibus redditibus auxerunt. Anno vero 1462, die 20 Decembris, Johannes Neronius, archiepiscopus Florentinus, ecclesiam hanc parochialem, prioriam nuncupatam, univit mensæ capitulari insignis collegiatæ S. Laurentii, per liberam resignationem Caroli q. Raymundi Mannelli, ejusdem ecclesiæ prioris, ex rogitu Ser Locti Masii notarii Florentini, ut apparet in lib. 14 archivi ejusdem collegiatæ num. 24. Reliquiarum S. Crescii et sociorum partem servat eadem ecclesia; ibi etenim vidi duas crystallinas phialas, ossibus eorumdem martyrum refertas, alterumque os majus; præterea antiquissimum cyathum, vetustate confractum, sacro S. Crescii sanguine perfusum; quæ preciosa martyrum pignora a Francisco Barontini, plebano S. Crescii Valliscavæ donata fuere Roccho Bomboni, hujus ecclesiæ priori, atque ibidem merita veneratione coluntur.
[24] [item ecclesiæ de Maciola] Adsunt et in Fesulana diœcesi duæ eidem sancto martyri erectæ ecclesiæ: quarum una, ad quintum lapidem Florentia distans, de Maciola a regionis nomine nuncupatur z. Ejus structura satis ampla est, et elegans; quadrato lapide parietes constant, et quatuordecim columnis sustinentur; presbyterium visitur ordinis Corinthii, et præalta turris campanarum quadrata se attollit; ex quibus ædificii antiquitas deprehenditur aa. Ejus tamen vetustiorem memoriam haud reperi, quam ab decimoquinto Christi sæculo bb in tabulariis ecclesiæ Fesulanæ, ubi recensetur visitatio episcopalis hujus ecclesiæ, facta die 14 Maii anni 1442, quo tempore ejus curæ præerat percelebris plebanus Arloctus cc, ex collatione ei facta a Martino V pontifice maximo, anno Christi 1426. Hanc tamen ecclesiam per liberam resignationem ejusdem presbyteri Arlocti, in manibus sanctissimi sponte factam, et per sanctitatem suam admissam, Xystus IV pontifex maximus mensæ capitulari insignis collegiatæ sæcularis ecclesiæ S. Laurentii Florentiæ perpetuo univit, et adnexuit per bullam, datam Romæ apud S. Petrum anno Incarnat. Dom. 1482 IV idus Februarii, pontificatus anno 12, ut constat ex Bullario ejusdem collegiatæ pag. 190, et quia memoratæ ecclesiæ jus tunc temporis erat penes nobilem et antiquam Neroniam familiam, ideo in hac unione ejusdem expressus accessit consensus; immo eamdem Franciscus Neronius, civis Florentinus, studiose curavit, ut ex proventibus ipsius ecclesiæ dotaretur canonicalis præbenda, quam in dicta collegiata instituerat.
[25] [et de Monteficalli in diœcesi Fesulana.] Altera pariter in Fesulana diœcesi numeratur ecclesia, S. Crescio dicata, quæ de Monteficalli nunc, olim de Mezzuola dicebatur, duodecim milliarium itinere procul a Florentia dd; antiquum sane monumentum; nam ejus memoria exstat in cœnobii Passinianensis archivo in duabus membranis, signatis, altera Christi anno 1292, altera 1320, quas præ manibus habui, quum tertio abhinc mense innumeras ejusdem archivi vetustissimas chartas versarem. Hujus ecclesiæ regimen pariter tenet presbyter plebani titulo insignitus. In ea usque sub anno 1446 reliquiæ S. Crescii aderant, ut traditur in visitatione episcopali die 2 Maii ejusdem anni facta, ex tabul. ecclesiæ Fesulanæ. Nunc vero pars brachii ejusdem martyris ibidem servatur, dono tradita a Julio Caccia senatore ee, die 21 Octobris anni 1650, rogitu Zenobii Caramelli.
ANNOTATA.
a Anno 1748 egregiam hujus agri descriptionem edidit Josephus Maria Brocchius [Descrizione della provincia del Mugello con la carta geographica del medesimo, aggiuntavi un'autica cronica della nobile famiglia da Lutiano, illustrata con annotazioni.] ; nobis satis erit ejusdem delineationem ex Lamio hic exhibuisse. Mucillum, inquit [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. II. pag. 720 et seqq.] , provincia est Etruriæ ad septemtriones, cujus ambitus LXXX. M. P. censetur. Ejus colles seu magis tumuli planitiei æquor prope imitantur, montibus altioribus circumvallati. Hi sunt ad orientem Falterona, mons sublimis, ex quo Arnus et Tiberis flumina scatent, quique Mucillum a Casentino separat; ad septemtrionem Alpes Penninæ seu Alpenninus, quæ illud dividunt ab agro Bononiensi et reliqua Æmilia; ad occidentem montes Vernii, Calvani et Prati illud claudunt; et tandem ad meridiem Vallis Marinæ, Mons Maurillus, Mons Asinarius, Mons Rinaldus, Mons Rotundus et Mons Jovii a Florentina planitie et collibus suburbicariis et Valle Sevis disterminant. Fluvii plures Mucellum irrigant, quorum primarius Seve est, qui prope Montem Cuculi scaturiens medium Mucillum ab Occidente in Orientem secat per XXXVI. P. M. tractum, donec in Arnum illabitur… In quinque territoria prætorum Mucillum dispertitur, vulgo Potestarias, quæ Scarpariæ vicario subsunt. Ea sunt vicariatus et territorium Scarpariæ, territorium Burgi S. Laurentii, territorium Barbarini, territorium Viculi, territorium Decumani. Est et territorium S. Gaudentii; est ei non prætor, sed simplex judex præest. Est et fœdus Talliaserri seu pagi fœderati ad Taliaferrum. Nunc autem dividitur Mucillum in sex communitates seu minores pagos, quorum capita sunt Barbarinum, Burgum S. Laurentii, oppidum S. Petri ad Seve, Scarperia, Vallea et Viculus; continebatque universim anno 1840 incolas 40103 [Repetti, Dizionario geografico fisico storico della Toscana, tom. III, pag. 625 et seqq.] .
b Valliscava, vulgo Valcava, ad fluviolum Seve, in communitate burgi [Fantoni, Notizie storiche dell arcidiocese Fiorentina, pag. 182.] S. Laurentii, a quo distat milliaribus tribus, a Florentia octodecim. Antiquissima ecclesia baptismalis est, olim duodecim saltem ecclesias filiales [Lamius, Memorabilia, pag. 1517 et 1573.] , a se pendentes, habens, nunc autem quatuortantum [Repetti, Dizionario, tom. V, pag. 625.] .
c Vulgo habetur hæc ecclesia, si turrim demas, sæculo IV constructa. Sed hoc mihi non est credibile, quum (ut inferius dicetur) constructa sit super ipsam viam publicam Fæsulanam.
d Intelliguntur Acta seu Passio S. Crescii.
e Lamius inseruit suis Memorabilibus catalogum feudorum seu Bullettone: in quo [Memorabilia etc, tom. I, pag. 150.] quæ dicuntur vide.
f Lamius per Memorabilia ecclesiæ Florentinæ plurima sparsit de Vallecava et templo S. Crescii. Quod si quis ea legere velit, indicata reperiet ad finem tomi III in indice ecclesiarum, verbo S. Crisci ecclesiæ, et in indice geographico, verbo Valliscava. Insuper in tomo IV [Ibid. tom. IV, pag. 170 et seqq.] , cujus pars tantum prodiit, historia hujus pagi seu potius catalogus actorum, ad hunc pagum spectantium, legi potest.
g Errat Felicius referens id diploma ad ecclesiam S. Crescii in Vallecava; pertinet scilicet ad ecclesiam S. Crescii in Maciolis, quæ et in Albino, in Albio, in Alpibus et in Carza [Memorabilia etc, tom. I, pag. 598.] . De hac ecclesia inferius fiet sermo.
h Non in feudum perpetuum concessio facta est, sed ad libellum seu in emphyteusim usque in tertiam et quartam generationem, et quidem pro annuo canone duodecim denariorum argenti [Vide ibidem, loc. cit.] .
i Moctius [Storia della chiesa di S. Cresci, pag. 47.] tradit turrim prima specie antiquissimam videri; verumtamen eam non tanta esse vetustate quanta reliquam basilicam. Cæterum totum ædificium videre est apud eumdem Moctium et apud Lamium [Memorabilia, tom. I, pag. 595.] .
k Campanas duas habet turris: minorem longe antiquissimam; majorem his facie inferiori inscriptam verbis [Moctius, Storia etc. pag. 47 et 48.] : † S. CRISCVS. S. CERBONIVS. ORATE PRO NOBIS. DEO † MENTEM SCAM. SPONTANEAM. ONOREM. DI [Note: ] [Deo] . ET. PATRIE. LIBERATOREM [Note: ] [forte liberationem] ; et facie superiori: M. ANTONIVS DE TARVSIS ME FECIT A. D. MCCCL. TPRE D. P. BLASII. Infra crux dicta S. Agathæ cernitur et fusoris signum. Pluribus campanis in Italia, verbi gratiacampanæ parvæ basilicæ S. Petri Romæ [Rocca, de Campanis commentarius, cap. VI et XII, Thesaurus pontificiarum antiquitatum, tom. I, pag. 165, 166 et 173.] , similia inscripta sunt: quorum hæc est causa seu origo. Quum angelus custos S. Agathæ ferretur ad demortuæ clientis caput tabulam marmoream deposuisse, inscriptam his literis: M. S. S. H. D. E. P. L., Catanenses, pavidi ne sua civitas Etnæis ignibus combureretur et simul interpretati illas siglas per hæc verba: Mentem sanctam spontaneam obtulit, honorem Deo dedit et patriæ liberationem impetravit; confugerunt ad ejus præsidium atque eam adversus ignium vim custodem elegerunt [Cfr Acta SS. tom. I Februarii, pag. 624, 628 et 630.] . Hinc paulatim cœpit alibi invocari tamquam specialis incendiorum deprecatrix et nomen ejus campanis cum elogio illo angelico inscribi [Moctius, Storia della chiesa di S. Cresci, pag. 49.] .
l Moctius late describit hujus templi formam; sed uno verbo eam pingere licet, dicendo scilicet eam esse veram basilicam.
m Exstabat illud capitulum jam anno 1257, ut ex regesto episcoporum Florentinorum constat. In eo quippe legitur [Ap. Lamium, Memorabilia, tom. I, pag. 641.] : Joannes, episcopus Florentinus, excommunicavit omnes canonicos plebis S. Crescii de Valcava, electos per dominum Stuldum plebanum dictæ plebis sine voluntate dicti domini episcopi, quia ad eum spectat electio plebani et canonicorum in dicta plebe. Sub MCCLVII. kal. Januarii indict. VI [Note: ] [immo XV] . Anno 1304 capitulum istud videtur habuisse tantum quatuor canonicos præter plebanum [Ibid. tom. I, pag. cit.] . Locus, indicatus a Felicio, integer exhibetur a Lamio [Ibid. pag. 610.] et alibi [Ibid. tom. IV, pag. 171.] revocatur in memoriam.
n Non tantum post suppressum S. Crescii in Vallecava capitulum, sed multo etiam ante dicti sunt parochi illi plebani; quod nomen perstitit, dum canonici ibidem essent. Videlicet anonymus plebanus erat plebis S. Crescii ad Valcavam sub MC[XL]VI, idus Junii ind. [I]X [Ibid. tom. I, pag. 618.] ; deinde Albertus sub MCLXXII, tertio Octob. [Ibid. tom. I, pag. 617.] et MCLXXVII [Ibid. tom. IV, pag. 172.] ; item Martinus MCCXVII, VI kal.Julii [Ibid. tom. I, pag. 617.] , anno sequenti [Ibid. pag. 616.] et anno MCCXXIII [Ibid. pag. 613.] ; similiter Falignus anno MCCXVI [Ibid. tom. IV, pag. 172.] . Stuldus, supra nominatus, venit anno 1257. Rogerius vero anno 1310 et 1320 [Ibid. tom. I, pag. 641 et 642.] . Atque hoc tempore vita canonica regularis ibidem adhuc durabat, ut ex sequenti diplomate, die 18 Julii anni 1333 dato, intelligitur [Moctius, Storia della chiesa di S. Cresci, pag. 121 et 122.] : Ad honorem Dei et ejus Matris Virginis Mariæ, ad honorem et reverentiam beatorum sanctorum Crescii et Cerboni, patronorum et gubernatorum dictæ plebis, et quorum titulis dicta plebes esse dicitur insignita (Rogerus, plebanus plebis S. Crescii) elegit, fecit, assumpsit et creavit in canonicum suum et dictæ suæ plebis dominum Panciam clericum supradictum præsentem etc. et assignavit eidem stallum in choro, locum in capitulo, et dormentorio, et aliis locis, in quibus communis est usus. Quos hactenus recensuimus plebanos omisit Moctius; sed alios recenset sequentes plerosque nobiles et non residentes. Et quidem quin per hos perierit S. Crescii capitulum vix dubitandum est. Patronos templi S. Crescii olim fuisse episcopos Florentinosex dictis constat. Verum quum Cosmus III, magnus dux Etruriæ, a ruina vindicavit et plane restituit id templum, ejusdem patronatum adeptus est. Porro ut diebus festivis neque concionatores deessent, neque confessarii qui pios SS. Crescii et sociorum cultores exciperent, annexuit hanc plebem collegio S. Joannis Evangelistæ patrum Societatis Jesu Florentino: quorum erat vicarium eodem deputare [Cfr Lamius, Memorabilia, tom. II, pag. 1517.] . Suppressa Societate Jesu, rediit id templum in manus Etruriæ principum, qui regio hospitio Bonifacii id adjunxerunt [Santoni, Notizie storiche delle chiese dell'arcidiocese Fiorentina, pag. 182.] et die 26 Martii anni 1784 inamovibilis parochia facta est [Ibid. loc. cit.] . Incolas nunc habet ille vicus fere nongentos.
o Agitur tum consecratio facta anno 1703 [Ibid. pag. 184.] ; sed dum vetus staret basilica, eadem die celebrabatur ibidem festum dedicationis. Vide infra cap. IV.
p Videlicet anno 1706.
q
Hujus aræ imaginem edidit Moctius [Storia della chiesa di S. Cresci, pag. 98.] . Tabula exhibetur S. Crescii mors. Urna sub altari continet, ut inscripta verba docent,
SANCTORVM CHRISTI
MARTYRVM
DIVI CRESCII ET SOCIORVM OSSA.
Inferius inscripta sunt hæc alia verba:
COSMVS III MAGNVS DVX
ETRVRIÆ VT AMPLIORI
SPATIO COLERENTVR
ARAM HANC STRVXIT ET EXORNAVIT
ANNO CHRISTI ⅭⅠƆⅠƆCCII.
Eadem inscriptio repetita est in duobus altaribus lateralibus, in quibus similiter reliquiæ inclusæ sunt.
r
Hac de causa sacellum ibidem excitavit Cosmus III et sequentes inscriptiones apponendas curavit [Ap. Moctium, pag. 131 et seqq.] :
BEATA PAMPHILA VIDVA
IN HAC
SVA OLIM DOMO
[Col. 606A] SS. CRISCVM AC SOCIOS MM.
CVM IN MVGELLANVM AGRVM
SE CONTVLISSENT HOSPITIO
EXCEPIT
IBIDEMQVE IPSIVS BEATISSIMI CRISCI
PRECIBVS
E MORTIS FAVCIBVS
CERBONIVM FILIVM RECVPERAVIT
ET CVM EO AC VNIVERSA FAMILIA
CHRISTIANAE FIDEI SACRA SVSCEPIT
PRO QVA PAVLO POST OMNES SIMVL
AD PRAEFATORVM MARTYRVM
SEPVLCHRVM
ORANTES
ET IPSI DECIANA SAEVIENTE
PERSEQVVTIONE
MARTYRII CORONAM MERVERVNT
ANNO DOM.
CCXLIX
AEDEM HANC
IAM SS. PAMPHILAE ET CERBONIS DOMVM
B. CRISCVS
VETERI SVPERSTITIONE EXPURGATAM
SVO AC OMNIONIS ET EMPTII
SOCIORVM
GLORIOSO SANGVINE CONSECRAVIT
EAMDEM EXIMIO IN TANTOS
MARTYRES
PIETATIS AC RELIGIONIS STVDIO
COSMVS III
MAGNVS ETRVRIAE DVX
TEMPORIS INIVRIA COLLAPSAM
REGALI MVNIFICENTIA
E FVNDAMENTIS DENVO EXCITAVIT
AC PRIMAEVAE VENERATIONI RESTITVIT
ANNO DOM.
M. D. CCVIII
s
Hunc ambitum circumdari Cosmus III voluit et hanc apponi epigraphen [Ap. Moctium, pag. 133 et 134.] :
LOCVS
QVI MVRI HVIVS AMBITV CONTINETVR
OLIM
SS. PAMPHILAE ET CERBONII DOMVS FVIT
IN QVA ET IPSI
CHRISTIANIS SACRIS INITIATI
ET SS. CRESCIVS OMNION ET EMPTIVS
MARTYRIO CORONATI SVNT
SVPER ANTIQVA
SS. CERBONIS ET PAMPHILAE
DOMVS FVNDAMENTA
COSMVS III
AD LOCI VENERABILIS CVSTODIAM
MVRVM EXCITARI IMPERAVIT
AN. SAL.
M. D. CCVIII
t Harum omnium rerum imagines reperies apud Moctium [Ibid. pag. 135, 140 et 145.] .
u
Ex Moctio [Ibid. pag. 109.] dabimus adhuc sequentia. Ante medium altare extra clathros legitur in pavimento hæc inscriptio:
OCCVLTA VI
DECII SATELLITES
DETENTI
SACRVM D. CRESCII CAPVT
DVM LANCEA INFIXVM AD
IPSVM DEFEREBANT
IMPERATOREM
IN TYRANNIDIS EXERCITAE SPECIMEN
HIC
DIVINITVS COACTI DEPOSVERE
HVIVS REI MEMORIAM
POSTERIS RENOVAVIT
BARTHOLOMAEVS GALILEI PLEBANVS
ANNO ⅭⅠƆⅠƆCCII
Prope pristinum S. Crescii sepulcrum hæc incidenda curavit Cosmus III:
VETVSTISSIMVM
D. CRESCII MARTYRIS SEPVLCHRVM
EX ACTIS VISITATIONIS DIOECESA
NAE ALEXANDRI MARTII
MEDICES DIEBVS IV
ET V MENSIS
IVLII
ANNO ⅭⅠƆⅠƆCXIII
SANGVINE ASPERSVM
Fossæ, qua diu clausa sunt SS. Omnionis et Emptii ossa, impositus lapis marmoreus cum hac epigraphe:
MEMORIAE SS. MARTYRVM
B. CRESCII DISCIPVLORVM OMNIONIS
ET EMPTII. HORVM CORPORA QVAE
HIC IN DIOECESANA VISITATIONE RE
PERIT ALEXANDER MARTIUS MEDI
CES ARCH. FLOR. ANNO ⅭⅠƆⅠƆCXIII
III NONAS IVLII
PETRVS NICOLLINVS SVCCESSOR
NE SOLI HVMESCENTIS
VITIO CORRVMPERENTVR
IN ALIVM DECENTIOREM LOCVM
TRANSFERRI CONCESSIT
ANNO ⅭⅠƆⅠƆCXLVIII
Prope locum, in quo repertæ S. Cerbonii et sociorum reliquiæ, hæc incisa:
MEMORIAE SS. CERBONIS
ET SOCIORVM MARTYRVM QVORVM
SACRA CORPORA HIC PROPE VETVS RE
GENERATIONIS SACRARIVM
AB ALEXANDRO MARTIO MEDICE
ARCHIEPISCOPO FLORENTINO
INVENTA
III NONAS IVLII ⅭⅠƆⅠƆCXLVIII
Præterea ad gradum altaris SS. Rosarii:
EDVCTIS E PROXIMA FOVEA
SACRIS CORPORIBVS SS. MARTYRVM
CERBONIS ET SOCIORVM QVAE SVPERA
VERVNT OSSIVM FRAGMENTA AB HV
MO SVPERPOSITA PVRGATA ET
SEGREGATA EX DECRETO
MARTIO MEDICEO
ANNO ⅭⅠƆⅠƆCXIII
HINC VBI PRIUS ASSERVABAN
TVR TRANSLATA SVNT
IN SVPPEDANEVM
HVIVS ARAE
ANNO ⅭⅠƆⅠƆCCVI
Diploma hujus translationis edidit Moctius [Ibid. pag. 116 et seqq.] . Demum ad valvas basilicæ præcipuas sub porticu:
DIVO CRISCO MARTYRI
QVI ET CRESCIVS
QVI CHRISTI FIDEM IN MVGELLANVM
AGRVM INVEXIT
HIC CVM SOCIIS OMNIONE ET
EMPTIO ADIVTORIBVS
AB ANNO CCXLIX QVIESCENTI
TEMPLVM PIETAS
POSVIT
ABSCISSVM EIVS CAPVT
A MILITIBVS IMPERATORI DECIO
DEFERENTIBVS
VOLVNTATE DIVINA COACTIS
HINC AVFERRI NON POTVIT
PAVIMENTVM SACRAVIT CERBONIVS
CRESCII DISCIPVLVS
CVM SOCIIS QVAMPLVRIMIS VIVIS
IN FOSSAM IBI DETRVSIS
HORVM OMNIVM OSSA AB ALEX.
MARZI-MED. ARCHIEP. FLOR.
ANNO ⅭⅠƆⅠƆCXIII. III. NON.
IVL. INVENTA ATQVE
RECOGNITA
NVNC AVTEM A COSMO III
MAGNO ETRVRIAE DVCE
REPARATIS TEMPLI RVINIS ERECTIS
ARIS EX MARMORE
ANNO ⅭⅠƆⅠƆCCII
MELIORI VT VIDES LVCI EXPOSITA
VENERATVRVS HOSPES
INGREDERE
MEMOR QVOD LOCVS
IN QVO STAS
TERRA SANCTA EST
x Hæc forte non sunt accurata satis, licet sequenti diplomate nitantur. Moctius [Storia della chiesa di S. Cresci, pag. 159 et seqq.] scilicet edidit antiquiorem chartam, cujus hoc est initium: In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Jhesu Christi. Holodovicus gratia Dei imperator augustus, B. M. donni Lotharii filius, annos imperii ejus undecimo q. inquid nona: annus undecimus imperii Ludovici II, filii natu maximi Lotharii II, initio ducto a die coronationis seu 2 Decembris anni 850, et indictio nona conveniunt cum anno Christi 861. Porro illo testamento Donatianus quidam presbyter, filius Uttonis, disponit de tribus monasteriis suis, sitis in agro Florentino: scilicet de monasterio S. Domnini, quod pater suus Septimi in plebe S. Juliani ædificarat; de monasterio sancti Petri, quod ipsemet Lecore in plebe S. Laurentii in Signa a fundamentis exstruxerat; et demum de monasterio S. Crisci, sito Campis in plebe S. Stephani. Quis postremum hoc ædificarit, non indicatur; sed quum Donatianus hujus esset possessor, non secus acduorum aliorum, censendus est ipsemet ejusdem fundator aut pater ejus. Certe contrarium ostendi nequit ex charta, edita a Felicio; quum in ea immanis cubet error, in qua quippe dicatur imperator unicus ædificator trium dictorum monasteriorum. Vult autem Donatianus ut hæc monasteria sua maneant, donec vixerit; post mortem, nisi ante aliter statuerit, ut fiant cum omnibus possessionibus penes ecclesiam S. Petri Romæ, ea lege ut quotannis S. Petri presbyteri inde recipiant duos solidos argenteos, singulos constantes ex denariis duodecim: quodsi plura velint, aut monasterio molesti sint, aut possessiones alienent, liceat monachis monasteria sua cum annuo censu transferre ad cœnobium Nonantalanum. Fiebat autem tota hæc compositio ut exempta essent monasteria et subdita tantum ecclesiæ S. Petri Romanæ aut Nonantulanæ S. Silvestri. Quomodo autem deindefacta sint tria illa monasteria penes Guictonem seu Guidonem, Robertum et Loctarium seu Lotharium (ut ex diplomate anni 1111 a Felicio edito, constat) me latet, nisi quod ipsi affirmant ea concessa fuisse suis progenitoribus a nescio quo imperatore. Anno tamen 1198 Innocentius Papa III censebat adhuc S. Domnini ecclesiam sub protectione S. Petri et sua [Ex Ammirato, de Gentibus nobilibus Florentinis, ap. Lamium, tom. I, pag. 605.] . Nunc ecclesia parochialis est, suffraganea S. Stephani in Campis, prioratus nomen retinens, et ab anno 1795 parochum habens inamovibilem. Colitur ibidem ante hominum memoriam imago B. M. V. de Bono Consilio [Santoni, Notizie storiche dell' arcidiocese Fiorentina, pag. 383.] .
z Jam supra, annotato g, animadvertimus ecclesiam S. Crescii in Maciolis seu Maciola, quinto lapide a Florentia ad viam Bononiensem, appellari quoque in Albino, in Albio, in Alpibus et in Carza [Cfr Lamius, Memorabilia, tom. I, pag. 597 et 598.] et ad eam pertinere diploma quod Felicius num. 9 ad ecclesiam S. Crescii in Vallecava retulit et quo constat parochiam hanc ante medium sæculum X jam exstitisse. Plura qui volet adeat indicem ecclesiarum, subjectum tertio tomo Memorabilium ecclesiæ Florentinæ etRepetti Dictionarium geographicum, physicum et historicum Thusciæ, v° Macioli seu Macciuoli.
aa Turris ætas deprehendi potest ex sequenti titulo, parieti inserto: ANNO. DOMINI. MCCLXXIX. IND. II. MENSE. SEPTEMBRIS. TEMPORE. AMBROSII. PLEBANI. FECIT. FIERI. HOC. NOLARIVM. CVM. OMNIBVS. SVIS. CAMPANIS. Ipsum vero præsens templum partim ædificatum est circa medium sæculum XV [Moctius, Storia della chiesa di S. Cresci, pag. 149 et Repetti, Dizionario della Toscana, v°, Macioli.] .
bb Quoniam Felicius non novit varia hujus plebis nomina, hinc factum est ut de ea instrumenta non repererit antiquiora sæculo XV. Qui hæc volet adeat Moctium [Storia della chiesa di S. Cresci, pag. 147 et seqq.] et Lamium [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. I, pag. 225, et seqq.] .
cc Arloctus ille plebanus celeberrimus apud Thuscos est facetiis suis; vir cæterum valde laudabilis. Breve ejus encomium seu vitam scripsit Lamius [Ibid. pag. 227.] . In libello, quo ejus facetiæ continentur, indicatur bis olim singulis annis in templo de Maciolis S. Crescii festum celebratum fuisse [Ibid. pag. cit.] .
dd Mons Ficalles etiam dictus est Novulæ, ut pluribus locis post Moctium ostendit Lamius [Ibid. pag. 598, not. a.] . Hinc B. Paschalis Papa II, confirmans anno 1103 episcopo Fæsulano omnes ecclesiassuas et castella, recenset inter ea plebem S. Crescii sitam in Novole [Moctius, Storia della chiesa di S. Cresci, pag. 151.] . Multa alia referunt Moctius [Ibid. pag. 151 et seqq.] et Lamius [Memorabilia, tom. I, pag. 598 et alibi passim.] .
ee Julius Caccia id pium pignus acceperat a Francisco Barontini, plebano S. Crescii in Vallecava; neque pars brachii templo S. Crescii in Monte Ficalle data est, sed, ut in instrumento legitur, reliquia sancti Crescii martyris, nempe pars ossis tibiæ ejusdem Sancti [Moctius, pag. 157.] .
* nunc Mugello.
CAPUT IV.
Visitationes ecclesiæ SS. Crescii et sociorum Valliscavæ, et reliquiarum eorumdem inventiones et translationes.
[Reliquiarum visitationes anni 1568,] Omissis antiquioribus visitationibus, quas Florentini archiepiscopi in ecclesia sancti Crescii Valliscavæ instituerunt, prima occurrit visitatio archiepiscopi Antonii Altoviti anni 1568, cujus hæc referuntur verba in libro Visitat. pag. 125. “Adest in dicta plebe caput S. Crescii martyris, quod retinetur decenter in tabernaculo ad dexteram altaris bene clauso; et nedum populi vicini, sed etiam ex longinquis regionibus maxima cum devotione confluunt ad dictam plebem, et quotidie multa miracula videntur, ac præsertim in oppressis a nequissimis spiritibus; et sub altare majori sunt recondita corpora SS. Crescii et sociorum.”
[27] [1590,] In eodem libro pag. 360 refertur altera visitatio ejusdem ecclesiæ S. Crescii Valliscavæ, facta anno 1590 per archiepiscopum Alexandrum Medices, qui deinde sacra purpura insignitus, ac demum ad pontificatus apicem evectus fuit, Leonis XI nomine; in qua hæc habentur: “In tabernaculo lapideo a dextris altaris majoris reconditur reliquia capitis S. Crescii M., quæ prima dominica mensis Augusti, quæ est dies consecrationis dictæ plebis, et die 24 Octobris exponitur super altare majus, et ad eam frequens concursus populorum accedit, et magna devotione veneratur, et decentissime retinetur in dicto tabernaculo sub duabus tutis clavibus.”
[28] [et 1613.] Ex alio libro Visitationum pag. 80 habetur infrascripta visitatio archiepiscopi Alexandri Marzi-Medices, qui sacra nostrorum martyrum corpora invenit anno 1613. “Illustrissimus et reverendiss. D. Alexander Martius-Medices archiepiscopus Florentinus, die 3 mensis Julii 1613 visitationem jam pridem incœptam volens prosequi etc. eodem die supradicto ad parochialem ecclesiam, plebaniam nuncupatam, S. Crescii de Valcava in agro Mugellano Florentinæ diœcesis pervenit etc. Vidit in tabernaculo lapideo a dextris altaris majoris reconditam reliquiam, caput S. Crescii martyris, ut asserunt, quæ reliquia quotannis populo ostenditur prima dominica Augusti, in qua celebratur festum consecrationis dictæ plebis, et ostenditur etiam die 24 Octobris, et tenetur in magna veneratione, et sub duabus clavibus includitur etc.
[29] [Ut ex instrumentis declaratur,] Die vero 4 ejusdem mensis constitutus R. D. Matthæus plebanus exposuit, quemadmodum ab hominibus populi dictæ plebis S. Crescii Valliscavæ, et aliarum ecclesiarum non solum dictæ plebis, sed totius Mugelli creditur, et pro certo habetur, et in omnibus his locis et inter plerosque homines fuit et est publica vox et fama, quod in hac ecclesia S. Crescii Valliscavæ sepulta fuerint, et ad præsens reperiantur sacra corpora SS. MM. Crescii, Cerbonii et sociorum; quod pariter asseruerunt plurimi antiqui scriptores etc. et exinde ob sanctorum corporum reverentiam nullus unquam ausus fuit, nec in præsens audet in dicta ecclesia mortuos sepelire, ut mos est in aliis ecclesiis Mugellanæ regionis sepeliendi; sed defunctorum corpora in communi cœmeterio reconduntur. Item exposuit, ob hanc inveteratam opinionem ac fidem, quod scilicet dicta sacra corpora in dicta ecclesia sepulta jaceant, ab immemorabili tempore singulis annis die primæ dominicæ Augusti, concurrere solitos ad dictam plebem non solum homines ipsius plebis, sed omnium locorum Mugelli, et extraneos quoque, et præsertim comitatus et civitatis Faventiæ, qui devotionis spiritu ducti veniunt, ut dictos sanctos martyres, eorumque reliquias venerentur, et ut sese in eorum necessitatibus patrocinio ipsorum apud Deum commendent etc.
[30] [et sociorum reliquiæ effodiuntur,] Et illustriss. dominus, auditis etc. vocato et secum adhibito magnifico Francisco Philippi de Zetis perito cæmentario dicti populi dictæ plebis, et præsentibus etc. visitavit, inspexit et diligenter consideravit loca omnia et singula, et mandavit D. Matthæo præsenti, ut effodi faciat terram, et diligenter inquiri, et inspici curet in locis etc., in quibus posita esse credit corpora et reliquias prædictas etc. Quibus peractis, etc. incontinenti dictus rever. Matthæus plebanus fecit per dictum Franciscum Zetum cæmentarium, aliosque operarios rusticos et ex populo dictæ plebis effodi pavimentum, et terram extrahi ante altare majus; et quum penetrassent sub dicto altari, invenerunt sepulturam fabricatam ex lapidibus, undique sculptam, cujus os tegitur ab alio lapide ejusdem longitudinis et latitudinis, ac lapis qui inservit pro mensa dicti altaris; super quem lapidem positum est supradictum altare; dictamque sepulturam invenerunt ubique refertam terra uda ac cœnosa, ex aqua nempe, quæ illuc dimanaverat a parte apsidis ipsius ecclesiæ; et egesta dicta terra, factaque in ea diligenti perquisitione, reperta fuere infrascripta ossa corporis humani, ut infra habentur, descripta a M. Benedicto Ulivi, medico physico burgi S. Laurentii, ibi præsentis, videlicet: major pars unius ossis femoris, pars alterius ossis femoris, pars ossis unius ex tibiis, major pars unius ossis femoris, pars ossium minorum amborum brachiorum, vertebra una integra, pars ossis spinæ, pars ossis sacri, altera pars ossis sacri, pars trocantide majoris unius, frustum aliud ejusdem ossis sacri, pars spathulæ, altera pars spathulæ, pars ossis majoris tibiæ, alia pars ejusdem ossis, pars ulnæ minoris, aliud frustum ejusdem ossis, pars unius digiti, quamplurima frustula, seu fragmenta costarum, et tibiarum femoris. Inventa sunt quoque dictæ terræ immixta nonnulla aurea fila a, atque insuper pala anuli b ex ære inaurato, cui illigatus erat cæruleus lapis, absque tamen anulo. Aderant et sex parvi nummi c, argentei quinque, et æreus alter.
[31] [quæ in variis] Post hæc confestim dictus Matthæus plebanus jussit per dictum Zetum cæmentarium aliosque operarios extrahi lapidem, suppositum gradibus, per quos ascenditur ad altare majus, S. Crescii appellatum, sub quo lapide apparuit tumulus, lateribus obstructus, limosa terra refertus, quem introgressus dictus Philippus cæmentarius, terramque udam undequaque educens, detexit ossa duorum corporum integrorum, quæ cum capitibus jacebant, sibi ad invicem contigua, uno tantum erecto latere interposito.
[32] [templi partibus] Die vero sequenti 5 dicti mensis Julii dictus Matthæus plebanus petiit prosequi inquisitionem reliquiarum S. Cerbonii, et sociorum etc., et illustrissimus dominus mandavit etc. Et confestim dictus plebanus jussit effodi pavimentum ecclesiæ circa sacrum baptismi fontem juxta majorem ecclesiæ januam a dextro latere, et quum fovea educta esset longitudinis decem ulnarum circiter, reperta ibi fuere octo humana capita, alia integra, alia in frusta redacta; atque insuper magna ossium copia, ad plura corpora pertinentium, quæ permixtim tumulata videbantur. Quibus peractis, dictus plebanus, gratias agens Deo, quod non fuerit fraudatus e desiderio, quod jam pridem habuit, inveniendi, prout absque alio dubio sibi videtur, et aliis præsentibus videri credit, inventas fuisse sacras reliquias omnium prædictorum SS. Martyrum, nempe reliquias corporis S. Crescii in sepulcro existente sub altare majori dictæ ecclesiæ; illas vero Omnionis et Emptii, sociorum dicti B. Crescii, in sepulcro existente penes et subtus gradus, per quos ascenditur eundo ad dictum altare majus; illas vero B. Cerbonii et sociorum ejus in fovea circa et subtus fontem baptismalem, et propterea dixit aliam inquisitionem non desiderare.
[33] [humatæ jacebant.] Et Illustrissimus D. mandavit, quatenus omnes eas reliquias purget a limo terræ, et illas, quæ repertæ fuerunt in sepulcro sub altare S. Crescii, claudat in capsula, plumbeis laminis fabricata, et ipsam capsulam plumbeam cum intro clausis reliquiis collocet et reponat in ipsomet lapide, a quo sustinetur mensa lapidea ejusdem altaris S. Crescii. Illas vero reliquias, quæ repertæ fuerunt in sepulcro posito secus gradus, per quos ascenditur ad altare majus, clausas in capsa lignea, laminis plumbeis fulcita, reponat eodem in loco, ubi repertæ fuerunt etc. Reliquias vero, quæ repertæ fuerunt in fovea, sub et circa fontem baptismalem, clausas in simili capsa lignea, plumbeis laminis fulcita, collocet et reponat juxta dictum fontem etc.”
[34] [Visititationes, anno 1636] Sequitur alia visitatio Petri Niccolini archiepiscopi anni 1636, ut ex libro Visit. pag. 293, ubi hæc habentur: “Sub altaris majoris mensa corpus S. Crescii martyris in plumbea capsa, serico vestita, conservatur, et ante dicti altaris gradus sunt recundita corpora SS. Omnionis et Emptii MM. in capsa lignea, laminis plumbeis munita; et juxta fontem baptismalem sunt recondita corpora SS. Cerbonii et sociorum MM. in capsa lignea plumbata; quæ reliquiæ repertæ et collocatæ fuerunt præsente illustriss. et reverendiss. D. Alexandro Marzi-Medice archiepiscopo Florentino, prædecessore die 4 et 5 Julii 1613, prout in visitatione facta ab ipso in actis dictæ visitationis, existentibus in archivo archiepiscopali Florentino. Et quia capsa prope fontem baptismalem, in qua sunt reliquiæ SS. Cerbonis et sociorum MM., propter humiditatem est fracta et consumpta; illustrissimus dominus eam quamprimum reaptari, et lateres calce muniri mandavit, et de prædictis fidem faciat infra quindecim dies sub pœna scutorum quatuor. A dextris dicti majoris altaris, in tabernaculo lapideo reconditur reliquia capitis S. Crescii M. clausa in capite formato, ut dicitur, di cartone e gesso; quæ reliquia dominica prima mensis Augusti, quæ est dies consecrationis dictæ plebis, et die 24 Octobris, in qua fit festum S. Crescii, super altare majus exponitur, et ad illud frequens populorum concursus magna cum devotione confluit, et in dicto tabernaculo conservatur cum duabus clavibus, a dicto plebano retentis.”
[35] [et 1659] Anno vero 1659 reperitur alia visitatio, facta per Philippum Soldani, archipresbyterum, et Gherardum Gherardi, canonicum ecclesiæ metropolitanæ Florentinæ, visitatores electos a Francisco Nerlio, tunc archiepiscopo Florentino, ubi legitur: “A dextris altaris majoris in tabernaculo lapideo, quod clauditur duabus clavibus, conservatur reliquia capitis S. Crescii martyris etc.” ut asseritur in præterita visitatione archiepiscopi Niccolini. “Corpora SS. Omnionis et Emptii, quæ in præterita visitatione fuit assertum esse recondita ante altaris majoris gradus, propter soli humiditatem a moderno D. Plebano fuerunt remota a dicto loco, cum licentia fel. record. archiepiscopi Niccolini, ut apparet ex ejus rescripto etc. et hodie adservantur sub clavi, a D. Plebano retenta in armario prope januam ecclesiæ ab ingressu in duabus capsis ex ligno, serico intus vestitis, ex quarum una cum vitris, ut populus possit venerari et deosculari.
[36] [factæ.] Corpora vero SS. Cerbonis et soc. MM. ex licentia, tributa ab eodem illustrissimo antistite, contenta in eodem rescripto, fuerunt amota a loco, in quo primum adservabantur, distributa per plures capsas, quarum una, quæ est major, adservatur sub altari majori propter defectum alterius loci decentis, quæ tamen capsa, quum a parte inferiori non sit serico induta, dominus monuit D. Plebanum præsentem, ut eam infra mensem vestiat sub pœna unius aurei. Aliæ vero capsæ sunt numero quatuor, et octo aliæ redactæ ad formas varias reliquiariorum, in quibus quum deficiat sericum vestimentum a parte interiori, debet pariter infra dictum tempus sub eadem pœna apponere.”
ANNOTATA.
a Aurea fila inter ossa S. Crescii martyris inventa fuisse, mirum non est, quum antiquitus christianorum corpora una cum vestibus aliisque ornamentis aureis reconderentur, ut abunde probat Henricus Spondanus in tract. de Cœmeter. Sacr. lib. 1. par. 3. cap. 4. num. 5, atque inter cætera refert ex schedis Nicolai Viterbiensis, ejusque Diariis Romanis MSS., anno 1458 Romæ in basilica S. Petri repertam arcam marmoream candidissimam, continentem in se duas capsas cupressinas, utramque laminis argenteis coopertam, signoque crucis munitam, ut christiani fuisse intelligerentur; ibique unum, atque alterum cadaver inventum, utrumque vestibus aureis indutum; laminas argenteas fuisse pondo lib. 832 argenti depurati; ex vestimentis conflatis superfuisse libras 16 auri purissimi. Alterum idem scriptor ex Marliano, Lucio Fauno et aliis exemplum recitat de Maria Augusta uxore Honorii imperatoris, cujus corpus in eadem basilica S. Petri sub Paullo III repertum est in marmorea arca cum veste et pallio, quibus tantum auri intextum fuerat, ut ex iis combustis auri pondo circiter 40 collecta; præter vascula multa ex crystallo et achate, aureos anulos, variis gemmis ornatos, inaures, monilia, gemmas, aliasque respreciosas. Et Baronius ex Maffejo Vegio, Vaticanæ basilicæ canonico, sub anno Christi 395 testatur, in monumento clarissimorum ac piissimorum conjugum Romanorum Probi et Probæ, una cum eorum ossibus inventam fuisse auri copiam ex aureis vestibus aliisque sepulcralibus ornamentis; et apud Eusebium histor. lib. 7, cap. 14, constat Asterium, senatorem Romanum, Marini centurionis, simul atque martyrium pro fide Christi apud Cæsaream Palæstinæ subiisset, corpus tollentem, splendida et preciosa obtexisse veste, atque propriis humeris deportasse, ac magnifico et sumptuoso linteo involutum decenti sepulcro condidisse. Sigebertus etiam in Chron. sub anno 821 notat, a Paschale I pont. inventum corpus S. Cæciliævirginis aureis velatum indumentis. Hæc Felicius.
b Annotat Felicius: Anuli in christianorum et martyrum sepulcris condi olim solebant, quos Bosius in Roma subterr. se multoties reperisse, et Baronius quoque apud Priscillæ cœmeterium se vidisse testantur; imo Paullus Aringhius in Rom. subter. lib. 6, c. 50, iconem exhibet anuli, ex cœmeterio B. Agnetis Via Nomentana eruti.Idem probatur ex nuper allato exemplo Mariæ uxoris Honorii imperatoris apud Spondanum. Quem usum proximioribus etiam sæculis servatum habes, teste inter alios Lilio Gregorio Gyraldo in lib. de sepulcris et vario sepeliendi ritu; qui asserit in urbis direptione se vidisse Julii II pontificis sepulcrum effossum, ex quo inter cetera cæsariani milites anulum sustulerunt, in cujus pala sapphirus erat ingentis precii, quem Augustinus Trivultius cardinalis multis aureis redemit. Ex hoc etiam S. Crescii nobilitas probatur, quem claro ortum genere ex Germania scriptores affirmant. Anulus enim nobilitatis insigne fuit, ut ex Pierio hieroglyph. lib. 41, et Hopping. de jure sigillorum c. 146 tradit Aringh. loco cit.
c Hæc iterum Felicius: Si numismata inter S. Crescii ossa reperta adhuc exstarent, ex iis fortasse ejus obitus tempus altero hoc monumento certius comprobaretur. Fideles enim in tumulandis SS. martyrum exuviis, imperatoris quoque, sub quo martyrio iidem coronati fuerant,juxta illos numismata studiose reponere consueverant, ut docet nuper citatus Paullus Aringhius lib. 3, cap. 22, et lib. 6, cap. 23; qui exemplum addit S. Caii, papæ et martyris, in cujus sepulcro tria Diocletiani, sub quo martyr fuit, numismata inventa; et Marii Januariani pariter martyris, intra cujus cœmeterialem tumulum, æneum quoddam Juliæ Augustæ, quæ Severi imperatoris conjux fuit, numisma, egregio quidem artis opere exsculptum, latebat. Hactenus Felicius. Sed animadvertendum est S. Caji papæ tumuli detectionem insignem fuisse optimorum virorum deceptionem; quemadmodum ad diem 21 Octobris in Commentario prævio ad Acta S. Ursulæ, num. 53 et seqq. satis superque ostendimus. Neque ego putem numismata, in sepulcris reperta, certum esse temporis indicium. In annotato superiori iterum suggessit Felicius S. Crescium domo Germanum fuisse; sed jam alibi indicavimus id assertum niti monumentis plane infirmis. In superiori capite mentio jam facta est reliquiarum quæ in ecclesiis S. Crescii ad Campos et Montis Fecallæ adservantur. Quibus adde in templo S. MarciFlorentino, ut Ludovicus Antonius Gianbonius in suo Diario sacro ad 24 Octobris testis est, custodiri partes capitum sanctorum Crescii, Omnionis et Emtii et alia eorumdem sanctorum pignora pie coli in templo arcis Lutiani in Mucillo, ut Brochius pag. XXXIII Descriptionis Mucilli indicat [Cfr Lamius, Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. I, pag. 608.] .
CAPUT V.
Officium et Missa antiqua SS. Crescii et sociorum martyrum.
In sancti Crisci martyris.
[Officii S. Crescii et sociorum lectio I,] LECTIO I. Temporibus Decii imperatoris, quum sævissima persequutio contra Christi famulos indicta ubique fere terrarum desæviret, et cælestis regis milites per diversa tormenta ad coronam martyrii properarent: beatus Criscus, ardore martyrii jam vehementer incensus, Florentiam veniens, dum pervenisset in sylvam, quæ dicitur Elysboch, a militibus ipsius Decii imperatoris, qui tunc Florentiæ aderant, cum beato Miniate et quibusdam aliis captus, ad civitatem ipsam adductus est. Cumque nunciatum fuisset imperatori de captivitate et adventu eorum, non modicum gavisus, suis eos aspectibus adstare præcepit. Quorum nomina, religionem percunctatus, dum fortes in fide christiana eos cognovisset, diversis suppliciis in imam carceris custodiam eos separatim detrudi præcepit, ne saltem mutuis consolationibus, alterno sermone invicem propositis aliquo modo sublevarentur. Angebatur etenim perfidus imperator, quod christianæ fidei assertores beatissimi martyres, Christum Dominum creatorem omnium confitentes, eum regem regum, et dominum angelorum, quem cæli venerantur, mundus adorat, infernus contremiscit, ipsi clara et aperta voce prædicabant, et dicebant: Unus est Deus Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus, quem sancti martyres imitati, minas judicum, et tormenta carnificum et omnia diaboli tentamenta pro nihilo computantes, ad æternæ vitæ beatitudinem per martyrii coronam pertingere festina verunt.
[38] [lectio II,] LECTIO II. Ex quibus athleta Christi jam dictus beatissimus Criscus, minis atque tormentis Decii crudelissimi imperatoris vilipensis, dum in carcere teneretur, lætus et gaudens laudes referebat altissimo, quod pro nomine ejus contumeliam pateretur. Carceris autem præpositus erat quidam homo nomine Omion *, nobilis et acceptus Decio imperatori, qui etiam filiam habebat lunaticam, quam iniquus atque violentus possessor quotidie miserabili vexatione laniabat atrociter, maxime postquam martyr Christi beatissimus Criscus adductus fuerat. Hæc dum ita fierent, media nocte facta, quum vigiles obdormissent, lux immensa, tenebris longe repulsis, tetro in carcere refulsit: et gloriosus miles catenarum vinculis absolutus et angelicis obsequiis confortatus, libero incedens pede psalmum, et hymnum Deo decantabat. Evigilantes autem custodes, quum tantam luminis claritatem tenebroso in carcere conspexissent, non modico terrore percussi in fugam conversi sunt. Dæmon quoque per os puellæ sese ardere seque tormenta intolerabilia pati, terribili voce clamare cœpit, dicens: Quid mihi et tibi est, o Crisce? cur ante tempus perdere me festinas? Adjuro te per ipsum, quem colis, ne hinc me expellas, et ne hanc mihi tantam injuriam facias.
[39] [lectio III,] LECTIO III. Tunc Omion, videns tanta Domini mirabilia circa beatum Criscum celebrata, cucurrit ad carcerem, et ad pedes beatissimi martyris provolutus, ut suorum criminum veniam mereretur, orare cœpit. Deprecabatur etiam ut sanitatem filiæ suæ restitueret et dæmonem a visceribus ejus excluderet. Beatus vero Criscus, sereno, ut erat, vultu, in eum respiciens, ait: Si credideris Dominum Jesum Christum factorem atque reparatorem omnium esse, et filiæ tuæ sanitatem, inimico effugato, invenies, et omnium peccatorum tuorum, pro quibus nunc sollicitus es, indulgentiam consequeris. Tunc Omion, prostratus ante pedes ejus, aperta voce dicere cœpit: Credo Dominum Jesum verum Deum esse, et idola muta et surda, quæ nec sibi nec aliis prodesse possunt, pro nihilo ducens, respuo: Deum autem christianorum, qui in cælis manens, te famulum suum sic glorificavit, adorans, veniam de peccatis meis expostulo. Peccavi enim multum in te et in Deum tuum, quia errore persequutus sum sanctos ipsius, et in morte eorum consentiens fui; sed deprecor te, sancte Dei, quatenus misertus filiæ meæ ad gratiam Dei tui nos facias pervenire, inimico humani generis a corde ipsius expulso. Beatus autem Criscus, gavisus de fide ejus et gratias agens Deo, elevavit eum, et prostratus in oratione, ut Dominus sancti nominis sui virtutem circa puellam ostendere dignaretur et dæmonem ab ea expelleret, deprecabatur.
[40] [lectio IV,] LECTIO IV. Cumque complesset orationem, conversus ad puellam dixit: O dæmon spurcissime, qui hanc puellam ingressus, imaginem Dei usurpando arripere ausus es, in nomine Domini Jesu Christi, quem colo, præcipio tibi, ut exeas ab ea et ulterius ad eam non ingrediaris, quatenus ab idolorum sordibus emundata, creatorem suum, qui in cælis est, agnoscere et Sancti Spiritus dignum habitaculum fieri mereatur. Tunc dæmon, emissa terribili voce, cum ingenti furore abscessit. Sanctus Domini autem, manum puellæ tenens, benedixit eam, et sanam reddidit patri suo. Tunc Omion, gratias Deo et beato martyri suo Crisco agens, cœpit detestari eos, qui non crederent Domino Jesu Christo. Credidit autem cum uxore et filia, et omni domo sua, et dato nomine suo, pariter cum eis baptizatus est. Instructus tamen primitus est a B. Crisco ex omnibus, quæ ad christianam religionem et fidem catholicam pertinent, videlicet qualiter sanctam et ineffabilem Deitatis trinitatem in unitate, et unitatem in trinitate colendo venerari, et venerando adorare debuisset. His peractis, dum persequutio adversum christianæ fidei cultores indicta crudelissimis jussionibus sævissimi imperatoris quotidie magis ac magis ingravesceret et christianæ religionis cultores per domos et latebras subtiliori examine disquirerentur, ignis et aqua interdiceretur his, qui non incenderent thura idolis in triviis et spectaculis ordinatis.
[41] [lectio V,] LECTIO V. Videntes fideles, qui cum Beato Crisco erant, sese in areto positos, neque in ea civitate jamdiu latere posse, quoniam mulieres quædam et infantes promiscui sexus erant inter eos, quos fragilitate sexus et ætatis asperitas martyrii deterrere poterat, consilio communicato, competens visum est eis, ut pro necessitate temporis ac rerum ad alia loca transitum facerent. Quo audito, beatus Criscus iter cepit versus civitatem Faventiæ, et perveniens ad locum, qui dicitur Collis, suscepit hospitium in domo cujusdam mulieris viduæ, quæ vocabatur Pamphyla, cujus filius infirmabatur ad mortem, et data pace et colloquiis divinis expletis, prædictum filium a morte et ab infirmitate liberavit et baptizavit eum, et Cerbonius vocatus est, nam antea Serapion vocabatur; ex quo multi crediderunt et baptizati sunt. Et dum hæc agerentur, et vir Domini B. Criscus, ut animas, quas Deo acquisierat, confirmaret, eodem loco moraretur, relatum est imperatori, quod Omion, quem ipse amplissima dignitate decoraverat, relictis Diis per beatum Criscum Christo credidisset et christianis adjunctus esset. Quapropter princeps, nimio furore succensus, potestate tradita, missis militibus præcepit, ut ubicumque inventus fuisset B. Criscus cum christicolis suis, aut thura et victimas immolarent, aut diversis pœnis interficerentur.
[42] [lectio VI,] LECTIO VI. Tunc milites perficientes jussa sui imperatoris, pervenerunt ad locum, ubi sancti Dei in orationibus et vigiliis perseverabant. Cognoscens autem beatus Criscus militum adventum: Surgamus, inquit, fratres, quia ecce Dominus noster Jesus Christus ad coronam martyrii nos invitat, et advocans beatum Cerbonem, monuit eum, ut secederet et daret locum persequutioni, et ut ecclesiam, quam sibi Dominus commiserat, ipse post ejus obitum confirmando geminaret. Denique, quum, ceteris semotis, ipse ut robustus cælestis imperatoris miles jam ad sæpe optatum desiderans pervenire certamen, cum duobus aliis discipulis Omione et beato Emptio, qui cum eo fuit ab initio conversionis, a militibus se requirentibus non celavit. Milites vero accedentes comprehenderunt eum et eos, qui cum eo erant, improperantes ei in hunc modum: Tu es sacrilegus ille Criscus, qui Deorum nostrorum culturam evacuas, et cujusdam Jesu Nazareni superstitiosam et vanam doces sectam? Per salutem imperatoris, nisi sacrificaveris diis immortalibus, et eos, qui per te decepti sunt, ad deorum culturam revocaveris, diversis pœnis te interficiemus. Deinde ligantes eum gravissimis catenis et eos, qui cum ipso erant, perduxerunt ad quoddam fanum, quia ibi erat proximum, in quo erant diversæ idolorum imagines. Et introducentes eos in templum, cœperunt compellere eos ad sacrificia idolorum, et vocantes B. Omionem, affabiliter eum admonere cœperunt, ut ab errore noviter suscepto recederet, et diis immortalibus libamina perferendo, ab eorum ira secederet, et Decii imperatoris amorem sibi reconciliaret, ut, pristina dignitate recepta, pristino cum honore ad imperatoris palatium remearet.
[43] [lectio VII,] LECTIO VII. At beatus vir nullo modo blandimentis eorum seducitur, et neque precibus, neque ullis promissionibus flectitur, sed in fide, quam acceperat, constanti animo perseverans respondit: Jam se satis terreno militasse imperatori, et in ejus palatio jam sufficientibus honoribus atque divitiis abundasse; at modo cælesti se velle militare imperatori, ut ad ejus gratiam pervenire et in ejus palatium æternaliter consistere mereretur; christianum se esse, nec ad injuriam veri Dei surdis atque mutis lapidibus deinceps cervices suas inclinare posse protestabatur. At illi multo magis irati, et verbis et dentibus super eum frementes, expoliaverunt eum, et virgis diutissime eum flagellaverunt, dicentes magnam dementiam esse bona temporalia spontanee pariter cum ipsa vita perdere, atque voluntarie morti occurrere, præsertim quum in deliciis et honore posset ætatem suam peragere. Beatus vero Omion, acceptis opprobriis et tormentis alacrior factus, cœpit acerrime increpare eos, tormenta, quantumlibet asperiora, pro Christo se magis amplecti, quam timere; confirmans promissa, atque blanditias pro nihilo ducere, sed ad omnes cruciatus sese pro Christi nomine paratum esse declamans, illorum amentiam atque perfidiam se multo magis dolere, quos æternus expectaret interitus et tormenta non deficientia, diabolo et angelis ejus præparata, cum quibus omnes stulti et insani, idola adorantes, æterno cremantur incendio.
[44] [lectio VIII,] LECTIO VIII. Quum et hæc, et plura alia audacter contra eos fortissimus Dei athleta emitteret, videntes milites eum in fide christiana firmissimum esse, et a proposito accepto fidei dimoveri non posse, fecerunt sibi præsentari etiam beatum Criscum, ut quod per se non poterant, saltem per eum reficerent. Cui dixerunt: Sacrifica diis, et revoca ab errore, quos præstigiis tuis a deorum cultura separasti; quod si nolueris, diversis tormentis te macerantes afficiemus. Beatus vero Criscus desiderans illos ad fidem Christi converti, benigne eos alloquitur dicens: Melius est ergo et magis rationi congruum, ut vos, idolorum errore relicto, ad Deum, qui vos fecit, convertamini, ut tormenta, quæ infidelibus in æterna confusione parata sunt, evadere valeatis. Tunc ajunt milites: In proximo est namque, ut et tu, et socii tui, gravissimis pœnis atque tormentis, quæ sacrilegis et maleficis legibus parata sunt, attrectati, male dispereatis. Tunc fortissimus athleta Dei beatus Criscus, intelligens eos in propria malitia induratos esse, nec sermonum salubrium exhortationem aure mentis percipere, confidenti animo ait illis: Notum sit, quia nos christiani nec deos vestros, quos colitis, adoramus, neque sacrificiorum libamina eis exhibebimus; jam enim sæpe dixi vobis, quia deorum simulacra manu et arte hominum fabricata sunt.
[45] [lectio IX.] LECTIO IX. Ista vero tormenta, quæ vos nobis minamini, transitoria sunt, et brevi certamine gloriam et æternam vitam nobis promittunt. Unde quicquid gravius visum fuerit, exercete, quia parati sumus omnia tormenta pro Christi confessione sustinere. Similiter et ceteri sancti protestari cœperunt. Tunc milites contundentes ora eorum jusserunt eos expoliari et fustibus gravioribus cædi. Cumque diutissime cæderentur, beatus Omion in confessione Domini perseverans, reddidit spiritum. Similiter et venerabilis Emptius, dum gravissimas toto corpore fustium percussiones exciperet, gratias agens Deo, quod inter ejus confessores adnumerari meruerit, beatam in cælo reddidit animam. Quo facto unus ex militibus accedens ad B. Criscum, immobiliter in Dei laudibus permanentem, gladio eum percussit, et caput ejus amputavit, et aspersum est sanguine ipsius pavimentum, et permanent ibi signa cruoris sanctorum martyrum, ad gloriam atque virtutem nominis Domini et sanctorum martyrum usque in hodiernam diem. Signa quoque plurima et virtutes innumerabiles precibus sanctorum martyrum ibidem celebrantur: quod Dominus noster Jesus Christus facere dignatur ad laudem atque exaltationis * nominis sui, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et glorificatur Deus in trinitate perfecta per cuncta sæcula sæculorum. Passus est autem beatissimus confessor Domini Criscus cum duobus sociis suis in loco, qui dicitur Colle, IX Kalendas Novembris, regnante Domino nostro Jesu Christo, pro cujus amore terrena despicientes, cælestia suscipere meruerunt. Tu autem Domine etc.
[46] [In I Vesperis antiphonæ] IN FEST S. CRISCI MARTYRIS b IN PRIMIS VESPERIS. ANT. Beatus Criscus, ardore martyrii suscensus *, Florentia * veniens, a militibus Decii tiranni captus est cum sotiis suis. PSAL. Dixit Domin. ANT. Cunque nuntiatum fuisset imperatori de captione eorum, non modicum gravisus, suis aspectibus istari * precepit. PSAL. Confitebor. ANT. Quorum nomina et religione * percuntatus, dum fortes * Christi eos cognovisset, diversis penis maceratos in ima carceris illos detrudi precepit. PSAL. Beatus Vir. ANT. Separatim eos * precepit, ne saltim mutuis consolationibus alterno sermone invicem propositis aliquo modo sublevarentur. PSAL. Laudate pueri. ANT. Agebatur * perfidus tyrannus, quod christiane fidei assertores beatissimi martyres Jesum Christum dominum creatorem omnium confitentes. PSAL. Laudate Dominum. CAPITULUM. Beatus vir, qui inventus est sine macula, et qui post aurum non abiit, nec speravit in pecunie thesauris: quis est hic, et laudabimus eum? fecit enim mirabilia in vita sua.
HYMNUS.
[47]
[et Hymnus.] Annuas Crisci celebrare laudes
Luce, qua celsos adiit triumphos
Victor, ingressi, quibus ordiemur
Cantibus hymnum?
Ille dum sevo Decii tenetur
Impii jussu, jubar in tenebris,
Quale custodes stupuere, portis
Exit apertis.
Demonem jamtum fugat obsidentem
Feminam, cujus domus et parentes
Ambo, et immensus populus salubres
Abluit * undas.
Sit Deo Patri, genitoque Christo,
Flamini Sancto, simul ex utroque,
Antequam quicquam fieret, profecto,
Gloria summa. Amen.
℣ Ora pro nobis, beate Crisce, ℞ Ut digni etc. AD MAGNIFICAT, ANTIPH. Adthleta Christi beatus Crischus, minis atque tormentis Decii crudelissimi vilipensis, dum in carcere teneretur, letus et gaudens laudes referebat altissimo Domino nostro Jhesu Christo.
AD MATUTINUM, INVITATORIUM.
[48] [Matutini hymnus;] In Confessione laudis adoremus Dominum, * Qui corona glorie martyrem suum decoravit Criscum. PSAL. Venite. HYMNUS. In tono Iste Confessor.
Criscus ad Khristi, faciens docensque
Concitat cultum populos; jacentem
Hospitis gnatum prope jam peremtum
Surgere cogit.
Cogit ad matrem viduam redire
Liberum, tanquam valetudo nusquam
Leserit. Tuscas facinus stupendum
Personat oras.
Criscus extemplo, trucis hostis iras,
Vulnera et cedes nihil expavescens,
Perstat, insigni sitit et coronam
Milite dignam.
Sit Deo Patri, genitoque Christo,
Flamini Sancto, simul ex utroque,
Antequam quicquam fieret, profecto,
Gloria summa.
[49] [antiphonæ et responsoria I Nocturni,] IN PRIMO NOCTURNO, ANTIPH. Erat quidam præpositus homo nomine Omnion nobilis, acceptus imperatori, qui habebat filiam lunaticam, qua * impius possessor cotidie vexatione attrociter laniabat. Psal. Beatus Vir. ANT. Et maxime postquam martyr Criscus adductus fuerat, nomen cujus per hos * puelle demon orrendis vocibus insonabat. PSAL. Quare fremuerunt. ANT. Hec dum fieret *, media nocte facta, cum jam vigiles obdormisset *, lux immensa tenebris longe repulsis tetro in carcere refulxit. PSAL. Domine quid. ℣. Gloria et honore coronasti eum Domine. ℞. Et constituisti etc. POST PRIMAM LECTIONEM.
℞ Tunc Omnion, videns tanta mirabilia circa beatum Criscum celebrata, cucurrit ad carcerem, et pedibus beati martyris provolutus, * Ut suorum criminum veniam mereretur, cepit orare. ℣. Deprecabatur etiam, ut sanitatem suæ filiæ restitueret, et demonem a visceribus ejus excluderet. Ut. POST SECUNDAM LECT. ℞. Beatissimus Criscus gavisus est nimis de fide Omnionis, et gratias agens Deo, * Et protinus in oratione ut Dominus nominis sui * ostenderet dignaretur. ℣. Cumque complesset orationem, Sanctus autem Domini puelle * tenens, benedixit eam, et sanam reddidit patri suo. Et. POST TERTIAM LECT. ℞ Credidit autem Omnion cum uxore sua, et filia cum omni domo sua, * Et dato nomine suo pariter cum eis baptizatus est in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti. ℣. Instructus tamen primitus a beato Crisco ex omnibus, que Christianam religionem et fidem catholicam pertinent. Et.
[50] [II Nocturni] IN SECUNDO NOCTURNO, ANTIPH. Dum persecutio adversus Christiane fidei cultores indiceretur, sanctus Criscus talia monita fertur pertulisse *. PSAL. Cum invocarem. ANT. O fratres et commilitones nolite timere, * pavore ministrorum diaboli corda vestra conturbentur. PSAL. Verba. ANT. Recordamini, fratres mei, quoniam per tribulationes multas opportet nos introire in regnum Dei, sicut dixit Dominus noster Jesus Christus. PSAL. Dom. Dominus noster. ℣. Posuisti Domine super capitem. ℞. Koronam de lapide pretiosa. POST QUARTAM LECT. ℞. Beatus Criscus dicebat: * Conjungamur ad eo * aque * superius sunt, queque infima pro nichilo computantes: * Ad * solum conprehensionem mentis oculis * intendamus. ℣. Nulle nos carnales amicitie retardens *, nullus amor impediatur *, de sola cælestium dulcedine cogitantes. Ad solam. POST QUINTAM LECT. ℞. Beatus Criscus una cum sotiis, dimissa Florentia, pariter cum eis Faventie destinavit iter * urbem. * Cum pervenisset ad locum, qui dicitur Collis, in Valliscave suscepit hospitium in domo cujusdam mulieris, que vocabatur Panphyla, cujus filius egrotus jacebat. ℣. Intellexit mulier, beatum Criscum, et qui cum eo erant, veri Dei adoratores et christianæ religionis esse cultores. Cum. POST SEXTAM LECT. ℞. Accessit beatus Criscus ad lectulum, in quo puer in extremo spiritu * ducens, et quasi exanimi * jacebat. * Ait: Dominus meus Jhesus Christus resurgere te faciat. ℣. Puer surrexit de lectulo sanus, et exurgens cepit clamare: Unus est Deus christianorum in cælo et in terra. Ait.
[51] [et III Nocturni.] IN TERTIO NOCTURNO, ANTIPH. Puer, qui sanus * fuerat, baptizatus est, et mutatum nomen ejus Cerbonius, nam antea Serappion erat vocatus. PSAL. In Domino. ANT. Surgamus, inquit, fratres mei, quia Dominus noster Jhesus Christus ad coronam martirii nos invitat. PSAL. Domine quis. ANT. Beatus autem Criscus cum duobus discipulis Omnione et Emptio a militibus Decii se requirentibus non celavit. PSAL. Domine in virtute. ℣. Magna etc. ℞. Gloriam etc. POST SEPTIMAM LECT. ℞. Milites imperatoris dixerunt ad beatum Criscum: Tu mortis dampnatu * es, et tormenta nobis minaris æternam *. * Respondens autem martyr Dei: ostendi vobis, jam simulacra deos non esse. ℣. Melius est ergo, et magis rationi congruum est, ut vos, ydolorum orrore * relicto, ad Deum verum nostrum convertamini. Respondens. POST OCTAVAM LECT. ℞ Cunque diutissime cederentur beatus Criscus una cum sotiis, beatus Omnion in confessione Domini perseverans reddidit spiritum. Similiter venerabilis Emptio * * Beatam cœlo tradidit animam suam ad Dominum Jhesum Christum. ℣. Quo facto unus ex militibus accedens ad beatum Criscum immobiliter in Dei laudem permanentem, gladio eum percutiens, caput ejus amputavit. Beatam. POST NONAM LECT. ℣. Beatus Cerbonius, quem sanctissimus Criscus sancte Dei Ecclesie custodire * relinquere voluit: * Ut animi fidelium, ad fidem christianam adducti, consolatorem habentes non deficerent, suscepit ecclesiam. ℣. Et congregatis christianis collegit beatus Cerbonius sanctorum martyrum Crisci sotiorumque ejus corpora, et detulit ea ad locum, quod * Valliscavæ dicitur. Ut. ℣. Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto.
AD LAUDES. ANT. SICUT IN PRIMIS VESPERIS.
HYMNUS.
[52]
[Ad Laudes hymnus] Criscus, athleta similis probato,
Omne tormentum subit, et ferendo
Claudet *, ut victor spolium reportet
Hostis iniqui.
Armat exemplo socios fideli,
Cumque premittunt animas Olympo
Strenui, lætum caput amputatus,
Terrea vincla
Solvit. Adscensu superas ad auras,
Inter et vita fruitur beatos,
Fulget et cinctus pia vermiclatis
Tempora victis *.
Crisce, confisos tibi, te precamur,
Respice, et tandem licet immerentes
Sustines * miti gremio, salutis
Porrige regi.
Sit Deo Patri, genitoque Christo,
Flamini Sancto, simul ex utroque,
Antequam quicquam fieret, profecto,
Gloria summa. Amen.
[53] [et reliqua.] AD BENEDICTUS. ANT. O beata provincia Valliscave, o gloriosa ecclesia, in qua beati Crisci fulget * solemnia, beatus locus honorans martirem. Inclytus clerus exaltans protectorem; felix patrone, succurre miseris, ut felices jungamur superis. IN SECUNDIS VESPERIS AD MAGNIFICAT. ANT. Gaudeat provincia, Cave vallis de tanti martyris Crisci gloria, qui * cum Christo tenet in cælesti curia: orat * cælestem Dominum, ut populum sibi devotum æterna faciat perfrui gratia. Alleluia.
[54] [Commemoratio SS. Omnionis et Emptii.] PRO COMMEMORAT. SS. MM. OMNION ET ENTII. ANT. Cunque diutissime cederentur beatus Criscus una cum sotiis, beatus Omnion in confessione Domini perseverans reddidit spiritum; similiter venerabilis Emptio * beatam cælo tradidit animam suam. ℣. Letamini in Domino. ℞. Et gloriamini omnes. — In sanct. mart. Omnionis et Emptii, totum officium agitur, sicut in festo S. Crescii, et dicuntur Psalmi plurimorum martyrum et hymni et ℣.
[55] [Officium] IN FEST S. CERBONI ET SOTII EJUS TOTUM OFFICUM AGITUR MODO INSCRIPTO. IN PRIMIS VESPERIS. ANT. Cum pervenisset beatus Criscus tempore Decii ad locum, qui dicitur Valliscave, hospitium suscepit in domum * cujus * vidue, Panfila nomine, cujus filius infirmabatur. Alleluia. PSAL. Dixit. ANT. Intellexit Panfila beatum Criscum, et qui cum eo erant, esse veri * adoratores, et cultores christiane religionis. Alleluia. PSAL. Confitebor. ANT. B. Crisco cum sotiis suis commorante in domo Panfile, * ut languor pueri ingravesceret, et ad mortem usque deductus vix extremum alitum * retineret. Alleluia. PSAL. Beatus vir. ANT. Actemdes * mulier ad beatum Criscum *, mutato habitu, * lugubri, voce miserabili cepit eum compellere *. Alleluia. PSAL. Laudate pueri. ANT. O serve Dei, in ingressu tuo filius meus moritur, et lumen oculorum meorum extinguitur, quis me misera * consolabitur. Alleluia. PSAL. Laudate Dominum. AD MAGNIFICAT. ANT. Beatus Criscus prostratus diutissime cum fratribus oravit et completa oratione, et * sotii subjunxissent Amen, sanus surrexit puer Panfile filius. Alleluia.
[56] [de S. Cerbonio.] AD LAUDES. ANT. DICUNTUR UT SUPRA. AD BENEDICTUS. ANT. Puer postquam sanatus petiit *, baptizatus est, et nomen ejus Cerbonis vocatus * est, et cepit multum proficere in doctrina Domini, et cum B. Crisco in orationibus, et vigiliis perseverare. Alleluia. AD MAGNIFICAT. ANT. Beatus Cerbonius cum sotiis, facto martyrio beati Crisci et sotiorum ejus, corpora eorum sepellierunt, et juxta sepulcra flexis genibus stantes milites Decii eos invenerunt, et in loco dicto vivos in foveam miserunt, et sic ad cælos per martyrium ascendere meruerunt. Alleluia.
[57] [Missa de S. Crescio.] MISSA IN FESTO SANCTI CRISCI. INTROITUS. Exultemus omnes in Domino, et spirituali jocunditate lætantes diem festum celebremus pro gloria almi martyris Crisci, de cujus passione gaudent angeli, et collaudant Filium Dei. Alleluia. PSAL. Exultate justi in Domino: rectos decet laudatio. ℣. Gloria Patri. GRADUALE. Inclita sanctissimi martyris patrocinia postulantes, toto cordis ac mentis affectu illi grates referamus. ℣. Cujus vita gloriosa tantis mundo meruit corruscare miraculis. Alleluia. ℣. Hodie martyr beatissimus Criscus inter verba orationis ultimum Domino martyrio spiritum reddidit, hodie pater admirabilis in gloria ab angelis susceptus est. OFFERTORIUM Fluminis impetus lætificat civitatem Dei, sanctificavit tabernaculum suum Criscus altissimus, et cælestis regni gloria sublimasti. Alleluia. COMMUNIO. Vale, martyr felix, Criscus sanctissime, collocatus in loco pascue, et pro tibi devoto clero, et fideli populo Dominum deprecare. Alleluia.
ANNOTATA.
a Lectiones S. Crescii, martyris supra editas, ex pervetusto codice membranaceo n. 5, plut. 20 celeberrimæ Mediceo-Laurentianæ bibliothecæ, cui titulus: Festivitates Sanctorum per anni circulum, fideliter transcripsit Franciscus Maria Ducci, ejusdem bibliothecæ excustos, ob peritiam in veteribus archivorum monumentis eruendis ubique commendandus. Hæc Felicius. Easdem lectiones cum subjecto officio edidit Lamius. Annotata nulla apposuimus, quum eadem passim repetenda forent quæ ad ipsa Acta diximus.
b Reliquum autem Officium et Missam, ex veteri autographo, quod in secretiori magni Etruriæ ducis archivo adservatur, exscripta, cum suis nævis hic adposuimus, ut integra eis fides haberetur. Hæc denuo Felicius.
* Omnion
* exaltationem
* succensus
* Florentiam
* adstare
* religionem
* (in fide)
* (detrudi)
* Angebatur
* Obtinet
* quam
* os
* fierent
* obdormissent
* (elevavit eum)
* (virtutem) ostendere
* (manum)
* protulisse
* (neu)
* accingamur ad ea
* quæ
* solam (æternorum)
* oculos
* retardent
* (sæculi) impediat
* (ad)
* spiritum
* exanimis
* sanatus
* damnatus
* æterna
* errore
* Emptius
* custodiæ
* qui
* gaudet
* vittis
* sustinens
* fulgent
* quam
* (ille)
* Emptius
* domo
* cujusdam viduæ
* (Dei)
* (factum est)
* halitum
* accedens
* Criscum
* (facie)
* compellare
* miseram
* quum
* fuit
* vocatum
DE SANCTIS SEVERINO TUNGRENSI ET FELICE I, HABITIS EPISCOPIS TREVIRENSIBUS
SYLLOGE CRITICA.
Severinus Tungrensis conf. pont (S.)
Felix I, dictus Trevirensis, conf. pont (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unica. De primis Trevirensibus episcopis. Confusio episcoporum Trevirensium, Tungrensium et Coloniensium. An S. Felix Trevirensis exstiterit. Nonne fictus ex Mettensi. Unde ortus cultus S. Severini.
[SS. Severinus I et Felix I, sæpe jam in Actis memorati, hac die denuo annuntiantur in fastis aliquot sacris. S. Felix, numquam videtur cultus fuisse;] Die sexta februarii, qua olim Trajecti ad Mosam solemnis fiebat omnium sanctorum illius urbis commemoratio, in prætermissis ad illam diem S. Severinus, quem sibi quoque Trajectenses vindicabant, ad præsentem diem a decessoribus nostris illustrandus ablegatus est; atque id iterum ab eis factum in prætermissis diei 18 aprilis, qua in auctario ms. Usuardino Carthusiani cujusdam Bruxellensis laudabatur S. Severinus, episcopus Trevirensis et Tungrensis, et S. Felix, episcopus Trevirensis. Qui S. Felix ibidem ad præsentem quoque diem similiter translatus est; uti etiam in prætermissis diei 11 aprilis, ad quam hæc scripserunt: S. Felix, episcopus Trevirensis et martyr, celebratur in ms. Florario sanctorum. Videtur hic esse sextus ecclesiæ Trevirensis episcopus et secundo Christi sæculo floruisse. Browerus lib. II Annalium Trevirensium pag. 187 ait “sine corona martyrii e medio abiisse haud levem ad credendum movere suspicionem;” et ita absque mentione martyrii refertur in Martyrologio, Coloniæ et Lubecæ anno 1490 excuso: et a Greveno in additionibus ad Usuardum appellatur confessor; sed die quo iterum refertur in Florario, 24 octobris. Alibi autem S. Felicis illius nomen non apparet, neque recensetur in ullis kalendariis liturgicis Trevirensibus; quod autem ad hanc diem a Greveno et Florarii Usuardique Lubeco-Coloniensis auctore relatus est, hæc est causa quod solent homonymi, ubi natalis dies latet, celebrioris alicujus die festo prædicari; ita ut non alia de causa S. Felicis Trevirensis nomen præsenti diei affixum fuerit quam quod ea S. Felix Tubzocensis coleretur. Neque hæc inanis est conjectura; ut enim in nullis sive antiquis sive recentioribus Trevirensibus fastis illius nomen apparet, sic in Calendario sæculi XIII exeuntis, præmisso libro hebdomadali ecclesiæ S.Simeonis, legitur [Hontheim, Prodromus historiæ ecclesiæ Trevirensis, tom. I, pag. 406.] IX kal. [Nov.] Felicis epi et Bonifacii PP.; quæ procul dubio ex Martyrologio sive Adonis sive Usuardi aucto breviata sunt [Cfr editiones Usuardi Sollerii et Adonis Georgii ad diem 24 octobris.] et quibus SS. Felix, episcopus Tubzocensis, et Bonifacius Papa I intelliguntur. Fieri etiam potuit ut cultus S. Felicis Tubzocensis, cujus Passionis exemplaria per universum orbem sparsa fuerunt, ibi aliquandiu invaluerit, quemadmodum eum Tornaci et Ultrajecti obtinuisse loco suo dicemus.
[2] [sed S. Severinus habet etiam nunc officium ecclesiasticum.] Melior S. Severini conditio, quippe qui vere a Trevirensibus colatur. In Lectionario de sanctis quibusdam Trevirensis diœcesis, anno 1645 typis expresso, jubetur hac die ejus festum fieri ritu simplici, omnibus depromptis ex communi. Sed in Officiis propriis archidiœcesis Trevirensis, anno 1706 in lucem datis, idem officium celebrari præcipitur cum sequenti lectione III propria: Severinus, illius nominis primus Trevirorum episcopus, sancto Metropolo ut in episcopali dignitate sic in martyrii honore etiam successit, eo adhuc tempore, quando ad episcopatum et martyrium vocari idem in plerisque antistitibus visum est. Unde nullus, nisi sanctæ vitæ proposito ad mortem pro Christo subeundam paratus, ad pontificium facile pedum accessit. Severinus certe ecclesiæ Trevirensis administrationem ut egregia suarum ovium cura ita resignato ad ponendam animam pectore adiit. Nec diu hac sua exspectatione frustratus, quartum sui regiminis emensus annum, jam cælo maturus Maximiani tyranni victima apud Treviros fuit. Potiori itaque jure quam de S. Felice legitur hac die in Lubeco-Coloniensi et Greveni editione Martyrologii Usuardi: Treviris, beati aut sancti Severini primi, episcopi et martyris. Eadem habet in catalogo suo generali sanctorum Ferrarius, ea mutuatus ex Natalibus sanctorum Belgii Molani, ubi additur: Qui cum Trevirensi ecclesia Tungrensem quoque, nondum ab ea divisam, administravit.
[3] [Sub illis nominibus latet universa controversia de tempore prædicati apud Treviros evangelii, super qua generales quædam animadversiones fiunt.] Moneam necesse non est hic iterum sub nominibus SS. Felicis I et Severini I latere universam quæstionem de prædicato apud Treviros evangelio. Verum quum hæc a collega meo rite elucidata fuerit ad diem 17 octobris, qua S. Florentius a Trevirensibus colitur, licebit profecto mihi abstinere ab ea denuo tractanda. Postea quidem edidit R. D. Marx, historiæ ecclesiasticæ et juris canonici in seminario Trevirensi professor, eruditam eadem de re dissertationem [Geschichte des Erzstifts Trier, tom. I, part. I, pag. 30 et seqq.] ; sed quum collegæ mei lucubrationem non legerit multoque minus confutaverit, nil est cur id argumentum ad incudem revocem, nedum a collegæ mei placitis recedam. Verum quisquis senserit jam primo æræ christianæ sæculo religionem christianam in illis partibus innotuisse, admittere ideo non debet omnia episcoporum nomina, quæ passim circumferuntur; atque ipse palam profitebor S. Felicem, dictum I et Trevirensem episcopum, fictum mihi videri ex S. Felice episcopo Mettensi et ad hanc diem relatum esse (ut jam monui) propter S. Felicem Tubzocensem; S. Severinum vero, similiter I dictum et episcopum Trevirensem, eumdem esse ac S. Severinum Tungrensem, quem confuderint cum S. Severino Coloniensi; de quo ad præcedentem diem actum est. Hæc quidem sententia media est inter eos qui admittunt et inter eos qui abjiciunt omnia nomina, de quibus est controversia; neque abhorret hiatus et intercapedines in episcoporum catalogis, et facile recipit episcopos, qui pluribus simul diœcesibus præfuerint. Fucum scilicet ille sibi facit, qui res ecclesiæ christianæ primævæ metiatur secundum hodiernos mores legesque. Plane cogitandum non est primis temporibus diœceses certis limitibus definitas fuisse; quod ne in Cypro quidem, ut ex S. Epiphanii controversia liquet, ad finem sæculi IV obtinebat. Deinde defunctis episcopis non continuo alii substituebantur, sed sæpius relinquebantur sedes vacuæ administrationis cura ad vicinos episcopos devoluta. Generatim in tanta operariorum penuria potius ratio habebatur potestatis ordinis quam jurisdictionis. Verbo ecclesiarum præsides modum habebant regionariorum episcoporum, qui nulli singulari loco addicti essent, sed apostolico more circumjacentes plagas percurrerent; quam disciplinam ecclesia Scotica sen Hibernica, aliis pristinarum consuetudinum longe tenacior, diutissime observavit. Error is quoque communis est sedulas olim fuisse ecclesias in conscribendis et posteritati transmittendis episcoporum suorum catalogis; quum tamen in antiquissimo ecclesiæ Romanæ catalogo, Liberiano vulgo nuncupato, desiderentur tria celebratissimorum pontificum nomina Aniceti, Eleutherii et Zephyrini; quæ nisi ex S. Irenæo, Tertulliano et Eusebio cognita haberemus, densa nocte jacerent sepulta. Hæc siquis præ oculis habuerit, non multum confidet certorum episcoporum catalogis, ut hinc demetiatur quo tempore christiana fides alicubi primum plantata fuerit; neque etiam mirabitur unum eumdemque episcopum pluribus sedibus communem haberi, sive id fiat quod reapse in pluribus civitatibus christianam rem aliquando procuraverit, sive hujus rei causa sint posteriores historici, qui quum spatium vacuum viderent, id opplendum arbitrati sunt accitis ex vicinia nominibus. Neque pluribus hæc prosequenda sunt ut intelligatur statui posse primo æræ christianæ sæculo fidem catholicam apud Treviros seminatam fuisse et tamen in episcoporum serie hiatus seu lacunas esse posse.
[4] [Gesta Trevirorum et Herigerus Laubiensis de nostris sanctis:] Veniamus nunc ad Gesta Trevirorum, qualiter summo studio et diligentia ea nuper edidit Pertzius. Hæc in eis legimus [Monumenta Germaniæ. tom. VIII, pag. 148.] : Deinde, scilicet post S. Maternum, Auspicius quidam regimen tenuit. Dein insignes per legitimas successiones, sanctitate et gratia pollentes, extiterunt Felix, Mansuetus, Clemens, Moyses, Martinus, Anastasius, Andreas, Rusticus, Auctor, Fauricius, Fortunatus, Cassianus, Marcus, Navitus, Marcellus, Metropolus, Severinus, Florentius, Martinus, Maximinus, Valentinus, quorum octo ultimi etiam Tungrensi ecclesiæ præfuisse noscuntur; qui omnes diversis temporibus non solum in propria provincia, sed et in extremis et ultimis industres et illustres non solum confessione quin et martyrio existentes, regna etiam tyrannorum vicerunt. Qui videlicet episcopi omnes in ecclesia S. Eucharii sepulti esse creduntur. Hæc in codice antiquo S. Mathiæ Trevirensi, Gestorum fonte, deesse Calmetus annotat et de altero quodam codice idem monet Hontheim [Cfr Pertzius ad cit. loc.] . Sæculo XII Pseudo-Methodius primus indicavit quatuordecim priora nomina; posteriora octo Gestorum collector ex Herigero, abbate Laubiensi, postea addidit [Cfr id. ibidem.] . Pseudo-Methodium omitto; sed accipe Herigeri, scriptoris sæculi X extremi, verba [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 171.] : De octo episcopis qui B. Materno in sede Tungrensi successerunt.Illoque humanis exempto (nempe S. Materno), secundus ei cathedræ præsedit Navitus, tertius Marcellus, quartus Metropolus, quintus Severinus, sextus Florentius, septimus Martinus, octavus Maximinus, nonus Valentinus. Qui quorum vel imperatorum vel consulum claruerint temporibus, quosque vita singulorum habuerit exitus, quotque singuli annis administraverint officium pontificatus vel ubi quorumque sit tumulus seu quantum quisque ampliaverit ecclesiæ suæ reditus, quia totius Galliæ ab Hunnis facta non solum nostræ sed aliorum ecclesiarum abolevit eversio, nec a nobis lectoris alicujus requirat exactio. Hoc certum tenemus, omnium ecclesiarum copias exuberasse circa ea scilicet tempora, quo divæ memoriæ Romano orbi præerat Constantinus Augustus, deinde filii ejus Constans et Constantius.
[5] [commentarius Ægidii Aureæ Vallis. Octo episcopi, Tungrenses dicti ab Herigero, videntur simul Coloniensem et Trevirensem ecclesiam administrasse.] Ut alios omittam, utpote huc non pertinentes, de S. Severino Ægidius Aureæ Vallis, medii sæculi XIIIscriptor, hæc commentarii loco addidit Herigeri verbis [Ap. Chapeaville, Gesta pontificum Tungrensium, tom. I, pag.23.] : Quintus episcopus, quinque pollens talentis, sanctus Severinus antistes exstitit. Iste sanctus Severinus non est ille Coloniensis archiepiscopus, de quo in Vita sancti Martini legitur, sed fuit alius ante eum… Subversione Hunnorum imminente, beatus Servatius, de quo dicturi sumus, eorum corpora in urbe Tungrensi sepulta, apud Trajectum transtulit, et in cripta, ubi postmodum ipse sepultus est, cum aliis multis sanctorum reliquiis, quas de Tungrensi urbe transtulerat, honorifice sepelivit. Non est autem prætereundum quod hi octo jam dicti episcopi etiam Trevirensi ecclesiæ præfuisse leguntur; scilicet in Actis Trevirensibus paulo supra recitatis: quin etiam id innuitur ab ipso Herigero. Hic enim, ubi prius narravit SS. Eucharium, Valerium et Maternum, Trevirorum civitatem ingressos, ut ubique Trinitas, quæ ab eis prædicabatur, sub unius veri Dei cultu innotesceret vere, sub unius ipsorum trium pontificatu alias sibi duas contiguas civitates addidisse, Agrippinam cognomento Coloniam et Tungros; dein autem explicat singulorum gesta et sepulturam in Trevirensi basilica suburbana seu cœmeteriali S. Eucharii, postea S. Mathiæ; et demum transit ad octo episcopos, qui B. Materno in sede Tungrensi successerunt; adeoque Tungrensis, Trevirensis et Coloniensis ecclesiæ habebantur Herigero tribus primis æræ christianæ sæculis una sola fuisse ecclesia. Dici itaque potest, Herigero teste, S. Severinus Trevirensis simul fuisse episcopus Tungrensis et Coloniensis.
[6] [Dicta Herigeri, scilicet sola octo episcoporum nomina, admittenda sunt; reliqua postmodum addita negligenda esse videntur.] Verum enim vero an admittendi octo illi episcopi, ab Herigero recensiti, sed a Trevirensibus tam diu ignorati? Imprimis eos saltem Tungrenses fuisse episcopos nemo recte negaverit; atque ab eis Colonienses quoque et Trevirenses christianos rectos fuisse plurimum verisimile est; et quidem putem hac verisimilitudine motos S. Mathiæ Trevirenses monachos S. Severinum et septem alios, ab Herigero memoratos, in sua Gesta Trevirorum transtulisse. Quod autem illi certissime Tungrensibus præfuerunt, id quidem nititur uno Herigeri testimonio; ast id tam grave est ut, etiamsi solum sit, fidem mereatur. Nemo enim illo ævo ad scribendum accessit, pluribus munitus subsidiis quam Herigerus, ut diligenter annotavit recentior ejus editor Koepke [Ap. Pertz, tom. VII, pag. 144.] , accurate recensens libros scriptaque omnia, quæ ad manum habuit Laubiensis abbas; sed neque omnia recensere potuit; quum plura tacuerit ipse Herigerus. Hic autem in referendis rebus prudentissimus est et mirum in modum cautus. Ingenui sane, inquit Koepke [Ibid. pag. 144 et 145.] , est animi illa quam profert confessio, melius esse “ignorantiam verecunde fateri, quam irreverenter pro pietate mentiri.” Et reapse illo ipso loco, quem supra ex eo retuli, episcoporum Tungrensium nomina tamquam certa profert, quod ante oculos haberet bonum catalogum; reliqua omnia a se ignorari profitetur: scilicet quo tempore floruerint; quam mortem, naturalem an cruentam, obierint; quam diu episcopatum tenuerint; quæ gesserint; ubi sepulti fuerint. Unde simul liquet quam fidem mereantur Gesta Trevirorum, quum hos episcopos martyres fuisse et in S. Eucharii seu S. Mathiæ basilica sepultos fuisse testantur; et similiter quid sentiendum sit de Ægidio Aureæ Vallis, ubi vult eos prius sepultos fuisse Tungris et dein a S. Servatio translatos fuisse Trajectum ad Mosam.
[7] [Contendit Hontheimius S. Severinum nostrum eumdem esse ac episcopum Coloniensem, die 23 octobris cultum;] Monuit supra Ægidius Aureæ Vallis S. Severinum nostrum eumdem non esse ac S. Severinum Coloniensem præsulem, de quo in Vita S. Martini legitur, et cujus acta pridie illustravit collega meus. Ast aliter plane sentit Hontheimius. Servatur, inquit [Historia Trevirensis diplomatica, tom. I, pag. XXIX.] , in bibliotheca S. Simeonis Treviris Psalterium, sæculo XI (quantum ex forma literarum, membrana aliisque colligere licet) scriptum, quodque ex primis libris choralibus fuisse creditur, quibus eadem collegiata, circa annum 1042 fundata, usa fuit. Huic præfixum Calendarium, eadem manu cum ipso Psalterio exaratum. Cum in eo plurimi dies vacarent, posterior ætas neque una manu, neque eodem tempore, festa serius introducta eidem inseruit. E novem sanctis, quos mox memoravimus et qui tempore Hontheimii colebantur a Trevirensibus, quatuor solum in hoc Calendario conspiciuntur, et inter hos unus tantum primævo charactere scriptus, scilicet X kal. novembris (23 Octobris) Severini Episcopi, sine addito tamen Trevirensis aut etiam Martyris. Eodem die ecclesiæ Coloniensis et Burdigalensis festum S. Severini, tamquam proprii utriusque earum antistitis, sub initium sæculi V vita functi, celebrant; haud dubio argumento eumdem esse sanctum qui in Trevirensi etiam eodem colitur. Equidem Treviri hodie festum S. Severini die sequenti (impedimentum ferente translatione S. Materni, quæ nunc X kal. novembris solemnius celebratur,) et quidem tamquam episcopo et martyre sub Maximiano (ut in noviori lectione recitatur) Treviris coronato, agunt. At identitatem festi et sancti salvat aliud Calendarium sæculi XIII, quod manuscripto Sanmaximiano (in quo Martyrologium, Regula S. Benedicti et Menologium continentur) præmittitur, in quo ad sæpe fatum diem X kal. novembris simul legitur: Severini Episcopi. Translatio S. Materni; in Martyrologio autem ejusdem codicis eodemmet die: Coloniæ Severini Episcopi.
[8] [re quidem vera ex errore illius cultus substitutus est cultui S. Severini Coloniensis; sed ambo certe diversi sunt;] Qui affirmaret nil boni inesse huic Hontheimii argumentationi, is procul dubio parum æquus dicendus foret. Meo judicio certissime constat Trevirenses a sæculo XI (in kalendario, præfixo Psalterio S. Maximini, quod ineunte sæculo X seu etiam prius scriptum est et nunc in musæo nostro servatur, nomen S. Severini nondum apparet) mea, inquam, sententia certum est Trevirenses sæculo XI, quo S. Simeonis Calendarium et Psalterium exarata sunt [Cfr Hontheim, Prodromus historiæ Trevirensis, tom. I, pag. 385 et 392.] , die 23 Octobris S. Severinum Coloniensem coluisse; similiter sæculo XII, cujus anno 1128 Computus ecclesiasticus iterum S. Simeonis cum Calendario conscriptus est [Ibid. pag. 399.] ; itemque sæculo sequenti, ut constat tum ex laudato ab Hontheimio S. Maximini Calendario, tum ex Calendario Libri hebdomadalis S. Simeonis [Ibid. pag. 406.] , ubi ad diem 23 Octobris legitur: Translatio S. Materni et Severini epi; et ad diem 24, ut jam monui: Fëlicis epi et Bonifacii PP. Quod institutum in Breviario secundum usum monasteriorum SS. Maximini, Willibrordi et Naboris, anno 1600 a monachis Sammaximinianis excuso, quantum ad SS. Severinum et Maternum attinet, adhuc observatur; ita ut eorum nomina ad 23 inscripta sint Calendario, et officium ex communi fiat confessorum cum oratione propria in qua amborum sanctorum conjuncta sunt nomina. Deinde certum mihi videtur recte dictum esse ab Hontheimio S. Severini Coloniensis festum ex die 23 Octobris ad diem 24 propter concurrentem translationem S. Materni dilatum fuisse; nam ubi S. Severinus episcopus Calendariis Trevirensibus inscriptus est sub die 23 Octobris, nullus S. Severinus apparet die sequenti; ubi vero die 24 locum invenit, nulla amplius ejus fit memoria die præcedenti: quo quid validius esse possit ad demonstrandam festi alicujus translationem, equidem non video. Jam vero (ut pronum erat fieri) quum paulatim ignorantia obrepsisset quis S. Severinus ille esset, die 24 Octobris cultus, putatum est eum Trevirensem fuisse episcopum; qui error extremo sæculo XV antiquior sit oportet, quum in Usuardo Lubeco-Coloniensi occurrat, dein repetitus a Greveno. Hactenus itaque Hontheimio consentimus; sed plane ab eo discedimus, ubi vult suum Trevirensibus aut Tungrensibus non fuisse Severinum, eosque hunc sibi adscivisse ex illa S. Severini Coloniensis festi translatione. Omnino non ita est. Cognitus is eis erat Herigero tribus sæculis priusquam S. Severini Coloniensis festum loco suo motum fuerit in ullis kalendariis Trevirensibus. Dicatur itaque festivitas S. Severini Tungrensis aut Trevirensis, quæ nunc die 24 Octobris agitur, ex errore esse orta; nil repugnabo, immo probabo: sed nequaquam statuatur non exstitisse S. Severinum, Tungrensem aut Trevirensem episcopum, et qui nunc colitur alium non esse quam Coloniensem; id apprime falsum est. Quandonam autem Tungrenses cœperint colere S. Severinum me latet; coluisse tamen dicuntur, licet Trajectenses ad Mosam et Leodienses, qui id eodem fecissent jure, id fecisse non videantur umquam. In antiquo Breviario Tungrensi S. Servatii, ait Ghesquiere [Act. SS. Belgii, tom. I, pag. 174.] , ad diem X kalendas Novembris festum ejus assignatur, ac præter orationem propriam tres in ecclesiastico ejus officio præscribuntur recitandæ lectiones quæ de ejus gestis aliisque rebus ad eum attinentibus agunt. Verum timeo vehementer ne Ghesquierus confuderit S. Severinum Tungrensem cum S. Severino Coloniensi, die X kal. nov. culto.
[9] [item distinguendus est a S. Severino, qui 21 decembris in Martyrologiis inter episcopos Trevirenses recensetur.] Quod si quæritur quo tempore vixerit S. Severinus, quot capita, tot sunt sententiæ. Singuli enim suas vendunt conjecturas et divinationes. Martyr ne obierit an confessor; Tungrisne an Treviris sepultus fuerit, alii aliter statuunt, quisque pro patria gloria certantes. Ast hæc ne examinare quidem libet, contentis cum Herigero hæc omnia ignorare. Superest itaque id unum animadvertere S. Severinum nostrum diversum esse ab alio S. Severino, itidem Trevirensi episcopo dicto et a Baronio ad diem 21 Octobris in Martyrologio Romano laudato his verbis: Treviris sancti Severini episcopi et confessoris. In notis ad hunc locum docet Baronius se hanc memoriam accepisse ex auctariis Usuardinis, maxime Molani; ubi certissime, ut ex Sollerii editione videre est, celebratur S. Severinus secundus, episcopus Trevirensis. In Lectionario etiam Trevirensi, anno 1645 typis excuso, duplex S. Severini Trevirensis commemoratio facienda præcipitur, altera die 24 Octobris, altera die 21 Decembris; verum hæc posterior postea suppressa est, quoniam S. Severinus, die 21 Decembris celebratus, idem sanctus visus est ac S. Severinus Burdigalensis, qui die 23 Octobris colitur. Certe utriusque eadem sunt Acta; at an una eademque sit persona, ut Hontheimius aliique volunt, alibi opportunius examinari poterit.
[10] [S. Felix I, episcopus Trevirensis, primum productus a Pseudo-Methodio, videtur idem ac S. Felix Mettensis.] S. Felicis, episcopi Trevirensis, rerum conditio longe pejor est. Nolim renovare universam controversiam de antiquis episcopis Trevirensibus; sed candide fatebor plerosque ex iis, quos Herigerus non habet, mihi videri aliunde accitos mihique probari conjecturam Hontheimii [Historia Trevirensis diplomatica, tom. I, pag. XXXII.] et Perierii [Act. SS. tom. IV septembris, pag. 373.] S. Felicem I Trevirensem eumdem ac S. Felicem Mettensem, de quo dixere decessores nostri ad diem, qua Romano Martyrologio inscriptus est, 21 Januarii. Jam monui illum Felicem I Trevirensem e tenebris eductum fuisse a Pseudo-Methodio; cui animadversioni hic addam hujus larvati viri chronicum, quo olim plurimum nitebantur, (eo quod inspersum erat B. Mariani Scoti Chronico, qualiter editum est a Pistorio,) omnem fere quam adhuc servabat auctoritatem ob B. Mariani Scoti nomen et merita, pene perdidisse; ex quo enim tempore secundum pura exemplaria Pertzius B. Mariani edidit librum, constat illam scriptionem numquam usurpatam fuisse ab chronologo Scoto, sed ejus opus eo infartum fuisse a monacho aliquo S. Disibodi. Cæterum sanctus ille Felix festam diem aut commemorationem Treviris numquam habuit; et quum Floraria et Usuardina auctaria, initio citata, valde levia sint cultus ecclesiastici indicia, dubitari potest an alii quam errores historici in illo S. Felice admissi fuerint.
DE S. FELICE, EPISC. TUBZACENSI IN AFRICA ET MARTYRE VENUSII IN APULIA,
ANNO CCCIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Felix, episc. Tubzocensis in Africa et martyr Venusii in Apulia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Variæ Actorum S. Felicis editiones et classes.
Quod vix aut ne vix quidem umquam in hac nostra collectione Actorum Sanctorum contigit, [Quam maxime variæ sunt] maxima de sancto Felice et de sociis, ei adjungi solitis, exsistit sententiarum varietas; quamquam commentarii, beato martyri coævi, jam pridem reperti atque in lucem editi fuerunt. Quot enim quæstiones fieri queunt, tot responsa inter se diversa adeoque pugnantia data fuere ab hagiographis; quæ dissensio inde orta est, quod de nullis fere S. Felicis rebus in antiquis libris conveniat. Si enim quæsieris sintne assignandi socii an tollendi: utrumque suadere videntur monumenta; si assignandi, quæ eorum nomina: passim quam maxime diversa occurrunt; in quem diem martyrium referendum et cultus: fasti sacri et passionalia dissentiunt quam plurimum; quis locus certaminis: alii Nolam, alii Venusiam, alii alium obtrudunt locum; quæ sedes S. Felicis episcopalis: neque hic absunt tenebræ; quæ demum itineris ejus ex Africa in Italiam ratio et tempus: neque hic consentiunt, quin immo dissentiunt quam apertissime. Quid ergo? ut, quantum fieri licet, tuti hoc exeamus labyrintho, filum investigandum est, quod passus nostros dirigat et ducat; quod si invenerimus, strenue id manibus tenendum, ut ad finem usque rectæ insistere liceat viæ. Atque hoc pacto spes affulget fore ut originem errorum, interpolationum aliorumque similium nævorum, quibus omnia fere antiqua de S. Felice documenta maculantur, detegamus. Filum autem istud hujus generis est ut ea Actorum exemplaria reprobemus, quæ manifesto studio, non vero negligenti librariorum socordia corrupta fuere; et ut eas sequamur editiones, in quibus id genus nævorum reperire non est.
[2] [editiones et codices mss. Passionis S. Felicis;] Prius autem quam ad hujus legis applicationem veniamus, recensendæ sunt Actorum S. Felicis, quæ in lucem venerunt, editiones. Prima locum occupat in libro, anno 1525 curis Jacobi Fabri Stapulensis impresso Parisiis, cui titulus Agones martyrum; quem codicem typis excusum non habeo, sed exemplar manu exaratum. Secunda editio est Surii [Vitæ SS. ad 24 octobris.] , quam in Annales ecclesiasticos [Ad an. 303, num, CXVIII et seqq.] , paucis mutatis, recepit Baronius, et quæ deinceps in recentioribus Surii editionibus secundum Baronii mentem recusa est. Tertia est Dacherii, qui exemplari, a P. Petro Francisco Chiffletio S. J. descripto, usus, Acta S. Felicis Spicilegio [Tom. XII, pag. 634.] suo inseruit sub titulo: Passio S. Felicis, Tubzocensis episcopi et martyris; eamdem repetiit Ludovicus de la Barre Tornacensis [Spicilegium, tom. II, pag. 68.] ; nonnullis insertis et uncinis inclusis ex editione quarta, quæ est Baluzii [Miscellanea, tom. II, pag. 77.] : hic vero ut in annotatis ad Acta subjungit, Acta S. Felicis diligenter contulit cum quatuor antiquis et optimis codicibus manuscriptis bibliothecæ Colbertinæ, videlicet 59, 316, 401 et 901: quæ omnia ad literam denuo expressit Joannes Dominicus Mansi in nova Baluzii Miscellaneorum impressione [Tom. I, pag. 18.] . Quintam editionem pararunt Angli aliquot eruditi secundum codicem Sarum, eamque publici juris fecerunt cum Actis SS. Felicitatis et Perpetuæ Oxoniæ anno 1680; eam aliquot abhinc annis alii Angli verterunt in suum idioma [Tracts for the times, Records of the church, n. XXIII, Londini, 1841.] , ut ordinem episcopalem a calumniis sectæ presbyteralis vindicarent. Verum jam pridem ante, anno scilicet 1689, sextam editionem adornarat Ruinartius, primam Surianam fere secutus; quæ deinceps sæpius cum reliquis Actis Martyrum sinceris renovata est. Baluzii et Ruinartii editionem expressit omni ex parte Dupinius inter Monumenta de schismate Donatistarum [Opp. S. Optati Milev, pag. 146 et 149.] . Præterea ad manus nobis sunt exemplaria codicum mss. Rubeæ Vallis, I, II et III Audomarensium, necnon Ultrajectini. Neque omittenda Menæa Græcorum, qui die 16 aprilis S. Felicis memoriam celebrant; alia pro re nata sponte occurrent.
[3] [hæc et reliqua documenta] Hæc autem exemplaria omnia et documenta alia in quatuor aut quinque distribuenda sunt classes: quarum prima continet editionem primam seu Parisiensem Jac. Fabri, tertiam seu Dacherianam, quartam quæ est Baluzii et quintam seu Anglicanam, necnon codicem Ultrajectinum; huic proprium est classi, quod programma seu imperatorium edictum nonis Januarii propositum fuisse perhibeat, postridie vero beatum Felicem captum et XVIII kalendas Februarii capite minutum. Atque huc quoque pertinet Florarium sanctorum ms., in Actis nostris toties citatum, et Martyrologium Germanicum Canisianum et quod ei præluxit Usuardinum auctarium Greveni, necnon Mombritius [Vitæ Sanctorum, tom. I, fol. V°. 290.] et compendium Passionis ms. Ultrajectinum; in quibus omnibus sancti Felicis natalis ad XVIII kalendas Februarii seu diem 15 Januarii refertur: quin etiam huc spectant qui die sequenti (nam sæpe sæpius uno dissentitur die in hoc rerum genere) sancti Felicis obitum signant, videlicet Grevenus, Galesinius, Ferrarius in utroque Catalogo, auctarium Usuardinum Carthusiæ Coloniensis, Martyrologium Germanicum et qui his omnibus præcessit Petrus de Natalibus [Catalogus SS. lib. II, cap. LXXXV.] . Neque ex hac classe excludendus est tertius codex Audomarensis, quamquam non XVIII seu XVII kalendas februarias beati Felicis obitum signet, sed IX; id enim non studio, sed scriptoris negligentia factum. Sunt et alia nonnulla huic classi propria, maxime quod sancti martyris palæstram Nolæ statuat.
[4] [in quinque dividi classes queunt.] Secunda classis sola complectitur Menæa Græcorum, in quibus beati Felicis natalis die 16 Aprilis recolitur et locus certaminis dicitur civitas Ælurum in Lycaonia; in reliquis partim accedunt ad primam classem, partim ad quartam. Tertia classis conflatur ex codice Rubeæ Vallis et primo et secundo Audomarensi; in quibus id observatur singulare, quod programma nonis augusti seu die 5 propositum fuisse dicatur et sanctus Felix Nolæ cæsus III kalendas septembris, seu die 30 augusti: in reliquis vero fere conveniunt cum Actis classis primæ. Demum classis quarta ex editionibus Surii, Baronii et Ruinartii componitur, in quibus edicta imperatoria nonis Junii promulgata leguntur et beatus Felix, amputato capite, martyrium fecisse Venusii tertio kalendas septembris.
[5] [Antiquiora martyrologia signant ejus mortem ad 30 augusti,] Atque ad hanc aut ad tertiam classem spectat venerabilis Beda, ad dictam diem 30 augusti in Martyrologio [Acta SS. tom. II Martii, pag. XXX.] scribens: In Venusia civitate Apuliæ natale SS. Felicis episcopi civitatis Tubzocensis et Audacti et Januarii presbyteri et Fortunatiani et Septimini lectorum: qui temporibus Diocletiani in sua civitate tenti a Magneliano curatore, inde multis diu vinculis et carceribus macerati et in Africa et in Sicilia tandem in occisione gladii consummati sunt. Felix quinquaginta sex annorum virgo obiit. Sunt autem inter Carthaginem et Tubzucam * millia passuum triginta quinque. Neque abludit Rhabanus, pro more fere suo uno die præcedens et proin ad 29 Augusti hæc annuntians [Canisii lectiones antiq. tom. II, part. II, pag. 339, edit. Basnagii.] : IV Calend. in Venusio civitate Apuliæ natale Felicis episcopi Tubrozensis et Januarii presbyteri et Fortunatiani et Septimi lectorum, qui temporibus Diocletiani in sua civitate tenti a Magnelliano procuratore XVIII calend. julii, inde multis diu vinculis et carceribus macerati et in Asia (immo Africa) et in Sicilia, tandem in occisione gladii consummati sunt: quæ alii recentiores martyrologi ad diem 29 augusti de S. Felice aut appositis ei sociis dixere vide in opere nostro [Act. SS. tom. VI Angusti, pag. 496.] . In codice S. Columbæ Senonensi, dein Bibliothecæ reginæ Sueciæ, reperit Holstenius [Martyrolog. Adonis, edit. Georgii, pag. 543; Passio S. Perpetuæ, pag. 319; Acta SS. suppl. Junii, pag. 46.] ad diem 30 augusti annuntiationem, quæ partim cum Beda edito, partim cum Rhabano convenit: III kal. septemb. In Venusia civitate Apuliæ, natalis SS. Felicis episcopi civitatis Tubzocensæ et Adaucti presbyteri, et Fortunatiani et Septimini lectorum, qui temporibus Diocletiani in sua civitate tenti a Magnelliano curatore XVIII kal. julii, inde multis diu vinculis et carceribus macerati et in Africa et in Sicilia tandem gladio consummati sunt. Felix LVI annorum virgo obiit. Infra num. 27 ostendemus huc quoque revocanda esse Hieronymianos fastos et kalendarium marmoreum Neapolitanum sæculi IX.
[6] [recentiora post Rom. Parv. ad 24 octobris.] Atque ego haud scio an quinta fingenda sit classis ex martyrologis, qui, Bedæ fere verbis usi, beati Felicis natalem ad diem 24 Octobris distulerunt, eumque constituerunt Venusiæ. His princeps præit B. Ado: In Venusia, inquiens [Canisii Lect. ant. tom. II, part. III, pag. 183.] , civitate Apuliæ, natalis sanctorum Felicis, episcopi civitatis Tubzocensis, et Audacti et Januarii presbyterorum, et Fortunatiani et Septimi lectorum. Qui temporibus Diocletiani in sua civitate tenti a Magnelliano procuratore, inde multis diu vinculis et carceribus macerati, et in Africa et in Sicilia, tandem in occisione gladii occisi sunt. Sunt autem honorifice sepulti inter Carthaginem et Uticam. Felix quinquaginta sex annorum obiit virgo. A Beda discessit Ado in referendo S. Felicis et sociorum natali ad 24 octobris, non vero ad 30 augusti; quoniam in assiduo suo duce et comite Martyrologio Romano parvo, edito a Rosweido et secundum eum a Georgio, legerat: IX kal. novembris Venusiæ, Felicis episcopi Tubzocensis et Audactis et Januarii presbyterorum et Fortunatiani et Septimi lectorum. Notkerus, cujus Martyrologium desumptum est partim ex Rhabano partim ex Adone, propius hoc loco adhæret Adoni: cui omnino consentit Usuardus, nisi quod detentionem in Africa et sepulturæ locum omittit. Maurolycus proxime sequitur Usuardum; similiter Baronius in Martyrologio Romano, præterita tamen virginitatis laude. Atque hic cursim animadvertere est a Baronio in editione anni 1583 scriptum fuisse Felicem, episcopum Aptungitanum; sed dein ad oram exemplaris sui annotasse: Nullo modo dicendus Aptungitanus; nam Felix Aptungitanus, de quo scribit Optatus, supervixit usque ad tempora Constantini imperatoris. Ob variam lectionem dicerem tantum: episcopi Africani: quæ emendatio deinde recepta est [Cfr Georgius, Martyr. Adonis, pag. 544. Cfr not. a ad Martyrol. roman. ad 24 octobris.] ; sed nos de sede S. Felicis alibi. Hoc loco id unum addemus minus antiqua manu Martyrologio Hieronymiano Fuldensi ad 24 octobris quoque insertum fuisse [Ibid. pag. 543 et 671.] : In Venusia civitate natale sancti Felicis episcopi.
[Annotatum]
* Mss. Tibiucam
§ II. Ex temporum ratione ostenditur editionem Surianam longe esse optimam.
[Editionem Surii longe esse optimam, quæ quippe conveniat cum tempore dati a Diocletiano edicti;] Jam si quæritur quæ harum classium videatur optima, consentiendum omnino arbitror Ruinartio [Acta sincera Martyrum, pag. 354, Amstelodami, 1713.] , Tillemontio [Mémoires ecclés. tom. V, pag. 665 et seqq.] , Remigio Ceillier [Auteurs ecclés. tom. III, pag. 480.] , Bailleto [Vies des Saints, octobre, pag. XXV et 373.] , Butlero [The lives of the Fathers, etc. tom. X, pag. 499, London, 1814.] et plerisque recentioribus, quibus hæc communis est sententia præferendam esse editionem Surianam; quamquam eam ex editionibus aliis corrigendam aliquando censeant. Argumentum, ex ratione temporis desumptum, mihi præcipuum et tamquam dux ex tenebroso illo labyrintho. Audiamus prius de eo Ruinartium: Non minus, inquit, inter se dissentiunt Acta edita in assignando tempore, quo idem sanctus Felix martyrium pertulit. Id die 18 kalendas februarii contigisse cum mss. codd. referunt editiones Acheriana et Baluziana: quod ad 3 kalendas septembres revocat editio Suriana; quam postremam sententiam alteri præferendam censemus. Cum enim edictum de comburendis libris anno 303 Nicomediæ mense martio promulgatum fuerit; vix quisquam sibi persuadeat, ipsum nonnisi anno sequenti in Africam pervenisse: quod tamen dicere debent qui primam sententiam amplectuntur. Certum quippe est ex Actis Felicem apprehensum fuisse, statim atque edictum istud in Africa promulgatum fuit. Surianæ editioni favet etiam ipse Actorum contextus: Diocletiano octies.., exivit edictum etc. Tunc programma propositum est etc. In altera enim opinione hæc verba: Tunc programma, de anno qui his verbis: Diocletiano octies etc. designatur, intelligi non potest. Hæc vero omnia optime congruunt cum Suriana seu Baroniana lectione. Nam Diocletiano octies et Maximiano septies coss. id est anno 303 mense Martio, primum edictum adversus christianos de libris comburendis etc. Nicomediæ latum est. Quod quidem edictum ad diversas imperii romani provincias transmissum, mense junio in Africam pervenit: eoque in civitate, cui Felix episcopus præerat, promulgato, cum ipse sacros libros tradere constanter renueret, ad diversa tribunalia, etiam trans mare perductus, tandem die 30 augusti apud Venusium Apuliæ urbem gladio percussus martyrium complevit. Hæc ille.
[8] [aliæ editiones absurda continent,] Verum alia quoque, et quidem multo graviora momenta pugnant adversus primam Actorum classem. Si enim ea audias, programma propositum est nonis seu die 5 januarii; postridie captus S. Felix; dein in triduano carcere positus; quarto die post seu die nona januarii missus Carthaginem; sedecim deinde post diebus seu die 26 aut 27 januarii oblatus proconsuli, a quo sub finem mensis januarii vehi jussus Romam; ubi duodecim dies inclusus carceri, et dein missus post imperatores navigare: quæ navigatio ante medium mensem februarium incohari nequaquam potuit, et quatuor duravit dies. Quibus expletis, venit Nolam sanctus Felix et brevi post decollatus est. Sole itaque clarius est non potuisse fieri id martyrium ante diem circiter 24 februarii, et tamen universa illa Actorum classis reponit beati martyris necem die octavo aut septimo decimo kalendas februarii, seu die 15 aut 16 januarii. Eadem difficultate laborant Acta classis tertiæ, quum nonis seu die 5 augusti programma propositum et tamen beatum Felicem post duplicem plurium dierum inclusionem et navigationem tandem Nolæ occisum tradant die 30 ejusdem mensis. Hæc incommoda jam pridem mentem pulsarunt Pagii [Critice ad annal. Baronii, ad an. 302, num. XXIII.] , Mansii [Ibid. Notæ Mansi, tom. III, pag. 327.] aliorumque. Quapropter statuerunt mense februario exeunte anni 303 edictum persecutionis Nicomediæ fuisse propositum; sed id proclamatum nonis tantum januarii anni 304 in civitate Tubzacensi et postridie captum S. Felicem; cujus captivitatem durasse plus integro anno, quippe qui martyrium fecerit die 18 januarii anni 305. Verum enimvero in Annotatis ad sancti Felicis Acta planum faciemus prius persecutionis Diocletiani edictum in Africa propositum fuisse verno tempore anni 303; juxta id examinatum fuisse sanctum Felicem; et demum alterum edictum, multo acerbius, in Africam allatum esse ante III idus novembris 303, quum jam pridem in Italiam avectus fuisset sanctus præsul. Atque hæc sufficiant hoc loco.
[9] [et pugnant cum consuetudine de mari aperto et clauso:] Aliud præterea telum adversus primam illam classem in pharetra nobis est, idque subministraverunt de mari clauso et aperto, quæ illo ævo vigebant, consuetudines et leges. Plinius [Hist. nat. II, 47.] hac de re sequentia tradidit: Ver aperit navigantibus maria; hæc alia Vegetius [De re milit. IV, 39.] : Ex die tertio iduum novembris usque in diem sextum iduum martiarum maria clauduntur. Accedit Apulejus [Met. XI, pag. 365.] : Diem, qui dies ex ista nocte nascetur, æterna mihi nuncupavit religio; quo sedatis hybernis tempestatibus et lenitis maris procellosis fluctibus, navigabili jam pelago, rudem dedicantes carinam, primitias commeatus libant mei sacerdotes: de celebrando navigationis natali sermonem facit Apulejus. Atque hinc apparet mensem januarium inopportunum fuisse tempus, quo edictum imperatorum Nicomedia transveheretur in Africam et beatus Felix Carthagine mitteretur Romam. Insuper hinc quoque labefactatur classis Actorum secunda seu græca, qua beati Felicis obitus die 26 aprilis statuitur. Sexta enim idus martias, qua mare aperiebatur, triginta sex tantum diebus distat a die 26 aprilis: intra quod spatium non ea tantum ponenda essent quæ numero superiori collegimus, sed et programma Nicomediense ferendum Carthaginem et per Africam spargendum. Vix aut ne vix quidem, etiamsi omnia matures quam maxime, hæc intra illos temporis fines concludes. Sed satis id argumentum persecuti sumus.
[10] [omnia fluunt in editione Suriana; in qua iter quoque reperitur Siculum.] Contra nullis id genus difficultatibus obnoxia est classis quarta, in qua omnia fluunt apprime. Programma in civitate episcopali sancti Felicis proponitur nonis juniis; postridie capitur beatus præsul; tribus diebus post, seu die nona mittitur Carthaginem ad proconsulem Anolinum, coram quo alia die sistitur, et dein sedecim dies includitur carceri. Postea, idibus scilicet julii seu die 15 mittitur Romam ad præfectum prætorio, a quo post novendialem custodiam jubetur post imperatores navigare. Quatuor diebus pervenit Agrigentum; hinc navigio Catanam petit, Messanam et Taurominium in Sicilia; atque hinc in partes transfretat Lucaniæ et Apuliæ, ubi die 30 augusti civitatem Venusium nobili martyrio decorat. An vere Venusii atque illa die obierit S. Felix disputabitur alio loco; interea id manifestum, rationem temporum in Actis Surianis apprime cohærere. Præstant hæc alia quoque laude: iter videlicet sancti Felicis Siculum habent et ultima ejusdem de custodita annos quinquaginta sex virginitate verba; quæ utraque certissime iis inerant Actis, quæ venerabilis Beda præ manibus habuit.
[11] [Aliæ editiones ratione S. Felicis Nolani corruptæ] Quæ quum intenta mente considero, non possum non in eam ire sententiam Acta classis primæ fuisse corrupta, quod Felicis, presbyteri Nolani, nomen omni ævo celeberrimum, necnon festum, die 14 Januarii jam antiquitus actum, librarii male feriati ingenium presserint eumque eo induxerint ut S. Felicis, Africani episcopi, martyrium proxime ad sancti Felicis presbyteri natalem consignaret, quin etiam illius certaminis gloria hanc donaret civitatem; quasi nuspiam alibi quam Nolæ aliove anni tempore quam medio januario Felicis nomini esset locus. Hinc in multis Passionalibus mss. trium se invicem excipiunt SS. Felicium Acta. Neque raro in opere nostro animadversum est sanctos homonymos iisdem aut proximis coli diebus et secundum hanc legem Acta eorum aliquando deturpari; et quidem in sequenti paragrapho, ubi agemus imprimis de beati Felicis sociis, non deerunt hujus rei exempla.
§ III. An S. Felix in martyrio habuerit socios; quare ei additi SS. Januarius, Fortunatus et Septiminus. Palæstra Venusium. Corpus Carthaginem translatum.
[De S. Felicis sociis ingens sententiarum diversitas;] Hoc porro de S. Felicis sociis argumentum nodis, siquod umquam, implexum est quam maximis. Eos solvere tentavit Tillemontius [Mémoires ecclésiast. tom. V, pag. 667.] ; neque mea sententia infeliciter. Animadvertendum imprimis est in nullis Actis S. Felici assignari in martyrio comites; sed in Actis Surianis traditur in civitate sua episcopali habuisse presbyterum Aprum, et Gyrum seu Cyrum, Vitalemque lectores; in aliis vero omnibus, tum editis, tum manu exaratis, Januarium presbyterum, et Fortunatium seu Fortunatianum et Septiminum lectores; de quibus ne hilum quidem quod presbyter ille et ambo lectores in Italiam cum S. Felice trajecerint. Nec mirum proin de solo sanctissimo episcopo memoriam fieri a Petro de Natalibus, Mombritio et in brevi quadam S. Felicis Passione ms., quam ex ms. codice S. Salvatoris Ultrajectino excepit Rosweidus et cujus supra numero 3 memini. Contra in Menæis Græcorum memoria agitur beati Felicis, Januarii presbyteri, Fortunati et Septimini, qui omnes simul capite cæsi dicuntur. Quibuscum conveniunt Beda, Rhabanus et Martyrologium Senonense editum, nisi quod Adaucti nomen in Senonensi Januarii locum occupet, idemque intrusum videatur genuino textui Bedæ: secus enim quid Adauctum omisisset Rhabanus, cæterum Bedæ vestigiis insistens?
[13] [supprimendus S. Adauctus, utpote alterius Felicis socius;] Utut sincera Bedæ lectio fuerit, jam a sæculo VIII Adaucti nomen illigatur sancti Felicis sociis, a Martyrologio Romano Parvo in Adonianum, Notkerianum, Usuardinum, Autissiodorense [Ap. Martene, Analecta, tom. VI. col. 726.] et Baronianum derivatum; quemadmodum lectori ex numero 6 hujus commentarii deprehendere licebit. Interpolationem esse manifestissimam statuet quotusquisque, qui id nomen ab omnibus omnino Actis abesse recogitaverit. Neque ejus origo altius quærenda est. Ad III kalendas septembres seu die 30 augusti jam ab antiquissimis temporibus recolitur Romæ via Ostiensi natale beatissimorum martyrum Felicis et Adaucti sub Diocletiano et Maximiano imperatoribus; quo pronum erat ut uterque Felix in unum confunderetur virum, et Adauctus annumeraretur sancti Felicis Africani sociis. Quin etiam ad illam diem in kalendario Vaticano, quod edidit Georgius [Martyrolog. Adonis, pag. 700.] , et in Stabulensi, quod publicæ luci dedit Martenius [Analecta, tom. VI, col. 675.] , legitur: In Apuleja passio sanctorum Felicis et Audacti. Et quum hæc ita se habeant, manifestum hinc quoque est (quod cæterum Bedæ suadet ætas) antiquiorem kalendariorum rationem eam esse ut S. Felicis Africani nomen ad finem mensis augusti legatur, non vero ad 24 octobris; cui posteriori diei, errore an oscitantia, prius in Romano Parvo, dein in subsecutis Martyrologiis locum esse factum.
[14] [supprimendi SS. Januarius, Fortunatus et Septiminus, qui de turma sunt duodecim fratrum;] Verum ut Adauctus certo inter S. Felicis comites recensendus non est, ita (quantum video) nec Januarius presbyter, nec Fortunatus Septiminusque lectores. Ad quam sententiam amplectendam tribus moveor causis: quarum prima est, hæc nomina abesse ab editione Suriana, cæteris longe meliori; secunda, ex nullis Actis apparere sancti Felicis presbyterum et lectores cum suo episcopo venisse in Italiam et cum eo fecisse martyrium; tertia, manifestum esse unde Januarii, Fortunati Septiminique nomina hausta sint, et Apro, Cyro Vitalique substituta. Venusii scilicet ad finem augusti coluntur Felix, Januarius et Septiminus, qui sub Maximiano Herculio passi sunt; unde factum est ut illis in partibus horum martyrum Acta cum nostri sancti Felicis Passione, atque hæc vicissim cum illorum Martyrio confusa fuerint. In Actis scilicet, parum probatis, duodecim fratrum Adrumetinorum legimus de Valeriano proconsule [Acta SS. tom. I Septembris, pag. 138.] : Alia die abiit in civitatem Venusiam, sanctos secum deferens, et sanctissimos Septimum (seu Septiminum, in aliis), Januarium et Felicem, post interrogationem Christum confitentes, jussit in eadem civitate sexto calendas septembris decollari. Quis autem crediderit in eadem civitate, duobus interjectis diebus, duos martyrum manipulos, eadem omnino habentes nomina, cultos fuisse? Ne vero objicias Fortunatum non coli Venusii: hic quippe adscitus ex reliquis duodecim fratribus, ad quorum turmam Venusini quoque martyres pertinent.
[15] [supprimendi Fortunatus, Cajus et Anthes, qui Salernitani MM. sunt.] Alibi alii assignantur beato Felici socii. In Actis nempe SS. Fortunati, Caji et Anthes, qui die 28 Augusti Salerni coluntur, leguntur sequentia [Ibid. tom. VI Augusti, pag. 167.] : Diocletiano et Maximiano imperatoribus. .. Felix, Buzocensis episcopus, et cum eo Donatus et Adauctus presbyteri, Fortunatus, Cajus et Anthens … ad proconsulis Amagleniani prætorium adducuntur. Quos cum proconsul vidisset, minacibus verbis terruit.., nisi diis libamina adhiberent. Idque audacter detestati, Felix et Adauctus via Ostiensi, secundo ab urbe lapide ducti, securi percussi sunt. Fortunatum vero, Cajum et Anthem Leontius, Apuliæ proconsul, Salernum secum adduxit;… qui denique nec mortis pœna territi, fortiter dato capite, ad cæleste regnum migrarunt quinto kalendas septembris. Præclara confusio: Felix quippe ille duplicem habet faciem, alteram episcopi nostri Africani, alteram presbyteri et martyris Romani. Adauctus hujus est socius et cum eo die 30 augusti colitur. Donatus e duodecim fratrum Adrumetinorum turma sublatus: reliquos probos martyres Salernitanos habuit Pinius noster [Ibid. pag. 163 et seqq.] . Ast diutius his inhærere nolim, quæ misericordia egent, nequaquam confutatione.
[16] [S. Felix noster diversus est ab abo Felice Venusino: quod ex translatione,] Porro ut lector comperiet quantum olim ausi fuerint librarii in sancti Felicis socios, pronum erit ab eo quæri an sanctus ille Felix, qui VI kal. septembris seu die 27 augusti cæsus dicitur Venusii et ad turmam duodecim fratrum pertinet, idem sit ac sanctus noster Felix. Candide dicam parum mihi placere duodecim fratrum Acta [Ibid. tom. I Sept. pag. 138 et seqq.] ; ea mihi videri referenda inter hoc genus scriptionum, quæ cycli dici solent, et quibus multa inter se diversa et absona in unum rediguntur corpus; adeoque Passionem sancti Felicis nostri multis præluxisse locis illorum scriptori. Verumtamen non ausim dicere utrumque sanctum unum eumdemque esse. Primo enim Felix ille Venusinus, qui inter duodecim fratres censetur, nuspiam in Actis, neque in Martyrologiis episcopus dicitur; quin etiam post Januarium et Septiminum ejus venit nomen. Secundo, non eodem occisi dicuntur die: hic scilicet die 27 augusti aut 29 [Ibid. pag. 152 cd. cfr pag. 154, not. l.] , noster vero constanter die trigesima. Tertio, anno 760, quum Arechis, Beneventi princeps, corpora duodecim fratrum conquiri jussisset, repertæ fuere prioris sancti Felicis exuviæ, ut in historia translationis his legitur verbis [Ibid. pag. 142 et 143.] : Sancti quoque Septiminus, Januarius et Felix, cum in urbe Venusia gladii animadversione optatum finem complessent, illic hactenus requietionis locum a Domino meruerunt; quo tempore eorum corpora condita fuere in templo S. Sophiæ Beneventano [Ibid. pag. 136 et seqq. 142 et seqq. 154 et 155. Cfr de Vita, Antiquit. Benev. tom. II, pag. 98.] . Contra ambigendum non videtur quin sancti Felicis nostri ossa in Africam delata fuerint.
[17] [cujus ætas, (stabilito ordine genealogico documentorum de S. Felice,)] Sed priusquam hæc concludam, recolligenda sunt nonnulla quæ de multimoda sancti Felicis nostri Actorum editione et fortuna supra adstruximus, ut variorum exemplarium genealogia, si ita loqui fas sit, comperta sit, atque hinc propositam quæstionem solvere liceat. Genuinum et primarium fontem esse exemplar Surianum ad nauseam usque diximus. In eo prius mutarunt Venusini nomen Apri presbyteri in Januarium, necnon Cyri et Vitalis lectorum in Fortunatum et Septiminum; quas mutationes in exemplari suo sæculo VIII ineunte jam reperit Beda. Uno sæculo post reperit Ado exemplar, cui hæc ad finem addita erat clausula, quæ in omnibus codicibus mss. præterquam Suriano legitur: Completa hac oratione, ductus a militibus, ibidem decollatus est; ibique corpus ejus positum est, et reliquiæ ejus ad almam Carthaginem per religiosos Dei servos et matris ecclesiæ filios perlatæ sunt et positæ in via quæ dicitur Scillitanorum. Nisi enim hæc legisset in exemplari suo, Ado scribere non potuisset: Tandem in occisione gladii consummati sunt. Sunt autem honorifice sepulti inter Carthaginem et Uticam. Adeoque facile crediderim hæc ad textum pertinere primarium; itaut editio Suriana ad finem mutila sit. Statuere autem non ausim an sequentia quoque, passim obvia, legerit Ado: In eodem autem venerabili loco multa fiunt mirabilia et languores; universi curantur in nomine Domini nostri Jesu Christi, cui est cum Deo Patre honor et laus et gloria in Spiritu Sancto per omnia sæcula sæculorum. Amen: hæc enim, ut jam animadverterunt alii, posterius assumentum habendum est. Acta similia Bedanis aut Adonianis, sed corrupta magis, vidit ille qui Menæis Græcorum sanctorum Felicis, Januarii, Fortunati et Septimini inseruit encomium; ut ex eo patet, quod hos sancto episcopo tribuit socios et iter Siculum commemorat: quod autem non definio Bedanisne an Adonianis Acta, quæ adhibuit, fuerint similia, hæc est causa, nihil scilicet certi posse concludi ex ejus de reliquiarum translatione silentio. Postea autem Nolani ita mutarunt Acta Venusina, quæ præluxere Adoni, ut iter Siculum suppresserint, Venusio substituerint Nolam, et alicubi, ubi nullum civitatis nomen legebatur, iterum Nolam inseruerint: quod postremum interpolationis genus, ut ita dicam, palpabile est sequenti loco: Completa hac oratione, ductus a militibus, ibidem [id est, in Nola] decollatus est [die octavo decimo kalendas Februarii *]; ibique [in Nola] corpus ejus positum est, et reliquiæ ejus ad almam Carthaginem etc. Utrum in ms. Sarum deessent verba: Ibique in Nola corpus etc. studioso silentio pressisse videntur editores [Cfr Tillemont, Mém. ecclés. tom. V, pag. 666.] .
[18] [inquiritur.] Verum id obstat nequaquam quin certum sit omnino jam sæculo nono, ut ex Adone satis ostendimus, etiam in codicibus Venusinis scriptum fuisse sancti Felicis corpus Venusio relatum fuisse in Africam, atque etiam locum novæ sepulturæ fuisse notum, scilicet viam Scillitanorum. Quæ quum ita sint, et quum præterea credibile non sit illa a Venusinis addita fuisse post translationem duodecim fratrum, anno 760 factam; sequitur jam in Africam deportatum fuisse nostri Felicis corpus, quando alterius Felicis Venusii adhuc quiesceret. Superest tamen difficultas: in Agonibus Martyrum, quos a Jacobo Fabro Stapulensi Parisiis anno 1525 editos jam dixi, hæc videre est: Nolæ … corpus ejus positum est; et reliquiæ ejus, HOC EST CAPUT, ad inclytam Carthaginem … perlatæ sunt. Verum Faber hanc passim sibi licentiam usurpavit, ut majoris perspicuitatis gratia codicum verba immutaret, aliaque supprimeret, alia de suo adderet: unde tuto interpositionem: Hoc est caput, pravam interpolationem dixeris. Maneat itaque certum beati Felicis corpus prius Venusii fuisse conditum; et brevi post, quum sublatis christiani nominis hostibus et Constantino victore, Deus serenasset cælum, ejusdem reliquias adeoque corpus integrum per religiosos Dei servos et matris ecclesiæ filios (quæ verba antiquitatem sapiunt venerandam) perlatas fuisse Carthaginem et positas in via quæ dicitur Scillitanorum; ac proinde (ut unde exorsi sumus, redeamus) hunc sanctum Felicem alium esse ac qui nunc requiescit Beneventi.
[19] [S. Felix certo Venusii obiit.] Verumtamen cavendum est ne, dum distinguatur sanctus Felix Africanus a sancto Felice Venusino, omnino illum abripias Venusinis: tenendum omnino eum Venusii fecisse martyrium; quum Acta Suriana, in quibus nullus detegi potest nævus, id habeant. Re quidem vera Menæa Græcorum ejus necem in Lycaonia (immo Lucania) in civitate Ælurorum (immo Rhegii) contigisse perhibent; sed quum ipsa, ut supra num. 17 docuimus, excepta sint ex libris Venusinas immutationes passis, nequaquam dubitandum est quin menæographus exemplari usus sit mutilo; hinc itaque nullum argumentum conficies. Neque pluribus respondendum videtur ad suspicionem, quam his movet verbis Florentinius: Incertum mihi, an Sicilia vel Venusia, civitate Apuliæ, agonem compleverint. Venusii venerationem ac sepulcrum accepisse, translatis fortasse ex Sicilia corporibus, Senonense Martyrologium docet. Legantur superius num. 5 hujus Martyrologii verba, nec dubium videbitur quin nodum in scirpo quærat Florentinius.
[Annotatum]
* Mss. Rub. Vallis et I et II Audom. III kal. sept.
§ IV. Sedes episcopalis sancti Felicis; cultus.
[S. Felix non procul a Carthagine erat episcopus;] Quæstiones reliquæ involutæ minus, quamquam et ipsæ tricis non carent. Prima est de sancti Felicis episcopali sede. Eam positam fuisse in provincia proconsulari certum videtur; quum sanctus præsul Carthaginem missus fuerit ad procunsulem; cui quippe esset obnoxius. Nec distabat procul a Carthagine: nam in Passione hæc leguntur: Programma positum est in civitate Tibiurensi die nonarum Juniarum … Eadem die Felix episcopus Carthaginem erat profectus… Postera autem die Felix episcopus venit Carthagine Tibiuram. Quibuscum hæc jam alibi ex Beda recitata conveniunt: Sunt autem inter Carthaginem et Tubzocam seu Tibiucam millia passuum triginta quinque. Atque de his fere consentiunt recentiores; sed diversi abeunt, ubi de repræsentando hujus civitatis nomine quæritur.
[21] [opiniones de nomine civitatis:] Baronius [Annal. eccles. ad an. 302, num. CXVII et seqq. Martyrol. Rom. ad 24 octobris not. a.] æstimavit esse Thibiram seu Tibiram, ex sancto Cypriano notam satis: cui sententiæ eo titulo accedit Tillemontius [Mémoires ecclés. tom. V, pag. 667.] quod hæc civitas cognita sit et aliquo signo sanctus Felix ab homonymis episcopis sit distinguendus. Ceillier [Auteurs ecclés. tom. III, pag. 480.] eatenus assentit Baronio, ut alias nominis formas non omittat. Bailletus [Vies des saints, tom. VII, pag. 373.] dubius hæret. Morcellius [Africa Christ. tom. I, pag. 318 et tom. II, pag. 184 et seq.] pugnat pro Tibursica Bura seu Thubursicubure in provincia proconsulari, et alia a Thubursica in Numidia. Reliquos omitto. Priusquam meam aperiam sententiam, pauca de Baronii et Morcellii opinionibus (nam cæteri nil definiunt) dicenda videntur. Contendit Baronius [Martyr. Rom. ad 24 oct. not. a.] apud Adonem legi sanctum Felicem episcopum fuisse Tibiurensem; equidem in editione Plantiniana anni 1564 reperio Tubrocensem; in Rosweidiana anni 1613 et in Georgiana anni 1745 Tubzocensem; neque signant lectiones variantes ullas. Tibiuram legi apud Surium animadvertit dein Baronius: de hac forma infra. Subdit dein eruditissimus vir: Ex antiquis autem mss. verior lectio ea mihi probatur, quæ habet, Tibirensis: verum ubi lateant codices, non indicat neque post eum ullus alius. Præterea adversatur illi sententiæ, quod Thibiris non in provincia proconsulari, sed potius in Byzacena jacuisse videtur [Cfr Morcelli, Africa Christ. tom. I, pag. 315.] . Thubursicubure, quæ præplacuit Morcellio, videtur constare ex tribus verbis Thubur, Sicca, Bura; quibus cisternam casæ montanæ designari putem. Ast in ingenti formarum congerie, quos in codicibus reperi, nihil fuit obviam quod Morcellianæ conjecturæ faveret.
[22] [hæc dicebatur Tubuza] Contra universus ille formarum elenchus
eo conspirat, ut sancti Felicis episcopalis sedis
Tubjuça dicatur, vel Tubuza, ita ut derivatum
prioris sit Tubjocensis posterioris Tubzacensis.
Ecce catalogum earum lectionum variantium,
quæ huic formæ faveant:
| Tupuza | Ms. Cod. Colb. 930. |
| Tubyza | Ms. Cod. Colb. 59. |
| Tubzocensis | Beda, Mrlgm Rom. parv. Ado, Mss. Aud. I et II, Dacherius. |
| Tubzuca | Mss. Aud. I et II. |
| Tubzocensæ | Mrlgm. Reg. Suec. ap. Holst. |
| Tubrozensis | Rabanus, Molanus. |
| Turbacensis | Maurolycus. |
| Tubzuzensis | Ms. Compend. ap. Ruinart. et Audom. III. |
| Tubzuza | Dacherius et Ms. Aud. III. |
| Tubizacensis | Mrlgm. Carth. Colon., Mombrit., Agones MM. |
| Tubizacum | Agones MM. |
| Bituzacensis | (per metathesin) Ms. Colb. 410. |
| Tubizocensis | Ms. Colb. 401. |
| [Col. 624C] Tubyzacensis | Mss. Colb. 59 et 930. |
| Tubizantensis | Epit. Ultraj. Ms. |
| Tiptizcensis | Flor. Ms. |
Atque in his maxime ratio habenda quatuor codicum Colbertinorum, qui id habent singulare, quod in iis Tubyza, Tupuza non accrescit per mutatum a in ensis, sed in acensis seu ocensis, ita ut hinc oriatur Tubyzacensis, Tubizocensis, Tubzocensis etc.: non secus ac Tambeæ in Byzacena accrescunt in Tambaicensis [Cfr Morcelli, ibid. pag. 304.] .
[23] [vel minus probabiliter Tubjoca;] Alteri formæ, scilicet Tubjuca cum derivato Tubjocensis, suffragantur hæ reliquæ lectiones variantes:
| Tubioca | Ms. Rub. Vall. |
| Tubiocenses | Id. |
| Tibiuca | Beda. |
| Zubiocensis | Mrlgm. ms. S. Maxim. Trev. |
| ἐν πόλει τοῦ Βιουκὰν | Men. Græc. |
| Tibiura | (c mutato in r) Surius. |
| Tibiurensis | Id. |
| Tubabocensis | (duplicata syllaba media) Petrus de Natal. |
Quæ quum ita sint et quum præterea litteræ c et z alternent, universa demum res eo adduci videtur utrum scribendum sit Tubjuca seu Tubjuza an Tubuca seu Tubuza: posterior præplacet forma, tum quoniam hæc vox non videtur esse composita et proin tres tantum ferat consonantes, utpote ad ramum semmiticum pertinens; tum quoniam ex Tubjuca cresci nequit laudatissima forma Tubzacensis, contra ex Tubuca seu Tubuza.
[24] [quod tunc esset loci illius civile gubernium.] Cæterum nulla alia de hoc loco notitia, et forte nullus ibidem, quod vicus tantum esset, sancto Felici successor datus. Re quidem vera ineunte sæculo IV aderat ibidem ordo decurionum, ex quo erat Vincentius ille Celsinus, qui dux et custos datus fuit sancto præsuli; aderat et curator civitatis, Magnilianus scilicet, qui primus in vincula conjecit beatum virum; aderat et officium, quod inter sua habebat munia reorum custodiam. Sed hæc omnia in civitatibus etiam erant minimis. Curatores nempe varii generis. Alexander Severus fecit Romæ curatores urbis quatuordecim, sed ex consularibus viris, qui cum præfecto urbis jus dicerent [Lampridius, cap. XXXIII.] . Non absimilis (si nobilitatem forte demas) Magnilianus, qui sub proconsule ejusve legato jus curabat Tubuzæ et reliquam rem publicam administrabat; quo fere modo ii, quos nunc vocamus maires, bourgmestres. Decuriones, quos nunc consiliarii civitatum (conseillers communaux) fere repræsentant, municipia habebant et coloniæ, nec tantum metropoles [Cfr Eckel, Doctrina numorum, tom. IV, pag. 482.] . Officium ex apparitoribus constabat aliquot. Nulla hic itaque majoris civitatis umbra, nec species. Sed jam ad cultum veniamus beati martyris.
[25] [S. Felicis corpus, Carthaginem vectum, ubi repositum?] Corpus prius Venusii fuisse depositum, deinceps vero delatum Carthaginem et demum ad viam Scillitanorum collocatum docuimus num. 18 hujus commentarii. Erat quippe Carthagine suburbana cœmeterialis SS. Scillitanorum martyrum basilica, in qua S. Augustinus sermonem habuit et quam Vandali Ariani initio fere persecutionis sibi usurparunt [Act. SS. tom. IV Julii, pag. 206.] . Quæ via ad hanc ædem et simul (ut ex Adone liquet) ad civitatem Uticam duceret, Scillitanorum Martyrum dicta fuisse videtur; non vero qua ad oppidum Scillam iretur. Ædiculam illic extructam fuisse quæ sancti Felicis reliquiis ornaretur, maxime verisimile: quamvis visum sit Morcellio [Africa Christ. tom. II, pag. 185.] eas positas fuisse prope martyres Scillitanos, id est in eorum basilica.
[26] [Ejus nomen non legitur in Kalendario Carthaginensi,] Nomen sancti Felicis in kalendario Carthaginensi fuisse scriptum tradidit idem Morcellius [Ibid. loc. cit.] ; non recte. Re quidem vera ad diem III kal. septembris, quo sanctus Felix martyrium consummavit Venusii, legitur in Carthaginensi kalendario [Vetera Analecta, pag. 165.] : III kal. sept. sancti Felicis, Evæ et Regiolæ mart. Sed jam pridem animadversum fuit a Mabillonio [Ibid. not. q.] hos ternos sacros pugiles esse ex sancti Saturnini sociis, quos alii Alutinenses martyres vocant, alii Abitinenses, et quorum Acta ad diem XI Februarii edidit Henschenius [Act. SS. tom. II Febr., pag. 513 et seqq.] . Quod itaque sancti Felicis Tubzacensis, proxime ad Carthaginem sepulti, nomen in illo kalendorio non legitur, admirationis aliquid habet; non tamen multum, quoniam fasti illi aliquot locis sunt mutili, neque id genus kalendariis omnes sancti inscribebantur suburbani: quemadmodum ex collatione catalogi ædicularum cœmeterialium Romanarum cum vetustis Romanis kalendariis facile deprehendere est.
[27] [sed in Neapolitano marmoreo et verisimiliter in Hieronymiano.] Contra legitur sancti Felicis nomen in kalendario celeberrimo Neapolitano, quod sæculo IX marmori incisum fuit et cujus Mazochius prius semestre illustravit, Ludovicus Sabbatinius novem priores menses. Ibidem [Mai, Scriptt. vett. tom. V, pag. 63.] itaque ad diem XXX augusti habes: Pas. S. Felicis epi. Neque dubito quin genuinis quoque Hieronymianis laterculis ejus adscriptum fuerit nomen, quamquam id ex multis codicibus exciderit. Aberat id quippe ab iis quos vidit Florentinius [Martyrol, Hieronym. pag. 794 et seqq.] ; sed in Augustano [Act. SS. post. suppl. Junii, pag. 21.] legitur: Romæ, Gaudentiæ virginis. Felicis. Gemellini. Romæ, Felicis et Adaucti mart. In Labbeano [Ibid. pag. 28.] : Romæ, Gaudentiæ virginis. Felicis, Audacti martyris. Felix. Gemellinus. Candidæ, virginis. Similia leguntur in codice Gellonensi, quem edidit Dacherius [Spicilegium, tom. II, pag. 34.] . Ille sane Felix, ab sancti Audacti socio diversus, noster Felix Tubzacensis est.
[28] [Ejus cultus Venusii et alibi.] Neapoli tamen jam pridem ejus cultus cessasse videtur. Sabbatinius [Il vetusto calendar. Neapolit. tom. VIII, pag. 98.] certe, asserens olim S. Felicis nomen Neapoli fuisse celebre, innuit id suo ævo oblivioni fuisse datum; neque ego ejus nomen reperio in kalendariis et breviariis Neapolitanis, quæ ad manum mihi sunt. S. Felicem hac die olim cultum fuisse Tornaci in Belgio constat mihi ex Henschenii nostri schedula, in qua notavit a se hujus beati martyris festum repertum fuisse in kalendario veteris Breviarii illius diœcesis; sed ut Neapoli, sic quoque cessavit jam pridem Tornaci S. Felicis veneratio. Idem dicendum de cultu ejus apud Trevirenses et Ultrajectenses. In Calendario enim sæculi XIII exeuntis, præmisso libro hebdomadali S. Simeonis Trevirensi, ad hanc diem legitur: Felicis epi et Bonifacii PP. Similiter in Missalibus et Breviariis, Ultrajectensibus, tum scriptis, tum excusis sæculo XV et XVI, quæ numero sat magno habemus, ad hanc diem celebranda præcipitur memoria S. Felicis et aliorum. Sed jam pridem id intermissum est. Contra Venusii, quæ beati viri palæstra fuit, cultus etiamnum viget. Anno 1698, dum Janningus noster Romæ versaretur, eodem miserat capitulum Venusinum agentem, qui novas de S. Felice ejusque putatitiis sociis Audacto, Januario, Fortunato et Septimo lectiones, in secundo Nocturno recitandas, necnon orationem, procuraret et S. R. C. probandas proponeret. Quocirca vir ille a cardinali Colloredo ad Janningum missus, hanc ab eo scriptiunculam efflagitavit, quæ die 21 februarii anni sequentis albo calculo notata est. Lectiones desumpsit ex Baroniana seu Suriana editione, nisi quod hæc ad finem adjecit: Episcopo suo comites in itineribus, in quæstionibus carceribusque socii, et in victoria pares fuerunt Audactus et Januarius presbyteri, necnon Fortunatus et Septimus lectores; quorum omnium sanguine consecrata Venusina civitas, ut erga beneficentissimos patronos suum magis probaret obsequium, ad eorum festam diem quotannis rite custodiendam solemni se voto jam pridem obstrinxit. Venusii laudes prosequi hujus non est loci: eas vide apud Ughellium [Italia sacra, tom. VII, col. 165 et seqq.] , Orlendium [Orbis sacer et prof. tom. IV, pag. 1961.] aliosque.
[29] [Ordo Actorum edendorum.] Restat ut Acta S. Felicis, quæ Baronio et post eum aliis quoque criticis magnam partem ex commentariis proconsularibus accepta visa sunt, iterum in lucem demus. Ut ex Bollandi aliquot schedis intelligo, is in animo habebat primo edere loco S. Felicis Acta, qualiter in Nolæ laudem corrupta fuere; deinde repræsentare editionem Surianam seu potius Baronianam; et tertio ejusdem Passionis compendium secundum Menæa Græcorum. Verum enim vero Surianæ editioni, utpote primigeniæ, primum deberi locum perspicua res est; nec, tamen Nolana supprimenda, quæ Dacherio, Baluzio, Anglisque præplacuit, maxime quod hoc pacto de compluribus rebus, de quibus adhuc dicendum superest, breviter in annotatis agere licebit. De Menæis Græcorum hæsimus aliquandiu: dabimus tamen et apponemus versionem, compendiose conceptam a cardinali Sirleto, quod is Menæa usurpasse videtur, a recentioribus aliquanto diversa. Plura monenda non videntur.
PASSIO S. FELICIS, EPISCOPI TUBZACENSIS,
Secundum editionem Surii, Baronii et Ruinartii, seu antiquiorem familiam codicum Venusinam.
Felix, episc. Tubzocensis in Africa et martyr Venusii in Apulia (S.)
BHL Number: 2894, 2895
a
[Aper, Gyrus et Vitalis, clerici Tubzacenses, 5 junii capiuntur;] Diocletiano VIII et Maximiano VII b consulibus augustis, exivit edictum imperatorum et cæsarum c super omnem faciem terræ; et propositum est per colonias et civitates principibus et magistratibus, suo cuique d loco, ut libros deificos peterent de manu episcoporum et presbyterorum e. Tunc programma positum est in civitate Tibieurensi f die nonarum juniarum g. Tunc Magnilianus h curator i jusit ad se perduci seniores plebis k. Eadem die Felix episcopus Carthaginem fuerat profectus. Aprum vero presbyterum adse jussit perduci, et Gyrum et Vitalem lectores l. Quibus Magnilianus curator dixit: Libros deificos habetis? Aper dixit: Habemus. Magnilianus curatur dixit: date illos igni aduri m. Tunc Aper: Episcopus noster apud se illos habet. Magnilianus curator dixit: Ubi est n? Aper dixit: Nescio. Magnilianus curator dixit: Eritis ergo sub officio o, donec Anulino proconsuli prationem reddatis.
[2] [postridie capiturS. Felix et negat sacros codices;] Postera autem die Felix episcopus venit Carthagine Tibiuram. Tunc Magnilianus curator jussit Felicem episcopum ad se perduci per officialem. Cui Magnilianus curator dixit: Felix episcope q, da libros vel membranas quascumque habes. Felix episcopus dixit: Habeo, sed non do r. Magnilianus curator dixit: Prius s est quod imperatores jusserunt, quam quod tu loqueris. Da libros, ut possint igni aduri t. Felix episcopus dixit: Melius est me igne aduri quam scripturas deificas: quia bonum est obdedire Deo u magis quam hominibus. Magnilianus curator dixt: Prius est quod imperatores jusserunt, quam id quod tu loqueris. Felix episcopis dixit: Prius est præceptum Domini quam hominum. Magnilianus dixit: Recogita tecum x.
[3] [mittitur Carthaginem ad proconsulem;] Post tertium autem diem jussit curator Felicem episcopum ad se perduci et dixit ei: Recogitasti tecum? Felix episcopus dixit y: Quæ prius locutus sum et modo loquor, et ante proconsulem ea sum dicturus. Magnilianus curator dixit: ibis ergo ad proconsulem et ibi rationem z reddes α Tunc assignatus est illi Vincentius Celsinus β, decurio civitatis Tibiurensium.
[4] [huic negat se sacros libros traditurum; mittitur ad præfectum prætorio;] Tunc profectus est Felix a Tibiura, octavo kalendas julias. Ligatus deductus est; ligatum γ vero jussit in carcerem trudi. Alia autem die productus est Felix episcopus ante lucem; cui dixit proconsul. Quare scripturas supervacuas non reddis? Felix episcopus dixit: Habeo, sed non dabo. Tunc jussit eum alligatum in ima carceris mitti δ. Post sexdecim ε autem dies Felix episcopus productus est de carcere in vinculis, hora noctis quarta, ad Anulinum proconsulem ζ. Cui dixit Anulinus: Quare scripturas supervacuas non reddis? Felix episcopus respondit: Non sum eas daturus. Tunc jussit illum Anulinus proconsul ad præfectum prætorio η mitti, idibus julii. Tunc præfectus jussit eum suo carcere recipi et majoribus vinculis ligari. Post dies autem novem θ jussit eum præfectus post imperatores ι navigare.
[5] [jussus post impp. navigare, venit in Siciliam, dein Venusium, ubi examinatur a præfecto prætorio;] Tunc Felix episcopus ascendit navim κ cum vinculis magnis et fuit in capsa navis diebus quatuor. Volutatus sub pedibus equorum, panem et aquam non gustavit: jejunus in portum pervenit, et in civitate Agrigento λ exceptus est a fratribus cum summo honore. Inde venerunt in civitatem nomine Catanam: ibi similiter sunt excepti. Inde Messanam venerunt. Inde Taurominium: ibi similiter sunt excepti. Postea * fretum navigaverunt, in partes Lucaniæ, civitatem nomine Rulo *. Inde profecti sunt Venusium, quæ est civitas regionis Apuliæ. Tunc præfectus μ jussit Felicem de vinculis eripi; et dixit: Felix, quare scripturas dominicas non das? aut forsitan non habes? Cui repondit: Habeo quidem, sed non do. Præfectus dixit: Felicem gladio interticite. Felix episcopus dixit voce clara: Gratias tibi, Domine, qui me dignatus es liberare.
[6] [capite minuitur die 30 augusti.] Et ductus est ad passionis locum (cum etiam ipsa luna in sanguinem conversa est) die tertio ο kalendas septembris. Felix episcopus, elevans oculos in cælum, clara voce dixit: Deus, gratias tibi. Quinquaginta et sex annos habeo in hoc sæculo. Virginitatem custodivi, Evangelia servavi, fidem et veritatem prædicavi. Domine Deus cæli et terræ, Jesu Christe, tibi cervicem meam ad victimam flecto, qui permanes ν in æternum π: Cui est claritas et magnificentia in sæcula sæculorum. Amen.
Secundum editionem Fabri, Dacherii et Baluzii et codices mss. Ultrajectinum, Rubeæ Vallis et tres Audomarenses α, seu familiam codicum Nolanam.
[Januarius, Fortunatus et Septiminus, clerici Tubzacenses, 5 januarii capiuntur;] In diebus illis, Diocletiano VIII et Maximiano VII β consulibus augustis, exivit edictum eorundem cæsarum vel imperatorum γ super omnem faciem terræ, et propositum est per colonias et civitates, principibus et magistratibus, suo cuique δ loco, ut libros deificos extorquerent de manibus episcoporum et presbyterorum ε. Tunc programma positum est in civitate Tubyzacense ζ die nonarum januariarum η. Tunc Magnilianus θ curator ι ipsius civitatis jussit ad se perduci presbyteros κ, quia Felix episcopus Carthaginem erat profectus: Januarium presbyterum, Fortunatium et Septiminum λ lectores jussit ad se perduci. Quibus Magnilianus curator dixit: Episcopum habetis? Januarius presbyter respondit: Habemus. Magnilianus curator dixit: Ubi est μ? Januarius presbyter respondit: Nescio. Magnilianus dixit: Libros deificos habetis, Januarius respondit: Habemus. Magnilianus dixit: Date illos igni aduri ν. Januarius presbyter, Fortunatius et Septiminius lectores dixerunt: Episcopus noster apud se illos habet. Magnilianus curator dixit: Eritis ergo sub officio ο, donec Anulino proconsuli π rationem reddatis.
[2] [postridie capitur S. Felix et negat sacros codices;] Postera autem die Felix episcopus a Carthagine venit Tubyza. Cumque ejus adventum Magnilianus comperisset, statim eum sibi per officium præsentari constituit. Qui cum dicto citius advenisset, [Magnilianus curator dixit ad eum: Tu es Felix episcopus hujus civitatis. Felix episcopus dixit: Ego ξ.] Magnilianus curator dixit: Da libros vel membranas qualescumque penes te habes. Felix episcopus dixit: Habeo, sed non trado legem Domini Dei mei, quem ego colo. [Magnilianus dixit: Ergo major est Deus tuus diis nostris? Felix episcopus dixit: Grandis et metuendus est Deus noster, qui fecit cœlum et terram, mare et omnia quæ in eis sunt. Nam dii vestri lapides sunt, manu hominum facti, de quibus scriptum est: Oculos habent et non videbunt; aures habent et non audient; os habent et non loquentur. Similes illis fiant, qui faciunt ea et omnes qui confidunt in eis ρ.] Maglinianus curator dixit: Primum σ est quod imperatores jusserunt, quia nihil est quod loqueris. Quapropter trade libros omnes quos habes, ut possint, sicut constitutum est, igni aduri τ. Felix episcopus dixit: Melius est ut corpus meum tradam igni quam scripturæ dominicæ per me videantur aduri: quia bonum est Deo obedire perpetuo regi υ et immortali, quam imperatori hujus sæculi iniqua jubenti. Magnilianus dixit: Jam dixi tibi quia primum est quod imperatores jusserunt quam ea quæ loqueris. Felix episcopus dixit: Primum est præceptum Dei custodire, quam hominibus obedire. Magnilianus curator dixit: Interim intra hoc triduum recogita tecum; quia si in hac propria civitate ea quæ præcepta sunt implere neglexeris ad proconsulem ibis, et ea quæ nunc loqueris, apud ejus acta φ prosequeris.
[3] [mittitur Carthaginem ad proconsulem;] Post diem autem tertium Magnilianus curator jussit sibi sanctum Felicem episcopum præsentari. Ad quem cum Felix episcopus fuisset adductus, idem Magnilianus dixit: Deliberasti tecum quidnam melioris consilii videaris assequi? Felix dixit: Sermo meus unus est; in quo cœpit, in hoc etiam, Deo præsule, finietur χ. Quæ enim primo locutus sum, hæc et nunc eadem loquor, et ante pro consulem aliud penitus non sum dicturus. Maglinianus curator dixit: Ibis ergo jam nunc ad proconsulem, et ibi redditurus es in examine rationem ψ. Tunc viros suos his allocutus est verbis: Quoniam Felix episcopus juxta imperatorum decreta ea, quæ nobis mandare dignati sunt, facere nullo modo maturavit, vobis comitantibus Carthaginem perducatur a.] Felix episcopus dixit: Deo gratias. Tunc designatus est illi ductor, Vincentius Celesinus b nomine, decurio civitatis Tubyzacensis.
[4] [huic ejusque legato negat se sacros libros traditurum; mittitur Romam ad præfectum prætorio;] Profectus est autem Felix episcopus Carthaginem. Ubi cum venissent, oblatus est legato proconsulis c. Cui idem legatus dixit: Quare scripturas non tradis supervacuas? Felix episcopus dixit: Habeo quidem, sed non do. Scripturæ, quæ a nobis habentur, supervacuæ non sunt, nec tradi a nobis ullo modo possunt. Tunc jussit eum legatus in ima carceris mitti. Ubi cum Felix episcopus fuisset ingressus, Dominum Deum suum deprecatus est, dicens: Domine Deus, omnium creator et conditor, Domine Jesu Christe d, ne me derelinquas, quia propter te et propter testamentum tuum hæc patior. Miserere mei et recipe spiritum meum, et derelinque in hoc sæculo corpus mortale, ut a te, Domine, sicut promittere dignatus es, tecum merear suscipere immortale. In te enim semper, Domine, vivam, numquam adversus me habebit mors potestatem. Post dies autem sedecim e hora noctis quarta, de carcere productus Felix episcopus Anulini proconsulis ilico est præsentatus aspectibus. Cui Anulinus proconsul dixit: Quod tibi nomen est? Felix episcopus dixit: Christianus sum. Anulinus proconsul dixit: Non de vocabulo quæsivi professionis f, sed percuntatus sum quo nomine nuncuperis. Felix episcopus dixit: Sicut tibi jam dixi, hoc nunc et iterum dico, quia christianus sum et episcopus. Tunc iratus Anulinus proconsul quod ei nomen suum dicere noluisset, ait illi: Habes scripturas supervacuas? Felix episcopus dixit: Habeo scripturas, sed non (ut asseris) supervacua *: quas cognosce a me nequaquam esse tradendas. Tunc Anulinus proconsul transmisit eum Romæ ad præfectum prætorii g. Cumque Felix episcopus ibidem advenisset, et eidem præfecto oblatus fuisset, jussit eum in suo carcere recipi et majoribus vinculis alligari. Post dies autem duodecim h jussit eum præfectus prætorii post imperatores i navigare.
[5] [jussus post imperatores navigare, venit Nolam; ubi examinatur a cognitore civitatis;] Tunc Felix episcopus navem conscendit, catenarum duris nexibus colligatus, et fuit in subsanio k navis quatuor diebus et quatuor noctibus, jacens sub pedibus equorum, panem non comedens nec aquæ quippiam bibens. Jejunus autem venit Nolam l. Tunc cognitor ejusdem civitatis m venientem Felicem episcopum sibi præsentari constituit vinculis gravioribus innodatum. Cui idem cognitor sic ait: Felix, quomodo huc venisti? Felix episcopus dixit: Quomodo Deus voluit. Cognitor dixit: Si in tua propria civitate vel apud Carthaginem scripturas deificas tradidisses, ad me hucusque minime advenisses. Felix episcopus dixit: Habeo quidem scripturas divinas; sed sicut diversis inquirentibus me respondisse non nescis, hoc etiam tibi præsens modo certissime manifesto, quia eas nullo modo trado. Cognitor dixit: Si scripturas deificas tradere nolueris, capite plecteris. Felix episcopus dixit: Plus paratus sum plecti capite quam libros dominicos sacrilego * tradere. Tunc memoratus cognitor jussit ut sacra præcepta imperatorum recitarentur; cumque a Vincentio scriba quæ constituta fuerant legerentur, cognitor dixit: Quoniam iste homo tantum in eadem confessione perdurat *, secundum præceptum principum * hunc eumdem Felicem episcopum gladio animadverti constituo.
[6] [capite minuitur die 15 januarii: reliquiæ feruntur Carthaginem.] Felix episcopus elevans oculos ad cælum dixit *: Deus, gratias tibi ago, qui per * quinquaginta et sex annos in isto sæculo virginitatem meam in me custodire dignatus es, Domine Deus cæli et terræ, Domini nostri Jesu Christi pater, propter te et propter legem tuam et pro timore tuo hoc patior, et cervicem meam flecto ad victimam. Accipe spiritum meum de hoc mortali sæculo. Solus enim es Deus vivens atque invictus et permanens n gloriosus in sempiterna sæcula p. Amen. Completa hac oratione, ductus a militibus ibidem, id est, in Nola, decollatus est die octavo decimo o kalendas februarii; ibique in Nola corpus ejus positum est, et reliquiæ ejus ad almam Carthaginem per religiosos Dei servos et matris ecclesiæ filios perlatæ sunt et positæ in via quæ dicitur Scillitanorum. In eodem autem venerabili loco multa mirabilia fiunt, et languores universi curantur, in nomine Domini Dei nostri Jesu Christi, cui est cum Deo Patre honor et laus et gloria in Spiritu Sancto per omnia sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a α Plura de his editionibus et codicibus monuimus in Commentario prævio num. 2 et seqq. et 17. Titulus Actorum in editione Baluzii et in codd. Colb. 59 et 930: Incipit Passio sancti Felicis episcopi Tubyzacensis, qui propter legem Domini decollatus est XVIII kalendas februarii. Cod. Colb. 401: Incipit Passio sancti Felicis Bituzacensis XVIII kal. januarii. Editio Dacherii: Passio sancti Felicis, Tubzocensis episcopi, et martyris. Agones Martyrum Fabri: Passio sancti Felicis episcopi Tubizacensis. Cod. S. Audomari I: Vita sancti Felicis, episcopi Africani, martyris, III kal. sept. Cod. Colb. 316: Passio sancti Felicis episcopi, et Cod. Aud. II: P. S. F. martyris. Cod. Rubeæ Vallis: Passio sancti Felicis episcopi et sociorum ejus. Ex qua recensione satis liquet in genuina lectione sermonem non fieri de sancti Felicis sociis; unde perfice argumentum, quod breviter indicavimus in Commentario num. 14.
b β In editione Surii legitur: Diocletiano nonies et Maximiano octies; sed in omnibus editis et mss. octies et septies: et quidem hi numeri retinendi, quum id decretum latum fuerit postridie Terminalium, seu VI kalendas martias anni 303. Manifesto librarius VIII in VIIII mutavit et VII in VIII; nam in fonte editionis Surianæ prius fuisse signatum octavum Diocletiani consulatum, vel ex Menæis Græcorum colligere est. Baronius in Annalibus [Ad an. 302, num. CXVIII.] Surianæ lectioni substituit: Constantino Chloro et Galerio Maximiano quartum consulibus, quod cum aliis viris doctis persuasum haberet Diocletiani edictum anno 302 fuisse promulgatum. Verum hæc sententia cecidit, ex quo tempore Lactantii de morte persecutorum opus lucem adspexit [Cfr Annotata Baluzii, Misc. tom. I, pag. 41, edit. Mansi.] .
c γ Vel imperatorum omittunt codd. I et II Audom. et Rubeæ Vallis; habent contra edit. Baluzii, Dacherii et codd. Aud. III. Unus quippe tunc Nicomediæ imperator et unus cæsar; eadem fere occasione Lactantius [De morte persec. cap. XIV; cfr Gisb. Cuperus ad h. l.] dixit duos imperatores. Equidem arbitror genuinam lectionem esse imperatoris et cæsaris: mutare tamen nolui, destitutus codd.
d δ Cuique editt. Surii, Dacherii, Baluzii et cod. Aud. III.; quocumque codd. Aud. II et III et Rub. Val. — Propositum, paulo supra, juridicum vocabulum est, quo significatur publice affixo titulo, decreto aut alio scripto aliquid in hominum notitiam ducere. Libri deifici, de quibus brevi post, item vocabulum est quod apud solos JCtos reperitur; videlicet hoc loco et in sententia absolutionis Felicis Aptungitani, quam anno 314 tulit Ælianus proconsul [Cfr S. Optatus, Hist. lib. I, pag. 26; Gesta purgationis, ibid. pag. 164.] . Hæc forte vox usurpata fuerat in Maximiani Herculii aut præfecti prætorii literis, quibus Diocletiani edictum in Africam mittebatur. In Agonibus MM. leguntur libri rituales.
e ε Decreta non habemus integra. Ecce quæ habet Lactantius [De morte persec. cap. XIII.] Postridie (Terminalium et exustæ ecclesiæ Nicomediensis) propositum est edictum, quo cavebatur ut religionis illius homines carerent omni honore ac dignitate, tormentis subjecti essent ex quocumque ordine aut gradu venirent, adversus eos omnis actio caleret, ipsi non de injuria, non de adulterio, non de rebus ablatis agere possent, libertatem denique ac vocem non haberent. Hoc prius edictum, quo Christiani non addicebantur morti, sed juribus tantum civilibus omnique honore et gradu destituebantur. Sed cæsar (Galerius Maximianus) non contentus est edicti legibus. Aliter Diocletianum aggredi parat. Nam ut illum ad propositum crudelissimæ persecutionis impelleret, occultis ministris palatio subjecit incendium… Quindecim diebus interjectis, aliud rursum incendium molitus est… Furebat ergo imperator (Diocletianus)… Potentissimi quondam eunuchi necati… Comprehensi presbyteri ac ministri… Omnis sexus et ætatis homines ad exustionem rapti… Pleni carceres erant. Tormentorum genera inaudita excogitabantur… Et jam litteræ ad Maximianum (Herculium) atque Constantium (Chlorum) commeaverant ut eadem facerent… Et quidem senex Maximianus (Herculius) libens paruit per Italiam, homo non adeo clemens. Atque hæ literæ alterum edictum, priore multo acerbius, continebant. Non aliter de utroque edicto Eusebius [Hist. eccles. lib. VIII, cap. 2. Cfr de Martyr. Palæst. ante cap. 1.] . Nonus decimus agebatur annus imperii Diocletiani, quum mense dystro, quem Romani martium vocant, appetente die festo dominicæ passionis, proposita sunt ubique (immo aut ubi locorum degebat Eusebius) imperialia edicta, quibus ecclesiæ quidem ad solum usque dirui; sacri vero codices flammis absumi jubebantur: utque honorati quidem infamia notarentur; plebeji vero libertate spoliarentur, si in christianæ fidei proposito permansissent. Et primum quidem contra nos edictum hujusmodi fuit. Sed non multo post aliæ rursus literæ supervenerunt, quibus mandabatur ut omnes ubicumque ecclesiarum antistites primum quidem conjicerentur in vincula; deinde vero diis sacrificare omnibus modis cogerentur. In Chronico Paschali [Chronicum Paschale, tom. I, pag. 515, Bonnæ, 1832.] legimus prius edictum ubique fuisse propositum in festo paschatis, die 25 martii anni 303; quod nempe hac die affixum est publice Alexandriæ. Idem inPalæstina est propositum mense aprili, cum salutaris passionis dies immineret [Cfr Eusebius, Mart. Palæst. ante cap. 1.] : adeo ut eodem die tunc etiam celebratum non fuerit pascha. Sed in his nunc non hærendum. Quum Africa Italiæ fortunam sequeretur, ea tunc obnoxia erat Maximiano Herculio, qui quippe per Italiam imperabat. Herculii itaque voluntate et jusso venit in Africam et quidem in Numidiam prius edictum mense majo, quum in Gestis de Silvano traditore legamus sequentia [Ap. Baluzidin, Miscell. tom. I, pag. 22.] : Diocletiano VIII et Maximiano VII consulibus, XIV kal. junias ex Actis Munatii Felicis flaminis perpetui curatoris coloniæ Cirtensium. Cum ventum esset ad domum, in qua christiani conveniebant, Felix flamen perpetuus curator Paulo episcopo dixit: Proferte scripturas legis, et si quid aliud hic habetis, ut præcepto et jussioni parere possitis. Unde viginti diebus post, nonis scilicet junii, idem programma seu edictum propositum Tubuzæ: et quidem secundum hoc, non vero secundum posterius decretum sanctus Felix examinatus fuit, saltem donec venisset in Italiam: quemadmodum universa suadet Passio. Unde intelligitur quare Anulinus proconsul sanctum Felicem capitis non damnarit. Priori scilicet Diocletiani edicto non hæc decreta fuisse videtur pœna. Contra postquam posterius edictum allatum est in Africam (quod anno 303, forte non multo ante III idus novembris, quo mare claudi in Commentario diximus, factum est) aliter plane egit Anulinus, ut ex Actis sancti Saturnini et sociorum manifestum est. Hos enim die 12 seu pridie idus februarias anni 304 exquisitissimis tormentis cruciavit [Ap. Ruinartium, Act. sinc. MM. pag. 382 et seqq.] , quod collectam celebrassent, omnesque deinceps, diebus tamen diversis, morte mulctavit. Mense martio missum tertium edictum in Palæstinam [Eusebius, Mart. Palæst. cap. III.] : an in Africam venerit, ad nos non pertinet; multoque minus quartum.
f ξ De hoc nomine ejusque formis copiose dictum est in Commentario num. 21 et seqq.
g η In Commentario fuse ostendimus (quod etiam ex annotato e ε patet) genuinam lectionem esse die nonarum juniarum, et beati martyris mortem referendam ad III kalendas septembris: quæ dein mutata in die nonarum januariarum et XVIII kal. februarii. Hæc cum venissent suboculos librarii, cui ex martyrologiis aut kalendariis perspectum erat beati Felicis natalem a. d. III kal. septembris celebrari, transtulit hæc ille omnia ad mensem augusti; ita ut die nonarum augustarum edicti promulgationem statuerit et beati martyris necem III kal. septembris. Atque hæc obvia esse in codd. Aud. I et II et Rub. Val. in Commentario monui num. 4. Rhabanus, Martyrologus Senonensis, et Beda, cujus cæterum inhærent vestigiis, suffragantur editioni Surianæ.
h θ Alii codd. Magnilianus, alii Magnelianus, alii Magdellianus, aliique demum Magnellianus; Menæa Μαριανος vel Μαγνιανος. Si etymologia spectetur, Magnellianus præplacet. Verum Magnilianus alibi quoque reperitur; v. g. Magnilianus quidam notarii officium facit Dorostori in passione SS. Maximi, Quintilliani et Dadæ [Acta SS. tom. II Aprilis, pag. 127.] .
i ι Jacobus Faber in Agonibus MM. mutavit curatorem in procuratorem: perperam. Paulo supra, in annotato e ε, flamen Felix, perpetuus curator coloniæ Cirtensium, fuit obvius. Centeni alii leguntur in operibus de re epigraphica. Sæpe dicti curatores reipublicæ. Cfr Comm. præv, num. 24.
k κ Seniores plebis editionis Surianæ mutati in presbyteros in aliis editt. et codd. Verum senior et plebs utraque vox ecclesiastica apud Afros. Cyprianus in epistola ad Firmilianum [Opp. Omn. edit. Felli, pag. 219.] : Necessario apud nos fit ut per singulos annos SENIORES et præpositi in unum conveniamus ad disponenda ea quæ curæ nostræ commissa sunt; et in capite alterius epistolæ [Aguirre, Concil. Hisp. tom. I, pag. 208.] : Cyprianus… Felici presbytero et PLEBIBUS consistentibus ad Legionem et Asturicæ. Utramque vocem conjungit miserrimus Purpurius, episcopus Limatensis, sancto Felici coœvus: Adhibete conclericos, inquiens [Gesta de Silvano traditore, ap. Dupin, Opp. S. Optati, pag. 169.] , et SENIORES PLEBIS, ecclesiasticos viros, et inquirant diligenter quæ sint istæ dissensiones. Exempla alia, gallica et italica, dabit Cangii Glossarium ad verba Senior et Plebs, maxime editio Benedictinorum. Interim ex hoc loco, utut prima specie nullius momenti videtur, collige textum Surianum primigenium esse: non enim clariora in obscuriora vertuntur a librariis, sed contra.
l λ Unde factum sit ut Apro Januarius, Gyro seu Cyro (ita enim interpretandum esse duxit Baronius) Fortunatus, et Vitali Septiminus substituti fuerint, explicuimus in § 3 Commentarii prævii. Non eodem ubique modo scribuntur illa nomina: Dacherius et Baluzius consentiunt in Januario, Fortunatio et Septimino. Solus cod. Aud. III Januarianum laudat, et Fortunianum. Fortunatianus legitur in Agonibus MM., in codd. Aud. I et II necnon Rub. Val.; similiter in Mrlgiis Bedæ, Rabani et Senonensi; non aliter in Romano Parvo, Adonis et aliis. Contra Menæa, Notkerus, Usuardus et alii Fortunatum; quam sinceram lectionem arbitramur, quoniam ille Fortunatus desumptus ex turba duodecim fratrum martyrum. Eadem de causa Septiminus genuinum nomen tertii videtur; cui formæ præter Dacherii et Baluzii editiones suffragantur Menæa, Beda, Mrlgm Senonense et S. Maximini, Agones MM., Codd. Rub. Val., Aud. I, II et III. Verumtamen refragantur Rabanus, Romanum Parvum, Ado, Notkerus, Usuardus et alii, in quibus Septimus legitur.
m μ Hanc jussionem Magniliani curatoris et responsionem martyrum defuisse in veteri exemplari Chiffletii hinc colligi potest, quod omissa est in editione Dacherii. Eam tamen exhibent omnia nostra vetera exemplaria (uno 316 excepto) et editio Surii. Et sane constat sensum non esse integrum in illis exemplaribus, quæ illam magistratus interlocutionem et clericorum responsionem non habent. Hactenus Baluzius. Similiter de nostris exemplaribus dixero, ubique illa eadem reperiri præterquam in cod. Rub. Val.
n ν Hanc totam pericopem, quæ in codicibus 401 et 930 non invenitur, exhibent codices 59 et 316 et editio Dacheriana. Eamdem etiam habet Suriana. Hæc Baluzius. Legitur eademinterrogatio et responsio in omnibus nostris exemplaribus; sed omittitur in Agonibus MM. Singulare est et proprium editioni Surii incidenter et ad finem mentionem fieri de episcopo.
o ο Quum ab episcopo et clericis Cirtensibus extorti sunt sacri codices, aderat quoque officium publicum, id est, Edesius et Junius exceptores [Gesta de Silvano traditore, ap. Dupin, Opp. S. Optati, pag. 168.] , seu curatoris ministri aut apparitores [Cfr Gothofredus, ad C. Th. de numerariis, actuariis, scrinariis et exceptoribus, in paratitlo et ad l. 2.] .
p π S. Optatus comparat persecutionem Diocletiani urso: Quo tempore, addit, fuerunt et impii judices, bellum christiano nomini inferentes: ex quibus in Provincia Proconsulari … fuerat Anulinus, in Numidia Florus. Omnibus notum est, quid eorum operata sit artificiosa crudelitas; quam dein pluribus describit, maxime Flori. Et quidem hujus sævities multo truculentior quam Anulini, qui invitus impia decreta proposuisse et fecisse videtur. Hinc integro fere mense post Florum Diocletiani edictum affixit in publico; et quum Mensurius, Carthaginensis præsul, libros hæreticorum in basilica Novorum congessisset, a persecutoribus loco divinarum scripturarum auferendos, et quidam Carthaginensis ordinis viri de hac fraude monuissent proconsulem, noluit tamen Anulinus eis consentire, nec episcopi domum perscrutandam esse decernere; ut ex epistola Mensurii et Breviculo collationis Carthaginensis diei tertiæ, cap. XIII [Opp. S. Augustini, tom. IX, col. 567.] , intelligere est; quin immo non ubique destruxisse videtur domos, in quibus scripturæ repertæ erant aut putabantur; quamquam id lex imperatoris ferret et ipse Anulinus id alicubi fieri siverit. In vivis adhuc erat Anulinus nonis decembribus anni 304, quum sanctam Crispinam examinavit [Ruinartius, Act. Sinc. MM. pag. 449.] , sed ineunte forte anno sequenti (si fides habenda S. Mammarii Actis [Ap. Mabillonium, Analecta. pag. 179, edit de la Barre. Cfr Tillemont, Mémoires ecclés. tom. V, pag. 66.] ) diem obiit et locum fecit Maximo.
q ξ Pericope, in secundo exemplari inclusa uncinis, omnibus inest codd. et editionibus, excepta Suriana.
r ρ Hæc alia pericope, uncinis inclusa, iterum a sola editione Suriana abest; et quidem merito:
s σ Prius et primum neque ad numerum, neque ad successionem temporis hic refertur, sed ad præstantiam ordinis; quasi vernaculo diceretur: Avant tout la loi.
t τ “Ut possint, ut constitutum est, igni aduri. Hæc verba desunt in duobus antiquis exemplaribus. Possunt autem omitti absque ullo incommodo. Supra: Date illos igni aduri.” Hæc Baluzius. Non tamen omittenda. Leguntur enim in omnibus editionibus et codd. nostris, et sancti Felicis responsio ea exigit.
u υ Perpetuo regi etc. ab editione Surii absunt. Irrideri iis videtur titulus perpetuus, quo a Probi saltem ævo aliquando augusti et imperatores perpetui dicti sunt. Verum vix aut ne vix quidem is Diocletiano et Maximiano Herculio datus; sed potius Constantini M. filiis et deinceps [Cfr Eckhel, Doctrina numorum, tom. VIII, pag. 358 et 501.] .
x φ Hic iterum multo plura in secundo exemplari quam in editione Suriana. Baluzius ad hæc verba: Apud ejus acta animadvertit: Hæc est vera et germana lectio. Male in codd. 59, 401 et 930: Apud eum acta. In omnibus codd. nostris: Apud ejus acta. — In Agonibus MM.: Apud eum. In Actis purgationis Cæciliani legitur [Ap. Dupin Opp. S. Optati, pag. 168.] : Nundinarius diaconus dixit: Tu ergo respondisti apud acta, quoniam dedisti codices… Legantur acta; et alibi similia.
y χ Iterum hic secundum exemplar uberius. Finiet in editt. Fabri Stapulensis, Dacherii et Baluzii; in codd. nostris finitur, præterquam in Aud. III, ubi finietur.
z ψ Addit Baluzius: Ita codices 401 et 930; alii habent examinatione; scilicet codd. 59 et 316, et edit. Dacherii. — Agones MM. suffragantur Baluzio. Cod. Rub. Val. et Aud. I et II habent: examinationem veram: Aud. III: in examinatione rationem veram.
α a Quæ uncinis inclusimus, leguntur in Agonibus MM. et in editionibus Dacherii et Baluzii; verum hic annotat sequentia: Mirum est quomodo fieri potuerit ut depravatissima lectio obrepserit in codd. 59, 401 et 930, ubi legitur: Uxor itaque ejus virum suum iis allocuta est verbis. In cod. Aud. III ita exhibentur: Et pergente eo ad proconsulem, his eum allocutus verbis: Quoniam Felix episcopus imperatorum jussa, ea quæ nobis mandare dignati sunt, facere contempsit, vobis comitantibus Carthaginem perducatur. Contra in Codd. Rub. Val., Aud. I et II et editione Surii omittuntur plane: et merito; quippe quæ non conveniunt cum sequentibus, in quibus unus Vincentius sancto Felici comes datus legitur. Pericope: Felix episcopus dixit: Deo gratias, ubique reperitur, præterquam apud Surium: retinendane an omittenda, non definio.
β b Celsinus seu Celesinus omittitur in editt. Dacherii et Baluzii et in Agonibus MM. In cod. Rub. Val. legitur Celesinæ; in Aud. I et II Celesinia.
γ c In universo hoc numero inter utrumque exemplar discrepantiæ plurimæ. Omnes ortæ ex eo quod librarius Surianus ligatus legit ubi textus habebat legatus, atque secundum hanc corruptelam reliqua composuit. Porro proconsul Africæ, ut ex Notitia imperii [Imperii Occid. cap. XLVI, in Thes. Ant. Rom. tom. VII, col. 1891.] compertum est, legatos habebat duos. Cogniti complures ex historicis et monumentis marmoreis; neuter tamen Anulini. Ii additi proconsuli, qui eorum opera consilioque uteretur eosque aliquando adhiberet vicarios [Cfr Eckhel, Doctrina numorum, tom. IV, pag. 238 et seqq.] . Ad verba: Ullo modo possunt, advertit Baluzius in codd. Colb. 59, 401 et 930 legi: nulla ratione. In omnibus codd. nostris: ullo modo.
δ d Melius a Suriana editione abesse videtur universa hæc ad Deum oratio. In codd. Rub. Val. et Aud. I, II et III aliud ejus initium, nempe: Domine Deus, creator omnium sæculorum, ne me derelinquas. Ad verba: Ut a te Domine annotat Baluzius in codd. Colb. 59, 401 et 930 hanc lectionem reperiri; sed in cod. 316 et edit. Dacherii: Attende, Domine, sicut nobis promittere dignatus es, ut tecum merear recipere immortalitatem. Agones MM. et nostri codd. favent priori lectioni, nisi quod loco a te substituunt tecum, et unus alterve omittunt sicut promittere dignatus est. Consentimus itaque Baluzio qui illam lectionem retinuit, quippe quæ videatur sincerior et plurium veterum exemplarium auctoritate nitatur. Sequentem pericopen: In te enim, loco vivens, quod in Codd. Aud. I et II, in Agonibus MM. et apud Dacherium et Baluzium legitur, substitui vivam, quod in codice Rubeæ Vallis et Aud. III est et quod contextus admittere suadet. Numquam adversus me: secuti hic quoque sumus, inquit Baluzius, fidem veterum librorum. Nam editio Dacherii habet: Numquam inimicus adversus me habebit potestatem. Cum Baluzii libris conveniunt nostri, nisi quod in tribus habeat legitur.
ε e Codex 461 Colbertinus, inquit Baluzius, habet duodecim; nostri omnes sedecim, Menæa Græcorum sex.
ζ f Omittit Suriana editio inquisitionem de nomine; forte non male. Non te de vocabulo edidere Dacherius et Baluzius, hic tamen confessus in quatuor suis codicibus legi: Non tibi vocabulum quæsivi professionis; quibus suffragantur Agones MM., nisi quod nomen habent. Meliorem lectionem restituimus ex Codd. Rub. Val., Aud. I et III. Aud. II habet: Non te vocabulo.
η g Diocletianus quidem ad Maximianum Herculium legem suam de moleste habendis christianis miserat; sed pro more eam Maximianus tradiderat præfecto prætorio, qui imperatoriam illam legem edicto suo proposito provincialibus notam faceret [Eusebius, Mart. Palæst. cap. IX, pag. 333; Hist. eccl. lib. IX, cap. IX, pag. 362. Cfr Henr. Valesius, Annotat. ad libr. IX Hist. eccles. Eusebii, cap. IX, pag. 187; et Gothofredus, Cod. Theod. tom. VI, part. II, pag. 5, Lipsiæ, 1745.] . Præterea præfectus prætorio jurisdictionem habebat supremam, a qua nulla erat appellatio, et ad quam licebat ab omnibus appellare judicibus, nisi vice sacra judicassent. Adde in more fuisse positum ut judices consulerent præfectos prætorio, si judicandi difficultas exigeret [Cfr Gothofredus, loc. cit.] ; quæ sane res in sancti Felicis obtinebat judicio, quum nondum secundum Diocletiani edictum pervenisset in Africam. Atque ob has procul dubiocausas, maxime ob tertiam, misit proconsul sanctum Felicem ad præfectum prætorio. Eadem fere ratione actum de B. Romano, martyre Antiocheno, qui, quum jam flammis vorandus esset, ad ipsum Diocletianum deductus fuit. Censet Ruinartius in editionibus Dacherii et Baluzii pravum additamentum esse vocabulum Romæ, quod in hac legitur pericope Transmisit eum Romæ ad præfectum; quin etiam tunc temporis præfectum prætorio versatum esse in Africa. Difficile argumentum. Ex una parte stat codex Surianus auctoritatis maximæ eique favent Martyrologia Bedæ, Rabani, Senonense, Adonis etc. in quibus iter Siculum memoratur, tacetur vero Romanum; ex altera parte stant omnes codd. quibus usi sunt Faber Stapulensis, Dacherius, Baluzius, Ruinartius ipsemet, atque etiam ii, quorum exemplaria nos habemus. Clamat Ruinartius ex sequentibus sequi præfectum fuisse in Africa; aliamque interpretationem non recte fluere. Respondet Tillemontius [Mém. ecclés. not. V sur S. Felix. tom. V, pag. 668.] multo melius fluere, si dicatur præfectus Roma abivisse cum sancto Felice ad imperatores, quibuscum præfecti prætorio versabantur ordinarie, eisque jubentibus sententiam capitalem in sanctum Felicem tulisse; quemadmodum editio Suriana habet: contra raro admodum præfectos prætorio fuisse in Africa, sed propræfecto.
θ h Suriana editio novem dies; Dacheriana et cod. Aud. III quatuordecim; Codd. Rub. Val., Aud. I et II, Agones MM. et Baluzius duodecim; Menæa Græcorum quatuordecim habent.
ι i Intelliguntur Diocletianus et Maximianus Herculius, qui reapse tunc imperio potiebantur. Quod vero præfectus prætorio B. Felicem ad imperatores mittit, eadem videtur causa quæ Anulinum proconsulem movit ad destinandum beatum præsulem Romam: scilicet quod primo decreto jubebantur quidem Christiani sacros codices tradere, sed si negarent, nulla certa in eos decernebatur pœna. Animadverte præterea præclare convenire cum reliqua illius ævi historia hunc Passionis locum, quo B. Felix ad meridionales Italiæ plagas missus traditur, ut coram imperatoribus sisteretur. Scribit quippe Lactantius [De mortibus persecut. cap. XVII.] : Hoc igitur scelere perpetrato (secundo edicto Nicomediæ proposito et quaquaversum per imperium sparso), Diocletianus, cum jam felicitas ab eo recessisset, perrexit statim Romam, ut illic vicennalium diem celebraret, qui erat futurus ad XII kalendas decembres: ita ut, mense circiter majo Nicomedia profectus, Romam triumphans ingressus sit die 20 novembris anni 303. Interea vero civitates complures peragravit Diocletianus; et certa ex Eusebio [De Martyr. Palæst. cap. II, pag. 320; cfr Acta SS. tom. VIII Oct. pag. 425.] memoria est eum Antiochiæ versatum fuisse, quum S. Romanus igni tradendus esset. Porro quum Diocletianus Romæ appropinquaret, obvium ei ivisse Maximianum Herculium nemo mirabitur. Navis autem, qua sanctus Felix vehebatur, Siciliæ prius appulit, quod illic credebantur morari augusti; ubi quum eos non invenisset, movit ad Bruttios.
κ k Faber Stapulensis edidit Sentina, sed forte pro ingenio; Surius Capsa; Dacherius Subsanno; Baluzius Subsanio; Mombritius Subsamo; Ms. compendium Passionis Ultraj. subscampo: Codd. Rub. Val. et Aud. I, II et III consentiunt Baluzio, cæterum tria secuto Colb. exemplaria, dum quartum haberet subsannio. Suriana editio non contemnenda videtur. Capsa, capsus seu capsum in re vehiculari significat locum, in quo sarcinæ sunt [Cfr Joan. Schefferi, de re Vehiculari, lib. I, cap. VII, ap. Pollenum, tom. V, col. 1090 et seqq.] . Quidni item in re navali? Reliquæ lectiones certe pravæ, mutandæ forte in subscalmo [Cfr Pollux, Onomasticum, lib. I, cap. IX, tom. I, pag. 59. edit. 1706.] , quod spatium erat sub scalmis, seu paxillis, quibus alligabantur remi, inter sentinam scilicet et thalamum seu infimum remigum ordinem. Altius autem id erat spatium, quoniam navis ex eo erat genere, quod græcis dicebatur ἱππαγωγοι, latinis hippagines; quibus scilicet equi vehebantur et viri [Joan. Schefferi, de militia navali, lib. IV, cap. I, ap. Pollenum, tom. V, col. 995.] .
λ l In Commentario § 2 et passim ostendimus, manifesta corruptela supprimi in exemplaribus familiæ Nolanæ iter Siculum; de quo martyrologi antiqui omnes mentionem faciunt; et Nolam substitui Venusio. — Agrigentum, Catana, Messana et Taurominium, Siciliæ civitates notissimæ,olim episcopales omnes, aliis temporibus aliis subjectæ metropolitis. Agrigentum (Girgenti) nunc pars est provinciæ Montis Regalis (Monreale); item Catana. Messana (Messine) caput provinciæ. Taurominii (Taormina) sedes jam pridem exstincta. In editione Suriana verisimiliter non legendum: Inde Messanam venerunt. Inde Taurominium; sed: Inde Taurominium venerunt. Inde Messanam; nisi forte iter Messanense, in Menæis Græcorum præteritum, abundet. Navis enim per mare Thyrrenum lata est, dein per Lybicum, postea per Siculum. Ad hæc verba: Postea (trans) fretum navigaverunt, in partes Lucaniæ, civitatem nomine Rulo, annotavit Ruinartius civitatis Rulo nomen in Italiæ notitiis non haberi: recte quidem; sed legendum Rhegium, ut patet ex Actis amplioribus duodecim fratrum Adrumetinorum, quæ ad sancti Felicis Acta composita sunt et in quibus legitur: Ascendentes iterum navim, Messanam deducti sunt; in qua parumper morati, alia accepta navi, transfretantes, Regium descenderunt. Nomen Rhegii omnibus notum: jacet hæc civitas e regione fere Messanæ, ita ut freto Siculo dividantur.
μ m Baluzius, qui, quemadmodum in omnibus codicibus familiæ Nolanæ legitur, edidit: Cognitor ejusdem civitatis, hæc ad illa verba annotat: Turbat me locus ille. Nam supra præfectus Felicem misit ad Herculium, nimirum ut causa Felicis finem acciperet in præsentia imperatoris. Et tamen cognitor Nolanæ civitatis judicium sibi præsumit, et Felicem capite plecti jubet. Verum id ita intelligi debet ut cognitor dicatur causam istam suscepisse judicandam secundum præceptum, ut dicitur infra, id est, ex delegatione Maximiani tum præsentis. Similia animadvertit Ruinartius. Tillemontius [Mém. ecclés. not. V sur S. Félix, tom. V, pag. 668.] , qui, Surianam editionem probat, nil difficultatis in his reperit: scilicet præfectum prætorio perrexisse ad imperatores, in quorum comitatu solebat esse et ad quos sanctum Felicem miserat; ibidem autem præfectum pro sua potestate ordinaria (quamquam æstimandum sit prius eum de his locutum esse cum augustis) sententiam capitalem tulisse in sanctum Felicem; neque de his dubitandum, quum Menæa Græcorum aperte habeant sanctum Felicem ab eodem præfecto mortis damnatum, a quo ad imperatores missum. Cæterum expungendus omnino cognitor ille ejusdem civitatis: ex quo denuo patet familiam Nolanam Actorum sancti Felicis non esse primigeniam, sed interpolatam. Re quidem vera Symmachus [Lib. X, epist. LI.] appellavit moderatorem seu correctorem Apuliæ titulo provincialis cognitoris; sed ævo Diocletiani nondum provinciarum rectores, nondum judices a principe delegati cognitores dicebantur: usque ad Theodosii et Valentiani ævum cognitores iidem fere ac defensores et juris alieni procuratores; illis vero imperantibus, inductum id novum judicum genus, qui, quum ex delegatione principum sederent pro tribunali, cognitores dicti sunt; quod nomen adhæsit quoque deinceps aliquot provinciarum præpositis [Cfr Jacobus Gutherius. de offic. domus Augustæ, lib. I, cap. XXV, ap. Sallengre, Thes. ant. Rom. tom. III, col. 338 et 339.] .
ν n Annotat ad hæc Baluzius: Invictus et permanens; ita tres vetusti codd. Colb. Quartus habet, vivificans permanes. Edit. Dacherii, vivificans et permanens. Agones MM. invictus permanens et gloriosus. Codd. Rub. Val. et Aud. I et II consentiunt Baluzio.
ο o Nil dubitandum quin sanctus Felix martyrium fecerit a. d. III kal. septembres, seu die 30 augusti. Cfr Comm. præv. passim et annotatum g η. Animadvertit Baluzius in tribus codd. legi XVIII, in quarto et in edit. Dacherii XIX. In Agonibus MM. etin cod. Aud. III legitur XVIII kal. febr.; in codd. Rub. Val. et Aud. I et II III kal. sept. Addit Baluzius in vetustis Mrlgiis passionem sancti Felicis referri ad IX kal. novembris; et quidem recte, si intelligas Romanum Parvum, et qui eo duce in errorem abiverunt Ado, Notkerus et Usuardus; sed si vetustiores intelligas, scilicet Hieronymianos fastos, Bedam, Rabanum, Calendarium marmoreum Neapolitanum, Mrlgium Senonense etc. secus omnino: in his enim passio sancti Felicis signatur a. d. iii kal. septembris: quo die procul dubio sanguinem fudit. — Anno 303, 304 et 305 nulla fuit eclipsis diebus 15 et 16 januarii, 30 augusti et 24 octobris: quod propter verba: luna in sanguinem conversa est, annotamus.
π p Ex comparatione utriusque familiæ exemplarium manifestum est hic desinere sancti Felicis orationem et verba Cui est etc. clausulam esse hagiographi, non vero sancti martyris; quamquam aliter statuit Ruinartius. De his, quæ sequuntur in altero exemplari, satis dictum fuit in commentario prævio.
* supple trans
* Rhegium
* non sunt u. a. supervacuæ Bal.
* sacrilegio Bal.
* duravit Bal.
* principum om. Bal.
* ita peroravit cod. Rub. Val.
* per omit. Bal.
PASSIO S. FELICIS
Secundum Menæa Græcorum.
Felix, episc. Tubzocensis in Africa et martyr Venusii in Apulia (S.)
α
Τῇ αὐτῃ ἡμέρᾳ (Ις μῆνος Ἀπριλίου) μνήμη τοῦ ἁγίου Φήλικος ἐπισκόπου, Ἰανουαρίου πρεσβυτέρου, Φουρτουνάτου, και Σεπτεμίνου.
Στίχ.
Τετρὰς
ἀθλητῶν
συγκεκομμένων
ξίφει
Νῦν
συνχορεύει
μυριάσιν
Ἀγγέλων.
[1] [S. Felix negat se libros sacros traditurum;]Τῷ ὀγδοῷ ἔτει τῆς βασιλείας Διοκλητιανοῦ καὶ Μαξιμιανοῦ ἐξῆλθε δόγμα κατὰ πᾶσαν χώραν, τοῦ καίεσθαι πάσας τὰς βίβλους τῶν χριστιανῶν. Ἀπεστάλη οὖν ἐν πόλει τοῦ Βιουκᾶν Μαριανός τις, ἢ, ὡς ἐν ἄλλοις γράφεται, Μαγνιανὸς, ἀνὴρ παμμίαρος· ὃς δὴ παρέστησε Φήλικα τὸν ἐπίσκοπον, Ἰανουάριον τὸν πρεσβύτερον, Φουρτουνάτον, καὶ Σεπτεμίνον· καὶ ὑπαναγνοὺς τὸ βασιλικὸν δόγμα, ἀπῂτει αὐτοῖς τὰ παρ᾽ αὐτῶν βιβλία. Ὁ δὲ ἁγιώτατος ἐπίσκοπος φησὶ προς αὐτόν: Γεγραπται, ᾦ Ἡγεμών, Μή δότε ὑμῶν τὰ ἅγια τοῖς κυσὶ μηδὲ ῥίψητε τοὺς μαργαρίτας ἔμπροσθεν τῶν χοίρων. Μάτην τοίνυν ἀγωνιᾷς, κἂν βασιλικὰ ἐπιφέρῃς προστάγματα. Ὁ ἄρχων εἴπεν: Ἄφες τὰς μωρολογίας, καὶ ποίησον τὸ θέλημα τοῦ βασιλέως, ἐπεὶ δέσμιόν σε ἀποστελῶ πρὸς τὸν ἀνθύπατον. Καὶ ὁ ἅγιος: Ὁ ποῖος εἰμὶ, φησιν, ἐν σοὶ, τοιοῦτος καὶ ἐν πᾶσι, καὶ ἐν αὐτῷ τῷ βασιλεῖ σου εὑρεθήσομαι.
[2] [ad proconsulem et præfectum prætorio mittitur;]Τότε τῇ φυλακῇ ἐγκλείσας τοῦτον, ἀνεπιμέλητον εἴασεν ἐπὶ ἡμέρας τρεῖς. Ἐιθ᾽ οὑτως ἐξαγαγών, ἐπανέκρινε· καὶ δεσμεύσας αὐτὸν καὶ τοῦς σὺν αὐτῷ, ἀπέστειλε πρὸς τὸν ἀνθύπατον. Κακεῖνος πάλιν ἐξετάσας αὐτοὺς τῇ φυλακῇ καθεῖρξε. Καὶ μεθ᾽ ἡμέρας ἑξ β ἐξαγαγὼν αὐτοὺς δεσμίους ἀπέστειλε τῷ ἐπάρχῳ τῶν πραιτωρίων· οὓς ἐκεῖνος δεξάμενος, καὶ πάμπολλα ἐκφοβήσας, μετὰ πολλῆς ἀσφαλείας ἐν φυλακῇ δεινοτάτῃ τούτους ἀπέῤῥιψε.
[3] [jubetur post imperatores navigare;]Καὶ μεθ᾽ ἡμέρας δεκατέσσαρας γ ἐξαγαγών, καὶ ἐπανακρίνας, εἰσῆξεν αὐτοὺς ἐν πλοίῳ μετὰ ἵππων, δεδεμένους ἐν τοῖς ποσὶν αὐτῶν. Κυλιόμενοι δὲ οἱ ἅγιοι ἐν τοῖς ποσὶν τῶν ζώων, ἀπόσιτοι τε ὄντες, καὶ τοῦ ὕδατος ἄγευστοι, ἐπὶ ἡμέρας τέσσαρας, ἠυχαρίστουν τῷ Θεῷ. Καὶ φθάσαντες εἰς λιμένα πολέως τινὸσ δ ἐδεξιώθησαν κρυφίως ὑπο τῶν χριστιανῶν. Ἐκεῖθεν καταλαβόντες πόλιν, Ταυρομένην καλουμένην, και ἀποπλεύσαντες ἐν Λυκαονίᾳ, ἦλθον εἰς πόλιν Αἰλούρων ε.
[4] [cum tribus sociis decollatur.]Τότε ὁ δύστηνος ἐκεῖνος ἔπαρχος, λύσας τοὺς ἁγίους τῶν δεσμῶν, φωνῇ πραείᾳ τάς ἐρωτήσεις πρὸς αὐτους ἐποιεῖτο. Τῶν δὲ ἀντιλεγόντων, μήτε βίβλους προδοῦναι, μήτε τοῖς εἰδωλοις θῦσαι ζ, προσέταξεν αὐτοὺς μαχαίρᾳ ἀποτμηθῆναι. Καὶ λαβόντες τὴν ἀπόφασιν, προσηύξαντο· καὶ ἀποτμηθέντες τὰς κεφαλὰς, τοὺς στεφάνους ἐκ χειρὸς Κυρίου ἐδέξαντο.
Secundum Menologium Sirleti a.
Die XVI aprilis, sancti Felicis episcopi, Januarii presbyteri et Septiminii, Diocletiano et Maximiano imperatoribus.
[1] [S. Felix negat se libros sacros traditurum;] Hi omnes cum imperiali decreto juberentur gentilibus suos libros tradere, sanctissimus episcopus id renuit eis verbis: Scriptum, inquit, est, præses: Nolite dare sanctum canibus, neque projicere velitis margaritas vestras ante porcos.
[2] [ad præf. præt mittitur;] His de causis vincti educti de carcere, missi sunt ad præsidem prætorii.
[3] [jubetur post imperatores navigare;] Quos post dies quatuordecim c eductos e carcere imposuit navigio alligatos pedibus equorum. Cumque sancti viri volutarentur ad pedes brutorum animalium, jejuni ac ne aquam quidem gustantes; Deo ipsi gratias agebant. Cum vero pervenissent ad urbem Tauromenem appellatam, in Lycaoniam deducti, tenuerunt civitatem Ælulorum e.
[4] [cum duobus sociis decollatur.] Tunc præses solvens illos viros sanctos a vinculis, leniter et blande rogabat, ut libros quos habebant traderent; illi vero cum respondissent, se neque libros prodere velle, neque idolis immolare f, jussit præfectus illos obtruncari. Quæ cum lata esset sententia, ad Deum preces miserunt, e cujus manu coronas cælestes perceperunt.
ANNOTATA.
α a Indices plurium Menæorum Græcorum mss. ad manum mihi sunt; in solis Chiffletianis, de quibus sæpe in Actis Sanctorum mentio incidit, indicatur memoria SS. Felicis, Januarii, Fortunati et Septimini. Annotandum est in iis, quæ card. Sirleto præluxerunt, omitti Fortunati nomen. Cfr Comm. præv. § 3.
β Cfr Annotata superiora ε e.
γ c Cfr Annotata superiora θ h.
δ Hæc civitas Agrigentum secundum editionem Surianam.
ε eLycaonia loco Lucaniæ; Æluli loco Rhegiorum.
ζ f Sanctus Felix in melioribus Actis non legitur impulsus fuisse ad immolandum; neque id primum Diocletiani decretum ferebat.
DE SS. SEVERO, VITALI, FELICE, ROGATO, PAPIRIO, VICTORIA, FLAVIANO ET VICTORE, MARTYRIBUS NICOMEDIENSIBUS, ET DE SS. CLAUDIANO, EUTHERIO, FLAVIANO, JUSTO ET VICTORE, MARTYRIBUS HIEROPOLITANIS IN PHRYGIA
CIRCA ANNUM CCCIII ET CCCIV.
SYLLOGE.
Ex fastis Hieronymianis aliisque Martyrologiis. Brevis disquisitio de duabus Hierapolibus Phrygiæ.
Severus, martyr Nicomediæ (S.)
Vitalis, martyr Nicomediæ (S.)
Felix, martyr Nicomediæ (S.)
Rogatus, martyr Nicomediæ (S.)
Papirius, martyr Nicomediæ (S.)
Victoria, martyr Nicomediæ (S.)
Flavianus, martyr Nicomediæ (S.)
Victor, martyr Nicomediæ (S.)
Claudianus, martyr Hierapoli in Phrygia (S.)
Eutherius, martyr Hierapoli in Phrygia (S.)
Flavianus, martyr Hierapoli in Phrygia (S.)
Justus, martyr Hierapoli in Phrygia (S.)
Victor, martyr Hierapoli in Phrygia (S.)
AUCTORE V. D. B.
Florentinius, cujus studium et eruditionem in edendo Hieronymiano Martyrologio omnis semper prædicabit ætas, [Hac die in optimis Hieronymianis fastis duæ turmæ martyrum recensentur, altera Nicomediensis, altera Hieropolitana;] binos hodiernos sanctorum martyrum manipulos sequentibus refertverbis: In Nicomedia, Severi, Vitalis, Felicis, Rogati, Paperi, Victoriæ, Flaviani, Victoris. Ierapoli Frigiæ, Claudiani, Eutheri, Flaviani, Justi et Victoris. Atque de his pro more nostro sigillatim dicendum foret; sed quoniam in multis codicibus ambæ turmæ confusæ esse videntur, ita ut de unis dici non possit quin simul dicatur de alteris, a consueta illa regula (quemadmodum alibi quoque fecimus) recedendum est. Porro difficultas fere unica aut præcipua est de SS. Flaviano et Victore, videlicet utrum solis Hierapolitanis accensendi sint, an etiam Nicomediensibus. Florentinius se in antiquissimo suo codice Lucensi Flavanium et Victorem cum Nicomediensibus reperisse testatur. Reperti etiam in antiquo Corbejensi codice, quem Dacherius edidit, hac forma: In Nicomedia, Severi, Vitalis, Felicis, Rogati, Paperi, Victuriæ, Flaviani, Victoris. Hierapoli Phrygiæ, Claudiani, Eutheri, Flavini, Justi et Victoris. Richenoviensis codex, editus a Sollerio nostro, hac quidem die integer non est, sed ad eamdem tamen classem referendus, quippe qui Flavianum Nicomediensem martyrem faciat hoc modo: In Nicomedia Severi, Vitalis, Felicis, Rogati, Papiri et Victorini et Flaviani. Et Ierapoli, Claudiani, Theocharii. Similiter Ottobonianus, quem post Adonem edidit Georgius: In Nicomedia, nat. sanctorum Vitalis, Felicis Rogati et Flaviani. Hierapolim Claudiani et Clavini. In his Victor inter Nicomedienses martyres non cernitur, sed Flavianus. Contra Flavianus omittitur, seu potius, ad finem additis verbis: Et alibi, collocatur in codice Antverpiensi seu potius Epternacensi S. Willibrordi, ubi hæc legebantur: IX kal. Novembris, Nicomediæ, Severi, Vitalis, Felicis, Rogati, Papiri, Victoriæ; et in Erapoli Frigiæ, Claudiani, Eugari, Flaviani, Victoris, et alibi Flaviani; de Victore autem nulla mentio.
[2] [in aliis omittitur Hieropolitana: in aliis palæstræ supprimuntur; in aliis alia deficiunt aut abundant.] In auctariis Martyrologii Bedæ, ante tomum II Martii nostri editis et manifeste ex Hieronymiano Martyrologio exceptis, similis deprehenditur varietas. In Barberiano hæc sunt: In Nicomedia Vitalis, Felicis, Rogati, Flaviani. Hierapoli Phrygiæ natale SS. Claudiani, Eleutherii, Justi et Victoris: in Vaticano et S. Cyriaci: In Nicomedia Vitalis, Felicis, Rogati, Victoriæ, Flaviani, Victoris; et nil de Hierapolitanis, qui etiam omittuntur in Atrebatensi, Tornacensi et Lætiensi. Contra de Nicomediensibus hæc in his codicibus habes: Nicomedia natale Rogati, Flaviani et Vitalis, additis etiam Felicis et Papperii nominibus in Tornacensi et Lætiensi libris. In Corbejensi breviori Hieronymiano Martyrologio, edito a Sollerio, omissi etiam martyres Hierapolitani; Nicomedienses autem annuntiati hoc modo: In Nicomedia Severi, Vitalis, Felicis, Rogati. Eadem ratio observatur in Bruxellensi Usuardino auctario, ubi hæc occurrunt: Apud Nicomediam, passio sanctorum Felicis, Paperiæ, Flaviani; et in editione Lubeco-Coloniensi, ubi loco Felicis legitur Vitalis: Nicomediæ, passio sanctorum martyrum Vitalis, Papirii et Flaviani; atque etiam in interspersis Martyrologio Wandelberti, edito a Dacherio, additamentis: In Nicomedia sancti Vitalis, Felicis et Victoris. Contra editio Usuardi Greveniana peccat excessu. Etenim in ea non tantum referuntur palæstræ Hierapolitana et Nicomediensis; verum etiam Nicæna introducitur sequenti ratione: Nichomediæ, Severi martyris. In Nicea, natale sanctorum Vitalis, Felicis, Rogati, Flaviani, Papiri, Victoriæ. Hierapoli Frigiæ, sanctorum Claudiani, Eucherii, Justi, Victoris et Flaviani. Placet demum recensere Hieronymianos codices, in quibus palæstrarum nomina omissa sunt, quoniam ex his quoque aliqua lux effulget. In Augustano, a Sollerio publica luce donato, legitur: IX kal. Nov. Vitalis, Felicis, Rogati, Claudiani, Eutherii, Flaviani, Justi; Labbeanus duobus nominibus auctior est, quippe qui habet: Vitalis, Felicis, Rogati, Victoris, Puperi, Claudiani, Eutheri, Flaviani, Justi. Gellonensis, a Dacherio editus, eadem nomina hoc ordine exhibet: Vitalis, Felicis, Rogati, Claudiani, Victoris, Paperi, Eutheri, Flaviani, Justi. Kalendarium, falso dictum Martyrologium Bedæ, et Kalendarium Brixianum, utraque edita ex Zaccaria in tomo CXXXVIII Patrologiæ Mignii, sola Vitalis et Felicis nomina continent.
[3] [Ad Nicomediensem turmam pertinent SS. Severus, Vitalis, Felix, Rogatus, Victoria et Papirius, cujus nominis origo apud Nicomedienses indicatur,] Jam vero si quis in Hieronymianis laterculis usurpandis plane hospes non sit, is profecto noverit oportet nomina passim excidisse potius quam indebite intrusa fuisse. Tenendum itaque videtur Nicomedienses martyres octo fuisse, nempe Severum, Vitalem, Felicem, Rogatum, Papirium, Victoriam, Flavianum et Victorem; quum reperiantur in optimis et antiquissimis codicibus Lucensi et Corbejensi. Et quidem de sex primis nominibus nulla potest esse controversia, quum a nullis absint libris alicujus auctoritatis. Quod si cui mirum videatur S. Severum, qui quasi primipilus est, omitti in multis codicibus inferioris notæ, recogitet velim pridie venisse S. Severum Hadrianopolitanum et facile proin suppressum fuisse nomen, duobus continuis diebus occurrens, potissime in codicibus, quibus inscriptæ non sunt palæstræ martyrum. S. Vitalis vix uspiam desideratur; atque de hoc insuper videnda sunt quæ in Prætermissis ad hanc diem de eo collegimus. SS. Felicis et Rogati fortuna æque bona est. S. Papirius, qui et Paperius, Puperius et alicubi Paperia dicitur, passim, paulo tamen rarius, legitur. Castellanus in Martyrologio suo universali, ubi hunc tantum sanctum cum S. Victoria et quatuor sociis commemorat, Papyrium scribendum esse æstimavit. Sed certissime Papirius genuinum nomen est, Nicomediam primum introductum a C. Papirio Carbone, quem Dio ad annum U. C. 687 illi provinciæ præfuisse prodidit. Cum hoc magistratu sunt numi urbium Bithynii, Nicææ, Nicomediæ, Prusæ et extra Bithyniam Anusi Ponti et Mastiæ Paphlagoniæ; quibus numis præter urbium nomen inscriptum legitur ΓΑΙΟΥ ΠΑΠΙΡΙΟΥ ΚΑΡΒΩΝΟΣ [Cfr Eckhel, Doctrina numorum veterum, tom. II, pag. 369.] . Lapidibus etiam passim inscripta Papirius et tribus Papiria; nuspiam Paperius aut Papyrius. Romæ plebeja erat gens Papiria, aliquando potentissima [Cfr Pitiscus, Lexicon antiquitatum romanarum, V°. Gens Papiria.] . Pro more nomen ejus communicatum cum libertis et exteris, magna nomina adamantibus: cave itaque ne S. Papirium ex gente Papiria fuisse credas, licet res absurda non sit. S. Victoria, cujus loco Victorinus alicubi et alibi Victor legitur, servanda etiam utpote in melioribus codicibus memorata, neque a reliquis omnibus neglecta.
[4] [atque etiam Flavianus et Victor, licet eadem nomina recurrant inter Hierapolitanos.] Quamobrem, quod initio monuimus, de solis sanctis Flaviano et Victore, quibus cognomines martyres inter Hierapolitanos martyres veniunt, quæri potest utrum admittendi sint an expungendi. Admittendos esse ambos nullus dubito, licet Victoris nomen in paucioribus libris legatur quam Flaviani. Imprimis separanda non sunt hæc nomina, quoniam ambo leguntur in integrioribus optimisque codicibus, et quoniam dein amborum idem est periculum, quod scilicet bis annuntiantur eodem die, semel Nicomediæ, semel Hierapoli. Quod autem a pluribus libris abest Victoris nomen, nil plane mirum; quandoquidem S. Victoriæ nomen, passim in Victoris immutatum, librariis persuadere potuerit ut alterutrum omitterent. Si itaque ponimus Flaviani et Victoris par dividendum non esse amborumque eamdem esse debere fortunam; si dein recogitamus Flavianum longe sæpius in decurtatis fastis accenseri Nicomediensibus martyribus quam Hieropolitanis; procul dubio non magni faciemus hac die Epternacensem solitarium codicem, in quo tolluntur Flavianus et Victor Nicomedienses et alibi Flavianus annuntiatur. Obiisse ii omnes videntur in persecutione Diocletiani, quæ initio anni 303 Nicomediæ exarsit. An vero hac die martyrium fecerint, definire non ausim; nam, ut ad diem 21 Octobris vidimus, S. Dasius, Zoticus et Cajus, exordio illius persecutionis martyrium fecerunt, licet post medium mensem Octobris colantur et annuntientur in Hieronymianis fastis. Vide quæ ad dictam diem de tribus illis martyribus scripsimus.
[5] [Hi sunt SS. Claudianus, Eutherius, Flavianus, Justus et Victor. Ambæ turmæ mixtim annuntiantur etiam die 23 octobris.] Hierapolitani martyres facilius illustrari possunt. Primus Claudianus est, omissus in nullo codice, in quo quidem turma illa plane neglecta non fuerit. Secundus Eutherius dicitur, mutatus in Theocharium, Eugarium, Eleutherium et Eucherium; sed Eutherius luculente genuina forma est, et in longe pluribus codicibus obvia. Flavianus venit tertio loco, dictus alicubi Flavinus et Clavinus. Quartus est Justus et quintus Victor, omissi a pluribus, servandi tamen; quum annuntientur eorum nomina in optimis codicibus et alibi quoque sui vestigia reliquerint. Absoluta itaque hac nominum recensione, animadvertendum est in Hieronymianis melioris notæ codicibus utriusque turmæ nomina ad diem sequentem seu 25 Octobris mixta prodire. In Lucensi suo codice reperit Florentinius: Claudiani, Rogati, Papiri, Felicis, Vitalis; in Antverpiensi seu Epternacensi: Claudiani, Rogati, Pafiri, Felicis, Vitalis; in Corbejensi: Claudiani, Rogati, Papari, Felicis et Vitalis. Nil mirum. Hieronymiani enim fasti videntur collecti fuisse ex multis calendariis; in quibus quum sanctorum festa, concurrentium natalium impedimento, non iisdem semper notata essent diebus, sed nonnumquam (ut nunc etiam fit) in proxime sequentes dies essent translata, non poterat non fieri quin in Martyrologio Hieronymiano diversis etiam diebus eadem repeterentur nomina.
[6] Dicuntur autem ii martyrium fecisse Hierapoli Phrygiæ, quod plures aliæ cognomines civitates essent, recensitæ a Stephano Byzantio [De urbibus et populis, pag. 321 et 322, edit. Amstelod. 1725.] his verbis: Hierapolis, urbs inter Phrygiam et Lydiam, urbs multis calidis aquis abundans, sic dicta, [Altera Hierapolis fuit in Phrygia Salutari, altera in Phrygia Pacatiana, utraque aliquando habens episcopos.] quod templa multa haberet. Secunda Cretæ. Tertia, Syriæ, quæ et Hieropolis per o micron. Quarta Cariæ. Verum in hac computatione unam saltem omisit Stephanus, alteram scilicet Hierapolim in Phrygia. Duas enim hujus nominis civitates illic fuisse alteram in Phrygio Salutari, alteram in Phrygia Pacatiana, dubitandum non est. Quæ paucis explicanda sunt. Jacet Phrygia, ut passim satis innotescit, in Asia Minori et finitimas habet ad septentrionem Bithyniam, ad orientem Galatiam et Lycaoniam, ad meridiem Pisidiam et Lyciam et ad occidentem Cariam, Lydiam et Mysiam; ita ut omnino mediterranea sit. Olim vero multa magis extensa erat, ad Hellespontum usque porrecta. Post varios casus, testamento Attali, ultimi Pergami regis, anno ante Christum 133 penes Romanos facta est; qui, postquam partem aliquandiu conjunxissent Ciliciæ, eam dein subjecerunt proconsuli Asiæ; atque hæc gubernii forma usque ad Constantini tempora in usu fuit. Is autem provinciam proconsularem in duas divisit provincias et utrique suum assignavit gubernatorem; divisit etiam Phrygiam in Pacatianam et Salutarem, et utrique præfecit præsidem [Cfr Belley, Observations sur le titre de Salutaris donné à plusieurs provinces etc. Mémoires des inscriptions etc. tom. XXXV, pag. 661 et 662; Mannert, Geographie der Griechen und Römer, part. VI, tom. III, pag. 79 et seqq.; Cellarius et Schwartzius, Notitiæ orbis antiqui, tom. II, pag. 123 et seqq.; Pitiscus, Lexicon antiquitatum, V°. Phrygia etc.] . Pacatiana porro ad meridiem vergens, Laodicea metropoli, triginta novem capiebat civitates; Salutaris ad septentrionem, metropoli Synnadis, viginti tres. Has inter Phrygiæ Salutaris civitates secundo loco venit Hierapolis [Hieroclis grammatici Synecdemus, ap. Banduri, Imperium Orientale, tom. II, pag. 41.] ; quam, licet reliquis geographis ignorata fuerit, certum tamen est exstitisse: concilio enim Chalcedonensi subscripsit Ἀβερκιος ἐλαχιστος ἐπισκοπος της Ἱεραπολιτων πολεως Φρυγιας Σαλουταριας [Cfr Lequien, Oriens christianus. tom. I, col. 835.] ; et in concilio Nicæno II passim post Eucarpiæ episcopum venit Μικαηλ, ἐπισκοπος Ἱεραπολεως [Labbe, Collectio concil. tom. VII, col. 46, 338 et 665.] , dum ibidem adesset alterius Hierapolis Phrygiæ episcopus, Νικολαος ἐπισκοπος Ἱεραπολεως της Φρυγων ἐπαρχια; [Ibid. col. 62 et 327.] . Mannert [Geographie der Griechen und Römer, part. VI, tom. III, pag. 106 et 107.] sentit Hierapolim Phrygiæ Salutaris parvum oppidum fuisse, utpote ullis vix notum; dum contra Hierapolis Phrygiæ Pacatianæ insignis esset civitas, ut ex ejus ruderibus ad hanc usque diem cernitur. Metropolis honoribus hæc aliquando aucta est; ita ut concilio Constantinopolitano II subscripserit Auxonon, misericordia Dei episcopus Hierapolitanorum Phrygiæ metropoleos [Cfr Lequien, Oriens christianus, tom. I, col. 835.] . Duas itaque in Phrygia fuisse Hierapoles, quarum episcopos continuo confudit Lequien, extra controversiam est.
[7] [Martyrium fecit beatus manipulus Hierapoli Phrygiæ Pacatianæ, quæ κατ᾽ ἐξοχην Hierapolis Phrygiæ dicitur. Ejus situs et rudera indicantur.] At vero utra martyrum nostrorum palæstra fuit? Nil dubitans pronuntio Hierapolim majorem seu Phrygiæ Pacatianæ. Nam quoties memoratur Hierapolis Phrygiæ, cui sanctorum martyrum nostrorum natalis affigitur in Martyrologio Hieronymiano, semper Hierapolis Phrygiæ Pacatianæ intelligitur. Vitruvius, celebratissimas illius thermas lib. VIII, cap. 3 laudans: Hierapoli Phrygiæ, inquit, effervet aquæ calidæ multitudo; similiter Apulejus de Mundo cap. 4: Vidi, ait, et ipse apud Hierapolim Phrygiæ; et Photius cod. CXLII ex Isidori Vita: Ἐν Ἱεραπολει της Φρυγιας, Hierapoli Phrygiæ; quibus omnibus locis de Hierapoli Phrygiæ Pacatianæ sine dubio sermo est, quum his celebretur ejus plutonium seu spelunca acido carbonico plena [Cfr Cellarius et Schwartz, Notitiæ orbis antiqui, tom. II, pag. 133 et 134.] . Plura de hac civitate ejusque plutonio dicere nolim, quum jam aliqua in tomo præcedenti, in quo S. Abercii, episcopi Hierapolitani, Vita illustrata est, de eis proposita fuerunt [Act. SS. tom. IX Octobris, pag. 498.] . Situs ejus probe nunc cognitus est et a multis ejus rudera fuere visitata. Smith, Pococke, Chandler, Cockerell, Arundel et Leake nomine designat Hamilton [Reisen in Kleinasien, Pontus und Armenien, edit. Ritter, tom. I, pag. 468.] , qui ipse etiam hæc omnia loca curiose peragravit et descripsit; sed ante eos eodem jam se contulerat et forte omnium primus viator Gallus, Paulus Lucas, qui, vetere nomine non cognito, præsenti vocavit Banbourqueser [Deuxième voyage dans la Grèce, l'Asie Mineure etc. tom. I, cap. 33, pag. 240.] . (Dicendum potius erat Pambukkaleh, seu Kalessi, id est castrum bombycis, quod in vicinia bombyx magna copia crescit [Reisen in Kleinasien etc. tom. I, pag. 471.] .) Jacet autem in angulo, quem Mæander fluvius, nunc Mendere dictus, et Lycus, qui nunc Tchoruk Su nomen est, effingunt; ita tamen ut Lyco multo proprior sit. Distat autem a Laodicea, quæ in latere adverso seu meridionali Lyci sita est, quinque aut sex milliaribus [Ibid. pag. 468.] .
[8] [Christiana decora et martyrii tempus.] Jam ævo apostolico Christi fides Hierapoli radices egit, scribente Paulo ad Colossenses [Coloss. IV, 13.] : Testimonium enim illi (Epaphræ) perhibeo quod habet multum laborem pro vobis, et pro iis qui sunt Laodiciæ et qui Hierapoli. Hunc agrum coluerat ipse S. Paulus, quippe qui ad Titum scripserit [Tit. III, 12.] : Quum misero ad te Artemam et Tychicum, festina ad me venire Hierapolim. S. Philippus apostolus ibidem etiam laboravit in vinea Domini et cum duabus filiabus sepulturam et cultum ecclesiasticum nactus est. De S. Abercio, qui sæculo II floruit, de S. Papia, a S. Irenæo et Eusebio laudato, et de Claudio Apollinari, qui Marco Aurelio Antonino Vero imperatori insigne volumen pro christiana religione obtulit, nil aliud monendum quam quod inde satis apparet maximos viros primis temporibus huic ecclesiæ præsedisse. Cæterum de iis in opere nostro jam dictum est ad dies 22 Octobris, 22 Februarii et 7 ejusdem mensis. Multos tamen martyres habuisse nuspiam legimus; neque scio an præter indicatos alii noscantur quam qui in Hieronymiano Martyrologio ad diem 17 Novembris veniunt his verbis: Hierapoli natalis sanctorum Victoris et Alfi et Romulæ, quorum gesta habentur; dummodo tamen iterum de Hierapoli Phrygiæ hoc loco agatur neve legendum sit Eleutheropoli loco Hierapoli: quod ad dictam diem 17 Novembris examinari poterit. Hinc autem apparet paucissima de hujus civitatis historia ecclesiastica nota esse et quæ ibi sævierint persecutiones jacere in tenebris. Verisimile tamen est martyres nostros Diocletiano imperatore violenta morte periisse, tum quod plerique martyres, Hieronymiano Martyrologio inscripti, eo tempore vitam fuderint, tum quod aliunde sciatur Diocletiani edicta Phrygiæ fuisse infestissima. Quis enim ignorat tunc universam aliquam Phrygiæ civitatem, quum nil nisi christianos caperet, incendio fuisse deletam? Vide quæ de his collegerunt decessores nostri ad diem 7 februarii ex Lactantio, Eusebio et Rufino. Restat itaque, quum nil probabilius nobis occurrat, ut SS. Claudiani, Eutherii, Flaviani, Justi et Victoris martyrium anno 304 Hierapoli perfectum fuisse statuamus.
DE S. PROCLO, EPISCOPO CONSTANTINOPOLITANO
ANNO 446.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Proclus, conf. pont. Constantinopoli (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Sancti memoria in fastis variis diebus celebratur; natus videtur CPoli, cujus Ecclesiæ inservivit ab infantia; fit episcopus Cyzicenus, sed a populo rejicitur.
S. Procli, CPolitani episcopi, memoriam agit hac die Martyrologium Romanum his verbis: [S. Procli memoria] Constantinopoli S. Procli episcopi. Kalendarium Ecclesiæ CPolitanæ, a Steph. Morcelli editum, sub eadem die, XXIV Octobris, habet: Memoria sancti Procli, archiepiscopi Constantinopolis. Similiter Menologium Basilianum in hanc diem S. Proclum reponit ejusque encomium texit: Ὁ ἐν ἁγιοις πατηρ ἡμων Προκλος, εὐλαβης ὠν, και σοφος και ἐναρετος, ἐχειροτονηθη παρα του ἁγιου Σισιννιου πατριαρχου Κωνσταντινουπολεως ἐπισκοπος Κυζικου. Ἀπελθων δε και μὴ δεχθεις παρα των ἐκει κληρικων, ἁιρετικων ὁντων, ὐπετρεψεν ἐν Κωνσταντινουπολει, τον μεταξυ σχολαζων χρονον καὶ προσεχων ἑαυτῷ τε και τη αναγνωσει. Τελευτησαντος δε Μαξιμιανου του πατριαρχου, ἐτι του λειψανου ἀυτου κειμενου ἐν τῳ ἱερατειω του ἁγιωτατης του Θεου μεγαλης ἐκκλησιας, προχειριζεται πατριαρχης Κωνσταντινουπολεως, και ἐνθρονιζεται κατ᾽ ἀυτην την μεγαλην ἑβδομαδα εν τῃ ἁγιᾳ πεμπτῃ του σωτηριου παθους του Κυριου ἡμων Ἰησου Χριστου. Και καλως πολιτευσαμενος και μετα την χειροτονιαν, και πολλους δια της διδασκαλιας ἀυτου ὠφελησας, ἐπισκοπησεν ἐτη δωδεκα και μηνας τρεις, και τελειωθεις, ἀνεπαυσατο. Sanctus pater noster Proclus, pietate, sapientia et virtute insignis, a Sisinnio, patriarcha Constantinopolitano, episcopus Cyzici creatus, neque a clericis Cyzicenis, quippe qui hæretici erant, receptus, Constantinopolim rediit, ibique dies egit, sibi ipsi et lectioni vacans. Defuncto autem Maximiano patriarcha, quum ejus reliquiæ adhuc in sanctissimæ et magnæ Dei ecclesiæ sacrario jacerent, in ejus loco patriarcha Constantinopolitanus electus, in throno collocatur in majori hebdomada, feria quinta salutaris Passionis Domini nostri Jesu Christi. Quumque post ordinationem præclare se gessisset, multisque doctrina sua profuisset, exactis in episcopatu annis duodecim ac tribus mensibus, in pace quievit. Ad hanc quoque diem refert Menologium Græcum cardinalis Sirleti, a Canisio editum, sequens elogium [Thesaur. Mon. tom. III, part. I, pag. 481.] : Eodem die commemoratio sancti patris nostri Procli patriarchæ CPolitani, qui sacrarum litterarum peritia et probitate morum insignis, quum annos duodecim et menses tres episcopatum bene rexisset, in pace migravit ad Dominum.
[2] [in sacris fastis] Ex hactenus tamen allegatis sacris fastis neutiquam deduci debet, diem XXIV octobris esse S. Procli emortualem. Sunt enim alii, qui alios dies annuæ ejus celebritati assignant. Sic Menologium Horologii Græcorum, editum Venetiis anno 1532, Sanctum celebrat die X novembris, et quidem ejusdem σεπτην μεταστασιν, venerabilem transitum quasi illa die obiisset: ast Horologium, Venetiis itidem anno 1845 editum, celebritatem in XX novembris reponit. Quapropter suspicabar, typothetam in numero errasse, omittendo unam notam X, seu X pro XX novembris. Verum et græcus textus habet I', non K', adeoque diem X: suspicionem augebat etiam, quod in utroque Horologio iste dies notatur ut profestum ingressus sacrosanctæ Dei Genitricis in templum: προεορτια της ἐν τῳ ναῳ ἐισοδου της ὑπεραγιας Θεοτοκου. Ipsum igitur festum ingressus S. Dei Genitricis in templum in diem XI novembris incidere debebat. Quamvis alia Menologia, quæ consulere licuit, hanc celebritatem diei XXI ejusdem mensis innectant: quod similiter facit Ecclesia Romana, sub titulo Præsentationis Beatæ Dei Genitricis Mariæ in templo. Utrum itaque error aliquis in antiquius Horologium obrepserit, pronuntiare non ausim. Id certum: Kalendarium CPolitanum, a Stephano Morcelli editum, istiusmodi festivitatem non recensere, quatenus necdum institutam [Kalend. CP. tom. II, pag. 250.] . Hæc cursim dicta sunto. Monstrant cæterum citati fasti non una die apud Græcos festum S. Procli celebrari. Quapropter ex festivitatis die perperam deduceretur dies obitus: nam ut notant nostri in Historia Chronologica Patriarcharum CP, in limine tomi I Actorum Sanctorum Augusti [Pag. 42.] , falluntur ii, qui sibi persuadent, S. Proclum ex hac vita migrasse XXIV octobris, eo quod die illa festum ejus in Fastis ecclesiasticis colatur. Sed nos quotidiana experientia discimus, annuam Sanctorum festivitatem propter Reliquiarum inventionem, translationem, aliasve causas sæpius celebrari alio die, quam quo mortui sunt. Atque hæc ratiocinatio hic est tanto efficacior, quia, ut vidimus, variis diebus celebratur S. Procli festivitas.
[3] [variis diebus recensetur:] Ephemerides græco-moschæ, a Papebrochio nostro et Josepho Assemani editæ, ad XX quoque novembris S. Proclum recensent: quod similiter præstant Menæa, edita anno 1843. In his autem præcipuæ ejus laudes in eo sunt, quod discipulus, sectator et imitator S. Joannis Chrysostomi fuerit, ejusque corpus CPolim solemni pompa reduxerit; ac divinam maternitatem B. Mariæ Virginis adversus Nestorium ac ejus sequaces vindicaverit. Duos proferimus, instar exempli, versus seu Στιχηρα, ab hymnographo conscripta [Cfr Nicol. Rayæi. Trat. de Acolythia græc. ad caput tom. II, Act. SS. Junii, pag. XVI.] : Λαμπρως ἐδογματισας και θεοφρονως ἐκηρυξας, Θεοτοκον την ἀχρατον, κορην την κυησασαν τον προ αἰωνων Κτιστην και Δεσποτην, Υἱον και Λογον του Πατρος, και ἐπ᾽ ἐσχατων δι᾽ ἡμας ἀνθρωπον γενομενον θεληματι, και μη τραπεντα της φυσεως· και Νεστοριον ᾐσχυνας ἀσεβη και παραφρονα - Ναματων ἐξηντλησας των χρυσαυγων, παναοιδιμε, του σοφου θεοκηρυκος· οὑπερ και διαδοχος και της εὐσεβειας ὠφθης και καθεδρας, ἐπιστηριζων διδαχαις της ἀληθειας Χριστου το ποιμνιον· και τουτου το ἁγνοτατον και πανσεβασμιον λειψανον, ὡσπερ κοσμον τερπνοτατον, τῃ ἐκκλησιᾳ ἀπεδωκας. Gloriosa docuisti et sancte prædicasti Deiparam intemeratam, Virginem parientem æternum Creatorem et Dominum, Filium et Verbum Patris et tandem pro nobis sua voluntate hominem factum, immutata permanente natura. Et impium ac dementem Nestorium confudisti. — Exhausisti, vir venerabilis, pretiosos divini præconis fontes; cujus pietatis et cathedræ heres, confirmasti doctrina veritatis Christi gregem; et hujus (Chrysostomi) purissimum et sanctissimum corpus, tamquam gemmam splendidissimam, Ecclesiæ (CP) reddidisti.
[4] [verisimiliter CP. natus,] Porro nullus, quem hactenus cognoscamus, S. Procli Vitam conscripsit. Quod quidem summopere dolet Papebrochio nostro, in Tabulis Græco-Moschis de Sancto agenti: Extant, ait [Act. SS. tom. I Maji in capite pag. LIII.] , ejus Opera Græco-latine edita: utinam etiam Vita! Proin sancti antistitis gesta colligenda sunt ex Actis Conciliorum, ex ejus operibus et iis Historiis, quæ res ecclesiasticas tractant. Atque hinc fit, ut quæ passim referuntur de S. Procli patria, ætate et adolescentia, conjecturis magis, quam idoneis testimoniis assequi videamur. CPoli natus dicitur a quibusdam [Butler XXIV octobris, Moroni. Dizionar. V°. Proclo.] ; et quidem verisimiliter: siquidem certo constat, ea in urbe et diaconum et presbyterum creatum fuisse; unde recte conjicitur et ibidem lectoratus officium accepisse. Quoniam porro hunc gradum ab ineunte, ut habet Socrates lib. VII, cap. 41, ætate, ἐκ πρώτης ἡλικίας, consecutus fuit S. Proclus, pronum est judicare, eum CPoli natum fuisse [Tillemont. Mém. Ecclés. tom. XIV, pag. 704.] . Quo autem tempore natus fuerit Sanctus, denuo conjicere nos oportet. Remigius Ceillier [Hist. des Ant. Ecclés. tom. XIII, pag. 472.] et Tillemontius [Mém. Ecclés. tom. XIV, pag. 704.] recte statuunt, id non tardius anno 390 contigisse, ducti hac ratione, quod jam anno 426 actum fuerit de promovendo S. Proclo ad sedem CPolitanam. Si tamen fuerit discipulus S. Joannis Chrysostomi, qui anno 404 CPoli exulavit, necessarium videtur ejus ortum decennio retroagere, atque natum dicere circa annum 380. Etenim non satis probabile est, sanctum virum Chrysostomum, tot calumniis appetitum, adhibuisse custodem cubiculi adolescentulum, in primo ætatis flore constitutum. Ast is ipse discipulatus in quæstionem vocari potest, quum pro eo non sat firma stare videantur testimonia. Id proin examinandum venit.
[5] [S. Chrysostomi discipulus fuit,] Præcipuus testis discipulatus S. Procli sub S. Joanne Chrysostomo plerumque adducitur Georgius Alexandrinus, scriptor Vitæ S. Chrysostomi. Incerta est ejus ætas, quam Photius ingenue se nescire fatetur: opinantur tamen eruditi eum ad sæculum VII pertinere et sua præcipue deprompsisse ex Cyrillo Alexandrino, Socrate, Theodoreto et aliis: quapropter Allatius amplissimis verbis vindicat ei fidem [Fabric. Biblioth. græc. tom. XII, pag. 16. Edit. Hamburg.] . Georgius autem biographus, apud Surium XXVII januarii § XXXII, refert, optimatem quemdam, ex aula imperatoria ejectum, ad Chrysostomum solatii et intercessionis causa confugisse: quia vero timebat inimicos, si diurno tempore episcopum adiret, nocturnam audientiam expetiit. S. Proclus, cujus erat adventantes ad episcopum intromittere, hominem aliquantulum subsidere jubet, exploraturus, num aliquis intra cubiculum cum præsule ageret. Proclus per foramen januæ rimatus, videt aliquem virum gravem cum Chrysostomo colloquentem. Hortatur itaque optimatem, ut parumper exspectet, donec alter egrederetur. Sed colloquium secretum perseveravit: usque ad horam laudum matutinarum, quas Chrysostomus frequentare consueverat: igitur in sequentem diem admissio proroganda fuit. Tandem S. Proclo innotuit, virum cum sancto antistitem loquentem fuisse Apostolum Paulum, epistolas suas explicantem. Ex hac Georgii Alexandrini narratione habemus, S. Proclum intimum fuisse S. Chrysostomo, utpote qui nocturno tempore aditum ejus cubiculi custodiret: insuper vir qui colloquium cum episcopo ambiebat, S. Proclum vocat patrem. Oportebat, inquit, te, mi pater, neminem præ me introducere: qua voce insinuat Georgius biographus, S. Proclum tunc provectioris adolescentiæ fuisse.
[6] [et ab Attico CPolitano diaconus ordinatus:] Quamvis autem admittendum videatur, S. Proclum, S. Chrysostomo a cubiculo fuisse, ut sæpius prædicant laudes, in ejus honorem compositæ; provectior tamen ætas ei deneganda est. Nam, ut docet nos Socrates lib. VII cap. 41, Proclus a primæva ætate lector fuerat, et auditor præceptoribus rhetoricæ operam dederat. Quum autem in virum evasisset, episcopo Attico frequenter aderat, ac librorum illius amanuensis ὑπογραφευς erat. Progressum autem ad diaconatus etiam Ordinem subvexit: deinde et presbyterium sortitus, a Sisinnio ad episcopatum Cyzicenum ordinatus est. Isto autem tempore legitima adipiscendi diaconatum in Ecclesia græca ætas erat annorum viginti quinque, ut liquet ex canone 14 Concilii Quini-Sexti, anno 692 celebrati [Labbe, tom. VI Conc. col. 1149.] , qui renovat canonem antiquorum Patrum, quatenus presbyter ante triginta annos non ordinetur, etiamsi sit homo valde dignus… Similiter nec diaconus ante viginti quinque annos. Si quidem S. Proclus S. Chrysostomi discipulus fuerit, non existimo, eum Attico adhærerevoluisse, antequam hic nomen magistri sui in sacras tabulas retulisset. Atque hinc fit, ut S. Proclus aliquot annis œtatem legitimam superaverit, priusquam diaconus ordinaretur. Si dein pensamus, anno 426 actum fuisse, ut S. Proclus Attico in episcopatu CP. succederet, facile nobis persuademus Sancti nostri natalem annum propius ad vulgarem annum 380 quam 390 accedere. Nam in CPolitana Ecclesia multi erant primi subsellii viri, inter quos eminebant Proclus et Sisinnius, ut testatur Socratus lib. VII cap. 26: Post obitum Attici, IV idus (X) Octobris 425 defuncti, ingens contentio de ordinatione episcopi exorta est, alii alium postulantibus. Quidam enim Philippum presbyterum cupiebant; quidam Proclum, qui etiam presbyter erat. Sed universus populus communi consensu Sisinnium optabat… Prævaluit itaque studium laicorum: ordinatusque est Sisinnius pridie kalendas martii, consulatu proxime sequenti, qui fuit Theodosii duodecimus et Valentiniani Junioris Augusti secundus, seu anno Christi 426. Ex Socratis textu habemus, S. Proclum ab Attico ad presbyteratus ordinem promotum fuisse, siquidem, eo moriente, dicitur Ecclesiæ CPolitanæ presbyter.
[7] [post hujus mortem pro sede CP. Sisinnii competitor fuit;] Satis liquet, stabilitam hactenus chronotaxim niti præsertim magisterio S. Joannis Chrysostomi, quatenus S. Proclus discipulus ejus fuerit. Et profecto ratio temporis minime obstat: quum S. Chrysostomus sedem CPolitanam per sexennium pacifice obtinuerit, scilicet ab anno Christi 398 ad 404: quo intervallo annorum S. Proclus CPoli inter clericos agebat. Id quoque aperte docet Georgius Alexandrinus, ut monstravimus supra num. 5: consentiunt Menæa, celebrantia S. Proclum paris virtulis cum S. Chrysostomo, ejusque in throno CPolitano successorem. Horologium, quod Breviarii græci instar habetur, tradit, Sanctum fuisse temporibus Theodosii Junioris, habitumque fuisse discipulum et amanuensem Chrysostomi: ἐχρηματισε μαθητης και γραφευς του Χρυσοστομου. Quod tandem confirmat Nicephorus Callistus lib. XIV cap. 38 dicens [Edit. Paris. Ducæ 1640, tom. II, pag. 522.] : Proclus a primo capillo præceptoribus usus, in arte dicendi potissimum elaboravit. In juvenili admodum ætate in lectorum ordinem cooptatus, post adolescentiam exactam, primum divi Joannis Chrysostomi, CPolitanam Ecclesiam administrantis, sectator, minister, librisque scribendis adjutor, συνεργος των λογων, et corporis ejus curator. Hic Paulum Joanni Magno in aurem dictitantem, atque arcaniorem epistolarum suarum sensum revelantem, per januæ rimas prospectans vidit. Atque ubi ille in exsilio vixit, ab illius affectione non desciscens, cum successore ejus Attico episcopo fuit, orationum illius scriba, ὑπογραφευς των ἐκεινου λογων. Quem illa in divino vitæ instituto progredientem in diaconatus gradum sustulit. Videtur igitur ex his, S. Proclus pertinuisse ad illos, qui, ut narrat Cassidorus lib. X Historiæ Tripartitæ cap. 17 [Migne. Patrol. tom. LXIX, col. 1178.] , Pascha in thermis, quæ Constantinianæ vocantur, celebraverunt. Cum quibus plurimi episcoporum, presbyterorum et sacri ordinis clericorum commoti sunt; collectas seorsum per loca diversa celebrantes: unde etiam Joannitæ vocati sunt: quia nempe iniquam S. Joannis Chrysostomi depositionem abhorrentes, iis communicare noluerunt, qui ejus sedem usurpabant.
[8] [a quo Cyzicenum episcopatum accepit,] Populus CPolitanus Sisinnium sibi episcopum S. Proclo, ut diximus supra num. 6 prætulit. Verum hæc rivalitas duos viros sanctos in dissensionem non adduxit. Nam quum vacaret Sedes Cyzicena, Hellesponti metropolis, ad eam cathedram Sisinnius amicum suum Proclum promovit. Mortuo, inquit Socrates lib. VII cap. 28, Cyzicenorum episcopo, Sisinnius Proclum Cyzici ordinavit episcopum. Quum itaque Proclus Cyzicum esset profecturus, prævenerunt eum Cyziceni, ac virum religiosum, ἀνδρα ἀσκητικον, nomine Dalmatium ordinaverunt. Et hoc fecerunt neglecta lege, quæ jubet, ne præter sententiam Constantinopolitani episcopi, ulla fiat episcopi ordinatio. Legem autem istam ideo neglexerunt, quod ea ad solius Attici personam lata pertineret. Mansit itaque Proclus Constantinopoli, et licet Ecclesiæ suæ non præesset, in ecclesiis tamen Constantinopolitanis docendo floruit. Eadem scribit Cassiodorus Hist. Tripart. lib. XII cap. 3 [Ibid. col. 1203.] . Quis vero fuerit Cyzicenus episcopus, cui mortuo substitutus fuit S. Proclus, catalogi episcoporum non manifestant: nam qui proxime præcedit Eleusius, jam ab anno 356 sedem Cyzicenam occupabat [Le Quien. Or. Christ. tom. I, col. 750.] ; adeoque annum 427 attingere non potuit; præsertim quod ante episcopatum, teste Sozomeno lib. IV cap. 20, in palatio splendide militavisset. Quod autem Dalmatius, qui S. Proclum prævertit, dicatur vir religiosus fucum facere non debet: etenim græce dicitur vir asceticus seu monachus, et idem Sozomenus testatur virum bonum, tamen in vexandis iis, qui Filium Patri consubstantialem profitebantur, acerrimum fuisse. Erat scilicet Semiarianus, qui Filium Patri similem, non vero consubstantialem docebat: atque hinc fit, ut Dalmatium ab hæreticis electum dicat Menologium Basilii, num. 1 citatum. Et quidem Cyziceni nolentes sibi dissimilem episcopum Eleusio, quem, ait Socrates lib. IV cap. 6, incredibili amore prosequebantur, satis monstrarunt, se ejus erroribus obstinate adhæsisse.
[9] [populo tamen rejiciente eum et alium instituente.] Quod autem spectat adjus ordinandi episcopi Cyziceni, clero populoque non consultis, quod sibi Sisimus CPolitanus arrogabat, videtur habuisse radicem in canone III secundum Hervetum Concilii CP anni 381, quo statuitur, ut Constantinopolitanus episcopus habeat priores honoris partes post Romanum episcopum, eo quod sit nova Roma [Labbe, tom. II Conc. col. 948.] . Baronius ad an. 381 § XXXV canonem istum commentitium habet, utpote quo se non defenderit Anatolius CP. a S. Leone Magno usurpati juris accusatus. Verum Pagius in sua Critica ad eumdem annum § VIII ejus authentiam vindicat; imprimis quia eum referunt scriptores coævi Socrates lib. V cap. 8, Sozomenus lib. VII cap. 9, et omnes ætatis codices græci et latini. Quod vero Anatolius canonem Constantinopolitanum non citaverit, id accuratum non est. Nam S. Leo in epistola CVI, ad Anatolium data [Migne. Patrol. tom. LIV, col. 1005.] , dicit, hunc canonem ante annos sexaginta (verius ante annos septuaginta, ut habent alii [Ibid. col. 1007.] , ab vulgari 381 ad 451) a quibusdam episcopis conscriptum, numquam a prædecessoribus Anatolii ad apostolicæ sedis transmissum fuisse notitiam. Ex quibus verbis liquet, Anatolium canonem CPolitanum Leoni Papæ suæ defensionis gratia objecisse. Cæterum nostri instituti non est enucleatius evolvere initia et progressum patriarchatus CPolitani, quæ fuse exponit Michael Le Quien in suo proæmio Ecclesiæ CP. [Or. Christ. tom. I, col. 1 seqq.] . Non tamen sine aliquorum invidia gliscebat CPolitanorum episcoporum auctoritas: nam id etiam in vitium adversus S. Chrysostomum trahebatur, quod ad alias Ecclesias suam jurisdictionem extenderet [Hermant. Vie de S. Jean Chrys. pag. 373.] : et re ipsa videmus, sanctum virum, ut refert Theodoretus in sua Historia lib. V cap. 28, non solam regiam urbem, sed universam Thraciam, in sex provincias divisam, ac Asiam totam ac Pontum gubernasse et exornasse legibus. Istiusmodi quasi usucapioni cumulum addidit l. 45 de Episcopis Cod. Theodos. (lib. XVI tit. II), quo episcopis Illyrici jubetur, ut, si quid dubietatis emerserit, id non absque scientia viri reverendissimi sacrosanctæ legis antistitis Urbis Constantinopolitani (quæ Romæ Veteris prærogativa lætatur) conventui sacerdotali, sanctoque judicio reservetur.
§ II. Episcopatum CP. dejecto Nestorio et vita functo Maximiano, accipit Sanctus: canones de translatione episcoporum et laudata a Socrate mansuetudo ad trutinam revocantur.
[Nestorio, CP. episcopo creato,] Dum episcopatu Cyziceno dejectus, in operoso otio agebat CPoli S. Proclus, utpote qui in ecclesiis Constantinopoleos concinando maximam gloriam adeptus est [Socrat. lib. VII, cap. 28.] , accidit, ut Sisinnius, quum in episcopatu nondum biennium explevisset, ex hac luce migraverit [Ibid. l. c.] . Post cujus obitum propter homines, inanis gloriæ studiosos, placuit imperatoribus, neminem ex Ecclesia CPolitana ad episcopatum promovere: licet multi Philippum, multi quoque Proclum ordinari summo studio contenderent. Peregrinum igitur hominem Antiochia evocare satius visum est. Erat ille vir quidam nomine Nestorius, ortus ex Urbe Germanicia, sonora voce et expedita facundia: atque idcirco illum, tamquam idoneum ad docendum populum, accersere decreverunt. Elapso itaque trium mensium spatio, Nestorius Antiochia adducitur. Qui ob temperantiam quidem a plurimis prædicabatur, in reliquis vero quali ingenio et quibus moribus fuerit, ex prima ejus concione prudentiores quique statim deprehenderunt. Ordinatus enim die IV idus apriles, Felice et Tauro consulibus (X aprilis 428), illico coram universo populo imperatorem alloquens, celebrem illam protulit dictionem: Da mihi, inquit, imperator, terram hæreticis purgatam; et ego tibi cœlum retribuam: mecum hæreticos debella; ego Persas tecum debellabo. Hæc verba, licet quidam ex vulgo, qui hæreticos oderant, libenter amplexi sint, iis tamen, ut dixi, qui interiorem animi sensum ex verbis conficere norunt, perspecta statim fuit hominis levitas et violentia, cum inanis gloriæ studio conjuncta: quippe qui ne brevissimi quidem temporis moram sustinens, in hujusmodi verba prorupisset; et antequam ipsam, ut vulgo dicitur, urbis delibasset aquam, acerrimum se persecutorem ostenderet [Ibid. cap. 28.] . Narrat dein Socrates, quomodo Arianos, Macedonianos et Novatianos insectatus fuerit Nestorius: forsan hæc justo acerbius a Socrate dicta quis censuerit: sed si consequentem Nestorii actionem consideret, facile videbit, immoderatam non esse severitatem.
[11] [et hæresin suam propaganti, publice] Ordinato, ait Liberatus Diaconus in Breviario [Migne. Patrol. tom. LXVIII, col. 974.] , Nestorio die primo (melius, decimo) mensis aprilis, Anastasius presbyter (amicus et consiliarius Nestorii) coram Ecclesia docens: “Dei, inquit, Genitricem Mariam nullus dicere præsumat: quoniam Maria homo fuit, et Deum ab homine generari nimis est impossibile.” Quod quum pariter audissent plurimi clericorum et laicorum, multum conturbati sunt. Didicerant enim antiquitus, Deum confiteri Christum et nullatenus per dispensationem hominem a Deo separatum credebant. Tumultu ergo facto in ecclesia, Nestorius volens firmare Anastasii sermonem, eo quod eum honoraret, tamquam blasphemum noluit arguere, sed frequenter hoc coram Ecclesia docebat, et agitabat quæstionem cum contentionibus, abnegans Dei Genitricis confessionem. Primus quidem omnium in Nestorii doctrinam publice insurrexit Eusebius, homo laicus, post Dorylæus episcopus: ast, ut porro narrat Theophanes in Chronographia [Hist. Byzant. pag. 61. Edit. Venet.] , die quodam dominico (forsan die XXIV martii, vigilia Annuntiationis B. Mariæ) ipso Nestorio Ecclesiæ præsidente, Proclus sacram concionem exponere jussus dixit homiliam in Deiparam Θεοτοκον, cujus initium: Virginis hodie celebritas, fratres. Exinde impius Nestorius propter fastum et pravam fidem cunctis exsecrandus exstitit. Servata est nobis hæc homilia, cujus synopsin exhibemus. Prima verba satis indicant orationem, in celebri pro Mariæ solemniis conventu habitam fuisse; et quidem secundum Annotatum, initium homiliæ adjectum, dicta videtur in celebritate Annuntiationis, του εὐαγγελισμου, beatissimæ Virginis, ab Angelo salutatæ, quando Dominum Christum concipiens, vere effecta est Deipara [Migne. Patrol. gr. tom. LXV, col. 679.] . Non equidem repugnarem, nisi Annotatorem fefellisset dies. Nam mense aprili 428 Nestorius sedem CP adeptus, Proclo concionem indicere non potuit, nisi anno sequenti, quo dies Annuntiationis, XXV martii [Cfr Act. SS. tom. III Mart., pag. 534.] , incidebat in feriam II: adeoque, siquidem die quodam dominico, ἐν μιᾳ κυριακῃ, sermonem suum habuerit S. Proclus, dicendum erit in pervigilio, quod græcis hactenus solemne est [Cfr Menæa. ad XXIV Martii.] , eumdem pronuntiasse. Sed ad ipsam homiliam veniamus.
[12] [S. Proclus resistit homiliamque] Prælocutus quædam de solemnitate, qua natura universa exsultabat, agitatam quæstionem statim adoritur: Hic nos, inquit [Migne. Patrol. gr. tom. LXV, col. 682.] , modo sancta Dei Genitrix ac Virgo Maria in unum coegit, συνεκαλεσε γαρ ἡμας νυν ἐνταυθα ἡ ἁγια Θεοτοκος Παρθενος Μαρια: impollutus ille virginitatis thesaurus, spiritualis secundi Adami paradisus, unionis naturarum officina, το ἐργαστηριον της ἑνωσεως των φυσεων. Monstrat dein, ex muliere natum, Deum non nudum, at nec hominem purum… Templum, ait porro, in quo Deus sacerdos effectus est; non naturam demutans, sed eum per misericordiam induens, qui est secundum ordinem Melchisedech. “Verbum caro factum est” [Joan. I, 14.] quamquam Judæi dicenti Domino non credant: vere Deus formam hominis induit, tametsi gentiles miraculum subsannent. Ob id enim clamabat Paulus: “Judæis quidem scandalum, gentibus vero stultitiam.” [I Cor. I, 23.] Nam neque mysterii vim cognoverunt, eo quod miraculum superet rationem: “Si enim cognovissent, numquam Dominum gloriæ crucifixissent.” [I Cor. II, 8.] Nisi enim Verbum uterum inhabitasset, neque caro consedisset in throno sancto. Si Deo ignominiæ est, in uterum illabi, quem ipse formarat, esset quoque probro hominibus ministrare: quod si Deo esset probro ministrare hominibus, haudquaquam quum dives esset, pro nobis egenus factus esset. [II Cor, VIII. 9.] Qui per naturam impassibilis erat, is propter suam misericordiam multis se passionibus obnoxium, πολυπατην, fecit. Haudquaquam Christus ex progressu in Deum evasit. Absit. Sed Deus quum esset, ut docet fides, misericordia motus factus est homo. Non prædicamus hominem deificatum; sed Deum incarnatum confitemur… Qui ergo nos redemit, o Judæe, non est purus homo; universa enim hominum natura peccati servitute oppressa tenebatur: at neque Deus tantum, humana destitutus natura; corpus namque habebat, o Manichæe… Si alius est Christus, alius Deus Verbum, jam non erit trinitas Sancta Trinitas: sed sententia tua, o hæretice, quaternitas. Ex quibus verbis concludit S. Proclus, esse declaratam sanctam Dei Genitricem Mariam. Dirimatur ergo omnis contradictio, ac Scripturarum doctrina illustremur, ut et cœlorum regnum consequamur in Christo.
[13] [pronuntiat, qua demonstrat Mariam Deiparam:] Quamvis nihil in specie sciamus de persecutione, quam S. Proclus pro defensione catholici dogmatis a Nestorio perpessus fuerit, dubium tamen non est, quin Sanctus, talia, ipso Nestorio præsente, prolocutus, eumque hæreticum pronuntians, iram Nestorii subierit. Publico denuntiatori non pepercerit vir superbus, qui monachos mussitantes gravissimis suppliciis affecit. Exstat in Actis concilii Ephesini querela Basilii archimandritæ et reliquorum monachorum, ad imperatorem directa. Quidam, inquiunt [Labbe, tom. III Conc. col. 428.] , e reverendissimorum presbyterorum numero Nestorium, qui obtinet episcopatum hujus sedis (si tamen episcopum vocare fas est) eo quod Christum natura verum Deum, sanctam vero Virginem Deiparam esse obstinata animi contentione negare pergat, in publico concessu non infrequenter coram corripuerunt, et ab ejusdem communione desciverunt et in hodiernum usque diem desciscunt. Dubium esse non potest, quin inter illos, qui a communione Nestorii hæretici se segraverunt, recensendus etiam veniat S. Proclus, cujus oratio, quam supra exhibuimus, inter Acta concilii Ephesini primo loco refertur [Ibid. col. 9.] adeoque inter illos fuit, qui non solummodo clanculum a Nestorii consortio se subduxerunt, sed ex religiosissimis presbyteris, qui, quoniam in ecclesia Irene Maritima contra repullulans pravum dogma invehebantur, dicendi facultate privati sunt. Exponunt dein monachi, quomodo propter professionem veræ fidei capti fuere: et cædente turba satellitum, denudati, vinctique, indignis modis ad palum strati vapularunt et calcibus impetiti fuerunt. Denique, ajunt, ejusmodi nos in ecclesia injuste ab injusto illo perpessi sumus, quæ ne infimæ quidem sortis homines experiuntur in foro civili, non dicimus, clerici et monachi et archimandritæ. Cæterum diu multumque ibi divexati, fameque tabescentes, sub custodia non modico tempore fuimus asservati. Neque illius furiæ his contentæ conquieverunt: verum per quamdam imposturam magnificentissimo celeberrimæ civitatis hujus præfecto traditi sumus: ferroque onusti, ad carcerem abstrahimur: hinc iterum extracti, catenisque, ut ante, impediti, prætorio sistimur. Quumque ibidem nullus plane, qui nos accusaret, præsto foret, rursum ad reorum locum a satellitibus reducimur; hucque reducti, denuo ab illo in faciem cædimur.
[14] [dejecto Nestorio, cleri persecutori,] Quamvis, ut liquet ex textu, præter monachos etiam clerici a Nestorio male habiti referantur, opinamur hos clericos fuisse inferioris subsellii; neque iis accensendi sunt reverendissimi presbyteri, de quibus paulo supra mentio facta est. Potentiores erant, quam ut Nestorius tales tormentis subjicere auderet. Neque cæterum tacuissent monachi, primarios cleri viros indignis modis tractatos fuisse. Quamvis itaque S. Proclus immotus perseveraverit in fide vera, ejusque hostes inpugnare non cessarit; non tamen videtur usque ad tormenta corporalia pro veritate pugnasse. Episcopus, licet propria sede destitutus, corporales vexationes non subiisset, quin memoria aliqua exercitæ crudelitatis mansisset superstes. Nestorius episcopus, ut sæpe fit, veritus commotionem populi, si viros primarios cleri sæcularis impeteret, iras suas in monachos, populo plerumque minus cognitos, acuere maluit. Quod cæterum et hodie videmus: qui enim vulnus aliquod religioni infligere satagunt, ii semper in monachos primum debacchantur, ut quasi per cuniculos ipsam Ecclesiam pedetentim suffodiant. Et quod mirabile est, videmus quandoque viros, alioquin probos et apprime catholicos, istiusmodi molitionibus non quidem aperte subscribere, sed tamen dicteriis quibusdam clanculo suffragari. Sed hæc hactenus.
[15] [mortuoque Maximiano, in sedem CP.] Quum anno 431 ante diem XXV junii exauctoratus fuisset in synodo Ephesina Nestorius, quatuor post mensibus ei suffectus fuit Maximianus, vir monasticam quidam vitam professus, sed in presbyterorum ordinem cooptatus [Sacr. lib. VI, cap. 35.] . De S. Maximiano agunt nostri ad diem XXI aprilis [Act. SS. tom. II Apr. 847.] . Sedit autem annis duobus, mensibus quinque et diebus octodecim: nam anno 431 cathedræ CPolitanæ impositus, vita functus est feria V majoris hebdomadæ, anno 434 incidente in XII aprilis seu pridie idus dicti mensis [Ibid. Tract. prælim. tom. I Aug. pag. 40*.] . Quoniam quidem et post Nestorii depositionem denuo, ut ait Socrates [Lib. VII, cap. 35 et 40.] , orta fuerat disceptatio de eligendo episcopo, multis Philippum, pluribus Proclum volentibus; Theodosius imperator, ut omnem perturbationis causam amputaret, incunctanter, nondum humato Maximiani corpore, præsentibus episcopis præcepit, ut Proclum ordinarent, ἐνθρονισαι ἐπετρεψεν: nam ad eam rem et Cœlestini, episcopi Romani, litteræ, quæ allatæ fuerant, consentiebant, quas ille et Cyrillo Alexandrino et Joanni Antiocheno et Rufo Thessalonicensi miserat, nihil impedire docens, eum, qui alii esset Ecclesiæ nuncupatus vel etiam episcopus esset, ad aliam transferri Ecclesiam. Ordinatus, ἐνθρονισθεις itaque Proclus, funus corporis Maximiani procuravit. Sed, ait laudatus Socrates [Lib. VII, cap. 36.] , quoniam nonnulli, ecclesiasticum canonem allegantes, Proclum, qui jam tum Cyzicenæ urbis episcopus nominatus fuerat, ordinari prohibuerunt, paucis hac de re dicere constitui. Citat dein exempla episcoporum, ab una ad alteram sedem translatorum: et æquo largius concludit, apud majores promiscui usus rem fuisse, ἀδιοφορον, episcopum ab alia civitate in aliam transferre, quoties necessitas postularet. Quod si etiam necesse est canonem, hac de re constitutum, huic Historiæ intexere, omnino perspicuum fiet, quam falso citatus sit ab illis, qui ordinationi Procli intercesserunt. Canon igitur ita se habet: “Si quis episcopus, cujuspiam Ecclesiæ ordinatus, non perrexerit ad Ecclesiam, cui ordinatus est, non ex sua culpa, sed vel quod populus eum admittere recusaverit, vel ob aliam causam, non ex sua culpa profectam, hic honoris et ministerii sit particeps, modo nihil molestiæ afferat rebus Ecclesiæ, in qua congregatur.” Iste canon est decimus octavus concilii Antiocheni anno 341 celebrati [Cfr Labbe, tom. II Conc. col. 570.] .
[16] [succedit S. Proclus,] Reprobabant certe canones sacri translationes episcoporum ad ditiores et honoratiores Ecclesias; verum casus necessitatis aut utilitatis Ecclesiarum admittebant. Recens adhuc exstabat memoria S. Gregorii Nazianzeni, e cathedra CPolitana, quasi aliam sedem occupantis, exturbati; vix enim ante annos quinquaginta id acciderat [Act. SS. tom. II Maj., pag. 372.] : propterea electioni S. Procli prætenditur consensus Cœlestini Papæ: quem versimilius dedit, quando Nestorio deposito successor designandus fuit: nam tunc denuo, ut vidimus, fuerunt, qui Proclum episcopum sibi deposcebant: ipse autem Cœlestinus mense julio anni 432, adeoque octodecim fere mensibus ante Maximiani CP. obitum, vita functus erat. Præterea inopinato et mors S. Maximiani, adeoque et S. Procli evectio ad sedem CP. acciderunt. Liquet enim ex superstite fragmento Synodicæ S. Procli [Migne. Patrol. gr. tom. LXV, col. 886.] , Maximianum subito a præsenti vita migrasse: unde Nestoriani audaciores facti sunt, et coacervatæ multitudines in multis partibus civitatis, Nestorium publico clamore reposcebant, et urbi pericula, ecclesiæque minabantur incendia. Qui tumultus etiam in causa probabilius fuere, ut Theodosius imperator promotionem S. Procli accelerarit: vivebat nempe adhuc Nestorius, in Ægyptum relegatus, defunctus anno 436. Tandem animadversione dignum est, in translatione S. Procli a Cyzicena ad CPolitanam sedem auctorem intervenisse Romanum Pontificem: agebatur enim de sede primaria, nulli alii subjecta. Ast inferiores episcopi auctoritate patriarcharum, aut eorum, qui simile sibi jus arrogabant, transferebantur. Sic Atticus CP. Sylvanum, ut narrat Socrates [Ibid. l. c.] , qui Philippopoli episcopus frigus regionis ferre non valebat, ad Troadensem cathedram transvexit.
[17] [cujus mansuetudo,] Erat autem, ait Socrates [Lib. VII, cap. 41.] , hic vir (Proclus), si quisquam alius, ingenio ac moribus bonus; ab Attico enim institutus, quæcumque in illo bona fuerant, imitatus est; clementia vero usus est majore, quam in Attico fuerat. Ille namque hæreticis terribilem se pro tempore ostenderat: hic vero omnibus placidus fuit, et hoc pacto se eos magis, quam violentia, attracturum præcogitavit. Etenim nullam hæresim divexare volens, mansuetudine dignitatem conservavit salvam, ac veluti depositum quoddam Ecclesiæ restituit: qua in re Theodosium imperatorem imitatus est. Nam huic quidem ratum fixumque fuit, adversus sontes non uti imperiali potestate; isti vero propositum erat, parvi facere, si quis de Deo aliter, quam ipse, sentiret. Ob hæc igitur imperator Theodosius Proclum magnopere laudabat. Absit tamen, ut S. Procli mansuetudinem in deteriorem partam interpretemur, eique, prout Socratis verba sonant, indifferentismum, ut vulgo dicitur, affingamus. S. Proclus, placiditate magis quam violentia hæreticos attracturum se sperabat; quapropter ab omni vexatione abstinuit, donec ipsa fides catholica detrimentum non pateretur. Et certe is, qui veritus non est, dogma catholicum, ipso Nestorio præsente, vindicare, contradictoresque palam proclamare hæreticos, et episcopi sui, tunc quidem imperiali auctoritate suffulti, publicam indignationem subire, is, inquam, factus, Nestorio adhuc superstite, episcopus veritatem catholicam non dissimulavit, et grassantem contrarium errorem libere propagari passus non est. Proin verba Socratis recitata molliori interpretatione accipienda sunt.
[18] [a Socrate laudata,] Atque id quidem tanto securius, quod, quum parem facit Proclo episcopo Theodosium imperatorem, ex alterutrius agendi in hæreticos ratione, utriusque mansuetudinem dijudicare liceat. Videamus igitur, quomodo Theodosius Nestorianos tractatos voluerit. Exstat in Codice Theodosiano l. 66 de Hæret. (XVI, 5) rescriptum Theodosio XV et Valentiniano IV coss. seu anno Christi 435.Damnato portentosæ superstitionis auctore Nestorio, nota congrui nominis ejus inuratur gregalibus, ne christianorum appellatione abutantur: sed quemadmodum Ariani lege divæ memoriæ Constantini ob similitudinem impietatum Porphyriani a Pophyrio nuncupantur; sic ubique particeps nefandæ sectæ Nestorii Simoniani vocentur: ut cujus scelus sunt in deserendo Deo imitati, ejus vocabulum jure videantur esse sortiti. Nec vero impios libros nefandi et sacrilegi Nestorii adversus venerabilem orthodoxorum sectam, decretaque sanctissimi cœtus antistitum, Ephesi habiti, scriptos habere aut legere aut describere quisquam audeat: quos diligenti studio requiri ac publice comburi decernimus. Ita ut nemo in religionis disputatione aliquam supradicti nominis faciat mentionem; aut quibusdam eorum habendi concilii gratia in ædibus, aut villa, aut suburbio suo, aut aliquolibet loco conventiculum clam aut aperte præbeat, quos omni conventus celebrandi licentia privari statuimus. Scientibus universis, violatorem hujus legis publicatione bonorum esse coercendum. Datum III nonas (III) augusti Constantinopoli, Theodosio XV et qui fuerit nuntiatus. Et legem hanc suum sortitam effectum videmus, exsilio Irenæi comitis et Photii, quod Theodosius pervicacibus inflixit, ut monstrat Synodicum cap. 188 [Christ. Lupi. Oper. tom. VII, pag. 346.] : similiter et episcopi sexdecim ex sede sua exsulare debuerunt, ut docet citatum Synodicum capp. 182, 183, 184 et 190.
[19] [explicatur.] Ex his manifestum fit, Theodosii mansuetudinem, a Socrate laudatam, usque ad libertatem erroris disseminandi nequaquam pervenisse, ac severe in eos actum fuisse, qui pericula fidei catholici creare potuissent, quales erant præsertim episcopi, qui sub pelle ovina erant lupi rapaces. Porro qualis fuit imperatoris Theodosii, talis fuit S. Procli episcopi mansuetudo: ut nuspiam errorem libere grassari permitteret. Nullus, quem sciamus, ab ejus se communione segregavit, quasi errantibus conniveret: dum tamen Joannem Antiochenum episcopum accusaret Maximus diaconus et archimandrita socordiæ, quia, ut habet Pagius [Crit. Baron. an. 435, § VI.] , quosdam Nestorii sectatores, quoniam id negabant, ad integræ communionis gratiam in sua Ecclesia receperat: quapropter Maximus ab episcopo suo separare se moliebatur: ast S. Cyrillus ei persuadere conatur, ut ad episcopi sui communionem redeat, et reliqua dispensatorie dissimulet, quia, inquit, res eget magna moderatione. Ast excusatam a S. Cyrillo Joannis Antiocheni moderationem, aperte reprehendit S. Proclus, litteris ad eumdem Joannem datis. Nam quum Ibas, Edessenus episcopus, accusaretur propensus in Nestorianos errores, quatenus libros Theodori Mopsuesteni in Syriacam linguam vertisset ac per omnem Orientem disseminasset, neque catholicæ Procli ad Armenios subscribere voluisset, Ibæ causam detulit S. Proclus ad Joannem Antiochenum, sub cujus diœcesi sedes Edessena constituta erat. Monuit autem Joannem, ut forti animo in Ibam inquireret, memor exempli Heli sacerdotis, qui divinam iram incurrit, quia filiis peccantibus, aliosque ad peccatum provocantibus, pepercit. Heli, ait [Migne. Patrol. gr. tom. LXV, col. 874.] , ætate fatigatus et in Silo pertinentia ad legem sacrificans, ipse quidem non operabatur, quæ pueri audebant; cooperabatur vero illis postquam non prohibebat peccantes: quoniam secundum veram rationem, non prohibere flagitia agenti cognatum est… Propter quod pariter illatum est supplicium, et eis, qui impia fecerant, et ei, qui non prohibuit. Laudatam igitur a Socrate S. Procli mansuetudinem interpretari nos non oportet, ut liberam erroris reliquerit facultatem, sed quod corporales pœnas permiserit arbitrio imperatoris, ab eodem Socrate propter mansuetudinem pariter laudati, licet, ut vidimus, graviorum pœnarum decretoris. Ipse vero S. Proclus interea pastorali vigilantia et verbi ministerio pestem a grege sedulo arcebat. Nihil itaque est, quo in deteriorem partem incauta Socratis verba accipiamus.
§ III. Sancti epistola ad Armenios; causa Athanasii, episcopi Perrheni.
[Scribit S. Proclus rogatus] Ut damnatos in Ephesina synodo errores, certius perimeret, flammis, ut vidimus num. 18, libros Nestorii addixerat Theodosius imperator. Nestoriani, ut legem latam eluderent, antiquiorum scriptorum libros, suis erroribus affines, propagare cœperunt. Inter hos præcipui erant Diodorus Tarsensis et Theodorus Mopsuestenus episcopi: uterque in Scripturam fere universam commentatus fuerat, et in pace Ecclesiæ e vita discesserat. Itaque eorum volumina, in Syrorum, Armenorum et Persarum linguam translata, per omnes provincias disseminabant Nestoriani. Qua quidem arte duo præsertim commoda consequebantur: primum, non esse novum quod docebat Nestorius; novitatem enim abhorret Ecclesia Dei; alterum, viros apprime doctos et catholicos eadem dogmata docuisse. Sed hæc, ait Liberatus in suo Breviario [Ibid. tom. LXVIII, col. 990.] , ubi agnoverunt Acacius Melitenensis (in Armenia) et Rabula Edessæ civitatis (in Syria) episcopi, scripserunt Armeniæ episcopis, ne Theodori Mopsuesteni libros susciperent, tamquam hæretici et auctoris dogmatis Nestoriani; insimulantibus episcopis Ciliciæ Rabulam et Acacium, quod hoc non ex caritate, sed ex æmulatione atque contentione fecissent. In Cilicia nempe Theodorus et Diodorus pontificatum gesserant, et magnam sui nominis famam reliquerant. Congregati sunt, pergit Liberatus, ergo in unum venerabiles Armeniæ episcopi, et miserunt duos presbyteros Leontium et Aberium ad Proclum, Constantinopolitanum episcopum, secundum morem, cum libellis suis et uno volumine Theodori Mopsuesteni, scire volentes, utrum doctrina Theodori, an Rabulæ et Acacii vera esse probaretur.
[21] [ad Armenios] Itaque Proclus, accipiens Armeniæ episcoporum libellum et illud Theodori volumen, diligentius utraque examinans, tomum Armeniis scripsit et destinavit, in quo posuit ad interimendas Nestorianorum versutias, qui duas in Christo inducunt personas; “Unum de Trinitate incarnatum”: quem et direxit Joanni Antiocheno per Theodorum diaconum suum, continentem subter capitula, ab hæreticis prolata, expetens ab eo, pro communi fide servanda, ut cum suo concilio eum susciperet et subscriberet. Atque hic est celeber ille tomus seu epistola, a S. Proclo ad Armeniæ episcopos directus, quem provocavit epistola ad sanctum antistitem data et Mopsuesteni errores palam denuntians, quatenus fuerit pestifer homo, magis autem fera, hominis habens formam diabolicam, mentito nomine Theodorus, qui schema et nomen episcopi habuit, in angulo et ignobili loco orbis terrarum latitans, in Mopsuesteno Secundæ Ciliciæ vili oppido, vere quidem et principaliter a Paulo Samosateno descendens, licet Photino et cæteris hæreticis in libro “De Incarnatione Domini nostri Jesu Christi” in toto suo proposito ipsis verbis inveniatur usus, et si quid pejus. Iste per machinationem et audaciam et errorem diaboli volebat omnes homines acuta sua, sicut colubri, lingua et veneno, quod sub lingua aspidis est, deperire. Proferuntur dein aliquot errores, ex quibus Nestorii impietas nata est, utpote qui discipulus Theodori fuerit. Tandem concludunt suam epistolam petendo, ut quemadmodum Nestorius manifeste et nominatim condemnatus fuit in synodo Ephesina ab universali Ecclesia; sic pariter antea condemnatum sine nomine sacrilegiorem Theodorum nominatim condemnatum Proclus velit, cum omnibus, qui secundum impiissimam ejus expositionem hactenus in Syria et Cilicia sapiunt et docent [Migne. Patrol. gr. tom. LXV, col. 851.] . Multos scilicet Thodorus habuit asseclas in Syria, quia in ejus metropoli Antiochia diu docuerat, et in Cilicia, quia episcopatum in ista provincia annis triginta sex exercuerat [Ceillier. Aut. Eccles. tom. X, pag. 489.] .
[22] [explicatque Dominicæ] Præmissa laude virtutum cardinalium ac præsertim theologalium, respondet S. Proclus Armeniis insistendo in doctrina Incarnationis dominicæ. Deus ipse, ait [Migne. Patrol. tom. LXV, col. 859.] , figura carens, sine initio, incircumscriptus, et omnipotens Verbum adveniens incarnatum est: aderat enim illi posse, quum vellet, et formam servi accipiens caro factum est, et natum ex Virgine, ubique volens ostendere vere se hominem factum: ipsam enim et habitus naturam necessario et initia et passiones consequuntur… Fatemur igitur utrisque Scripturæ vocibus utentes, et carnem factum esse et servi formam accepisse, et utræque pie intellectæ salutis nobis sunt semina. [Joan. I, 14., Philipp. II. 7.] Nam per id quod dicit, “Factum est,” individuam summæ unionis vim Evangelista subindicat. Ut enim unitas dividi in duas unitates non potest; nam si devidatur, jam non erit unitas, sed dualitas: sic quod per summam unionem est unum, numquam in duo dividetur. Porro verbum, “Accepit,” naturæ immobilitatem declarat… Neque enim ex nullis exstantibus productus est, qui numquam initium habuit; neque ex aliquibus exstantibus immutatum illud incommutabile Verbum… Quod si nonnullis occasionem scandali præbent fasciæ, et illa in præsepi reclinatio et illud in tempore secundum carnem augmentum, et quod in navi dormierit, et ex itinere sit fatigatus, et esurierit in tempore, et quæcumque facto secundum veritatem homini conveniunt: noverint, se, dum passiones irrident, negare naturam; dumque naturam negant, non credere dispensationem; non credentes vero dispensationem, damnum facere salutis… Sed illud prorsus multorum sermone vulgatum dicent et syllogismos, araneorum telis infirmiores, texent: Si Trinitas est ejusdem essentiæ profecto Trinitas est impassibilis: Sed Deus Verbum in Trinitate spectatur: Verbum igitur est impassibile. Quod si Deus Verbum est impassibile, colligitur ergo crucifixum alium esse præter Deum Verbum, quod est impassibile. Vere telam araneæ texunt, qui hæc dicunt; et scribunt in aquis, qui has inanes propositiones meditantur… Quid igitur nos ad ista dicimus? Nimirum quod ad rationem attinet divinitatis, consubstantialem et impassibilem esse Trinitatem: neque enim quum Verbum dicimus passum fuisse, ratione divinitatis passum dicimus: natura namque divina nullam recipit passionem. Sed confitentes Deum Verbum, unam Trinitatis personam incarnatam, iis qui cum fide sciscitantur, causam afferimus intelligendi, quare sit incarnatus… Volens destruere passiones, quæ rationalem carnem opprimebant, quarum summa arx erat interitus, incarnatur ex Virgine, ut novit ipse Deus Verbum, et habitu formatur ut homo: id enim ipsi placuit: et exinanit semetipsum in forma servi, nullam suæ deitatis circumscriptionem admittens: et hoc modo salutem universo hominum generi tribuit, in sua quidem carne passiones destruens, sed suam deitatem servans impassibilem.
[23] [Incarnationis mysterium,] Fugiamus igitur turbidos et cœnosos deceptionum rivos, hæreses, inquam, cum Deo pugnantes … hanc quoque nuper fabricatam novamque blasphemiam, quæ judaismum, quoad blasphemiæ magnitudinem, longe superat… State igitur in uno spiritu, unanimes collaborantes fidei Evangelii; et in nullo terreamini ab adversariis; sed custodite traditiones, quas accepistis a sanctis ac beatis patribus, qui apud Nicæam rectam fidem ediderunt, et a sanctis ac beatis viris Basilio et Gregorio et reliquis, qui cum illis eadem senserunt, quorum nomina sunt in libro vitæ. Epistolæ suæ subnexuerat S. Proclus quædam capitula ex Theodori Mopsuesteni libris extracta, quæ damnanda, tacito auctoris nomine, proponebat, verum hæc in omnibus exemplaribus desiderantur [Ceillier. Aut. Eccles. tom. XIII, pag. 477.] . Porro epistola Procli scripta dicitur consulatu piissimorum Theodosii Aug. XV et Valentiniani IV [Pagius Crit. Baron. an. 435, § XIV.] . Verum id coaptari non potest legi Theodosii, supra num. 18 citatæ, eodem anno datæ: intra spatium nempe aliquot mensium Theodosius libros Nestorii igni addixisset, Nestoriani opera Theodori Mopsuesteni in Syriacam, Armeniacam ac Persicam linguam transtulissent, ac per istarum gentium provincias propagassent: episcopi synodos ad avertendam malam pestem celebrassent, legatos ad S. Proclum CPolim direxissent; atque hic tandem dogmaticam scripsisset epistolam, præcipuorum episcoporum calculo probandam. Si hæc S. Procli epistola anno 435 data est, ne quinque quidem solidi menses supersunt ad hæc omnia peragenda; nam lex Theodosiana lata fuit III id. augusti. Sunt quidem suspicati mensem esse mendosum et pro augusto legendum aprilem, qua emendatione censent, sufficiens esse omnibus peragendis tempus [Ibid. § XV.] . Emendationi propositæ non repugnarem, si certum esset epistolam S. Procli anno 435 scriptam fuisse: sed in fine mutila est, quandoquidem desiderantur, ut diximus, capitula anathematizanda: dein non solum in Codice Theodosiano, supra citato, sed in Codice Justiniani de Hæret. (I. 5.) idem mensis augusti apponitur: ita ut difficile sit, oscitantiam librariorum incusare. Quapropter malumus scriptionem epistolæ ad Armenios in annum sequentem 436 prorogare.
[24] Quamvis autem, ut diximus num. 21, Armeni Theodorum Mopsuestenum, [omissis tamen antesignanorum nominibus,] ut erroris patrem denuntiassent; studiose tamen ab eo aut damnando aut etiam nominando abstinuit S. Proclus, novas tempestates veritus. Quam agendi rationem probavit S. Cyrillus Alexandrinus ad Sanctum nostrum scribens [Cyrilli opera, tom. V, part. II, pag. 199. Edit. Paris. 1638.] , a quibusdam interpellatum imperatorem, ut anathematizaret libros Theodori Mopsuesteni, ipsumque memoratum virum: magnum vero ejus nomen esse per Orientem et in admiratione haberi scripta ejus; et, sicut dicunt, contristantur omnes, quod vir nobilis et defunctus in communione Ecclesiarum anathematizatur. Propterea suadet Cyrillus Proclo, ut nomini Theodori parcat. Prudenter itaque egerat sanctus antistes noster; epistolamque, ad Armenos inscriptam, miserat ad Joannem Antiochenum, qui, convocata synodo episcoporum orientalium, eam probavit [Baluz. Nov. Coll. Conc. col. 946.] . Ast interea precrebuerat, epistolam Procli adversus Theodorum Mopsuestenum fuisse directam: quapropter respondet Joannes [Migne. Patrol. gr. tom. LXV, col. 877.] , animam suam vulneratam esse, quia erroris arguitur vir, bene de vita profectus, qui quinque et quadraginta annis clare in doctrina præfulsit, et omnem hæresem expugnavit, et nullam alicubi detractionem ab orthodoxis in vita suscipiens, post longi temporis hinc discessum, et post multa certamina, post decem millia libros, adversus errores conscriptos, periclitatur, quæ hæreticorum, sustinere. Hic per transennam dictum esto, perperam a quibusdam Theodoro tributam scriptionem decem millium voluminum [Ceillier. Aut. Eccles. tom. X, pag. 492.] : nam est simplex figura rhetorica, quæ vulgo synecdoche appellatur, numerus certus pro incerto: ut satis constat ex eadem epistola, in qua paulo infra dicuntur, adversus Joannem adversarii decem millia mala meditari; in scripturis antiquorum doctorum decem millia talia inveniri, qualia in Theodoro leguntur; tandem apud decem millia patrum Ecclesiæ consona decerptis capitulis inveniri. Hæc itaque vox magnam multitudinem designat, eodem modo ac latine dicimus, sexcenta.
[25] [ne Orientalis offendat:] Ut autem ad epistolam S. Procli redeamus, sciendum est, capitulis abjiciendis præpositum fuisse nomen Theodori Mopsuesteni a quibusdam, pacis ecclesiasticæ incuriosis. Verum istiusmodi imprudentiæ innocentem se pronuntiat S. Proclus, scribens ad Joannem Antiochenum. Quando, inquit [Migne. Patrol. gr. tom. LXV, col. 879.] , ego scripsi tuæ sanctitati, oportere aut Theodorum, aut alios quosdam, qui pridem defuncti sunt, anathemati subdi, aut nominatim alicujus mentionem feci?… Sed neque carissimus Theodotus, qui a nobis directus, diaconus talia mandata percepit. Pari modo diacono suo Maximo, Antiochiæ agenti, dicit [Ibid. l. c.] , se non probare, quod per litteras didicit, quia Theodori Mopsuesteni et aliorum quorumdam nomina præposita sunt capitulis ad anathematizandum; quum illi ad Deum jam migraverint, et eos, qui jam vitam reliquerunt, supervacuum est injuriari post mortem, quos nec vivos aliquando culpavimus. Prudentiam S. Procli ratam etiam habuit Theodosius imperator, lege lata, ne quis adversus eos, qui in pace Ecclesiæ defuncti sunt, quidquam de cætero præsumat [Ibid. col. 881.] . Ast præcipuorum antistitum moderationem non probavere quidam: controversia de Mopsuesteno identidem invaluit; adeo ut S. Cyrillus, pacis, ut vidimus, quasi sequester, calamum in Diodorum et Theodorum stringere debuerit, sed istud opus verisimiliter deperditum est [Ceillier. Aut. Eccles. tom. XIII, pag. 369.] . Tandem agitatam integro sæculo quæstionem diremit concilium CP. œcumenicum quintum, anno 553 celebratum, in quo anathema dictum est in Theodorum Mopsuestenum [Labbe, tom. V, col. 455.] , quia, ut infra habetur [Ibid. col. 503.] , oportet hæreticos et post mortem anathematizari.
[26] [causam Athanasii Perrheni,] Notam benignitatem S. Procli suis artibus præoccupare sategerat Athanasius, Perrhæ episcopus. Est autem Perrha seu Perrhe civitas episcopalis sub Heraclea metropolis provinciæ Euphratensis in Syria, adeoque ad patriarchatum Antiochenum pertinebat [Le Quien. Or. Christ. tom. II, col. 943.] . Iste autem Athanasius ejectum se malevolentia suorum clericorum dicens, CPolim accurrit, remedium calamitati suæ apud Proclum quæsiturus. Hic vero in synodo causam ejecti episcopi examinavit, eumque ab objectis criminibus purgatum credens, ad patriarcham proprium Domnum Antiochenum, Joannis successorem, ablegavit cum synodicis litteris, quibus cum Antiocheno præsuli commendat. Dei, inquit [Migne. Patrol. gr. tom. LXV. col. 882.] , amantissimus Ecclesiæ Perrhenorum episcopus, Athanasius, incredibilem simul et audientibus non mediocriter molestam tragœdiam deflevit, dicens, clericos suos velut abjecta cogitatione subjectionis et putantes sibi sufficere voluntatem, ut essent sacrorum tyranni, expulisse eum ab Ecclesia, quum justa ratio nulla subsisteret: et quantum ad eos attinet, in tam immanem vesaniam exsiliisse, ut etiam damnarint eum … œconomos autem et curatores propria auctoritate constituisse Ecclesiæ Dei, et ipsius, qui tunc Ecclesiam regebat episcopus, nomen e sacris diptychis abstulisse. Petit itaque, ut Domnus sacerdoti laboranti succurrat, et post cognitionem, ei quidem, qui calumniam patitur, si modo patitur, opem ferat: illum vero, qui calumniam facit, si vere est calumniatus, abscindat. Porro ne Domnus suspicetur in detrimentum juris sui patriarchalis epistolam synodicam esse conscriptam, subnectit: Non igitur tua religiositas arbitretur, huc venisse memoratum Dei amantissimum episcopum, ut injuriam sedi præclaræ civitatis Antiochenæ inferret; sed metuens quosdam, sicut ait, seditionibus gaudentes et passioni propriæ militantes, daret ad tempus locum iræ: quandoquidem clementiam et mansuetudinem et amorem justitiæ tuæ religiositatis prædicare non cessat.
[27] [ejus artibus deceptus,] Eadem fere scribit S. Cyrillus ad Domnum in causa Athanasii Perrheni [Labbe, tom. IV Conc. col. 724.] . Uterque igitur intricatam litem, nam conditionate loquitur, ad judicem competentem, patriarcham Antiochenum, Domnum, refert. Qui summorum virorum consiliis obsecutus, synodum convocavit, in qua uno ore episcopi damnant Athanasium, quod proprios judices fugerit et SS. Cyrillo ac Proclo mendacia vendiderit. Sic Valerius, episcopus Anazarbi, dicit [Labbe, tom. IV Conc. col. 736.] : Perspexi et ego, quoniam reverendissimus Athanasius falsa docuerit Dei amantissimos et sanctissimos archiepiscopos Proclum et Cyrillum. Nam et propria voluntate ex scripto repudiavit episcopatum, et tertio a beato Panolbio (suo metropolitano) evocatus, audientiam declinavit: usus etiam repudio et propria voluntate, civitatem deseruit, et non a propriis clericis est expulsus. Similia opinati sunt alii viginti duo episcopi (tota autem synodus episcopis viginti octo constabat) itaque Domnus Antiochenus præses sententiam tulit sequentem [Ibid. col. 749.] : Mei quidem voti non fuit, talem adversus episcopum proferre sententiam quia vero sancto concilio digne complacuit, alienum exsistere Athanasium secundum ecclesiasticas sanctiones ab episcopatu, tamquam multis magnisque criminibus accusatum, semper vero judicium et examinationem refugientem: confirmo hæc etiam ego, et in his, quæ omnibus communiter placuerunt, concors existo, judicans eum alienum esse a pontificatu: et præcipio Dei amantissimo episcopo Joanni et ipsius provinciæ religiosissimis episcopis, alium pro eo Perrhenorum sanctæ Dei Ecclesiæ episcopum ordinare. In Athanasii igitur locum suffectus est Sabinianus monachus: cui diu quieto esse non licuit. Nam Athanasius, injustam suam depositionem conquestus, ope Dioscori Alexandrini et conciliabuli, vulgo latrocinii, Ephesini anno 449 in sedem Pyrrhenorum restitutus fuit. Sabinianus autem tum apud imperatorem tum apud Patres concilii Chalcedonensis Athanasium usurpationis accusavit, quia, inquit [Ibid. col. 721.] , Dioscorus Alexandrinus auctoritate sua, insuper et tyrannide, me quidem a Perrhenorum Ecclesia, commissa mihi secundum canones a sanctissimo episcopo metropolis nostræ Stephano, expulit: e diverso autem introduxit Athanasium, virum depositum in Antiochensium splendidissima civitate a multis Dei amantissimis episcopis. Unde petit, ut injustitia, quam passus est, reparetur.
[28] [infeliciter suscipit.] Patres Chalcedonenses, in Actione XIV, habita pridie kal. novembris 451, totius negotii seriem exponi sibi jusserunt: et in medium prolatis tum epistolis SS. Cyrilli et Procli, tum Actis synodi Antiochenæ, auditis insuper episcoporum, qui olim Antiochiæ præsentes fuerant, sententiis, judicavit concilium [Ibid. col. 753.] , Sabinianum, quoniam post depositionem Athanasii reverendissimi ordinatus est a provinciali concilio, in Perrhenorum civitatis episcopatu manere debere. Athanasii autem causas illatas examinandas esse decernunt apud sanctissimum episcopum Antiochiæ Maximum et concilium, quod cum eo est: ita tamen, ut intra octo menses, a præsenti die numerandos, examinatio fiat eorum, qui dudum accusationem adversus eum proposuerunt, aut si quivis alius contra eum de his ipsis instare voluerit. Et si quidem convictus fuerit, omnia attentasse, quæ ei criminaliter et pecunialiter sunt illata et gestis inserta, aut unum ex illis, quod damnatione sit dignum, non solum eum alienum esse ab eodem episcopatu, sed legibus publicis esse subdendum. Si vero intra hoc tempus non agatur adversus eum, vel, si agatur, non convincatur, sicut prædictum est, Athanasius quidem episcopatum ejusdem recipiat civitatis et Ecclesam per sanctissimum episcopum Antiochiæ Maximum: Sabinianus vero reverendissimus episcopus et dignitatem episcopatus habeat et substitutus sit et pascatur, sicut reverendissimus episcopus Antiochenorum Maximus secundum facultatem Pyrrhenorum sanctissimæ Ecclesiæ disposuerit… Sancta synodus dixit: Nihil justius, nihil integrius: hoc justum judicium, hæc justa sententia. Athanasii causam deinceps agitatam fuisse, nusquam reperimus [Le Quien. Or. Christ. tom. II, col. 944.] . Quamvis porro SS. Cyrillum et Proclum fefellerit nota eorum mansuetudo, non est tamen, quod eis vitio temeritatis vertatur, tum quia causam, quæ prætendebatur injudicata, ad legitimum judicem examinandam transmiserunt, tum qui Orientales episcopi, æquo benigniores in Nestorii antesignanos, ut vidimus in negotio Theodori Mopsuesteni, suspiciosum quid sententiis suis indebant.
§ IV. Ex privilegio sedis CPolitanæ arrogat sibi Sanctus variorum episcoporum in variis provinciis institutionem; cultus Trisagii; tempus mortis.
[Controversiæ de sede Ephesina,] Consimili controversiæ paulo ante implicatum legimus S. Procli nomen in Actis concilii Chalcedonensis. Etenim Actione XI Bassianus questus est, se injuste e sede Ephesina exturbatum fuisse, sibique subrogatum Stephanum. Uterque concilio præsens intererat: et Stephanus quidem accusabat Bassianum, quod ordinatus non fuisset in Epheso, sed, vacante sancta Ecclesia, colligens seditiosorum turbam, superingressus fuisset et sedisset ibi… Hoc ergo expulso secundum canones et projecto, ut merebatur, me, ait [Labbe, tom. IV Conc. col. 688.] , quadraginta episcopi Asiani, suffragio nobilium et primatum et totius reverendissimi cleri et omnis civitatis, ordinaverunt. Quæstionem alio prorsus modo posuit Bassianus dicens [Ibid. l. c.] : Ego et canonice factus sum episcopus, et ostendo hoc, et a nullo depositus sum, nec accusatus ab aliquo neque culpatus. Sed et ego a juvenili ætate mea vixi pauperibus, et ptochium * feci et in eo posui septuaginta lectos, et omnes languentes et ulceratos hospitio suscipiebam. Memnon autem, qui fuit episcopus, invidiam habens in istis, quoniam diligebar ab omnibus, nihil non egit, ut expelleret a civitate: et immisit manus suas, ut me ordinaret episcopum Evazorum. Ego autem non acquiescebam; sed ab hora tertia usque ad sextam coram altari me plagis afflixit, et sanctum Euangelium et altare sanguine est impletum. His igitur ita gestis, ego sic permansi, neque ad civitatem vadens (neque penitus Ecclesiæ illi communicans, in qua nominatus fueram) neque ipsam civitatem videns. Mansi ergo sic: et contigit, ipsum Memnonem finem vitæ suscipere. Post hæc ordinatus est Basilius. Is autem evocans concilium provinciæ et agnoscens ab eis violentiam, quam fueram passus, et quoniam machinatio fuerat, alium in illa civitate ordinavit episcopum, mihi vero reddidit communionem et locum episcopatus. Contigit iterum et hunc finem vitæ suscipere, me autem cum multa necessitate et vi inthronizaverunt in eadem civitate Ephesi populus et clerus et episcopi, quorum unus episcopus Olympius hic est.
[30] [in concilio Chalcedonensi agitatæ,] Quæ hic profert Bassianus de consensu episcoporum, cleri et populi, vera non sunt: nam in testem invocatus Olympius episcopus Theodosiopolis, plane contraria dicit. Nempe post obitum Basilii vocatus ad electionem novi antistitis Ephesini, solus advenit, solus remansit: Sed tertia tandem die venientes, inquit [Labbe, tom. IV Conc. col. 693.] , quidam e reverendis clericis, dicunt mihi: alii episcopi non sunt hic, quid facto est opus? Dicebam ego: Solus quid possum facere? Quoniam extra rationem canonum est, solum episcopum disponere Ecclesiam, et maxime tantæ metropolis. Quum ergo hæc loquerer mecum, circumdedit mansionem, in qua eram, innumera multitudo; et nescivi, ubi essem; et coram tanta potestate et coram altari, quidam enudans gladium, Holosericus nomine, qui, puto, comitianus est, venit et ipse et omnis multitudo, et portantes me, profecti sunt in ecclesiam: et ita cum ducentis aut trecentis hominibus et me et ipsum levaverunt ad sedem et inthronizatio celebrata est. Huic narrationi simpliciter Bassianus opposuit verbum: Mentitus est [Ibid. l. c.] : prudenter tamen paulo ante dixerat: Unus eorum, qui me inthronizaverunt, hic est Olympius: nescio alios, hunc recordor [Ibid. col. 692] . Jam Bassiani causa pessum ibat quando prætendit, S. Proclum cum eo communicasse, tamquam cum episcopo Ephesiorum: et id quidem clerus CPolitanus testatus est, S. Proclum litteras synodicas dedisse, Bassiani nomen in sacris diptychis retulisse, idemque non ita pridem recitatum fuisse [Ibid. col. 693.] . Videtur autem S. Proclus ab initio Bassiani promotionem non probasse: ipse enim Bassianus id insinuat, quatenus veniens CPolim susceptus fuit ab imperatore, qui Proclum et Bassianum amicos fecit [Ibid. col. 689.] : antea igitur amici non erant. Satis crediderim, approbationem manasse ex gliscente jurisdictione episcoporum CPolitanorum, quam non pauci episcopi oblique impetebant. Id etiam liquet ex ipso negotio Ephesino.
[31] [implicatus legitur S. Proclus;] Nam quum Patres Chalcedonenses decrevissent utriusque ordinationem, Bassiani scilicet et Stephani vim non habuisse; ad novam electionem procedendum fuit. Quum porro peterent judices, qui pro imperatore, tamquam protectore, concilio aderant, ubi vellent canones, episcopum Ephesinæ sanctissimæ Ecclesiæ ordinari [Ibid. col. 700.] ? Reverendissimi episcopi clamaverunt: In provincia. Jam enim Asiani episcopi dixerant, si hic ordinetur alter episcopus, Ephesiorum civitatem conturbandam fore. Quapropter Diogenes, Cyzici episcopus, dixit, consuetudinem hoc habere: et Leontius, episcopus Magnesiæ addidit: A sancto Timotheo usque nunc viginti septem episcopi facti, omnes in Epheso sunt ordinati solus Basilius (alius codex habet Bassianus) violenter hic factus est, et multæ cædes hinc ortæ sunt. Ast contra exceperunt clerici CPolitani: Philippus quidam presbyter: Sanctæ memoriæ Joannes (Chrysostomus), episcopus CPolitanus quindecim episcopos deposuit, profectus in Asiam, et pro eis alios ordinavit, et Memnon hic ordinatus est. Similia Actius, Ecclesiæ CP. archidiaconus, protulit exempla, Castini, Heraclidis et Basilii (Bassiani?) a beatæ memoriæ Proclo ordinati, et beatæ memoriæ Theodosius imperator hujuscemodi ordinationi cooperatus est, et beatæ memoriæ Cyrillus, Alexandrinus episcopus. Exardescebat interim controversia, episcopis quidem antiquum morem reclamantibus, clero CPolitano Ecclesiæ suæ privilegium prætendente. Quare satius visum est, decretum ferendum in crastinum diem prorogare. Postridie itaque patres, irritata utriusque rivalis, Bassiani et Stephani, promotione, ad novam electionem procedere jusserunt: ita tamen, ut utrique conservaretur dignitas episcopi, et ex reditibus Ephesinæ Ecclesiæ, nutrimenti gratia et consolationis, annis singulis solidi aurei ducenti solvantur [Ibid. col. 705.] . Primum hoc est exemplum, quod sciam, pensionis, beneficio ecclesiastico impositæ. Verum quæstionem de privilegio seu ambitu Ecclesiæ CPolitanæ usque ad Actionem XVI seu ultimam distulerunt: nisi quod Julianus, episcopus Coensis et Sedis apostolicæ legatus, sententiam suam his verbis tulerit [Ibid. col. 704.] : Secundum regulas quidem neuter esse debet: per clementiam vero synodus Asiana eligat, qui debeat esse. Julianus itaque Asianæ provinciæ, cujus metropolis Ephesus erat, jus tribuit electionis, a qua neutrum competitorem exclusum per clementiam volebat. Id vero animadvertendum est, quoniam in hac ipsa Chalcedonensi synodo can. XXVIII [Ibid. col. 769.] , secunda a Romana Sede dignitas Ecclesiæ CPolitanæ assignata et speciatim diœceses Ponticæ, Asianæ et Thracicæ eidem attributæ fuere. Nostri instituti non est per omnes ambages prosequi hujus canonis, cui contradixit S. Leo Papa, fata. Id autem certum, S. Proclum implicando se negotio Ephesino persuadere sibi potuisse, id genus controversiæ ad jus sedis suæ pertinere, quod jam CPolitana synodus anno 381 sanciverat.
[32] [qui ex prætenso privilegio sedis suæ] Quoniam tamen quæstio de primatu sedis CPolitanæ Actione XVI, ut diximus, ad trutinam revocata fuit, ac in ea Sancti nostri nomen recurrit, eamdem aliquatenus exponere debemus. Scilicet legati seu vicarii Sedis apostolicæ protestati sunt, nolle se recedere a canone Nicæno, quo prima post Romanam dignitas tribuitur Alexandrinæ sedi, dein Antiochenæ ac tandem Hierosolymitanæ [Ibid. col. 809.] . Nihilominus CPolitani decretum synodi, tempore Nectarii anno 381 celebratæ, opponebant, quo quidem CPolitanæ cathedræ primatus post Romanum episcopum adscribebatur, propterea quod urbs ipsa sit junior Roma [Ibid. tom. II, col. 954.] ; sed tamen sua manebat potestas episcopis provinciarum Asiæ, Ponti et Thraciæ, ut ibidem declaratur. Interea episcopi CPolitani, etiam sanctissimi, dilatabant fimbrias jurisdictionis suæ, ut vidimus num. præc. in Joanne Chrysostomo. Quod autem hoc minime quibusdam placeret, monstrant verba Eusebii, Ancyrani episcopi, in hac ipsa Actione prolata, non consentientis in primatum Ecclesiæ CP.: Ego, inquit [Labbe, tom. IV, col. 816.] , meum dicturus sum verbum, nullum in commune præjudicium faciens. Quoniam desisto a desiderio ordinationis, rebus ostendi. Petrus etenim episcopus, qui modo testatus est, de Gangris est episcopus: ante hunc enim qui fuit, ego ordinavi: omnis enim civitas ad me venit in Ancyra, decreta portantes. Respondi eis dicens: Ego non sum ex iis qui ordinare desiderant. Commemorabant vero mihi priores, qui fuerant ordinati ab episcopo Ancyranorum duos aut tres. Ego dixi: Quæcumque mihi dicatis, ego meipsum in judicium non conjicio. Post hæc veniunt rogantes beatum Proclum. Et quum diceret, Philippus, reverendissimus Constantinopolitanæ sanctæ Ecclesiæ presbyter dixit: Religiositas tua scripsit de Callinico, et post sanctitatem tuam Petrum ordinavit beatus Proclus. Eusebius, episcopus Ancyræ dixit: Direxit beatus Proclus ad me scripta; ordinavi eum. Hoc totum allegatio non est, sed meæ voluntatis probatio, ut post hæc inferam, quod peto, vel id quod contradico. Profectus sum in Gangra, inthronizavi episcopum: Sic evenit, ut moreretur intra paucos dies. Rursus omnes de civitate adeuntes, rogabant, ut fieret alter episcopus. Eadem nunc et vobis respondeo: Ego non desidero ordinare. Videntes meum in his rebus fastidium, venerunt Constantinopolim et deduxerunt domnum Petrum, qui nunc confessus est. Hoc ergo sit pro meæ testimonio voluntatis, et quod ego ordinare non cupio. Rogo autem ut civitates pro ordinationibus non solvant: si enim non in civitatibus ipsis hi, qui eligunt a civitate, ordinantur a synodo provinciæ comprobati, solvuntur substantiæ: et hoc probatum habeo, qui pro eo, qui ante me fuit, multa reddidi debita. Ex his satis manifestum est, jam tunc graves in sacris ordinationibus irrepsisse abusus, quorum tamen emendatio in ipso concilio Chalcedonensi procurabatur.
[33] [varios episcopos] Ante tamen quam hæc in Chalcedonensi concilio decernerentur et Ecclesiæ CPolitanæ primatus confirmaretur, crescebat pedetentim præsulum CP. auctoritas. Id videntur indicare verba Theodoreti in epistola ad Flavianum, ordine LXXXVI [Theodoret. Oper. tom. IV, pag. 1157. Edit. Hal. 1774.] ; conquestus de Dioscoro Alexandrino, qui jura sedis suæ dilatare contendebat, dicit se ab eo vexatum, ex quo synodicis, sub beatæ memoriæ Proclo factis, sanctorum patrum regulis inhærentes, assensimus: ac de hoc nos semel et iterum increpasse, quasi et Antiochenorum, ut ait, et Alexandrinorum jura prodiderimus. Præter proin allegata hactenus facta scimus, S. Proclum et aliis occasionibus auctoritatem sedis suæ explicasse. Sic consensum S. Procli obtendit Theodoretus in causa Irenæi, episcopi Tyriorum, ut ejus electionem legitimam faciat. Tria enim Irenæo impedimenta, canonica objiciebantur: quod Nestorianus, quod bigamus esset, quod a Theodoreto contra canones ordinatus. Difficultates discutit Theodoretus epistola CX, ad Domnum Antiochenum data [Ibid. pag. 1180.] . Imprimis Catholicum monstrat Irenæum, utpote qui non sciatur, umquam recusasse Deiparam appellare Sanctam Virginem, aut aliud quidpiam a decretis evangelicis alienum sensisse. Ordinatus autem fuit Irenæus a Theodoreto, decreto Phœniciæ episcoporum, quando illius zelum et magnanimitatem et amorem in pauperes et alias ejus virtutes perspectas haberent ac præterea dogmatum rectitudinem. Quod ad bigamiam spectat, monstrat, Ecclesiam quandoque istiusmodi irregularitatem excusasse: quum et Diogenes Berœæ, et Domninus Cæsareæ, licet ambo bigami, ordinati fuerint. Tandem addit: Ac multa etiam alia hujusmodi minime ignorans beatæ memoriæ Proclus, Constantinopolitanorum episcopus, et ordinationem ipse admisit et laudans et approbans rescripsit. Ipsi itaque orientales, si paucos excipias, concurrebant ad exaggerandam antistitum CPolitanorum potestatem, quorum ope sperabant faciliorem benignioremque accessum fore, ad ipsum imperatorem.
[34] [in variis provinciis ordinat:] Similem casum refert Socrates lib. VII c. 48 his verbis: Proclus eodem tempore, consulatu scilicet Theodosii septimo decimo (anno Christi 439) rem plane admirabilem, et qualem nemo umquam ex veteribus episcopis gesserat, aggressus est. Mortuo enim Firmo, Cæsareæ Cappadociæ episcopo, Cæsarienses Constantinopolim venerunt, episcopum postulantes. Quumque Proclus dispiceret, quem ad episcopatum illum promoveret, forte accidit, ut ad ipsum salutandum cuncti senatores die sabbathi in ecclesiam venirent: inter quos erat etiam Thalassius, qui provinciarum et civitatum Illyrici præfecturam administraverat: quum vero Orientis quoque partium administratio ei mox ab imperatore credenda esset; Proclus, ei manum injiciens, pro præfecto prætorii episcopum Cæsareæ illum constituit. Quod Socrates dicit, novam et inauditam esse electionis formam, a S. Proclo adhibitam; id quidem verum esto pro Oriente: quamvis simile quid in Nectario prætore acciderit, qui, ut ait Socrates lib. V cap. 8, raptus a populo episcopale munus suscepit. Addit annotator Valesius [Socrat. Hist. Annot. pag. 93.] , id Nectario accidisse, consentiente imperatore, dum Thalassius subito electus fuisse videatur. Quidquid autem sit de Oriente, certe in Occidente jam ante illustre exemplum exstabat in S. Ambrosio, qui, præfectus Liguriæ et Æmiliæ, missus fuerat Mediolanum, ut populares motus, quos electio novi episcopi ciere debebat, compesceret: quum subito, ut narrat Paulinus notarius ejusdem Sancti [Migne. Patrol. tom. XIV, col. 29.] , infante præcinente, populus universus Ambrosium episcopum acclamavit: aberat certe consensus tum Probi, præfecti prætorii, tum Valentiniani imperatoris, qui postea dixit, gratum sibi esse, quod judex, a se directus, ad sacerdotium peteretur. Attamen non tam fausta Ecclesiæ Dei accidit Thalassii, quam Ambrosii promotio. Thalassius enim quem anno 439 lex un. tit. VI novell. Theodos. præfectum nominat ad Eutychetem declinavit, deceptus a Dioscoro Alexandrino. Et quamvis in Chalcedonensi concilio erratorum veniam obtinuisset [Labbe, tom. IV Conc. col. 507.] , postea tamen Eutychetis asseclis favere visus est [Cfr Or. Christ. tom. I, col. 376.] . Sed viris sanctis vitio verti non debet, quod eos quandoque humana decipiat malitia, aut inconstantia inflectat: prudenter Ecclesia statuit, ut ad summas dignitates per gradus quasi cujusdam tyrocinii ascendatur: quod præter consuetudinem fit, quandoque periculosum evadit.
[35] [Trisagii usum propugat;] Dogmaticæ quoque controversiæ, ex Nestoriana hæresi natæ, implicatus fuit S. Proclus. Rem exponit Dionysius Patavius in suo tractatu de Incarnatione lib. V cap. 4: Proclo Constantinopolitanam sedem obtinente, magnus terræ motus, non illa tantum in urbe, sed per vicinas regiones, adeoque maximam Orientis et Occidentis partem, ingenti tum urbium hominumque strage, tum superstitum horrore ac metu grassatus est. Constantinopolitani, crebris ædium ruinis coacti urbe cedere, extra hanc in Campo, qui dicitur, commorati sunt, cum imperatore Theodosio Juniore ac patriarcha. Ibi, dum precibus ac litaniis assidue propitium sibi numen facere student, forte vehementius solito succussa terra, et imminentis tum maxime publicæ cladis terrore perculsis omnibus, puer quidam, e media turba vi abreptus subita et in aerem elatus, ut jam amplius non appareret; cœleste ibi carmen, quo divinas laudes Angeli canebant, exaudiit, quod erat hujusmodi: “Sanctus Deus, Sanctus fortis, Sanctus immortalis, miserere nobis.” Hoc ipsum docere cæteros jussus, in terram aliquanto post depositus est. Proclus, hoc audito, publice ab omnibus cantari præcepit; quod quum alacritate summa factum esset, movere statim terra desiit. Imperator comme sorore Pulcheria edictum fecit, ut hymnus iste deinceps toto orbe caneretur. Ex quo per universas ecclesias usus invaluit, ut ab hoc carmine divinæ ubique laudes inchoarentur. Puer, mandato sibi munere perfunctus, expiravit illico, et in magna basilica, quæ Irenes appellabatur, est sepultus: locus, unde in altum sublatus erat, ὑψωμα θειον, id est, elevatio divina nominatus est. Hæc fere deprumpta sunt ex Theophanis Chronographia [Pag. 80. Edit. Paris.] aliisque scriptoribus. Scimus autem, Trisagium istud etiam hodiedum a latinis in Officio Parasceves et alibi usurpari.
[36] [quod in suam hæresim detorquere nituntur Eutychiani:] Brevi interjecto intervallo Petrus Fullo Eutychianus, in Antiochenam sedem intrusus, ad cælestem hunc hymnum addere ausus est: Qui crucrifixus est pro nobis, miserere nobis Σταυρωθεις δι᾽ ἡμας, ἐλεησον ἡμας. Hoc nempe addito Theopaschitarum, quo imbutus erat, errorem propagare studebat: ut ipsummet Deum non carne, sed divinitate passum esse, monstraret. Atque hinc enata est altera propositio a Fullone prolata. Unus de Trinitate passus est. Cæterum, inquit Patavius l. c., catholici nonnulli formulam istam Trisagii hymni, a Fullone mala mente interpolatam, partim ad veræ professionem fidei, paucis interjectis voculis, deflexerunt; partim commode interpretati sunt. Quia scilicet aliqui intercalarunt. Christe rex: aliqui de solo Verbo interpretabantur Trisagium: itaque Orientales catholici retinuerunt Fullonis appendicem, Byzantini autem et Occidentales, quod Trisagium in totius Trinitatis honorem concini putarunt, prorsus rejecerunt. Quod autem spectat ad formulam. Unus de Trinitate passus est; aliqui catholici eamdem probarunt, nixi autoritate S. Procli. Joannes Maxentius monachus hanc defendit, dicendo [Biblioth. Max. Patt. tom. IX, pag. 535.] : Sed his paulo manifestius Beatus Proclus, hujus urbis episcopus, quem etiam veneranda suscepit synodus Chalcedonensis, ad Armenios; quum contra Theodori blasphemias, qui quaternitatem pro Trinitate impie dogmatizavit, peteretur, ut scriberet, ejusdemque blasphemias refutaret, de hac sententia est locutus, dicens… Quæro, unus ex Trinitate est, qui crucifixus est, an alius? Et si quidem unus, solutum est jurgium. Si autem alius aliquis præter Trinitatem, quartus est sine dubio Dominus gloriæ. Hanc Procli sententiam verbotenus in epistola ad Armenios non reperimus, ut recte animadvertit jam sæpe laudatus Petavius lib. V cap. 3. Attamen æquipollens sententia legitur [Migne. Patrol. Gr. tom. LXV, col. 866.] : Quid igitur nos ad ista dicimus? Nimirum quod ad rationem attinet divinitatis, consubstantialem et impassibilem esse Trinitatem: neque enim quum Verbum dicimus passum fuisse, ratione divinitatis passum dicimus. Quod si recte et catholice dicitur, Verbum passum fuisse, scilicet secunda persona individuæ Trinitatis, non videtur ratio improbandæ formulæ: Unus de Trinitate passus est. Cæterum hæc eadem sententia quum tribuatur S. Proclo a Joanne Pp. II [Ibid. tom. LXVI, col. 21.] et Facundo [Ibid. tom. LXVII. col. 530.] , difficile nobis persuademus, hanc in operibus Sancti nostri olim lectam non fuisse: imo forsan in capitulis, epistolæ ad Armenios subnexis, hæc quæ citantur, reperiebantur; ast hæc, ut diximus supra num. 23, in omnibus exemplaribus desiderantur. Non vacat fortunam istius quæstionis longius prosequi. Scimus formulam ab Hormisda Papa rejectam fuisse [Ibid. tom. LXIII, col. 491.] ob inconsultam rationem, ut habet Petavius lib. V, cap. 2, ac præcipitem ardorem inculcandæ novitatis, intempestivæ potius, minimeque necessariæ, quam aut callidæ aut errore contaminatæ. Quapropter quum brevi post eadem formula incredibili consensu probata atque recepta fuerit, suum etiam calculum adjecit Joannes Pp. II [Ibid. tom. LXVI, col. 21.] .
[37] [obit sancte anno 446 mense julio.] Tandem S. Procli meritis et laudibus accenseri debet translatio corporis S. Joannis Chrysostomi, de qua late egerunt nostri majores in Commentario prævio hujus Sancti § LXXXVIII ad diem XIV septembris [Act. SS. tom. IV Sept., pag. 685. Cfr Migne. Patrol. gr. tom. LXV. col. 827.] : actum igitur non agemus. De tempore obitus sancti antistitis egerunt quoque nostri in tractatu de Patriarchis Constantinopolitanis [Act. SS. tom. I Aug., pag. 41*] . Etenim aliqui eruditi annum emortualem statuunt vulgarem 446, dum alii sequentem 447 præferunt. Horum unica ratio est, quod terræ motus, cujus occasione Trisagii consuetudo late diffusa fuit, anno 447 acciderit, adeoque S. Proclus eidem supervixerit. Sed Chronicum Alexandrinum seu Paschale, quod solum hunc annum refert, tanti faciendum non est, ut rationes ab adversariis oppositas deleat. Habemus ex Menologio Basilii, S. Proclum annis duodecim, mensibus tribus sedem CPolitanam occupasse; eamdem vero adiisse feria quinta Majoris Hebdomadis, incidente in diem XII aprilis, ut notavimus supra num. 15. Quod si anno Christi 434 addimus annos duodecim et menses tres, devenimus ad medium mensem julii anni 446, quo obiisse verisimiliter censemus S. Proclum: hunc proin annum in capite Commentarii historici, quem hic claudimus, signavimus.
[Annotatum]
* hospitium pauperum
DE S. EVERGISLO, EPISCOPO COLONIENSI ET MARTYRE,
SÆCULO V ADULTO.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Evergislus, mart. et episc. Coloniensis (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Sancti memoria in fastis sacris; nominis etymologia; ejus oblatio Ecclesiæ Tungrensi: qua occasione inquiritur oblatione puerorum.
[S. Evergisli memoria in fastis sacris,] Martyrologium Romanum sub hac die annuntiat passionem Sancti hisce verbis: Coloniæ S. Evergisli episcopi et Martyris. In Notis vero suis ad idem Martyrologium Baronius dicit simile elogium in Adoniano reperiri. Sed neque Usuardus genuinus neque Ado de Sancto nostro agunt: in eorum autem Auctariis mentio S. Evergisli occurrit. Sic in Usuardo editionis Lubeco-Coloniensis, apud Sollerium legitur: Apud Coloniam Agrippinam, natale S. Evergisli, ejusdem civitatis archiepiscopi et Martyris, apud Tongerim civitatem sagittis interfecti. Hic precibus Beati Severini archiepiscopi, cujus primus archidiaconus fuit, meruit audire in sublimi voces psallentium Angelorum. Addit porro editio Molani hunc versiculum: Hic Tungris natus, Martyr fuit et tumulatus. In Appendice Adonis, continente illos Sanctos, qui secundum meliores Codices eliminandi fuerunt, annuntiatur S. Evergislus episcopus et Martyr [Dominic. Giorgi. Martyrol. Adonis, pag. 644.] . Horum tamen martyrologorum silentium nullatenus officit cultui Sancti Evergisli, ut satis constat ex multis Sanctis, quorum memoriam præterierunt: sed cultus, Sancto exhibitus, in Ecclesiis Coloniensi et Leodiensi, quem testantur etiam antiqua Breviaria [Act. SS. tom. III, pag. 711.] , sanctitatem ejus proclamat.
[2] [nominis etymologia,] Quod ad nomen Evergisli spectat, varie apud varios scribitur. Apud quosdam, rarius tamen, Evergislus habetur, e Græco fonte Εὐεργης detortum. Alii Ebregisi nomen idem ac Ebergisli seu Evergisli dicunt, quum S. Ebregisum, qui Trajecti initio sæculi sexti sedit, cujusque Acta, quæ ad hanc quoque diem majores se daturos promiserant [Ibid. l. c.] , licet sub die IV novembris obiisse dicatur, infra exhibebuntur, ubi et examinandum veniet, utrum Ebregisus Trajectensis idem sit cum homonymo Coloniensi, cujus pontificatus in idem tempus incidit, an contra diversus. Certe nominis similitudo efficit, ut confusio nata sit, quæ cuique facta adscribenda sint, ut in decursu hujus Commentarii deprehendemus [Cfr ibid. tom. V Octob., pag. 31 num. 70.] . Gelenius alio etiam modo Sancti nostri nomen profert dicendo, Ebuergeselt [Admirand. Colon. pag. 39.] , quod, si recte ab eo scribatur, significat socium Eburonum, qui Tungrensem pagum, in quo S. Evergislus natus traditur, occupabant [Hist. Leod. tom. I, pag. 2.] . Sed rectius forsan a vocibus teutonicis Eber, aper et Geissel, quod prædem, vadem, sponsorem, et antiquitus hospitem significat [Cfr Adelung. Worterbuch. V°. Gaissel et Du Cange, V°. Gisilis.] , Evergisli nomen derivatur, ita ut tamquam Eburonum aut Aprorum sponsor aut melius hospes prodeat. Hæc ideo posuimus, quia ipsum Sancti nomen, teutonicum quum sit, ejus quoque originem indicat, unde probabile quoque fit, S. Evergislum Tungris natum, ut fert traditio, fuisse.
[3] [Acta duplicia.] Acta S. Evergisli nulla exstare, scribit editor Butleri Lovaniensis: quod quidem de coævis intelligendum est. Nam apud Surium leguntur, et alia manuscripta in codicibus reperimus: videntur tamen, quod majores nostri jam censuerunt [Act. SS. tom. V Octob. pag. 31 num. 72.] , sæculo X aut XI conscripta, quoniam translationem, a S. Brunone I, qui Coloniensem Ecclesiam ab anno 953 ad 965 rexit [Gall. Christ. tom. III, col. 645 et seq.] , factam complectuntur. Omittit quidem Surius translationem, quia, inquit, eam supra inveniet lector in Vita S. Brunonis, archiepiscopi Coloniensis cap. 37, (imo 27) die XI octobris. Verum aliis brevioribusque verbis in Vita infra edenda, eadem translatio refertur, et ab uno eodemque scriptore conscripta videtur. Hæc Acta, in rebus gestis a S. Evergislo narrandis satis jejuna, eatenus sincera censemus, quatenus nihil continent, quod pugnet cum historia eorum temporum. Ex altera tamen Vita, inter Annotata, dabimus ea, quæ licet minus certa, tamen, ut fere fit in Legendis Sanctorum, celebratiora sunt. Similiter Historiam translationis S. Evergisli Tungris Coloniam dabimus ex S. Brunonis Vita, quia Cornelius de Bye ad diem XI octobris eamdem omisit, quatenus a codicibus melioris notæ abesset [Act. SS. tom. V Octob. pag. 701 et 779.] .
[4] [Tungris natus,] Acta num. 1 tradunt, S. Evergislum ex illustri genere Tungris, florentissima tunc civitate, natum fuisse: ipsum ejus nomen, ut supra animadvertimus, originem germanicam indicat. Et quidem Germanos hunc tractum occupasse,. docet nos Suetonius in Tiberio, cap. 9. In Gernico (bello), inquit, quadraginta millia deditiorum trajecit in Galliam juxtaque ripam Rheni, sedibus assignatis, collocavit. Eadem docet Eutropius in suo Breviario Historiæ Romanæ Lib. VII, nisi quod quadringenta hominum millia traducta dicat. Sed Suetonio magis, rebus, de quibus scribit, propiori, credendum censeo. Quidquid sit, hac ratione commodissime explicatur origo germanica Sancti nostri, quum spatio trecentorum annorum, multiplicatis Germanicis accolis, stirps deditia totam regionem occupare potuerit, et abolita lingua Celtica, Teutonicam apud omnes vernaculam effecerit.
[5] [a parentibus clericatui offertur;] Parentes, ait biographus infra edendus, num. 1, S. Evergisli ipsum Christo serviturum perpetuo devoverunt, ac juxta ritum ecclesiasticum Nazaræum Domino mancipare disposuerunt. Antiquis siquidem temporibus offerebant parentes quandoque liberos suos alicui ecclesiæ aut monasterio. Istiusmodi oblationis consuetudinem indicat Regula S. Benedicti cap. 59, ejusque formulam exhibet Baluzius, formula XXXI [D. Bouquet. tom. IV, pag. 587 et seq.] ; parentes quidem cum oblatione, id est cum pane et vino, materia, ut interpretatur Edm. Martene [Comment. in Reg. S. Bened. pag. 781.] , incruenti Sacrificii involvebant manum pueri in palla altaris, et sic offerebant, abbate præsente et coram testibus, regulariter permansurum, ita ut ab ista die non liceret illi collum de sub jugo regulæ excutere. Benedictus Hæftenus in suis Disquisitionibus monasticis lib. IV tr. I disquisit 3. [Disquisit. monast. pag. 356.] varia affert exempla puerorum, a parentibus oblatorum, in ætate admodum infantili: S. Willibrordus, vix a lacte depulsus, in Ripensi monasterio adhuc puer clericatus accepit tonsuram et pia professione monachum se fecit esse: S. Bonifacius, Germaniæ postmodum Apostolus, teste Willibaldo, quum esset annorum circiter quatuor seu quinque Dei se servitio subjugare studuit. Hæc quidem sufficiunt ad ostendendam antiquam offerendi pueros consuetudinem.
[6] [quæ oblatio obligabat liberos, ut volunt quidam;] Sed hinc enascitur alia quæstio, quam paucis elucidandam censemus: nempe quam obligationem contraherent pueri, postquam ad maturiorem ætatem pervenissent. Edm. Martene opinatur, pueros, solemniter oblatos, non potuisse reverti ad sæculum, suamque sententiam firmat ex eo, quod regula dicat, puerum, redeuntem ad sæculum, perire; quod si id illi licitum fuisset, tuta conscientia id faciens, nullam culpam, adeoque nec damnationem incurrisset. Dein parentes, liberos suos offerentes, cogebantur eosdem exheredare, ut hac ratione obstruerentur viæ ad sæculum [Comment. pag. 788.] . Huc etiam facit, quod parentes possint dare, vendere, servitutis jugo subjicere filios, proindeque et lenissimo Christo jugo eosdem submittere. Similes rationes etiam profert laudatus Hæftenus, lib. IV Tract. I disq. 5 [Hæften. pag. 359. Cfr Mabillon. Vet. Anatect. pag. 465.] . Firmatur autem hæc opinio ex can. XLVIII Concilii Toletani IV, quem Gratianus suum facit can. III. caus. XX quæst. I, nempe: Monachum aut paterna devotio aut propria devotio facit. Quidquid horum fuerit, alligatum tenebit. Proinde his ad mundum revertendi intercludimus aditum, et omnes ad sæculum interdicimus egressus. Similiter Gregorius II (alii III dicunt [Ibid. pag. l. c.] interrogatus a S. Bonifacio Moguntino circa puellos, a parentibus oblatos, respondet [Migne. Patrol. tom. LXXXIX, col. 525.] : Si pater vel mater filium vel filiam intra septa monasterii in infantiæ annis sub regulari tradiderunt disciplina, utrum liceat eis, postquam pubertatis impleverint annos, egredi et matrimonio copulari. Hoc omnino devitamus, quia nefas est, ut oblatis a parentibus Deo filiis voluptatis frena laxentur.
[7] [quod negant alii,] Ad citatos similesque canones respondet Franc. Suarez T. III de Relig. lib. VI cap. 3 num. 13, prædicta jura intelligenda de filiis, oblatis in infantia, qui postquam ad annos discretionis pervenerunt, oblationi, de se factæ a parentibus, expresse vel tacite consenserunt. Quæ limitatio, prosequitur Suarez, quamvis non expresse addatur in concilio Toletano IV, ex aliis juribus subintelligenda est, quum concilium illud post tempora Marcelli Papæ congregatum sit. Iste enim pontifex dicebatur sancivisse, ut liberi, a parentibus oblati, et annos XV facti, a prælatis interrogarentur, vellentne permanere in monasterio, nec ne. Scimus quidem hunc canonem 10, caus. XX, quæst. I ad Marcellum Papam, qui, debacchante Diocletiani persecutione, sedem Romanam viginti mensibus tenuit, eo scilicet tempore, quo de impuberibus in monasterio offerendis agi non poterat [Cfr Berardi. Gratiani. Canones. tom. II, pag. 135.] , non pertinere. Nihilominus Carolus Berardi, dum hunc canonem Marcello abjudicat, ostendit tamen eumdem, quoad sensum, ex concilio Toletano II, Aurelianensi V et can. XVIII S. Basilii ad Amphilochium desumptum esse [Ibid. l. c.] .
[8] [1° nixi canonibus] Et vero ex hisce similibusque ecclesiasticis legibus satis liquet, citata verba concilii Toletani IV et Gregorii II aut mollienda esse, aut stabile jus non creasse; nam qui opponuntur canones etiam generalibus verbis utuntur. Sic S. Gaudentius Brixiensis, qui initio sæculi V floruit cujusque Acta ad diem XXV octobris dabuntur, sermone VIII dicit: Parentes vel consanguinei quique virginum tam puerorum quam etiam puellarum nolo sibi de supradicta licentia blandiantur, quod alienis mentibus eos dominari non posse tractavimus. Imperare quidem continentiam non possunt, quia res esse noscitur voluntatis. S. Leo, in epistola ad Rusticum Narbonensem ad interrogationem XV (can. 8, Caus. XX, quæst. I) respondet: Puellæ, quæ non coactæ parentum imperio, sed spontaneo judicio, virginitatis propositum atque habitum susceperunt, si postea nuptias eligunt, prævaricantur, etsi consecratio non accessit; cujus utique non fraudarentur munere, si in proposito permanerent. Non dissimulabo tamen, Clementem III in sua decretali can. 12 de Regularibus (III, 31) interpretari S. Leonis verba, quasi de puella nubili ageretur, adeoque ad eas, quæ in infantili ætate a parentibus offeruntur, non spectare: verum ipse Clemens, dum istiusmodi oblationem ratam esse vult, tales eidem apponit conditiones, ut veram, licet tacitam, professionem exigere censendus sit. Etenim non videtur, inquit, illa monasticæ professionis a se posse jugum excutere, quum eam non constet evidenter contradixisse, quum benedictionem accepit, quam non nisi in ea ætate discretionis recipiunt, quæ velantur, præsertim si ratihabitione secuta (etsi eam quandoque contradixisse constiterit) quod ante gestum fuerat, roboratur. In hunc quoque sensum loquitur canon XIX Concilii Aurelianensis V, anno 549 celebrati [Labbe, tom. V Conc. col. 396.] : Quæcumque etiam puellæ seu propria voluntate monasterium expetunt, seu a parentibus offeruntur, annum in ipsa, qua intraverint, veste permaneant: in his vero monasteriis, ubi non perpetuo tenentur inclusæ, triennium in ea, qua intraverint veste permaneant et postmodum secundum statuta monasterii ipsius, in quo elegerint permanere, vestimenta religionis accipiant; quæ, si deinceps sacra relinquentes loca, propositum sanctum sæculi ambitione transcenderint, vel illæ, quæ in domibus propriis tam puellæ quam viduæ, commutatis vestibus, convertuntur, cum his, quibus conjugio copulantur, Ecclesiæ communione priventur. Per transennam animadvertamus, jam tum fuisse sanctimoniales, propriarum domorum incolas, per solidum triennium probandas, ante susceptionem vestis monasticæ, quæ hodiernæ professioni æquipollet.
[9] [variarum regionum;] Eamdem doctrinam tuetur S. Basilius in canone XVIII suæ epistolæ ad Amphilochium, ord. CXCXIX, aliis II [Tom. III, Oper. pag. 292.] : Professiones, inquit, ab eo tempore judicamus, quo ætas rationis complementum habuerit. Non enim pueriles voces omnino in his esse ratas existimare oportet, sed eam, quæ supra sexdecim vel septemdecim annos nata fuerit, rationisque compos et diu examinata probataque perseveraverit, et, ut admittatur, precibus contendat, tum oportet in sacrarum virginum catalogum referri, ejusque confessionem comprobare et illius refectionem inexorabiliter punire. Multas enim parentes et fratres offerunt, et quidam eorum, qui eas cognatione attingunt, ante ætatem, non ex se ipsis ad cœlibatum incitatas, sed sæculare quidpiam sibimet procurantes, quas non facile admittere oportet, donec aperte propriam suam sententiam perscrutati fuerimus. Sic quoque Carolus Magnus in Capitulari anni 805, cap. XIV [Harzheim. tom. I Conc. Germ. pag. 388. Cfr ibid. pag. 410.] prohibet, ne infantulæ ætatis puellæ, antequam illæ eligere sciant, quid velint admittantur: quam ordinationem etiam habent Leges Longobardorum lib. III tit. I cap. 6 [Apud Lindebrog. Cod. leg. antiquar. pag. 666.] . Ex iis igitur quæ hactenus diximus, quibusque alia plura addi possent, satis liquet, etiamsi daretur interpretatio strictior tum canoni Toletano, tum epistolæ Gregorii II supra citatis, tamen jus certum et stabile non fuisse oblationi, factæ a parentibus, quando ipsi pueri oblati non consenserunt. Itaque Cœlestinus III, qui c. XIV de Regularibus (III, 31) prohibet compelli ad vitam monasticam filium impuberem, nisi ipse consenserit, non obstante oblatione paterna, primus, ut quidam volunt [Schmalzgrueber jus. Canon. rit. De regular. num. 153.] , non fuit, qui antiquum jus correxerit.
[10] [2° imminutione potestatis] In præsenti quæstione id dein quoque animadvertendum est, videlicet, antiquis temporibus, ac præsertim jure Romano, amplissimam, imo fere illimitatam fuisse patriam potestatem; quapropter nec mirum videri debet, antiquiores quosdam canones adjumentum suum in aliquibus a lege civili, præcipue Romana, mutuasse; ut dicitur c. 1 de nov. operis nuntiat (V, 32), sicut leges non dedignantur sacros canones imitari, ita et sacrorum statuta canonum principum constitutionibus adjuvantur. Porro summa erat olim patria potestas, ut secundum legem XXXII Duodecim Tabularum (vel, ut habent alii, legem I partis III) haberet paterfamilias in filium jus vitæ ac necis ac potestatem ter venum dandi filii [Rosini. Antiq. Rom. pag. 570 et 594.] : adeo ut prolem suam paterfamilias, tamquam dominus rem suam ad omnem usum et abusum teneret. Unde Justinianus in Institutionibus lib. I, tit. 9 merito dicere potuit: Jus potestatis, quod in liberos habemus, proprium est civium romanorum: nulli enim alii sunt homines, qui talem in liberos habeant potestatem, qualem nos habemus. Ex quibus consequitur, exaggeratam apud Romanos patriam potestatem jam non ex jure naturali fluere, sed a lege humana derivari. Atque hinc factum est, ut paulatim severitas patriæ potestatis molliretur et moribus et legibus: ac prius quidem moribus, posterius legibus, quarum tamen initium incertum est, ut monstrat Gothofredus in Commentario ad l. 2 de liberali caus. Cod. Theodos. (lib. IV, tit. 8) [Codex Theodos. tom. I, pag. 406. Edit. Lips. 1736.] : id tamen certum omnibus est, saltem sub Alexandro Severo abnormem istam severitatem in vitam liberorum abrogatam fuisse.
[11] [parentum in liberos,] Procedente etiam tempore et potestas vendendi aut donandi liberos patribus adempta fuit: nam Diocletianus C. l. 1 de patrib. qui filios distrax. (IV, 43) sancivit: Liberos a parentibus neque venditionis neque donationis titulo, neque pignoris jure, aut alio quolibet modo, nec sub prætextu ignorantiæ accipientis in alium transferri posse, manifestissimi juris est. Lege tamen sequenti Constantinus permittit venditionem recenter natorum [Cfr ibid. pag. 491.] , sub ea tamen cautione, ut ingenuitatem suam repetere possint, si vel pretium solvitur vel servus vicarius substituitur. Paulo autem serius gentes Teutonicæ, quæ maximam Europæ partem occuparunt et excoluerunt, alios mores indutæ, leges romanas magis magisque emollierunt. Nam potestati paternæ Germani quamdam tutelam filiorum, quam Mundium vocabant, substituebant; ita ut, dum filii parentibus debebant reverentiam et obedientiam, patris esset officium curare ne liberi neque in persona neque in rebus aliquod detrimentum paterentur, imo ut ad omne bonum promoverent: adeoque istiusmodi potestas in filios, adveniente ætate maturiore, fere exstinguebatur, quatenus liberi, sibi jam sufficientes necessaria, aliena tutela non indigerent [Cfr Eickhorn. Deutsch. Staats und Rechts geschichte §§ 55, 352 et 371. Troplong. Influence du Christ. sur le droit Rom. ch. V.] . Et vero apud Wisigothos l. II, lib. IV, tit. II [Lindebrog. Cod. leg. antiq. pag. 80.] sancitum erat, ut, matrefamilias mortua, liberi in patris potestate consisterent, et res eorum, si novercam non superduxisset, ea conditione possideret, ut nihil exinde aut vendere aut evertere, aut quocumque pacto alienare præsumeret. Alibi autem, l. I ejusdem libri tit. V [Ibid. pag. 89.] prohibebantur parentes exheredare liberos, nisi pro culpis gravissimis, quæ speciatim enumerantur: Flagellandi tamen, inquit, et corripiendi eos, quamdiu sunt in familia constituti, tam avo quam aviæ, seu patri quam matri potestas manebit. Lege civili tali modo emollita, facile capimus legem canonicam mitigatam fuisse, si tamen canones, supra citati tantam aliquando vim obtinuerint, ut oblatos a parentibus liberos, etiam invitos, ad vitam monasticam potuerint adigere.
[12] [3° ex distintione quæ semper] Neque id prætereundum est, ab antiquissimis temporibus distinctionem exstitisse inter virgines velatas et non velatas, ita ut dum illarum, ut monstratum fuit in Commentario ad Acta SS. Martiniani et Saturiani num. 11 et seqq. [Act. SS. tom. VII Octob. pag. 827.] , nuptiæ essent invalidæ, harum tamen, illicitæ quidem, valerent; quia scilicet puellæ non velatæ solemne castitatis debitum non contraxisse videbantur. Porro quamvis varia assignaretur velandæ ætas, nullus certe canon exhiberi potest, qui velationem ante pubertatis seu discretionis annos, ut constat ex can. 12 de regular. (III, 31), permittat; imo ætatem admodum maturam exigunt jura: sic concilium Carthaginense III, anno 397 celebratum, canone IV [Labbe, tom. II Conc. col. 1167.] prohibet ne ante viginti quinque annos virgines consecrentur et concilium Agathense anni 504 can. XIX [Labbe, tom. IV Conc. col. 1386.] statuit: Sanctimoniales, quamlibet vita earum et mores probati sint, ante annum ætatis suæ quadragesimum non velentur. Quæ quum ita sunt, videamus quid intersit inter velatam et non velatam in ordine ad matrimonium contrahendum, adeoque repetendum sæculum. Distinctionem inter virgines utriusque voti clare exponit Innocentius I in epistola decretali ad Victricium Rothomagensem cap. XII et XIII [Ibid. tom. II, col 1252.] , quod utrumque recitabo: Quæ Christo spiritualiter nupserunt, et velari a sacerdote meruerunt, si postea vel publice nupserint, vel se clanculo corruperint, non eas admittendas esse ad pœnitentiam, nisi is, cui se junxerant, de sæculo recesserit. Si enim de omnibus hæc ratio custoditur, ut quæcumque, vivente viro, alteri nupserit, habeatur adultera, nec ei agendæ pœnitentiæ licentia concedatur, nisi unus ex eis fuerit defunctus; quanto et illa magis tenenda est, quæ ante immortali se sponso conjunxerat, et postea ad humanas nuptias transierunt? Hæ vero, quæ necdum sacro velamine tectæ, tamen in proposito virginali semper manere promiserant, licet velatæ non sint; si forte nupserint, his agenda aliquanto tempore pœnitentia est, quia sponsio earum a Deo tenebatur. Nam si inter homines solet bonæ fidei contractus nulla ratione dissolvi, quanto magis ista pollicitatio, quam cum Deo pepigerit virgo, solvi sine vindicta non debet? Nam si Apostolus Paulus, quæ a proposito viduitatis discesserunt, dixit eas habere condemnationem, quia primam fidem irritam fecerunt, quanto magis virgines, quæ prioris promissionis fidem frangere sunt visæ? [I Tim. V, 12.] Hac distinctione inter utrumque virginum ordinem posita, quam paulo post concilium Romanum anni incerti, sub Innocentio tamen habitum, ut conjicit Phil. Labbe [Ibid. tom. II Conc. col. 1316.] , admisit can. I et II [Ibid. col. 1317.] , aliquatenus apparet, non ineluctabilem fuisse liberis oblatis manendi in monasterio necessitatem, quam prudens Ecclesiæ mansuetudo relaxare poterat.
[13] [exstitit, præsertim in clericatu,] Ut vero ad S. Evergislum nostrum redeamus, atque ejus oblationem, qua eum parentes, ut loquitur biographus num. 1, Domino mancipare disposuerunt, propius explicemus, id etiam animadvertendum est, non tam vitæ monasticæ, sed, ut verbis biographi presse insistamus, clericali S. Evergislus devotus fuit: quod quidem illa ætate parentes quandoque factitabant, ut docet Concilium Toletanum II, anno 527 celebratum; cujus canonem I eo lubentius adducimus, quod in eo quasi in germine videamus indicata ea collegia ecclesiastica, vulgo Seminaria dicta, in quibus ab infantili ætate pueri gradatim ad usque presbyteratus ordinem in virtutibus scientiisque excolendis exercebantur. Canon Toletanus sic sonat [Ibid. tom. IV, col. 1733.] : De his quos voluntas parentum a primis infantiæ annis clericatus officio manciparit, stastuimus observandum, ut mox quum detonsi vel ministerio electorum contraditi fuerint, in domo ecclesiæ, sub episcopali præsentia a præposito sibi debeant erudiri. At ubi octavum decimum ætatis suæ compleverint annum, coram totius cleri plebisque conspectu, voluntas eorum de expetendo conjugio ab episcopo perscrutetur. Quibus si gratia castitatis, Deo inspirante, placuit, et professionem castimoniæ suæ absque conjugali necessitate se spoponderint servaturos, hi tamquam appetitores arctissimæ viæ, lenissimo Domini jugo subdantur, ac primum subdiaconatus ministerium habitu probationis suæ * a vicesimo anno suscipiant. Quod si inculpabiliter ac inoffense vicesimum et quintum annum ætatis suæ peregerint, ad diaconatus officium, si scienter implere posse ab episcopo comprobantur, promoveri debent. Cavendum tamen est his, ne quando suæ sponsionis immemores, aut ad terrenas nuptias aut furtivos concubitus ultra recurrant. Quod si forte fecerint, ut sacrilegii rei damnentur, et ab Ecclesia habeantur extranei. His autem quibus voluntas propria, interrogationis tempore, desiderium nubendi persuaserit, concessam ab Apostolis sententiam * auferre non possumus: ita ut quum perfectæ * ætatis in conjugio positi renuntiaturos se pari consensu operibus carnis spoponderint, ad sacratos gradus aspirent.
[14] [inter votum simplex et solemne.] Quamvis in hoc canone Toletano agatur, ut diximus, de clericatu potius quam de monachatu, videaturque S. Evergislus a pueritia clero sæculari adscriptus; nihilominus operæ pretium fuerit signare nobis verba canonis Toletani, quibus fatentur patres concessam ab Apostolis sententiam seu licentiam (nubendi) auferre se non posse. Etenim si istiusmodi licentia concessa sit ab Apostolis, non perspicitur, quomodo nuda parentum devotio, ut loquitur canon XLVIII Concilii Toletani IV, supra num. 6 citatus, apostolicam licentiam enervare potuerit, sive de clericatu sive de monachatu agatur. Quapropter arridet nobis sententia Benedicti Hafteni, qui in Disquisitionibus monasticis lib. IV tract. I disquisit. V [Pag. 360.] , postquam utriusque sententiæ argumenta libravit, tandem concludit his verbis: Triplicem effectum in his pueris sortitur parentum oblatio. Primus est, ut possint a Religione recipi et retineri. Secundus, ut pater non possit amplius uti patria potestate ad eos revocandos, quia jam cessit juri suo, et, quantum in se est, per donationem filios religioni donavit, et ipsa acceptavit. Tertius est, ut neque ipsi sua voluntate ante annos pubertatis egredi possint, quia in illa ætate non tam sua, quam patris voluntate regendi sunt: pater autem voluntatem suam in Religionem transtulit, et ideo sine Religionis consensu exire non possunt intra illam ætatem, quamvis ante annos pubertatis ex causa queant expelli. Eadem tradit Prosper Fagnani ad c. Cum virum de Regular. num. 2 et seq. [Comment. in III libr. Decretal. Part. II, pag. 50. Edit. Colon 1676. Cfr Bened. XIV de Synodo lib. VI, cap. 3, num. 2.] .
[Annotata]
* probatione habita professionis suæ
* licentiam
* provectæ
§ II. Jus episcoporum Coloniensium in Ecclesiam Tungrensem; diaconatus et episcopatus S. Evergisli; an Martyr dicendus sit.
[A S. Severino Coloniensi,] Difficultate circa oblationem parentum discussa occurrit alia: nempe in Actis num. 2 dicitur S. Evergislus puerulus, ab eo, qui Tungris dignitate et cura prærat S. Severino Coloniensi oblatus fuisse. Atque hæc quidem vox puerulus strictam interpretationem non patitur, quum in præcedentibus dicatur, eruditioni traditus, lectioni assidens indefessus, prandiolum protrahens, licet offenderentur parentes, in vesperum, tandem quæ e tenui alimento supererant, pauperibus erogans: quæ omnia ætatem, annos vere pueriles prætergressam, indicant: quapropter malim eum adolescentem, jam prima litterarum elementa edoctum, dicere: maxime quum sine his probatæ litteraturæ et sanctitatis initiis explicari vix possit, cur S. Severinus adolescentem secum Coloniam adducere voluerit. Sed eodem Actorum loco gravior sese exhibet difficultas, nempe quomodo S. Severinus Ecclesiæ Tungrensis talem habere potuerit sollicitudinem, ut isthic advenerit tractaturus de statu Ecclesiæ, primum ex fratribus, qui dignitate et cura ipsi Ecclesiæ præerat accersiverit, qui eorum fidem et quomodo in divinis cultibus se haberent, requisiverit. Hæc enim proprii episcopi officia videntur.
[16] [cujus erat aliqua] Difficultati occurri duplici præsertim ratione potest. Imprimis Codicis Ecclesiæ Africanæ canon CXIX [Labbe, tom. II Conc. col. 1128.] sancit, episcopum, qui aliquem locum ad catholicam unitatem converterit, camque per triennium, nemine repetente, retinuerit, non posse conveniri: quod si sedes vacaverit, non præjudicetur matrici, seu Ecclesiæ cathedrali, sed liceat, quum locus acceperit episcopum, quem non habebat, ex ipso die intra triennium repetere. Constat certe ex Vita S. Severini, data die præcedenti, num. 2 hunc antistitem multum allaborasse, ut Ariana hæresis, quæ procul dubio has regiones infecerat, exstirparetur, vicinosque Tungros, vita functo S. Servatio, ab interitu vindicare potuisse: proin secundum citatum canonem Africanum, partem episcopatus Tungrensis, cujus cathedra jam Trajectum translata fuerat, sibi saltem ad tempus retinere ac successori S. Evergislo relinquere potuit: atque tali modo explicari potest, Sanctum nostrum Tungrensem civitatem ex propria auctoritate visitasse et pro potestate irrumpentes corruptelas emendasse. Nihilominus vehementer dubito, utrum citatus Africanus canon umquam usu receptus fuerit in Gallia; quoniam in eo agebatur maxime de componendo schismate Donatistarum, ut satis manifestum est ex canonibus præcedentibus [Ibid. col. 1666.] : nam in iis agitur de episcopis, qui ex Donatistis ad catholicam unitatem conversi fuerint, quibuscum episcopi catholici eamdem cathedram tenentes, dividere territorium suum consenserant. Qui rerum status, quoniam in Gallia numquam exstitit, similes canones, quibus Africa indigebat, numquam requisivit.
[17] [Ecclesiæ Tungrensis] Satius igitur est ad alteram rationem solvendæ difficultatis recurrere, nempe ad jus metropoliticum, quo Coloniensis cathedra in Tungrensem potiebatur. Major, quam nunc est, erat metropolitarum antiquitus potestas: eamdem accurate describit canon IX concilii Antiocheni, anno 341 celebrati [Ibid. col. 566.] : Episcopos, inquit, qui sunt in unaquaque provincia, scire oportet episcopum, qui præest metropoli, etiam curam suscipere totius provinciæ, eo quod in metropolim undequaque concurrunt omnes, qui habent negotia. Unde visum est, eum quoque honore præcedere: reliquos autem episcopos nihil magni momenti aggredi sine ipso, ut vult, qui ab initio obtinuit, patrum canon: vel sola, quæ ad uniuscujusque parochiam conferunt et regiones, quæ ei subsunt. Unumquemque enim episcopum habere suæ parochiæ potestatem et administrare pro unicuique conveniente religione et totius regione curam gerere, quæ suæ urbi subest. Ut etiam ordinent presbyteros et diaconos et unaquæque cum judicio tractent, et nihil ultra facere aggrediantur sine metropolis episcopo; neque ipse sine reliquorum sententia. Id vero notabile in hoc canone, quod quum magnam metropolitano in rebus arduis tribuat auctoritatem, suam tamen episcopis in regenda diœcesi illæsam relinquat jurisdictionem, imo quum episcopi pro suo arbitrio agere possint in sua Ecclesia, metropolitani tamen nihil aggredi debent in provincia sine reliquorum episcoporum sententia.
[18] [secundum vigentes] Sed metropolitanis competebat jus visitandi Ecclesias suæ provinciæ. Id luculenter ostendit canon II Concilii Taurinensis, anno 397 celebrati [Ibid. col. 1156.] , quo componitur controversia circa jus metropoliticum, inter episcopos Arelatensem et Viennensem: si quidem neuter probare possit suam civitatem esse metropolim, ad pacis vinculum conservandum, consilio utiliore decernitur, ut si placet memoratarum urbium episcopis, unaquæque de his viciniores sibi intra provinciam vindicet civitates, atque eas Ecclesias visitet, quas oppidis suis vicinas magis esse constiterit. Eodem modo can. LII Codicis canonum Ecclesiæ Africanæ [Ibid. col. 1076.] conqueruntur Honoratus et Urbanus episcopi, quod a primate Carthaginensi, prout leges requirunt, provincia Mauritaniæ non visitetur: respondet Aurelius Carthaginensis, nihil de hac provincia in præsenti statuendum esse, siquidem vicina est barbarico; sed, addit, præstet Deus, ut ex abundanti non pollicentes venire possimus ad vestram provinciam; cogitare enim debetis, fratres, quia hoc sibi et Tripolitani et Arzugitani fratres potuerunt exigere, si ratio pateretur. Sic quoque a primate Numidiæ, Megalio Calamensi, visitatam dicit Possidius in Vita S. Augustini cap. 8 [Migne. Patrol. Oper. S. August. tom. XXXII, col. 39.] Ecclesiam Hipponensem, qua occasione, præter omnium exspectationem, de consensu tamen episcopi Carthaginensis, secretis litteris obtento, episcopus consecratur S. Augustinus.
[19] [illa tempestate canones,] Commode itaque explicari posset agendi ratio S. Severini Coloniensis, quatenus metropolitanus Tungrensis Ecclesiæ eamdem jure suo visitaverit et in doctrinam ac mores cleri inquisiverit, nisi alia sese objiceret difficultas, nempe conditio ipsius sedis Coloniensis, quæ, ut quidam volunt, jus metropoliticum sæculo quarto nequaquam habebat. Hanc opinationem solide confutavit duplici dissertatione Josephus Harzheim: monstravitque adversus contrariæ sententiæ patronos, Ægidium Gelenium [Pretiosa Hierotheca, pag. 29.] Ignatium Roderique [Sacr. Colon. Eccl. traditio. Vindic.] et Carolum a S. Paulo [Geograph. Sacr. pag. 127.] metropoliticam dignitatem a S. Materno derivari. Præcipuum argumentum mihi videtur, quod Colonia Agrappina habeatur ab antiquissimis temporibus tamquam metropolis Germaniæ Secundæ, ut constat ex Notitia provinciarum, tempore Honorii, adeoque finiente sæculo quarto aut quinto incipiente seu hoc ipso tempore, de quo agimus, condita. Fateor quidem has metropoles fuisse civiles, nec a potestate sæculari manare jus metropoliticum circa res sacras: sed nihilominus Ecclesia Dei, cujus est regimen spirituale pro utilitate populi disponere, consueverat ordinare, ut eædem essent metropoles ecclesiasticæ, quæ civiles, cujus dispositionis ratio exprimitur in canone Concilii Antiocheni supra citato, quia nempe in metropolim undequaque concurrunt omnes, qui habent negotia. Jam vero Coloniensis metropolis, inter omnes cæteras jure metropolitico caruisset: nam recolantur cæteræ urbes omnes, provinciarum capita in Gallia, in omnibus ad sera etiam tempora constitutas sedes metropolitanas reperiemus: Elusa enim, Novempopulaniæ metropoli, penitus per Nortmannos destructa, jus metropoliticum ad Auscios translatum fuit sæculo nono [Gall. Christ. tom. I, col. 977.] .
[20] [et Ecclesiarum necessitatem,] Objiciunt quidem adversæ sententiæ patroni, Capuam, Campaniæ metropolim civilem, in ecclesiasticis nudum episcopatum mansisse usque ad sæculum X, quo ad archiepiscopatus dignitatem evecta fuit [Ughelli. Ital. Sacr. tom. VI, col. 321.] : adeoque metropolim civilem non continuo inducere ecclesiasticam. Quod quidem et nos fatemur: nam Romana Sedes, quatenus est metropolitana, in varias provincias, adeoque et metropoles, jurisdictionem explicabat suam, ut monstrant Jacobus Sirmondus [De Suburbic. Ecclesiis, tom. IV, Oper. col. 37.] , Petrus de Marca [De Concord. Sacerd. et imper. tom. I, pag. 25.] et Petrus Cantelius [Metrop. Urbium. Histor. pag. 389.] . Quapropter allegatum Capuæ exemplum inefficax mihi videtur, præsertim in Galliis, ubi, ut diximus, quæcumque metropolis civilis simul etiam ecclesiastica fuit. Alteram difficultatem facessit epistola XIV Zachariæ Papæ ad Bonifacium [Migne. Patrol. tom. LXXXIX, col. 954.] , qua Ecclesia Moguntina perpetuis temporibus Bonifacio et successoribus ejus in metropolim confirmatur, habens sub se has quinque civitates, id est Tungris, Coloniam, Wormatiam, Spiraciam et Trectis (Maestricht). Sed imprimis hoc mandatum pontificium, si umquam exsecutionem habuit, brevi abolitum fuit; quum, fatentibus etiam adversariis, episcopus Coloniensis, S. Bonifacio coævus, sive is Agilolfus, ut vult Gelenius [Pretiosa Hierotheca, pag. 29.] , sive Raginfredus, ut habet Gallia Christiana [Tom. III, col. 630.] , fuerit, jus metropoliticum possideret. Dein tempore S. Bonifacii agebatur de reformando Ecclesiæ Germanicæ statu, per multiplices vicissitudines turbato: nam ante aliquot annos, ut habet epistola Zachariæ X [Migne. Patrol. tom. LXXXIX, col. 942.] , agebatur de metropoli Coloniæ danda Bonifacio, quod quidem consilium effectus suos sortitum non est, quia Franci non perseverarunt in verbo, quod promiserunt, quapropter S. Bonifacius morabatur in civitate Moguntina [Ibid. col. 947.] . Quæ omnia ostendunt, illa tempestate constitutam non fuisse sedem metropolitanam, quin inde consequatur, sæculo quarto et quinto SS. Severinum et Evergislum jus metropoliticum non exercuisse.
[21] [procuratio,] Si tamen metropolitana episcoporum Coloniensium dignitas in mente alicujus nutaret, recordemur SS. Severini et Evergisli pontificatum in illa tempora incidisse, quibus pro virili sua parte quisque laboranti Ecclesiæ succurrebat, et seposito parumper canonum rigore, falcem suam mittebat etiam illic, ubi messis aliena videbatur. Luculenta exempla præbet sæculi quarti historia. Unum proferam ex Theodoreto lib. V, cap. 4 [Theodoreti Oper. tom. III, pag. 1020. Edit. Hal. 1769.] . Magnus, ait, Eusebius (Samosatensis, in provincia Euphratensi sub metropoli Hierapoli episcopus) ab exsilio reversus Acacium, cujus celebris est fama. Berœæ (in provincia Syriæ Prima [Or. Christ. tom. II, col. 782.] ordinavit episcopum; Hierapoli vero Theodotum cujus religiosa conversatio nunc etiam in ore est omnium; Chalcidis porro Eusebium et Cyri nostræ (erat nempe Theodoretus Cyri episcopus) Isidorum, utrumque admirabilem et divino zelo conspicuum: sed et Eulogium illum, qui pro apostolica doctrina strenue decertavit, … ab eodem ferunt Edessæ, divino Barse mortuo, pastorem fuisse ordinatum. Quum vero et Dolichæ, provinciæ Euphratensis cathedræ, imponere vellet Marim, tegula, in caput a muliere Ariana immissa, finem vitæ confecit. Hæc refert Theodoretus. Præter canones certe erat, simplicem episcopum, metropolitica dignitate nullatenus insignem, episcopos constituere per diversa loca, non solum propriæ provinciæ, sed et alienæ. Nam Berœa, hodie Alepus, ad Syriam Primam sub metropoli Seleucia Pieria pertinebat [Ibid. col. 777 et 782.] . Ad istiusmodi agendi rationem adigebat Ecclesiæ catholicæ salus, quæ in omni republica suprema lex est. Ast simile quid in Tungrensi Ecclesia accidere potuit: scimus quidem successionem episcoporum Tungrensium seu Trajectensium non fuisse magnopere interruptam: sed nulla nos docet historia, quid egerint, adeoque an aliena manu in onere sustinendo non indiguerint, præsertim quando, propter bellorum tumultus et succedentes sibi barbaricas gentes, vacante sede episcopali, Ecclesia Tungrensis viduata erat suo pastore. Unde ex labore a S. Severino pro ista Ecclesia suscepto, non consequitur, ut vult Tillemontius [Mém. pour serv. à l'Hist. Ecclés. tom. X, pag. 818.] , biographum S. Evergisli habuisse Tungros, quasi ad episcopatum Coloniensem pertinuissent. Quæ hactenus evolvimus, satis monstrant, alio etiam nomine, SS. Severinum et Evergislum curam Ecclesiæ Tungrensis potuisse suscipere, quin propterea proprius loci episcopus dicendus sit.
[22] [S. Evergislus ad Ordines promovetur,] S. Evergislus, cum S. Severino Coloniam profectus, gradatim, ut habet biographus num. 2, ad diaconatus officium promotus fuit, et tandem ad archidiaconatus dignitatem evectus. Quæ dignitas secunda erat ab episcopo, utpote quæ, docente S. Isidoro epist. I ad Leudefredum episcopum [Migne. Patrol. Isidori Oper. tom. LXXXIII, col. 896.] , imperare debet subdiaconibus et levitis. Sollicitudo quoque parochianorum et ordinatio et jurgia ad archidiaconi pertinent curam, pro reparandis diœcesanis basilicis ipse suggerit sacerdoti; ipse inquirit parochias cum jussione episcopi et ornamenta vel res basilicarum parochianarum, gesta libertatum ecclesiasticarum episcopo idem defert. Collectam pecuniam de communione ipse accipit et episcopo ipse defert et clericis partes proprias ipse distribuit. Hæc S. Isidorus Hispalensis, quibus monstrat amplam fuisse archidiaconorum potestatem, quæ, procedente tempore, in tantum excrevit [Cfr c. I Offic. Archidiac. (I. 23).] , ut impedimento esset recto regimini episcoporum; quapropter magna, pro arbitrio episcoporum, juris archidiaconalis pars ad vicarios episcoporum, vulgo dictos generales, translata fuit; qui quum ad nutum antistitis removeri possint et cum episcopo moriantur, liberam relinquunt episcopo gubernandæ Ecclesiæ suæ potestatem. Si tamen quem scrupulus moveret, quod, quæ de dignitate archidiaconi retulimus, pertineat ad sæculum VII, quo scripsit S. Isidorus, ac proin cum archidiaconatu S. Evergisli non continuo quadret: respondemus, S. Isidorum in sua epistola indicare, quid ab antiquo in Ecclesia observatum fuerit nec quidquam novi induxisse: et si omnimodam fidem adhibere possemus canonibus Arabicis concilii Nicæni, certum nobis foret, jam tum archidiaconum et chorepiscopum esse duas manus episcopi, ut loquitur cap. 58 [Labbe. tom. II Conc. col. 309.] , ita tamen ut præcipuus honor archidiacono tribuatur.
[23] [qua ratione clero Coloniensi mancipatus,] S. Evergislus, quamvis in Tungrensi civitate natus, gradatim ad ordinem diaconatus evectus fuit a S. Severino Coloniensi. Ferebat autem istius ætatis disciplina, ut a quo quis promotus fuerat episcopo, ad hunc ejusque Ecclesiam pertineret: adeoque in Ordinibus alicui conferendis non spectabatur locus nativitatis, originis aut domicilii, sed solum ordinator ejusque Ecclesia. Verum quidem est, exstare canones, quibus prohibentur ordinari laici præter conscientiam proprii episcopi; ast in Galliis vim legis obtinuisse non videntur. In concilio I Carthaginensi anni 348 canone V [Ibid. col. 715.] : Privatus, episcopus Vegelitanus dixit: Suggero sanctitati vestræ, ut statuatis, non licere clericum alienum ab aliquo suscipi sine literis episcopi sui, neque apud se retinere, nec laicum usurpari sibi de plebe aliena, ut eum ordinet sine conscientia ejus episcopi, de cujus plebe est. Gratus episcopus dixit: Hæc observantia pacem custodivit. Nam et memini, in sanctissimo concilio Sardicensi statutum, ut nemo alterius plebis hominem usurpet: sed, si forte erit necessarius, petat a collega suo et per consensum habeat. Recolit nempe Gratus, Carthaginensis præses concilii, qui et synodo Sardicensi interfuerat [Ibid. col. 650. et 679.] canonem XIX (in græco exemplari XV) quo statuitur, ut quicumque ex alia parochia voluerit alienum ministrum sine consensu episcopi ipsius et sine voluntate ordinare, non sit rata ordinatio ejus. Nihilominus ista disciplina in Galliis non obtinuit. Coævum habemus exemplum in S. Paulino, qui Burdigalæ baptizatus, a Lampio, Barcinonensi episcopo, ordinatus presbyter fuit [Migne. Patrol. Paulini Oper. tom. LXI, col. 163.] , ea tamen conditione ut ipsi Ecclesiæ Barcinonensi non alligaretur, nec in locum Ecclesiæ dedicatus esset [Ibid. col. 159.] . In concilio Arausicano I anni 441 scite distinguit inter clericum et laicum ordinandos; nam can. VIII [Labbe, tom. III Conc. col. 1449.] præcipit, ne clericum alibi consistentem, non sine consultatione ejus episcopi, cum quo ante habitavit … ordinare præsumat. Ast canone sequenti, in quo non jam agitur de clerico, sed alieno cive sancit concilium [Ibid. l. c.] , ut hunc aut ad se revocet, aut gratiam ipsi eorum impetret, cum quibus habitant. Igitur ex dictis liquet, S. Evergislum, laicum potuisse assumi a S. Severino, et per ordinationem Ecclesiæ Coloniensi adscriptum fuisse.
[24] [hujus Ecclesiæ episcopus eligitur,] Mortuo S. Severino successisse Sanctum nostrum apud omnes constat, quin tamen certo alicui anno illigari possit ejus ad episcopatum promotio; tum quia, ut vidimus die præcedenti in commentario ad Acta S. Severini num. 10 incertus est annus, quo S. Severinus obiit, tum quia ejus promotio in ea incidit tempora, quibus, republica ecclesiastica et civili perturbata, facilis non erat successoris electio. Henschenius noster in Exegesi de episcopatu Tungrensi et Trajectensi, quam Josephus Ghesquiere adnotationibus illustratam recudit in Actis Sanctorum Belgii [Tom. I, pag. 221.] , dicit circa annum CCCC S. Evergislum, patria Tungrensem, Coloniensem episcopum, Tungros excurrisse, idololatriæ sordes eliminaturus [Ibid. pag. 223.] : quibus verbis satis indicat, incertum sibi esse tempus, quo S. Evergislus S. Severino successerit. Gelenius, nixus auctoritate Catalogi ms., cujus ætatem non indicat, dicit [Admirand. Colon. pag. 39.] , anno 408 pontificatum occepisse S. Evergislum. Non est, quod magnopere repugnemus, sed nihil quoque occurrit, quo id constanter affirmemus, nisi quod sæculo quinto jam inchoato Sanctus noster Coloniensem Ecclesiam administrandam susceperit.
[25] [incerto tempore.] Laudatus Gelenius [Ibid. l. c.] nos docet S. Evergislum, juxta quosdam annis XV, juxta alios L, sedisse. Auctarium Butleri Lovaniense tribuit Sancto quindecim annos pontificatus, ejusque obitum anno 418 illigat, unde consequeretur initium episcopatus cum anno 403 concurrere: propterea editor Lovaniensis in Annotato speciali satius duxit vitam Sancti nostri prorogare in annum 434, quatenus annus iste commodius quadret cum successione episcoporum Coloniensium: verum istiusmodi ratio admittenda non videtur, testante Gallia Christiana [Tom. III, col. 624.] , inter S. Evergislum et ejus successorem, S. Aquilinum, satis diuturnum interpontificium exstitisse, cui difficultati addendum est, eumdem Aquilinum, apud alios nomine Solini seu Solani venire [Ibid. l. c.] , ita ut propter nominis diversitatem forsan alius episcopus Catalogo interpolandus sit. Constat igitur successionem episcoporum Coloniensium nullatenus perturbari, si obitum S. Evergisli quocumque anno infra medium sæculum quintum constituamus. Cæterum quantis tricis involuta sit istorum temporum chronotaxis monstrat etiam suo errore Josephus Ghesquiere in Actis Sanctorum Belgii: quum enim agens de S. Servatio, dixisset S. Evergislum auctorem ordinationis S. Agricolai, S. Servatii successoris et circa annum 420 defuncti [Act. SS. Belgii, tom. I, pag. 190.] , nihilominus scribenti de Sanctis Belgicis quinti sæculi probabilius visum est, S. Agricolaum ante annum 400, adeoque ante episcopatum S. Evergisli, episcopatum tenuisse [Ibid. pag. 439. Cfr Foullon. Hist. Leod. tom. I, pag. 61.] . Quæ quum ita sunt, satius arbitramur inutili labori ordinandi chronotaxim supersedere; quapropter et Sancti nostri obitum laxe sæculo quinto adulto consignamus: in quod tempus conspirat Cornelius De Bye, dum opinatur certum esse S. Evergislum ad annum usque 450 vitam haud produxisse [Act. SS. tom. V Octob., pag. 31. num. 70.] .
[26] [Corpus S. Mallosi reperit,] S. Evergislo nostro tribuit laudatus Corn. De Bye inventionem corporis S. Mallosi, Martyris Thebæi et sanationem per pulverem, ex Reliquiis SS. Gereonis et Sociorum desumptum: et ipse quidem commentatione bene longa ostendit, utramque historiam, a Gregorio Turonensi in lib. de Gloria Martyrum cap. 62 et 63 relatam [Migne. Patrol. Oper. Greg. Turon. tom. LXXI, col. 761.] , ad Sanctum nostrum, nequaquam autem ad Ebregisilum, qui circa finem sæculi VI floruit Coloniensis episcopus [Gall. Christ. tom. III, col. 625.] , pertinere. Præcipua ejus ratio est, quod Gregorius, qui episcopatu annis circiter viginti functus, anno 495 obiit, certe coævus fuit huic Ebregisilo, ac proinde narrationem suam texens, non dixisset de episcopo coævo, qui tunc hujus urbis erat antistes, sed magis, qui nunc est antistes, quod quidem et verius et efficacius fuisset: verius, quia recte tempus episcopatus istius Ebregesili indicasset; efficacius quoque, quia miraculo narrando tanto major plerumque adhibetur fides, quanto præsentior est testis productus. Nolim tamen dissimulare, auctores Galliæ Christianæ uni eidemque Ebregesilo, circa finem sæculi sexti viventi adscribere legationem ad parthenonem Pictaviensem, qui anno 590 perturbatus erat, et miracula circa Reliquias Martyrum Coloniensium patrata, quin scriptores isti ullam rationem suæ opinationis afferant [Tom. III, col. 625.] .
[27] [et Tungros profectus,] S. Evergislus causa, inquit Vitæ infra edendæ num. 4, abjiciendi idololatriæ fœditatem, cura pastorali sollicitus, Tungrim, unde traxerat claram originem, perrexit. Jam supra num. 6 monstravimus, rationes, propter quas S. Severinus manum admovere potuerit gubernaculo Ecclesiæ Tungrensis, eædem et hic valere possunt pro Sancto nostro, qui, ajunt Acta Suriana, pastorali eum perurgente cura et sollicitudine, sed patrii soli amore stimulante, fidei fervore inflammatus, ad Tungros profectus est, idololatriæ sordes eliminaturus. Satis diu idololatriam apud Tungrenses perseverasse, monstrat Henschenius noster in sua Exegesi de episcopatu Tungrensi, tomo VI Maji præfixa, quum tempore S. Cuniberti, qui circa annum 625 episcopatum suscepit [Ibid. col. 626.] , adhuc vestigia idololatriæ permanerent: quin et frequentes gentium septemtrionalium irruptiones moribundum paganismum, novis superadditis superstitionibus, et deletis aut in duram servitutem redactis indigenis, refocillarunt. Atque hinc factum arbitror, ut in variis regionibus alteram et quandoque tertiam conversionem celebratam videmus.
[28] [a latronibus occiditur.] Quod porro S. Evergislo Martyr dicatur, inde profluit, quod olim hic titulus tribueretur etiam iis viris, qui sanctissimam vitam agentes, injusta morte necati sunt. Sic S. Meinradus in Eremo Helvetica occisus a latronibus, qui ejus curtæ supellectili inhiabant, Martyr sine ambagibus vocatur [Cfr Act. SS. tom. II Januar., pag. 384 et seq.] . Quocirca animadvertit Cajetanus Moroni in suo Lexico Historico-ecclesiastico v°. Martire sæculis VII, VIII et IX titulum iis etiam tribui consuevisse, qui injuste et sine causa ab inimicis suis necati fuerant [Moroni. Dizion, di erudiz. Storico-Ecclesiastica, tom. XLIII, pag. 185.] . Nihilominus docet Prosper Lambertini Lib. III de Canonizatione Servorum Dei, cap. II, num. I martyrium esse voluntariam mortis perpessionem sive tolerantiam propter fidem Christi vel alium virtutis actum, in Deum relatum, quam sententiam probant communiter theologi et in specie S. Thomas 22. quæst. CXXIV art. 5. Ex quibus deducitur, S. Evergislus non esse proprie Martyr, quoniam latrones eum occiderunt, non quidem propter fidem Christi vel alium virtutis actum, in Deum relatum, sed, prout dicit biographus noster num. 4 et confirmant Acta Suriana, propter magnum lucrum, quod in eo adventasse sperabant: quum vero præter vestem nihil in eo reperissent … tristes aufugerunt, nil secum præter peccata portantes. Hæc verba clarissime indicant latrones non tam ex odio fidei aut alicujus virtutis supernaturalis, quam ex cupiditate rei alienæ scelus suum perpetrasse. Quæ reliqua sunt de cultu S. Evergisli in Annotatis exponemus.
PASSIO S. EVERGISLI EPISCOPI, AUCTORE ANONYMO
Ex ms. Ultrajectino S. Salvatoris,
Collato cum editione Coloniensi anni 1483 et Suriana anni 1618.
Evergislus, mart. et episc. Coloniensis (S.)
BHL Number: 2368
AUCTORE ANONYMO.
[S. Evergislus,] Evergislus ex nobili parentum prosapia progenitus Tungris civitate, tunc temporis urbium maxima a. Quum post baptismum forma speciosus, in se pro ætatis modulo prætenderet insignia gratiæ et virtutis, parentes ejus ipsum Christo serviturum perpetuo devoverunt, ac juxta ritum ecclesiasticum Nazaræum Domino mancipare disposuerunt b. Jam vero de sedulitate discendi, de morum ornamento mirabili non opus est dicere, quum nullus stylus valeret explicare. Eruditioni namque traditus, lectioni assidens indefessus, prandiolum protraxit in vesperum, offensis parentibus c, et parvo contentus, assuevit magis corpusculum sustentare, quam alere; quæ sibi subtrahebat, pauperibus erogabat.
[2] [a S. Severino pie educatus,] Interea beatus Severinus, Coloniensium archiepiscopus, Arianam hæresim per universam provinciam suam exstirpans d, Tungrim devenit, ubi perfidus Eufrata tritico zizania superseminaverat e: et tractaturus de statu Ecclesiæ, illico primum ex fratribus, qui dignitate et cura ipsi Ecclesiæ præerat f, accersiens, qui eorum fidem et quomodo in divinis cultibus se haberent, requisivit. Cui sacerdos, congrue respondens, inter cætera etiam sacri pueruli miras primitias fideliter inculcavit. Audiens archiepiscopus, gaudio repletus, eum sibi præsentari præcepit, et in ejus sanis responsionibus ultra spem mysterium sanctitatis invenit. Illum vero deinceps ardentissimo dilectionis affectu affilians, inter amplexus et oscula, ut secum pergeret, admonuit: et procedente tempore, moribus ornatum archiepiscopus eum gradatim ad diaconatus officium usque promovit g. Jam vero incredibile est, qualem se præstitit in Dei observantia mandatorum, in Dei tabernaculo die ac nocte excubans: quanti etiam esset meriti, apparet in eo, quod quum quodam tempore die dominico ex more, orationis causa, in secreta noctis hora sancta circumiret loca cum archiepiscopo, solus cum eo in transitu beati Martini Turonensis cœlestis militia dulcem melodiam in cœlo audire promeruit h.
[3] [fit episcopus Coloniensis:] Interea vero beatus pontifex Severinus jam senex migravit ad Dominum. Nec mora Evergislus, exigente magna ejus sanctitate, licet invitus, a clero et populo Agrippinæ Coloniæ in archiepiscopum est electus i. Ex hinc in dies de die in virtutem proficiens, statum Ecclesiæ quotidie in melius augmentabat. Quum vero jam senili ætate gravescens, dolore capitis nimium occuparetur, loca Sanctorum oraturus solito circuiens, ecclesiam Sanctorum Martyrum Gereonis sociorumque ejus intravit, et mox in memoria Sanctorum solitum versum “Exultabunt sancti in gloria” psallere incipiens, genibus flexis, “Lætabuntur in cubilibus suis” divinitus responsum accepit: quod divinum oraculum, viro Dei per spiritum revelatum, docuit, illius feriæ diem fore, quo Martyres sancti reddebant Creatori, quod in eis non potuit mori. Unde usque hodie illius diei gaudia ita fecit incolis digne celebrari annua, ut omnibus Sanctorum fiat intercessio continuo. Sanctus vero pontifex ex Sanctorum abditis pulverem languenti capiti cum signo crucis imponens sanus recessit, veluti jam repueriscens k.
[4] [Tungris prædicans,] Postea vir beatus causa abjiciendæ idololatriæ fœditatem, cura pastorali sollicitus, Tungrim, unde traxerat claram originem, perrexit. Ibi sane cum omni auctoritate prædicans, mores in melius reformabat. Interea quum Dominus eum digne coronare vellet, accidit, ut quadam media nocte surgeret; et solitarius secundum morem ad Sanctæ Dei Genitricis monasterium pergeret oraturus l; illud semper adimplens psalmistæ “Media nocte surgebam ad confitendum tibi.” [Ps. CXVIII. 62.] Sane vero dum iter ageret psalmodians: “Tu autem, Domine, susceptor meus es, gloria mea et exaltans caput meum,” aderant latrones, qui de nocte surrexerant, ut jugularent homines, magnum lucrum in eo adventasse sperantes, unusque eorum uno ictu teli eum jaculavit, quo cursum vitæ nono kalendas novembris feliciter consummavit. Quumque præter simplicem vestem nil in eo reperissent, in secretiorem locum eum portantes ac virgultis, quas forte in via collegerant, eum cooperientes, tristes aufugerunt, nil secum præter peccata portantes m.
[5] [a latronibus occiditur,] Facto autem mane, infausta fama volante, omnis civitas, tristitia et metu repleta, flevit amare. Universus clerus et populus, ad locum, ubi jacebat corpus tam sanctum, venientes, ipsum ad Sanctæ Dei Genitricis oratorium, quod tunc temporis fuit celeberrimum, detulerunt; et missarum ac exsequiarum celebratione ab episcopo loci n et omni clero rite peracta, sanctum corpus in secretiori loco ecclesiæ memoratæ cum omni sepulturæ honore deposuerunt, timentes, ne forte Colonienses illud sibi auferrent, si negligenter positum invenissent. Tantas vero virtutes per merita Beati Evergisli in eodem loco ex illo tempore operatus est Dominus, ut etiam dicerent incolæ talem fidem illis in cœlis eum servare, qualem ad eos vivus in terris dictus est habere. Quidquid enim ejus patrocinio petebatur fideli affectu, impletum est pio ejus effectu: nec solum ubi colebatur præsens, sed nusquam defuit absens. Sane ejus intercessione sunt cæci illuminati, claudi restaurati, paralytici curati, leprosi mundati, quæ utique gesta sunt, si quis voluerit literis significare, fastidium lectori videbitur irrogare.
[6] [ejusque corpus Coloniam transfertur.] Procedente vero tempore, quum Bruno, Coloniensis archiepiscopus, regnante fratre suo, vigesimus secundus sancti Evergisli successor o, iter faceret in occidentem causa colloquii habendi de statu regni apud principes regionis illius p, forte in reversione, pacato regno, ad oppidum devenit, ubi corpus S. Evergisli jacebat q: nam civitatem longa vetustas et bellorum tempestas cum nomine penitus delevit, et novitas alio sedem episcopalem transmutavit. Quumque ibi archiepiscopus pernoctaret, apparuit Sanctus Evergislus, quasi palliatus casula conscissa, qui dabat ei talia verba: Videsne, ut vestimenta mea sunt neglecta et a tinea consumpta? Quoniam tu illuminabis lucernam meam, illumina tenebras meas, nam hinc eripiar, et in Deo meo transgrediar murum. Facto autem mane, intellexit cum suis secretariis, quibus dixerat visionem, Sanctum Evergislum propriam velle revisere sedem. Nec mora cum suis episcopus r perrexit ad locum, ubi jacebat corpus sanctum, et post quoddam altare de quadam fabrica, jam senio consumpta, elevavit: et multis flentibus incolis, cum suis Coloniæ reportavit: et obviante omni clero et populo in ecclesia sanctæ Cæciliæ Virginis et Martyris, quinto kalendas aprilis, honorifice collocavit s. Ibi vero tot Dominus quotidiana dignatus est per Sanctum suum conferre dona salutis fidelibus, ut præsentem credat unusquisque beneficiis largioribus.
ANNOTATA.
a Tungrorum civitas, quemadmodum et Agrippinensium, Ammiano Marcellino, sæculi quarti scriptori, lib. XV, cap. 11 habetur ampla et copiosa: Tungrense excidium, Attila auctore, accidit medio sæculo quinto, ut satis indicat Gregorius Turonensis lib. II Hist. cap. 5 [Migne. Patrol. Opera Greg. Turon. tom. LXXI, col. 197.] : adeoque S. Evergislo, nato certissime ante hoc tempus, recte scriptor dicere potuit, Tungrorum civitatem fuisse tunc temporis urbium maximam. Hodiedum supersunt murorum partes, quæ monstrant antiquæ urbis ambitum [Cfr Act. SS. Belg., tom. I, pag. 222 et Meisser. Dict. géogr. du Limbourg, v°. Tongres.] . Imminente autem Attilana calamitate, quam in visione cognoverat S. Servatius, sedem suam Trajectum transtulit, quæ dein Leodium traducta fuit.
b Alter biographus apud Surium habet num. 1: Parentes ejus, læti tam optata prole, Christi perpetuo servitio eum addixerunt, ut in clerum puer adscitus, illi more ecclesiastico inserviret. Quoad oblationem S. Evergisli, a parentibus factam, vide quæ diximus Commentarii prævii num. 5 et seq.
c Clarius hæc exprimit biographus Surianus num. 1, videlicet: Lectioni magna animi contentione incumbens, non sine parentum offensione, prandiolum differebat in horam vespertinam.
d Qua ratione S. Severinus, Coloniensis episcopus procurationem præcipuam in administranda Tungrensi Ecclesia habere potuerit, explicavimus Commentarii prævii num. 15 et seq.
e In Commentario prævio Actorum S. Severini ad diem XXIII octobris num. 8 jam docuimus falsum videri ea, quæ de Eufrata, quatenus hæresi Arianæ faverit, passim referuntur.
f Incertum est, utrum ille, qui dignitate et cura Tungrensi Ecclesiæ præerat, episcopus, an simpliciter presbyter fuerit: nam illa tempestate, perturbata republica, non facile erat, mortuo episcopo alium infra tempus legitimum substituere.
g Ut monstravimus Commentarii prævii num. 23 ordinatione S. Evergislum Coloniensi clero adscriptum fuisse, secundum tunc vigentem disciplinam; adeoque in ætate infantili attonsus non fuerit, quo casu ad clerum Tungrensem pertinuisset, adeoque sine licentia præpositi ejus Ecclesiæ, quæ nuspiam petita legitur, ad Colonienses traduci non potuisset. Censemus igitur, ut citato num. 23 diximus, Sanctum nostrum adhuc laicum exstitisse, quando eum S. Severinus assumpsit.
h De hac visione egimus in Actis S. Severini ad XXIII octobris num. 7.
i Tempus mortis S. Severini Coloniensis, adeoque et initium pontificatus S. Evergisli certo definiri non posse, jam diximus in Commentario prævio S. Severini num. 9.
k Acta S. Gereonis sub die, quo coluntur, X octobris [Act. SS. tom. V Octob., pag. 25.] , edita fuerunt: sanationis S. Evergisli historiam refert Gregorius Turonensis lib. de Gloria Martyrum cap. 62 his verbis [Migne. Patrol. Greg. Turon. Oper. tom. LXXI, col. 761.] : Est apud Agrippinensem urbem basilica, in qua dicuntur quinquaginta viri ex illa legione sacra Thebæorum pro Christi nomine martyrium consummasse. Et quia admirabili opere ex musivo quodammodo deaurata resplendet, Sanctos Aureos ipsam basilicam incolæ vocitare voluerunt. Quodam autem tempore, Ebregesili episcopi, qui tunc hujus urbis erat antistes, capitis medietas validis doloribus quatiebatur; erat autem tunc temporis in villa, oppido proxima; quo dolore, ut diximus, valde attenuatus, misit diaconum suum ad Sanctorum basilicam. Et quia in ipsius templi medio puteus esse dicitur, in quo Sancti post martyrium pariter sunt conjecti, collectum exinde pulverem detulit sacerdoti. Verum ubi exinde caput attigit, extemplo dolor omnis exemptus est.
l Monasterium aliquando, teste Carolo Du Cange h. v., pro ecclesia Cathedrali sumitur, unde passim in Germania adhucdum Münster vocatur. Sic et Baldericus in Gestis episcoporum Cameracensium lib. III capp. 4 et 49 [Pertz. Monum. Germ. tom. VII, pag. 467 et 483.] ecclesias cathedrales, Atrebatensem et Cameracensem, monasterium vocat: unde hoc loco monasterium Sanctæ Dei Genitricis, ecclesiam Tungrensem, olim cathedralem, designat. Fertur autem, ut habet Chronicum Magnum Belgicum, a Josepho Ghesquiere citatum [Act. SS. Belgii, tom. I, pag. 79.] , ista ecclesia fuisse prima in honorem Beatæ Mariæ consecrata ex ista parte Alpium.
m Commentarii prævii num. 28 diximus, quo sensu S. Evergislus nefarie post vitam sancte peractam a latronibus occisus, Martyr dici possit. Locus sceleris etiam hodie Grouwelsteeg, Callis Sceleris appellatur [Butler. Vies des Saints. Edit. Lovan. tom. XVI, pag. 224.] .
n Mortuo Servatio, ait Joan. Foullon in sua Historia Leodiensi [Hist. Leod. tom. I, pag. 61.] , Harigerus aliique eum secuti, centum et quatuordecim totos annos, ad divi usque Remigii et Clodovæi regis felicia tempora Tungrensem Ecclesiam proprio episcopo caruisse affirmant. Hanc opinionem impugnat laudatus Foullon vel ex eo, quod isto intervallo tum S. Severinus, tum S. Evergislus in Tungrensi episcopatu ministerium sacrum obierint, unde merito concludit, nihil tunc quidem impedimenti fuisse, quominus episcopus Tungrensis crearetur. Et vero habemus e textu nostro episcopum loci, imo, ut habet Surianus biographus num. 6, voluntarium debita obsequia Sancto persolvisse.
o De Brunone, qui ab anno 953 ad 965 Coloniensem Ecclesiam archiepiscopus rexit, agunt nostri sub die XI octobris [Act. SS. tom. V Octob., pag. 698 et seqq.] , ejus, quatenus Sancti, cultum demonstrant. Filius erat Henrici Aucupis, Germaniæ regis, frater Ottonis I, cognomento Magni. Secundum Galliam Christianam S. Evergislus signatur nonus episcopus Coloniensis, S. Bruno trigesimus secundus [Tom. III, col. 625 et 645.] ; adeoque juxta consuetum numerandi modum, quo successor dicitur secundus a suo decessore, sicut S. Linus secundus a S. Petro, S. Bruno dicendus est vigesimus quartus a S. Evergislo episcopus Coloniensis: error biographi profluxerit, eo quod unum alterumque Coloniensem episcopum intermedium ignoraverit, cujus dein nomen, hactenus incognitum, e documentis, postmodum repertis, erutum fuit.
p Stabilito anno colloquii, habiti a S. Brunone, facile erit stabilire annum, quo S. Evergislus Tungris Coloniam translatus fuit. Cornelius Byeus noster, in Commentario prævio ad Acta S. Brunonis die XI octobris num. 240 [Act. SS. tom. V Octob., pag. 758.] , istud colloquium illigat anno 959. Et vero, quamvis S. Bruno, quatenus non solum archiepiscopus Coloniensis esset, sed etiam dux, a fratre suo Ottone Lotharingiæ impositus, satis frequenter in Franciam, adeoque in occidentem venerit ad habenda colloquia circa regni administrationem, nullus tamen annus aptior videtur huic translationi. Etenim teste Flodoardo coævo in suis Annalibus [Migne. Patrol. Oper. Flodoard. tom. CXXXV, col. 484.] , anno DCCCCLIX Bruno iterum in Franciam venit, et apud Compendium cum regina sorore ac nepotibus suis discordantibus pro quibusdam castris, quæ rex Lotharius ex Burgundia receperat, colloquium habuit, obsidibusque datis, pacem inter ipsos usque ad futurum placitum pepigit. Lotharius rex cum matre regina Coloniam proficiscitur in diebus paschæ, moraturus hac festivitate cum avunculo suo Brunone: dataque illi securitate de regno Lothariense, et quibusdam acceptis ab avunculo donis, Laudunum revertitur. In hac narratione omnia inveniuntur, quæ biographus noster circa iter Francicum, qua occasione translatio facta est, adnotat, nempe tractatus de regni negotiis et pax inita; huc etiam facit tempus anni, nam, ut paulo infra dicit biographus, sacrum corpus Evergisli Coloniam advectum fuit V kal. aprilis (XXVIII martii); adeoque et ipse S. Bruno circa hos dies in reversione erat, quod omni ex parte quadrat cum narratione Flodoardi dicentis, Lotharium, Franciæ regem, cum matre sua Gerberga, S. Brunonis sorore, Coloniam profectum, ibidem festivitatem paschalem, incidentemanno 959, in III aprilis, celebrasse. Hæc omnia inter se tam apte conveniunt, ut de anno 959, quo translatio celebrata fuit, vix dubium esse possit.
q Post Vitam S. Evergisli, a Surio editam, dicitur: hoc loco sequitur in mss. codicibus de sacri ejus corporis translatione: sed eam supra inveniet lector in Vita S. Brunonis archiepiscopi Coloniensis die XI octobris: et reipsa Surius num. XXVII historiam translationis exhibet: quæ tamen a codicibus genuinis abesse existimat Byeus noster, maxime quia Leibnitzius [Scriptt. Brunsw. tom. I, pag. 283.] in Vita S. Brunonis, e bibliotheca Guelferbytana eruta, istam descriptionem, cum textu cæterum minus quadrantem, non invenit [Act. SS. tom. V Octob., pag. 701.] . Utramque narrationem subjicimus; pertinet enim ad Sancti nostri historiam. Porro Leibnitzianus textus postquam retulisset, S. Brunonem plurima Sanctorum corpora et Reliquias collegisse, adjungit: De translatione beati Evergisli tertii ejusdem sedis archiepiscopi quid factum sit hujus pii provisoris dispensatione plurimis notum est: quem in ecclesia beatæ Ceciliæ virginis cum hymnis et divinæ laudis celebratione repositum, plebs religiosa ita veneratur et colit, ut præsentem crederes beneficiis largioribus quotidiana obsequia mutuari [Scriptt. Brunsw. tom. I, pag. 283. Cfr Pertz. Monum. Germ. tom. IV, pag. 279.] . Ast hæc eadem abundantius evolvit textus Surianus, quo, ut conferenti patebit, usus est biographus noster. Hæc igitur habet Surius: Sanctus Bruno piissimus, vigesimus secundus S. Evergisli successor, omnium factus morum speculum bonorum; nardus speciosa dedit odorem suum: vere dux populi et sollicitus pastor gregis dominici. Quum causa colloquii habendi de statu regni apud principes regionis illius, iter haberet in occidentem, forte in reversione, pacato regno, ad oppidum Tungrensium devenit, quod venerandos Reliquiarum cineres Sancti Evergisli conservavit. Nam peccatis exigentibus, civitatem totam longa vetustas et bellorum tempestas cum nomine penitus delevit, ac novitas alio sedem episcopalem transmutavit. Quumque ibi summus præsul pernoctaret, illudque animum ejus multum moveret, quod tam sacer locus ad nihilum jam quasi deveniret, in ipsa nocte apparuit ei S. Evergislus, quasi palliatus casula conscissa, qui ei dabat talia verba: “Videsne, ut vestimenta mea sunt neglecta et tinea consumpta? Quoniam tu illuminabis lucernam meam; illumina tenebras meas: nam hinc eripiar et in Deo meo murum transgrediar.” [Ps. XVII. 29.] Nec mora, episcopus, somno solutus, rem volvebat tacitus. Facto autem mane, bonæ memoriæ ad se jussit venire Folcmarum œconomum, quem in omni negotio consuevit habere conjunctissimum, remque illi ex ordine nuntiavit, et, ut illi in medium consuleret, postulavit. Qui mox dicebat ad primam responsionem, S. Evergislum propriam debere revisere sedem. Lætatus episcopus, tam sacri corporis Reliquias sua imperiali potentia propriæ sedi se velle restituere suis nuntiavit omnibus. Hoc vero illi audientes, illud eis optabile fore prædicabant, et pene omnes præ gaudio flebant. Nec mora, cum omni devotione perrexit cum suis episcopus ad locum, ubi jacebat sanctum corpus, et post quoddam altare de quadam fabrica, jam senio consumpta, cum omni veneratione elevavit, ac multum flentibus incolis, cum suis Coloniæ reportavit. Ubi ad sanctissimam sedem ventum est, ingens concursus populi factus est, clerus cum sanctimonialibus convenit, uterque sexus concurrit, tota civitas novis gaudiis exsultavit, sicque cum omni celebratione divinæ laudis quinto kalendas aprilis honorabiliter repositum est in ecclesia S. Cæciliæ virginis. Ibi vero tot Dominus quotidiana dignatus est per Sanctum suum conferre dona salutis suæ sacræ Ecclesiæ filiis, ut præsentem credat unusquisque adesse largioribus beneficiis. Sequitur in Suriana Vita S. Brunonis translatio S. Patrocli, martyris Tricassini, quam in ejus Actis retulit Bollandus ad diem XXI Januarii [Ac. SS. tom. II Januar., pag. 241.] . Mirum videbitur lectori, nullam fieri mentionem episcopi Leodiensis, sub cujus jurisdictione erat Tungrorum civitas. Erat hic Baldricus, eodem anno 959 defunctus sive XII kalendas majas sive XV kal novembres [Foullon. Hist. Leod. tom. I, pag. 180.] : adeoque eo vivente facta est translatio, et, ut dicit Joannes Foullon, annuente [Ibid. pag. 181.] . Animadvertamus tamen, S. Brunonemin eo negotio non tam processisse ex auctoritate sua metropolitica, utpote quæ impotens fuisset, quam ex imperiali, ut dicit scriptor laudatus, potentia, cui vel invitus Baldricus cedere debuit, si tamen hujus facinoris conscius fuerit. Ast hæc minoris momenti quæstio est; multo majoris est rescire utrum S. Bruno Tungris abstulerit S. Evergisli Coloniensis corpus, an vero Trutmonia S. Ebregisi Trajectensis. Hanc quæstionem declaratam vide in proximo de S. Ebregiso Commentario.
r Textus Ultrajectinus habet cum suis episcopis perrexit etc. mendum correxi scribens: cum suis episcopus perrexit, quoniam in prolixiori narratione, e qua suam deprompsit biographus noster, legitur: Cum suis episcopus.
s Ecclesia S. Cæciliæ, in quam illatæ fuerunt S. Evergisli Reliquiæ, erat monasterium sanctimonialium, quod jam sæculo X Vetus vocabatur, imo ut prima cathedralis a Gelenio habetur [Admir. Colon. pag. 357. Gall. Christ. tom. III, col. 773. Cfr tamen Binterim. die Erzodioz Köln, tom. I pag. 65.] . Parthenonem non solum Sancti corpore ditavit Bruno, sed etiam prædiis, ut liquet ex diplomate, quod Gelenius et baro de Mehring [Admir. Colon. pag. 357.] ediderunt [Die Peters Kirche etc. pag. 79. Edit. 1836.] . Istud S. Cæciliæ monasterium olim vult Gallia Christiana [Tom. III, col. 773.] virginum Benedictinarum fuisse: successu temporis in capitulum sæculare mutatum, anno denuo 1474 reformatumfuit in regulare sub Regula S. Augustini [Gelen. Admir. Colon. pag. 358.] Quod perseveravit usque ad annum 1802, quo cum reliquis monasteriis periit [Mehring. Die Peters Kirche, pag. 83.] : hodie vero mutato monasterio in nosocomium ecclesia pietati infirmorum inservit [Ibid. pag. 92 et Historische Beschreibung des Hohen Erz-Domkirche zu Köln, von A. E. d'K ***. pag. 5 et seqq.] . Alia vide in Commentario de S. Ebregiso Trajectensi.
DE SS. ARETHA ET RUMA, ET SOCIIS QUATER MILLE DUCENTIS QUINQUAGINTA, DEQUE SS. AZKIR ET CYRIACO ET SOCIIS TRIGINTA OCTO NEGRANÆ IN ARABIA.
ANNO DXXIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Arethas martyr in civitate Nagran in Arabia (S.)
Reuma martyr in civitate Nagran in Arabia (S.
)
Socii IVMLII, martyres in civitate Nagran in Arabia (SS.)
AUCTORE E. C.
§ I. Arabia vetus et hodierna. Arabiæ Felicis divitiæ et negotiatio usque ad prima sæcula christiana: rudera et monumenta pristini splendoris.
Arabiæ nomine incredibile est quam vasta olim regio venerit. [Arabia, vastissima regio,] Protendebatur enim in Syriam, Mesopotamiam et ipsam Ægyptum. Et in Ægypto quidem, Arabia duplex distinguenda est, inquit Eckhelius noster [Doctrina numorum, part. I, tom. IV, pag. 102, edit. 1828; cfr Weisseling, Comment. in Synecdemum pag. 543 edit. Bonn.] ; una is tractus qui ex Delta sursum ascendenti Nilo et mari rubro intercipitur, in quo lapis Porphyrites gignitur… Altera nomus fuit positus extra Delta ad littus orientale Nili, cujus caput fuit Phacusa, teste Ptolemæo. Palæstinam versus et Syriam, præterquam in terras Philistinorum paulatim penetrarunt Arabes, et pluribus sæculis ante Christum partem urbis Gazæ incoluerunt [Stark, Gaza u. die philistæische Küste, pag. 232 et seq. Jena 1852.] ; Arabiæ quoque deputata est a veteribus terra omnis trans Jordanem [Cellarius, geogr. tom. II, pag. 570, edit. 1773; Weisseling. loc. cit. pag. 532.] , et usque ad Euphratem, qua Syriam adluit. Orientem versus, Euphrate non circumscribebatur, sed ipsam Mesopotamiam trans flumen occupabant Arabes Scenitæ, eamque Xenophon in Anabasi Arabiam vocavit; Plinius denique idem nomen tribuit superiori Mesopotamiæ parti, ubi sitæ Carrhæ et Edessa. Quibus omnibus terris adcensenda immensa pæninsula Arabica, quæ nulla alia superatur præterquam Indica, eamque vix superficie non æquat [Hoffmann, Beschreibung der Erde, I B. S. 977. Stuttgart. 1832.] . Illi tribuunt geographi recentes leucas Gallicas quadratas 150,000; miliaria Germanica 48,000 [Id. ibid.; Jomard, Etudes géogr. et histor. sur l'Arabie, pag. 88. Paris 1839.] . Quod ut facilius admittatur, juverit meminisse mare Arabicum, a freto Bab-el-mandeb ad portum Suez, protendi ad leucas omnino quingentas, et ad totidem pæne protendi Arabiam ab eodem freto Bab-el-mandeb ad fretum Ormuz.
[2] [diversimode a geographis dividitur.] Arabiam universam dividebant veteres geographi, Eratosthenes, Strabo, Plinius, in Felicem, qua appellatione designabatur ipsa pæninsula tota; et in Desertam, quæ vastas regiones ad septemtrionem jacentes, de quibus diximus, complectebatur. Primus tripartitam divisionem, commemorata Arabia Petræa (quæ mari rubro versus septemtrionem adjacet et ad Palæstinam pertingit), invexisse dicitur Ptolemæus [Jomard, pag. 87.] ; verum Arabiæ quæ est in Petra uno ante sæculo jam mentionem habet Dioscorides Anazarbæus [Cfr Cellar. pag. 569.] . Ptolemæum secuti sunt geographi recentiores, Arabibus exceptis; a quibus ejus tripartita divisio vel ignorata est, vel neglecta. Recentiores tamen Arabiam felicem multum contrahunt, et eo nomine designant partem illam pæninsulæ tantum quæ Yemana dicitur; quum ceteroqui vox Arabica Yemana felicitatem significet [Cfr Ritter, Erdkunde, tom. XII, pag. 720.] , et Yemana, licet et aliis Arabiæ partibus, puta terris Oman, Hadramaut, Asyr etc. suæ divitiæ non desint, reliquas tamen fertilitate superet. Geographi vero Arabes, et post eos Niebuhr, Jomard, Ritter aliique divisiones alias non proferunt quam regionum ac gentium variarum; e quibus modo aliqua indicavimus.
[3] [De Arabia felice ejusque divitiis e Diodoro Siculo,] In primis de Yemana nobis in posterum erit sermo, quoniam ea est regio quæ Homeritis, vel ab Arabibus, Hamyar, olim est dicta; in qua S. Arethas cum sociis martyrii coronam est consecutus. Monendus vero hoc loco est lector, quum Arabiæ geographia et historia, a medio circiter sæculo præcedenti et maxime ab hujus initio, innovata quodammodo sit, opus nostrum lumine novo quod accessit, diutius carere non posse. Ante iter enim Niebuhrii et subsequentium viatorum, et donec clarissimi viri Reiskius, A. Schultens, Sacyus, F. Movers, Th. Wright, F. Fresnel et novissime A. P. Caussin de Perceval tot monumenta Arabica e tenebris eruerunt, aut expenderunt, vix credibile quam parum nota esset Arabia. Quam ob rem plus solito paulum ejus antiquitatibus et geographiæ inhærere hic visum est. Quo fiet ut quæ solis fere viris doctis, qui rerum orientalium periti sint et plurium linguarum gnari, adhuc innotuerunt, ad multorum mentes sint perventura: quod beneficium non leve esse censemus linguæ, qua in opere isto utimur. Nonnulla igitur de Yemanæ veteri regno hic congerimus, quum antiqua et prius nota, sed quæ dudum neglecta sunt, tum recenter detecta aut observata, quibus illa illustrentur. Situs Yemanæ, tum veteris, tum hodiernæ, est hujusmodi: ad occidentem et meridiem mari rubro adjacet, ad orientem oceano Indico; septemtrionem versus, protenditur ad interiores montes camposque desertos qui ad sinum Persicum deducunt. Dicta est et Sabæa, vel Saba, quo nomine antiquitus ob divitias, aromata, gemmas, maxime est celebrata. Ut propria habebatur regio myrrhæ et thuris; ac hujusmodi arborum aromaticarum multæ amplissimæque erant silvæ. Calamum, inquit Diodorus Siculus, et juncum odoratum, ceteramque aromaticæ naturæ materiam large profert; fragrantias denique foliorum omnis generis exspirat; variisque lacrimarum distillantium odoribus referta est. Myrrham certe et diis gratissimum thus quodque per totum inde orbem vehitur, extrema Arabiæ (id est Arabia Felix) producunt. Costi insuper et casiæ et cinamomi, et id genus aliorum gramina et virgulta tanta profunditate et luxurie crescunt, ut quum apud alios raro deum altaribus imponantur, apud hos accendendis elibanis materiam largiantur; et quum alibi exiguæ tantum particulæ ostendantur, hic servi inde lectos domi consternant.
[4] [Strabone, Agatharchide, Plinio,] Cinamomum ibi mirifica utilitate præstans, resinaque et terebinthus fragrantissima copiose nascitur. Montes non tantum abietes et tædas, sed etiam cedros, et quod Boraton vocant, affatim producunt. Multa etiam alia stirpium genera sunt fructiferarum, quæ et succum et odorem approximantibus jucundum exhibent. Naturalis enim terræ genius vapores, suffitibus odoratis aptos, in se continet. Ideo nonnullis Arabiæ locis, quum terra foditur, suave olentes venæ reperiuntur, quarum perquisitio ingentes passim lapicidinas suppeditat. Atque hæc quidem Diodorus de Arabia felice [Diodor. Sicul. tom. I, pag. 161 et seqq. Amstelodami 1746.] , addens et aurum ibi effodi, et omnigenos lapides, quos tum coloris varietas, tum nitoris pelluciditas commendat; et pecorum in omni genere eam fecundam esse. Nec minus eam extollunt Strabo, Solinus, et cui major fides est concedenda, Agatharcides, in Periplo maris rubri [Vide Bochart. Geogr. sacr. lib. II, cap. 26.] . Plinius, Natur. Hist. Lib. XII, commemorato cardamomo, sic prosequitur: Cinnamomo proxima gentilitas erat, ni prius Arabiæ divitias indicari conveniret, causasque, quæ cognomen illi felicis ac beatæ dedere. Principalia ergo in illa thus, et myrrha; hæc et cum Troglodytis communis: thura, præter Arabiam, nullis, ac ne Arabiæ quidem universæ. Et mox quam amplæ sint silvæ aromaticæ, tradens, Silvarum longitudo, inquit, schœni viginti; latitudo dimidium ejus. S. chœnus patet Eratosthenis ratione, stadia quadraginta, hoc est, passuum quinque millibus: aliqui triginta duo stadia singulis schœnis dedere. Quum vero passus mille æquivaleant metris nostratibus 1473 [Lelewel, Pythéas geographe, pag. 71. Bruxelles. 1845; cfr Ukert, Geographie, tom. I, part. 2, pag. 75. Weimar 1816.] , fuissent longæ hæ silvæ aromaticæ chiliometris circiter 148, latæ 74.
[5] [et scriptoribus Arabicis.] Sed de veteri Arabia felice magnificentius loqui scriptores Latinos et Græcos quam par est, non est dubium; audiantur paulisper ipsi Arabes, qui licet de rebus propriis agant, amplificatione ab exteris non vincuntur. Auctores chronologiæ antiquæ, inquit Masoud, sive Masudius (ab Alberto Schultens latine loqui jussus), memoriæ prodiderunt, terram Sabæam fuisse totius Yemanæ uberrimam proventu, copiosissimam fertilitate; maxime riguam et cultam hortis silvisque; spatiosissimam campis, cum pulchris ædificiis et arboretis ordine descriptis; aquarum canalibus frequentissimam quoque, et floribus distinctissimam. Iter ejus diligenter equitanti patebat ultra mensem adspectu hocce amœno in longitudinem, atque in latitudinem tantumdem. Qui autem ita vel equitaret, vel pedibus iret, procedebat inter hortos, inde a principio usque dum extremam oram attingeret, ut nec sol ei vultum feriret, nec umbra ab eo migraret; eo quod obtecta esset terra per culturam ædium et arborum, quæ ubique obtineret atque cuncta circumcingeret. Ergo incolæ ejus lautissimam et mollissimam vitam degere; unctissimo in statu lautissimoque eodem; cum cumulatissima abundantia proventuum; et suavitate auræ et puritate aeris, et aquarum large profusa copia: necnon potentia invicta; et concordi imperio, quo regnum ad culmen provectum. Non cessarunt ibi posteri Joctanis beatissimam hanc agere vitam usquedum immisit Deus iis Diluvium el Arim [Masudius, Historia diluvii el Arim, quo Sabæa eversa. Ap. A. Schultens, Hist. imperii vet. Joctanidarum, pag. 161.] .
[6] [Ruptura catarractæ Marebensis. De fastu regum Homeritidis, deque regionis fertilitate.] Quibus postremis verbis memorat Masudius inundationem maximam, quæ facta est in Arabia felice quando ruptæ sunt catarractæ, quibus aquæ continebantur inter montes prope civitatem Mareb. Hoc diluvium contigisse volunt Reiskius [De Arabum epocha vetustissima, Sail ol Arem, id est, ruptura catarractæ Marebensis, pag. 26.] et Gosselinus [Recherches sur la géographie systématique et positive des anciens, tom. 2. pag. 112.] circa annum Christi 35, Sacyus inter annos 150 et 170 [Mémoire sur divers événements de l'hist. des Arabes avant Mahomet. Mém. de l'Acad. des Inscrip. tom. XLVIII, pag. 543.] , recentissimus denique Arabum historicus A. P. Caussin de Perceval [Essai sur l'hist. des Arabes avant l'Islamisme, tom. I, pag. 88. Paris 1847.] , circiter annum Christi 120. Divitias Arabum interiorum his verbis innuit geographus Arabs: Fastu, jactantia et superbia reliquos Arabiæ populos superabant [Ap. Bochart, Geogr. sacr. lib. II, cap. 26.] . Fastum exhibebant in primis reges in exstruendis palatiis ac templis, tum in omni vivendi ratione [Agatharchides ap. Wright. Early christianity in Arabia, pag. 5; Diod. Sic. lib. III, cap. 47, pag. 215.] . Expensas regum in dies singulos scribit Heraclides fuisse talentorum Babylonicorum quindecim [Heracl. ap. Athenæum, lib. XII.] , nimirum argenteorum: quæ æquivalent francis hodiernis 133,900. Omnes denique veterum laudes his paucis complectitur Diodorus Siculus. Natio hæc Sabæorum, inquit, non finitimos tantum Arabes, sed ceteros etiam mortales divitiis et quavis rerum pretiosarum copia antecellit [Diod. Sic. loc. cit.] . Addimus, coronidis loco, quam fertilis olim fuerit Arabia felix, certo æstimari non posse ex ejus conditione hodierna. Ut enim nuper advertebat celeber chemista Liebig, exhauritur paulatim terræ pars superna, quam vegetalem dicunt; ideoque non solum Judæa, sed nec Africa septemtrionalis nec Sicilia id sunt quod antiquitus fuere Romanis. Sola Ægyptus, ubi a Nilo rigatur, ex ejus aquis altricibus, suam perpetuo renovat fertilitatem. Dicunt tamen aliqui, nec immerito forte, et puteos quos artesianos vocant, Arabiæ veteri notos fuisse: quorum beneficio tractus aliquot fertiles evaserint. Verum vix crediderim frequentes illic fuisse, quum eos non memorent diligentissimi scriptores Strabo, Plinius, Agatharcides et alii [Cfr Acta SS. tom. IX Octob, pag. 46 (t); Ritter, tom. XIII, pag. 132; Photius Cod. 80, pag. 191. Rothomagi 1653.] .
[7] [De ingenti et antiquissima Arabiæ negotiatione cum Asia occidentali universa.] Crediderunt Romani diu divitias omnes Arabiæ felicis huic terræ proprias fuisse, nec suspicati sunt multa aliunde esse advecta. Ideo eorum imperatores plurimi Arabiam subigere tentarunt, at infelici conatu. Nam, ut ait scriptor recens, ad bellum Arabiæ interiori inferendum, opus est camelis multis, et ut habeantur cameli, possidenda est Arabia. Duplicem porro negotiationem instituebant Sabæi, alteram qua ex Indiis et Æthiopia sibi multa comparabant, et de qua pæne silet historia; alteram qua tum propria, tum acquisita, aliis, maxime Phœnicibus divendebant. De antiquissimo commercio quod has duas inter gentes exercebatur, non pauca collegit recens Phœnicum historicus, cl. Movers [Das phœnizische Alterthum. Buch III, cap. XI: Phœnizischarabischer Handel. pag. 272 et seqq. Berlin 1856.] . Commercium Arabum, inquit, jam ut erat in se, et magis adhuc ob tantam antiquitatem suam, e rebus in primis admiratione dignis est in historia. Fundatur in communicatione maxima inter regiones maritimas tum Asiæ occidentalis, tum Africæ orientalis et Indiæ. Nec Arabia ipsa has divitias possidet, ob quas a priscis temporibus famam est consecuta regionis inter ditissimas et felicissimas regnorum antiquorum, nec aurum scilicet, nec gemmas. Quinetiam celeberrima ejus aromata ei propria non erant, sed e longinquo adferebantur, ex Africa, ex India et ex Asia ulteriori. Arabia, quum media sit inter ditissimas regiones orientales, et occidentales illas, quæ artes excolebant, puta Babyloniam, Assyriam, Phœniciam et Ægyptum; ac insuper ei ipsi desint quæcumque mercatui traduntur, ac simul naves et quæ ad longinquas navigationes sunt necessaria, illa tantum negotiatione antiquitus emicuit, qua ab uno sui latere ad aliud merces transvehebantur. Quæ ab occidente adveniebant trans sinum Arabicum, aut ab oriente trans Persicum, carawanis suis vehebant Arabes per inculta et deserta loca ad Mesopotamiam, Syriam, Palæstinam et Ægyptum; in quo situm omne eorum commercium in orbe veteri.
[8] [Merces ei propriæ multæ fuerunt.] Hucusque dictus historicus; sed illud erudito scriptori concedi non potest, Arabiæ merces proprias nullas fuisse, et quod consequitur, nihil evexisse de suo. Etenim viatores recentes in Arabia felice viderunt myrrham [Niebuhr, Description de l'Arabie, tom. I, pag. 208. Paris, 1779.] , aloen [Niebuhr, loc. cit.: Wellsted ap. Ritter, Erdkunde, tom. XII, pag. 359, Berlin 1846.] , cassiam, quam a cinnamomo non videntur distinxisse veteres [Ritter, tom. V, pag. 823 et seqq.; tom. VI, pag. 125.] , thus [Haines, Wellsted ap. Ritter, tom. XII, l. c.; Niebuhr, l. c. pag. 202.] , balsamum [Niebuhr, l. cit. pag. 204.] aliasque arbores aromatiferas [Ritter l. cit. pag. 358 et seqq.] ; ac terram feracissimam [Niebuhr, l. cit. pag. 215 et seq.] esse retulerunt. Quinetiam quod Herodotus [Lib. III, num. 107.] et Pausanias [Ap. Bochatt, geogr. lib. II, cap. 26.] de serpentibus narrant, sub arboribus aromatiferis eas jacere, a diligentissimo Sapeto in vicina Æthiopia est observatum [Sapeto. Viaggio e missione cattolica frai Mensa, i Bogos ecc. pag. 267. Roma 1857.] . Denique ad thus quod attinet, observat Chr. Lassen, quem novimus rerum Indicarum in primis peritum esse, illud in libris Indicis dici Arabicum [Ap. Ritter, tom. XII, pag. 369 et 371.] ; ac hodiedum dum arbor thuris Indis jam familiaris est, ac ejus thus ab iisdem adhibetur, venit tamen thus Arabicum in portubus occidentalibus oræ Malabaricæ. Nec vero dudum noverunt Indi interiores arborem suam, aut quod ab ea gignitur [Ritter, ibid.] . Judæos quoque usos esse thure Arabico docet tum nomen lebonah, Arabico luban simillimum, tum locus Jeremiæ inter alios: Ut quid mihi thus de Saba affertis? [Jerem. VI, 20.] Tradit quoque Herodotus apud Plinium [Lib. XII, n. 39.] , singula millia talentum thuris annua pensitasse Arabes regi Persarum; nec intelligitur quomodo hæc omnia aliunde coemere Arabes debuerint. Romæ denique, dum florebat navigatio maris Rubri et Indici, aromata multa Arabica dicebantur [Cfr Mém. de l'Institut, tom. V, pag. 134 et seqq. Paris 1821.] , notaque est locutio Plauti: Olere Arabice. Gemmas reperiri in Arabia testantur multi, sed de auro dubitandi est locus [Niebuhr l. c. pag. 198.] , licet id similiter scribant plerique veteres.
[9] [De mercatu Arabum ex codice sacro;] Verumenimvero mercatum et divitias Yemanæ antiquæ (sive iis quæ ei propria sunt aut in ea nascuntur sint adscribenda, seu, quod magis est verisimile, mercibus etiam peregrinis, quæ cum vicinis gentibus undequaque mutabantur) manifestum est fuisse admiratione digna. Audiantur de divitiis Sabæorum litteræ sacræ, quarum locos aliquot uno tenore recitamus: Sed et regina Saba, audita fama Salomonis … et ingressa Jerusalem multo cum comitatu et divitiis, camelis portantibus aromata et aurum infinitum nimis, et gemmas pretiosas, venit ad regem Salomonem. .. Dedit ergo regi centum viginti talenta auri, et aromata multa nimis et gemmas pretiosas; non sunt allata ultra aromata tam multa, quam ea quæ dedit regina Saba regi Salomoni. III Reg. X, 1, 2 et 10. Divitias regum Asiæ tum temporis maximas fuisse ex multis adstruitur [Cfr Movers, tom. IV, pag. 39 – 56.] , æstimatque Phœnicum historicus, 120 talenta auri quæ attulit regina Saba, valuisse thaleris 3,120,000 [Ibid. pag. 48.] , seu francis 11,580,000: sive potius pecuniæ vi decies majore; siquidem tanto plus aurum ævo Salomonis valebat quam nunc. Et quidem concedendum est talentum Asiaticum fuisse librarum 125 et Attico duplo majus [Cfr Académie des Inscriptions. Mém. tom. XXVIII, pag. 663 et seqq.; 699 et seq.; Du Cange, Glossar. inf. græc. V°. Ταλαντον. Etc.] ; seu valuisse francis Gallicis minimum 100,000. Libræ enim Romanæ 125 æquant chiliogrammata 40; et chiliogramma auri puri hodie venale est fr. 3,437. Sed recolendum est libram auri nunc valere libris argenti 15, quum valuerit antiquitus in oriente libris argenti tantum 12. Aliis scripturæ locis non pauca de Arabum divitiis et negotiatione leguntur: Reges Arabum et Saba dona Domino Deo adducent. Psalm. LXXI, 10 — Inundatio camelorum operiet te, Jerusalem, dromedarii Madian et Epha, i. e. Arabiæ occidentalis; omnes de Saba venient aurum et thus deferentes. Omne pecus Cedar, seu partis australis Arabiæ desertæ, congregabitur tibi; arietes Nabaioth, i. e. Arabiæ Petrææ, ministrabunt tibi. Isai. LX, 6. — Ut quid mihi thus de Saba affertis? Jerem. VI, 20. — Arabia et universi principes Cedar, ipsi negotiatores manus tuæ, Tyrum alloquitur propheta; cum agnis et arietibus et hœdis venerunt ad te negotiatores tui. Venditores Saba, et Reema, i. e. provinciæ Oman, inter mare Indicum et sinum Persicum, ipsi negotiatores tui; cum universis primis aromatibus, et lapide pretioso, et auro, quod proposuerunt in mercatu tuo. Ezech. XXVII, 21 et 22.
[10] [de viis quibus iidem cum camelis suis] Sunt hæc certissima testimonia negotiationis et divitiarum Arabiæ temporibus priscis; sed videntur hic insuper summatim exhibenda quæ geographus Ritter et in primis nuperus Phœnicum historicus collegere de viis, quibus Sabæi cum camelis suis negotiationem in Asia occidentali peragebant. Quo pacto non solum præ oculis erunt versiculi codicis sacri et asserta scriptorum, at ipsis Sabæorum peregrinationibus quum Babylonem, Niniven, Tyrum adibant, quodammodo intererimus. Pertinentque illa ad Acta nostra (a quibus disquisitiones historicas et geographicas alienas non esse notum est omnibus) potissimum duplici ex capite: primo quidem, quia ex tanta negotiatione Sabæorum cum Palæstina et Syria, intelligetur quomodo sit factum ut tot Judæi in interiori Arabia olim habitaverint, et quidem ab antiquissimis temporibus. Quando enim martyrium passus est S. Arethas cum sociis, regnum Homeritarum judaïcum erat, et judæus erat rex persecutor. Deinde, quum duraverit dicta negotiatio per multa sæcula post Christum natum, ratio percipietur cur religio christiana, pæne ab ortu suo, in Arabiam penetrare debuerit: licet pauca admodum supersint monumenta ad rei veritatem comprobandam.
[11] [mercatum] Ab Arabia igitur ad Palæstinam, Phœniciam et Syriam, ducebant viæ bene multæ, quibus cameli aromata, gemmas, aurum et argentum in regiones illas deferebant. Et primo quidem loco merces multæ deferebantur per mare rubrum ad sinus Heroopolitanum * et Ælaniticum * [Strabo, l. XVI, pag. 1080. édit. Oxoniens.] , quibus septemtrionem versus terminatur, et quorum prior antiquissimis temporibus, nimirum ante ævum Salomonis, magis erat usui. Exinde soli Arabes camelis suis merces, juxta murum quo Ægyptus a regnis orientis dividebatur, ducebant ad mare mediterraneum, usque ad locum Casion dictum, Jovi sacrum [Ibidem.] . Situs erat non procul a Pelusio, ad montem ejusdem nominis; atque inde mittebantur merces in naves Phænicum, vel ulterius vehebantur via terrestri. Ad hunc enim locum pertingebant viæ multiplices, quæ a quavis Asiæ parte ad Ægyptum ducebant [Herodot. l. III, cap. 5.] : primo nimirum a regione Edom, serius a Nabatæis dicta [Strabo, ibid. pag. 1081 et 1103.] , juxta mare rubrum, quæ via et a Sabæa deducebat; deinde ab interiore et media Arabia; tertio a celeberrimo emporio sinus Persici Gerrha, in antiqua regione Dedan [Movers, pag. 305; Strabo, pag. 1089 et seq.; Isaï. XXI, 13; Ezech. XXVII, 15 20.] , itemque a Regma in hodierna provincia Oman, per deserta extremæ pininsulæ [Ritter, tom. XII, pag. 125; Movers, pag. 303.] ; quarto a termino septemtrionali sinus Persici, ubi Nabuchodonosor, qui et Gerrhæos illuc ex Chaldæa in locum Dedanitarum transtulisse fertur, emporium Teredon ædificavit [Movers, pag. 308.] ; quinto a Babylone in Ægyptum erat via recta et brevis per desertum, quamvis ceteris minus nota [Ib. pag. 305.] ; sexto alia erat eodem tendens, sed duplo longior [Ib. pag. 245.] ; septimo, celeberrima erat quæ a Tyro et Damasco [Ib. pag. 244; Ritter, tom. XV, pag. 161 et 354.] , juxta latus orientale Jordanis et maris mortui, ascendebat in Ægyptum [Ritter, tom. XIV, pag. 137.] , ac iis etiam inserviebat qui a superiore Syria et Mesopotamia Damascum venientes [Id. tom. XV, pag. 13; Movers, pag. 244 et seq.] , ad Arabiam aut Ægyptum pergebant [Ritter, tom. XIV, pag. 88 et seqq.] ; tum et iis qui via Palmyrena [Movers, pag. 245.] Damascum venerant: quum Palmyra centrum esset viarum, quæ a regione Euphratensi media ad occidentem ducebant [Ibid. et pag. 145; Ritter, tom. X, pag. 1090; Appian. bell. civil. l. V. c. 9.] ; octavo denique, via alia ex Phœnicia et Syria cameli in Ægyptum perveniebant, per Galilæam scilicet, Samariam et Judæam, et inde per oræ Philistææ et Ægyptiacæ emporia, Gazam, Rhinocoluram, Pelusium et Casium [Ritter, tom. XIV, pag. 137 et seqq.; Stark, Gaza u. die philistæische Küste pag. 563 et seq. Jena 1852; Strabo, pag. 1079 et seq.] . Reperta est non ita pridem hæc via a Robinsonio, seu agnitum diversam non esse a via Romana quæ in Peutingeri tabula signatur [Ritter, tom. XVI, pag. 94; Movers, pag. 290.] .
[12] [in Asia occidentali exercebant.] Præter mare rubrum terrestres quoque erant viæ, quibus e Sabæa merces ad regna septemtrionalia deferebantur, quarum una juxta mare rubrum per Edom, seu Idumæam, transibat, ut dictum est, et Petram, regni consecutis temporibus civitatem primariam deveniebat [Strabo, pag. 1093 et 1109.] . A Petra vero via una per Rhinocoluram in Ægyptum deducebat, alia Gazam, tertia ex oriente maris mortui ad Jerichuntem, Damascum et Palmyram [Plin. Hist. Nat. l. VI, cap. 32; Movers, pag. 291.] ; quarta ad Gerrhæos [Strabo, pag. 1103.] . Orientem versus Sabæorum, Regmæorum et Dedanitarum, seu Gerrhæorum, merces similiter duplici via in Assyriam et Persidem devehebantur, altera terrestri juxta sinum Persicum, altera maritima; perveniebantque ad Teredon et Characem, in fronte sinus, atque inde vel per latus orientale Tigridis [Strabo, pag. 1047 et 1051.] usque ad Niniven [Cfr Nahum III, 16.] , Nisibim et Haran, seu Charras; vel ad latus occidentale Euphratis per Babylonem [Cfr Jerem. LI, 44; Ezech. XVII, 4.] usque Thapsacum [Strabo, pag. 1059 et 1061.] et Haran: referebantque cameli in reditu merces alias in regionem suam [Plin. lib. XII, n. 40.] . Omnibus vero dictis viis soli fere Arabes camelis suis, sive suas, sive Phœnicum aliarumque gentium merces deferebant [Plin. l. c; Strabo, lib. XVI, pag. 1062, 1074, 1080, 1090 etc; Movers, l. c. pag. 128.] . Quam ob causam istud quasi monopolium ab antiquissimis temporibus in Asia occidentali exercuerint Arabes, nullo negotio consequimur; ab iis enim solis habitabantur tantæ solitudines, quæ a mercatoribus erant peragrandæ; deinde nonnisi a camelis, quæ in reliquis Asiæ regnis rari erant, per eas poterat transiri [Cfr Movers, l. c. pag. 128 et seq.] .
[13] [De commercio Arabum, maxime Sabæorum, alia quædam notatu digna;] Ad alia properantes, aliqua hic de negotiatione et divitiis Arabum breviter adscribimus: 1° Nulla gens ante Christum natum, præter Phœnices et Carthaginienses, adeo mercatui fuit dedita, quam gens antiquissima (Genes. X) Jectanidarum, sive Sabæorum; et ipsis Phœnicibus Sabæi antiquiores sunt. Quinetiam ex Sabæis Phœnices originem duxisse perhibent Herodotus et Strabo [Cfr Ritter, tom. XII, pag. 46, 136 et 864.] . 2° Novimus regem Salomonem immensas divitias suas, non solum ex gentium devictarum, aut ipsorum regnicolarum tributis collegisse; sed ex mercatura quam exercuit ipse [III Reg. IX, 26 – 28; X, 11, 22.] , ut alii reges antiqui, et ex vectigalibus mercium, quæ ad regnum ejus perveniebant, aut per illud transibant [Ibid. X. 15.] . Ad quæ notamus, vectigalia hæc maxime ex mercatoribus Arabibus fuisse percepta; deinde, conditionem regum Saba in pluribus conditioni Salomonis fuisse similem: devicerunt enim et ipsi aliquando gentes pæne omnes Arabiæ, nec minus quam Salomon negotiationi fuere dediti. 3° Scribit recens Phœnicum historicus Arabicas gentes, quæ mercatui erant deditæ, alias omnes superasse copia auri, sicut ipsi Phœnices omnium primi erant copia argenti [Movers, Buch. III, pag. 53.] . Licet autem aurum magnam partem quæsiisse videantur Arabes ex Africa [Cfr Journal Asiatique, tom. III, pag. 202. et passim, Paris 1829.] , in Homeritide tamen sitam esse regionem Ophir, ad quam classes Salomonis et Hiram navigabant, multi, post Gesenium, arbitrantur [Ap. Ritter, tom. XIV, pag. 366 – 431.] . Etenim, præter alia plurima quæ hanc in rem afferri queunt, in Homeritide habitavit Ophir, filius Jectan (Genes. X); nomenque mutuasse regiones a posteris Noë, passim notum est. 4° Denique illud dandum non est historico Phœnicum, priscis Arabibus navigationem nullam fuisse. Hujus enim asserti desideratur probatio, et contra illud non pauca opponere licet [Cfr Jomard, Etudes sur l'Arabie, pag. 120 et seq.; Ritter, Erdk. tom. XII, pag. 517, 616 et seq. et passim.] . Sed ista huc non spectant.
[14] [perstitit vero] Verum non solo antiquissimo ævo patriarcharum et regum Israël ac Juda celebres fuere Sabæorum, vel ut uno sæculo circiter ante Christum dici cœperunt, Homeritarum [Caussin, Essai tom. I, pag. 63.] divitiæ; sed usque ad natum Salvatorem et ultra perstitisse eorum florentissimum statum certo discimus ex Strabone et Plinio, qui tum temporis vivebant. Etenim multa de Arabia, præter ea quæ ab Eratosthene mutuaverat, hausit Strabo ex relatu Ælii Galli, qui vivente Strabone, anno 24 ante Christum, ab imperatore Augusto in Arabiam missus est cum exercitu, et pertigit usque Mariabam, sive Mareb, Sabææ regiam, ac forte ulterius [Jomard, pag. 144; Ritter, tom. XII, pag. 292.] . Id Strabo fatetur: Proxima Romanorum expeditio, inquit, quæ nostro tempore, duce Ælio Gallo, in Arabiam facta est, permulta ejus regionis peculiaria demonstravit. Hanc deinceps, ex iis quæ observata sunt, describit, notatque inter alia, Regem apparatu maximo multa continue convivia celebrare, et in iis pocula aurea usui esse: ex quo confirmatur quod supra scribebat Heraclides; domos esse ex lapide pretioso confectas (οἰκησεις δε δια λιθων πολυτελεις) [Vide notam Falconeri, pag. 1112.] ; regionem omnium feracem esse, præter oleum. Rerum aliæ importantur, inquit, aliæ minime, quædam indigena sunt, aurum, argentum et plurima ex aromatibus, æs, et ferrum, et vestis purpurea, et styrax; et crocus, et costus: cœlaturas, et signa, et tabulas aliunde habent [Strabo, lib. XVI, pag. 1107 et 1112. Oxonii 1807.] .
[15] [primis sæculis christianis] Ineunte primo sæculo christiano vivebat et Plinius senior, qui similiter Ælium Gallum in describenda Arabia se ducem habuisse profitetur [Plin. lib. VI, cap. 32.] ; dicit porro solemniter: Arabia gentium nulli postferenda [Ibid.] . Quæ fuerit causa expeditionis Ælii Galli aperte fatetur Strabo: Inaudiverat imperator eos jam inde a multo tempore ditissimos esse, qui auro et argento et pretiosis lapidibus aromata permutarent, et nihil in res aliunde importatas impenderent [Strabo, lib. XVI, pag. 1107.] . Atque hæc ultima lucidius expressit Plinius: In universum gentes ditissimæ, inquit, ut apud quas maxime opes Romanorum Parthorumque subsidant, vendentibus quæ mari aut silvis capiant, nihil invicem redimentibus [Plin. lib. VI, cap. 32.] . Et argumento est inter alia, quod scribit lib. XII cap. 41: Verum Arabiæ etiamnum felicius mare est: ex illo namque margaritas mittit. Minimaque computatione millies centena millia sestertium (i. e. francorum 20,000,000) annis omnibus India et Seres, pæninsulaque illa imperio nostro adimunt. Tanto nobis deliciæ et feminæ constant. Hac de causa, ut dictum, Arabiam diversis temporibus subigere tentarunt reges et imperatores [Cfr Jomard, pag. 142 et 157.] . Arabum opulentiæ, inquit Strabo, testem laudare licet etiam Alexandrum, qui eam, ut fertur, regiam efficere constituerat, postquam ex India rediisset [Strabo, pag. 1113.] .
[16] [et dudum post. Rudera et inscriptiones in Arabia felice detecta.] Non videtur Græcorum et Romanorum dominatus in Asia et Ægypto, tantum nocuisse Arabum commercio, quoniam exinde eorum merces et in Europam vehi cœperunt. Verum cladem ingentem regno Homeritico ejusque mercatui attulit ruptura catarractæ Marebensis, supra n. 6; post quam civitas Saba, seu Mareb, Homeritarum regia, derelicta est, et iribus multæ migrarunt versus Syriam et Mesopotamiam. In reliqua vero Arabia sensim quoque imminutus est mercatus ad tempora usque Islamitica, quibus interruptum est commercium omne Europæ cum Asia et Africa. Quæ autem remanserat inter ipsas harum partium gentes et multiplicia inter bella negotiatio, reperta via ad utrasque Indias, ac renascente communione et usu Asiam inter et Europam, pedetentim perire debuit, Arabiaque ad hodiernam pauperiem reduci. Ex his mirum non est multum auri ineunte sæculo VI adhuc in regia Sabæorum, seu Homeritarum, adservatum fuisse: ut ex Actis S. Arethæ infra edendis apparebit [V. Acta, n. 37.] . Licet enim perquam deferbuisset tum eorum mercatus, tamen, quia difficillimus omni tempore fuit eousque hostilis exercitus accessus, direpti numquam fuerant. Hodiedum sola exstant veteris splendoris monumenta [Cfr Ritter, tom. XII, pag. 11.] . Visa sunt scilicet in itineribus recentibus ædificia marmorea ingentia, multaque civitatum rudera; inter quæ nuperus viator Wellsted murum marmoreum conspexit dimidii milliarii Anglici [Jomard, p. 124 ad 128; Ritter, tom. XII et XIII passim.] . Felicior adhuc, quia audacior, anno 1843 erat viator Gallus Thomas Arnaud, qui rudera inspexit veteris Mareb, quæ primum Saba est dicta, ejusque aggeris celeberrimi (lingua Himyaritica dicti el arim, hodierna Arabica el sed, vel sed Marib, i. e. agger Mareb) [Sacy, Mém. de l'Institut, tom. XLVIII, pag. 498 seqq.; Ritter, tom. XII, pag. 75.] . quo aquæ continebantur inter duos montes [Ritter, ibid. pag. 765.] . Repertæ sunt et inscriptiones permultæ Himyariticæ, e quibus solus Thomas Arnaud, inter rudera Marebensia, sexaginta exscripsit, et Galliæ eruditæ communicavit [Ibid. pag. 75 et 84.] .
[Annotata]
* Golfe de Suez.
* Golfe d'Akaba.
§ II. Lingua Homeritica, inscriptiones, communis origo cum Æthiopibus. Arabum idololatria; templum Caba. Adventus Judæorum.
[Scriptura Himyaritica deducta est ex scriptura Phœnicum et Syrorum. Inscriptiones nuper detectæ] Siquidem tantum fuit commercium Phœnices inter et Arabes, nemo mirabitur litteras inscriptionum quæ anno 1837 a C. Cruttendonio et anno 1843 a Th. Arnaud in Arabia felice sunt detectæ easdem esse ac Phœnicum et Syrorum. Tuitus id est singulari dissertatione eruditus Gesenius [Ueber die Himyar Sprache und Schrift. Allgemeine Litteraturzeitung, Juli 1841.] , et post eum cl. J. Bird, de alphabeto Himyaritico hæc inter alia scribens: Origo Semitica litterarum Himyariticarum earumque deductio ex Phœnicum scriptura, infertur etiam ex iis quæ refert Masudius (alias Masoud, scriptor Arabs) in Pratis aureis, itemque alii historici Arabes, Joctanidas, seu progeniem Khatan, vel Joctan, qui Arabiam australem incolebant, lingua locutos esse Suriani seu Syriaca, priusquam scilicet dialecti diversæ in linguam Arabicam hodiernam coaluissent [Cfr J. Bird, Origine de l'alphabet Himiarite et de l'alphabet Ethiopien. In Nouvelles annales des voyages, 1845, tom. 2, pag. 196 et seqq.; Sapeto, Viaggio, pag. 55] . Et scribit Strabo, in mari quod Arabiam felicem adluit, fuisse colonias Sidoniorum, Syrorum et incolarum insulæ Arvad [Ap. Bird, l. c. pag. 204; Assemani, Bib. or. tom. III, part. 2, pag. 603.] . Crediderunt aliquando philologi legendas esse inscriptiones Himyariticas a sinistra ad dextram [Bird pag. 201; Sapeto, ap. Nouv. Annal. des voy. Année 1845, tom. II, pag. 106; Caussin, tom. I, pag. 78; Sacy, Mémoires de littérat. etc. tom. L, p. 253.] , secus quam faciunt gentes Semiticæ omnes. Verum ex codice quodam Himyaritico bibliothecæ Berolinensis, felicissime reperto, et cum inscriptionibus collato, illud nunc certo constat [Caussin, tom. I, pag. 79.] , linguam Himyariticam scriptam quidem fuisse aliquando βουστροφηδον, sed plerumque et communiter a dextra ad sinistram. Rara autem esse monumenta scripta celebris quondam, et antiquissimæ gentis, negari non potest. Sic et alias plerasque gentes paucissima monumenta scripta ante ævum Alexandri magni posteris commendasse cernimus; et quod mirere, ipsi cultissimi Phœnices et Carthaginienses, quos inter et Sabæos aliqua similitudo fuit, id raro præstiterunt.
[18] [æra christiana antiquiores non videntur. Similitudo linguæ cum Æthiopica et communis origo utriusque gentis.] Censuit laudatus Jacobus Bird [Loc. cit. pag. 202 et 205.] inscriptiones Himyariticas annis ducentis ante Christum natum antiquiores non esse; quinetiam primis sæculis christianis eas potius adscribit: quam sententiam, eodem anno 1845, proponebat eruditus missionarius Josephus Sapeto [Nouv. Annal. des voy. loc. cit.; Idem, Viaggio, p. 59.] . Addunt iidem linguam Himyariticam a lingua Æthiopica, seu Gheez, nec vocibus, nec litteris multum differre. Licet vero inscriptiones plures deinceps interpretati sint peritissimi viri Rœdiger et Fresnel, retinenda est adhuc utraque sententia modo memorata, donec lux major affulgeat [Cfr Caussin, tom. I, pag. 78 sqq.; Fresnel, in Journal asiatique, tom. XVI, pag. 266 et 277. Paris, 1850.] . Hanc porro linguarum similitudinem tribuunt eruditi non soli dominationi Æthiopum in Homeritide [Cfr Sapeto, Viaggio, pag. 58 et seq.] , aut vicissim Homeritarum in Æthiopia, sed communi origini gentium [Cfr Ludolf, Comment. pag. 50, 57, 68; Valesius, ad lib. II, cap. 24 Sozomeni; Sapeto, Viaggio, pag. 447.] . Clarissimus vir Carolus Lenormand, cujus nuperum obitum vehementer dolemus, coram societate ethnologica Parisiensi, cui præsidebat, plurima argumenta protulit, ob quæ genus et artes Ægyptiorum et Æthiopum Asiatica essent dicenda, seu Indo-Semitica [Nouv. Annal. des voyages, 1846, tom. IV, pag. 343 et seqq.] . Quod pluribus deinde feliciterque adstruere tentavit cl. Courtet de Lisle [Ibid. année 1847. tom. I, pag. 326 et seqq.; Cfr Lepsius, ibid. 1845, tom. III, pag. 333; Jomard, Etudes sur l'Arabie, pag. 165 et seqq. Paris. 1839; Journal asiatique, tom. XV, p. 376 sqq. Paris. 1850.] . Adduntque gentes Asiaticas in Æthiopiam, et inde in Ægyptum venisse, per Arabiam et fretum Bab-el-mandeb. Ex quibus confirmatur illa observatio ethnographica, gentium antiquarum negotiationem plerumque ex earumdem migrationibus ortum duxisse. De Æthiopibus dicendum erit ad diem 27 octobris, quando Acta S. Frunentii dabuntur, poteruntque tum præter laudatissimum opus Josephi Sapeto, forte jam usui esse inscriptiones permultæ christianæ aliæque quas Lepsius in Nubia collegit [Loc. cit. pag. 339 et 343.] et philologi adhuc bene intellexisse non videntur.
[19] [Sabæorum antiquitas. Sabæi Jectanidæ et Sabæi Cusjitæ;] Arabia felix ideo per multa sæcula dicta est Saba, quod in ea habitabat progenies Sabæ, filii Yectan, seu Jectan, filii Heber, qui per Sale et Arphaxad ex Sem, filio Noë, erat genitus (Genes. X, 25) [Cfr Caussin, tom. I, pag. 39 sq.; Calmet, Dict. de la Bible V°. Saba; Bochartus, Geogr. sac. lib. II, cap. 15 et 25 sqq.] . Sed eamdem Arabiam felicem usque ad sæculum octavum ante Christum incoluerunt quoque Sabæi Chamitæ, seu progenies Sabæ, filii Chus, filii Cham: quod apte ostensum est a nupero et diligentissimo Arabum historico, A. P. Caussin de Perceval [Essai sur l'histoire des Arabes avant Mahomet, tom. I, pag. 42. Paris 1847.] , cujus opus viris rerum Arabicarum peritis in primis placuit [Cfr Journal asiatique, tom. XVI, pag. 265. Paris 1850.] . Ex quibus conficitur, imperium Homeritarum, sæculo sexto, de quo scribimus, fuisse totius orientis antiquissimum; eorumque domum regiam, quæ ex Himyar Jectanida prodierat, et exstincta est occiso Dhu Nowaso, anno 525, diutius perstitisse quam alia quævis in orbe universo [Cfr Caussin, Essai etc. tom. I, pag. 40, 54 etc.] . Porro nomen Sabæ, filii Yectan, ab Hebræis scribitur cum littera Schin, vel Sjin, Sabæ vero filii Chus, cum Samek; et inde quæ a reliquis gentibus negligitur, ab Hebræis sedulo servata est distinctio: Reges Sjaba et Saba dona adducent (Ps. LXXI), ut fert Hebraïca veritas; id est, Reges Sabæorum Yectanidarum et Cusjitarum. Priorum regina erat regina Saba [Cfr Bochartus, Geogr. sac. lib, II, cap. 26; Caussin. tom. I, pag. 44 sq.] , quæ Salomonem invisit; posteriorum aliquoties est mentio in Isaia propheta: Dedi propitiationem tuam Ægyptum, Æthiopiam et Saba pro te (XLIII, 3), id est, Sabæos Cusjitas; et iterum: Labor Ægypti et negotiatio Æthiopiæ, et Sabaïm, viri sublimes, ad te transibunt (XLV, 14). In quibus omnibus distinguuntur Sabæi Cusjitæ ab Æthiopibus.
[20] [videntur hi sæculis circiter octo ante Christum migrasse in Abyssiniam.] Verum post Isaiæ tempora horum Sabæorum nomen in Bibliis jam non comparet, nec sermo est nisi de illis Sabæis, quorum nomen cum Sjin scribitur. Quid ex eo inferendum? Amiserantne Arabes Cusjitæ appellationem Sabæorum, vel excesserantne e terris quas per multa sæcula simul cum Yectanidis incoluerant? Mihi videtur solvi dubium, inquit cl. Caussin, ex eo quod communiter hodiedum admittitur, et a Ludolpho [Historia Æthiopica, lib. I, cap. I, et Commentarius in histor. pag. 57 et seqq. et 201 et seq.] , quantum satis est, ostensum fuit, Abyssiniæ regnum a colonia Arabica fundatum esse. Multum inclino in illud, colonos istos fuisse Sabæos Cusjitas, qui vel omnes, vel magna ex parte, propter bella aliave adjuncta Arabiam derelinquere fuerint coacti. Essent itaque Abyssini ex Cusjitis Arabibus geniti, et cum Cusjitis Africanis permixti [Caussin, Hist. des Arab. tom. I, pag. 44; cfr Sacy, Mém. de l'Acad. tom. L, pag. 280.] . Inquirit dein idem scriptor in traditiones ipsorum Arabum; reperitque genti Aditarum qui in Arabia felice juxta Sabæos Yectanidas habitarunt, et quorum rex Locman celeberrimum aggerem urbis Sabæ, seu Mareb, exstruxit, omnia quæ de Sabæis Cusjitis sunt dicta, ipsamque nominis omissionem a sæculo ante Christum octavo, apprime convenire. Quæ explicatio communitatis linguæ, coloris [Jomard, Essai sur l'Arabie, pag. 174. Paris, 1839; Arnaud, in Journal asiatiq. tom. XV, pag. 380. Paris 1850. Etc.] , nominis antiqui [Cfr Ludolfus, Comment. in hist. æthiop. pag. 228.] inter Homeritas et Abyssinos, ac dominatus unius gentis in alteram, quem non in frequentem fuisse monumenta indigitant, mihi præ omnibus veri similis videtur.
[21] [Sabæi Jectanidæ a sæc. I ante Chr. dicti Homeritæ;] Sabæi Yectanidæ multis post sæculis, nec diu ante Christum, Himyaritæ, et a Græcis ac Romanis Homeritæ, dici cœperunt. Cujus rei hæc est origo. Rex Sabæorum Abdsjams-Saba, qui regnavit circa annum ante Christum natum 700, filios genuit Himyar et Cahlan, quorum prior patri successit; sed post Himyar divisa est dominatio inter plures, maxime inter filios Himyar et Cahlan: perstititque nomen Sabæorum, donec a rege Arith, seu Aretha, ex progenie Himyar, uno circiter sæculo ante Christum, in unum sunt conjunctæ omnes tribus Arabiæ felicis. Exinde ejus incolæ, non jam Sabæi, sed Himyaritæ sunt appellati, ac Homeritarum nomen a classicis scriptoribus non multo post usurpari incipit. Primus scilicet Strabo, circa annum ante Christum natum 24, narrans expeditionem Ælii Galli in Arabiam, hanc gentis appellationem usurpavit [Ap. Caussin, tom. I, pag. 63; cfr Ritter, tom. XII, pag. 41.] .
[22] [eorum idololatria, veneratio Abrahæ, Deus supremus.] Ad religionem Arabum quod spectat, eorum pars major, usque ad tempora Mahumetis, addicta erat gentilismo. Utebantur tamen circumcisione, quum eorum multi ex Abraha essent geniti, cujus omni ævo magna fuit veneratio inter Arabas [Calmet, Dict. de la bible V°. Circoncision; Caussin, tom. I, pag. 171, 197. 270, 274.] ; et a remotissimis temporibus Judæi multi in Arabia habitarent. Deos colebant permultos, et singulæ tribus, imo domus, deum aliquem præ ceteris reverebantur. Schola quædam philosophica Galliæ, triginta abhinc annis, docuit gentes idololatras coluisse Deum unum, et reliquos deos suos habuisse tanquam inferiores et subditos; quod quum universim maxime sit falsum, de Arabibus circa Yathrib et Meccam habitantibus, aliquousque dici posse videtur. De Arabibus omnibus id refert Abderrahman-Soyuti, commentator Corani [Ap. Caussin, tom. I, pag. 270.] , qui floruit sæculo XVI [D'Herbelot, Bibl. orient., V°. Sojuthi.] ; et Pocockius hujusmodi monotheismi vestigia in Herodoti historiis sibi detegere visus est [Ap. Caussin, pag. 174; Cfr Herod. lib. III, cap. VIII.] . In Hedjaz scilicet, provincia Arabiæ, ad quam pertinet Mecca ejusque antiquissimum templum Caba, degebat Ismaëlitarum pars [Caussin, ibid. pag. 161.] progenies Abrahæ, eoque devenerat, labentibus sæculis, ingens Judæorum multitudo. Ex veneratione igitur Abrahæ, quæ inter Ismaëlitas erat maxima, et ex doctrinis Judæorum, factum erat ut in Deum supremum crederent.
[23] [Antiquitas Cabæ et civitatis Meccæ; Caba Arabum pantheon: eorum Sabæismus.] Verum nescitur primo quam antiquum sit templum Caba; nam primus omnium illius mentionem habet Diodorus Siculus, qui post cædem Julii Cæsaris, paulo ante Christum natum, scribere cœpit, et quidem verbis obscuris: Fanum ibi (inter Banizomeneos, accolas maris rubri) sacratissimum, in summa universis Arabibus religione habetur [Diodor. Sicul. lib. III, cap. 44.] . Colligitur deinde ex Arabum traditionibus (nam historicum nullum habent Mahumete antiquiorem, quinimo usque ad medium sæculum VIII omnia memoriæ mandabant ipsorum eruditi, et tum demum annales et historias scribere cœperunt) [Cfr Sacy, Mém. de l'Institut, tom. V, part. 2, pag. 30 sq.; Caussin, tom. II, pag. 197.] , eversum fuisse templum Caba pluvia et inundatione, sub regulis Djorhomitis secundæ dynastiæ, qui ab anno circiter 75 ante Christum regnare cœperunt. Ex quo merito infert veterum Arabum historicus, monumentum aquis pluviarum dejectum et valde exiguum, a gente exculta et potenti exstrui non potuisse, sed ædificatum fuisse a rudibus Ismaëlitis provinciæ Hedjaz [Idem, tom. I, pag. 175, 195.] . Nec omittendum, quod a recentibus antiquitatum Arabicarum indagatoribus certo est demonstratum, Meccam civitatem, peregrinationibus adeo celebrem, sæculo quinto post Christum antiquiorem non esse. Antea enim in valle ubi hoc sæculo est ædificata, nihil conspiciebatur præter templum Caba, quod per diem venerabantur Arabes, de nocte recedentes [Idem, tom. I, pag. 236.] . Ex quibus omnibus manifeste concidunt quæ nonnulli censuere, ut refert J. Bruce, Cabam fundatam esse a Sesostri, rege Ægyptio, eumque ibi adoratum fuisse [Bruce, Voy. en Nubie et en Abyssinie, tom. I, pag. 588.] . Videtur hoc templum postremis sæculis ante Mahumetem dictum fuisse Bayt-Allah, Domus Dei; sed erat simul Arabum Pantheon; nam 360 deorum simulacra Cabæ superposita erant, aut circumposita, præter lapidem nigrum [ V. Acta SS. tom. IX Oct. pag. 21, n. 22.] et simulacra quæ in ipsa æde cum imagine, seu simulacro Abrahæ, venerationi erant [Caussin, pag. 270; Ritter, tom. XII, pag. 21; Assemani, Chronicon orient. Petri Rahebi, p. 253 sqq. Venetiis 1729.] . Astra colebant etiam Arabes plurimi, maxime solem; alii lunam, alii planeten Jovem vel Mercurium, alii denique stellam Aldebaran, vel Canopen, vel Sirium [Pococke, Specimen hist. Arab. ap. Caussin, tom. I, pag. 349; Assemani, loc. cit. pag. 255.] . Qua in replacitis Tsabæorum, sive Ssabæorum, qui astra potissimum colunt, videntur accedere; quorum mentio est in Corano, et de quibus non parum disceptatum est [D'Herbelot, v°. Sabi: Assemani, Bib. or. tom. III, part. 2, pag. 609 sqq.; cfr Chwolsohn, Die Ssabier und Ssabismus. Petersburg, 1856, 2 vol.] .
[24] [De adventu Judæorum in Arabiam sententiæ] Multi fuere Judæi in Arabia ab antiquissimis temporibus; maxime in parte septemtrionali circa Yathreb, seu Medinam; unde postmodum in Homeritidem penetrarunt: jamque supra est dictum martyres, quos celebramus, sub rege Homeritidis judæ palmam esse consecutos. De eorum adventu in Arabiam non una est sententia: Auctor libri Alagani, inquit Abulfeda, exinde dicit Judæos habitasse in Khaibar, aliisque locis provinciæ Arabicæ Hedjaz, quod Moyses exercitum misit contra Amalecitas, qui in Khaibar, Yathreb locisque aliis ejusdem provinciæ habitabant, jussitque omnes in ore gladii occidi, nec cuiquam concedi vitam. Exiit igitur dictus exercitus contra Amalecitas, eosque devicit et omnes occidit, excepto filio regis, quem victores Judæi secum adduxere in Syriam. Tum jam obierat Moyses, dixeruntque filii Israel fratribus suis: Non obedistis iis quæ vobis mandata erant, ideoque nobiscum non habitabitis. Quibus auditis, Redeamus, inquiunt, ad regionem subactam, cujus occidimus incolas. Reversi sunt igitur ad Khaibar et Yathreb, ibique habitarunt usque ad adventum tribuum Aus et Khazradj, quos inundatio catarractarum (Sabæ, seu Mareb, altero sæculo post Christum natum) Yemanam relinquere compulit. Alii tamen dicunt Judæos advenisse in Hedjaz, quando debellati sunt a Nabuchodonosor et diruta est Jerusalem [Abulseda ap. Sacy, Mémoires de littérature tom. XLVIII, pag. 595.] . Idem de Moyse post librum Alaghani refert Ibn-Khaldun; verum notatum est ab ipsis Arabibus, hæc convenire cum rege Amalecita Agag, cui pepercit exercitus regis Saul contra mandata Samuelis [I Reg. XV; Sacy. pag. 596, note (g).] .
[25] [variæ; veri similior est venisse post eversam Hierosol. a Nabuchodonosor: deinceps alii accesserunt.] Præstantissimus inter omnes Arabum historicos, Ibn-Khaldun, qui variorum sententias consignavit, has insuper profert: unam qua Josue, Moyse jam vita functo, bellum Amalecitis intulisse dicitur; alteram, quæ præcedentibus adjungit, fugisse regem David ad Judæos civitatis Khaibar, ibique paucis annis, donec cæsus est Absalom, regnasse: ex quo tempore, ajunt scriptores Arabes, judæi provinciæ Hedjaz domui David et regibus Juda addicti et subditi remansere; tertia denique, quæ communior est ceterisque verisimilior, et ab Abulfeda modo recensebatur, docet Judæos advenisse in Hedjaz, quando eorum rege Sedecia devicto a Nabuchodonosor, eversaque Hierosolyma, ab exercitu Assyriorum fugerunt. Hanc sententiam et Judæis Æthiopibus, seu Falasja, applicat Antonius d' Abbadie, eamque reliquis præferendam dicit [Revue de l'Orient, tom. VII, pag. 233. Paris 1845.] . Ex diversis sententiis pronum est deducere, inquit cl. Caussin de Perceval, e pluribus antiquissimisque emigrationibus coaluisse Judæorum colonias Arabicas, videnturque nova cepisse incrementa, sive dum Judæam subegit Pompejus, annis 64 ante Christum, sive dum eversa est Jerusalem a Tito, aut castigati sunt Judæi ab Hadriano, annis æræ christianæ 70 et 136 [Caussin, tom. 2, pag. 641 et seqq.; Sacy, pag. 596.] . Judæorum vero accolæ sunt factæ tribus Arabicæ Aus et Khazradj, quos memorabat superius Abulfeda, circa annum ejusdem æræ 300.
[26] [In Homeritidem dudum ante sæc. III venerunt, quidquid dicant scriptores mahumetani.] Verum longe absunt Khaibar et Yathreb, seu Medina, ab Homeritide. Quæstio est igitur quando ad hanc devenerint Judæi. Res certo non noscitur, sed in hunc modum ab Arabum historicis narratur. Rex Himyar, seu Homeritidis, Abu-Carib, qui regnavit ab anno æræ christianæ 200 ad an. 236, quum exercitum suum duxisset contra Yathreb, seu Medinam, a judæis religionem Moysis edoctus est, et e pagano factus est judæus; in quo universus ejus exercitus eum imitatus fertur. Dein doctores judæos secum ad Yemanam abduxit, et multis Himyaritis, ut idola contemnerent ac judaizarent, persuasit. Hanc originem tribuunt scriptores Arabes, multis intersertis fabulis, judaismo Homeritarum [Sacy, ap. Mém. de littér. tom. XLVIII, pag. 584 sqq.; Caussin, tom. I, pag. 92 et tom. II, pag. 647.] . Certe eum profitebatur pars illorum sæculo quarto, ut nos docet Philostorgius. At vero vix dubitem ego, judaismi initia in Homeritide æra christiana multo esse antiquiora. Judæi pæne innumeri a sæculo ante Christum septimo, ut communis fert sententia [Sapeto, Viaggio, pag. 40 et 55; d'Abbadie. ubi supra.] , in vicina Æthiopia habitabant; quam inter et Homeritidem perpetuum erat commercium. Idemque testatur de Ægypto Philo Judæus, qui scripsit ante bella Judaica Vespasiani et Titi, novamque dispersionem, et cujus locum in historia Judæorum Æthiopiæ et Arabiæ neglectum esse miror: Non minus decies centenis millibus (1,000,000) Judæorum, inquit, in Alexandria et regione circumsita habitant, a descensu ad Libyam usque ad fines Æthiopiæ [Philo, Contra Flaccum. Oper. pag. 971. Parisiis 1640.] . Adde Josephum, pluribus locis similia memorantem. Quum insuper tot Judæi etiamnum diversis in partibus Arabiæ habitent, quandoque integros vicos occupent et subinde proprios habeant regulos [Niebuhr, Description de l'Arabie, tom. I, chap. IV, pag. 36.] , fieri non potest ut cum mercatoribus Sabæis, qui totam Asiam occidentalem et Africæ septemtrionalem plagam peragrabant, e Judæa, Ægypto et Æthiopia, in Arabiam felicem Judæi multi non penetrarint. Utut est, ex Actis S. Arethæ aliisque tutissimis monumentis docemur, eos illic ineunte sæculo sexto christiano tot fuisse numero, ut mox Homeritarum regnum factum sit judaicum.
§ III. Ortus religionis christianæ inter Arabas; eorum apostoli.
[De ortu religionis christianæ in Arabia; magos ea ex regione venisse plures ex patribus opinantur: et post eos Baronius, Assemanus et alii.] Priusquam de persecutione dicamus, quæ hac occasione est orta in christianos, in qua S. Arethas ejusque socii martyrii corona donati sunt, inquirendum videtur quandonam prima semina religionis christianæ ad Arabiam devenerint. Hucusque enim in opere nostro, quum deficerent monumenta, de ejus regionis historia ecclesiastica vix sermo inductus est; nisi brevissime ad diem 7 februarii, quando colitur S. Moyses, episcopus Saracenorum, quarto sæculo, et ad diem 19 ejusdem mensis, ubi de martyribus plurimis qui in Arabia deserta, sexto sæculo, gladio Saracenorum occubuere, nonnulla Henschenius collegit. Quapropter hic supplere (quoniam de Arabiæ historia ad diem usque 19 decembris, quo colitur S. Gregentius, vix redibit sermo) quæ in Actis nostris desiderantur, in animo est. Et primo loco de Arabiæ apostolis, de quibus non pauca ex scriptoribus Syris collegit Assemanus, aliaque ex notitia regionum certiora sunt facta, breviter disserimus. Ordinis igitur principes sint magi, quos patres non pauci ex Arabia oriundos dicunt; inter alios Justinus martyr, Dialog. cum Thryphone, Tertullianus lib. adversus Judæos et lib. III contra Marcionem, et Epiphanius in Compendio doctrinæ, loco illi psalmorum inhærentes: Reges Arabum et Saba dona adducent (Ps. 71). Quæ de Messia esse intelligenda, inquit Baronius [Ad ann. 1. n. 25.] , tam nostri interpretes, quam etiam rabbini complures æque assentiuntur; sicut et alia quæ scribuntur ab Isaia (cap. 4): Inundatio camelorum operiet te (Hierusalem), dromedarii Madian et Epha etc. Madian, inquit Hieronymus in hunc locum, et Epha, regiones sunt trans Arabiam (nimirum Petræam; inter quam et Sabæam, pressius dictam, jacet Madianitis et regio tribus Epha, qui fuit filius Madian. Gen. XXV) omnisque provincia appellatur Saba. Huic sententiæ, magos venisse ex Arabia, adhæret Baronius, aliasque addit rationes: Rursus Balaam, qui de stella prædixerat vaticinium hoc: Orietur stella ex Jacob (Num. XIV), licet ipse Mesopotamenus esset, Haran incolens (ut ipse profitetur dicens: De Haran adduxit me Balac, rex Moabitarum), tamen in Arabia constat ea de oritura stella esse vaticinatum. Nam Moab, cujus rex erat Balac, qui eum mercede conduxit, erat, ut tradit Hieronymus [De locis hebraicis, et in Isaiæ XV.] civitas atque provincia ejus nominis in Arabia deserta, ad orientem maris mortui. Aliis deinde hanc in rem propositis et memorata ac expensa sententia eorum, qui aut Chaldæos, aut Persas fuisse magos autumarunt, his verbis disputatiunculam idem scriptor absolvit: Si consideretur magorum adventus temporis spatium, nempe dierum tredecim, ut pluribus, inquit, paulo inferius demonstrabimus [Ad an. 1, n. 34; sed Cfr Patritius, De evangeliis, lib. III, diss. 27, cap. 3.] , eos certe non e Perside, vel e Chaldæa, sed ex Arabia orientali venisse persacile quisque percipere poterit [Baron. ad ann. 1, num. 27.] : vel e terris Maaddenorum et Sabæa septemtrionali, quum ejus reges dona Messiæ allaturi essent (Ps. 71) et aurum, thus et myrrha (Matth. II) ad negotiationem Arabum spectarent, in primis Sabæorum, supra n. 3 sqq. Ex verbis Baronii deducit nihil hæsitans Assemanus: Magi itaque in Arabiam primi lucem Evangelii intulere [Bib. orient. tom. III, part. 2, pag. 391.] .
[28] [Veri simile id esse multis nuper ostendit F. X. Patritius.] Denuo hoc argumentum versavit solita eruditione et peritia F. X. Patritius, e societate nostra, ex cujus dissertatione XXVII, De Magis qui Christum inviserunt [Patritius, De Evangeliis, Liber III, p. 315 sqq. Friburgi Brisgoviæ 1853.] : nonnulla hic decerpimus. Recensitis aliquot patribus præter eos quos num. præc. memoravimus, Etenim fuere in Arabia, inquit, quos Græci et Latini magos vocant [Plin. Hist. N. l. XXV, § 5; V. Patricium, l. c. p. 313, n. 23 – 27.] , notusque magus ille Barjesu in Actis apostolorum [Act. XIII, 6.] , quem Arabem fuisse arguit ipsa appellatio “Elymas”; hanc enim ipse Lucas “magum” vertit [Ib. 8.] : at Arabes sunt in quorum sermone “elimon” magum significat. Præterea nobiles olim fuisse Arabas amore sapientiæ studiisque naturæ, atque adeo astronomiæ, non uno monumento memoriæ proditum est. Porphyrius narrat Pythagoram sapientiæ sibi comparandæ causa ad Arabas quoque adiisse [Ap. Cyrillum Alex., Adv. Julian. l. X. pag. 341, ed. Spanhem. 1696.] . Salomon dicitur sapientia præstitisse cunctos “bene Kedem” i. e. Filios orientis [III Reg. IV, 30 al. V, 10.] , nimirum Arabas, ut infra ostendetur. Commemorant prophetæ sapientiam Idumæorum [Jerem. XLIX, 7; Abd. 8.] et Ismaëlitarum [Baruch, III, 23.] , quorum illi in Arabia Petræa sedes habuere [Strabo, l. XVI, pag. 760, edit. Casaub. coll. l. XVIII, pag. 803; Reland. Palæst. l. I, c. 12.] , hi Arabiæ populis adnumerabantur [Joseph.Antiq. l, I, 12, § 4; Rosenmüller, Schol. in Genes. XXV, 12 – 18.] . Insigne autem sapientiæ inter Arabas obtinentis monumentum superest in libro Jobi, quem Arabem fuisse veri longe similior opinio est [Rosenmüller, in Job. Prolegom. V.] . In eo enim libro sermones conferuntur singularem quamdam sapientiam spirantes studiumque naturæ totius, ex qua passim imagines ac similitudines peti videas ab iis quos scriptor loquentes inducit, simulque mentionem cæli ac siderum injectam, atque astronomiæ notitiam proditam quam frequenter [Job. III, 9; IX, 9; XXII, 12; XXV, 5; XXVI, 13 coll. Virgil. Georg. I, 203, 244 et Rosenm. in hunc loc.; Job. XXXI, 26; XXXV, 5; XXXVII, 9, 18; XXXVIII, 7, 31, 32, 33, 37.] . Sed et munera a magis Christo oblata suadere videntur, ut eos Arabas dicamus. Munera enim hæc fructus nativos fuisse regionis, ex qua magi venerunt, veri omnino simile, ne dicam indubium est. Sed in aliis regionibus, ex quibus alii magos profectos putant, in Chaldæa, inquam, et in Perside, aurum nullum effoditur, effoditur tamen in Arabia [Strabo, l. XVI, p. 777, 780, edit. Casaubon; Plin. H. N. l. VI, § 32, n. 8; l. VII, § 57, n. 6.] , præsertim vero “Sabæos ditissimos … auri metallis” dicit Plinius [L. VI, § 32, n. 18.] , quod scriptorum sacrorum auctoritas comprobat [II Paral. IX, 14; Ps. LXXI, 15 coll. 10; Is. LX, 6; Ezech. XXVII, 22.] . Similibus de thure et myrrha propositis, de quibus supra satis est disputatum, Denique oriens, inquit, Hebraïce “Kedem” in scripturis sacris pro Arabia usurpatur [Gen. X, 30. Rosenm. Schol. in h. l. et Geseu. Thesau. philolog. crit. ad hunc V, n. 2.] , quod multis evincit Patritius, ac similiter filios orientis, inter quos Job magnus fuit [Job. I, 3.] , Arabas designare. Denique, hæc sane satis sunt, inquit, ut nomen “Kedem, oriens” in scripturis Arabiam potissimum designare credatur. Alio loco [Patricius. l. c. pag. 336.] patres multos laudat, qui existimarunt magos orituri Christi notitiam hausisse e vaticinio Balaami [Num. XXIV, 17.] , inter quos sunt Origenes [Contra Cels. l. I, n. 60.] Eusebius [Demonstr. evang l. IX, paulo post init.] , Basilius [Orat. in sanct. Christi generat. § 5.] , Diodorus Tarsensis [Ap. Photium, cod. 233 fin.] , Ambrosius [In Luc. l. II, § 48.] et Hieronymus [In Matth. II, 2] . Sed et jura Persidis ad magos sibi vindicandos prosequi non omittit [L. c. pag. 317.] , et quidem scribit tandem: Ex Arabia minus fortasse probabile est venisse magos quam e Perside [Ib. pag. 335.] . Scilicet scriptores christiani non pauci ita senserunt; sed pro multis est S. Justinus, qui in Judæa natus est et omnes ætate superat. Interpretatio etiam prophetiarum, de quibus dictum, Arabiæ in primis favet; ac videtur mihi labente ætate exinde incrementa cepisse altera sententia, quod crederetur (in primis postquam Romani in oriente invaluerunt et potissime post Constantinum magnum) magos nullos fuisse extra Persidem. Verum usque ad Pompeji adventum in Syriam, ex diuturno dominatu Medorum et Persarum vix est dubium, quin frequenter eos reperire fuerit in Asia occidentali pæne universa [Cfr Patritius, l. c. pag. 312, n. 22 sqq.] . Denique de lingua qua usi sint magi aliquid hic proponere liceat: Arabum scilicet gentes multæ a Judæis Hierosolymitanis intelligebantur [Cfr infra, n. 78; Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 51, n. 16.] ; Persæ non item, quum lingua eorum, a Syro-Chaldaïca prorsus diversa, maximam partem Indo-Germanica sit. Coronidis loco hanc notationem eruditi viri hic adscribere non omittam: Primus, ait Patritius [L. c. pag. 321.] , qui hos magos expresse reges adpellaverit, quantum ex scriptis patrum, quæ supersunt, colligere est, fuit fortasse Cæsarius Arelatensis sæculo VI, in cujus oratione de Epiphania hæc legimus: “Illi magi tres reges esse dicuntur [Oper. Augustini, ed. Maurinor. tom. V, Append. serm. 139, n. 3.] ”; fortasse, inquam, tum quia hujus orationis auctor non omnino certus, tum quia illud “reges” suspectum habuere Maurini, virgulaque censoria notarunt. Quo jam neque illa ætas scriptorem illum suggereret, apud quem expressa regum adpellatio magis designandis adhibita reperiatur. His omnibus perpensis, si Arabes fuerint magi, ut mihi veri similior est sententia (sive reguli, aut phylarchæ potius, fuerint, sive non) crediderim e Nabatæis fuisse extremi maris rubri accolis [Strabo, l. XVI, p. 1081, 1103. ed. Oxon. Cfr supra n. 11, 12.] , quæ gens ex Chaldæis et Idumæis coaluerat [Quatremère, ap. Ritter, tom. XII, pag. 138.] ; horum lingua Hierosolymitanæ proxima fuit, ac negotiatio usque ad Christum natum florentissima [Ib. p. 136. 138 sq.] : quippe qui in locum Sabæorum labente ævo magnam partem successerant.
[29] [S. Petrus Arabum catechista in die Pentecostes; inter eorumdem apostolos recensetur S. Paulus,] Utut sit de magis, de quibus certa consequi non contingit, Judæi Arabes, qui in prima pentecoste post resurrectionem, audiverunt apostolos sua lingua loquentes magnalia Dei [Act. II, 11.] , et quorum plures inter baptizatos fuerint a S. Petro (siquidem inter Arabiam desertam et petræam fere conclusa est Juæa, et ex tam vicinis regionibus judæi multi Hierosolymam venerint necesse est), hi, inquam, ad utramque Arabiam proculdubio acceptam fidem detulerint. De his S. Joannes Chrysostomus [Homil. II in Act. apost.] : Petrus præcipuus catechista habetur et primus exstitit verbi concionator, et primus coëgit ecclesiam, eamque non ex Hierosolymitanis et circumcirca habitantibus judæis, sed ex Parthis, Medis, Phrygiis, Libycis, Ægyptiis, Arabibus, advenis Romanis et aliis. Et qui omnium pastor fuit a Domino institutus, ex omnibus nationibus cogere cœpit oves. S. Paulus, postquam Damasci est conversus, abiit in Arabiam (Galat. I, 17), nimirum Damasco vicinam, quæ et pars est Arabiæ desertæ; idque conficitur tum ex eo quod et ipsam Damascum Arabicæ regionis esse et fuisse veteres asserant [Justin. mart. dialog. cum Tryph. Migne. Patrolog. græca tom. VI, col. 659.] , tum ex verbis S. Pauli: Abii in Arabiam, et iterum reversus sum Damascum. Etenim Damasceni, impotentiam pertæsi regum Syriæ, Aretæ, regi Arabum, sese dederant, teste Josepho. Alterius Aretæ, regis Damasci, itidem Arabis [Cfr Eckhelius, Doctrina numorum, vol. III, p. 330. Vindobonæ 1828.] meminit ipse S. Paulus. Verum quum nesciamus quanto tempore hic in Arabia deserta sit versatus, et potius videatur vita solitaria sese ad apostolatum parasse, nequit propter hæc ejus apostolus vocari.
[30] [uti et alii plures: omittendus S. Matthias. Eunuchus reginæ Candacis Arabs non fuit.] Sancti alii non pauci ab Assemano [Bibl. orient. tom. III, part. 2, pag. 17] inter Arabiæ apostolos recensentur; verum hic omittimus nonnullos, quoniam suo tempore in opere nostro de iis erit dicendum, nimirum de S. Thaddæo apostolo, ad diem 28 octobris; de S. Andrea, ad 30 novembris; de S. Thoma, ad 21 decembris; et de S. Joanne evangelista ad 27 ejusdem mensis. His omissis, nominat insuper Assemanus SS. Matthæum, Bartholomæum, Matthiam, Philippum et Timonem diaconos, Adæum seu Thaddæum, ex 72 discipulis, et Marim quemdam, qui similiter ævo apostolico floruit. Ad S. Matthiam apostolum quod attinet, eum in Æthiopia Ægypto vicina fidem prædicasse, nonnulli autumarunt, sed levissimo fundamento, ut tomo sequenti, in commentario de S. Frumentio ostendetur; at vero eum in Arabiam evangelium intulisse, nemo, quod sciam, præter Assemanum adstruere conatus est [V. Acta SS. ad d. Febr. 24 pag. 432.] . In Philippo diacono manifeste errat idem scriptor, dum dicit: Ejusdem regionis (Homeritarum Arabiæ felicis) erat eunuchus Æthiops, potens Candacis reginæ Æthiopum, qui a Philippo diacono baptizatus est (Act. VIII). In Æthiopiam enim Africanam, quæ ulterior India et Abyssinia appellatur, primus fidem christianam sæculo quarto intulit Frumentius. Nam primo, nomen Candacis reginis Æthiopiæ inferioris, seu proprie dictæ, adhæsit, teste Plinio: Regnare feminam Candacen ajunt, quod nomen multis jam annis ad reginas transiit [Plin. Hist. nat. lib. VI, cap. 29.] . Atque ejusdem nominis reginam memorat Strabo, qui diu ante Plinium scripsit [Cfr Acta SS. tom. VI Augusti, p. 7; et tom. VI Sept., p. 196, n. 7.] . Eis urbs regia Napata fuit, ut Lepsius docet, deinde Meroë. Regionis incolæ mox Nubades vel Nubii dici cœperunt; sed in inscriptione Aizanæ, regis Axumitarum, seu Abyssiniæ, medii sæculi quarti, adhuc Æthiopum nomine veniunt [Ap. Lord Valentia, Voyages and travels to India… Abyssinia etc. tom. III, p. 181 sq. London 1809.] . Adverte secundo, Æthiopiam Africanam duplicem esse, et Abyssiniam respondere Æthiopiæ superiori, seu australi, quæ etiam frequenter India est dicta. Et hujus quidem Æthiopiæ apostolus fuit S. Frumentius, ut ostendetur tomo sequenti adversus Nicephorum Callistum, cl. Thomam Wright aliosque.
[31] [De Timone diacono, Thaddæo e 72 discipulis, et hujus discipulo Mari: hic in Mesopotamia australi] Timonem diaconum Arabiæ apostolum dici non posse, patet ex iis quæ scripsit Henschenius, ad diem quo colitur, 19 aprilis [Acta SS. tom. II April., pag. 619.] ; nec differt Lequien, qui de ecclesia Bostrorum scribens, provinciæ Arabiæ metropoli, Timon, inquit, unus e septem diaconis, primus Bostræ vel Bostrorum (urbs est quondam Moabitidis, ad orientem maris Tiberiadis, dicta hodiedum Busrah) [Ritter, tom. XV, pag. 968 seqq.] episcopus factus est, si Dorothei Tyrii, vel Hippolyti Thebani nomine inscriptis septuaginta duorum Domini discipulorum catalogis credimus, qui græculo cuidam sequioris ævi æquius tribuuntur. Ceterum Eusebii Cæsariensis ætate nullus ejusmodi catalogus exstabat Domini discipulorum, velut ipse testatur lib. 5 hist. cap. 12: Των δ᾽ ἑβδομηκοντα μαθητων καταλογος μεν οὐδεις οὐδαμη φερεται [Oriens christ., tom. II, col. 853.] . De Adæo seu Thaddæo, ex 72 discipulis, qui aliquas partes Arabiæ desertæ attigisse videtur, et a S. Hieronymo cum Thaddæo apostolo est confusus, agendum erit ad diem 28 octobris, ut promissis stemus decessorum nostrorum [Acta SS., tom. III Junii, pag. 804, n. 8.] . Adæo duo fuere discipuli, Aghæus et Mares; posterioris prædicationem sic describit Amrus Matthæi, alterius scriptoris Arabici, Maris Salomonis nomine, qui claruit circiter annum Christi 1135, epitomatoris: Mares autem Radani primum (urbs est Babyloniæ) [Assemani, Bib. or., tom. III, part. 2, pag. 772.] , inquit, deinde Modainæ (i. e. in urbe duplici; qua voce Arabica vicinæ urbes Seleucia et Ctesiphon designantur) fidem prædicavit magno cum labore ingentique cura; nam ibi Persarum regia erat, ejusque urbis incolæ potiori ex parte magi: Mox Dor-Kenæ et Cascaræ (nomina sunt urbium non procul a Seleucia); et huic quidem episcopum instituit, qui primus in iis regionibus ordinatus est: atque idcirco primas omnium tenet, estque sedis patriarchalis custos. Demum se contulit ad annunciandum evangelium cunctis partibus terræ Babylonis et utriusque Arachæ (sive Iracæ, Persicæ nimirum et Assyriacæ) et Huzitarum (in Perside) et Jamanæ (Arabiæ felicis) et insulis et Arabiæ sceniticæ et Nagranæ (in qua S. Arethas martyrio est coronatus), et insulis maris Jamanæ et maris Indiarum.
[32] [et in partibus quibusdam Arabiæ desertæ prædicasse fidem videtur.] Nec destitit universas hasce regiones obire, et loca etiam, quibus Mar (i. e. dominus) Adæus fidem nunciaverat, invisere, ibique catechizare, baptizare, docere, ecclesias exstruere, morbos curare, signaque et prodigia patrare; donec plurimos ad fidem convertit, christianamque religionem in illis partibus mirifice propagavit. Tum vero Modainam (Seleuciam) reversus, domicilium suum in ea sedemque patriarchalem fixit confirmavitque, præcipiens ut catholicus (appellatio est patriarchæ Nestoriani orientis) non alibi in patriarcham orientis quam Modainæ ordinaretur. Quum sacram liturgiam celebraret aut ordinationes faceret, albo pallio utebatur. Supervixit Adæo (seu Thaddæo), socio suo in munere prædicationis, annos tres supra triginta; quumque morti proximus esset, præcepit ut successorem sibi ex urbe Hierusalem quærerent. Decessit sexta feria secundæ hebdomadæ æstatis (seu nonæ post Pentecosten, qua feria a Chaldæis colitur), die 19 julii, anno Græcorum 393, sepultusque est ad dexteram altaris in majori Dorkenæ ecclesia. De his monet Assemanus, Amrum Matthæi, qui sæculi XIV christiani est scriptor, statum ecclesiæ Cascarensis, sedem patriarchalem Seleuciæ, pallium quo usum esse Marim refert, diemque et annum obitus ejusdem, ex rebus quæ sua ætate a patriarchis Nestorianis in oriente gerebantur, metitum esse [Bibl. orient. tom. III, part. 2, pag. 20 seq.] . Ad nos spectant solum quæ de prædicatione Maris in Arabia felice et in civitate Nagran Amrus narrat. Verum in his præter magistrum suum et ducem, Marim Salomonis, est locutus. Nam hujus locum profert quoque Assemanus [Ibid. pag. 22.] ; in quo nihil de prædictis Arabiæ australis partibus reperire est. Elias Damascenus, noni sæculi scriptor, dicit fines tantum Arabum ab Adæo et Mari fide fuisse imbutos [Ibid. pag. 5.] ; id est, ni fallor, partes quasdam Arabiæ desertæ. Scire igitur cupimus quo ex fonte hauserit Amrus, quæ de prædicatione Maris in Yemana ejusque civitate Nagran sive Negran, narrationi sui magistri adjecit; sed donec antiquiora et tutiora non prodeunt monumenta fidere his nullatenus possumus. De Mari et Aghæo, discipulis Adæi, sive Thaddæi, dici poterit vel ad diem 28 octobris, vel si quando ephemerides ecclesiæ Syrorum, seu patriarchatus Antiocheni, in opere nostro edere contigerit.
[33] [Sabæi, sive Homeritæ dicti sunt quoque Æthiopes] Faciliorem fuisse Assemanum in apostolis Arabiæ admittendis supra est insinuatum; quod non dubito pronuntiandum esse circa ea quæ de S. Matthæo scribit: Ex eodem menologio, inquit, Basilii imperatoris [Part. 2, pag. 197. Urbini, 1727.] , et ex iis quæ supra de Æthiopibus et Indis diximus, palam fit Homeritas Arabiæ felicis populos fuisse Æthiopas Indosque illos quibus Bartholomæus et Matthæus… fidem Christi annuntiarunt [Bib. or., tom. III part. 2 pag. 592.] . Homeritas hos fuisse Æthiopas, aut potius sic esse dictos a veteribus, concedimus, nec inutile erit breviter monstrare: ut illustrentur ea quæ superius de communitate linguæ et forte originis, eam gentem inter et Abyssinos, disseruimus: ac præterea ut melius intelligantur quæ Eusebius et Hieronymus de SS. Bartholomæo et Pantæno scripserunt. Arabia felix igitur, seu terra Homeritarum, ex Herodoto [Lib. 7, cap. 70, pag. 339. Parisiis 1844.] , Strabone, Stephano geographo, Theodoreto, aliisque pluribus, Æthiopia Asiatica aut orientalis dici posset: Ita enim dicti Æthiopes bifariam dividuntur, ipsa interveniente natura, Arabico sinu [Strabo, lib. I, pag. 51. Oxonii, 1807.] . Stephanus de urbibus: Ὁμηριται ἐθνος Αἰθιοπων, Homeritæ, gens Æthiopum. Similia pluribus locis habet Theodoretus, maxime ubi de Sabæis scribit: Σαβα ποιον ἐστιν γενος; Saba qualis gens est? Respondet: Αἰθιοπικον, Æthiopica, addens: Sitos eos esse ajunt citra mare Indicum. Nominant autem eos Homeritas, et sunt e regione Auxumitarum. Inter hos autem et illos medium est mare. Eorum regina fuit admirabilis illa femina, cujus studium laudavit Christus [Matth. XII, 42; Luc. XI, 31.] etc.
[34] Sicut Æthiopiæ, ita et Indiæ nomine utraque regio, Arabia felix et Abyssinia, vel tota Æthiopia Africana, [et Indi. Æthiopes Africæ Indi dicti sunt et ipsi.] designata fuit. De Arabia res est manifesta. Philostorgius lib. II, cap. 6, teste Photio, Homeritas Indos vocavit: Hos autem Indos olim quidem Sabæos ait esse dictos, ab urbe Saba, quæ caput est totius gentis; nunc vero Homeritas vocari. Et lib. III, cap. 4, regionem quam incolunt Homeritæ, Arabiam magnam et felicem a Græcis appellari scribit. Similiter Theophanes, ad annum æræ mundanæ 6064, Homeritas Indos vocavit: δια το πρεσβευσαι τους Ὁμηριτας Ἰνδους προς Ῥωμαιους. Et Theophylactus Simocatta, qui ineunte sæculo VII Cpoli scribebat, quædam ad gentem Homeritarum spectantia referens, hæc addit: Ἰνδικον δε το γενος, και Ῥωμαιοις (seu Græcis Cpolitanis) ὑπηκοον [Lib. III, pag. 132. Bonnæ 1834.] . His consonant Eusebius, Cedrenus et veteres geographi Arrhianus, Nearchus, Æthicus et Julius Honorius [Ap. Wright. Early Christianity in Arabia, pag. 29. London 1855.] . Verum et Æthiopas quoque non infrequenter dictos fuisse Indos, patet iterum ex historicis aliisque scriptoribus: Νειλος μεν ὁ ποταμος, ἐξ Ἰνδων ἐπ᾽ Αἰγυπτου φερομενος, δικα τεμνει την ἐκεινῃ γην, ἀχρι ες θαλασσαν. κ. τ. λ. [Procop. de ædificiis, lib. VI, pag. 331. Bonnæ 1828.] . Clarissime Servius ad Virgilii Georg. II, 116: Indiam omnem plagam Æthiopiæ accipimus. Idem docet Joannes Asiæ episcopus infra n. 113; et legi potest hac de re latius disserens Jobus Ludolfus in Commentario ad historiam Æthiopicam [Pag. 75 et seq.] .
[35] [S. Matthæus non in Homeritide, sed in Nubia fidem prædicavit,] Redeamus jam ad S. Matthæum, quem Asiaticis Æthiopibus, aut Indis, evangelium prædicasse Assemanus scribit. Verum observamus eum pondera rationum habere nulla, quibus ad unam potius quam ad alteram sententiam propendeat; incaute enim secutus est Tillemontium, qui nullam Æthiopiæ Africanæ partem fidem accepisse censuit ante S. Frumentium. Legantur quæ de S. Matthæi apostolatu scripsit Stiltingus noster ad diem XXI septembris, quo colitur: in quibus non modo a Tillemontio objecta diluit, sed pluribus demonstrat quæ a Ludolfo jam fuerant proposita, S. Matthæum apostolum fuisse Æthiopiæ septemtrionalis, seu Nubiæ; cujus pars olim Sennaar est dicta [Acta SS. tom. VI Sept., pag. 206 et seqq.] . Denique juvat universim observare cum Ludolfo, veterum plerosque sibi Indiam finxisse prout libuit, ita ut illis India nihil aliud sit quam ignota quædam et remota australis regio, cujus nomen speciale ignoretur [Ludolf. Commentarius, pag. 76.] . Etenim, ut addit idem, Indiæ neque initium, neque finem recte sciebant. Quocirca scribit Procopius, sæculo sexto, de Saracenis Arabiæ australis: Μεθ᾽ οὑς δητα γενη των Ἰνδων ἐστιν: Post hos sequuntur gentes Indorum [De bello Pers. lib. I, tom. I, pag. 100.] .
[36] [apparet ex Eusebio] Ast si Matthæum apostolum in Arabia prædicasse ex veteribus monumentis non potest confici, plura id suadent de S. Bartholomæo; quem eumdem esse cum Nathanaële post alios late ostendit idem Stiltingus [Tom. V August. pag. 7 et seqq.] . Audiamus Eusebium res gestas narrantem Pantæni, philosophi christiani, qui et ipse inter Arabiæ apostolos adcensetur: Tantum porro animi ardorem, inquit, erga verbum Dei idem vir (Pantænus) ostendisse perhibetur, ut orientis nationibus (τοις ἐπ᾽ ἀνατολης ἐθνεσιν) evangelii Christi prædicator exstiterit, ad ipsam usque Indiam progressus (μεχρι και της Ἰνδων στειλαμενον γης). Quippe complures erant etiam tum evangelistæ sermonis Dei, qui divina quadam æmulatione succensi, apostolorum exemplo studium suum conferre ad ædificationem fidei et ad incrementum verbi divini properabant. Ex quorum numero Pantænus ad Indos usque penetrasse dicitur (εἰς Ἰνδους ἐλθειν λεγεται), ibique evangelium Matthæi, quod adventum ipsius jam prævenerat, apud quosdam Christi notitia imbutos reperisse: quibus scilicet Bartholomæus, unus ex duodecim apostolis, olim, ut fama est, prædicaverat, et evangelium Matthæi, Hebraïcis conscriptum literis, reliquerat; quod quidem ad prædicta usque tempora servatum esse memoratur. Hic ergo Pantænus post multa præclare gesta, tandem Alexandrinæ præfuit scholæ; ubi partim viva voce, partim scriptis, divinorum dogmatum thesauros exposuit [Euseb. lib. V, cap. X.] .
[37] [et maxime ex Hieronymo missum esse S. Pantænum ad Indiam Brachmanicam:] Similia habet S. Hieronymus libro de scriptoribus ecclesiasticis cap. 36: Pantænus, stoïcæ sectæ philosophus, juxta quamdam veterem in Alexandria consuetudinem, ubi a Marco evangelista semper ecclesiastici fuere doctores, tantæ prudentiæ et eruditionis, tam in scripturis divinis quam in sæculari literatura fuit, ut in Indiam quoque, rogatus ab illius gentis legatis, a Demetrio Alexandriæ episcopo mitteretur (circa annum Christi 190) [Tillemont, Mém. tom. III p. 172.] ; ubi reperit Bartholomæum, de duodecim apostolis, adventum Domini Jesu, juxta Matthæi evangelium prædicasse, quod hebraïcis literis scriptum, revertens Alexandriam, secum detulit. Hos Eusebii et Hieronymi locos recitat quoque Stiltingus in Actis S. Bartholomæi, et contendit intelligendos esse de India Gangetica, seu Brachmanica, concedens tamen et in Arabia felice S. Bartholomæum prædicasse. Quam in rem ostendit Indiam illam Eusebio et Hieronymo fuisse notam [Tom. V Augusti. pag. 22 et seq.] . Ad Hieronymum quod attinet, non novit eam tantum, sed eam adivisse S. Pantænum disertis verbis affirmat: Stoicæ sectæ philosophus Pantænus, inquit epist. 70 [Migne. Patrologia, tom. XXII, col. 667.] , ob præcipuæ eruditionis gloriam, a Demetrio Alexandriæ episcopo missus est in Indiam; ut Christum apud Brachmanas et illius gentis philosophos prædicaret. Qui locus Hieronymi cum præcedenti jungendus, in quo de India scribens quam adiit Pantænus, addebat: Ubi reperit Bartholomæum, de duodecim apostolis, adventum Domini Jesu, juxta Matthæi evangelium prædicasse etc.
[38] [ibi, vel in Homeritide reperit evangelium Hebraïcum quo usus S. Bartholomæus. Hic videtur in India cis Indum prædicasse.] Hoc igitur ex Hieronymo est indubitatum, legatos ex India Brachmanica venisse ad Demetrium, episcopum Alexandrinum, et illuc missum esse S. Pantænum. Secundo, certum similiter videtur ex Hieronymo, in hac ipsa India Brachmanica, et fidem annuntiasse S. Bartholomæum et repertum esse ejus codicem evangelii S. Matthæi Hebraïcum. Cui tamen posteriori conclusioni nonnulla objici possunt. Et primo quidem, S. Bartholomæum multorum consensu, Arabiæ felicis dici posse apostolum et in ea prædicasse evangelium; ut mox ostendetur. Deinde, si Indiam Brachmanicam idem adiit, ut est verisimile, eam tamen non fuisse ejus martyrii palæstram; quum Armeniæ hanc gloriam tribuant plerique omnes [Tom. V Aug., pag. 27.] ; quo vocatos fuisse presbyteros Alexandrinos a legatis Indis (qui per mare Indicum et sinum Arabicum, aut forte Arabum camelis vecti, Alexandriam pervenerunt), nemo est qui cogitaverit. Ex quibus sic interrogare subit: Quidni S. Bartholomæus codicem suum Hebraïcum reliquisset inter Sabæos potius, seu Homeritas, qui lingua utebantur Semitica, Hebraïcæ vicina, et inter quos verisimile est habitasse mercatores Judæos; quam inter Indos, lingua loquentes undequaque diversa? Utut est, S. Bartholomæum Indiam illam attigisse arbitramur, quæ cis Indum fluvium est, in quam ex Arabia trans fretum sinus Persici cui nomen Harmozon, vulgo Ormuz, vel per mare Indicum, facile pervenire potuit. Atque inde transisse eumdem ad Armeniam per Persidem et Parthiam censemus: quarum regionum mentio est in historia ejus martyrii [Ibid. l, c.] .
[39] [fuit et Arabiæ apostolus: explicatur locus Rufini,] In Arabia vero S. Bartholomæum fidem nunciasse docent antiqui scriptores plurimi, nec eorum quisquam id diserte negavit: In ea divisione orbis terræ, inquit Rufinus lib. X cap. 9, quæ ad prædicandum verbum Dei sorte per apostolos celebrata est; cum aliæ aliis provinciæ obvenissent; Thomæ Parthia seu Persis, quum Parthi tum temporis universum pæne hoc regnum occuparent; et Matthæo Æthiopia, eique adhærens citerior India (i. e. Arabia felix, quæ multo frequentius quam Æthiopia Africana, India est dicta) Bartholomæo dicitur sorte decreta. Inter quam Parthiamque media, sed longo interior tractu India ulterior jacet, multis variisque linguis et gentibus habitata. In quibus cum aliis ap. Plinium lib. VI, cap. 20, Indiam hanc circiter ad sinum usque Persicum protendit. Quam velut longe remotam, nullus apostolicæ prædicationis vomer impresserat, de quo dicetur in Actis S. Thomæ apostoli. Quæ tamen tempore Constantini tali quadam ex causa semina fidei prima suscepit. Metrodorus quidam philosophus, inspiciendorum locorum et orbis perscrutandi gratia, ulteriorem dicitur Indiam penetrasse etc. Cujus exemplo etiam invitatus Meropius quidam, Tyrius philosophus, simili ex causa adire Indiam voluit, habens secum duos puerulos, quos liberalibus litteris, utpote propinquos instituebat. Quorum unus, qui erat junior, Edesius, alter Frumentius vocabatur etc.
[40] [in quo Indiam Brachmanicam ab India Africana, seu Æthiopia, non distinguit.] In his aperte binas Indias Rufinus distinguit, alteram citeriorem, Æthiopiæ adhærentem, quam respondere Arabiæ australi diximus, et in qua fidem prædicaverit S. Bartholomæus; alteram ulteriorem, quæ inter citeriorem et Parthiam, seu Persidem orientalem sita sit: et quam Indiæ cis aut circa Indum respondere haud dubitamus. Deinde scribit de Metrodoro: Ulteriorem dicitur Indiam penetrasse; quod ex præcedentibus de Brachmanica intelligendum est. Ceterum id disertis verbis asserit Cedrenus ad annum Constantini 21: Metrodorus quidam Persa, inquit, sub prætextu philosophandi, in Indiam se ad Brachmanas contulit [Tom. I, pag. 516, edit. 1838.] . Verum Rufinus in sequentibus, ubi Meropium eamdem Indiam adiisse scribit cum duobus pueris Ædesio et Frumentio, et per hos tempore Constantini eam semina fidei prima suscepisse, Indiam illam ulteriorem, seu Brachmanicam, ab Abyssinia, quæ et ipsa India est dicta, jam non distinguit. Quamquam narrat Frumentium Alexandriam perrexisse, et quum a S. Athanasio consecratus esset episcopus, ad suam Indiam rediisse. Hic igitur peccat Rufinus et male intellexit Ædesium, S. Frumentii fratrem, quem Tyri allocutus est. Etenim certissimum est S. Frumentium Abyssiniæ fuisse apostolum; ut tomo sequenti uberius adstruetur. Hoc itaque loco, qui doctis viris Ludolfo [Comment. etc., pag. 76.] , Pagio [Ad ann. 327, n. 14 et seqq.] et aliis non paucis, pœne inenodabilis est visus, parum Rufinus geographiæ gnarum se ostendit.
[41] [Eum imitati Socrates et Theodoretus. Sententia cl. v. Letronne. Bartholomæus Homeritarum apostolus e Philostorgio.] Rufinum exscripsit Socrates pæne ad verbum lib. I, cap. 15: Thomas Parthiam… obtinuit, Matthæus Æthiopiam; Bartholomæus Indiam, quæ huic finitima est, sortitione accepit. India autem interior, (quæ a Rufino ulterior dicitur), quam permultæ gentes barbaræ accolunt etc. Rufinum sequitur quoque Theodoretus lib. I, cap. 22, magistrum suum in nullo emendans, Indiamque quam adivit Meropius cum Frumentio et Ædesio, quamque ulteriorem Rufinus vocavit, et Socrates interiorem, vocat ipse ultimam: την ἐσχατην Ἰνδιαν. Indiam Brachmanicam non adiisse Metrodorum et Meropium, sed Abyssiniam tantum, nescio qua de causa, censuit cl. v. Letronne [Mém. de l'Institut, tom. X, pag. 236 et seqq. Paris 1833.] , et omnium narrationes componi posse comparatis inter sese vocibus: Ulterior India, ἡ ἐνδοτερω Ἰνδια, ἡ ἐσχατη Ἰνδια etc. Qua in re inutilem posuit operam; nam hoc admisso, post Cedrenum et narrationem satis apertam Sozomeni, Meropium primum adiisse Indiam Brachmanicam, ac in reditu (per viam consuetam, sinum scilicet Arabicum) ad portum quemdam Abyssiniæ, seu Indiæ Africanæ appulisse, omnia de facili intelliguntur, retinentque voces significatum proprium. Sed ut ad S. Bartholomæum denuo oratio convertatur, eum Homeritarum apostolum fuisse, inter veteres apertissime docuit Philostorgius: de quo libro II, cap. 6 excerptorum hæc habet Photius: Ait impius Philostorgius hæresis Arianæ sectator, interiores Indos qui Bartholomæi apostoli prædicatione ad Christi cultum conversi sunt, dissimilem Filii substantiam profiteri… Hos autem Indos, olim quidem Sabæos ait esse dictos ab urbe Saba, quæ caput est totius gentis; nunc vero Homeritas vocari. Philostorgio si minus verbis, at re aperte consonat pseudo-Dorotheus in catalogo apostolorum: Bartholomæus apostolus, inquit, Indis qui felices vocantur (Ἰνδοις τοις καλουμενοις εὐδαιμοσι), prædicato Christo, iisque dato Matthæi evangelio etc. [Chronicon paschale, pag. 435 in append. Parisiis 1688; cfr Sophronius ap. Fabricium, Biblioth. ecclesiast. pars. I, pag. 225. Hamburgi 1718.] . Hunc Dorotheum sequitur Menologium Basilii imperatoris, sæculo X conscriptum, in quo similiter in Indiam felicem S. Bartholomæus profectus dicitur [Menologium Græcorum jussu Basilii etc. part. 2, pag. 197. Urbini 1737.] .
[42] [Semina religionis christianæ in Arabiam invecta quoque a mercatoribus.] Ast ævo apostolico aliqua semina fidei ex Palæstina a mercatoribus delata fuisse in Arabiam, ut supra insinuavimus, prorsus est verisimile. Paulo rarius quidem ad Syriam venisse videntur Arabum cameli, ex quo hoc regno potiti sunt Romani, ut ex verbis Strabonis deducit cl. F. Movers [Die Phœnizier, tom. 3, pag. 144 et 291.] , sed mox decrevit victorum timor et ad nundinas in Hebron, quæ ab Hieronymo mercatus celeberrimus dicitur [Comment. in Jerem. cap. 31 et in Zach, cap. 11.] , aliasque, sese pro more contulerunt. Scribit enim Sozomenus sæculo V de loco Terebinthi, chiliometris circiter duobus cum dimidio ab Hebron [Cfr Ritter, Erdkunde, tom. XVI, pag. 222.] et quadraginta quinque versus meridiem, ab Hierosolyma: Quo in loco Filium Dei una cum duobus angelis contra Sodomitas missis, Abrahamo apparuisse, et filium ei nasciturum prædixisse, verax testatur historia. Illic porro æstatis tempore celebrem quotannis mercatum agunt ejus loci incolæ, et qui ulterius degunt, Palæstini, Phœnices et Arabes. Multi quoque alii negotiandi causa eo conveniunt, partim vendituri, partim empturi. Quippe hoc festum maxima omnium frequentia celebratur: Judæorum quidem, propterea quod Abrahamum auctorem gentis suæ jactant; gentilium vero eo quod Angeli illuc advenerint; christianorum denique eo quod tunc temporis pro viro apparuerit is, qui diu postea ad salutem generis humani natus ex Virgine, cunctis se manifestum exhibuit [Sozomen. lib. II, cap. 4.] . En sententiam theophaniarum Filii Dei sub lege veteri, ut id obiter dicam, propositam manifestissime. De Arabum mercatorum itineribus scribit S. Hieronymus circa initium sæculi V [Epist. 129 ad Dardan. Migne. Patrolog. tom. XXI, col. 1104.] : Hi sunt qui pro locorum qualitate diversis nominibus appellantur, et a Mauritania per Africam et Ægyptum, Palæstinam et Phœnicem, Cœlen Syriam et Osrhoënem, Mesopotamiam atque Persidem, tendunt ad Indiam. Ex quibus Arabum itineribus non dubitamus quin semina religionis christianæ identidem in pæninsulam invecta fuerint; maxime quando imperante Constantino in universo imperio multæ ecclesiæ cœptæ sunt ædificari, erecti episcopatus: et in orientis civitatibus non modo floruit res christiana, sed et dominata est.
[43] [S. Hippolytus, dictus Portuensis, nullius civitatis Arabicæ episcopus fuit. Nomina christiana in historia provinciæ Hedjaz sæculo 1; signa D. N. J. C. et B. V. in Caba.] Attamen de pæninsulæ Arabicæ christianis, primis Ecclesiæ sæculis, vix quidquam novimus, præter ea quæ de S. Bartholomæo et Pantæno collegimus. Etenim S. Hippolytum, scriptorem clarissimum, qui colitur XXII Augusti et quem Portus Romani episcopatum tenuisse dixerunt, Adanis (vulgo Aden) in Yemana episcopum fuisse cogitavit quidem Stephanus Le Moyne [Varia sacra, tom. I, in Prolegom. Lugduni Batav. 1685.] ex his solis Philostorgii verbis (de quibus infra n. 52 redibit sermo): ἐν ᾡ “Ῥωμαιων ἐμποριον” ἐτυγχανεν … καλουσι δε το χωριον Ἀδανην, ἐνθα και τους ἐκ Ῥωμαιων ἀφικνουμενους ἐθος ἠν καθορμιζεσθαι. Verum post Ruggerii dissertationem de sede S. Hippolyti [Ap. Migne. Patrol. Græca. tom. X, a col. 395.] et disquisitiones recentes de libro Φιλοσοφουμενων [Cfr Dœllinger, Hippolytus und Kallistus, pag. 53 et seq. et 89. Regensburg 1853.] , id nemo sapiens existimabit. Sed neque Bostrorum, metropolis Arabiæ, aut alterius Arabiæ desertæ civitatis episcopus fuit Hippolytus. Id eum fuisse credidere plures, ex obscuro loco Gelasii Pontificis; sed apte ostendit Cotelerius Gelasii verba ex perperam intellecto Rufino prodiisse [Cotelerius, Monum. eccles. Græc. tom. II, col. 639; Cfr Dœllinger, l. c. et M. P. Cruice, Hist. de l'église de Rome sous les pontificats de S. Victor etc., pag. 322. Paris 1856.] . In secunda serie principum tribus Djorhom, cui commissa erat custodia templi Arabum Caaba, et auctoritas aliqua competebat in provinciam Hedjaz, vel saltem in ejus partem dictam Tehama, sexto loco prodit Abd-el-Masih, filius Bakilæ. Verum ibi cognomen detegitur, inquit veterum Arabum historicus [Caussin, tom. I, pag, 195 seq. et 198.] , et vero nomine dictus fuisse videtur Amr, vel Amrus. Regnavitque ex ejusdem historici calculo ab anno Christi 76 ad 106. Cognomen autem valde est notabile, quum servum Messiæ, id est, Christi significet. Ex quibus conjicere pronum est, inquit idem, præter idola Christum ipsum tum temporis fuisse cultum in Hedjaz. Quod firmatur ex re admodum singulari, quam ex traditione sincera, et, ad testes oculatos, ut ferunt, pertingente, refert el-Azraki: imagines scilicet Jesu Christi et Virginis Mariæ, in columna quadam templi Cabæ exsculptas, sæculis ante-Islamiticis ab Arabibus fuisse adoratas [Cfr Burckhardt, Voyage en Arabie, edit. Eyriès, tom. I, pag. 221; Ritter, tom. XII, pag. 36.] . Idem refertur ab Harewi [Travels of Ibn-Batouta, pag. 51.] et a recenti scriptore vitæ Mahumetis [Noël Desvergers, Vie de Mahomet, pag. 132; idem, Arabie, pag 134. Paris 1847.] .
§ IV. Homeritarum reges christiani; legatio Theophili Indi; urbs regia Taphar.
[Homeritarum rex christianus Abd-Kelal, sæculo III;] In Homeritide ante sæculum sextum, quo persecutio exorta est Judæorum, plures reges christiani fuere, ut ostendunt Arabum monumenta historica. Primus hoc titulo dignatur sæculo III Abd-Kelal, filius Amri Dhu-l-Awad, si Abulfedæ est fides, vel filius Mathub, ut docet Hamza Isfahani; regnavit vero in Homeritide ab anno circiter 273 ad 297. Hic religionem Christi amplexus est, inquit Hamza [Ap. Schultens, Imp. Joctan. pag. 33.] , eam tamen occulens, nec palam profiteri ausus. Quibus addunt Ibn-Khaldun aliique, ad fidem Christi conversum esse Abd-Kelal ab homine quodam Syro, qui ad aulam suam venerat; sed quum non essent tum temporis christiani in Arabia felice, Himyaritas, ejus cultu detecto, rebellasse, et Syrum, qui ab idolis suis eum averterat, occidisse [Ibn-Khaldun ap. Caussin, tom. I, pag. 107; Thalebii Tabacat-el-Moluk, et Liber Ennucat ibid.] . Prius gentilem fuisse, discimus quoque ex inscriptionibus Himyariticis Marebensibus, quas Cruttendonius collegit; quarum prima significari dictum regem, docet post C. Rœdiger, inscriptionum interpretem, eruditus geographus C. Ritter [Erdkunde, tom. XII, pag. 82.] : et consentire videtur Fulgentius Fresnel, easdem inscriptiones interpretatus ex accuratiori editione Th. Arnaud [Ap. Caussin, l. c.] . Inscriptio illa prima sic sonat: Abd-Kulalam (F. Fresnel: Abd-Kelalam) ejusque uxor commodaverunt mihi (nomen non effertur) templum, ac ejus filii illud nunc mihi cedunt. — Verba sua invocatione divinitatis firmaverunt. Fortunæ bonis domus eorum potiatur auxilio deorum. Factaque est hæc donatio mense Charib anni 537. Si hic filii Abd-Kelal, regis Homeritidis, significantur, æra Arabica utuntur, quæ annis circiter 200 ante Christum cœperit. Etenim Marthad, seu Morthid, filius Abd-Kelal, ab anno circiter 330 ad 350 in Homeritide regnavit [Caussin. pag. 111; Sacy l. c., tom. XLVIII, pag. 554; Hamza pag. 35.] : sed æras Arabum ante Mahumetem permultas fuisse advertunt eruditi. De cetero inscriptio hæc, quocumque modo sit intelligenda, iis quæ de conversione regis Abd-Kelal sunt dicta, minime adversatur; siquidem ut perhibent historici omnes, subditos suos de ea celare conatus est.
[45] [regnante ejus filio Marthad contigisse censent legationem Theophili Indi,] Regnante Marthad, qui ab A. Schultens et Sacyo Morthid dicitur, filio Abd-Kelal, evenisse dicendum est legationem Theophili, quem Indum vocat Phylostorgius, Blemmyn vero S. Gregorius Nyssenus (ὁ Βλεμμυς Θεοφιλος) [Contra Eunomium, lib. I, Migne, Patrol. Græc. tom. XLV, col. 263.] ; qua utraque appellatione et universa legati historia perpensa, quum ex insula Διβῳ, cujus incolæ Indi vocati fuerint, juvenis valde ad Constantinum Magnum tamquam obses missus fuerit, in insula aliqua sinus Arabici, aut adjacentis maris Indici, natum esse Theophilum haud dubitamus. Quam sententiam primus proposuit Petrus a Bohlen, professor Regimontanus, ob peritiam linguæ Sanscriticæ aliarumque plurium orientalium viris doctis non ignotus. Διβουν vero Philostorgii arbitratur esse Socotoram, dictam Sanscritice Dvipa sukhatara, seu insulam felicem; ex quo vocabulo Sanscritico, seu Indico, prodiisse censet nomen Græcum insulæ Dioscoridis, quo eam Græci appellant [Das alte Indien, tom. II, pag. 139 et seq.] . Atque hæc merito probari videntur scriptoribus recentioribus [Lassen. Indische Alterthumskunde, tom. I, pag. 748, ap. Nève, Revue des sources nouv. pour l'ant. chrét. en Orient, pag. 71. Lonvain 1852.] , quum noverimus ex Ammiano Marcellino [Ammian. Marc. l. XXII, cap. 7 et 10.] legationem advenisse ex insula Socotora ad imperatorem Julianum; et ex Cosma Indicopleuste [Cosmas. Indicopl. lib. III, ap. Migne, Patrol. Gr. tom. LXXXVIII, col. 170.] , eam circa annum 530 multos habuisse christianos. Non tamen probantur erudito viro Letronne, qui Διβουν esse conjicit insulam maris Arabici, dictam Dhalak, ad sinum Aduliticum et latitudinem 15° 40' [Cfr Ritter, Erdk, tom. I, pag. 238; Valentia, Travels, tom. II, pag. 31 et seqq.; Letronne, Mém. de l'Acad. tom. X, pag. 247 et seq.] ; cujus incolæ Blemmyes erant vel dici poterant [Cfr Quatremère, Mémoire sur les Blemmyes, pag. 129 et seqq.; Sapeto, Viaggio e missione cattolica fra i Mensa ecc. pag. 60.] , et quæ similiter magna est, ut Διβουν, vel Διαβουν vocat Nicephorus (ἐστι μεγαλη) [Hist. eccles. lib. IX, cap. 18.] ; qualemque hanc fuisse et ex Philostorgii narratione deducere licet. His præmissis, audiatur Arianorum historicus, narrans quæ sectæ suæ episcopus Theophilus in Homeritide gessit medio sæculo quarto; et quæ tum temporis esset regionis conditio prosequens.
[46] [qui a Constantio imperatore missus est ad Homeritas:] Ait Philostorgius, Constantium, qui ab anno 337 ad 361 imperium tenuit, legatos misisse ad eos qui olim quidem Sabæi nunc autem Homeritæ vocantur. Est hæc gens eorum qui ex Chettura nati sunt Abrahæ: in quo errat Philostorgius. V. n. 19, 21. Regionem autem quam incolunt, Arabiam magnam et felicem a Græcis appellari scribit, et ad extimum oceanum pertingere. Ejusque metropolim esse Sabam, etiam Mareb dictam, ex qua urbe olim Regina ad Salomonem visendum profecta est. Est autem ea gens ex circumcisione, et octavo die circumciditur. Sacrificant etiam soli et lunæ et diis indigenis. Judæorum quoque non exigua multitudo iis permixta est. Ad hos igitur legationem misit Constantius, eo consilio, ut ad veram pietatem illos traduceret. Proinde magnificis muneribus et blanda verborum persuasione regem illius gentis sibi conciliare statuit, atque ex eo statim opportunitatem nactus, religionis ibi semina spargere. Postulavit etiam, ut Romanis illuc navigantibus, et regionis incolis qui ad Christi fidem converti vellent, ecclesias ædificare liceret. Dedit etiam legatis magnam vim pecuniæ, quam ædificandis ecclesiis impenderent. Hujus porro legationis princeps erat Theophilus Indus. Qui olim quidem Constantino imperium administrante admodum juvenis obses a Divæis (παρα των Διβηνων) missus fuerat ad Romanos. Horum regio Divus (Διβους) insula est. Incolæ vero ipsi quoque Indi cognominantur. Porro hunc Theophilum, cum diu inter Romanos vixisset, mores suos ad summam virtutis perfectionem formasse, et veram de Deo opinionem amplexum esse scribit; sed et monasticam vitam eum elegisse, et ad gradum diaconi promotum esse testatur, Eusebio sacras ei manus imponente.
[47] [ejus tentamina ad propagandum inter hos hæresim Arianam.] Sed hæc quidem prius. Postea vero cum legationem hanc obeundam suscepisset, a suæ communionis hominibus episcopali dignitate eum ornatum esse. Ceterum Constantius, cum eam legationem magnificam et valde gratiosam esse vellet, ducentos equos ex Cappadocia generosissimos navibus impositos, multaque alia dona, partim ad conciliandam admirationem partim ad alliciendos animos misit. Theophilus igitur, cum ad Sabæos venisset, gentis principi persuadere conatus est, ut Christum coleret et a gentilium errore recederet. Et Judæorum quidem solita fraus ac malitia, in profundissimum silentium sese abdere coacta est (de Judaismo potissimum ab ineunte sæculo III post Christum natum in Homeritide invalescente, vide supra a num. 24), cum Theophilus admirandis operibus editis fidem Christi invictam esse semel atque iterum ostendisset. Legatio vero felicem exitum sortita est, cum princeps gentis illius sincero animo ad veram pietatem transiisset, et tres ecclesias in ea regione ædificasset, non tamen ex ea pecunia quam legati ab imperatore secum attulerant, verum ex iis sumptibus quos ipse alacri animo ex privata pecunia suppeditavit, admirandis Theophili operibus æqualem animi sui magnitudinem exhibere contendens. De qua conversione regis Homeritarum infra dubitandi erit locus.
[48] [Ostenditur Tapharon Philostorgii et Actorum S. Arethæ] Ex illis autem ecclesiis unam quidem in metropoli totius gentis, quam Tapharon vocant, ædificavit. Tapharon est hodierna Dhofar (Dhafar, Zhafar, Zafar), de qua scribebat Edrisius medio sæculo XII christiano [Géographie d'Edrisi, tom. I, pag. 148. Paris 1836.] : Dhofar metropolis est tractus Ihasseb, ac olim inter civitates maximas ac celeberrimas computata est, in qua reges Yemanæ sedem habuere. Conspiciebantur illic palatia Zeidan, ast nunc sola rudera; multumque numero incolæ decrevere. Servant tamen pristinæ fortunæ reliquias; atque agris cultis et arbore Phœnice satis instruuntur ut vitam sustentent. Edrisio præiverat Masudius scriptor sæculi X, dicens Zhafar fuisse Homeritarum regiam, nihil tamen addens de ejus situ. Firuzabadius duas civitates Zafar novit, alteram prope Sanaa in Yemana, alteram prope Mirbat in Hadramautia: atque hujus plures meminere, scribentes mari adjacere, nimirum e regione insulæ Socotoræ. Verum horum nullus ait aliquando Homeritarum regiam fuisse. Ex quibus Djawhari, et maxime Abulfeda, de binis locis promiscue sunt locuti [Ritter, tom. XII, pag. 255 et 259.] . Quumque viator Mahumetanus Istachri, et maxime Ebn Batuta, Zafar maritimam non parum extollant, rerum Arabicarum vir peritissimus Fulgentius Fresnel, hanc Himyaritarum regiam fuisse non dubitavit asserere [Lettres sur l'Arabie, in Journ. Asiat. 3me série tom. 5 et suiv.] . Qui paulo post veterum Arabum historiam accuratissime contexuit, vir clarissimus, A. P. Caussin de Perceval, dubium istud geographicum non contigit: qua de re ei congratulatur prædictus æmulus [Journ. Asiat. tom. XVI, pag. 266. Paris 1850.] . Verum id nihil mirabitur qui noverit scriptorem solam nudam historiam Arabum pristinorum persequi; res sane molesta, ut ex tot eruditorum tentaminibus patet: nec plus assumpsisse e ceteris quam sibi ad finem suum necessarium videretur.
[49] [esse hodiernam Dhafar] Quocirca temerarius non videbor, si post unius periti conatum, situm Taphar, regiæ Homeritarum, iterum expendere velim; eo magis quod ad id me impellunt mox edenda Acta S. Arethæ, in quibus de ea multifariam est mentio. Adverto itaque primo loco, eos qui Taphar regiam fuisse dicunt, Philostorgium, auctorem Actorum nostrorum, et ex Arabibus, Masudium et Edrisium, nusquam addere eam maritimam fuisse. Dein Djawharius, qui primus confusionem aliquam induxit, ligna et lapides pretiosas Zhapharis maritimœ ei Zhafari attribuens quæ et in terris sita sit et Himyaritarum fuerit regia [Ap. Ritter, pag. 255 et 261.] , sic Fulgentio Fresnel favere nequaquam potest. Quin et Abulfeda, dum plurima de Zhafaris portu, post Istachrium, memorat, addit, secundum Edrisium, et in Tehama Yemanæ sitam esse, ac parasangis 24 solum, seu milliaribus 72 Arabicis, quæ hodiernis Anglicis nonnihil majora sunt, distare a Sanaa. Hæc est igitur tertia et evidentissima ratio, Edrisium Zhafar, regiam Homeritarum, nulla mentione habita portus aut maris, inter civitatis interioris Homeritidis describere, climatis secundi parte sexta; et mox addere: A Dhofar (vel Zhafar) ad Damar, milliaria 36; quæ ad 24, seu parasangas 8 contrahit Abulfeda. A Damar ad Sana, milliaria 40… A Dhofar ad Mareb, mansiones tres: quo loco notandum, mansionem Edrisii consuetis mansionibus Arabum sæpius duplo majorem esse [Cfr Ritter, Erdkunde, tom. XII. pag. 196.] , et celebrem viatorem Thomam Arnaud, qui anno 1843 ab ipsa Sana profectus, Mareb invisit, hanc non attigisse, licet camelis vectus, nisi itineris die sexto.
[50] [in interiori Yemana.] Quibus præmissis, merito inferimus 1° Tapharon Philostorgii et Actorum nostrorum, Himyaritarum regiam, esse ipsam Dhofar, vel Zhafar Homeriticam recentiorum Arabum, atque in interiori Yemana sitam esse. 2° Eam illo Yemanæ loco fuisse, quo Dhafaris cujusdam ruinas conspexit Niebuhrius [Description de l'Arabie, tom. II, pag. 71.] , nimirum prope Jerim; minime dubitans quin esset Dhofar, vel Dhafar Yemanica Edrisii et Abulfedæ. Etenim ruderibus Dhafaris, ut in ejus tabula geographica Yemanæ signatur, apprime conveniunt modo relatæ mensuræ. Eadem visitavit anno 1810 U. J. Seetzen, fundamenta vidit antiquissimi palatii ab Edrisio memorati, et inscriptiones Himyariticas, de quibus jam significarat Niebuhrius. Ad hanc Zhafar Himyariticam spectat proverbium, quod in libro Sahhlahh, sæculi X christiani, occurrit: Quicumque Zhafarim ingreditur Himyaritice scire, seu ὁμηριζειν debet; quo monebantur Arabes Ismaëlitæ, linguam suam Zhafare usui non esse. Illud frustra de maritima ejusdem nominis civitate intelligere Fresnellius voluit. Etenim Himyariticam fuisse linguam Zhafaris interioris, certum est ex inscriptionibus ab infelici viatore Seetzen illic detectis, quæ omnium primæ in Europam pervenerunt [Ap. Ritter, tom. XII, pag. 745.] . Zhafare vero maritima nullæ visæ sunt inscriptiones; et lingua Ehhkili, cujus notitiam Fresnellio debemus, quaque incolæ utuntur, non modo ab Æthiopica differt, sed etiam a lingua inscriptionum Himyariticarum [Cfr Ritter ibi, pag. 47 et seqq.; Bird, ap. Nouvelles annal. des voy. 1845, tom. II, pag. 202 et seqq.] , magis accedens ad linguam Hebræorum et Phœnicum. Et hæc est causa, ni fallor, cur idem eruditus vir, nuperius inscriptiones Himyariticas Marebenses, a Thoma Arnaud ex Arabia allatas, interpretans, de lingua Ehhkili tacere visus sit [Ap. Ritter, tom. XII, pag 862 et seqq.; Journal Asiatique. 1845.] .
[51] [Ecclesiæ Taphari ædificatæ.] Nobis itaque, his omnibus deductis et expensis argumentis, manifestum videtur, Tapharon, Homæritorum regiam, esse Dhafar vel Zhafar Homeritidis interioris. Verumenimvero ut ad Philostorgii narrationem jam redeamus, ex ea et ex Actis S. Arethæ hæc exsurgit difficultas: de ecclesia quam Theophilus Indus Taphari ædificavit, post sesquisæculum, nullam esse mentionem. Etenim in posteriori monumento hæc legimus num. 38: Tum rediens rex Elesbaan ad civitatem regiam, quæ ibidem in superioribus num. 35 et 37 Taphar dicta fuerat, et propriis manibus diebus septem terram fodiens, inchoavit, quæ nunc conspicitur, sanctissimam ecclesiam. Nuntiavit autem omnia ista quamprimum sanctissimo archiepiscopo Alexandriæ, et per hunc imperatori Justino. Archiepiscopus vero sanctum quemdam et orthodoxum virum, episcopum consecravit, eumque misit ad Homeritas et ad Elesbaan regem. Qui adveniens sanctificavit templum quod ædificarat rex Elesbaan, et omnes incolas civitatum et viciniæ baptizavit. Atque ex his patet ecclesiam Taphari a Theophilo ædificatam, ut ex Philostorgio haud gravate admittimus, ineunte sæculo sexto ab idololatris jamdudum solo æquatam esse, aut profanis usibus addictam.
[52] [Ecclesias ædificavit quoque Theophilus Adanæ et in emporio quodam sinus Persici; reliqua ejus itinera et gesta.] Pergit scriptor Arianus: Aliam vero, ecclesiam ædificavit Theophilus in eo loco in quo Romanum erat emporium ad exteriorem oceanum vergens. Vocatur autem hic locus Adane, quo cuncti qui ex Romanorum ditione veniunt, appellere solent. Hæc est Aden hodierna; quæ anno 1839, dum ab Anglis est capta, ex vastationibus vicinorum Arabum, incolis non plus quam 600 erat frequens, ast hodiedum 10, 000 gaudet. Tertiam denique ecclesiam, ait Philostorgius, in altera regionis parte exstruxit, ubi Persicum est emporium celebre, in ostio maris Persici, quod inibi est, situm. Hic significari Hormuz civitatem, seu Harmuzam in Karamania, scribit Assemanus [Bib. Orient. tom. III, part. 2, pag. 602.] et post eum Neander [Geschichte der christlichen Kirche, tom. II, part. 1. pag. 250.] ; sed id certum non est, quum non dicat Philostorgius, in ipso emporio Persico ecclesiam fuisse exstructam. At Theophilus, ita idem prosequitur, quum apud Homeritas singula prout poterat et prout temporis ratio sinebat, ordinasset et ecclesias dedicavisset, et ornamentis quibus poterat, exornasset, ad insulam Divu ἐπι την Διβου νησον, quam ipsi patriam fuisse superius indicavimus, navigavit. Atque ad alias Indiæ regiones perrexit; multaque quæ apud illos non rite fiebant emendavit. Nam et lectiones evangelii audiebant sedentes, et alia quædam peragebant quibus divina lex repugnabat. Verum Theophilus cum singula apud eos juxta sanctiorem ritum Deoque magis acceptum correxisset, Ecclesiæ quoque dogma confirmavit. Neque enim circa divini Numinis cultum, ait impius iste (Philostorgius, qui hic merito impietatis et mendacii arguitur), ulla egebant emendatione, utpote qui ab ultima antiquitate constantissime Filium alterius a Patre substantiæ profiterentur.
[53] [Legationis tempus: advenit veri similius regnante Marthadi filio Wakia.] Hanc Theophili legationem memorat Philostorgius medio tempore inter ea quæ contigere anno Christi 341, postquam Athanasius Alexandria pulsus est, et annum 346, priusquam idem Athanasius ad imperatorem occidentis, Constantem, Constantii fratrem, se contulisset. Quapropter eam circiter annum Christi 344 evenisse dicendum est, vel forte aliquot annis serius. Tempore autem illo inter Homeritas regnasse censet cl. Caussin, Marthad, alias Morthid, filium Abdkelal; atque hunc supra christianum fuisse diximus. Marthado adscribuntur regni anni viginti, nimirum ab anno 330 ad 350. Commendatus est a sapientia, animi magnitudine et potentia; in pauperes erat misericors, in omnes munificentissimus. Non tamen perhibent scriptores Arabes, christianum eum fuisse; narrantes solum quam tolerans esset cultus cujuscumque suorum subditorum; et quomodo per eum liceret ut unusquisque, quem vellet, amplecteretur, modo imperio suo essent dediti. Ideo dicta Theophili legatio retrahenda videtur ad regnum ejus filii Wakia, quem Sacyus ab anno 345 ad 370 regnasse scribit [Mém. de littér. tom. XLVIII, pag. 545.] , nuperus vero Arabum historicus ab anno tantum 350. Eum Thalebius, in libro Tabacatel-moluk, prius judaicæ religionis sectatorem fuisse scribit, deinde christianæ, et demum inter utramque animo fluctuasse. Ut res se habeat, novimus valde perturbatum fuisse ejus regnum; et quidem perturbationem hanc regnante Marthado cœpisse scribit Masudius, atque annos quadraginta perdurasse. Aliunde discimus ex inscriptione Græca medii sæculi IV, quam Axumi detexit Henricus Salt, tum temporis regem Æthiopiæ in Homeritas aut partem illorum dominatum esse.
[54] [Homeritidis et Abyssiniæ conditio tum temporis.] En initium inscriptionis, de qua plura tomo sequenti:
Λειζανας
βασιλευς
Αξωμειτων
και
Ομηριτων
και
του
Ραειδαν
και
Αιθιοπων
και
Σαβαειτων
και
του
Σιλεη
και
του
Τιαμω
και
Βυγαειτων
και
του
καεου
βασιλευς
βασιλεων
υιος
θεου
ανικητου
Αρεως
Ατακτησαντων
κατα
καιρον
του
εθνους
των
Βουγαειτων
απεστειλαμεν
τους
ημετερους
αδελφους
Σαιαζανα
και
τον
Αδηφαν
τουτους
πολεμησαι
κ.
τ.
λ. [Valentia, Voyages, vol. III, pag. 182 et seqq. London 1809.]
Id est: Aizanas rex Axomitarum et Homeritarum
et Raidan et Æthiopum et Sabaitarum et
Silee (Zeila?) et Tiamæ et Bugaitarum et Tocai
(?), rex regum, filius Martis, dei invincibilis.
Rebellante aliqua occasione gente Bugaitarum,
misimus fratres nostros Saiazana et Adephan,
ut eos debellarent. Iisdem præter propter ac
Aizanas titulis ornatur Tazena, pater S. Elesbaæ,
qui regnabat circa annum 500, in inscriptione
Æthiopica quam Axumi reperit et interpretatus
est doctus missionarius Josephus
Sapeto [Nouv. Annales. des Voy. année
1845, tom. II, pag. 300; cfr Dillmann, Zeitschrift der D. morgenl.
Gesellschaft, tom. VII, pag. 356.] . En ejus initium: Per virtutem Dei
qui extendit cælum et terram Dominus æternus,
qui regem constituit Tazenam, filium
Ala-amiedæ, hominem ex Halen, regem
Aksum, et Hamer (Homeritidis), et Raidan et
Saba (tractus Æthiopici) et Selken et Tzaiom,
et Ban, et Cassu etc. Aizanæ porro titulo regis
Homeritarum declarantur quæ de perturbationibus
Homeritidis, regnantibus Marthado et
Wakia, scribit Masudius; et simul forte accessus
facilior Theophili Indi ad terras eorum.
Aizanas enim non multo post factus est christianus,
ut inferunt scriptores ex epistola quam
ad eum ejusque fratrem Sazanum, anno 356,
aut paulo ante, scripsit Constantius, imperator
Arianus; quam recitat S. Athanasius in Apologia
ad ipsum Constantium [Migne. Patrol. Gr. tom. XXV. col. 635.] : eaque inducere
tyrannos Axumitarum imperator nititur, ut
Frumentium episcopum, eumdem nimirum quem
Abyssiniæ apostolum fuisse diximus, mittant
Alexandriam ad Georgium pseudo-patriarcham.
Hucusque dicta, inquam, firmant aliquatenus
quæ de Theophili legatione scripsit Philostorgius;
de quibus hæc habet primus Philostorgii
editor, vir eruditus, Jacobus Gothofredus: Quam
quidem narrationem a Nicephoro, uti dixi, ex
Philostorgio mutuatam Baronius pro suspecta
habuit ad an. 354 num. 14, 15, 16; quando
nulli præterea ex historicis idem memorant.
Addo Philostorgium sibi vix in omnibus constare
videri, ut ex collatione cap. 6 libro II et
cap. 4 lib. III colligitur. Tandem non alio fine
hæc scripta a Philostorgio, quam in Arianorum
gratiam. Nos Philostorgium sequamur,
qui non omnino saltem falsus, vel in omnibus
etc. [Gothofredus, Cod. Theodos. tom. IV, pag. 620. Lipsiæ 1740.] .
§ V. Historia christiana tribuum Arabiæ desertæ occidentalis. S. Hilarion Arabiæ Petrææ et S. Euthymius Arabum Scenitarum apostolus; hic fundavit ecclesiam Paremboles.
[Quare hic detur summarium historiæ christianæ Arabiæ desertæ.] Post Constantium imperatorem et Wakiam, quem usque ad annum 370 in Homeritide regnasse eruditi viri Sacyus et Caussinus arbitrantur, de rei christianæ conditione in Arabia interiore prorsus nihil subministrant monumenta, usque ad sæculi sexti initium. Attamen floruisse illam sæculo quinto in iis Arabiæ desertæ partibus quæ hinc Palæstinæ et Ægypto adjacent illinc Euphrati, multa monumenta perhibent. Nec dubium est quin ob frequentissimum commercium inter Arabas pæninsulæ, et eos qui Scenitæ sunt dicti, religio christiana in Arabia interiore et sustentata et propagata plurimum sit. Eapropter et quod regna Arabiæ desertæ, quæ dudum florentissima fuerunt, ab Arabum historicis prætermittuntur nunquam [Cfr Caussin, Sacy, Noël Desvergers, Wright, Ritter, etc.] ; denique quod ignorabatur, ut dictum est, eorum historia dum scribebant majores: quæ in ea rem christianam, et maxime hagiographiam contingunt, paucis delibare necessarium visum est.
[56] [De christianis inter Salihitas Arabiæ desertæ usque ad annum circiter 205.] Ex pæninsula Arabica, tum occasione rupturæ catarractæ Marebensis (supra n. 6), tum aliis de causis, tribus variæ in Arabiam desertam, i. e. in deserta Syriæ, et regionem Euphratensem, dictam quoque Iracam occidentalem, aliæ aliis temporibus transierunt. Circa annum Christi 190 Salihitæ, seu Benu-Salih, ex Tehama, ad mare rubrum, venerunt ad Iracam; in qua regnabat Odheyna, quem ex majoribus fuisse septimii Odenati, celeberrimæ Zenobiæ, reginæ Palmyrensis, viri, plures historici tuentur [Cfr Caussin, tom. II, pag. 190 et seqq. Biogr. Univ. tom. XXXI, v°. Odenath.] . Paulo post, circiter annum 205, alii Arabes, dicti Ghassanidæ, ex interiori Arabia ad eam partem deserti Syriaci venerunt, quæ Bostris est vicina; in qua tum prædicti Salihitæ, seu eorum pars, Romanis jam subditi, residebant. Hos Salihitas christianos fuisse referunt scriptores Arabes Ibn-Khotaiba, Ibn-Hazm et Masudius [Caussin, ib. pag. 213; Ritter, Erdkunde, tom. XII, pag. 108.] , sed intelligendum id est proculdubio de insecutis temporibus. Ghassanidæ a Salihitis devicti, iis tributum solvere sunt coacti et ad vicinas terras transire [Caussin, ib. pag. 203.] . Quum vero utrique sub ditione Romanorum gentilium viverent, fieri non potest ut hæ gentes christianæ fuerint ante pacem Ecclesiæ redditam.
[57] [In civitatibus Arabiæ desertæ sæculo III christiani multi erant, ut ostenditur] At licet dici nullatenus possit eos universim christianos fuisse, erant tamen ex iis christiani non pauci; quod certo novimus de incolis civitatum. Bostra enim, quæ ab Ammiano Marcellino, non secus ac Gerasa et Philadelphia, Arabiæ civitas ingens dicitur, et ab Hierocle in Synecdemo, ejusdem metropolis, ab ineunte minimum sæculo III suos episcopos habuit: uti discimus ex historia Origenis. Hic enim, non multum provecto hoc sæculo, pluries in Arabiam quam desertam vocarunt geographi, se contulit, vel prædicandæ, vel propugnandæ fidei catholicæ studio. De his, quum ad Arabiæ historiam christianam spectent, audiendus Eusebius: Sub idem tempus, inquit hist. eccles. lib. VI cap. 19, quum Alexandriæ moraretur Origenes, miles quidam adveniens, Demetrio, ecclesiæ episcopo, et præfecto Ægypti litteras a duce Arabiæ detulit (παρα του της Ἀραβιας ἡγουμενου, qui Romanus, non vero Arabs fuit) quibus poscebat ut confestim ad se Origenem mitterent, qui doctrinam suam ipsi communicaret. Missus igitur ab illis Origenes, in Arabiam perrexit. Nec multo post, perfecto cujus causa venerat, negotio, Alexandriam regressus est. Facta hæc sunt circa annum 217. Hoc anno, inquit Tillemontius, Macrino imperante, dux Arabiæ erat Gellius quidam; anno vero sequente, sub finem ejusdem imperii, ea dignitate ornabatur Reanus [Mémoires, tom. III, pag. 522.] . Capite 20 ejusdem libri hæc scribit Eusebius de Beryllo, Arabiæ episcopo: Eadem tempestate multi ecclesiastici viri doctrina excellentes florebant… Inter hos fuit Beryllus, Bostrenorum in Arabia episcopus, qui præter epistolas et lucubrationes, varia quoque elegantis ingenii monumenta dereliquit.
[58] [ex historia Origenis. De Beryllo Bostrensi et synodis sæculo III in Arabia habitis.] Capite vero 33 ejusdem libri VI, Beryllum in hæresim lapsum esse memorat et ab Origene correctum: Tunc temporis i. e. imperante Gordiano, Beryllus, de quo superius dictum est, Bostrorum in Arabia episcopus, ecclesiasticam pervertens regulam, nova quædam et aliena a fide catholica inducere conatus est; ausus asserere, Dominum ac Servatorem nostrum, antequam inter homines versaretur, non substitisse in propriæ personæ differentia: nec propriam sed paternam dumtaxat divinitatem in se residentem habere. Quumque ea de re plurimi episcopi quæstiones ac disputationes adversus illum habuissent, rogatus una cum reliquis Origenes, primum quidem cum illo familiariter collocutus est, ut quænam esset hominis sententia exploraret. Postquam vero liquido cognovit quid diceret, errorem ejus coarguit: allatisque rationibus ac demonstrationibus convictum hominem quasi manu apprehendens, ad veritatis viam perduxit, et ad pristinam sanamque sententiam revocavit. Exstant hodieque, ait Eusebius, tum Berylli, tum synodi ipsius causa congregatæ edita monumenta; in quibus et quæstiones adversus illum propositæ ab Origene, et disputationes in ecclesia ejus habitæ, et singula quæ tunc gesta sunt continentur [Cfr. Fabric. Bib. Gr. tom. XII, edit. Harles, pag. 365.] . Habuit Beryllus Bostris suam ecclesiam et presbyteros; et ex iis quæ de synodo dicuntur, videntur et aliæ Arabiæ civitates, puta Philadelphiam, Gerasam jam tunc suos episcopos habuisse [Cfr Rufin. Apolog. lib. II, Migne. Patrol. tom. XXI, col. 599.] ; sed forte fuerunt episcopi sine sede et ex iis chorepiscopis, qui veri nominis episcopi fuerunt: ut quarto adhuc sæculo erat episcopus Asterius, qui Petræ degebat [Oriens Christ. tom. III, col. 723.] . Coactus est Origenes et tertio Arabiam adire, iterumque ob disceptationes de dogmate; ex quo palam fit tertio progrediente sæculo in Arabia deserta, aut minimum in ejus civitatibus, permultos fuisse christianos: Eodem tempore, ait Eusebius ejusdem libri VI, cap. 37, id est, anno Philippi imperatoris tertio, vel paulo post, anno Christi circiter 246, alii rursus in Arabia dogmatis cujusdam a veritate prorsus alieni auctores exstiterunt. Asserebant enim hominum animas in præsenti quidem sæculo una cum corporibus interire atque corrumpi: rursus vero resurrectionis tempore simul cum iisdem corporibus ad vitam esse redituras. Convocato igitur hanc ob causam non exiguo concilio (episcoporum scilicet quatuordecim) [Cfr Fabric. l. c.] , iterum rogatus etiam illic Origenes, quum disputationem de quæstione illa coram omni multitudine instituisset, tanto robore decertavit, ut qui prius in errorem lapsi fuerant sententiam mutarent. Consulto omisimus hæresin Monoimi, de qua pluribus disserit liber Φιλοσοφουμενων. Licet enim Arabs fuerit Monoimus (Μονοἳμος ὁ Αραψ) [Migne. Patrol. Gr. tom. XVI, part. 3, col. 3358.] , minime tamen constat eum in Arabia hæresin suam edidisse aut propagasse. Monoimum discipulum Justini martyris, non secus ac Tatianum, fuisse diceres, sed pariter magistri placita dimisisse; exposita enim doctrina Monoïmi, in hæc verba auctor prosequitur: Τατιανος δε, και αὐτος γενομενος μαθητης Ἰουστινου του μαρτυρος, κ. τ. λ [Ibid. col. 3363.] . Bostris alii episcopi, præter Beryllum, conspicui fuere, inter quos Titus, dictus Bostrensis [V. Migne. Patrol. Gr. tom. XVIII a col. 1065.] , cujus nuper retecti sunt libri omnes contra Manichæos [Nève l. c. pag. 81.] , quorum pars deperdita censebatur; ac Antipater, cujus item aliquot scripta asservata sunt [Migne. l. c. tom. LXXXV a col. 1755.] .
[59] [De christianis Salihitis et Ghassanidis sæculo III provecto et sequenti; nulla monasteria hoc ævo condere potuerunt: gens Ghassanidarum converti cœpit] Arabes Sahilitæ, qui recentius advenerant, paulatim et ipsi civitates incolere cœperunt, et ex iis, postquam Zenobia Palmyrena ab Aureliano, ut ejus triumphum ornaret, Romam est abducta, reguli aliquot, seu phylarchæ Arabum Syriæ assumpti perhibentur: ex quibus nonnullos christianos fuisse dicunt, in primis quemdam Dawud, seu David, qui Medabæ [Cfr Robinson, Voyage en Palestine et en Syrie, tom. II, pag. 252. Paris 1838.] , non procul a Jerichunte, consederat; idque ex ejus nomine, inter Arabes insueto, quadamtenus confirmatur [Caussin, tom. II, pag. 200 et seqq.] . Ghassanidæ, qui ex ipsa Homeritide [Abulfeda et Masudi ap. Sacy, Mémoires de littérature, tom. XLVIII, pag. 572 et seqq.; Pococke, Specimen etc. pag. 77.] in Syriam advenerant, relata victoria de Salihitis eorumque principe Dawud, præ illis phylarchiam Syriæ a Romanis obtinuerunt; quodpaulo post annum 292, imperium tenente Diocletiano, contigisse censent. Tribus Ghassanidarum primi principes fuere, Djafna, seu Djofna, ab anno circiter 205; Amrus, filius Djafnæ, ab anno 248; et Thalaba, filius Amri, qui circa annum 300 dignitatem phylarchæ est consecutus. Hos tres christianos fuisse scribunt Abulfeda et Hamza Ispahanensis, adduntque monasteria condidisse in Syria, Deir-Hali, Deir-ejjub et Deir-Hind; uti et iis qui deinceps phylarchiam tenuere alia adscribunt [Ritter, tom. XII, pag. 108 et seqq.; Caussin, l. c. pag. 213.] . At his fidem adhibere vix ac ne vix quidem possumus. Licet enim monasteria sævientibus etiam persecutionibus aliquot in locis floruisse paucis abhinc annis ostensum fuerit in opere nostro [Tom. VIII Octobr. pag. 426 et 842 et seqq.] , quis credat ab ipsis principibus Ghassanidarum religionem christianam exercitam tum esse, et quod longe mirabilius est, erecta esse monasteria, quin id memoraverint Eusebius, in vicina Palæstina episcopus, aliique ecclesiarum orientis historici? Non defuerint christiani inter Salihitas et Ghassanidas Arabiæ desertæ, quum multi essent inter veteres incolas civitatum illius regionis, et insuper christianis Palæstinæ, Syriæ, tractus Edesseni, Mesopotamiæ et Persidis [Cfr Assemani, Bibl. Orient. tom. III, part. 2, pag. 38 et seqq.] quasi circumcincti illi viverent; sed conversionem gentis ejusque phylarcharum, paulatim a pace Ecclesiæ concessa, imperante Constantino, factam esse arbitramur, et circa medium sæculum IV valde fuisse promotam.
[60] [maxime a Constantino magno. Mawia regina Ghassanidarum christiana, et S. Moyses] Id vero suadent sequentia. In primis universus orbis Romanus tunc factus est christianus; et quum Ghassanidæ Romanorum non modo accolæ essent, sed et socii aut iis quodammodo subditi, ac imperatorem Constantinum barbari revererentur, quæ ab Arabum historicis memoratur phylarcharum pridem facta conversio, hoc primum tempore contigisse verisimile est. Deinde concilio Nicæno, anno 325, subscripserunt episcopi regni Ghassan, Nicomachus Bostrensis, Cyrion Philadelphiæ, Gennadius Esbundorum (Hesebon), Severus Dionysiadis, Chilon Constantiensis; ex vicina Phœnicia secunda, Magnus Damascenus, Anatolius Emesenus et Marinus Palmyrensis; ex Palæstinæ vero civitatibus Arabicis, Petrus episcopus Ailæ. Hi porro episcopi, dum Constantinus imperii monarcha est factus, magna potiebantur auctoritate et suæ diœceseos gentiles multos facile ad veram fidem adduxerunt. Tertio, Valente imperatore, circa annum 372, Mawia seu Mavia, regina Saracenorum occidentalium, sive Ghassanidarum, a Romanis defecit, et cum iis ita strenue bellum gessit, ut pacem proponere fuerint coacti [Rufinus, lib. XI, cap. 6; Sozomen. lib. VI, cap. 38.] . Cum Mavvia, inquit Rufinus qui tum temporis in Ægypto, aut in Palæstina versabatur, frequentibus bellis Romanum attrivisset exercitum, et pluribus peremptis, reliquos vertisset in fugam, orata pacem, non aliter se amplexuram promittit, nisi Moyses quidam nomine monachus, genti suæ ordinaretur episcopus, qui in eremo, partibus suis propinqua, vitam solitariam ducens, meritis et virtutibus ac signis, quæ faciebat Deus per illum magnifice innotuerat. Petitio ejus principi indicata Romano, sine ulla dilatione jubetur impleri a ducibus nostris, qui ibi infeliciter pugnaverant.
[61] [eorumdem episcopus. Deinceps reges habuere chritianos.] Scribit Socrates lib. IV cap. 30 hunc Moysen qui inter sanctos colitur, et cujus Acta a majoribus edita sunt ad diem 7 februarii, gente fuisse Saracenum; ex quo, uti ex narratione Rufini, patet non paucos, Valente imperante, nimirum versus annum 370, inter Ghassanidas fuisse christianos. De Mavia tamen, num ante bellum cum Romanis christiana fuerit, dubitandi est locus. Refert enim Theodoretus, qui sæculo sequenti in vicina Syria floruit, Maviam post multa commissa prælia, primum fœdus cum Romanis fecisse, deinde luce divinæ cognitionis accepta, postulasse episcopum genti suæ designari Mosen quemdam, qui in confiniis Ægypti et Palæstinæ habitabat. Contra Theophanes ab initio christianam fuisse scribit: Moyse secum deducto, inquit, multos ex Saracenis christianos effecit Mavia. Illam religione christianam, genere Romanam exstitisse ferunt, inter captivos autem abductam, Saracenorum regi ob vultus speciem summopere gratam, hoc pacto regni potestatem obtinuisse [Theophan., tom. I, pag. 101.] . Sed quod de genere perhibet creditu difficile videbitur. Num omnes reges Ghassan post Mawiam christiani fuerint, certo compertum non est; sed fuisse suadent tum bella perpetua cum Saracenis Hirensibus, quorum reges pœne omnes, donec orta est Mahumetis hypocrisis, gentiles fuere, et qui imperio Persarum erant subditi; tum fœdus et amicitia cum Romanis, seu Byzantinis imperatoribus. Insuper non pauci reges Ghassan monasteria condidisse perhibentur; ac demum post Mawiam christianos fuisse omnes, sat manifeste docet priscæ historiæ Arabum in primis gnarus A. P. Caussin [Tom. II, pag. 228.] .
[62] [Perducti ad fidem maxime] Ceterum quomodo sensim ad fidem sint traducti docet nos Sozomenus his verbis: Christianam quoque religionem, inquit, amplexi sunt Saraceni, seu Ghassanidæ, non multo ante hujus imperatoris tempora cujus res gestas describimus, nimirum Valentis. Traducti sunt autem ad fidem Christi, colloquiis sacerdotum et monachorum, qui per finitimas ipsis solitudines philosophiæ operam dabant, vitæque sanctimonia et miraculis fulgebant. Narrat dein speciminis gratia Sozomenus quo pacto Zocomus phylarcha, ejusque tribus, ad fidem devenerint: Fertur, inquit, integram eorum tribum eo tempore ad Christi religionem transiisse, quum Zocomus, eorum phylarcha, baptismum hujusmodi ob causam suscepisset. Hic orbus quum esset, ad monachum quemdam fama illius adductus accessit, ut cum eo colloqueretur; suamque ipsius calamitatem deplorare cœpit. Quippe apud Saracenos, et apud reliquos omnes, ut opinor, barbaros, magni fit liberorum procreatio. Monachus vero illum bono animo esse jussit, et oratione facta, hominem dimisit, pollicitus filium ipsi nasciturum esse, si in Christum vellet credere. Postea vero quum Deus promissum reipsa exhibuisset, et filius Zocomo natus esset, tum ipse sacramentum baptismi accepit, et subditos suos ad idem suscipiendum adduxit. Atque ex eo tempore tribum illam felicem ac numerosam fuisse perhibent, Persisque (ex quo manifestum ex Ghassanidis fuisse) ac reliquis Sarracenis formidabilem [Sozomenus, lib. VI, cap. 38.] . Phylarcha Zocomus, quem Zacomum appellat Nicephorus, idem videtur [Caussin, l. c., tom. II, pag. 215 et seq.] cum quodam Arcam, ex genere Thalabæ et Djafna, regum Ghassan, qui licet ipse rex fuisse non legatur, in aliqua tamen regni parte dominatus forte est; floruit vero ante Valentem, imperante Constantino Magno, ant ejus filiis.
[63] [a monachis. S. Hilarion apostolus Ghassanidorum australium.] Quoniam de conversione Saracenorum Scenitarum ad fidem, eorumque apostolis scribimus hoc loco, spectant huc quum quæ ex Sozomeno recitavit collega meus tomo præcedenti [Acta SS. tom. IX Octobr., pag. 62, n. 8.] ; tum plurima ex Actis S. Hilarionis, quæ ibidem sunt edita. Scribit enim non immerito Baronius, hunc sanctum fundamenta fidei jecisse apud Saracenos [Ad ann. 372, n. 103.] ; eorumque apostolum primum dici eum posse arbitratur Tillemontius [Mém., tom. VII, pag. 567. Paris 1706.] . Quæ tamen de Saracenis Palæstinam inter et Ægyptum habitantibus maxime sunt intelligenda; in primis de civitate Elusa, in qua Saracenos multos S. Hilarion ad fidem perduxit. Ad Majumæ conversionem, non procul a Gaza, plurimum contulisse etiam videtur [Acta SS. l. c. pag. 20 et seq.: et 51, n. 16.] ; quam civitatem ex supra dictis n. 1, partim Saracenicam fuisse non est dubium. E vita cessit S. Hilarion anno 371, quo tempore fidem catholicam amplexa est Ghassanidarum regina Mawia: et exinde inter eos facili opera fructum consecuti fuerint sacerdotes et monachi. Eaque est ratio cur deinceps in Vitis Sanctorum Palæstinæ et Syriæ, ubi de conversione Saracenorum ad fidem est sermo, de solis pœne Saracenis Hirensibus narratio sit intelligenda; quod alioqui ex ipsis scriptoribus facile percipitur.
[64] [S. Euthymius, alter Arabum Scenitarum apostolus. De colonia Arabum Hirensium] Anno 405 ad monasterium Pharan, juxta viam quæ Hierosolyma Jerichuntem ducit, confugerat S. Euthymius, monachus et sacerdos; ibique sanctitatis fama quum florere cœpisset, discipulos multos nactus est, et in vicinia monasteria plurima condidit. Hunc, sanctumque Hilarionem, et sanctum Simeonem Stylitam, tres præcipuos Arabum Scenitarum apostolos fuisse haud est dubitandum. Quæ in gratiam Saracenorum gesta sint a S. Euthymio, sic narrare aggreditur Cyrillus Scythopolitanus, ejus biographus, fide dignissimus et pœne coævus: Quæ ad veterem Terebonem pertinent, inquit, consona quidem omnes antiqui patres mihi narravere; verum accuratius ejusdem nepos, cui idem nomen est, celeberrimus hujus regionis Saracenorum præfectus, i. e. coloniæ Saracenorum Hirensium quam S. Euthymius constituerat, rem mihi retulit. Is igitur antiquus Terebon, junioris avus, quum juvenis admodum et impubes esset, a dæmone percussus, tota dextra parte a capite ad pedes aruit. Ejus autem pater, Aspebetus vocatus, multa pecunia consumpta, nihilo plus adjuvit. Porro hic Aspebetus, quum gentilis esset et Persarum vectigalis, nimirum Arabs Hirensis, in ditionem Romanorum ex fœdere hoc modo venit. Initio motæ tunc persecutionis in Perside circa finem regni Isdegerdis, anno circiter 418, quum magi omnes christianos capere vellent, subditorum Saracenorum præfectos ubique viarum constituerunt, ne quis christianorum in Perside degentium ad Romanos consugeret.
[65] [ab ipso fundata; occasione persecutionis Isdegerdis 1 e terris Persarum illi discesserant] Verum Aspebetus, tunc temporis præfectus exsistens, quum hanc in christianos sævitiam et inhumanitatem a magis civitatis excitatam videret, miseratione motus, neminem christianorum a fuga impedivit. Quinimmo commiseratus illis opitulatus est, quamvis a majoribus gentilium religionem coleret. Accusatus igitur apud regem Isdegerdem, sumpto filio Terebone semisicco, cum universa cognatione et substantia ad Romanos transfugit; quos Anatolius tunc orientis præfectus susceptos, Romanis sancito fœdere subdidit, atque Aspebetum Saracenorum ex fœdere Romanis subjectorum qui in Arabia morabantur, præfectum constituit. Ut itaque in Arabia tentoria fixere, adolescens visum, quod sibi per somnium contigerat, patri indicavit. Hic vero nihil cunctatus, filio accepto cum barbarorum et satellitum multitudine, fide vectus, ad locum somnio indicatum advenit, ubi sancti viri Euthymius et Theoctistus habitabant. Fratres vero, barbarorum turma conspecta, timore correpti sunt. At beatæ memoriæ Theoctistus, animadversa discipulorum timiditate, ad barbaros ipse accessit, quibus ait etc… Hæc beatæ memoriæ Theoctistus magno Euthymio in secessu degenti retulit; qui Euthymius, reputans nefas esse divinis visionibus resistere, ad ipsos descendit, precibusque ad Deum impense fusis, signo crucis signatum Terebonem sanum restituit. Tum barbari omnes in Christum crediderunt, quumque illos erudiisset S. Euthymius, ab eo baptizati sunt.
[66] [Eorum dux Aspebetus ordinatur episcopus.] Aspebetum autem, cujus nomen Persicum erat, et quem nescio qua de causa Græcum fuisse scribit Metaphrastes [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 305, n. 18; Cotelerius, Eccl. Gr. monum., tom. II, pag. 216.] , transnominavit Petrum; quem et primum baptizavit. Post eum vero Marim quemdam, ejus uxoris fratrem, ambos eruditione eximios et divitiarum splendore florentes, deinde Terebonem et alios baptizavit. Quos quum apud se quadraginta dies retinuisset, divinoque verbo illustrasset et firmasset, dimisit non jam Agarenos, sive Saracenos, et Ismaëlitas, sed Saræ filios et promissionis hæredes factos atque per baptismum in libertatem a servitute translatos. Maris autem, Terebonis avunculus, e monasterio non amplius recessit; sed sæculo renuntians ibidem vitæ suæ reliquum tempus mansit, valdeque Deo placuit. Omnia vero sua bona, quæ quidem multa erant, ad ædificandum et ampliandum monasterium præbuit [Analecta græca, pag. 19 et seqq. Lutetiæ 1688.] . Recessit dein aliquamdiu quietis amore captus S. Euthymius; et quum rediisset, multos Saracenos iterum atque iterum baptizavit. Ita ergo his admodum multiplicatis, ait Cyrillus, et in diversa castra (εἰς διαφορους παρεμβολους) dilatatis, magnus Pater noster Euthymius mittens ad Juvenalem, Hierosolymorum patriarcham, episcopi ordinationem petiit. Quod quum Juvenalis pollicitus esset, Petrum, Terebonis patrem, ut idoneum factum animis ad salutem ducendis, ipsi misit: itaque Petrus in Palæstina primus castrorum episcopus (των παρεμβολων ἐπισκοπος) ordinatur. Videre vero erat barbarorum multitudinem, qui ad magnum Euthymium accedebant atque baptizabantur, et omnium moderatorem Deum adorare docebantur. Et hæc quidem de Saracenis.
[67] [Colonia hæc, dicta Parembole, subvertitur a Saracenis Thalabitis et Hirensibus;] Omittenda non sunt hoc loco quæ Cyrillus scribit de Parembole in additis ad Vitam S. Euthymii. Desiderabantur hæc quidem in codice Cyrilli genuini, quem edidit B. Montfaucon, sed servavit ea in sua μεταφρασει Simeon, dictus Metaphrastes: cujus narrationem ipsius Cyrilli esse credidere Baronius [Ad ann. 509, n. 8.] , Henschenius, Cotelerius, et quod mirere, dudum post editionem Maurinam, ipse M. Lequien [Or. Christ. tom. II, col. 763 et seqq.] . Initio scilicet imperii Anastasii, anno, ut videtur, 491 vel 492, bellum gerebatur in Syria orientali Ghassanidas inter et Hirenses; quorum rex Aswad demum victus et cæsus est. Circa idem tempus Syriam invaserat Arethas, filius Amr-el-Macsur, e gente Kinda, cum Arabibus Thalabitis; qui diuturnam vastationem exercens, nunc Arabibus Hirensibus, nunc Romanis se adjungebat: donec anno 502 Anastasius cum eo pepigit fœdus [Caussin, tom. II, pag. 65, 69 seq. et 291; Theophanes, pag. 222; Assemani, Bib. Or., tom. I, pag. 276.] . Ad horum Arabum Thalabitarum, vel Hirensium invasionem referenda sunt quæ narrat Metaphrastes, post Cyrillum: Sequentibus vero annis, inquit, quum Anastasius post Zenonem accepisset imperium, incursionem autem fecissent barbari, i. e. gentiles Thalabitæ, vel Hirenses, et magnam partem solitudinis vastassent et depopulati essent, everterunt ipsa quoque Agarenorum tabernacula, quæ eis nuper magnus fixerat Euthymius. Deinde qui ex his quidem erant insigniores, alia sibi excitant circa Martyrii monachi monasterium et templa erigunt. Barbari autem quum rursus eos essent aggressi, alios quidem interimunt, alios vero captivos abducunt; aliquos autem in alios vicos compellunt, nempe eos qui ex inopinato hoc periculo evasere superiores, quum magna et gravissima fuisset hæc illic barbarorum incursio [Coteler. Monum. tom. II, pag. 307; Acta SS. Januarii, tom. II, pag. 322, n. 125.] .
[68] [sed mox redintegratur. De Angæo comite Paremboles, et Aspebeto, sive Petro, ejus episcopo.] Ad eumdem Aretham Thalabensem, et regem Hirensem Aswad, referenda procul dubio quæ habet idem Metaphrastes num. 143 (sive Cyrillus, quoniam non ita multa in metaphrasi sua immutat ille): Quum vero tribuum præfecti Romano imperio subjecti, Arethas, qui post annum 502 Romanis subjectus dici potuit et dicitur a Josue Stylita coævo [Bib. Orient., tom. I, l. c.] , et Asuades, qui perperam subjectus hic dicitur, forte ex errore Metaphrastis, contra se invicem arma et bellum suscepissent, per solitudinem sæpe dispersi barbari et pecunias diripiebant, et domos evertebant… Aliquando ergo sedentibus nobis ante aditum cœnobii, ita Cyrillus loquitur, accedunt quidam duo barbari; cum eis vero aderat quoque christianus, Thalabas nomine, cognatus Agarenorum qui fuerant olim baptizati ab Euthymio: adducentes unum e sua multitudine barbarum dæmoniacum etc. Atque is curatus est ad S. Euthymii loculum. Aswad autem, rex Hirensis, cæsus fuisse conjicitur in Historia Arabum veterum [Caussin, l. c., pag. 67.] anno 491; verum ex narratione Cyrilli uno aut altero anno videtur ejus mors differenda. Porro restitutas esse Parembolas, seu castra Saracenorum, post direptionem quæ tum temporis contigit, discimus ex litteris synodicis Joannis patriarchæ Hierosolymorum, adversus Severum hæreticum monophysitam; quibus subscribit anno 518 Valens episcopus των Παρεμβολων [Oriens Christ. l. c., col. 770.] . Eorumdem castrorum Saracenorum non dubito quin comes fuerit anno 523 Angæus ille, filius Zet, quem memorant Acta nostra S. Arethæ n. 25, his verbis: Præsente Angæo comite, filio Zet, ethnarcho christiano totius castri, seu omnis coloniæ militaris, της πασης παρεμβολης. De Petro autem episcopo castri Saracenorum, qui ante baptismum dictus est Aspebetus, addit Cyrillus eum anno 431 adiisse synodum Ephesinam, eique discedenti præcepisse S. Euthymium ut Cyrillum Alexandriæ archiepiscopum et Acacium Melitenes episcopum, qui orthodoxi erant, et contra impietatem depugnaverunt, omni modo sequeretur [Analecta gr., pag. 40 et seq.] . Quod et fecisse eum ex narratione Cyrilli manifestum est. Quinetiam unus e tribus præsulibus fuit, inquit Lequien [Oriens Christ. l. c., col. 769.] , quos delegarunt patres, tum ad Nestorium, tum etiam ad Joannem Antiochenum [Labbe Concil. tom. III, col. 453 et 639.] , ut illos ad synodum invitarent. Omnibus tandem decretis hujus synodi subscripsit: Πετρος ἐπισκοπος Παρεμβολων ὑπεγραψα [Ibid. col. 541 et 692.] . Atque ex his satis innotescit florentissima hæc colonia Saracenorum christianorum. Eadem vero ætate synodi Ephesinæ, permultas Arabiæ desertæ civitates suos episcopos habuisse, docebit opus sæpius laudatum, Oriens christianus [Oriens Christ. tom. II a col. 854; tom. III a col. 722.] .
[69] [Saracenos Ghassanidas excoluit S. Sabas; civitas Medaba tum dudum christiana erat.] Illustrissimus Palæstinæ monachus S. Sabas, cujus monasterium etiamnum cernitur ad torrentem Cedron, Hierosolymam inter et mare mortuum, sub S. Euthymio aliquamdiu vixit et ab eo missus est ad monasterium vicinum abbatis Theoctisti. Labente tempore ordinatus est sacerdos a Sallustio, patriarcha Hierosolymitano, et archimandrita constitutus omnium anachoretarum Palæstinæ. De eo scribit Eutychius, sæculi X scriptor: Saba eximius ille, qui desertum nostrum in urbes convertit, ipsumque habitari fecit, qui est Palæstinæ stella [Edit. Seldeni, pag 137; ap. Th. Wright, Christianity in Arabia, pag. 83.] . Gessit hic non pauca in gratiam Saracenorum [Coteler. tom. III, pag. 235, 239, 290 et seqq.] , sed quum Ghassanidæ essent plerique et christiani, nusquam dicitur eum Saracenos convertisse ad fidem. Miror itaque scribere cl. Thomam Wright [L. c. pag. 84.] , eum ad religionem christianam perduxisse civitatem Medabam (supra n. 59), ad orientem Jordanis nec procul a Jerichunte. Incolebatur enim a Ghassanidis et tum temporis dudum erat christiana [Cfr Lequien, l. c., col. 769 et seq.] : Medaba urbs est ultra Jordanem ad orientem sita, ait Cyrillus Scythopolitanus, Arabiæ subjecta, cujus incolæ ad sanctum patrem nostrum ventitabant, multa animæ haurientes beneficia, et cœnobiis laurisque ejus frumentum cum legumine offerebant etc. [Coteler. l. c., pag. 290.] . Alibi scribit Gaïanum, S. Euthymii discipulum, ab Antipatro Bostrensi Medabæ constitutum fuisse episcopum [Ap. Lequien, ib. col. 771.] ; quod paulo post synodum Ephesinam contigit. Infra erit sermo de S. Simeone Stylita, qui genere fuit Arabs [Cosmas ap. St. Ev. Assemani, Acta martyrum, tom. II, pag. 261.] , et floruit eodem tempore quo S. Euthymius.
§ VI. Desertum Phœnicon ejusque phylarcha christianus Abu Charabus; insula Iotabe, ejus regulus et episcopi; princeps Arabs et poëta Imrulcays, præfectus Palæstinarum.
[Donatur imperator Justinianus deserto Phœniconis ab Abu Charabo.] Inter regnum Ghassan et pæninsulam Arabicam erat vasta et deserta regio, Phœnicon seu Palmetum dicta, quæ a regulo suo Abocharabo, vel Abu-Carib, Justiniano imperatori est donata: quæ donatio et in Actis S. Arethæ, quæ infra edimus, memoratur. De eadem in hunc modum scribit Procopius: Hoc littus orientale maris rubri continuo post Palæstinæ fines obtinent Saraceni, veteres incolæ Palmeti (οἱ ἐν τῳ Φοινικωνι ἐκ παλαιου ἱδρυνται), quod in regione mediterranea longe ac late diffusum est, neque aliud quidquam nisi palmas progignit. Id princeps Saracenorum illic degentium, Abocharabus, donavit Justiniano Augusto; a quo phylarchus Saracenis Palæstinis præpositus, regionem ab hostili vi intactam usque servavit nominis terrore sui, quum æque apud hostes ut inter subditos barbaros formidabilis strenuissimusque audiret. Et nunc quidem verbo tenus Palmeti dominus est Cæsar; reipsa potiri quomodocumque harum regionem non potest. Terra enim versus medium hominibus prorsus caret, et sibi squalet; patetque iter dierum decem, nimirum orientem versus, nec res ulla Palmetum commendat, nisi doni appellatio; quod nempe ipsum dederit Abocharabus, gratoque animo Cæsar acceperit. Hactenus de Palmeto [De bello persico. lib. I, 19; item, de ædificiis, lib. I, 8; cfr Bochartus, geograph. sac., lib. II, cap. 22.] . Inserviet mox hic locus Procopii (in quo Maltreti nostri interpretatio latina hinc inde castiganda fuit) ad tempus constituendum, quo historia martyrii S. Arethæ litteris est mandata.
[71] [Arabum phylarcha christiano in Arabia Petræa. Incursiones Saracenorum in pæninsulam Sinai.] In eumdem notat Arabum historicus, nomen Abocharab, seu Abu-Carib, designare genus Homeriticum, et imperasse hunc principem tribubus Homeriticis Djodham et Lakhm, seu potius hujus parti; nam pars altera Lakhmitarum, Hiræ, seu Hirtæ, ad Euphratem dominabatur: sedisseque in terris Madianitarum. Hunc Abocharab non dubito christianum fuisse, siquidem a Justiniano phylarcha est constitutus, non modo Phœniconis, sed et Palæstinæ tertiæ, in qua civitates Petra, Arindela, Areopolis, Elusa, aliæque plurimæ, jamdudum factæ erant episcopales [Hierocles, Synecdemus, pag. 398. Bonnæ 1840. Ritter, Erdkunde, tom. XIV, pag. 103 – 137.] . Insuper tribus filiorum Kelb, quæ in Arabia deserta ad orientem Phœniconis habitabat, et ipsa christiana erat, et Græcis subdita, eorumve socia. Dicique haud immerito potest religionem christianam in Arabia Petræa universa, quæ et Palæstinis secundæ ac tertiæ et veterum Nabatæorum terris respondet [Supra num. 11; Quatremère, Mémoire sur les Nabatéens. pag. 3 et 86. Paris 1835.] , a medio sæculo quarto paulatim dominari cœpisse [Ritter, l. c.; Acta SS. tom. IX Octob., pag. 20 et seq.; ibid. tom. III Februar., pag. 644 et seqq.; Stark, Gaza u. s. w., pag. 619.] . Attamen Arabes ad septemtrionem pæninsulæ habitantes juxta mare rubrum, legem evangelii sectati esse vix umquam videntur, et prodierant ex iis [Cfr Ritter, l. c., pag. 31.] Saraceni illi qui circa annum 373 monachos 40 in monte Sinaï occiderunt. Eodem tempore barbari Blemmyies ex Ægypto irruperunt in eremum ejusdem pæninsulæ Sinaï, dictam Raithu, ad sinum nuncupatum a Suez; ibique vastato monasterio, cujus rudera hodieque visuntur, chiliometris 5 a portu Tor, sive Tur, et 80 a monte Sinaï [Cfr Ritter, tom. XIV, pag. 13.] , monachi interempti sunt 39. Atque ambo hi cœtus martyrum simul coluntur die XIV januarii. Circiter annum 395 a Saracenis gentilibus occisi sunt monachi plurimi prope Thecuam in Palæstina, sex millibus passuum ad meridiem a Betlehem; qua occasione sextam e collationibus suis, cui titulus: De nece sanctorum, conscripsit Cassianus. Ex qua innotescit tum temporis illic multos Arabas christianos fuisse: Quorum corpora, ait Cassianus, licet sciremus tam a pontificibus regionis illius quam ab universa plebe Arabum (in quibus nota progressam illius gentis, labente tempore, versus septemtrionem) [Vide supra n. 1.] tanta veneratione prærepta et inter reliquias martyrum condita etc. [Cfr Acta SS. tom. VI Maji. pag. 754.] . Coluntur hi martyres die XXVIII Maji. Qui circa annum 400, dum S. Nilus in Monte Sinaï vitam solitariam agebat [Acta SS. tom. I Januar., pag. 953 seqq. et pag. 1113.] , in loci monachos irruerunt, manifesto gentiles erant; et regem habebant Ammanem, Græcis Cpolitanis fœdere junctum, quod eruditum geographum Ritter fugisse videtur [Tom. XIV, pag. 8 seq. et 15.] . Regnabat vero is ad meridiem Palæstinæ tertiæ, non procul ab Elusa [Cfr Tillemont, Mém. tom. XIV, pag. 204. Paris 1709.] , vel, ut modo dictum, in extrema pæninsula Arabica. Hic tertius cœtus martyrum pæninsulæ Sinaï eodem die ac precedentes colitur, XIV januarii [Acta SS. tom. I Januar., pag. 936, 953 et 966; cfr Baillet, Vies des Saints, tom. II, pag. 177 et seqq. Paris 1739.] . Non multo post, anno 411, nova facta est Saracenorum gentilium incursio in Palæstinam, quo tempore S. Hieronymus, Bethlehemi degens, commentarium scribebat in Ezechielem: quo intermisso, fugere coactus est [S. Hieron. epist. 126, ap. Migne, tom. XXII, col. 1086; cfr Tillemont, l. c., tom. XII, pag. 660.] .
[72] [De insula lotabe, ejusque regulo Amorceso,] Eodem sæculo, circa annum Christi 473, insula Iotabe, in mari rubro, cujus mentio erit infra in Actis S. Arethæ, Arabi cuidam Scenitæ ab imperatore donata est. Rei gestæ seriem, ut innotescat quæ tum conditio fuerit Arabum interiorum, qui ultra Phœniconem et Taurenos montes [Photius, Bibl. cod. 3.] habitabant, ex Malchi rhetoris Legationibus excerpimus: Septimo decimo imperii Leonis Macelli anno (Christi 473), inquit, quum ingens undique rerum perturbatio esse videretur, advenit quidam Arabum Scenitarum, quos vocant Saracenos, sacerdos eorum, qui sunt apud eos christiani; ejus adventus hæc fuit causa. Quum tempore Theodosii exortum esset inter Persas et Romanos maximum bellum, fœdere rem transegerunt. Eo fœdere cavebatur, ne alterutri admitterent Saracenos, qui in eorum fide et ditione essent, si forte quis deficiens res novas moliri tentaret. Apud Persas erat Amorcesus, genere Nocalius, seu Imrulcays, id est, Amr-el-Cays e gente Akil, ut videtur, et e tribu Kinda Arabiæ felicis [Caussin, tom. II, pag. 289; Arri, Storia degli Arabi, pag. 126, ap. Caussin, ibid] ; is, sive quod nullo honore apud eos haberetur, sive Romanorum regionem incolere potius duceret, Persidem relinquens, in vicinam Persis Arabiam migravit. Hinc excurrens, rapinas et cetera hostilia exercebat in Romanorum quidem neminem, sed in Saracenos, quos passim ante pedes suos offendebat. Sic potentiam suam augens, paulatim crevit, et unam ex insulis, quæ Romanis parebant, sibi subjecit, Iotaben nomine, qua expulsis decimarum exactoribus, potitus est. Itaque tributa colligens, quum etiam ex proximis vicis multas prædas egisset, non parvam pecuniarum summam sibi paravit.
[73] [qui et phylarcha in Arabia Petræa est constitutus; deque insulæ episcopis.] Deinde Romanorum confœderatus, et Saracenorum, qui in Arabia Petræa sub Romanis degunt, princeps (φυλαρχος) esse magnopere cupiebat. Quamobrem ad Leonem imperatorem mittit Petrum, ejus (lege, suæ) gentis episcopum (πεμπει… Πετρον ἐπισκοπον της φυλης της ἑαυτου), qui si qua ratione posset, ab imperatore hæc impetraret. Ut venit, et cum imperatore verba fecit, sermones ejus imperator excipit, et Amorcesum statim ad se vocat. Quod sane inconsultissime et sensit et fecit. Etenim, si ipsum ejus gentis principem (φυλαρχον) creare constituisset, oportuerat eum e longinquo hoc mandare, ut Romanorum imperium illi semper formidini esset. .. Senatui quoque, quem indixit, interesse, et illi, quod fœdissimum Romanorum probrum fuit, sellam juxta se poni ante omnes patricios jussit, ficta causa, quod christianus fieri persuasus esset (ὁτι δη χριστιανος ἀνεπεισθη γενεσθαι). Postremo dimisit eum, postquam ipse imaginem auream, magnifice gemmis exornatam, ei donaverat; et in eum etiam omnes, qui in senatum erant adscripti, alia munera conferre jussit. Insulam vero, cujus supra mentionem fecimus, non solum ejus potestati permisit, ut eam sine controversia possideret; sed et plures alios vicos adjecit. Quum his illum beneficiis ornasset et phylarchum, ut optaverat, constituisset, elatum et superbientem, et talem, qui non esset iis, qui benigne eum exceperant, profuturus, dimisit. Hucusque Malchus, extremi sæculi quinti, judice Photio cod. 78, præstantissimus scriptor. Iotaben civitatem episcopalem fuisse Palæstinæ credidit Lequien, quod ejus episcopi inter episcopos Palæstinarum in actis conciliorum recensentur [Oriens Christ. tom. III, col. 711.] ; vel potius Iotaben insulam prorsus ignoravit: nam et subscriptionem refert Anastasii episcopi insulæ Iotabæ, quæ legitur in Actis concilii Cpolitani anni 536, Ἀναστασιος ἐπισκοπος νησου Ἰωταβης, eamque negligere cogitur. Ex quo factum ut Petrum episcopum, qui subditos christianos Amorcesi in insula Iotabe regebat, ut supra a Malcho historico est relatum, inter episcopos Paremboles, seu castri Saracenorum, recensuerit [Ibid. col. 770.] . Verum degebant hi Saraceni in Palæstina prima, Jerichuntem inter et Jerosolymam, ut supra est dictum, prodierantque ex regno Hirensi ad Euphratem; nec ullatenus eodem episcopo regi, ac Amorcesus, insulæ Iotabæ regulus, potuere. Hi tres igitur noti sunt episcopi insulæ Iotabæ, quam hodie Tyran vocari ex C. Ritter discimus [Erdkunde, tom. XIV, pag. 19; cfr tom. XIII, pag. 223.] . Marcianus, qui anno 451 synodo Chalcedonensi subscripsit; Petrus supradictus, qui anno 473 ab Amorceso missus est Cpolim; et Anastasius qui synodo ejusdem urbis interfuit anni 536.
[74] [Caysus, præfectus Palæstinarum, idem est ac Imrulcays, Arabum poëta celeberrimus; de Cayso narratio Procopii.] Refert Nonnosus apud Photium, cod. III, tum se, tum patrem suum Abramen, seu Abrahamum, et avum quoque, cujus nomen non prodit, a Justiniano missos esse ad Caysum quemdam, qui Chindinis et Maadenis (Χινδινων και Μααδηνων) in Arabia præerat; huncque Cpolim accersitum, Palæstinarum (των Παλαιστινων) præfecturam ab imperatore administrandam accepisse; nimirum post obitum Abocharabi (n. 71), circa annum Christi 536. Ex quo conjicere pronum est Caysum christianum vel factum esse, vel sese finxisse; secus eum Justinianus, utpote rei catholicæ promovendæ perquam studiosus, christianorum præfectum non constituisset. Certum tamen videtur hunc Caysum Nonnosi eumdem esse ac Imrulcays [Caussin, tom. II, pag. 92, 233, 317; Hammer-Purgstall, Litteraturgeschichte der Araber, tom. I, pag. 292.] (seu Imriolcays, ut J. v. Hammer-Purgstall scribendum esse contendit), filium Hodjr, filii Harith (Arethæ), regum Kinda et Maad, qui Arabum poëta præcipuus fuit ante Mahumetem [Hammer-Purgstall, ibid.] ; et cujus carmen unum inter Moallakat adcensetur, seu inter septem celeberrina carmina Mahumete antiquiora, quæ suspensa olim cernebantur (moallakah, suspensus) in templo Meccano. Sed Imrulcays iste, seu Imri-al-Cays [Idem l. c. pag. 284; cfr D'Herbelot, Bibl. Orient. V°. Amri al Kais.] , qui utpote Kinda, ab Sabæis Arabiæ felicis oriundus erat, non modo carminibus, sed et dissolutis moribus ac infelicibus bellis nomen est consecutus; nec umquam aut Kindinorum aut Maaddenorum, licet utrorumque rex designatus a patre Hodjr vel Hadjr, (quem Agarum Theophanes [Tom. I, pag. 218, edit. Bonn.] nominat), regnum ac dominationem potuit nancisci. Ad mores vero ejus quod attinet, putem mahumetanos, qui solum duobus post sæculis scribere cœperunt, eos ac vitæ ejus casus sibi effinxisse qualia iis placere novimus ac ex libris eorum, in primis ex Kitab alaghani, cuivis innotescere possunt. Brevius quam Nonnosus, sed in quibusdam accuratius de Cayso, seu Imrulcays, scribit Procopius: Quo autem tempore, inquit, Hellestheæus (Hellesbæus, Elesbaas) regnabat in Æthiopia, parebantque Homeritæ Esimiphæo, Julianum ad eos legavit Justinianus imperator, circa annum 530, per ipsum ab utroque petens, ut pro religionis communione, qua cum Romanis devincti essent, illos cum Persis gerentes bellum juvarent. .. Homeritæ vero Caisum patria (Maaddenorum regno, seu Madianitide) profugum, Maaddenis phylarchum præponerent, et cum valido exercitu ex Saracenis illis suaque gente conflato in Persidem irrumperent, seu in Iracam occidentalem adversus Almundarum III, regem Hirensem. Vir erait Caisus phylarchico sanguine prognatus et bellica virtute præstans; at quoniam propinquum occiderat Esimiphæi, vitam fugæ solitudinique mandarat. Uterque sane rex postulatis annuit, eaque se facturum pollicitus legatum remisit liberaliter: tamen promissa et conventa neuter implevit.
[75] [Arabia deserta occidentalis sæculis IV et Vchristiana est facta; Ghassanidæ, aliique ejus incolæ, origine Homeritæ.] Ex iis quæ hucusque de Arabiæ desertæ historia christiana disputavimus, duo consequuntur: primum quidem, hujus Arabiæ Saracenos, qui Romanis erant subditi, aut fœdere juncti, mox a pace ecclesiæ tributa, ordiente sæculo quarto, christianos fieri cœpisse; et sæculo quinto eorum principes omnes, seu phylarchas, uti et ipsam gentem, religione christiana fuisse imbutos. Alterum eosdem Saracenos, in primis Ghassanidas, et insuper plures tribus minores et ipsos Salihitas, qui ante Ghassanidas phylarchiam Syriæ tenuerunt, origine Sabæos fuisse Arabiæ felicis, ex Himyar, vel Cahlan genitos [Caussin, tom. I. pag. 7, 23, seqq. et passim; tom. II, pag. 202. Hammer Purgstall, Literaturgeschichte, tom. I, pag. 16.] .
§ VII. Historia christiana Arabum Hirensium; eorum aliorumque Scenitarum apostolus S. Simeon Stylita.
[De Hira, civitate Arabica ad, Euphratem, ejusque regibus Almundaro III et Imrulcays.] Ad orientem Arabiæ desertæ regnum aliud Arabicum, a civitate regia Hira, seu Hirta nuncupatum, Persis fœdere aut obsequio erat deditum, ut regnum Ghassanidarum Græcis. Sita erat Hira ad dexteram Euphratis, latitudine, quam vocant, attingens 32°, non procul a Kufa et ruderibus Babylonis. Arabes Hirenses non secus ac Ghassanidæ, plerique ex Homeritide prodierant, ut apparet ex regni historia, eorumque reges omnes origine Sabæi, seu Yamanitæ fuerunt [Caussin, tom. II, pag. 5 et seqq; Ritter, Erdkunde, tom. X, pag. 59 et seqq.] . Quumque insuper pæninsulæ Arabicæ adjacerent hæc regna Ghassan et Hiræ, et ei multoties bella intulerint, sibique vicissim exinde viderint invecta, Arabiæ historici omnes eorum fata prosequuntur. Rex Hirensis fuit, Græcorum hostis infestus, Alamundarus, hujus nominis tertius (alias Al-Mundhar, Al-Mundhir, Al-Munsir III), cujus pluries est mentio in infra edendis Actis S. Arethæ. Hirensium porro regum aliquot christiani fuere, et si Arabum historicis, quos laudat Ibn-Khaldun [Ap. Caussin, tom. II, pag. 47.] fides est, primus evangelio nomen dedisset Imrulcays, filius Amri, qui Hiræ regnavit ab anno 288 ad 338. Quæ explicanda potius quam admittenda esse ducimus. Etenim tum temporis jam florebat res christiana in Perside et Mesopotamia, ut ex monumentis Græcis, Syriacis et Arabicis est manifestum [Assemani, Bibl. Oriental., tom. III, part. 2, pag. 38 et seqq.; cfr Fabric. Bib. Gr., tom. XII, edit. Harles, pag. 364.] ; et fieri non potest ut inde crebræ scintillæ immissæ non fuerint in adjacens regnum Hirense. Regnante igitur Imrulcays I, Hiræ accrevit numero, aut manifesta fieri cœpit christiana religio: et inde nata est prædicta sententia historicorum Arabicorum, qui omnes Mahumete sunt posteriores.
[77] [S. Simeon Stylita, Arabum Scenitarum apostolus,] Quantum progrediente et præcipite sæculo IV religio christiana in regno Hirensi, seu Hirtensi, floruerit, ignoramus; sed ordiente quinto celeberrimus erat in Syria S. Simeon Stylita, quem in Arabia deserta natum esse diximus; cujus columna, ut Nicephorus aliique testantur, stadiis 300, seu chiliometris 54, ab Antiochia dissita erat, et ad quem confluebant ex tota Asia occidentali christiani et idololatræ: quorum multi superstitionem ejurarunt. Ejus sanctitatis sama per omnes oras volitante, inquit Theodoretus, qui Simeone adhuc vivente scribebat, concurrebant omnes, non vicini modo, sed ii etiam qui multorum dierum itinere distabant; alii paralyticos offerentes, alii sanitatem ægris postulantes. .. Sic autem undique venientibus omnibus et tota via fluvium imitante, hominum pelagus illo in loco videre est, fluvios undequaque influentes excipiens. Neque enim hujus tantum nostræ regionis, i. e. Syriæ, incolæ confluunt (dum hæc scribit Theodoretus), sed et Ismaelitæ (Saraceni), et Persæ, et Armenii his subditi, et Iberes, et Homeritæ, et qui illis interiores sunt. Venere etiam multi ultimas occidentis oras incolentes, et Hispani, et Britanni, et Galli, qui horum media obtinent. Sequitur locus de cultu S. Simeonis in Italia, quem et Damascenus, orat. III de Imaginibus, et synodus Nicæna secunda, act. 4, recitant. Et post alia pauca, in hæc verba Theodoretus prosequitur: Ismaelitæ autem turmatim venientes, ducenti simul, et trecenti, ac interdum mille, patrium errorem magna voce abnegant, simulacra quæ coluerant coram magno illo lumine conterentes, Venerisque orgia ejurantes (hujus quippe dæmonis cultum amplexi jam olim fuerant, nimirum Astartis, notissimæ deæ Phœnicum, cui et homines immolabantur; juxta alios, Ozzæ, vel Lat, quæ et ipsæ multum ab Arabibus colebantur) [Caussin, tom. II, pag. 101.; Osiander, pag. 472, 483, 491.] , divinis mysteriis initiantur, leges ab illa sacra lingua accipientes, et paternis moribus valedicentes, asinorumque agrestium et camelorum esum respuentes. Atque hos ipse vidi et audivi, cum et paternam impietatem abdicarent et evangelicæ doctrinæ assensum præberent.
[78] [harum gentium homines innumeros, exemplo et prædicatione] Ex sequentibus apparet Saracenos illos deserti, sive Scenitas, ex iis maxime fuisse quos hodiedum Beduinos dicimus. Jam et periculum semel adii maximum. Nam quum jussisset ille, ut ad me accederent et sacerdotalem benedictionem acciperent, maximum illos dicens ex ea fructum percepturos, hi barbarico impetu irruentes, alii a fronte, alii a tergo, alii a lateribus trahebant, et qui remotiores erant, super alios conscendentes, manusque protendentes, aut barbam vellebant, aut vestes discerpebant. Ac me profecto isti vehementiore incursu enecassent, nisi sublato clamore omnes dissipasset. Dein monet columnam, quæ talem fructum edebat et tantum divinæ cognitionis radium barbarorum mentibus infundebat a dicacibus (ὑπο των φιλοσκωμμονων) irrisam fuisse; de quo et superius scripserat: Quamobrem eos oro quos reprehendere delectat, ut linguæ frenum injiciant, neque illam temere ferri sinant: sed considerent Dominum talia persæpe ad segniorum utilitatem instituisse. Adducitque miranda e Bibliis quæ Deus prophetas peragere jussit. Magis innotescunt Saraceni illi qui ad Simeonem concurrere (et, ut mox apparebit, non tantum ex Ghassanidis fuere, sed etiam et forte plures numero ex Hirensibus), ex iis quæ subdit idem scriptor: Nam et aliud ab his factum est hujusmodi: rogabat tribus (φυλη) una divinum hominem, ut phylarchæ suo deprecationem aliquam et benedictionem transmitteret: alia vero quæ aderat tribus refragabatur, non debere dicens ad illum mitti benedictionem sed ad ducem suum: illum enim injustissimum esse, suum vero alienum ab injustitia. Post longam autem contentionem altercationemque barbaricam, tandem in sese invicem irruerunt. Ego vero multis illos verbis hortatus sum ut desisterent: posse namque virum divinum et huic et illi benedictionem impartiri. Verum et hi negabant hac illum potiri oportere, et illi alterum hac fraudare nitebantur. Minas autem ille desuper intentans, canesque appellans, contentionem ægre sedavit. Hæc autem eo commemoravi, ut quanta illorum animi fides esset ostenderem. Neque enim in seipsos sic insaniissent, nisi divini hominis benedictionem vim maximam habere credidissent. Ex hoc loco et ex his quæ de Naamane narrat Cosmas infra num. 80, videntur Scenitæ illi usi esse lingua Syriaca, ut ipse Theodoretus, vel ejus dialecto aliqua. Vide librum Quatremerii de Nabatæis.
[79] [convertit ad fidem; maxime ex Hirensibus.] Vidi porro et aliud celebre factum miraculum. Ingressus quidam (erat autem hic quoque phylarcha Saracenorum), divinum caput orabat, ut opem ferret homini, cui paralysi soluta in via fuerant membra corporis. Ajebat autem ad Callinicum, quod castellum est maximum (non procul a Carrhis, in Mesopotamia septemtrionali [Cfr Ritter, Erdkunde, tom. X. pag. 1123 et seqq.] ), in hunc morbum incidisse. Quum is ergo allatus esset in medium, jussit ut majorum impietatem abnegaret. Quod ille cum libenter admisisset, obtemperansque jussa implesset, rogavit an crederet Patri, et unigenito Filio, et Spiritui Sancto. Et quum credere se professus esset: His, inquit, nominibus credens, surge. Ubi autem surrexit, jussit ut phylarcham humeris suis ad ipsum usque lectum ferret. Erat autem is corpore prægrandi. Quo ille sublato confestim abiit: qui vero præsentes aderant, in Dei laudes linguas excitarunt. Ex quibus deducitur hunc phylarcham Saracenorum ex Mesopotamia, et, ut mox patebit, verisimilius ex ea parte quæ Persis erat subdita, prodiisse; quam ob causam ex Saracenis Hirensibus fuerit, non ex Ghassanidis. Nam licet hi et Hirensium terras initio tenuerint, ut Masudius testatur [Schultens, Imperium Joctan., pag. 181.] , quinto et sexto sæculo videntur in Arabiam Petræam tam a septemtrione quam ab oriente fuisse rejecti: et universim opinor Saracenos qui Simeonem Stylitam inviserunt ac ab eo ad Christum sunt conversi, magnam partem ex Hirensibus et imperio Persarum subditis fuisse. Quod ex his quæ jam subjicimus non parum confirmatur. Sic scribit Cosmas, ipsius Stylitæ discipulus, in ejus Vita, ubi sancti miracula refert; est vero Vita hæc inter monumenta pretiosissima Syriæ christianæ connumeranda.
[80] [Naamanes I, rex Hirensis, ut narrat ipse Damasci præfecto,] Memorabile in primis exstitit, inquit, quod Antiochus filius Sabini, Damasci præfectus, aliquando eidem Simeoni Stylitæ in multa hominum frequentia narravit. Ex quibus veri simile fit Simeonem tunc nondum conscendisse columnam suam, seu id contigisse ante annum Christi nati 423: quod mox pluribus ostendetur. Naamanes, ajebat prædictus Antiochus, Arabum princeps (seu Nooman I, rex Arabum Hirensium), venit aliquando in solitudinem Damasco e regione oppositam: et quoniam pax Arabibus cum Romanis erat, me ad prandium amice invitavit. Prandentibus nobis, et, ut assolet, multa ultro citroque inter nos confabulantibus, incidit de Simeone sermo. Tum vero Naamanes: Ast ego scire percupio, huncne, quem Simeonem appellatis, hominem esse putatis, an vero Deum? Quumque ego reposuissem, neutiquam esse Deum, sed Dei servum: Causam, subdit ille cur istud a te sciscitatus fuerim, accipe. Quum Simeonis fama Arabiam nostram pervasisset, cœpissentque nostri homines ad illum frequentissimi commeare; proceres gentis nostræ suspicati ne istiusmodi commercio Arabes christiana religione imbuti, patriam Romanis proderent, admonebant, ut quantocius eam peregrinationem interdicerem. Quod et feci et edictum in generalibus totius gentis comitis promulgavi, pœnam capitis et universæ familiæ excidium interminatus, si quis tale aliquid deinceps auderet.
[81] [graviter reprehenditur et castigatur a viso sibi de nocte S. Simeone; exinde favet christianis.] Sequenti nocte a soluto conventu me in tentorio dormientem adoritur repente viri augusta, nec mihi hactenus visa species. Juvenes quinque adsequebantur satellites candidi. Eo aspectu vehementer exterrefactus ad pedes viri procidi, metu pæne exanimatus. At ille indignabundus statim inclamat: Tune populum Dei a me arcere audeas, mortalium nequissime? Simul ad lictores suos conversus, jubet, quatuor quidem manus mihi pedesque hinc inde constringere; alterum vero flagris, ita ut in lectulo jacebam, nudum, quam sævissime cædere. Nec aderat qui me plorantem, opemque efflictim petentem ab immani illa laniena eriperet: donec atrocissime cæsus, eodem viro jubente, postremum ab illis lorariis dimissus sum. Tum ille exserto gladio trucique voce me compellans, subdidit: Tu vero ne quempiam posthac ab oratorio Simeonis avertas, etiam atque etiam caveto: ni pareas, juro, me te tuamque familiam hoc ferro membratim dissecturum. Tum ego meo periculo doctus, lucem præoccupo, nova comitia indicturus, in quibus funestum et exitiale illud edictum abrogavi; edixique cuilibet fas esse deinceps adire Simeonem, et apud eum orare, christianæque religioni nomen dare. Ad hæc subjiciebat Naamanes: Equidem nisi Persarum regi subessem, ipse ad Simeonem accederem et fierem christianus: enimvero ex eo pavore atque acerrima fustigatione consequutus morbus me ultra mensem tenuit. Nunc vero, post illud edictum, ecclesiæ in nostra ditione construuntur, atque inter nos episcopi et sacerdotes frequentes sunt et impune versantur; hoc enim edicto sanxeram, ut cuique integrum foret, si vellet, christianam religionem amplecti, nec ad antiqua sacra pœnis quispiam cogeretur. Hæc Antiocho narrante universa concio ad celebrandam miram Dei bonitatem excitabatur: Oppido quam sublime effert Dominus, ajebant, virtutem eorum, qui pio perpetuoque studio eidem inserviunt [St. Ev. Assemani, Acta martyrum Orient. etc., tom. II, pag. 327 et seqq.] ! Hucusque Cosmas in Vita magistri sui Simeonis.
[82] [aman I fit istianus et it ab aula. usurbis Hiregiæ Naanis.] Nooman vero, seu Naaman, rex Arabum Hirensium, de quo scribit, ejus nominis primus est; quem scriptor Arabs Ahmad-el-Bauhaki, apud Ibn-Khaldun, et Persarum historicus Mirkhud [Ap. Du Beux. La Perse, pag. 317. Paris 1841.] non modo christianis favisse ecclesiasque exstruxisse, sed et religionem christianam amplexum esse referunt. Scribunt plures eum ejurasse idololatriam, quod in idem recidit, siquidem, propter adjuncta narrationis, nemo umquam cogitavit judæum illum factum esse. De illo singularia addit Nuweirius [Ap. Schultens, Monumenta vetustiora Arabiæ, pag. 48.] : Dicitur eum quodam die ex alto despectasse in omnia quæ circa areem suam Khawarnakum sunt; ac dixisse: An non omnia quæ video, brevi peritura? Responsum ei: Sane vero. Ibi ille, Et quid utilitatis, inquit, in re quæ finiri atque perire debet? Tum exuto regno, cilicia induit; atque peregrinatus est per terram. Ejus meminit Adi-ben-Zeid, quum ait in carmine:
Sane in meditationem venit dominus Khawarnaki, quum die quodam prospexisset ex alto; estque ductui recto meditatio.
Hilarabat eum status ejus, et amplitudo regni, et mare (vel flumen, Arabice bahr) late fusum; et Sadirum.
Sed religione tacto corde, dixit: Quid fortunati viro ad mortem mox redituro?
Ad situm locorum quod spectat, quoniam nondum agnitus est a viatoribus collis, seu agger, dictus Nadjaf, in quo ædificata erat Hira, juvat hæc pauca adscribere ex alio auctore Arabe veteri: Situm erat Khawarnakum ad distantiam trium ab Hira milliarium (Arabicorum, seu chiliometrorum quinque cum dimidio); et Sadirum in deserto vicino, nimirum paulo ad occidentem Hiræ, ubi limes erat deserti. Ædificavit has acres Noomanus ben Amrilkisi, qui est Noomanus major. Causa ædificandi hæc proditur. Iezdegerdo regi Persarum, filio Saporis, nullus liberorum vitalis erat. Inquisivit itaque in locum cujus aer salubrior esset, eique dilaudata fuit puritas Hiræ. Tradidit itaque filium suum Bahram Giur Noomano, eique præcepit Khawarnacum exstruere; structum est super flumine Sindad viginti annorum spatio [Schultens, l. c. pag. 56.] . Milliaribus tribus seu parasanga ad orientem Hiræ ædificata est Cufa, ad latitudinem 32°, ut patet ex accuratissimis tabulis geographicis H. Kiepert; et quum florere cœpit, Hira derelicta est. Adjacebat vero Hira flumini quod nunc exsiccatum est [Noël Desvergers, Arabie, pag. 77; Ritter, tom. X, pag. 185 et seqq.] . Perhibent scriptores Cufæ multum floruisse litteras Arabicas, et ab ea dictos esse characteres Cuficos.
[83] [Conversio Naamanis I contigit circa an. 417. De fama S. Simeonis in aula regis Persarum.] De Naaman addunt Hamza et Ibn-Khaldun [Ap. Caussin, tom. II, pag. 58.] , eum, dum regia egressus est, prohibuisse ne quisquam ministrorum sequeretur, et exinde de eo nihil jam auditum esse. Successit in regiam dignitatem ejus filius Almundharus, seu Mundhir I, qui munus educandi filium Isdegerdis, regis Persarum, nomine Vararanem, seu Bahram, non secus ac pater suscipere debuit. Ex quo firmatur quod perhibent historici, eum annis circiter duobus ante obitum Isdegerdis, seu anno 418 regnare cœpisse. Non diu igitur Naaman, postquam ei relatum somnium obvenit, illudque Antiocho duci narravit, a conversione et fuga abstinuit. Etenim ut ex Theodoreto et Tillemontii notationibus conficitur [Theodoret. l. c.; Migne. Patr. Gr., tom. LXXXII, col. 1470 et seq. Tillemont, Mém. tom. XV, pag. 359 et 880. Paris 1711.] , S. Simeon Telanissi primum in domuncula tres annos inclusus mansit, dein ad celeberrimum montis verticem venit circa annum 416, ibique ad eum concursus maximus fieri cœpit, etiam antequam notissimam columnam conscendisset: quod non modo ex Theodoreto, sed ex omnibus Simeonis biographis novimus. In columnam denique ascendit circiter annum 423, ut tanto populo confluxu ejus oratio minus impediretur. Inter annos igitur 416 et 419 contigere quæ narrat Naaman Antiocho duci. Ad idem tempus referenda sunt quæ scribit Theodoretus de rege et regina Persarum: Simeonis apud regem quoque Persarum, inquit, ingens gloria fuit. Ut narrarunt enim qui ad eum legati profecti sunt, diligenter sciscitabatur quænam viri vita esset, et cujusmodi miracula. Sed et conjugem ejus ajunt et oleum ab eo benedictum petiisse et tanquam donum maximum accepisse. Quin et regis domestici omnes, fama permoti, quamvis a magis multas contra illum calumnias audirent, et accurate percontabantur et re perspecta, divinum virum appellabant. Cetera autem turba, ad muliones accedens, et ad ministros ac milites, et pecunias offerebant, et ut olei benedictionis participes fierent obsecrabant. Spectant ista verisimilius ad regnum Isdegerdis, qui ab anno 400 ad mensem novembrem anni 420 Persis imperavit, et christianis, ut ecclesias ædificarent, per universam Persidem permisit. Minus recte videtur Tillemontius [Mémoires, tom. XV, pag. 368.] ea referre ad Vararanem V, ejus filium qui diu persecutor fuit, et quo regnante magi a vexandis christianis omnimodo cohiberi numquam potuerunt.
[84] [Incursiones Arabum in Syriam et Palæstinam sæc. V. Recipitur a Romanis insula Iotabe.] Sed ad Vararanem, contra Theodosium juniorem bella gerentem, et ad regem Hirensem Mundhir I pertinent, quæ scribit S. Isaac monachus Syrus, sermone secundo de jejunio: Tristitiam animique demissionem (in hoc jejunio) induamus, ne saccis in captivitate cooperiamur. Nemo socio damnum inferat: sat enim multa imminent omnibus damna. Nemo sodalem molestia afficiat; quia undique cunctos angustiæ premunt. In finibus nostris rex ethnicus (Vararanes) adest. Locustæ terras nostras depascunt. Hagarenus (Mundhir seu Almundarus), velut lupus famelicus in ipsis regionibus nostris latrocinatur etc. [Ap. Asseman. Bib. Or. tom. I, pag. 227.] . Anno 422 fœdus initum Romanos inter et Persas, et pax diuturna consecuta est. Deinceps usque ad sæculum VI, pauca admodum regum Hirensium gesta ad historiam ecclesiasticam spectant. Vide tamen quæ de incursionibus eorumdem et Arabum Thalabitarum in Palæstinam ac Parembolas dicta sunt supra num. 67, 68. Anno 496 Agarus, filius Arethæ, et Gamalus (Hodjr, filius Harith, et Djabala), principes Kindæ provinciæ Arabiæ interioris, cui Nedjd, vel Nadjd nomen est, Syriam denuo vastarunt, ut narrat Theophanes ad annum æræ Antiochenæ 5590. Deinceps usque ad annum Christi 505, quo pax Romanos inter et Persas composita est, frequentissimæ fuere Arabum incursiones. Nam anno 498 Nooman seu Naaman, rex Hirensis, Syriam quoque, seu potius Euphratesiam invasit. Sed uti priores, etiam ipse a ducibus Romanis, clade accepta retrocedere coactus est. Tunc Romanus, Romanorum seu Græco-Byzantinorum dux,insulam Iotaben, ut suo loco diximus, 25 ante annis ab Amorceso, seu Imrulcays, principe Kinda, occupatam, recepit. De quo Theophanes in hunc modum scribit ad annum prædictum: Sed et Iotaben insulam, in sinu maris rubri sitam, vectigalia magna Romanorum imperatori quondam pendentem, tum vero ab Arabibus Scenitis occupatam, idem Romanus per acerrima prælia iterum liberam Romanis negotiatoribus præstitit; eisque demum insulam concessit, in qua liberi suisque legibus utentes habitarent et ex mercibus ex India convectis constitutum imperatori vectigal solverent. Ex hac insula in classe regis Æthiopiæ Elesbaan, quam contra Homeritarum regem judæum Dunaan instruxit, naves adfuere plurimæ.
[85] [De rebus gestis in Arabia deserta et Mesopotamia ineunte sæc. VI] Anno 500 novæ factæ sunt incursiones in Phœniciam et Syriam ab Arabibus provinciæ Nedjd, seu mediæ; donec anno 502 Anastasius imperator, misso ad Aretham, mediæ Arabiæ regem, avo Nonnosi scriptoris, ut refert hic ipse apud Photium [Photius, cod. 3.] , pacem fœdusque composuit [Supra, n. 67.] . Et juxta istud quidem, Arethas opem ferre Romanis contra Cavadem, seu Cobad, Persarum regem, qui nuper Romanos erat aggressus, debebat. Etenim Nooman Hirensis, regum Arabiæ septemtrionalis potentissimus, Persis erat addictus; quo juvante Cavades eodem anno 503, Amidam urbem expugnavit. De his multa habet Josue Stylites, presbyter monasterii Zuckin, prope Amidam, (hodiernam Diarbekr, ad fluvium Tigrim) sed patria Edessenus, qui tum in vivis agebat. Anno Græcorum octingentesimo decimo quarto, inquit, id est, Christi 502, die 5 octobris, sabbato, Cavades Amidam obsidere cœpit. Arabes cum Persis conjuncti, provinciam depopulantur, usque ad Constantinam, seu Telam urbem… Dein Naamanem, Arabum Hirensium regem, ad australes regiones Haranitas (circa Haran, seu Charras) invadere jubet … Die 26 ejusdem mensis, Naamanes ad austrum profectus, ab urbe Haran usque ad mœnia Edessæ, omnes circum regionis vastat … Die decima januarii (anni 503), vel custodum socordia, vel proditione, ut alii suspicati sunt, Amida expugnatur, cæsis plusquam octoginta millibus incolarum; præter eos, qui vel Tigri fluvio submersi, vel in puteos projecti, vel alio mortis genere absumpti sunt… Arabes Persarum subditi, id est, Hirenses, in Chaburam urbem, seu Circesium, ad Euphratem, incursionem faciunt, quos Timostratus, Callinici (alias Nicephorii, similiter ad Euphratem) dux, egregie repellit.
[86] [ab Aretha duce, rege Hirensi Naamane, et Cavade, rege Persarum.] Arabes quoque Romanis subjecti, qui Taalabenses appellantur (dicere debuit: Romanorum fœderati. Nam Thalabitæ isti ducebantur ab Aretha, rege Kinda provinciæ Nedjd, qui cum imperatore Anastasio fœdus icerat; num. præc.), facta in Naamanis ditionem excursione, armenta abigunt, armentarios trucidant, Naamanis copias in interiores deserti partes recedere cogunt. Mense augusto anni 503 Cavades in Euphediam usque excurrit. Ibi collatis cum Patricio signis, Naamanes in capite vulnus accipit et complures ex barbaris primo conflictu cæsi sunt… Hinc Cavades adversus Areobindum in urbem Edessam exercitum movere decernit, impellente præsertim Naamane, Arabum rege, Taalabensibus infenso. Cui dux quidam exercitus Naamanis, christianus quum esset, Frustra, inquit, Edessam petitis, quæ divinis Christi ab Abgarum promissis munita, nulla vi expugnare potest. Tum vero Naamanes excandescere, insanire, conviciis Christum proscindere, et graviores Edessæ calamitates, quam Amida passa fuerat, comminari: qui tamen, accepto, ut supra dictum est, in capite a Patricii militibus vulnere recrudescente, post biduum extinctus est [Assemani, Bibl. Orient. tom. I, pag. 272 et seqq.] . Hujusmodi Christi promissio ad Abgarum nulla exstat, ut advertit Evragius lib. IV cap. 27; sed quum omnibus Persarum conatibus tamdiu restitisset Edessa, viguit dudum inter christianos orientis hæc fiducia. Anno demum 505 pax convenit Persas inter et Romanos, duravitque ad annum usque 522. Ab anno 505 cohibiti sunt Arabes ab excursionibus suis, tam a Persis quam a Romanis [Josue Stylites ap. Assemani, pag. 281.] ; molesti tamen erant interdum anachoretis Syriæ et Palæstinæ, ut in eorum Vitis legimus.
[87] [Irruptiones Arabum Hirensium anno 502 et sequentibus.] De irruptionibus enim Arabum Hirensium quæ anno 502 et sequentibus obtinuerunt, memorat Cyrillus Scythopolitanus in Vita S. Joannis Silentiarii; sed pro Naamane rege Alamundarum Sicicen, alias Sakiken, vel Sjakikam posuit: qui fuit quidem omnium regum Hirensium celeberrimus, vastationibus suis notissimus, sed non regnavit nisi ab anno circiter 513: Eodem vero tempore, inquit Cyrillus, Alamundarus Sicices, qui accepit regis auctoritatem in Saracenos subjectos Persis, invasit Arabiam et Palæstinam cum magna ira in Romanos, omnia diripiens, et multa hominum millia abducens in servitutem, et multa faciens nefaria, postquam capta fuerat Amida, quod initio anni 503 evenisse diximus. Hæc difficultatem crearunt Henschenio [Acta SS. tom. III Febr., pag. 132 et seq.] et Pagio [Ad. ann. 509, n. 2 et 3.] , deficientibus, dum scribebant, monumentis Syriacis et Arabicis, ex quibus error Cyrilli emendari potuisset. Quumque multitudo barbarorum dispersa esset per hanc solitudinem iique quibus mandata fuerat custodia solitudinis, denuntiarent, ut caveretur barbarorum irruptio in monasteria: Maximæ Lauræ patres significarunt venerando patri Joanni, ut desisteret quidem in solitudine Ruba vitam degere, veniret autem ad Lauram, et quiesceret in sua cella. Et divinus quidam Joannes, qui per quietem divinam gustarat dulcedinem, eam lubenter sequebatur, et non poterat in animum inducere, ut eam relinqueret etc. In sequentibus narrat Cyrillus quomodo ab incursionibus Arabum sanctus miraculo servatus sit, donec S. Sabbas ei ad Lauram redire persuasit, anno Christi 509, postquam in solitudine Ruba exegerat annos sex. Ex quibus discimus in Syriæ et Palæstinæ desertis, etiam dum pax esset composita inter gentes vicinas, factas esse frequenter Arabum, non quidem expeditiones bellicas, sed irruptiones minores ac deprædationes; non secus ac nunc fiunt a Beduinis. Et sic denuo firmatur, quod toties est dictum, Arabes desertiomni ævo fuisse eosdem.
[88] [Almundarus III, rex Hirensis, dictus Sakikes, videtur] Circa annum 513 Hiræ regnare cœpit Mundhir III, alias Al-Mundhar, seu Almundarus III, filius regis Imrulcays III et Maëssemæ; tenuitque regiam potestatem ad annum usque 562, id est, ut Procopius loquitur, annos quinquaginta. Ab eodem scriptore qui Almundaro coævus fuit, et a posterioribus Græcis, dicitur, Sekikes, in Actis vero S. Arethæ Sakikes; nimirum, ut a cognominibus gentis principibus distingueretur. Progeniem enim ducebat, ut merito sentire videtur cl. Caussin [Tom. II, pag. 54 et 77.] , ex uxore priore Almundari I, nomine Sjakika. Almundarum III fidem christianam amplexum esse, quam postmodum abjecerit, non videtur posse negari. De eo in hunc modum scribit Theodorus, Lector ecclesiæ Cpolitanæ, auctor coævus. Quum Alamundarus, Saracenorum phylarcha, christianam religionem amplexus esset, Severus (patriarcha Antiochenus, Eutychianus, seu Monophysita) duos ad illum episcopos misit, quo erroris sui labe eum inficeret. Sed Deus id præveniens, ut phylarcha ab iis qui Chalcedonensem synodum suscipiebant, baptizaretur, effecit.
[89] [initio regni fuisse christianus.] Porro quum ii qui a Severo missi fuerant, doctrinam rectæ fidei dogmatibus adversantem, phylarchæ tradere conarentur, fraudem quamdam commentus est Alamundarus ad doctrinam eorum convincendam. Finxit enim se litteras accepisse, quibus ipsi nuntiabatur, Michaëlem archangelum fato functum esse. Quumque illi id fieri non posse dicerent: Quonam igitur modo, subjecit phylarcha, Christus Deus tantum existens, crucis mortem sustinuit, si duas naturas non habuit; quum ne angelus quidem pati vel mori possit? Hoc modo episcopi partis Severi, pudore suffusi, vale non dicto, recesserunt [Theod. lect. hist. eccl. lib. II.] . Hanc historiam ex Theodoro excerpsere Theophanes et Nicephorus Callistus; sed quum certum sit Alamundarum postea annos multos gentiliter vixisse, de ejus veritate recentiores nonnulli dubitarunt. Attamen Theodorus Lector scribebat de rebus gestis sui ævi, quas proinde multi norant. Conveniunt etiam tempora: nam Almundarus anno 513 regnare cœpit, et Severus hæreticus patriarchatum Antiochenum tenuit a mense novembri anni 512 usque ad septembrem anni 517. Insuper Alamundarum christianum fuisse diserte testatur Abulfeda, additque Hiræ ecclesias exstruxisse: Ibi, inquit, sedes erat Naamanis (I) …, ibique christianam religionem amplexus Munderus, filius Amrilcaisi, i. e. Almundarus III, magnificas ecclesias exstruxit [Abulfeda, Descriptio Iracæ, V° Hira.] . Denique idem confirmat rei christianæ conditio in adjacente Mesopotamia, cujus ecclesiæ sæculo quarto et quinto florentissimæ fuerunt. Pauca e plurimis, lectu dignissimis, quæ collegit eruditus vir Josephus Assemani, hic subjicienda duximus, ex quibus lux multa historiæ ecclesiasticæ Arabum septemtrionalium affundetur.
§ VIII. Propagatio religionis christianæ in vicina Mesopotamia et Chaldæa; christiani Hirenses dudum catholici fuerunt.
[De conditione religionis christianæ in Mesopotamia, Chaldæa et] Saraceni qui Mesopotamiam, ait Assemanus, Chaldæam et Persicum mare attingebant, tum episcoporum Edessæ ac Seleuciæ tum monachorum opera, ante annum Christi 320, ad sacra christiana transiere: nimirum eorum pars, ut constat ex superioribus et ex mox dicendis. Sozomenus [Lib. VI, cap. 34; cfr ibid. cap. 32, 33 et supra num. 62.] a monachis, qui in Mesopotamia philosophati sunt, notat “Syros fere omnes, et ex Persis ac Saracenis quam plurimos ad religionem christianam traductos, a superstitioso dæmonum cultu abstractos fuisse” [Bibl. Orient. tom. III, part. 2, pag. 598.] . Alibi, narrata breviter crudelissima persecutione Saporis II, quæ duravit annos quadraginta, et in qua tot christiani Persæ et Mesopotamii martyrio coronati sunt, hæc subjicit de ejus successore qui ab anno circiter 380 regnare cœpit: Sub Ardasjiro, seu Artaxerxe, Saporis successore, pax ecclesiis reddita, et Seleuciensi throno (distabat autem Seleucia ab Hira, seu Hirta, leucis horariis circiter 30), qui diu post Barbasemini martyrium vacuus fuerat, Tamuza, seu Tomarsa archiepiscopus impositus: quod vel anno 363, vel juxta alios 380, post obitum Saporis, evenit. Tamuzæ in reparandis ecclesiarum ruinis operam suam impendit Brichjesus, seu Bochtjesus diaconus, qui Mari Amroque, historicis Nestorianorum, testibus, sub Bahramo, seu Vararane, Saporis filio, cæsus fuit.
[91] [Perside, sæculo quarto,] Eodem Tamuza Seleuciensem sedem regente, claruit Abdas Dorkenensis, qui cœnobium Salibæ, seu crucis, apud Sansarum fluvium condidit ejusque discipulus Ebedjesus, qui alterum monasterium apud Hirtam (seu Hiram, Arabum, Persis subditorum, regiam) exstruxit. Nabathæos insuper (i. e. ut videtur, Taghlebitas [Ritter, Erdkunde, tom. X, pag. 64 et seq.] , ad meridiem Iracæ in extrema Arabia habitantes, quos Abulpharagius Thaalabenses Scenitas appellat [Ap. Asseman. tom. III, part. 2, pag. 599 et 607.] , et christianos fuisse scribit) et Matothæ ac Mesenæ (Mesena insula est ad ostia Tigris et Euphratis, non procul a Basra) incolas docuit; a Tamuza demum episcopus Dair-Meherak creatus, in Mesene obiit. Vixit Tamuza usque ad quartum annum Vararanis, hoc est Christi 392. Post biennium vacationis sedis, Cajuma, anno 395 ineunte, Seleuciensem episcopatum suscepit: quumque annos circiter quinque sedisset, in synodo episcoporum, cui S. Maruthas, episcopus Tagritensis, a Romanorum imperatore ad Iezdegerdem regem Persarum, anno 399 in Vararanis demortui locum substitutum, legatus intererat, sponte abdicavit, Isaaco sibi subrogato. Sapores tertius, Ardasjiri successor, nullam christianis molestiam creaverat. Vararanem autem quartum, ejus filium in christianos debacchatum fuisse, testatur præter Marim Amrumque Barhebræus, qui Cajumam in eo persecutionis æstu ecclesiam regendam suscepisse, quintoque post anno, reddita Ecclesiæ sub Iezdegerde pace, dignitatem episcopalem sponte dimisisse affirmat.
[92] [sæculo quinto,] Laudat dein Assemanus multos episcopos et monachos, qui in Mesopotamia extremo sæculo IV claruerunt; inter quos enituit S. Maruthas, episcopus Tagritæ, dictæ hodiedum Tekrit, ad latus dexterum Tigris (latitud. 34° 35'); cujus præclara facinora, inquit Balæus, scriptor Syrus, in Romano Persicoque imperio ad catholicæ fidei beneficium a Syris, Græcis, Latinis, literarum monumentis consignata sunt. Quantum floreret tum temporis religio catholica in Mesopotamia australi patet ex synodis ibi habitis. Anno 399, Iezdegerdis primo, celebrata est synodus Seleuciæ, præsente S. Marutha. Tum etiam Babylone, leucis non plus quam duodecim ab Hira, instaurata est ecclesia in lacu Danielis, ut vocabant; quam Judæi in persecutione Saporis II vel forte Vararanis IV destruxerant; et ad latus ecclesiæ cœnobium conditum. Anno 410 iterum Seleuciæ facta est synodus episcoporum quadraginta, præsente similiter S. Marutha, uti et decem post annis interfuit synodo quæ habita est Ctesiphonte, ad Tigrim, e regione Seleuciæ [Bibl. Orient., tom. III, part. 2, pag. 59 et seqq.] . Ex quibus aliisque episcoporum synodis apparet quantum sæculis IV et V in australi Mesopotamia, quæ Arabiæ adjacet, floreret religio catholica. Nec magnum detrimentum passa est ex persecutionibus Iezdegerdis I, Vararanis V et Iezdegerdis II; sed regnante Pheroze (Firuz), in Mesopotamia disseminari cœpere hæreses Nestorianorum et Monophysitarum: et quum Monophysitis faveret Græcorum imperator Zeno, Nestorianos fovere cœpit Pherozes; nec distinguens Monophysitas a catholicis, persecutus est utrosque.
[93] [et sæculo sexto.] Mitiores fuere subsecuti reges Balasch et Cavades, quo Amidam obsidente, vidimus (num. 86) Arabum Hirensium ducem unum e christianis fuisse. Et Cavades quidem post annum Christi 506, pace inita cum Romanis, seu Græco-Byzantinis, universis regni sui christianis favere cœpit, magis tamen catholicis quam Nestorianis, ut ex Abulpharagio discimus: quo animo fuit per annos viginti, seu donec circa annum 527, paulo ante Justini obitum, occœpit iterum bellum Romanos inter et Persas. Duravit autem illud usque annum Christi 533, Justiniani septimum, quo cum Cosroë I, Cavadis filio ac successore, pax iterum composita est. Istius principis, qui et Cosroës Anusjirvanus audit, et ab anno 531 ad 579 regnum tenuit Persarum, animus in christianos varius fuit, prout cum Romanis aut pacem colebat, aut miscebat bella. Inter expeditiones quatuor in imperium Romanum quas describit Procopius lib. II, in eos vel ipse immitis fuit, vel ejus minister, sæpe dictus Alamundarus III, homo magnanimus, sed crudelis. De pace convenit pluries, et in ea quam cum Justiniano iniit Cosroës, anno 562, liberam fore religionis christianæ professionem pollicitus est, ut ex Menandro discimus: His ita decretis et confirmatis, inquit, separatim pacta sunt interposita de christianis qui in Perside vivunt, ut illis liceret templa construere, et sine ullo timore sacra peragere, et gratiarum actiones per hymnos Deo, sicut apud nos fieri solet, canere, neve cogerentur magicis cæremoniis interesse, aut invitos colere et venerari qui apud Medos deorum numero habentur. Neque tamen ideo christiani auderent conari magica sectantes in nostram religionem pertrahere. Obtinuit quoque, ut christianis potestas esset mortuos sepulcris condere, et illis ad nostrum morem justa persolvere [Excerpta e Menandri historia, pag. 363. Bonnæ 1829.] . Demum de Cosroë I scribebat Evagrius circa annum 594: Ajunt etiam illum, sub exitum vitæ, sacro regenerationis lavacro initiatum fuisse [Evagr. lib. IV, cap. 28.] .
[94] [De propagatione religionis christianæ per universam Asiam sæculo VI.] Audiri meretur de religionis christianæ conditione in media Asia, ineunte sæculo VI, Cosmas Indicopleustes, qui diu mercatorem egit in India, Arabia, Æthiopia aliisque regnis, et topographiam scripsit circa annum 540. Notandum vero est eum hæreticos non discriminare a catholicis, et laudibus efferre solitum patriarchas Seleucienses, qui, dum scribebat, jamdudum facti erant Nestoriani. Quamobrem et ipsum horum hæreticorum placitis adhæsisse non immerito affirmant Lacrozius et Assemanus. In Taprobana insula, inquit, (seu insula Indiæ hodiernæ Ceylan dicta), ad interiorem Indiam, ubi Indicum pelagus exstat, ecclesia christianorum habetur, ubi clerici et fideles reperiuntur: an ulterius etiam, ignoro. Similiter in Male, ut vocant, seu in Cauca-Mali, hodiedum Cochin [Ritter, Erdk., tom. V, pag. 587.] , ubi gignitur piper. In Calliana vero, sic nuncupant (Calliani, prope Bombay) [Ritter, ib., pag. 667; tom. VI, pag. 29.] , episcopus est, in Perside ordinari solitus, nimirum ab archiepiscopo Seleuciensi. Similiter in insula quæ Dioscoridis vocatur (Socotora), in eodem mari Indico sita, cujus incolæ Græce loquuntur, suntque coloni a Ptolemæis Alexandri Macedonis successoribus isthuc deportati, clerici reperiuntur, ex Perside, ubi ordinantur, eodem transmissi: ibi etiam christianorum multitudo versatur. Cui insulæ adnavigavi, neque tamen eo descensum feci; verum cum quibusdam ejus incolis Græce loquentibus colloquia miscui, qui in Æthiopiam proficiscebantur. Itemque apud Bactros, Hunnos, Persas, reliquos Indos, Persarmenos, Medos, Elamitas, atque in tota Persidis regione ecclesiæ infinitæ sunt; episcopi item christianique populi magno numero, martyres multi, monachi et hesychastæ (hoc est silentiarii; quo nomine solitarios, eremitas et inclusos significat): similiterque in Æthiopia, in Axumi et in universa circum regione. Apud Arabas quoque felices, qui jam vocantur Homeritæ, in universa Arabia, Palæstina, Phœnice… Itemque in hyperboreis partibus… Hispanorum, Romanorum, Francorum etc. [Cosmas Ind. ap. Migne, Patrol. græc., tom. LXXXVIII, col. 170.] .
[95] [Vulgi conditio initio schismatis, aut hæresis,] Verum quæritur num Arabes Hirenses, qui Persis erant subditi, catholici fuerint; quum subessent utrique archiepiscopis Seleuciensibus; qui ab anno 498 vel 499 Nestoriani fuerunt [Bibl. Orient., tom. III, part. 2, pag. 80 et passim.] . Quum hic de ineunte sæculo sexto et regno Almundari III, atque ipsis in archiepiscopatu Seleuciensi hæresis Nestorianæ initiis sermo sit, usurpare licet quæ scribebat Papebrochius de fide Russorum, eo ævo quo nunc cum Græcis nunc cum catholicis sentiebant, pro libitu episcoporum [Acta SS. tom. I Maji., pag. V, n. 18.] : Unde intelligimus, inquit, quam nihil vulgus sciat de schismate, deque articulis in fide controversis, per acceptam a majoribus traditionem domi potius privatim, quam publice in ecclesia discens sola illa, atque utinam integra, fidei capita, quæ sunt ad salutem necessaria. Atque addi potest, dum episcopi hæretici catholicorum sedes invadunt, vulgus non tantum non subito fieri hæreticum, sed nec schismaticum initio; et usu venire etiam quæ scribit Baronius de aliquo schismate monachorum Cassinatum: Non simul, inquit, ac abbas vel episcopus aliquis schismaticus est, necesse est omnes sibi subditos pariter esse schismaticos. Locus integer supra recitatur in hoc ipso tomo [Supra, pag. 166 n. 29.] .
[96] [idque obtinuisse ostenditur in Perside] Simile quid evenisse in Perside et vicinis regionibus, docemur ex iis quæ scribit Menander de Sebochte, Persa, et religionis christianæ cultore; qui a Cosroë I ad Justinum juniorem missus est, postquam Armeni et Iberes, a Persis deficientes, ad Romanos transierant: cujus legationem anno Christi 571 contigisse perhibent. Ejus enim oratio, ut apud Menandrum coævum legitur [Pag. 315. Bonnæ 1829.] , ostendit (verba sunt Assemani senioris) [Bib. Orient., I. c. pag. 91.] christianos in Persarum regione tum constitutos, pleramque partem orthodoxos fuisse: Justinus vero palam dixit, se Persarmenios, qui a Persis defecissent, in fidem tutelamque suam recepisse, neque si quis eos injuria afficeret, neglecturum, quippe qui eadem, quæ ipse, de religione sentirent. Sebochthes autem, qui apud Persas prudentia excellebat, cum eamdem, quam christiani, de religione opinionem haberet, etiam atque etiam vehementer Justinum orabat, ne ea, quæ se bene haberent, moveret… Etenim ut Persarum regionem invaserint (scilicet Romani) et vel brevissimo itinere (μικροτατον ὁδοιποριας, ut recte Niebuhrius, loco μακροτατον ὁδ.) processerint, eos compertum habituros, omnes non alio ritu religionem, quam ipse colat, colere et amplecti. Hos si occidere susceperint, nihilominus postea longe ipsis inferiores fore. Proinde injuste contra christianos enses esse stricturos, qui eadem sentiant cum illis: οὐ δητα οὐν χρεων κατα χριστιανων τους ὁμοδοξους θηγειν τα ξιφη. Habebat versio vetus Cantoclari: Etenim injuste contra christianos orthodoxos enses strinxerint; quam assumpserunt Pagius et Assemanus. Sed versio accuratior Niebuhrii non efficit sensum novum, quum sciamus Justinum juniorem fidei catholicæ fuisse tenacem, et nisi Persæ christiani magnam partem catholici fuissent, sic Sebochthen legatum coram imperatore non fuisse locutum. Quæ si anno 571 dicere potuit, multo magis vera fuerint oportet eodem sæculo ineunte, dum Almundarus III Hiræ regnare cœpit.
[97] [et regno Hirensi sæc. VI: hæresis Nestorianæ incrementa.] Atque ex his aliisque hujusmodi satis fit manifestum Persidis septemtrionalis christianos diu catholicos mansisse; sed eos qui Seleuciæ, sedi patriarchali Nestorianorum, erant viciniores, citius lue hæretica cœpisse infici. Fuerunt procul dubio christiani Hirenses dudum catholici; nam fidem edocti sunt tertio, quarto et quinto sæculo, maxime Hiræ regnante Naamane seu Nooman I, extremo sæculo quarto; quo tempore, sedem Seleuciensem obtinente Tamuza [Bibl. Orient., tom. III, pag. 613 et seq.] , ab Ebedjesu apud Hiram, seu Hirtam, monasterium ædificatum esse diximus (n. 91). Verum circa annum 502, Abraham Cascarensis, cælibatus inter monachos Nestorianos instaurator, aliquamdiu Hiræ versatus est, et suæ sectæ doctrinas prædicare non omiserit. De quo scribit Amrus in Vita Babæi pseudo-patriarchæ Seleuciensis: Per ea tempora innotuit Mar Abraham, Cascarensis, præstantium monachorum pater. .. Deinde Hirtam migravit, cujus incolas ab idolorum cultu reduxit [Ibid. part. 2, pag. 873.] . Circa idem tempus Mar-Abas, Græcis Patricius dictus, quem plurimum laudat Cosmas Indicopleustes, majorum superstitiones ejurans, Hiræ baptizatus est, et anno 536 electus est pseudo-patriarcha Seleuciensis. De quo tamen non constat, ab initio abjectæ idololatriæ et antequam cum Thoma Edesseno esset versatus, catholicum non fuisse. Sed audiendus hoc loco, de fide Persarum, Simeon episcopus Beth-Arsamensis, qui Almundaro coæevus fuit, et cujus in superioribus multoties occurrit mentio. In epistola de hæresi Nestorianorum, quam scripsit paulo post annum 518, memorata gloriosa synodo episcoporum quadraginta ditionis Persarum, quæ sub S. Marutha Tagritensi est habita, et a qua fides orthodoxa sancita est: Quam denique sequuntur modo, inquit, ratamque habent triginta ac tres episcopi regionis Gurzan (i. e. Khorazan, prope mare Caspium) cum regibus et magnatibus suis; necnon triginta ac duo episcopi majoris Armeniæ Persarum, cum marzabanis suis (nomen est dignitatis militaris): et cum reliquis episcopis et christianis regibus… Idcirco segregavimus nos a communione Nestorianorum ab anno Pherozis regis vigesimo septimo (qui in annum Christi 484 incidere videtur) usque in præsentem diem, eisque anathema diximus ac dicimus etc. [Ibid. tom. II, pag. 357 et seq.] .
[98] [De Almundaro III rege Hirensi; quantum] In his episcopos nullos Chaldææ catholicos laudat Simeon; et quum sciamus eum caput orthodoxorum fuisse in dicta regione, verisimile est ibi præsules catholicos tum vel paucos jam fuisse, vel nullos, eamque Nestorianismo magnam partem fuisse deditam: tum ipsum Almundarum III si initio regni, id est, circa annum 513, sacris christianis nomen dedit, fuisse Nestorianum. Attamen præterquam de eo nihil habet Theodorus Lector, ex iis quæ de legatione Simeonis Beth-Arsamensis ad hunc ipsum principem inferius sunt dicenda, apparebit etiam in Perside australi et regno Hirensi tum temporis non defuisse catholicos, saltem inter vulgus. Ad Almundarum quod attinet, eum deinceps in expeditionibus suis perpetuo gentilem se exhibuisse nullatenus dubitari potest; licet Baronius [Martyrol. Rom. ad 19 Febr. in notat.] aliique, freti Theophanis et Nicephori testimonio, eum simpliciter christianum factum esse dicant. Quanta vero mala deinceps orientis imperio intulerit ad annum usque 562, quo in insidiis ab Harith-el-Aradj, seu Aretha V, Ghassanidarum rege, ei structis, occisus est [Caussin, Essai, tom. II, pag. 115.] , Procopius in historia belli Persici litteris mandavit: Nam cum prudentia, inquit, tum rei bellicæ peritia singularis, et constantissima in Persas fides, et strenuitas eximia Alamundarum commendabant. Per annos is quinquaginta (regnavit Mundhir III ab anno 513 ad 562) rem pessum Romanam dedit, et in genua, ut ajunt, coegit succidere. Etenim ab Ægypti finibus excursiones inceptans, totum illum continenter tractum usque in Mesopotamiam pervolabat prædabundus, agebat ferebatque omnia, ædificia quæque obvia delebat igni, myriadas multas abripiebat hominum, quorum maximam partem necabat ex tempore, reliquos magna pecunia commutabat. Nec offendebat venientem ex adverso quemquam. Neque enim erumpebat unquam inexplorato; sed tam repente tamque in primis apposite ad consilium, ut plerumque cum præda jam se recepisset, quando duces et milites primo rei accepto nuntio, contra tendere instituebant. Sic ubi illum forte assequerentur, in persequentes se obvertebat barbarus, et imparatos adhuc inordinatosque adortus fundebat facile ac profligabat.
[99] [imperio Romano nocuerit.] Factum est aliquando ut qui ipsum insectabantur, vivi omnes in potestatem ejus venerint, non milites modo, sed duces etiam, Demostratus (alias Timostratus) Rufini frater, et Joannes, Lucæ filius, qui luculento postea pretio se redemerunt. In summa, molestiorem illo hostem passi nullum Romani sunt; idque eo fiebat, quia regio cum imperio unus omnibus præerat Saracenis, qui regni Persici finibus continentur, et in quamcumque vellet Romanæ ditionis provinciam toto cum exercitu irrumpere poterat. Nemo autem vel eorum quibus milites Romani parent (hos duces vocant), vel ex illis qui Saracenis, Romanorum fœderatis, i. e. Ghassanidis, præsunt et appellantur phylarchæ, cum suis copiis valebat Alamundaro se opponere; propterea quod singularum regionum præsidia hosti viribus cedebant. Idcirco Aretham Gabalæ filium (seu Aretham V, filium Djabalæ III, regis Ghassan), Saracenorum Arabum principem, quamplurimis tribubus Justinianus Augustus præfecerat ac regia dignitate auxerat, novo inter Romanos exemplo. Nihilo tamen minus, imo etiam gravius Romanam rem Alamundarus atterebat, quum eam Arethas in quavis irruptione et pugna vel statim proderet, vel ageret infeliciter: necdum enim sat liquet. Ita accidit ut totum orientem Alamundarus populatus sit perdiu; quippe qui longissime vitam produxerit [Procop. de bello Persic. lib. I, cap. 17. Tom. I, pag. 88. Bonnæ 1833.] . Quæ omnia ex ipsis Arabum historicis confirmantur [Caussin. tom. II, pag. 88 et seqq.; Wright, Christianity in Arabia, pag. 85, 101 et seqq.] . Hic obiter noto libros Procopii de rebus Persicis vulgatos minime esse ante annum 552, ut Alemanus [Procop. edit. Bonn. tom. I. pag. XXV.] autumat: ac insuper libros tres priores de bello Gothico, vivente Theodora imperatrice, seu ante annum 548 Procopium scripsisse [Histor. arcan. cap. 16, pag. 96, edit. Bonn. et De bello Gotth. lib. I, cap. 4, pag. 25, edit. Bonn.] ; ac postmodum libros de rebus Persicis; quum in his mortem Theodoræ [De bello Pers. lib. II, cap. 30, pag. 300, edit. Bonn.] , tum, ut vidimus, ipsius Almundari memoret: quem post annum 552, lib. IV Gothicorum [Cap. XI, pag. 507, edit. Bonn.] , ab Aretha et Ghassanidis vexatum fuisse scribit. Sed ut ad propria redeamus, his disputatis de progressu religionis christianæ in regnis Ghassan et Hira, et suppletis breviter quæ in opere nostro deesse videbantur, jam historiam ecclesiasticam Homeritidis prosequimur; at siquidem monumenta vix ulla supersunt, quæ inter Ghassanidas et Hirenses sunt gesta (quum fuerint ex Homeritis geniti et cum iis perpetua negotiatione usu et lingua conjuncti), docebunt nos religionis christianæ asseclas in Arabia orientali et australi sæculis IV et V deesse non potuisse. Quod si difficilius fidei semina ad oram occidentalem mediæ Arabiæ penetrarint, adscribendum id est viciniæ templi Meccani, quod dudum ante Mahumetem inter Arabas celebre fuit.
§ IX. Conversio Negranensium ad fidem christianam ejusque tempus; Dhu Nowasus, seu Dunaan regnum Homeritarum adipiscitur: fit judæus.
[Narratio de introducta fide in civitatem Negran, ex Tabrio, seu Taberita,] Post ea quæ de Theophili Indi itinere ad Homeritas e Philostorgio descripsimus, et pauca quæ de eorum regibus Marthado et Wakia addidimus, monumentum nullum prodit historiæ christianæ Arabiæ interioris usque ad sæculum sextum: præter narrationem aliquam a scriptoribus mahumetanis traditam. Continet illa historiam conversionis civitatis Negram, quam S. Arethæ martyris palæstram esse novimus, a gentilitate ad fidem christianam. Quæ licet fabulis permixta sit, hic non est prætermittenda. Refert Tabrius, seu Taberita, sæculi noni scriptor, in libro Tarikh al moluk, quem B. D'Herbelot Tarikh al Tabari vocitavit, cives Nedjran, seu Negran, dudum, ut ceteros vicinos Arabas, idololatriæ fuisse deditos; de quorum cultu hæc singularia perhibet: Habebant, inquit, extra civitatem arborem palmam, crassam valde; et singulis annis, statuto die, festum solemne celebrabant: eodemque circa arborem conveniebat omnis multitudo, et illam pannis opere phrygio splendide contextis operiebant, allatisque idolis suis, cuncta sub ea deponebant. Hanc quoque sacris ritibus supplicantes circuitu obibant, precesque fundebant. Tum spiritus malus, vel dæmon, e medio arboris eos alloquebatur; et quum eam essent reveriti, domum redibant [Tabri ap. W. Ouseley, Travels in various countries of the east. tom. I, pag. 369 et seq. London 1819.] .
[101] [ex libro Sirat errasul et Ibn-Khaldun;] Accidit postmodum, ita idem Taberita prosequitur, ut vir quidam Syrus, nomine Faymun, vel Faymiyun (non vero Kaymum cum litt. qaf, ut legitur ap. Ouseley), ex genere apostolorum Jesu, veniret in Arabiam, et incidens in latrones, in terra Nedjran ut servus venderetur. Hic ejus incolas, edito præsertim insigni miraculo, ab idololatria ad fidem veram traduxit. Sed brevius quam par est hæc narrantur in iis quæ ex Taberita excerpsit W. Ouseley; et jam, prolatis nonnullis ex antiquissimo nobis noto auctore, qui hac de re scripserit, deinceps sequemur notissimum librum Sirat-errasul, et præclarum historicum Ibn-Khaldun. Vivebat in Syria, inquiunt, vir pius, nomine Faymiyun, qui mundo renuntiaverat et sectabatur religionem Jesu. Sine intermissione peregrinabatur; nam ubi primum increbuerat alicubi laus virtutum, aut gratiæ innotescebant quas orationibus suis cælum rependebat, festinans alio transibat. Non edebat nisi quod labore suo erat adeptus; diem dominicam colebat religiose, ab omni opere manuali abstinens sese. Vir quidam, nomine Salih, quem magna incesserat admiratio ejus sanctitatis et meriti, factus ejus discipulus, ejus sese devoverat ministerio. Quocumque Faymiyun adveniebat, mox curabat ægros orationum suarum efficientia.
[102] [in qua a quodam Faymiyun, Syro, id factum esse perhibetur.] Demum tractus fugiens, in quibus gratia curationum ei molestam creaverat celebritatem, in partes Arabiæ venerat, comite Salih; quando agmini Scenitarum, seu Beduinorum, obviam factus, simul cum socio captus est. Abductique sunt ad civitatem Nedjeran, ibique divenditi. Traduntur hic eadem in dictis libris de idololatria Negranensium et cultu arboris palmi, ac e Taberita descripsimus. Dein ita prosequuntur: Emptus est vero ab uno e primoribus civitatis, quocum habitavit. In cujus domo, quando circa vesperam in conclave sibi assignatum recedebat, et orare cœperat, conclave collustrabat lumen cæleste. Ejus dominus, quum semel nocte media prodigium vidisset, obstupuit, et quibus sacris esset deditus, sciscitatus est. Respondit se christianum esse. Cultus autem vester, inquit, error supinus est. Palmus ista vim nullam habet, et concideret subito, si contra eam Deum cui servio, invocare. Deus meus solus Deus est, ad quem pertinent absque divisione imperium et majestas. Invoca igitur eum, dominus exclamat, destruat quod colimus nos, et ecce tecum christiani sumus. Tum Faymiyun mundavit sese; et prece fusa, immisit Deus ventum urentem, quo palmus ad radices usque exsiccata est et eversa. Quo viso ejus dominus, et post eum plerique concives ad religionem christianam sunt conversi [Ap. Caussin, tom. I, pag. 124 et seq.] . Dicit vero Taberita, arborem cum radice et frondibus prece erutam fuisse e terra; et tanto miraculo conversum esse subito populum, dejecisse idola sua omnia, et factos esse fervidos discipulos Jesu.
[103] [Narratio altera, ex iisdem scriptoribus mahumetanis;] Legitur et alia historia hujus conversionis, in pluribus diversa. Magus dicitur fuisse in viculo quodam, non procul a Nedjran, qui artem suam adolescentes civitatis edocebat. Vir quidem sanctus qui ab Ibn-Ishak, in libro Siraterrasul, similiter Faymiyun appellatur, e regione longinqua adveniens, viculum inter et civitatem tentorium fixit. Quem adolescentium unus, nomine Abdallah, filius Thamir, missus a patre ad magum cum ceteris, ut ejus artem disceret, juxta tentorium transiens, orantem vidit et prostratum. Spectaculo motus, factus est sancti discipulus, unitatem Dei agnovit et veram fidem professus est. Tum christiana doctrina plane imbutus, magistrum rogavit, quodnam, inter nomina Dei, nomen magnum [Cfr Reinaud, Monum. Musulm., tom. II, pag. 20.] esset, quod operabatur miracula. Respondit magister: fili fratris mei, mysterium hoc sublimius est quam ut debilitati tuæ possit concredi. Verum Abdallah, animum non despondens, quod curiose simul et ambitiose nosse appetebat, per seipsum reperire tentavit. Sumptis sagittis, iis nomina Dei, quæcumque sciebat, inscripsit, et unam post aliam immisit in ignem. Consumptæ sunt omnes, una excepta, quæ nomen magnum inscriptum ferebat; hæc extra ignem se projecit, nihil læsa.
[104] [in qua Negranitarum conversio Faymiyuni discipulo Abdallæ potissimum adscribitur.] Sic edoctus est Abdallah nomen Dei magnum; illudque reperisse se illico nuntiavit suo magistro. Ita quidem est, fili fratris mei, respondit ille, quod abscondebam invenisti. Retine tibi hanc scientiam tuam, neque ea utere. Verum dubito ut consilio meo sis obsecuturus. Reapse ubi primum Abdallæ occurrebat infirmus, Visne ejurare idololatriam, inquiebat; Deum invocabo, et tibi valetudinem dabit integram. Acquiescebat æger, fidem profitebatur evangelicam, et mox Abdallæ precibus curabatur. Sic Negranenses omnes, qui infirmitate aliqua valetudinis laborabant, sanitati restituebantur et nomen dabant cultui Abdallæ. Princeps, qui Negranæ dominabatur, quum didicisset quantum promoveretur cultus novus, accersito Abdalla, Animos pervertis, inquit, et religionem patrum nostrorum convellere tentas; ideo mereris mortem. Tum dejici eum jubet, capite deorsum, ex monte excelso et abrupto. Re peracta, surgit Abdallah salvus et incolumis. Dein projici eum jubet princeps in aquæ gurgitem; et iterum integer excedens Abdallah, Contra me nihil poteris, inquiebat, donec abnegaveris idololatriam, et Deum, quem prædico, reveritus fueris. Tum princeps, enuntiata fidei professione, quam sibi Abdallah proponebat, hunc strictim baculo, quod manu tenebat, percutit. Concidit Abdallah exanimatus, statimque moritur et ipse princeps. Negranenses igitur plerique, tot conspectis prodigiis, veram esse religionem Abdallæ agnoverunt et sacra christiana amplexi sunt.
[105] [Hunc eumdem esse plures arbitrantur cum Aretha martyre; unde conversio cæpisset circa an. 450.] Dicunt scriptores alii apud Ibn-Khaldun et in libro Sirat-errasul, Abdallam, filium Thamir, inter hæc prodigiosa experimenta vivum esse servatum; et Negranensium fuisse ducem ac pontificem, quando Dhu-Nowasus ut ejurata fide Christi, legem Moysis amplecterentur, eos cogere voluit. Ex qua sententia, quam tenet pars major scriptorum Arabum, sequi videretur Abdallam esse ipsum S. Aretham nostrum; a quo non abhorret recens Arabum historicus, idemque jam pridem docuerat Walchius [Novi Comment. soc. reg. Gottingensis, tom. IV, part. II, pag. 54. Gotting. 1774.] . Etenim satis veri simile est, inquit cl. Caussin, Abdallam, filium Thamir, fuisse ex gente Harith Ibn Caab, quæ Negranæ jam dudum principatum gerebat; sicut veri simile est S. Aretham, qui a Simeone Beth-Arsamensi filius Caleb dicitur [Infra § XIV.] , ex dicta gente fuisse. Hæc non improbo; miror tamen a nullo historico Arabe Abdallam, filium Thamir, asseri genti Harith Ibn Caab, quæ notissima erat et cujus mentio est in historia Mahumetis. Deinde resecandæ sunt profecto stolidæ fabulæ quibus mahumetani hanc historiam adornarunt. Demum quum scribere non cœperint historici Arabes nisi pluribus post sæculis (licet patriæ annales diligenter memoriæ mandarentur), suspicor conversionem Negranensium ad recentius ævum quam par est, retractam esse. At demus eumdem esse Abdallam, filium Thamir, cum S. Aretha martyre, minime admittendum tamen quod scribit Ibn Omar Sjah in libro Kitab-ennucat el-Mutriba, omnia gesta esse non multo ante quam Dhu Nowasus seu Dunaan cum valido exercitu Negranam expugnare tentarit, seu non multo ante annum 523: Dhu Nowas, inquit, quum didicisset virum quemdam qui ex Syria advenerat… religionem inter Negranenses propagasse, instructo exercitu, contra eos profectus est [Ap. Caussin, tom. II, pag. 128.] . Etenim S. Arethas anno 523 annos natus erat 95, et si idem sit cum Abdalla, quum is in juventute monachum Faymiyun magistrum habuerit [Supra n. 103.] et cum aliis multis Negranensibus factus sit christianus, sequitur Negranenses conversos esse ad fidem circa medium sæculum V. Idque firmatur quum ex verbis S. Rumæ sive Rumi, genere Negranensis et martyris, quæ dicebat anno 523, mulieres Negranenses alloquens: Christianam me esse, et genus, et proavos meos nostis [Infra § XIII.] ; tum ex dominatu regum Auxumis qui jamdudum erant christiani [Cfr Supra n. 54 et n. 113.] . Firmatur vero maxime e notabili loco synaxarii Æthiopici, dicti Senkessar, de quo infra redibit sermo. Sanctum enim Aretham tyrannum Dunaan seu Dhu Nowasum hisce verbis alloquentem hic liber inducit: Anni sunt septuaginta et octo ex quo adoro Jesum Christum Dominum meum, et ad quartam generationem perveni. Suo loco apparebit senkessar Æthiopicum, in his quæ de S. Aretha perhibet, accuratissimum esse. Insuper Æthiopes multi, dum sanctus martyr passus est, Negranæ degebant, ac duobus post annis illic iterum principatum tenuerunt. Non cernitur itaque cur his quæ a scriptore Æthiope hoc loco produntur, fides adhibenda haud esset; quum ceteroqui apprime concinant cum his quæ probatis e fontibus hucusque protulimus. Quapropter dicimus cum senkessar Æthiopico, quando passus est S. Arethas, seu anno, ut ostendetur, 523, eum ab annis 78 christianum esse factum; id est, conversionem ejus adscribendam esse anno circiter 445: juvenis vero erat tum temporis annorum 17. Quam ob rem, dum conjicit Sacyus [Mém. de littérat., tom. L, pag. 290.] factam esse Negranensium conversionem ineunte sæculo VI, aut paulo ante, intelligendum id est de conversione publica gentis, at minime de conversionibus singularibus civium, quæ a multis annis absque intermissu fiebant. Etenim anno 523 Negrana magnam partem christiana erat; ac scimus conversionem gentis alicujus non fieri intra paucos annos. Hanc vero ipsam contigisse, seu Negranenses fidem christianam primum publice professos esse arbitror sub initium regni Dhu-Nowasi; quem Sacyus ab anno 480, Caussinus vero, qui penitius Arabum veterum historiam inspexit, ab anno 490 regnare cœpisse scribit.
[106] [Sed maxime id factum circa an. 500.] Et quidem Negranæ et in vicinia multum propagatam esse religionem christianam tunc primum censeo, quando rex Axumis, Caleb, alias Elesbaas, aut potius ejus pater Tazena [Sup. an. 54.] , profligato Dhu-Nowaso, qui in Yemanæ montibus se abdidit, huic pæninsulæ parti, ut deinceps videbitur, dominari cœpit. Quod Romano-Byzantinis imperante Anastasio, qui ab anno 491 ad 518 tenuit imperium, evenisse in primis est verisimile. De Himyaritarum enim, seu Himyarenorum conversione ad religionem christianam hæc scribit Theodorus Lector, Historiæ ecclesiasticæ lib II: Immireni gens est Persis subjecta, ad extremos noti fines habitans. Et ab initio quidem judæi fuerant, jam inde a regina austri, quæ ad Salomonem olim venit. Postea gentiles facti sunt. Anastasii vero temporibus christianam religionem amplexi sunt et episcopum acceperunt. Crediderim ego hic nihil aliud significari quam victoriam primam a rege christiano Elesbaa, vel ejus patre Tazena in Homeritide reportatam, ac inde consecutam illic religionis christianæ professionem publicam, et conversionem multorum. Quam sententiam suadent alia non pauca; et maxime ipsa rerum series historica, quæ jam paulo altius repetenda est et stabilienda.
[107] [Dhu Nowasus, occiso tyranno Sjenatir,] Regnare cœpit Dhu-Nowas vel Dhu Nawas quem Græci plerique Dunaan, Syri Dimionem vocant, ut dictum est, anno circiter 490. Non pauca de illo perhibent scriptores mahumetani; et quum auctor fuerit martyrii Negranensium, quod non modo in Arabia, sed in oriente universo celeberrimum est, ex suæ gentis historicis innotescere meretur. Hæc primum, de facinore quo regnum obtinuerit Homeritarum, narrat Nuweirius. Regnabat in Homeritide Laknia Dhu Sjenatir, e familia regia non oriundus, vir impudicus et fœdo flagitio sodomiæ deditus. In hoc nefando more, inquit Nuweirius, diu perseveravit donec juvenis, regio sanguine Homeritarum cretus, exstitit, cui nomen Zura Ibn Kaab, cognomento Dhu Nowas (i. e. dominus cincinni), sic appellatus quod geminum gestaret cincinnum, qui super humeris ejus fluctuabat. Hunc, e morbo decumbens, arcessi jubet, id commissurus quod in aliis sæpe patrarat. Ille cultello, sub plantam pedis abscondito, se munit; in regem, secretum cum eo captantem, insiluit Dhu Nowas, occisumque capite truncat. Habebat rex fenestram, unde prominere solebat, seque famulorum turbæ ostendere, patrato flagitio, dentifricium ori suo indens. Id instrumentum ori quoque ejus inserens Dhu Nowasus, caput in fenestra, unde super suos despectare solitus erat, collocat…
[108] [regnum adipiscitur Homeritarum; et ejurata idololatria, fit judæus.] Himyaritæ dein, re cognita, summam rerum suarum Dhu Nowaso unanimi consensu detulere, dictitantes: Omnino æquum est ut hunc nobis regem constituamus; quippe qui nos ab hoc improbo fecerit respirare. Sic regnum adeptus Dhu Nowas Zura hicce; atque in absoluto imperio confirmatus, cultum idolorum repudiavit, religionemque judaïcam amplexus, cædibus grassari cœpit adversus eos qui in Yamanensibus provinciis fidem Jesu, filii Mariæ, super quibus faustæ sint comprecationes, sectarentur, eique obsequi detrectarent. De conversione Dhu Nowasi ad religionem judaïcam has miscet fabulas idem scriptor. Quod autem judaismo nomen dederit, hæc est causa: Erat Himyaritis templum igni sacrum, in quo erant et idola eorum. Ex illo igne prodire solebat collum, ad duas usque parasangas (chiliometra undecim) extensum. Hac occasione accedentes judæi quidam, Heus, rex, inquiunt, collum hocce ex igne protensum, est Satanas. Ille hoc sibi demonstrari cupit. Tum legis volumen depromentes, legere occœperunt. Ibi subito retractum illud collum, atque ignis quoque restinctus. Dhu Nowasus, miraculo perculsus, ad fidem judaïcam accessit [Ap. Schultens, Imperium Joctanidarum, pag. 79 et seqq.] .
[109] [Judaïsmum non Yathrebœ, sed in Yemana amplexus vedetur.] Referunt hoc idem alii scriptores mahumetani de Asad Abu Carib, qui primus e regibus Homeritis, religionem judaïcam professus est, eamque in regnum suum introduxisse perhibetur (supra n. 26). Aliter et majori cum verisimilitudine conversionem Dhu Nowasi ad judaïsmum narrat Hamza Isfahanensis: Est autem Dhu Nowasus, inquit, celebris ille Dominus fossæ (in Alcorano memoratus), quique in Yemanensi regione homines ad judaïcam religionem compulit. Nempe descenderat Yathrebam, Medinam postea dictam, quum illac iter haberet; eique arriserat judaïsmus, quem et suscepit. Tum instigarunt eum judæi Yathrebenses ut bello aggrederetur Negranensem civitatem, atque christianos vexaret, qui sedem ibi habebant [Ap. Schultens, I. c. pag. 37.] . Non negat A. P. Caussin iter Dhu Nowasi ad Yathreb, sed institutum fuisse arbitratur ad defendendos Judæos Yathrebenses adversus tribus quasdam idololatras, dictas Aus et Kharadj [Caussin, tom. I, pag. 122; tom. II, pag. 652 et seqq.] ; Dhu Nowasum vero in ipso regno suo, in quo tot erant judæi, eorum placitis nomen dedisse autumat.
§ X. Origo bellorum Æthiopas inter et Homeritas; Paulus episcopus et Homeritas; Paulus episcopus Negranensium; S. Elesbaas rex Æthiopum; ejus et Dhu Nowasi varia nomina apud scriptores.
[Ελλησθεαιος Procopii idem est cum Elesbaa ceterorum. Bellorum] Verisimile est Dhu Nowasum, mox a transgressu ad religionem judaïcam, christianos vexare cœpisse et sic orta esse bella cum rege Æthiopum. His regnabat tum temporis vel Tazena, vel ejus filius Elesbaas, quem Procopius christianæ religionis cultorem eximium fuisse scribit. Causam bellorum distinctius significat idem historicus; qui tamen expeditiones minimum duas Elesbaæ in unum conflavit: a quo etiam Elesbaas, seu Elebæus, Ελλησθεαιος est dictus; manifesto errore codicum Græcorum, in quibus facillime litera θ (nam sic antiquitus scribebatur) [Montfaucon, Palæographia græca, pag. 142, 277, 336.] loco β potest legi. Addendum hujusmodi lectionem ipso forte ævo Procopii, aut non multo post, jam obtinuisse; siquidem in omnibus operum editionibus est obvia. Quam codicum emendationem primus obiter proposuit Michaël Lequien [Oriens Christ. tom. II, col. 368.] ; sed ignorata est docti viri suggestio, eamque sæculo sequenti viator Anglus Henricus Salt, nihil dubitans, innovavit [Voyage en Abyssinie, tom. II, pag. 260. Paris 1816.] . Quod mirere, ipse Saint-Martin, non concivi suo, sed viatori Anglo, emendationem gratulatur [Histoire de bas-empire, tom. VIII, pag. 50.] . Jamdudum autem adverterant plurimi, quæ Procopius de Hellesteæo narrat, eadem prorsus esse cum iis quæ de Elesbaa reliqui scribunt. Audiatur jam historicus ille bellorum Persicorum, paucis verbis plures expeditiones regis Æthiopum complexus:
[111] [Æthiopas inter et Homeritas causæ et tempus.] Sub tempore hujusce, cum Persis belli, quod imperante Justino gerebatur, Hellestheæus, Æthiopiæ rex, christianæ religionis cultor eximius, quum audiisset Homeritarum, qui in adversa continente degunt, non paucos genere judæos, multos etiam priscæ superstitioni, quam hodie græcanicam vocant, addictos, illius oræ christianis tributa supra modum imponere, classe copiisque collectis, eo bellum portavit, commissoque prælio victor, magnum Homeritarum numerum, ipsumque adeo regem vita spoliavit [Procop. de bello Pers. lib. I, cap. 20.] . Imperium tenuit Justinus ab anno 518. Sed quum in quibusdam non satis accuratus hic sit Procopius, et aliunde Acta nostra, quæ in plerisque veridica esse ostendemus, dicant fuisse bella continua inter regem Æthiopum et regem Homeritarum; dein fugatum esse Dhu Nowasum, seu Dunaan, ad tractus montanos: et satis manifeste significent, anno quinto Justini, Christi 522, exiisse Dhu Nowasum e montibus, et devicto duce Æthiope, persecutionem exorsum esse adversus christianos, in qua die 24 octobris anni 523 passus est S. Arethas: apparet bella cœpisse Dhu Nowasum inter et Elesbaan, vel initio imperii Justini, circa annum 518, vel potius dudum ante, imperium tenente Anastasio. Ad quod posterius præferendum movent me tum quæ infra sumus ostensuri, Homeritidem, aut partem ejus dudum fuisse Æthiopum tributariam diuque ab iis reges suos accepisse, tum verba Theodori Lectoris, quæ supra recitavimus: Anastasii vero temporibus, inquit, christianam religionem amplexi sunt Homeritæ, et episcopum acceperunt.
[112] [De Paulo Negranensium episcopo; num hi alios ante eum habuerint incertum.] Designatur hic forte episcopus Paulus, de quo scribitur in Actis nostris n. 5: Jussit Dunaan congregari omnes, et ostendere ei Paulum episcopum civitatis. Duces autem omnes responderunt obiisse eum a biennio; et non credidit illis, sed mittens ad locum in quo jacebat venerandum ejus corpus, effossis ossibus, jussit ea igni tradi et cineres palis projici in aërem. Contigere hæc mense octobri anni 523; ex quo sequitur obiisse Paulum episcopum anno 521; et civitatem Negran (quod ejus obitus Auxumi et verisimiliter etiam Constantinopoli innostescere debebat, ut deinde episcopus alius a patriarcha Alexandrino mitteretur) annis duobus absque pastore fuisse. Hujus episcopi, qui ante annum 521 a Dhu Nowaso, aut ejus asseclis noscebatur, anno 523 iidem ignorabant obitum; idque tribuendum duco recessui Dhu Nowasi, post cladem acceptam ab Æthiopibus, ad tractus montanos. Recessus hujusmodi facilis est in Yemana et usui est hodieque inter phylarchas minores, dum se contra potentiores tueri conantur; in interiori enim Yemana multi sunt montes inaccessi. De quo plura notatu digna scribit Paulus Æmilius Botta [Relation d'un voyage dans l'Yémen, pag. 35 et seqq., 60 etc. Paris 1840.] , detectis antiquitatibus Ninivensibus in Khorsabad universæ Europæ notissimus. Dictus itaque episcopus Paulus, qui ante annum 521 Dhu Nowaso innotuerat, forte per annos multos, is est forsitan qui imperante Anastasio, id est, inter annum 491 et 518, in Homeritidem venit. Quod tamen non probatur Walchio, dicenti Homeritis suos episcopos fuisse ante Anastasium [Walchius, Commentar. etc. pag. 45.] . Id lubens crederem, nisi deficerent monumenta ad id adstruendum. Homeritarum enim reges plerique omnes, usque ad illud tempus, gentiles fuere, et certum non est ante Anastasii ævum Æthiopas aliqua in parte Homeritidis dominatum diuturnum obtinuisse. Hac enim de re non modo silent scriptores Arabes omnes, sed de ipsa civitate Negrana tradunt Acta nostra, ejus principem, S. Arethæ decessorem, qui et ejus pater fuit, non regibus Æthiopum, sed regibus Homeritarum Arabibus subfuisse. Etenim his verbis Dunaan tyrannus S. Aretham alloquitur: Quare imitatus non es patrem tuum, qui imperavit civitati et omni viciniæ, qui et honore afficiebatur dum regnabant mei decessores [Acta infra n. 15.] ? Quapropter testimonium Theodori Lectoris de facili negligendum non est. Quod si conversio gentis Homeritarum facta est Anastasii temporibus, ut Theodorus loquitur, conjicio id evenisse initio ejus imperii [V. supra n. 105 et seq.] , quando thronum conscendit Dhu Nowasus; regnante scilicet in Æthiopia S. Elesbaæ patre Tazena, quem christianum fuisse constat [Sapeto, Viaggio ecc. pag. 57: crf supra n. 54.] , aut alio ejusdem sancti decessore.
[113] [Homeritæ, aut eorum pars, ab exeunte sæculo V Æthiopum tributarii esse et reges Æthiopicos habere cœperunt.] Etenim in Actis nostris Homeritis regum Æthiopiæ tributaria fuisse dicitur, idque cœpisse insinuatur ante regnum S. Elesbaæ: Universo autem orbe, inquiunt num. 2, semper et ubique venerante et glorificante Christum, Deum verum … sola Homeritarum terra, quæ et Saba dicitur, idolis dedita erat, et simul religionis judaïcæ placitis… Ex quo orta sunt bella continua inter regem Æthiopum et regem Homeritarum, qui ÆTHIOPIS ERAT TRIBUTARIUS. Eximieque divino zelo motus Elesbaan, rex christianissimus, cum exercitu advenit et improbum regem profligavit. Rex erat tum temporis Dunaan (Dhu Nawas), judæus, ut paulo superius docuerant Acta. Ceterum Homeritas dudum fuisse Æthiopum tributarios confirmatur ex epistola ipsius Dhu Nowasi ad Almundarum, regem Hirensem, quæ nobis a Simeone Beth-Arsamensi asservata est et infra recitabitur; in qua epistola scribit Dhu Nowasus Æthiopas PRO MORE Homeritarum regem christianum constituisse. Quod si ita scribere potuit anno 523, planum est ab anno minimum 500, Homeritas reges Æthiopicos habere cœpisse. Prosequuntur Acta. num. 2: Accidit itaque ut Homeritarum judæorum rex, bello devictus, in fugam se dederit, atque in montibus quibusdam inaccessis sese præservarit; Æthiopum vero rex Elesbaan in regnum suum redierit, relicto duce cum exercitu, qui regionem custodiret. Dæmon vero honesti osor et pie vivere volentium adversarius, armavit iterum regem Homeritarum contra relictos a rege Elesbaan. Eos enim sustulit ille et persecutionem inhumanam contra omnes venerantes Christi nomen exorsus est. His locis Actorum non modicæ solvuntur difficultates, ut deinceps videbitur et confirmantur quæ hucusque proposuimus.
[114] [Paulus, Negranensium episcopus, videtur ille idem qui imperante Anastasio est missus.] Paulus autem ille, de quo dicebamus, solus episcopus est, cujus in persecutione Dhu Nowasi, qui anno 523 universæ Homeritidi dominabatur, incidat mentio. Ex quo episcopus fuisse videtur non tantum Homeritarum christianorum, sed etiam Æthiopum, quos Dhu Nowasus, relictis montibus, aggressus est et profligavit. Et sicut cæso Dhu Nowaso et persecutione sedata, episcopum alterum, monito imperatore, ab Alexandria arcessivit Elesbaan (Act. num. 38); ita in primis est verisimile et priorem, Paulum scilicet, vel ejus decessorem, eodem modo, imperante Anastasio, fuisse accersitum; id est, nihil obesse quin ut genuina habeantur quæ supra scribebat Theodorus Lector. Attamen illud hic advertere non omittam: si conversa est gens Homeritarum temporibus Anastasii, qui concilii Chalcedonensis impugnator fuit, vestigia tamen nulla hæresis Monophysiticæ circa hæc tempora inter Homeritas deprehendi; quod ex rebus gestis Justini imperatoris, Monophysitarum hostis infensi, ejusque legati Abrahami, ex epistola Simeonis Beth-Arsamensis, viri cumprimis catholici [V. infra n. 135.] , ex veneratione qua Græci ab antiquissimis temporibus martyres Negranenses prosequuntur, denique ex aliis non paucis [Ibid. n. 179 et seqq.] liquido conficitur.
[115] [Incipit narratio Joannis Asiæ episcopi de rebus Homeriticis sæculo VI.] Causa, seu origo bellorum, ut ex Procopio didicimus, tributa fuerunt quæ judæi Homeritici christianis, in ora Arabica degentibus, imponebant. Locum Procopii legisse videtur Joannes, episcopus Ephesi, vel Asiæ minoris, ut Assemanius docet [Biblioth. Oriental. tom. II, pag. 83.] , qui historiam ecclesiasticam orientis conscripsit (sed hæresi monophysitarum penitus infectam), a Christo nato ad annum usque 585. Vulgata est hujus historiæ pars tertia non ita pridem a v. cl. W. Cureton, diligentissimo monumentorum Syriacorum indagatore. Partis secundæ locum insignem qui ad S. Arethæ martyrium et Arabiæ historiam christianam pertinet, typis expressit Assemanius [Ibid. tom. I, pag. 359 et seqq.] , et ex Syriaco latinum fecit; quemin hoc Commentario per partes recudere visum est. Præmisso igitur titulo: De regno Indorum (i. e. Æthiopum et Arabum australium), et quomodo belli causa christianam religionem amplexi sunt, in hunc modum exorditur dictus Joannes: Per idem tempus (id est, imperante Anastasio, aut Justino, ut ex sequentibus patet; sed quum desiderentur quæ præcedebant, certo dici nequit de quo tempore sit sermo), accidit ut bellum inter reges Indorum oriretur, nimirum, inter Xenodonem, Indorum regem, et inter Aidog, alterum Indiæ interioris regem, qui ethnica superstitione tenebatur.
[116] [S. Elesbaas a Joanne episcopo Aidog est dictus, a Theophane Adad, a Malala Andas; ethnicus numquam fuit.] De quibus adverte, Xenodonem regem videri Æthiopiæ australis, seu Africæ interioris, ut infra, ex iis quæ scribit Joannes, Asiæ episcopus, de variis Indorum regnis, verisimile fiet; qui rex Xenodon ex nullo alio monumento est notus. Adverte secundo, Aidog, alterum Indiæ interioris regem, eumdem esse cum rege Æthiopum Elesbaa, ut tum ex iis quæ ulterius narrat Joannes, tum ex græcis scriptoribus, Theophane et Malala, est manifestum. Hi enim Joannis, Asiæ episcopi, narrationem, fideliter sunt secuti; sed Theophanes regem Æthiopiæ, qui a Joanne Aidog dicitur, Adad vocavit, Malala vero Andan seu Andas [Theophan. chronographia, tom. I, pag. 346. Bonnæ 1839; Joannis Malalæ chronographia, pag. 434. Bonnæ 1831.] ; eique tribuunt quæ ex Procopio et monumentis Æthiopicis soli Elesbaæ congruere discimus. Immerito igitur Henricus Salt, Andan Malalæ eumdem esse credidit [Salt, Voyage en Abyssinie, tom. II, pag. 257 et seq.] cum Ameda, seu Ala-Ameda, patre Tazenæ, qui pater fuit Elesbaæ, seu Caleb (ita enim Elesbaan Græcorum monumenta Æthiopica appellant) [Ludolf. passim; Sapeto, Viaggio, pag. 64, 67, etc.] . Verum expendentur hæc diligentius tomo sequenti, ad diem octobris 27, quando S. Elesbaæ Acta dabuntur. Nec juvat Henricum Salt, Andan eumdem dicere ac Elesbaan sed diversum a Caleb: nam monumenta Æthiopica apertissime Calebo tribuunt, quæ Græci Elesbaæ [Theophan. pag. 260; Malala, pag. 458; Nonnosus ap. Photium cod. 3; Cedrenus etc.] ; ut ostendetur, dicto tomo, et infra quoque ex synaxario Æthiopico martyrum Negranensium apparebit. Adverte tertio, de rege Æthiopiæ Aidog, nostro Elesbaa, dici a Joanne Asiæ episcopo: Qui ethnica superstitione tenebatur. Id vero contrarium est reliquis monumentis, ut suo tempore monstrabitur, nec ipsi Theophani, in summario quod ex Joannis narratione collegit, probatum est; scribit enim Judæum fuisse regem Adad, seu Aidog [Theophan. tom. I, pag. 346.] : quam ob causam Assemanius syriacum textum a Theophane non bene intellectum dicit [Bibl. Orient. tom. I, pag. 359.] .
[117] [Origo bellorum cum Homeritis ex eodem Joanne.] Sed jam prosequatur Joannes episcopus: Atque hic (rex Aidog) rebus cum Xenodone compositis, iterum adversus Dimionem, regem Homeritarum, qui et ipsi ex Indis numerantur, bellum suscepit, ex hujusmodi causa: Æthiopum regnum ultra Homeritidem (respectu Syrorum, ait Assemanius, qui per Arabiam et fretum sinus Arabici Æthiopiam adibant) contra regiones Ægypti et Thebaïdis, quæ extra Indiam jacent, situm est. Romani vero mercatores per Homeritarum terras ad interiores Indorum partes quæ Euzeliæ dicuntur penetrabant (Euzeliæ, Syriace Auzelis, sic dictæ forte ab Africæ civitate Zeila [Cfr Masudius ap. Schultens, pag. 140.] , ad sinum ab Aden dictum, inter Somaules, versus gradum 11m latitudinis; sed credit Saint-Martin [Hist. du bas emp. tom. VIII, pag. 48.] hic significari Adulin portum et civitatem, non procul ab Auxumi): atque inde in ulteriores Indorum Æthiopumque regiones proficiscebantur. Septem enim sunt Indorum atque Æthiopum regna: tria nimirum Indorum et quatuor Æthiopum; atque hæc quidem longius distant, jacentque intra partes meridionales juxta mare magnum (oceanum appellant), quo universus terrarum orbis circumdatur. Romanos igitur mercatores supra memoratos, per Homeritarum fines in regiones Indorum mercaturæ causa de more transeuntes, rex Homeritarum Dimion comprehendit, direptisque omnibus eorum mercibus interfecit. Ajebat enim: Quia christiani judæos in partibus Romanorum secum habitantes vexant, et necem eorum plerisque inferunt, propterea et istos morte plectendos adjudico. Atque hunc in modum complures ex ipsis morte affecit; ex quo reliquis timore correptis, commercium interiorum Indorum Æthiopumque diremptum fuit.
[118] [Dhu Nowas dictus est etiam Dimion, Dimnus, Damnus et Fi-Neas; ab Elesbaa profligatur.] Rex Homeritarum, qui a Joanne episcopo Dimion dicitur, a Malala loc. cit. vocatur Dimnus, a Nicephoro lib. 17 cap 22 Damnus, a Theophane vero Damianus. Sed manifesto eumdem significant, qui in Actis edendis et in Metaphraste, Dunaan dicitur, in historiis vero Arabum Dhu Nowas, vel Dhu Nawas; ex quo nomine synaxarium Æthiopicum eum corrupte Fineas, seu Fi-Neas vocavit. Id jam pronunciabat Pagius, antequam monumenta Syriaca et Arabica ad manum essent: Quare non dubium, inquit, quin Theophanes Adadum pro Elesbaano sumpserit, et Damianum pro Dunaano [Pagius, ad an. 541, num. 6.] . Qui vero diligentissime his postremis annis in Arabum veterum historia est versatus, cl. Caussin de Perceval, prædicta nomina in solum Dhu Nowasum competere, nullus dubitat [Hist. des Arabes avant Mahomet, tom. I. pag. 121.] . Ceterum confirmabitur id insuper ex iis, quæ narrat Joannes episcopus duobus capitibus sequentibus. Eorum alterum sic habet: De iis, quæ rex Æthiopum ad regem Homeritarum scripsit, et de bello, quod inter ipsos obortum fuit. Tunc Æthiopum rex Aidog (seu Elesbaas) regi Homeritarum Dimioni per nuncios significavit, inquiens: Turpe facinus admisisti; christianos enim Romanorum mercatores occidendo, commercium diremisti, nec meis tantum regnis, sed et ceteris commoda utilitatesque sustulisti: sed meum præ ceteris regnum damno a te affectum est. Hac igitur, de causa orto inter ipsos dissidio, ad arma ventum est. Quumque jam acie congressuri essent, Æthiopum rex Aidog: Si dabitur, inquit, mihi, ut latrone isto Homeritarum rege superior evadam, christianus fiam; christianorum enim sanguinem ab ipso fusum ulcisci cupio. Tunc conserto prælio, Homeritarum regem Æthiops devicit, et captum interfecit, totumque regnum ejus diripuit suæque ditioni subjecit, et exercitum ultima internecione delevit.
[119] [In narratione Joannis episcopi emendantur nonnulla. Proftigatur Dhu Nowas iterum.] Hic eventus anticipat historicus, quum non sit in expeditione prima occisus Homeritarum rex. Deceptus est forte ex narratione Procopii, quam dedimus num. 111. Nam post hunc, cujus in universo imperio, Justiniano vivente, vulgatæ erant historiæ, scripsit Joannes, nimirum circa annum 585. Derelinquendam hic esse narrationem Syriacam, quam in plurimis ducem habuerat, vidit Theophanes; sed alium adsciscit errorem, Dunaan captivum abductum esse scribens: Deo igitur opitulante, inquit, magnam ille (rex Exumitarum Adad, i. e. Elesbaas) retulit victoriam, regemque Damianum (Dimionem, Dunaan) vivum captivum egit, Homeritarum regionem, eorumque regiam reddidit plane subditam, etc. Fideliter expeditionem primam Elesbaæ in Arabiam consignarunt Acta antiquissima, quæ edimus: in quibus diserte dicitur, regem Dunaan, post acceptam cladem, fugisse ad montes: dein paulatim resumptis viribus, Æthiopas profligasse, et persecutionem immanem exorsum esse. Supra num. 113. In qua persecutione S. Arethas et socii martyrii palmam sunt consecuti. Tum advenit iterum cum exercitu S. Elesbaas, Homeritas devicit regemque eorum interfecit. Cum Actis in eo convenit narratio Joannis Asiæ episcopi, ut bis regem Æthiopiæ Aidog, seu Elesbaan, cum exercitu Homeritidem ingressum ferat; et dum in expeditione prima occubuisse Dimionem memorat, contraque regem novum pugnasse Elesbaan, illius tamen nomen reticet. Quod argumento est, non ita perspectos fuisse scriptori Syriaco hujusce belli casus, ut expeditioni primæ superstitem fuisse Dimionem, seu Dunaan, ignorare non potuerit. Patebitque illud insuper ex jam dicendis.
[120] [Ostenditur Elesbaan nec gentilem nec judæum fuisse; plures ante eum Æthiopiæ reges christiani fuere.] Nimirum in memorato Actorum loco, Elesbaan ab initio, et ante expeditionem primam, vocatur rex christianissimus, nec ulla omnino est mentio ejus conversionis; quinetiam ejus zelus christianus causæ fuisse dicitur, cur regem Homeritarum sit aggressus: Deum non timebant (Homeritæ), inquiunt Acta, colebant vero idola sua: ex quo orsa sunt bella continua inter regem Æthiopum et regem Homeritarum, qui Æthiopis erat tributarius. Eximieque divino zelo motus Elesbaan, rex christianissimus, etc. Atque apprime confirmantur hæc ex epistola ipsius regis Dunaan, seu Dhu Nowasi ad Monderum, regem Saracenorum, de qua mox paulo plura: Noveris, frater mi Mondere rex, regem illum quem Æthiopes regioni nostræ præfecerant (nimirum post Elesbaæ bellum Arabicum primum, de quo modo dictum ex Actis nostris), e vivis jam excessisse. Adventante autem hieme, quum in nostram regionem Æthiopes contendere nequirent, ut christianum regem DE MORE constituerent, totum ego Homeritarum regnum occupavi. Æthiopibus itaque in more erat positum regem in Homeritide constituere christianum. Ex quo sequitur Elesbaan ab initio regni sui christianum fuisse; imo insinuatur, eum non primum fuisse Æthiopiæ regem, qui sacris christianis nomen dederit. Et hæc est ratio cur synaxaria nulla, nec Græca, nec Æthiopica, quorum præcipua infra proferentur, conversionis Elesbaæ mentionem habeant. Verum alia exstant monumenta e quibus ad diem 27 octobris, in Actis S. Frumentii et S. Elesbaæ, ostendetur, plures Æthiopiæ reges ante hunc fuisse christianos: inter quæ præcipua sunt synaxaria Æthiopica S. Frumentii et sanctorum novem qui extremo sæculo V in Æthiopiam venerunt; epistola Constantii imperatoris ad Æthiopiæ reges Aizanam et Sazanum [Cfr Ludolf. Commentar., pag. 393 ad diem 4 Octob.] de anno 356; et demum inscriptio Æthiopica Auxumi reperta a sæpe laudato J. Sapeto.
§ XI. Joannes paramonarius fueritne episcopus Æthiopum, an vero Homeritarum; Auctores varii emendantur; proreges Æthiopum in Homeritide; de Simeone Beth-Arsamensi historico martyrii Negranensium.
[Æthiopiæ rex Alexandria accipit episcopum Joannem.] Sed jam audiatur iterum narrator Syriacus, qui hic erronee conversionem inserit regis Æthiopum: Mox victoria hujusmodi potitus rex Aidog, inquit, votum solvere haud cunctatus est (amplectendi religionem christianam), sed duos ex optimatibus suis ad Justinianum imperatorem (seu Justinum, nimirum seniorem, ut notat Assemanius [Bibl. Orient. tom. I, pag. 362.] , quem orientales Justinianum primum appellare solent allegans, ut episcopum sibi atque clericos mitteret rogat. Quibus ille incredibili lætitia affectus, episcopum quem ipsi delegissent, dari jussit. Legati vero, diligenti inquisitione facta, Joannem, S. Joannis paramonarium i. e. ecclesiæ S. Joannis mansionarium, seu ædituum,virum castitate, puritate ac zelo insignem, ordinari sibi episcopum postularunt. Eo igitur una cum pluribus clericis accepto, in patriam, mirifico gaudio affecti, reversi sunt: quos Aidog rex pari cum lætitia excepit, una cum episcopo et sacerdotibus qui simul advenerant. Ipse autem sacra imbutus catechesi, baptismum suscepit et christianus factus est, una cum omnibus regni proceribus. Parique studio omnes eam suscepere curam, ut in toto regno christiana fides obtineret, templaque in honorem veri christianorum Dei ubique locorum excitarentur. Atque hac ratione errantibus hisce populis salutem Deus largitus est.
[122] [Idem narrant Theophanes et Malala, quorum prior gravius reprehenditur a Pagio.] Eadem paucis complexi sunt Theophanes et Malala, pauca aliqua interserentes, ut, petiisse regem uti tota Indorum (Æthiopum) regio sub Romano esset imperio, de quo fuerat imperator a Licinnio, Augustali Alexandriæ, per litteras certior factus; Joannem cælibem fuisse et ætatis, dum electus est, annorum sexaginta duorum. Ambo chronographi ad Justiniani tempora hæc referunt, et Theophanes quidem ad annum ejus imperii 16, Christi 542; quamobrem graviter reprehenditur a Pagio [Ad ann. 541, num. 5 et seqq.] , cui tota ejus narratio fictio est. Theophanes, inquit, in hujus belli narratione summopere erravit, aliosque in errorem induxit. Primo enim Axumitæ christiani erant a tempore Constantii, Constantini M. filii, et fidem acceperant a sancto Frumentio episcopo, ut ad annum 327 ostendi, etc. Ejus conclusio est, fluxisse narratiunculam e non satis nota historia Elesbaæ, qui reapse legationem misit ad patriarcham Alexandrinum, et inde ad Justinum imperatorem (Cfr Acta infra num. 38); sed in fine belli (exeunte anno 525 aut initio sequentis); et ut episcopus concederetur Homeritis, non vero Æthiopibus, qui jam dudum erant conversi. Mitius egisset Pagius cum Theophane, si novisset eum deprompsisse ista ex Joanne, episcopo monophysita Asiæ minoris, qui vixit imperante Justiniano, nec diu post eum vitam protraxit. Verum hic auctor, in quem refundendus est error Theophanis, Malalæ ac ceterorum (quoniam reipsa errorem esse censeo), defuncto Pagio in lucem editus, ab erudito viro legi non potuit.
[123] [Quando reges Æthiopiæ christiani esse cœperint, incertum. De Joanne quodam episc. Sabæorum Æthiopiæ.] Narrationem Joannis episcopi retinere mavult v. cl. Thomas Wright [Early christianity in Arabia, pag. 51. London 1855.] scribens Abyssinos quidem dudum ante Elesbaan fuisse christianos, sed eorum reges favisse tantum sacris christianis, non tamen ausos esse ea amplecti, aut publice profiteri. Hanc in rem penitius inquiri poterit tomo sequenti, ac in crisin vocari inscriptio Auxumitana, charactere Æthiopico exarata, quam vulgavit Sapetus; sed arbitrarer ego, præter alia, omnino obstare quod scribit Dunaan, seu Dhu-Nowas, Almundaro regi Saracenorum, in more fuisse Æthiopibus regem in Homeritide constituere christianum. Supra num. 120. Nec inscriptio alia Æthiopica, detecta ab Henrico Salt, in qua mentio est cujusdam Joannis, Æthiopiæ episcopi, qui Sabæos ex Hazramaa, non procul a fluvio (Nilo), in fide christiana instituerit, quum notam nullam chronologicam ferat, quidquam certi docere nos potest [J. Bird ap. Nouvelles annales des voyages, 1845, tom. II, pag. 201; Salt, Voyage en Abyssinie, tom. II, pag. 187 et 193. Paris 1816.] . Attamen conjectura Jacobi Bird, eumdem esse hunc Joannem, Æthiopiæ episcopum, cum Joanne Paramonario, qui ab historico Syriaco ejusque sequacibus Theophane et Malala memoratur, donec diversa et certiora ex aliis monumentis discamus, repudianda non est. Etenim licet tunc Elesbaas conversus fuisse non dicatur, occasione tamen victoriæ fervorem instaurare potuit aut alia quacumque de causa, episcopum Alexandria accersere. Sed spectant ista ad Vitam S. Elesbaæ. Hic tamen non omittendum, Michaëlem Lequien, quum persuasum haberet regnante Elesbaa Æthiopiam jam dudum christianam fuisse, hunc Joannem Paramonarium recensuisse inter episcopos Homeritarum [Oriens Christ. tom. II, col. 663.] .
[124] [Proreges Homeritarum, maxime ex Procopio: Esimiphæus, Aryates, Abramus, et quartus anonymus.] Æthiopum in Homeritide varii fuere proreges, pluraque prodeunt nomina apud scriptores. Acta nostra duorum meminerunt (n. 2 et 38), sed solum Abraham suo nomine signant. Similiter duorum meminit Procopius, auctor coævus, cujus historiæ, vivente adhuc Justiniano, in universo imperio erant notæ. Primum vocat Esimiphæum, alterum Abramum. Quin et tertium memoravit, omisso nomine, qui Abramo regnum Homeritarum usurpante, ab Hellesthæo, seu Elesbæo cum classe contra illum missus est et a proditoribus necatus. Hic idem esse videtur cum Aryat, seu Aryate; de quo, ut mox dicetur, plura habent scriptores Arabes. Nixi Actis nostris antiquissimis et Procopio, de his tribus proregibus dubium nullum superesse arbitramur. Addendum, scribere Procopium, devicto jam et vita spoliato Dhu Nowaso, Esimiphæum proregem fuisse constitutum; ex quo proregem quartum qui a prima victoria Elesbaæ usque ad Dhu Nowasi reditum, Homeritis præfuerit, simul adsciscere cogimur: atque hunc Acta nostra n. 2, circa annum 522 vita functum esse perhibent: ejus vero nomen nos latet. In hujus (Dhu Nowasi) locum, inquit Procopius, subrogato Esimiphæo, christiano et Homerita, sub ea tamen conditione ut tributum annuum Æthiopibus penderet, domum rediit Hellesthæus seu Elesbaas [Pag. 104. edit. Bonn.] .
[125] [Homeritarum prorex Anganes, cujus meminit Malalas.] Præter hos quatuor, eritne et quintus admittendus? quum Anganis cujusdam, Æthiopis, et e genere Elesbaæ regis, meminerit Malalas in chronico: quem et genus et alia plura ab Esimiphæo diversum esse ostendunt. Sed interim, ait Malalas [Chronographia, pag. 456 et seq. Bonnæ 1831.] , imperator Justinianus de Coadis, seu Cavadis, Persarum regis, prævaricatione certior a Rufino Patricio factus, Auximitarum regem (quem paulo inferius Elesbaan appellat) super his per litteras imperatorias interpellavit. Regem hic Homeritarum Indorum, prælio cum eo commisso, penitus debellaverat; et regno ejus regioneque occupatis, regem ibi ex genere suo Anganen constituerat — και ἐποιησεν ἀντ᾽ αὐτου βασιλεα των Ἀμεριτων Ἰνδων, ἐκ του ἰδιου γενους, Ἀγγανην — ; eo quod Homeritarum Indorum etiam regnum jam sibi subjectum haberet. Anganes iste idem videtur cum duce et prorege, quem Aryatem Arabes vocant. Etenim sicuti Malalas illum e genere Elesbaæ fuisse scribit, ita et hunc Arabes regis Æthiopis e fratre nepotem dicunt. Insuper Theophanes, quem hoc loco Malalas pæne in omnibus exscribit, regis Arethæ meminit, ad quem missus sit legatus Romanorum [Theophan. tom. I, pag. 377. Bonnæ 1839.] ; quem Aretham eumdem esse cum Aryate suadent plurima. Arethæ nomine omisso, Malalas substituit Elesbaan regem Æthiopum, addens, ut dictum, hunc in Homeritide proregem constituisse Anganem, ex genere suo. Unde verisimillimum est, Anganem eumdem esse ac Aryatem; Aryatem vero, quem historici Arabes regem Homeritarum dicunt, missum esse ab Elesbaa, quando Abrahamus, Esimiphæum proregem oppugnans, regnum affectare cœpit. Legationem enim eamdem, quam ad Aretham, aut Elesbaan missam esse Theophanes et Malalas scribunt, Procopius ad Elesbaan et Esimiphæum directam esse narrat. De hac legatione dicendum iterum tomo sequenti in Commentario de S. Elesbaa.
[126] [idem est ac Aryates. Emendatur Theophanes;] Audiatur interim Procopius: Quo tempore Hellestheæus (Elesbaas) regnabat in Æthiopia, parebantque Homeritæ Esimiphæo, Julianum (quo nomine legatum Theophanes quoque appellat) ad eos legavit Justinianus augustus, per ipsum ab utroque petens, ut pro religionis communione, qua cum Romanis devincti essent, illos cum Persis gerentes bellum juvarent. Uterque sane rex postulatis annuit, eaque se facturum pollicitus, legatum remisit liberaliter; tamen promissa et conventa neuter implevit [Procop. lib. I, cap. 20, pag. 106.] . Alibi narrat conflatam esse in Esimiphæum seditionem a militibus rebellibus, qui eum in castellum incluserunt, regnumque Homeritarum detulerunt Abramo, christiano illi quidem, at servo Romani cujusdam institoris, qui apud Æthiopes in urbe Aduli commercii maritimi gratia morabatur. Quod ubi Hellesthæus accepit, inquit, illatæ Esimiphæo injuriæ pœnas ex Abramo ac participibus rebellionis sumere cupidissime festinans, tria pugnatorum millia adversum illos expediit, duce e regia propinquitate lecto. Hunc ducem, quem non nominat Procopius, esse ipsum Aryatem, cui conveniunt omnia quæ habet dictus historicus, non est dubitandum. At hi quoque patriæ renuntiantes, ita idem prosequitur, ut in regione perbona habitarent, clam cum Abramo egerunt, insciente duce, quem et postea, ubi in aciem contra hostes educti, necarunt [Procop. lib. I, cap. 20, pag. 105.] . Hæc Aryati undequaque conveniunt; quem in prælio contra Abramum interfectum esse una voce narrant scriptores Arabes: sed factum id est postea, seu annis pluribus post adventum Aryatis in Homeritidem. Legationem Juliani insigni errore consignat Theophanes sub annum Justini junioris septimum, Christi 571 [Theophan. pag. 377.] ; cujus historiam tum Procopius jam vulgaverat. Theophanem exscripsit Malalas [Pag. 457.] , sed reducta legatione ad Justiniani imperium, et omisso Arethæ nomine: in quibus ad Procopii narrationem attendisse proculdubio videbitur.
[127] [eorumdem proregum series chronologica.] Ex præcedentibus quatuor nobis hoc ordine proreges innotescunt: Anonymus quo vita functo anno 522, Dhu Nowasus rebellionem suam auspicatus est; supra n. 124. Dein Esimiphæus, Homerita, quem A. Caussin [Tom. I, pag. 139.] Ebn-Zi-Kifan, seu filium Dhu Kifan ab Arabibus dictum fuisse conjicit: quum non raro obvium sit nomen Dhu Kifan in prisca historia Yemanitarum. Tertio loco Aryates, Æthiops, e genere regis Elesbaan, qui missus est cum exercitu, dum Abrahamus quidam, Esimiphæo in castellum incluso a rebellibus, regnum affectare ausus est. Hunc, quem Anganen Malala appellat, annos viginti in Yemana regnasse scribunt Hamza et Masudius [Ap. Schultens, Imp. Joctanidar. pag. 41 et 143; cfr Sacy in Mémoires de litt. tom. XLVIII, pag. 544bs.] ; omisso scilicet Esimiphæo, de quo silent Arabes omnes. Ego ex Procopio, auctore coævo, Esimiphæum regnasse censuerim annos circiter quinque, ab anno 525, quo cæsus est Dhu Nowasus, usque ad annum 530; Aryatem vero regnum tenuisse dixerim ab anno 530 ad 540. In his cur differam a recenti Arabum historico, qui Aryatem ab anno 525 ad 537 regnasse arbitratur, latius declarandum ubi de expeditione bellica regis Elesbaan contra Dhu Nowasum erit sermo. Quartus denique prorex Æthiopum fuit Abrahamus, ab anno circiter 540 ad 570; hoc enim anno ejus bellum habitum contra Meccam, a quo celebrem suam æram Arabes auspicantur, dictam æram elephantis: cui infelici bello Abrahamus diu superstes non fuit.
[128] [De bello altero Homeritas inter et Æthiopas ex narratione Joannis episcopi.] His præmissis de Homeritarum proregibus, quorum historia præstantibus scriptoribus Walchio, Saint-Martin et A. P. Caussin, tricas non leves creavit, procedat jam narratio Joannis, Asiæ episcopi: De eodem Homeritarum regno, deque malis et cædibus quæ a Judæis ibidem patrata sunt. — Paulo post, defuncto christiano rege (seu prorege, cujus nomen nos latet, ex supradictis) quem rex Æthiopum Aidog, seu Elesbaas, ibi constituerat, resumptis viribus, judæi Homeritæ, sibi regem e sua secta Homeritidi præfecerunt, seu polius, ut ostensum est, Dhu Nowasum e tractibus montanis, in quibus aliquod regni simulacrum sibi servasse videtur, revocarunt. Cunctos autem christianos ibidem commorantes ferociter adorti, sustulerunt quotquot obvios habuere, viros ac mulieres, pueros et infantes, parvulos et senes; quemadmodum eorumdem martyrium a beato Simeone sophista (Syriace, Sjemhun dorusjo) scriptis proditum est; ex quo lugubrem hanc historiam describere hoc loco decrevimus. Est autem hujusmodi. Sequitur epistola Simeonis, episcopi Beth-Arsamensis, qui christianis orthodoxis, seu catholicis, regni Persarum præerat, ad Mar Simeonem, abbatem Gabulæ in Euphratesia, stadiis 110 a Chalcide.
[129] [Quis fuerit Simeon Beth-Arsamensis;] Quis fuerit Simeon iste discimus primo ex Actis nostris num. 25, ubi inter legatos fuisse dicitur ad Almundarum III, regem Hirensem: Præsentibus, ait scriptor Actorum, Deo dilecto Abramio, legato Justini imperatoris, et quos a Perside rex Persarum Cavades miserat, Simeonio presbytero (ex qua appellatione discimus Simeonem tum temporis nondum episcopum fuisse) et apocrisiario orthodoxorum christianorum Persidis; et Joanne diacono etc. Deinde innotescit Simeon ex chronico Syriaco Abulpharagii, parte III, ubi scribit de Babuæo archiepiscopo Seleuciæ et Ctesiphontis, deque benevolentia qua Cavades, rex Persarum, catholicos præ nestorianis prosequebatur: Erat autem per id tempus, inquit, presbyter quidam, Simeon nomine, ex Beth-Arsam pago apud Seleuciam sito, vir orthodoxus. Hic quum regis Cavadis animum comperisset, eum adiit, jussionemque ab eodem obtinuit, ut totam terram Sennaar Persidemque universam perlustraret, atque orthodoxos excitaret, ut libere conventus facerent, impetumque Nestorianorum retunderent. Hæc igitur peregit. Quacumque autem pertransiit, chirographum ex Armenis, Græcis Syrisque accepit, profitentibus se a fide Nestorianorum alienos esse; litterasque subscriptionibus singulorum firmatas ad regem attulit, qui sigillo regio easdem confirmavit: appellatæque sunt codices confessionis, et in ecclesia Tagriti urbis repositæ, quæ sola corruptionem Barsumæ evaserat [Assemani, Bibl. Orient. tom. III, pag. 404.] . Barsumas iste, episcopus Nisibenus, hæresin Nestorianam propagaverat in Mesopotamia, cælibatum clericorum et monachorum oppugnaverat, et supra dictum Babuæum a Pheroze, rege Persarum, curaverat interfici.
[130] [ejus epistola continet historiam sinceram martyrii Negranensium.] Epistola porro Simeonis monumentum præstantissimum est linguæ Syriacæ; eamque eruditus J. D. Michaëlis in chrestomathia sua integram recudere non dubitavit. Continet enim historiam persecutionis Arabicæ, quæ inter sævissimas est numeranda; et de qua, antequam typis mandaretur hæc epistola, nullum satis tutum documentum præ manibus erat. Scripta est autem anno Christi 524, sæviente adhuc persecutione; vixque redierat tum Simeon ex legatione ad Almundarum Hirensem, in interiori Arabia versantem. Hic præsente Simeone, legatum acceperat ipsius Dhu Nowasi, tyranni Homeritarum; ex cujus narratione, uti et alterius cujusdam legati christiani, quem Hiræ, in Almundari urbe regia, obvium habuit, cuncta didicit Simeon. Nihil itaque de persecutione Arabica hoc monumento tutius, aut gravius prodi potest; jamque licebit, si placet, Acta Metaphrastæa, quæ a non paucis parvi penduntur, missa facere: sed ex eodem confirmantur undequaque Acta nostra antiqua, ex quibus sua omnia suo modo hausit Metaphrastes.
§ XII. Epistolæ Simeonis Beth-Arsamensis pars prima; annus et dies passionis S. Arethæ; Abrahamus legatus ejusque legationes; epistola Dhu Nowasi ad Almundarum Hirensem, in qua narrat quæ gesserit Negranæ.
[Recitatur epistola Simeonis. Ejus proæmium.] In historia Joannis, Asiæ episcopi, et in chronico Syriaco Dionysii, prodit epistola Simeonis hoc titulo: — Epistola, quam S. Simeon Beth-Arsamensis episcopus, qui christianis in regione Persarum constitutis præerat, scripsit ad Mar Simeonem, Gabulæ abbatem; ubi Homeritarum martyrium describitur — Dilectioni tuæ significamus, die vigesima Canuni posterioris, i. e. Januarii, præsentis anni Græcorum octingentesimi trigesimi quinti ex Irta (hoc est, ditione, inquit Assemanus; de quo infra) Naamanis, discessisse nos, una cum Abrahamo presbytero, Euphrasii filio, qui a Justiniano (i. e. Justino seniore) imperatore ad Monderum (Almundarum, seu Mundhir III, regem Hirensem) Arabum regem, pro pace concilianda allegatus fuit: sicuti de ipso in priori nostra epistola (quæ deperdita est) scripsimus, gratias eidem agentes, quum nos, tum universi fideles, quod partes nostras foveat: et ipse perspecta habet quæ olim scripsimus, et quæ modo scribimus. Ad hoc præambulum aliqua notanda veniunt, et 1° quidem, de anno scriptæ epistolæ, et quod consequens est, de anno martyrii S. Arethæ; 2° de Irta, seu Hirta Naamanis; 3° de Abrahamo, legato Justini, seu, ut ibi dicitur, Justiniani. Justinum enim seniorem, ut jam monuimus, orientales Justinianum primum appellare solent. Hunc Syrorum Arabumque scriptorum morem, inquit Assemanus, non animadvertens Theophanes, rem sub Justino gestam (bellum Homeriticum) ad imperium Justiniani perperam transtulit; quem postea errorem ceteri post ipsum secuti sunt, ut docte ostendit Pagius ad annum 541 num. 6.
[132] [Passus est S. Arethas anno 523, die 24 mensis Octobris.] De anno, quo Simeon epistolam scripsit, expendendum ejus initium: Die vigesima Canuni posterioris, inquit, præsentis anni Græcorum, seu Seleucidarum, octingentesimi trigesimi quinti etc. Occœpit æra Seleucidarum annis ante Christum natum 311, et mensibus tribus, aut quatuor; ita ut subductis his annis, reliqui sint anni æræ christianæ. Nota vero in oriente alios, imprimis Græcos, annum inchoasse mense septembri, alios, i. e. Syros et Babylonios mense octobri, aut novembri. Ex quo patet, annos orientalium cœpisse universim cum autumno. Quapropter annus primus Incarnationis, a januario ad autumnum, respondet anno Seleucidarum 312; et ab autumno ad januarium, anno 313: ita ut ab æra Seleucidarum deducendi sint anni vel 311, vel 312, prout de priore et majore anni juliani parte, aut altera minore erit sermo. Quum itaque initio epistolæ suæ de mense januario scribat Simeon, deductis annis 311 ab 835, patet dicto mense anni christiani 524 eum iter suum instituisse. Narrat vero in sequentibus, ut mox patebit, eadem hieme, nec ita multo ante, martyrii coronam consecutum esse S. Aretham et socios. E quibus id anno Christi 523 contigisse dicendum est. Attamen scriptores aliquot Syri et Arabes, maxime regionis Babyloniæ, æram Seleucidarum uno anno tardiorem faciunt; e quorum sententia annus Dionysianus primus anno Seleucidarum, sive Syro-Macedonum, respondet, non 312, sed 311, et martyrium S. Arethæ adscribendum esset anno Christi 524. Hujus diversitatis causas in computanda æra Seleucidarum primus videtur enodasse Fr. X. Patritius in recenti opere De consensu utriusque libri Machabæorum [Pag. 27, num. 20. Romæ 1856.] . Interim certitudo nobis aliunde est petenda. Facile vero haurietur ex Actis vetustis, quæ edimus; in quibus legitur num. 20: Martyrium consecuti sunt omnes mense hyperberetæo, qui est octobris, die 24, indictione secunda. Et quum ibidem num. 1 hæc imperante Justino evenisse dicantur, seu inter annum 518 et 527, seligenda est indictio secunda, quæ inter hos annos incidit: quam novimus cucurrisse a mense septembri anni 523, ad septembrem anni 524. Manifestum est igitur passum esse S. Aretham anno 523, et quidem die 24 octobris; quo etiam die in Menæis et in plerisque menologiis orientalibus celebratur. Hic obiter observamus Simeonem Beth-Arsamensem, ut ex præcedentibus patet, licet vitam ageret inter Babylonios, horum tamen annis non inhæsisse, sed æram secutum esse Syrorum occidentalium.
[133] [Hirta Naamanis eadem est civitas quæ ab Arabibus Hira est dicta.] Deinde dicendum de Irta, seu Hirta: Dilectioni tui significamus, ait Simeon, die vigesima Canuni posterioris … ex Irta Naamanis discessisse nos. Id est, ex ditione Naamanis, inquit Assemanus. Verum Syriace locus a quo discesserunt in hunc modum effertur. Men Hirto Denaamon i. e. ex Hirta Naamanis. Hic autem duo sunt recolenda. Primum, Hiram, Arabum orientalium deserti civitatem regiam [Vide sup. n. 82.] , a scriptoribus Syris Hirtam fuisse dictam, ut postmodum tomo III Bibliothecæ suæ advertit ipse Assemanus: Hirta, inquit, Arabibus al-Hirah, urbs est in Eraka (vel Iraka) Babylonica, a Cupha, seu Akula, tribus passuum millibus distans etc. [Bibl. Orient. tom. III, part. 2, pag. 756.] . Alterum, hanc Hiram, seu Hirtam, multum ornatam fuisse a rege Naaman, seu Nooman I; unde ab Arabibus dicta est Hirat-Annoman [Caussin, tom. II, pag. 55.] : cui appellationi prorsus similis est illa quæ a Simeone est adhibita. Ceterum narratio Simeonis istud undequaque confirmat: comitabatur enim Abrahamum, legatum Justiniani, ad Almundarum, regem Hirensem; et quum ab Hira hic abesset, ac in interiori Arabia cum exercitu suo versaretur, eum illuc adire debuerunt.
[134] [De Abrahamo legato, ex Nonnosi historia legationum et ex Actis S. Arethæ.] Sed jam tertio loco de Abrahamo presbytero dicamus. De eo in Nonnosi historia legationum apud Photium [Cod. 3.] hæc leguntur: Quin et Nonnosi pater, cui Abramo nomen, ad Alamundarum, præfectum Saracenorum, orator aliquando profectus, duos Romanorum duces, Timostratum atque Joannem [Supra n. 99.] belli jure captos, una liberavit; Justino imperatori in ducibus his liberandis subserviens. De cetero ex ipsis Actis nostris non pauca de Abrahamo, ejusque legatione discimus; quæ ad illustranda ea quoque quæ deinceps Simeon Betharsamensis narraturus est, inservient: Qui mirabilis est in sanctis suis, rex omnium sæculorum, inquiunt num. 25, coram oculis habens omni tempore mortem venerandam sanctorum suorum, inspiravit divo Justino, qui tunc Romanis imperabat, ut Abramium presbyterum, virum religiosissimum et Deo dilectum, mitteret ad ipsum Alamundarum, qui et Sacchicas dictus est, ad hortandum eum, ut pacifice ageret cum christianis qui sub sua erant potestate. Et quum lectæ essent ab Almundaro execrandi regis Dhu Nowasi litteræ, præsentibus Deo dilecto Abramio, et quos a Perside rex Persarum miserat, Simeonio presbytero et apocrisiario orthodoxorum christianorum Persidis, et Joanne subdiacono, qui dicitur Mandinus, et Angæo comite, filio Zet, qui erat ethnarchus christianus omnis coloniæ militaris της παρεμβολης, Saracenorum scilicet, in Judæa, supra num 68); advenit eadem super re et Silas, episcopus Nestorianorum Persidis, cum plurimis, obloqui volens et dogmatizare etc. Ex quibus, uti et ex Simeonis narratione, docemur Abrahamum legatum simul presbyterum fuisse, et Constantinopoli partes fovisse orthodoxorum Persarum.
[135] [Simeon catholicus fuit. Abrahamus legatus fuit presbyter et pater Nonnosi. De cælibatu sacerdotum in Oriente ante synodum Trullanam.] Simeon itaque Beth-Arsamensis, non solum Nestorianus non fuit, ut ex Actis nostris, ex Abulfaragio, et ex ejus epistola de hæresi Nestorianorum [Ap. Assemani, Bibl. Orient. tom. I, pag. 346.] , luce meridiana clarius elucet, sed nec Monophysita, aut concilii Chalcedonensis oppugnator. Justinus enim imperator, cujus Abrahamus presbyter erat legatus, apertissime synodum Chalcedonensem propugnabat, et Monophysitarum antesignanos exilio mulctavit. De quo plura videsis apud Assemanum [Ibid. pag. 342.] . Abrahamus porro presbyter profecto ille est de quo num. præced. scribebat Photius in summario historiæ legationum Nonnosi: Quin et Nonnosi pater, cui Abramo nomen, ad Alamundarum præfectum Saracenorum orator aliquando profectus etc. Justino imperatori subserviens. Abrahamus, pater Nonnosi, verisimiliter post obitum uxoris sacerdos est factus, ait Saint-Martin, siquidem in oriente tum temporis non raro id fiebat [Lebeau, Hist. du bas-empire, tom. VIII, pag. 57. Edit. Saint-Martin.] . Sed addendum, etiam vivente uxore antiquitus hoc licuisse in utraque ecclesia; et in ecclesia orientali insuper permissum fuisse sacerdotibus hujusmodi matrimonii usum; qui prorsus vetabatur in patriarchatu Romano universo. De his legi potest canon Nicænus apud Socratem lib. I cap. 8, epistola Siricii pontificis ad Himerium Tarraconensem cap. 7 et Justiniani novella 22 cap. 42. In ipso oriente, ante synodum Trullanam, optimus quisque sacerdos, qui ante susceptum presbyteratum uxorem duxerat, ab usu matrimonii abstinebat.
[136] [Legationes Abrahami, ejus patris ac filii. Almundaro obvii fiunt legati in Madianitide. Epistola Dhu Nowasi ad Almundarum.] Utut cum Abrahamo contigerit, ex Photio discimus tam Euphrasium, quam ejus filium Abrahamum, et hujus iterum filium Nonnosum, ab imperatoribus ad legationes fuisse adhibitos; et quidem omnes gentis istius legationes ad Arabas, aut Æthiopas sunt habitæ. Hoc vero ordine contigerunt. 1° Euphrasius, avus Nonnosi ab Anastasio missus est ad Caisum, Arethæ nepotem, præfectum Saracenorum. Supra num. 74. 2° Abrahamus, Nonnosi pater, mittitur ad Alamundarum, seu Mundhar III, regem Hirensem, imperante Justino. 3° Idem Abrahamus ad supra dictum Caisum mittitur a Justiniano; 4° Mittit Justinianus Nonnosum, Abrahami filium, ad eumdem Caisum, qui duabus præerat gentibus apud Saracenos clarissimis, Chindinis et Maadenis; et inde ad Auxumitarum regem, cui genti Elesbaas tunc præerat, itemque ad Homeritas. 5° Denique Abrahamus tertio ad Caisum in legationem proficiscitur, anno Christi 534, aut 535 [Photius, Cod. 3 et supra n. 74.] . De secunda porro legatione ex supra dictis, quæ Almundarum, seu Monderum, Hirtæ, vel Hiræ, non repererat, audiamus iterum Simeonem, qui sic narrationem prosequitur. Per desertum igitur, diebus decem consumptis, austrum atque orientem versus pergentes, pervenimus ad Monderum contra montes “Arenæ,” nuncupatos, quos Arabes “Ramle” appellant. Monderi autem castra ingredientibus nobis, occurrunt Arabes ethnici et Maadeni (i. e. incolæ Madianitidis. Supra num. 74. Ex quo patet hoc in tractu, in quo sita est Mecca cum suo templo Caba, vel inde non procul Al-Mundharum obvium habuisse legatos); et, quid amplius agendum vobis restat, inquiunt, quum Christus vester ex Romanorum, Persarum, et Homeritarum finibus expulsus sit? Hæc nobis Arabes exprobrabant. At nos ingenti dolore contabescebamus; maxime quum juxta esset legatus ab Homeritarum rege Dhu Nowaso, seu Dunaan, ad regem Monderum missus (cfr Acta infra n. 25 sqq.) qui plenam arrogantiæ epistolam exhibuit, in hæc verba.
[137] [Inchoatum bellum Dhu Nowasi secundum, exeunte anno 522. Occidit sacerdotes 280,] “Noveris, frater mi Mondere rex, inquit Dhu Nowasus, regem illum, quem Æthiopes regioni nostræ præfecerant, e vivis jam excessisse. Hic proregem anonymum significari credo, de quo supra num. 127 sq. Adventante autem hieme, quum in nostram regionem Æthiopes contendere nequirent, ut christianum regem de more constituerent, totum ego Homeritarum regnum occupavi. Hiems hæc, quæ renovati belli initium fuit, autumno anni 523, quo labente mense octobri, martyrium consecutus est S. Arethas, respondere non potuit. Nam primo, historiam hujus belli hoc modo inchoant Acta nostra: Anno quinto imperii Justini etc., cœpitque hic annus quintus cum septembri anni 522; quocirca hiems illius anni quinti incidit vel in extremos menses anni 522 vel in initium anni sequentis. Deinde dum mense septembri vel octobri anni 523 Dhu Nowasus Negranam advenit, quæ civitas septemtrionem versus ad extima Homeritidis sita erat, jam australia omnia subegerat et exercitum ducebat militum 120,000 (n. 139). Ex quibus certum est rebellionem suam auspicatum esse Dhu Nowasum adventante hieme anni 522. Ac primum quidem, inquit rex judæus, cunctos christianos, qui in Christum crederent, cepi, mortem ipsis comminatus, nisi judæi nobis similes fierent. Occidi autem quos reperi, bis centum et octoginta sacerdotes; Æthiopes quoque qui ecclesiam custodiebant, una cum ipsis e medio sustuli: eorum vero ecclesiam in synagogam nostram converti. Gesta sunt hæc omnia a Dhu Nowaso antequam ad civitatem Negran pervenisset; cujus ecclesiam, ut dicet mox ipse, flammis absumpsit.
[138] [forte Taphari. In Yemana florebat tum religio christiana.] Qua igitur in civitate ecclesiam aliam reperit, sacerdotesque, et Æthiopes qui eam custodiebant? Aliunde enim nec civitas alia, cujus incolarum pars christiani fuerint, certo innotescit, nec alia ecclesia præter Negranensem. Quamquam alias fuisse in regno in quo Æthiopes christiani regem christianum de more constituebant, certo discimus ex Actis n. 3, quo loco dicit tyrannus: Christianorum vero ecclesias quas vocant, in omnibus circumjacentibus regionibus, incensas et ad solum usque eversas, in pulverem redegi. Cfr ibid. n. 38, ubi presbyteri in locis singulis a novo episcopo constituti dicuntur. Forte hæc alia ecclesia, quam in synagogam convertit Dhu Nowasus, Taphare fuit, seu Dhafare, quæ erat urbs ejus regia (Act. n. 35 sqq.) uti et aliorum regum plurium. Supra num. 48. Illic enim, cæso Dhu Nowaso, S. Elesbaas statim fundavit ecclesiam. Act. n. 38. Idque confirmatur ex supra laudato Actorum num. 3, quo Dhu Nowasus, Negranam obsidens, his verbis cives alloquitur: Ecce enim qui relicti sunt a rege Æthiopum in CIVITATE (ἐν τῃ πολει), et christianos regni mei, et qui monachi dicuntur, omnes tradidi gladio et igni. Quæ civitas Taphar, seu Dhafar esse videtur, regni primaria. Inter Dhafar et Nagran sita erat Sanaa, quæ et ipsa diu regia fuit [Caussin, tom. I, pag. 58, 64, 107 etc.] , et nunc urbs est præcipua Yemanæ interioris. Eam et Dhu Nowasi regiam fuisse insinuat Taberita, dum huc, post cædem Negranensem, eum reversum esse scribit: Dhu Nowasus deinde, inquit, cum copiis Sanaam, regionis Yamanæ, revertit [Imperium Joctanid. pag. 107.] . Sed licet certum sit, ex Actis probatis quæ edimus, Taphar judæi tyranni regiam fuisse, conjectura qualicumque dicimus, in hac forte civitate majore, qua, Thaphare ad Negran iter agens, transire debuit, reperisse ecclesiam et in synagogam commutasse. Quantum vero in hac interiori Yemana floreret res christiana, discimus quoque ex tot sacerdotibus, quos, antequam ad Negranam perveniret, jam interfici jusserat Dhu Nowasus: Occidi, autem quos reperi, inquit, bis centum et octoginta sacerdotes etc.
[139] [Negranam aggreditur Dhu Nowasus, et perjurio intrat in civitatem. De sinceritate epistolæ Simeonis, ex Walchio et J. D. Michaëlis.] Tunc demum, sic prosequitur, cum centum et viginti millibus (ita et Acta n. 3) hominum ad Nagran, regiam eorum (Æthiopum) urbem, castra movi: quam quum diebus aliquot frustra oppugnassem, interposito jurejurando incolumitatem pollicitus sum; animo tamen datam christianis hostibus meis fidem non servandi. Quare deditione facta præcepi ut aurum, argentum et omnes opes suas proferrent. Prolatas sustuli. Locus hic, aliaque nonnulla, satis ostendunt, Simeonem non exscripsisse epistolam Dhu Nowasi ad Almundarum, sed in memoriam reduxisse quæ audiverat, quando, jubente Almundaro, coram omnibus prælecta est; addidisse etiam quæ ex Arabe Hirensi, qui a legato quodam vita functi proregis Homeritarum, Negranam fuerat missus, perceperat. Infra n. 152. De hac parte litterarum Dhu Nowasi scribit Walchius: Mirandi certe est causa, regem judæum in suis sceleribus aperte gloriari et litteris ad alium regem datis se fraudatorem et perjurum prodere. Nihilominus hæc epistola non est solus fons, ex quo Simeon sua deduxit. Addit enim, se reducem in terras Naamanis, alius Arabum reguli (in quo fallitur vir doctus, quum Naaman iste centum ante annis floruerit, nec aliud hic significetur quam Almundari urbs regia, dicta a Syris Hirta Naamanis), invenisse ibi legatum regis Homeritarum, a judæo illo occisi (dicendum fuit: Qui obierat; nam hoc solum fert locutio Syriaca Simeonis, et supra n. 137 dixerat ipse Dhu Nowasus), huncque, quum expers esset omnium, se absente, in patria gestorum, hominem mercede conductum Negranam misisse, ut quæ vere contigerint, sibi renuntiaret. Quæ hic retulit de cæde civium Negranensium, ita Simeon litteris consignavit, ut mirum sit, talem nuntium tam copiose et ornate enarrasse, et qui facti fuerint, sermones fideliter expressisse; nisi et huic narrationi decoris quid opera Simeonis accessisse, fueris suspicatus. Denique nec clausula epistolæ Simeonis hoc loco omittenda est, qua se illam eo consilio dedisse significat, ut summa, qua judæus ille rem christianam adfecerit, injuria ad notitiam patriarchæ Alexandrini perveniret, hic vero Æthiopiæ regem ad ulciscendum facinus excitaret. Quæ jam observavi, sufficere mihi videntur recto de auctoritate Simeonis ferendo judicio, quo quidem caveatur, ne quævis ab eo prolata uno eodemque loco habeantur [Walchius in Novis Commentar. Societ. reg. Gottingensis, tom. IV, part. 2, pag. 10. Gottingæ 1774.] . In quibus postremis verbis, quæ lectorem celare nolui, erga Simeonem iniquior est Walchius. Quid, quæso, detrimenti inde capere veritas poterit, quod scripta hæc sunt ut innotescant partriarchæ Alexandrino? Cupitne falsitatis convinci a patriarcha suo Simeon? Quapropter æquius sensisse videbitur Joannes David Michaëlis, vir itidem heterodoxus, sed quo nullus rerum orientalium, linguarum quas Semiticas vocant, et antiquitatum biblicarum, sæculo præcedenti peritior fuit: Certe mentitus non est Simeon, inquit, nec quidquam sciens et volens de suo addidit …, sed quum litteras Munderi describere non potuerit, plura quæ ex aliorum narratione didicerat, ignorans immiscuit et forte aliqua, ut fit, pro ingenio suo adornavit, etc. [J. D. Michaëlis, Orientalische u. exeget. Bibliothek, tom. VII, pag. 145 et seq. Frankfurt a. M. 1774.] .
[140] [Pauli episcopi, vita functi, ossa Dhu Nowasus comburit. Martyrium procerum civitatis.] Sed jam prosequatur Dhu Nowasus, Almundaro, seu Mondero, narrans quæ Negranæ gessit, postquam a Negranensibus perjurio et fraude obtinuerat, ut sibi paterent portæ civitatis: Mox Paulum eorum episcopum quæsivi; quem quum illi e vivis jam excessisse affirmassent [Supra n. 112; cfr Acta n. 5.] , haudquaquam ipsis fidem adhibui, donec tumulum ejus mihi ostenderunt: ego vero ossa inde extracta cremavi. Ecclesiam quoque eorum [Acta n. 17.] et sacerdotes, et quotquot ad ecclesiam confugisse deprehendi, flammis absumpsi. Reliquos vero cogebam Christum, crucemque ejurare. Quod tamen illi se commissuros negarunt; illumque Deum esse et Filium Benedicti testabantur: et mortem hanc ob causam oppetitam vitæ anteponendam affirmabant. Sed et ipsorum princeps (S. Arethas), multa effutiens, contumeliis probrisque me incessere non verebatur. Omnes itaque eorum proceres duci ad supplicium jussi sunt.” Quæ hucusque scripsit Dhu Nowasus ex Actis nostris non parum illustrantur; ideoque hinc inde eorum loca nonnulla indicavimus: sed ubi discrepant binæ narrationes, utra sit magis proxima vero, pro posse, inquirere non omittemus. Proceres isti, qui ad supplicium duci jussi sunt a Dhu Nowaso, erant numero 340; inter quos eminebat S. Arethas. De hoc martyrum coryphæo, qui post multos alios capitali supplicio affectus est, brevissime scribit rex Homerita; sed plura percepit Simeon ex Arabe Hirensi, qui Negranam missus est, eaque ad calcem epistolæ suæ consignat, ut suo loco videbitur. Antequam vero martyrium feminarum, et maxime Rumæ, nobilis viduæ, ejusque filiarum, e litteris Dhu Nowasi memoretur, ex Actis nostris, quæ e monumentis Homeriticis manifesto sunt hausta, omnem martyriorum seriem, perspicuitatis gratia, hic exhibere visum est. Omittimus autem quæ antequam Negranam obsideret, tyrannus perpetravit; de quibus, quæcumque novimus, superius sunt declarata: atque hic de solis martyriis Negranensibus sermo inducitur.
§ XIII. Ordo rerum gestarum Negranæ a Dhu Nowaso; de S. Ruma femina nobilissima ejusque et filiarum martyrio, ex epistola Dhu Nowasi ad Almundarum.
[Series martyriorum] Hoc ordine et serie Negranæ res contigerunt: 1° Civitatem obsedit Homeritarum rex ad multos dies, usus machinis et validissimis instrumentis bellicis. Act. num. 4. 2° Ejecit omnes qui in suburbiis et agris erant civitatis ejusque possessionibus, et hos quidem interfecit, illos vero tamquam servos largitus est suis proceribus. Act. n. 4.3 ° Juramentum præstat: Quoniam non nocebo alicui civi, nec quemquam blasphemare cogam quam veneramini religionem. Ibid. n. 4. 4° Postera die, apertis januis, exiverunt omnes duces seu proceres, simul cum Aretha, ad regem. Quos jussit ille primo quidem facultates suas extra civitatem afferre, deinde ostendere ei Paulum, episcopum civitatis; et quum hunc obiisse didicisset a biennio, ejus ossa igni sunt tradita. Ibid. n. 5. 5° Sequenti die jussit omnem exercitum magnam copiam ligni congregare, et vastissimum rogum accendere, ita ut stadii unius spatium occuparet, ac injicere omnes sacerdotes civitatis et diaconos, et reliquos ecclesiæ ministros, et qui solitariam vitam in vicinia agebant, et quæ dicuntur canonicæ et sanctimoniales; cantatrices etiam quæ nocte et die cantant in domibus Dei: hos omnes, sive in civitate essent, sive in vicinia, sine examine combussit, terrere volens reliquos christianos. Erant autem, qui combusti sunt, numero quadringenti viginti septem. Act. n. 6. Hi martyres Negranenses sunt ordine primi; ut de cetero testatur Dhu Nowasus ipse in epistola, paucis multo complexus, supra n. 140: ibique simul combusta ecclesia dicitur. Cfr Act. n. 17. Ex quorum numero dignosci potest, quantum floreret Negranæ religio catholica.
[142] 6° Posthæc ligari jubet ferrea catena Aretham, virum clarissimum, et reliquos primores civitatis, [et rerum Negranæ gestarum a Dhu Nowaso,] Act. n. 6; eos nimirum qui ante portam civitatis ei occurrerant, numero 340. Qui tamen nonnisi pluribus post diebus capitali supplicio sunt affecti. 7° Multi autem, quum nossent prævaricationem improbi regis, aufugerunt, abscondentes se in montibus et speluncis. Act. n. 7. 8° Congregatis uxoribus procerum civitatis, qui in vinculis erant, ac jam martyrium suum in inchoaverant, eas statuit coram viris suis, simul cum filiis. Act. n. 8. Ex iis mulieres decem, quæ canonicæ erant et velamen virginum induerant, ei dixerunt etc. Hæ canonicæ decem proles erant primorum civitatis, qui in vinculis detinebantur; quibus simul cum matribus sunt objectæ: sed qua de causa cum reliquis canonicis (supra 5°) incendio non sint consumptæ, ignoro. Tunc jubet rex, ira ferociens, auferri illas omnes ad foveam quamdam, et gladio interimi in loco eodem, in quo iis, qui eas martyrio præcesserant, modo caput fuerat abscissum. Ducebantur itaque comis capitis tractæ a servis tyranni, erantque numero feminæ ducentæ viginti septem. Act. n. 9. Cupientibus canonicis ut priores mortem possent obire, ceteræ feminæ responderunt: Non ita erit, sed siquidem uxores et matres sumus martyrum, NOS MORIAMUR PRIUS, UT TESTES MORTIS VIRORUM et liberorum NON SIMUS … Sunt igitur omnes capite plexæ hæ sanctæ feminæ. Ibid. Quæ manifesto ostendunt, ante ipsos proceres, eorum uxores morti fuisse traditas.
[143] [ex Actis græcis S. Arethæ.] 9° Adducta est tum femina totius civitatis primaria … erat autem pulchritudinis incomparabilis. Jussitque tyrannus eam custodiri simul cum duabus filiabus suis. Hæc a Dhu Nowaso, in epistola ad Almundarum, Ruma vel Rumi vocatur; de qua mox plura. Aliquot post diebus, simul cum filiabus martyrium est consecuta. 10° Die sequenti venire jubet tyrannus S. Aretham cum reliquis qui in vinculis detinebantur, numero trecenti quadraginta. Act. n. 15 et supra 6° et 8°. Eodem die, ut videtur, post nobilissimos sermones S. Arethæ, ducti sunt omnes ad supplicum. De quo scribit Simeon in fine epistolæ. 11° Mulier autem quædam christiana, tenens filium suum, qui erat annorum quatuor aut quinque, vidensque quomodo adstantes benedicerent sanctis, et isti facies suas sanguine S. Arethæ ungerent [V. infra n. 157.] , occurrit et ipsa, et sumens de ejus sanguine, signavit sese ac filium suum. Act. n. 21. De hoc puero non pauca habent tum Simeon, tum Joannes, Asiæ episcopus. 12° Rex, congregatis omnibus pueris, ab ætate annorum quindecim et infra, utriusque sexus et cujuscumque conditionis, sive a nobilibus essent geniti, a civibus, agricolis, opificibus, vel servis, dummodo christiani essent, numero mille ducentis nonaginta septem, distribuit illos tradiditque in servitutem cunctis proceribus suis ac ceteris qui eum in persecutione christianorum adjuverant. Act. n. 23. Tum demum scripsit ad regem Persarum et ad Almundarum, narrans quæ gesserat et ut similem in christianos persecutionem ordirentur adhortans. Ibid. n. 25.
[144] His ex Actis nostris depromptis, facilius deinceps narrantem Dhu Nowasum sequemur; simulque apparebit in quibus hæc monumenta hinc inde inter sese differant. [De tempore et ordine quo proceres in carcerem conjecti et martyrio coronati sunt.] Interea, inquit, id est, dum parabantur proceres ad supplicium (supra n. 140), vel potius, ut supra n. 142, 6° et 8°, ex Actis est explicatum, dum in vinculis detinebantur, feminas, ut maritorum exitum animo reputantes resipiscerent, hortabamur, si sibi suisque liberis consultum vellent. Sed illæ adeo nostris adhortationibus commotæ non fuerunt, ut a virginibus, quas neci addixeramus, in eo præventas se fuisse conquererentur et ultro in medium illarum agmen irrumperent [Supra n. 142, 8°.] atque a suis maritis se divulsas dolerent. His verbis: Interea feminas, ut maritorum exitum animo reputantes resipiscerent, hortabamur etc. videtur significari, maritos ante uxores occubuisse. Sed primo, feminæ potuerunt reputare maritorum exitum prævisum; et reapse conqueruntur quidem in eo præventas se fuisse a virginibus, at præventas se fuisse a maritis non significant. Deinde certum non est sic scripsisse Dhu Nowasum sicut eum scripsisse credidit Simeon. Tertio loco, Acta nostra, quæ non immerito pura et sincera esse arbitramur et in quibus nitide persecutionis omnis series exhibetur, aperte dissentiunt. Quarto denique, dicit ipse S. Arethas in epistola Simeonis, infra n. 157, de Paulo episcopo: Cujus ossa flamma DUDUM consumpsit. Ex quibus non videtur inter primos martyres occubuisse.
[145] [Ruma, femina nobilissima, tyranno sistitur, simul cum filiabus;] Majorem videntur habere difficultatem quæ sequuntur: Iis ergo mulieribus ultimo supplicio affectis, ait Dhu Nowasus, Rumam regis designati uxorem, datis ex nostro exercitu custodibus, dimittendam putavimus, si forte filiarum commiseratione capta, religionem christianam repudiaret, et judaïcam amplecteretur, filias, opes, fortunas omnes receptura. Dicitur insuper Ruma pulchritudine in primis conspicua fuisse, filias habuisse quinque (Et nunc filias virgines quinque Christo despondi); et diebus solum tribus vidua fuisse: Quandoquidem triduum marito superstes vixi. Demum addit ipse Simeon, infra n. 154, eam S. Arethæ fuisse uxorem. Acta vero nostra hoc loco non parum diversa tradunt. Omisso nomine tum mulieris, tum ejus mariti, eam vocant feminam totius civitatis primariam, num. 10; filias tradunt habuisse tantum duas, ibid. et sqq.: nisi intelligendum sit has solas, utpote natu majores, ad martyrium fuisse ductas; dudum viduam fuisse manifeste significant, n. 11 et passim; et denique ante S. Aretham martyrium esse consecutam. Sed de narratione Syriaca notat J. D. Michaëlis, veri simile non esse regem judæum in epistola sua pulchritudinem mulieris tot extulisse laudibus; adeoque non ex lecta coram se regis epistola, sed ex aliorum relatione hausisse hæc Simeonem autumat: et quidem in his nonnihil indulsisse ingenio.
[146] [S. Arethæ uxor fuisse non videtur, sed forte nurus fuit.] Etenim raro venustæ sunt, inquit, feminæ Arabicæ, præterquam in juventute prima; et hæc filias habebat quinque, quarum plures adolescentiam tempore persecutionis attigerant. Credit vero regem judæum politicis de causis eam in uxorem ducere voluisse, ut sibi faveret civitas, vel ut sibi regnum assereret magis; morem orientalem secutus, quo qui in regnum cuiquam succedebat, non raro hæres erat et thori [Cfr J. D. Michaëlis, Mosaisches Recht, § 54, n. 7.] . Sed in matrem filiarum quinque, inquit idem, vix tanto ferri amore potuit, ut et liberare eam voluerit a morte, et id significare alteri Arabum regi [Oriental. u. exeg. Bibl. tom. VII, pag. 145 et seq.] . Propter hæc, et maxime, quod uno tantum loco filias quinque habuisse Ruma dicatur a Simeone, præferenda forte narratio Actorum nostrorum, in quibus filiæ solum duæ ei tribuuntur. Idemque pronuntiandum videtur de asserto Simeonis, Rumam S. Arethæ uxorem fuisse; de quo nihil habent Acta nostra, seu potius cui contradicunt manifeste. Feliciter conjectasse Walchium censeo, dum scribit [Historia rerum in Homeritide etc., pag. 55.] : Reuma illius, i. e. Arethæ, non uxor, sed nurus fuit. Arethas enim, dum martyrium est passus, nonagesimum quintum annum supergressus dicitur, et vidisse filios filiorum suorum usque ad quartam generationem. Act. n. 17. Ceterum quousque sincera Acta nostra habenda sint, pro more ad calcem hujus commentarii dissertabitur.
[147] [Adhortatio ejusdem Rumæ] Jam uno tenore Dhu Nowasus narrationem suam de Ruma prosequatur: At illa, inquit, ut a nostro sese conspectu proripuit, nudat caput, et aperto vultu prodit in publicum, mirante populo; siquidem ejus faciem, ex quo facta erat grandiuscula, nemo in foro conspexisset: atque per vicos urbis et compita discurrens, clamare ac vociferari hunc in modum cœpit: Mulieres Negranenses, quotquot adestis sodales, christianæ, judææ et gentiles, audite. Christianam me esse, et genus, et proavos meos nostis. Patet ex hoc loco Rumam genere Negranensem fuisse, et dudum ante sæculum sextum Negranæ religionem christianam inter ipsos proceres habuisse asseclas. Vide n. 105: Nostis et ingentem auri argentique copiam, patrimonium quoque luculentum, et servorum catervas mihi præsto esse; et si modo, quoniam pro Christo maritus interiit, novas nuptias optare libeat, non defuturam dotem quadraginta millium aureorum (seu francorum gallicorum circiter 600,000; siquidem nummis CPolitanis tum Arabes utebantur: at significari hoc loco manifesto videtur sola moneta cusa quam penes se habebat, præter opes omnes alias) [Cfr supra n. 16.] et præter opes ab illo mihi relictas, mundum prope infinitum monilium, gemmarum et pretiosissimarum vestium: perspectumque vobis est, non falso ista a me jactari. Sed nec illud vos latere scio, nullam feminæ diem optabiliorem esse die nuptiarum; huic autem succedere ærumnas, partuum dolores, et in funere liberorum intolerabiles luctus. Mihi ergo deliberatum est, his omnibus finem dare. Priorum itaque nuptiarum dies lætissimos exegi; et nunc pari cum animi mei lætitia filias virgines quinque Christo despondi.
[148] [ad mulieres Negranenses.] Huc ergo ferte oculos, sociæ. Intuemini sodalem vestram, vestrum in conspectum en secundo prodeuntem. Quandoquidem in priori illa mearum nuptiarum pompa, vobis omnibus spectantibus, sponsi prioris domum traducta sum; et nunc aperto similiter vultu ad Christum Deum, et meum filiarumque mearum Dominum, propero, quemadmodum et ipse Christus ob suam in nos caritatem ad nos descendit, et pro salute nostra passus est. Meis ergo insistere vestigiis, vos etiam atque etiam rogo, neve caduca oris forma transversum vos agi sinatis; nec enim ego vobis minus formosa sum. Sed et ipsam hanc qualemcunque formam integram, et judaïcæ perfidiæ immunem, ad Christum deferam, ut ipsa oris species Domino meo fidem faciat, me ab illa in infidelitatis crimen abduci nequaquam potuisse; et aurum, et argentum, et ingentes opes ostendent, nihil ipso carius fuisse. Rex namque perduellis salutem incolumitatemque, si Christum ejurarem, promisit. Sed hoc avertat Deus, sodales, avertat, inquam, ne Christum Deum, in quem credidi, nunc deseram; sed quando ego et filiæ, in nomine Trinitatis baptizatæ fuimus, Christi crucem adorare, et pro eo mortem cum vita commutare, una cum illis est ratum mihi; siquidem et Christus pro nobis cruciatus et mortem in sua carne perpessus est. Quare res hasce caducas, et quamvis modo oculos alliciant corporique blandiantur, quandoque tamen casuras, sponte resigno, perennes et perpetuo mansuras opes a Domino acceptura. O vos beatas, sodales, si dictis aures dederitis meis et veritati manus, Christumque Deum dilexeritis, pro quo ego et filiæ morimur. Nunc autem pacem et tranquilla tempora populo Dei precor. Fratrum et sororum in hac urbe pro Christo interemptorum cruor ipse murus fiat, si tamen Domino meo Christo perpetuo adhæserit. En fidenter urbe excedo, in qua, velut in temporario quodam diversorio, hactenus versatæ sumus, ego et filiæ meæ, illam civitatem æternam cogitantes, in qua sponsum, cui ipsas tradidi, sunt inventuræ. Orate pro me, sodales, ut Dominus meus Christus me suscipiat, et ignoscat mihi, quandoquidem triduum marito superstes vixi [Supra n. 145 et seq.] .
[149] [De Ruma ulterius scribit Dhu Nowasus;] Gliscentibus ergo ex urbe clamoribus conciti, percontabamur reduces, quos eo legaveramus, nuncios, quænam tandem insoliti illius ejulatus causa foret. Isti quæ mox narrabamus renunciarunt: Rumam videlicet feminarum vulgus ad eos clamores concitasse. Custodum nempe segnitiesocordiaque factum fuerat, ut tantum feminæ liceret. Et in eos quidem ultimo supplicio animadvertere ratum erat, nisi in mitiorem sententiam quorumdam preces nos postea flexissent. Ecce autem ab urbe femina revertitur, bacchanti similis, nudoque capite et filias secum trahens eleganter concinneque ornatas, quasi ad thalamum concessuras, erecta fronte petit conspectum nostrum. Mox solutis plicatisque in manus crinibus, nudam cervicem porrigit, inclamans: Christianæ sumus, pro Christo morimur. Abscinde caput, et ad fratres ac sorores, mearumque filiarum parentem ocius me transmittito. Ego vero post tantam mulieris amentiam, ut Christo renunciaret adhuc suadebam; sin minus, tantum ne diceret eum Deum esse. At non persuasi; quin etiam ejus filiarum altera nos objurgabat, qui ista suggereremus.
[150] [ejus filiarumque martyrium. Impuberes servati.] Quum ergo persuasum haberem, nulla vi, nullove ingenio mulierem adductum iri ut Christum ejuraret, ceteris christianis metus incutiendi causa eam humi prosterni jussi; filias vero statim jugulari pone matrem, adeo ut dissectis e cervicibus erumpens cruor in os ejus influeret; mox ipsam pari supplicio necari. Deum Adonaï juro, incredibili mœrore affectus sum, cogitans ipsius filiarumque pulchritudinem. Quoniam vero pontificibus mihique videbatur, scelus esse, si peccantibus parentibus insontes liberi pœnas darent (id enim etiam leges nostræ vetant), idcirco lege lata edixi, ut impuberes a nostris militibus alantur, ut quum ad pubertatis annos pervenerint, aut judaïcam religionem suscipiant, aut si christianam profiteri malint, pereant. Hæc tibi, rex, eo perscribenda putavi, ut simul te admonerem, ne quemquam christianum in tuo regno vivere patiaris, nisi forte qui suam cum tua religione commutare voluerit. Judæos vero fratres meos ea, qua soles, benignitate fovere perge, frater; gratias pro hac tua in eos benevolentia ego rependam, quascumque tibi carissimas fore tuis litteris ipse me feceris certiorem. Hæc rex profanus judæus Mondero. Quibus verbis absolvit Simeon Beth-Arsamensis epistolam Dhu Nowasi ad Almundurum, seu Monderum.
§ XIV. Narrationem prosequitur Simeon Beth-Arsamensis: S. Arethæ genus, libertas loquendi coram tyranno, martyrium. Mirabilis constantia pueri quinquennis.
[Litteræ Dhu Nowasi in castris Almundari publice recitantur. Fortitudo militis cujusdam christiani.] Quum autem nos eo pervenissemus, ait Simeon, id est, ad locum quo Almundarus, seu Monderus, cum exercitu versabatur, Monderus, convocato ad concionem exercitu, regis literas publice recitari jussit; remque ita se habere præsens ipsius regis legatus attestabatur, attexens alia quædam de christianorum cæde, eorumque ex Homeritide fuga (quæ supra significatur n. 142, 7°). Tum vero Monderus ad christianos, quos sub signis habebat plures, conversus: Audistis, inquit, quæ adversus vestræ sectæ homines decreta actaque fuerint? Qui ergo vos Christum modo non ejuratis? ut forte fecerat ipse Almundarus aliquando, supra n. 88, 98. Neque enim regibus, qui christianos expellendos judicarunt, sum ipse melior. Ad hæc miles quidam christianus, qui in Monderi castris merebatur, divino zelo excitus, prompte confidenterque: Haud tua, rex, inquit, ætate nos christiani facti sumus [Vide supra a n. 76.] ut modo Christum ejurare debeamus. Cui Monderus subiratus: Tune inquit, me præsente hæc effutire audes? At ille: Pro pietate locuturus neminem metuere soleo, nec modo hominum metus, ut in ea causa taceam, umquam efficiet. Neque vero mihi gladius brevior est gladio ceterorum, parato experiri summa. Tacuit Monderus, reveritus nobilissimi viri genus, et quod idem inter regni proceres esset clarissimus, et in armis strenuus.
[152] Inde profecti Hirtam Naamanis (non terras Naamanis, ut vertit Assemanus) sabbato primo jejunii tenuimus (i. e. die 24 februarii hujus anni 524. Isto enim anno dominica quinquagesimæ, quæ principium est jejunii tum Græcorum, tum Syrorum et Mesopotamiorum, [Simeon cum sociis redit Hiram; ubi ex Arabe quodam, qui Negranam missus est, plura discit.] incidebat in diem febuarii 18 ); ibique legatus extincti regis Homeritarum (supra n. 127) occurrit, qui quum cædem a tyranno judæorum commissam a nobis didicisset, Naamanitam quemdam (in Syriaco ad verbum: hominem ab Hirta Naamanis) pacta mercede jubet, in urbem Nagran quantocius proficisci, omniaque ibidem gesta quam diligentissime explorare. Is itaque post dies legato christiano, nobis audientibus, narravit quæ supra memoravimus, subjecitque cæsos eadem occasione trecentos et quadraginta proceres, qui ab urbe tyranno occurrerant. Supra n. 142. Præterea addidit, judæum Arethæ, filio Caleb, illorum principi, et Rumæ marito, insultasse in hæc verba, etc. Num Ruma uxor Arethæ fuerit, supra expendimus n. 145 seq. De ipso vero S. Aretha, paulo latius inquirendum hoc loco.
[153] [S. Arethas dicendus videtur filius Kaëb;] In tractu Negranensi dominabantur primitus posteri Djorhom, e quibus erat princeps quidam Afa, dictus El-Cahin, seu Vates, qui floruit annis aliquot ante Christum natum [Caussin, tom. I, pag. 123 et 187.] . Tribus alia, quæ ex Cahlan, fratre Himyaris prodierat, dictaque est Benou-l-Harith-ibn-Caab. seu filii Harith, filii Caab, circa annum Christi 100 vel 110, progeniem Afa dominatu spoliavit. Atque exinde, ut docet Ibn Khaldun, Negranæ principatum obtinuit. De Arethæ itaque nomine, quem filium Caleb dicit Simeon Beth-Arsamensis (Hareth bar Kolob vel Kalab) [Bibl. Orient., tom. I, pag. 374.] scribit eruditus Arabum veterum historicus, vicinum id esse nomini Harith-Ibn-Caab id est, Arethas filius Caab, sive Kaab; quibus verbis insinuat Simeonem S. Aretham, filium, non Caleb, sed Caab, dicere debuisse. Atque hæc, quæ conjicit vir doctus, mihi in primis probantur. Etenim in synaxario Æthiopico, quod infra typis edimus, S. Arethas dicitur filius Kaëb, et quum vocales facile varient Arabes, Kaëb et Kaab iis idem est prorsus. Præterea in historia Mahumetis legitur, anno IX hegiræ ad eum venisse disputandi causa christianos multos civitatis Negranæ, cujus incolæ majorem partem christiani erant [Caussin, tom. III, pag. 275 et seqq.] , et fuisse illos ex gente civitatis primaria Benu-l-Harith-ibn-Caab. Denique nomen Χανεφ, quod habent Acta nostra n. 7, facile ex Æthiopico Kaeb librarii oscitantia sua formare potuerunt.
[154] [Negranensium princeps et dominus fuit. Adjuncta martyrii;] Erat autem S. Arethas, ut eum vocant Dhu Nowasus et Simeon, Negranensium Princeps; et de eo legitur in Actis n. 7: Princeps erat eorum (procerum), et dux, et hortator confessionis, sanctus Arethas, filius Chaneph, qui in vita sua temporali fuerat civitatis et totius viciniæ dominus. Sed et patrem ejus Negranæ dominatum esse Acta nostra ferunt: Quare imitatus non es patrem tuum, ita Dhu Nowasus martyrem alloquitur, qui imperavit civitati et omni viciniæ? qui et honore afficiebatur dum regnabant mei decessores; sed voluisti tyrannum agere et monarcham super civitate Negran et ejus vicinia etc. Act. n. 15. Hinc videretur Æthiopum prorex fuisse, nisi aliud significaretur num. 137; fuit itaque eorum fœderatus, vel ut verisimilius est, princeps remansit civitatis, nomine proregis eam moderans. Si Actis fides, adjuverit quoque S. Arethas reges Æthiopiæ aut Homeritarum in bellis gerendis. Hæc enim inter alia tyranno respondet, n. 17: Vidi reges magnos qui te superabant, in India, Perside et Æthiopia, et in hac ipsa regione; sed nihil tale egerunt umquam… In variis bellis generose et fortiter me gessi. De martyrio S. Arethæ, seu de ordine rerum gestarum paucis dictum supra n. 141, 4° 6° et 10°. Cetera jam dabit Simeon Beth-Arsamensis, qui narrationem suam, inchoatam n. 152, hunc in modum prosequitur: Arabs Hirensis, qui a defuncto rege seu prorege Homeritarum, Negranam missus fuerat, præterea addidit regem judæum Arethæ, filio Caleb [Cfr n. præced.] , illorum principi et Rumæ marito [Vide n. 145 et seq.] , insultasse in hæc verba: Viden quo tua te in Christum fiducia adduxerit, bellum adversus me molientem? Jam resipisce miser, et ejurato Christo, senectuti tuæ consulere sero disce, ne te quæ socios tuos, involvat pœna.
[155] [libertas loquendi coram tyranno, cujus prænuntiat ruinam.] Cui Arethas: De istis, inquit, merito jam queror, ut qui me bene monentem obaudire noluerint. Ajebam siquidem, nullam tuis dictis habendam esse fidem, sed in urbe manendum; et inde armis rem esse transigendam, non verbis. Daturum scilicet Christum, quem optabamus, bello finem; nec urbem umquam expugnatum iri, in tanta præsertim rerum omnium copia. Sic illi nimirum statuerunt, tuis capti artibus. Quamobrem regio te nomine indignum puto; impostorem potius dixero. Enimvero reges quos vidi multos, pacta conventa servant, et a dolis fraudibusque abhorrent. Quod summum est, datam Christo Deo meo fidem non muto, nec judæus tui similis apostata fiam. Et vivere quidem, mortemque evadere, meo nunc stare arbitrio sat scio. Attamen diu jam vixi, et liberorum, nepotumque, atque cognatorum magnam catervam relinquo. Ex quibus confirmatur hic locus Actorum, n. 17: Annum supergressus sum nonagesimum quintum … et genui filios, et vidi filios filiorum meorum usque ad quartam generationem. — Rebus insuper belli domique gestis, sic idem apud Simeonem prosequitur, non modicam, Christo favente, collegi famam. Quod in posterum spectat, non dubia, sed certa mihi spes manet, fore ut, quemadmodum vitis, resectis superfluis sarmentis, uvis exuberat, sic populus noster christianus in hac urbe frequentissimus sit futurus, et ecclesia quam incendisti, magnificentius propediem instauretur. Insuper et christiana religio resumptis viribus regnet regibusque imperet; judæorum autem secta tenebris obruatur, tuum regnum concidat, et potestas intereat. Pone ergo fastum, neve aliquid præclarum te gessisse putes; quum enim clarueris, repente occides. Hæc pars posterior orationis S. Arethæ, siquidem scripsit Simeon anno integro ante adventum Elesbaæ cum Æthiopibus, et mortem Dhu Nowasi, tota prophetica fuisse dicenda est; nisi hic adsit interpolatio, quod non video cur admittendum foret. Eadem habent Acta n. 17.
[156] [Hortatur concives; tertiam partem agrorum donat ecclesiæ.] Hæc ajebat magnus et venerabilis senex Arethas. Mox christianos, qui frequentes latus ejus stipaverant, hunc in modum interpellat: Audistis, fratres, quid isti judæo testatus sim? Cui illi: Utique, pater. Arethas: Vera sunt illa, necne? Quum respondissent, vera esse, subdidit: Si quis ergo metu mortis concussus, datam Christo fidem mutare cogitat, quantocius abscedat. Hic sublato clamore omnes dixerunt: Propitius sit nobis Deus, ne timeamus, pater; omnibus quippe, tecum mori pro Christo, est ratum, nec umquam a tuo avelli latere. Posthæc Arethas ad circumstantem christianorum, judæorum et gentilium turbam conversus: Audite, inquit, quotquot adestis omnes. Si quis forte ex genere meo, aut affinibus meis, aut cognatione mea a Christo defecerit, et isti judæo adhæserit, hunc meum esse abnego, et hæredem abnuo, bonaque mea in sumptus construendæ ecclesiæ cedere volo. Si quis autem meorum Christo fidem servaverit, mihique superstes vixerit, hunc in jus facultatum mearum succedere jubeo, et hæredem dico meum. Ecclesia vero, quemcumque ex tribus agris patrimonii mei elegerit, habeat sibi ad fabricæ expensas [Acta n. 18.] . Mox iterum conversa ad regem oratione [Acta n. 19.] : Te, inquit, et quotcumque Christum abdicastis, abdico, abjuro, abnuo. En adsumus, arbitrii, jurisque tui facti. His porro Arethæ verbis reliqui christiani inflammati: En Abraham, princeps patrum [Vide n. 22.] , ajebant, te, nosque tecum præstolatur, venientes excepturus. Quicumque a te defecerit, et Christum negaverit, hunc nos omnes abnegamus.
[157] [Ducuntur proceres ad locum supplicii; martyrio coronantur.] Hæc illi. Quibus vehementissime commotus tyrannus, lata in omnes capitis sententia, ad supplicium duci jussit, ubi influit torrens (Vadi incolæ vocant), ibique jugulari et cadavera in profluentem projici. De loco supplicii et profluente, quem Arabes Wadi vocant, dicetur inferius. Interea Arethas sublatis in cælum manibus orabat in hæc verba: Christe Deus, adesto nobis et confirma nos, animasque nostras suscipe. Placeat tibi effusus pro te servorum tuorum cruor, nosque tuo dignos effice conspectu. Confitere nos coram Patre tuo, sicut pollicitus es; et fac ut ecclesia ædificetur, et famulo tuo Paulo, cujus ossa flamma dudum consumpsit (ergo non statim ab ingressu urbis proceres occisi sunt. Cfr n. 140), alter episcopus sufficiatur. Quod et factum esse novimus. Ita demum postquam se invicem pacis osculo salutassent, signoque crucis Arethas senex eis benedixisset, cervicem lictori sponte porrexit, et ictum excepit. Mox socii conglobati accurrebant tanto cum ardore, ut se invicem comprimerent, interfectique modo Arethæ sanguine aspergerentur. De veneratione sanguinis martyrum diximus alibi [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 428 et 431.] . Ita demum martyrio omnes coronati sunt; nimirum proceres 340, quorum dux et hortator erat S. Arethas: idque contigisse ostendimus [Num. 132.] die 24 octobris anni 523.
[158] [Fortitudo et constantia pueri quinquennis;] Narrationem concludit Simeon historia pueri cujusdam, qui audacter restitit tyranno; eaque etin Actis nostris celebratur, et in Menæorum ac Menologiorum synaxariis. Puer erat triennis, inquit, quem Acta nostra quatuor, aut quinque annorum fuisse dicunt, Metaphrastes vero et synaxarium Æthiopicum (de quo infra dicetur) quinquennem [Ap. Surium, 24 Octob. n. 22.] ; quem mater quum ad supplicium raperetur, manu trahebat. Hic regem sedentem et regio cultu amictum forte conspicatus, e matris latere dilapsus, ad illum cucurrit, ejusque genua osculatur. Ea pueri simplicitate delectatus rex, parvulum, ut fit, amplexari cœpit; postremo sic affatur; Quid tibi, mi puelle, mavis? Morine una cum matre, an mecum una vivere? Cui puer: Per Dominum nostrum, malo cum mea matre mori; proptereaque cum matre pergo: dixit enim mihi: Veni fili, moriamur pro Christo. Sed dimitte, oro, me, ut ad matrem meam properem, ne forte non videam morientem; significavit enim mihi, regem judæorum edixisse, ut qui Christum abdicare noluerint, interficiantur: ego autem Christum abdicare nolo. Cui rex: Undenam tandem Christum nosti? Tum puer: Quotidie ad ecclesiam ventitans cum matre, ibi illum video. Subdit rex: Mene amas, an matrem? Puer: Per Dominum nostrum, matrem. Cui rursus rex: Mene amas, an Christum? Puer: Magis Christum, quam te. Quorsum ergo, subdit rex, huc modo procurrens, genua mea osculatus es? Putabam, respondit puer, te esse regem Christianum, quem in ecclesia videbam, nec hucusque noveram, te judæum esse. Rex: Dabo tibi nuces, et amygdala, et ficus. Puer: Nequaquam per Christum; non comedam nuces judæorum. Sed sine me, quæso, ad matrem ire. Rex: Mecum potius hic maneto, et fias mihi filius. Puer: Neutiquam per Christum, non manebo, quia fœtes, et non bene oles, sicut mater mea.
[159] [cuidam ex primoribus educandus traditur: ejus mater decollatur.] Tum vero rex ad pone stantes: An vero animadvertistis, ait, pessimam hanc stirpem, quam ab ineunte ætate seduxit Christus, ut illam perderet? Interim quidam ex procerum ordine puerum sic interpellat: Veni mecum, et ducam te, ut reginæ filius fias. Respondit puer: O colaphis dignum os, regina mihi potior est mater, quæ me ad ecclesiam ducit. Postquam vero se usque teneri invitum sensit, regis femur dentibus impetit, inclamans: Heus, judæe nequissime, dimitte me, ut ad matrem pergam, et una cum ipsa moriar. Postremo rex parvulum cuidam ex procerum suorum numero traditum, jubet diligenter educari, donec adultus, aut Christum ejuraret, et sic supplicium evaderet; aut si contra in Christi fide usque perseveraret, necaretur. Quumque puer a servo ejus abduceretur, luctabatur pro viribus, pedes quatiens, et matrem appellans: Succurre, mater, ajebat, et tolle me, et ad ecclesiam deducito. Cui mater: Ast nunc perge, fili, cogita te Christo commendatum, et noli flere, sed præstolare me in ecclesia apud Christum quantocius ad te redituram. Hæc fata, cervicem porrigit, decollatur.
[160] [Puer incendio consumptus non est, sed adolevit, si fides Joanni episcopo.] Acta nostra n. 22, et secundum ea Metaphrastes, docent et ipsum puerum martyrio coronatum esse; quod cum narratione Simeonis convenire non videtur: nec cernitur quo pacto is, qui ex pluribus percepit quæ litteris mandat, mirabile facinus omisisset: Puerum tradidit rex, inquiunt Acta, uni procerum suorum, dicens: Sume eum, ac nutri et doce eum judaïzare. Duxit itaque puerum, eum manu tenens, et quum obvius fieret aliis proceribus, narrabat eis quæ verba puer dixisset, et quomodo momordisset regem. Quo tempore, quum non proculessent a camino, in quem projectam fuisse matrem ferunt Acta, effluens puer ex eorum manibus, cucurrit, projecitque sese in caminum, et sic cum matre martyr factus est. Mater gladio cæsa est, ut scribit Simeon; projectumque corpus in foveam quamdam, de qua dicendum infra. Puer vero ad multos annos servatus est, ut testatur Joannes Asiæ episcopus, quiversatus est cum eodem, postquam factus est vir, in aula Justiniani imperatoris. Sed dabitur is locus historici Syri in annotatis ad Acta, præstatque, quæ in epistola Simeonis consequuntur, recitare continenter.
[161] [Finis epistolæ Simeonis: cupit ut significentur hæc patriarchæ Alexandrino, regi Æthiopum aliisque.] Hæc ubi tum hisce litteris, ait Simeon, tum propagata multis rumoribus fama innotuere, omnes christiani in his locis (in Babylonia seu Iraca) commorantes indoluerunt. Eaque nos quoque vobis perscribenda duximus, ut sancti et fideles antistites, cognita rerum in Homeritide gestarum serie, sanctorum martyrum commemorationem peragant. Quod reliquum est, vestram caritatem etiam atque etiam obtestamur (Mar Simeonem alloquitur, abbatem Gabulæ) ut quamprimum monasteriorum præfectis, et episcopis, in primis vero Alexandrino (Timotheo) ista significentur, ut regem Æthiopum (Elesbaan) ad ferendam Homeritis opem suis literis cohortetur; simulque curetis ut pontifices judæorum, Tiberiade [Cfr Calmet, Diet. de la bible v° Tiberiade.] commorantes, adigantur scribere ad istum regem judæum, qui modo apparuit, ut a bello et persecutione Homeritarum in posterum abstineat. Sequebantur salutationes variæ, de quibus sic scribit Dionysius patriarcha, qui litteras Simeonis chronico suo inseruit: Cetera quæ in epistola sequuntur, salutationes continent episcoporum et abbatum illius temporis. Nomina non reperit Assemanus, neque in chronico suo Dionysiano, neque in codice Syriaco Vaticano 24, in quo aliud exemplar epistolæ Simeonis adservatur.
§ XV. De suppliciorum modo et numero martyrum.
[Martyres priores igne cremati sunt, numero 427.] De genere supplicii quo absumpti sunt martyres, non undequaque monumenta primo obtutu videntur convenire. Antiquissima enim martyres alios igne, alios gladio periisse tradunt; quum posteriora, maxime Arabica, solum ignem memorent. Verum enim vero certum est martyres Negranenses primos igne fuisse consumptos, siquidem id diserte significent tum Simeon Beth-Arsamensis, tum Acta quæ edimus: Rex jussit, inquiunt hæc n. 6, omnem exercitum magnam copiam ligni congregare, et vastissimum rogum accendere, ita ut stadii unius (seu metrorum circiter 184) spatium occuparet, ac injicere omnes sacerdotes civitatis, et diaconos et reliquos ecclesiæ ministros, et qui solitariam vitam in vicinia agebant… terrere volens reliquos christianos. Erant autem qui combusti sunt numero quadringenti viginti septem. Dhu Nowasus, apud Beth-Arsamensem, eorumdem martyrium his verbis significavit: Ecclesiam quoque eorum, et sacerdotes, et quotquot ad Ecclesiam confugisse deprehendi, flammis absumpsi. Ex quibus viderentur hi martyres ipsius ecclesiæ incendio consumpti fuisse. Verum, præterquam id aperte non dicitur, obstat manifeste locus Actorum modo adductus; obstant quoque quæ narrant Arabes de fossa ignis, ut mox dicetur, et ipsa appellatio domini fossæ, Ssaheb-el-Okhdud, quæ Dhu-Nowaso tyranno ab iisdem tribuitur [Sapeto, Viaggio, pag. 453; Saint-Martin, Hist. du bas-emp. tom. VIII, pag. 55.] . Primos itaque martyres crematos esse censeo extra urbem et quidem vivos; tum quod id aperte insinuant Acta, epistola Dhu Nowasi et locus Corani Mahumetis, de quo mox: tum quod disertis verbis id dicitur a Corani commentatoribus.
[163] [Martyribus reliquis, inter quos S. Arethas, caput abscissum est; et corpora projecta in torentem, vel in foveam.] At martyres subsequentes jam vivi combusti non sunt. Primum abscindebatur iis caput; deinde corpora projiciebantur in foveam, aut in vicinum torrentem. De his intelligendus locus Actorum num. 9, ubi supplicium memoratur feminarum: Tunc jubet rex, ira ferociens, auferii illas omnes, uxores scilicet procerum, ad foveam quamdam, et gladio interimi, in loco eodem, in quo iis qui eas martyrio præcesserant, modo caput fuerat abscissum. Postremis verbis significantur, non sacerdotes et monachi, quos vivos combustos esse ostendimus; sed martyres alii, qui subsecuti sunt. Acta enim nostra cives Negranenses martyrio coronatos esse ferunt ultra quater mille, nec tamen plus quam mille martyrum supplicium memorant: hi sunt martyres 427 qui igne sunt consumpti; feminæ 227 quæ capite plexæ sunt: et demum proceres 340, inter quos S. Arethas; quibus similiter, post plerosque alios, caput abscissum est. Reliquos itaque plus quam 3,000, ex Actis et ex epistola Simeonis, etiam capite truncatos esse arbitror; dein corpora projecta sunt vel in foveam quamdam, vel in profluentem aquæ. In hunc, teste Simeone, projectum est corpus S. Arethæ, itemque sociorum ejus procerum: Tyrannus, inquit, lata in omnes capitis sententia, ad supplicium duci jussit, ubi influit torrens (Vadi incolæ vocant), ibique jugulari et cadavera in profluentem projici. Vox Arabica wadi torrentem, aut rivum quemcumque significat; et vallem simul in qua fluit. Estque obvia frequenter in geographia regionum omnium in quibus Arabes dudum versati sunt; notum est siquidem inde fluxisse nomina Hispanica Guadalupe, Guadalquivir, Guadalaviar etc. Acta nostra modo insinuabant, non in torrentem sed in foveam quamdam conjecta esse corpora, nimirum martyrum plurimorum qui ante S. Aretham passi sunt. Et alio loco n. 20 id jam non insinuat solum Actorum scriptor, sed dicit aperte: Jussit tyrannus, inquit, auferri illos (proceres) ad torrentem qui dicitur Obedianus (corruptum hoc nomen; rectius Metaphrastes: qui vocatur Odias), ubi fovea effossa fuerat, continens priores interemptos martyres. Martyrum itaque priorum corpora in foveam quamdam projecta fuerant, non procul a torrente; sed de S. Arethæ et sociorum corporibus nihil habent Acta. Si standum verbis Simeonis, fuerint projecta in torrentem: sed verius censeo projecta esse in foveam, vel eamdem, vel alteram. Etenim, ut merito notat Walchius ad locum istum epistolæ Simeonis, inde infecta fuisset aqua torrentis diutissime; et quanta sit aquæ necessitas in Arabia, notum est omnibus. Addit Michaëlisius [Oriental. u. exeg. Bibl. tom. VII, pag. 149.] ad id opus fuisse, non torrente, sed flumine. Eapropter dicendum abscissa quidem capita esse in loco, qui propter vicinum torrentem dictus est Wadi; in ipsum tamen torrentem corpora projecta non esse: sed in foveam quamdam, quam fodi jusserat Dhu Nowasus.
[164] [De fovea ignis martyribusque, ex auctoribus Arabibus et primo ex Corano Mahumetis;] Ex scriptoribus Arabibus, videretur ignis, quo martyres priores consumpti sunt, in ipsa fovea succensus fuisse; nam solius foveæ meminerunt, foveam ignis eam vocantes. Atque inde sequeretur ceteros, truncato capite, in eamdem foveam conjectos esse, omisso igne. Cui interpretationi favet locus Actorum n. 9, supra laudatus. Audiamus paulisper scriptores Arabes, et ante alios ipsum Mahumetem, cunctorum antesignanum, et tot regionum orientis in hunc usque diem barbariæ auctorem. Meminit enim in Corano, sura 85, cædis martyrum nostrorum, quæ annis centum ante fugam suam, seu initium hegiræ contigit. Sura ista pro more incipit: In nomine Dei miseratoris, misericordis. Sequitur stylo Mahumetico: Per cælum habens turres, per diem promissam, per testificantem et testificatum, occisi sunt socii foveæ ignis habentis materiem ad comburendum. Dum ipsi essent circa eum sedentes, et ipsi circa eum, in eo quod faciebant contra fideles (christianos scilicet) erant testes (id est, præsentes), neque ulti sunt de illis (id est, non cruciaverunt eos), nisi quia credebant (christiani) in Deum præpotentem, laudatum, cui est regnum cælorum et terræ, et Deus super omnem rem est testis; certe qui hoc modo torserunt fideles viros ac fideles mulieres, deinde non egerunt pœnitentiam: ipsis erit pœna gehennæ, et ipsis pœna combustionis. Propter hæc ultima verba crediderunt Corani commentatores aliquot, ignem e cælo in ipsos persecutores immissum fuisse. Ex iisdem nonnulli, mirati suum prophetam hos christianos fideles vocare, dixerunt christianos illius ævi diversam habuisse religionem ab ea, quam sequentium temporum christiani professi sunt [Maracci, Alcoranus, pag. 793.] . Mox post supra recitata, paradisum quem excogitavit in mentem revocat Mahumetes; dein alia incohærentia addit: Porro qui crediderint, inquit, et fecerint recta, ipsis erunt horti, current de sub illis flumina (quæ in Arabia desiderantur): hæc erit felicitas magna etc.
[165] [deinde ex scriptoribus qui de Corani doctrinis commentati sunt;] De hac sura multa auctores Arabes commentati sunt. Ex quibus Jahias aliqua collegit [Imperium Joctanid. pag. 107; Sacy, ap. Memoires etc. tom. XLVIII, pag. 683.] : Dixit Mohamad, inquit, filius Isaac: Hi habitatores Nageran, et profitebantur religionem Jesu, cui sit pax, deditque illis rex optionem, ut vel judaïsmum vel mortem eligerent. At illi elegerunt mortem. Tunc jussit rex aperiri foveam, atque igne repleri, in eamque conjectos occidi. Dixit Hasan: Fuerunt socii foveæ octoginta, partim viri, partim mulieres. Sed hic numerus, quem proponit Hasan, nullo monumento antiquo innititur, nec, quod sciam, ullo alio in libro obvius est. Quumque infideles eos apprehendissent, effoderunt illis foveam in terra, in qua ignem succensum illis ostenderunt. Deinde cœperunt eos tentare, ac dicere singulis viris ac mulieribus: Aut relinque religionem tuam aut conjiciemus te in ignem. Singuli autem respondebant: Ego propter nullam rem deseram religionem meam. Quamobrem in ignem conjecti comburebantur. Remansit autem mulier una, quæ habebat suum infantulum. Quum autem hæc timorem ostenderet, dixit ei infantulus: Vade et ne impiam te ostendas. Tunc illa abiit et combusta est. Dixit Jahias: Erat hic parvulus, nec umquam antea locutus fuerat. Nos veriora de puero alibi protulimus. Dixit Magiahed: Evenit hoc in Nageran. Fertur autem eos, qui foderunt foveam, implentes igne, stetisse supra eam, vel circa eam, quum interpretationem utramque ferant verba Arabica. Quam ob rem dicitur in Alcorano: Quum essent supra illam, vel circa illam, sedentes, et ipsi super id, quod faciebant contra fideles, erant testes; quum scilicet eos ignis aspectu terrebant. Sed Deus immisit ignem super eos, et combussit eos, liberavitque fideles. Hæc ultima excogitaverunt Mahumetani, et monumentis probatissimis manifesto adversantur.
[166] [tertio, ex Arabum historicis veteribus.] Ejusdem sectæ historici non pauci martyres nostros commemorant. Ex his Taberita, scriptor sæculi noni, in Chronico regum, narrato accessu Dhu Nowasi ad thronum Homeritarum, in hæc verba prosequitur: Hic ille est qui fossam effodit in urbe Nedjran, et christianos exscidit. Nempe Negranæ supererant, qui religionem tenebant Jesu, Filii Mariæ, ad doctrinam evangelii; homines virtute et probitate florentes, quibus e secta ipsorum antistes præerat Abdallah-Ibn-Althamir [Supra n. 103.] . Illuc cum copiis suis, ex Himyaritis reliquisque Yemanæ tribubus, profectus Dhu Nowasus, eos congregari jussit, simul ad judaïcam religionem eos invitans, optione iis data, ut vel cæderentur, vel in eam intrarent. Præcoptarunt occidi. Effodit itaque fossam, et partim igne eos combussit, partim gladio trucidavit, fœdissima in eos exempla edens [Imperium Joctanid. pag. 107; Sacy, ap. Mémoires etc. tom. XLVIII, pag. 683.] . Atque hæc verissime scripsisse Taberitam censeo, et tum epistolæ Simeonis, tum Actis nostris prorsus sunt consentanea: priores scilicet martyres incendio fuisse consumptos, de quibus solis mentionem habet Mahumetes in Corano, quosque Acta numero fuisse tradunt quadringintos viginti septem; alios vero, inter quos S. Arethas, gladio esse interemptos.
[167] [Martyres Negranenses numero fuere 4,252.] Addit Taberita: Occisa viginti ferme millia; nimirum, non in sola civitate Negran, sed in universa Homeritide: neque de solis martyribus hic videtur esse sermo, sed de Æthiopibus quibuscumque qui a rege Homerita cæsi sunt. Occisa esse viginti millia scribit etiam Ibn-Ishak in Sirat-errasul [Ap. Caussin, tom. I, pag. 129.] . Quod vero ad martyres attinet, qui Negranæ sunt passi, admittenda esse autumo quæ habent Acta n. 8, quum ea universim fide digna esse ex multis probetur: Congregati sunt ex civitate et vicinia, ajunt, viri et mulieres, pueri et puellæ, juvenes et senes, numero quater mille ducenti quinquaginta duo, qui sibi invicem in martyrio succedentes, dereliquerunt temporalem hanc vitam, non negantes bonam confessionem. Inter eos sunt tum sacerdotes, qui interempti sunt, tum reliqui martyres, et vir justus Arethas. Eumdem numerum martyrum 4,252 habet synaxarium Æthiopicum suo loco recitandum. Unde acceptus vero sit numerus alius qui legitur in Aismavurg, seu Lectionario Armenorum, Constantinopoli typis edito anno 1706, ignoro. Hæc enim habet initio synaxarii ad diem Octobris 20: Arethæ et sociorum decem millium et ducentorum martyrum [Assemani, Bib. Or., tom. III, pag. 653.] . Notat P. J. B. Aucher, ordinis Mechitaris abbatis, in quodam ordine festorum, qui Armeniace dicitur Donazoiz, similiter adscribi martyres 10,200; at in alio Kalendario, ex sæculari statu 10,000, et 245 (lege: 427) [Supra n. 163.] ex ecclesiastico [Vitæ SS. qui sunt in Kalend. Armen., tom. VII, pag. 500. Venetiis 1813.] . Sed standum iis quæ monumenta antiquiora perhibent.
[168] [Testimonia Hamzæ et Nuweirii.] Cædem Negranensem præter modo laudatos et alii historici Arabes memorant. Hamza Isfahani in Chronologia gentium: Illos itaque, christianos scilicet Negranenses, invasit, eosque objecit foveis, quas in terra effossas largo igne succendit. In has detrusit qui in christianismo perseverarent. Invento hocce ingentem christianorum numerum absumsit. Inde ad sedem regni in Yemana regressus est [Imper. Joct. pag. 39.] . Paulo plura habet Nuweirius: Religionem judaïcam amplexus Dhu Nowasus, inquit, cædibus grassari cœpit adversus eos qui in Yemanensibus provinciis fidem Jesu Filii Mariæ, super quibus faustæ sint comprecationes, sectarentur, eique obsequi detrectarunt. Eum in finem quoque oppidum Negran, ubi Abdallah, filius Althamiri, cum sociis suis religionem christianam profitebantur, se contulit; iisque injunxit ut judaïcam fidem susciperent. Renuentibus illis, Abdallam Ibn Althamir gladio occidens, reliquis ingentem succendit rogum; eosque illuc dejecit. Hi sunt socii foveæ, quos Deus in Alcorano memorat his verbis: Occisi sunt socii foveæ, ignis multa materia succensi etc.; recitatque non pauca hoc loco e Corani sura 85.
§ XVI. Hortantur Justinus imperator et Timotheus patriarcha Alexandrinus sanctum Elesbaan ad bellum gerendum adversus Dhu Nowasum; historia expeditionis. Martyrium SS. Azqir, Cyriaci et sociorum 38. Quo tempore hæresis monophysitica intra Homeritidem penetrarit.
[Dhu Nowasus hortatur reges vicinos ad persecutionem; Justinus imperator scribit ad patriarcham Alexandrinum.] Quæ post martyrium christianorum Negranensium consecuta sunt, dilucide in Actis narrantur; e quibus prœcipua tantum hoc loco memorandu sunt. Edita hac strage scripsit Dhu Nowasus ad regem Persarum Cavadem, et ad Almundarum, regem Hirensem, ut similia in ditionibus suis peragerent. Eodem tempore ad Almundarum venerat legatus Justini Abrahamus, tum ut duces captivos, Demostratum et Joannem, redimeret, tum ut christianos, et maxime catholicos, regi Saraceno commendaret. Coram legato et aliis pluribus, inter quos erat Simeon Beth-Arsamensis, et quidam Silas, patriarcha Nestorianorum Persidis, quocum disputatio est habita, perlectæ sunt litteræ tyranni judæi. Denique servi Dei, ineuntes fœdus pacificum cum Alamundaro, reversi sunt; et contenta in litteris regis Homeritæ, tum ea quæ facta fuerant, detulerunt ad aures servi Dei Justini, imperatoris Romanorum. Is vero absque mora scripsit ad Timotheum, episcopum Alexandrinum, ut beatitudo sua litteras mitteret ad regem Æthiopum, nomine Elesbaan. Hic Timotheus inter hæreticos, seu concilii Chalcedonensis adversarios recensetur; verum adeo moderatus fuit, aut hypocrita forte, ut catholicis addictissimus imperator Justinus, non modo eum a sede non removerit, sed ei plura commiserit. Patriarchatum Alexandrinum iniit anno 518, eumque tenuit ad annum usque 535, seu, ut verius alii sentiunt, 537.
[170] [Metaphrastes in locum Timothei patriarchæ immerito substituit Asterium.] Metaphrastes, sæculi decimi scriptor, in sua editione Actorum, præter alia non pauca, quæ pro more immutat aut negligit [Cfr Acta SS. tom. VIII Octob., pag. 431. annot. k.] , intendens solum lectionem piam et gratam offerre fidelibus, in locum Timothei hæretici, substituit Asterium quemdam; quem unde accersiverit ignoro. Sicque difficultates non leves creavit eruditis viris Sollerio, Pagio et Assemano. Credidit postremus hic adsciscendum Apollinarem quemdam orthodoxum, quem Justino imperante episcopatum Alexandrinum tenuisse docent libri Coptitarum, et Chronicon orientale Ebnarrahebi; Asterium vero a Metaphraste pro Apollinari esse positum [Bibl. Orient. tom. I, pag. 382 et seq; cfr Acta SS. tom. V Junii, De patriarchis Alexandr. pag. 63, n. 332.] . Verum his neglectis Lequienus, qui hæc ipsa Acta quæ edimus, e bibliotheca Colbertina accepta, præ manibus habuit, præmissa brevi historia persecutionis Dhu Nowasi, in hæc verba prosequitur: Hæc fuse narrantur in Actis Græcis S. Arethæ martyris, quæ ex vetustis codicibus biblothecæ Colbertinæ erui, quæque longe accuratiora sunt quam apud Metaphrastem. In his nulla Asterii archiepiscopi Alexandrini mentio, sed Timothei, quem nonnulli orthodoxum præsulem fuisse jactarunt. Unde constat Simeonem Metaphrastem, quum hæc Acta suo more componeret et interpolaret, pro Thimotheo, qui inter hæreticos censitus est, Asterium finxisse, qui catholicus putaretur. Initio itaque genuinorum Actorum isthæc leguntur: Ἐτους πεμπτου της βασιλειας Ἰουστινου του φιλοχριστου κ. τ. λ. [Lequien, Or. Christ. tom. II, col. 428 et seq.] . Scilicet quæ recitat hoc loco Lequienus, prorsus conveniunt cum iis quæ in Actis nostris leguntur n. 1; ceteraque quæ de codice suo pronuntiat [Ibid. et col. 368 et seq.] , exemplari nostro similiter aptantur.
[171] [Quomodo factum ut communicaverit S. Elesbaas cum patriarcha hæretico.] Quomodo vero factum sit ut Elesbaas, quem ut sanctum veneramur, cum patriarcha hæretico communicaverit, hic paucis explicandum; siquidem, quæ inter utrumque gesta sunt, locum non modicum tenent in Actis. Audiamus primum hac de re disserentem modo laudatum Michaëlem Lequien: Nec quisquam indigne ferat, inquit, hunc principem (Elesbaan), qui hæretico episcopo Alexandrino morem gereret, inter sanctos ab utraque ecclesia catholica, Græca Latinaque, jampridem habitum. Huic namque christianissimo regi hoc condonatum fuit; qui quum remotissimam a Romanorum imperio et societate regionem incoleret, superiorem alium archiepiscopum nesciebat, præter illum qui Alexandriæ sederet: ignorans, an reliquo orbe christiano hæreticus, an catholicus haberetur, quum perinde paratus esset catholicæ communionis alterum admittere [Lequien, Or. Christ. tom. II, col. 429.] . Huic judicio subscribo non invitus; sed addo non constare Timotheum aperte oppugnasse doctrinam catholicam, præterquam initio episcopatus (et, ut dixi, videtur ab hypocrisi immunis non fuisse), ac iterum sub episcopatus finem, proptereaque evocatus est Cpolim a Justiniano, anno circiter 535. Nuper repertus est inter codices Syriacos Londinenses ejus liber adversus synodum Chalcedonensem, qui e Græco Syriace versus est [Nève, Revue des sources nouv. etc. pag. 81.] .
[172] [Scribit Justinus ad Elesbaan. Hic anno 524 exercitum et classem parat; numerus militum et navium.] Præter litteras ad Timotheum, patriarcham Alexandrinum, datas, scripsit quoque Justinus imperator ad Elesbaan, regem Æthiopiæ, servatæque sunt hæ litteræ in Actis nostris n. 28. Antequam vero ad Justinum imperatorem redierit Abramius legatus, qui mense januario anni 524 in castris versabatur Almundari regis, non procul a Mecca; et deinde antequam litteræ Justini ad Elesbaan pervenerint, in extrema Æthiopia regnantem, pars non modica dicti anni effluxerit necesse est. Id jam conjectaverat Arabum historicus [Caussin, tom. I, pag. 134.] , sed certo nunc discimus ex Actis. Hieme enim tertiæ indictionis, ut legitur ibi n. 29, id est extremo anno 524, aut initio sequentis, Elesbaan adhuc in instruendo exercitu et in paranda classe distinebatur. Pertigit autem exercitus, ut docent Acta loc. cit., ad centum viginti millia militum; quot et Dhu Nowasum collegisse, dum Negranam aggressurus erat, supra scribebat Simeon Beth-Arsamensis. Verum addunt Acta n. 31 simul fuisse quondam pedites ter centies et decies mille: cujus numeri me vadem non subscribam. Longe facilius admittendus numerus navium septuaginta, quæ instructæ fuisse dicuntur n. 29; siquidem ab institoribus Romanis, Persis et Æthiopibus eas coëmit Elesbaan: et portus indicantur ex quibus sunt adductæ. Verum absurdum est exercitum centum et viginti millium virorum memorare, et naves solum septuaginta quibus in Homeritidem erant vehendi. Quapropter Metaphrastes numerum navium circiter duplicem significat [Ap. Baronium ad an. 523, n. 17.] ; scriptores vero recentiores historiæ Arabum, nescio quo errore, loco quodam alio dicti hagiographi Græci, quo naves septuaginta memorantur, septingentas fuisse legerunt [Caussin, tom. I, pag. 131 et seq. et 134.] . Sed videtur difficultas hæc solvi posse. Quum enim fretum Bab-el-mandeb, per quod ex Africa ad Homeritidem naves pervenerunt, latitudine non superet milliaria anglica 14 1/2 [Ritter, Erdkunde, tom. XII, pag. 671.] , et plurimis insulis interspersum sit, constitutis castris in littore Homeritico a militibus qui illuc primi devenerant, aut aliqua obtenta victoria, intra breve tempus naves alios et alios adducere potuerunt.
[173] [Anno 525 post Pentecosten in Arabiam navigat Elesbaan cum exercitu; Dhu Nowasus cæditur. Ejus successores. Martyrium S. Asqir, Cyriaci et sociorum 38.] Mense Aprili ejusdem tertiæ indictionis qua exercitus instruebatur, id est, anno 525, Timotheus patriarcha Alexandriæ in templo S. Marci synodum coëgit, et die sequenti sacram Eucharistiam, in theca argentea repositam, per presbyterum misit ad regem Æthiopum; hortans eum ut contra persecutorem bellum moveret. Act. n. 28. Tum instructo exercitu classeque parata vectus est trans fretum S. Elesbaan, non multo post Pentecosten anni 525. Acta n. 29, 30. Devicto cæsoque Dhu Nowaso, proregem constituisse fertur Abrahamum, ibid. n. 38, idemque legitur in chronico Joannis Asiæ episcopi, ut suo loco videbitur. Verum historici Arabes in pluribus dissentiunt, et primo quidem post Dhu Nowasum alios principes Homeritas in Arabia felice dominatos esse aliquamdiu significant; quod iterum de provincia una aut altera, maxime de tractibus montanis intelligendum esse haud dubito. Inter hos principes nominant primo loco Dhu Djadan [Schultens Imp. Joctan., pag. 11, 39; Caussin, tom. I, pag. 134 et seq.; cfr ib. pag. 74 et tom. II, pag. 296 et seq.; Schultens. pag. 7.] , qui periit anno jam 525 aut paulo post; deinde Marthadum, ejus filium, et demum Alcama-Dhu-Kifan, filium Sjarabhil, filii Dhu Djadan. Ex menologio Æthiopico, dicto Senkessar, videtur et Sjarabhil aliquamdiu principatum tenuisse, vel vices supplevisse patris sui. Hunc enim esse arbitror Sarabahal, regem Homeritidis, qui memoratur in dicto menologio ad diem 24 novembris; nam aliud tempus haud reperio quo quæ ibi narrantur contingere potuerint. En verba synaxarii Æthiopici, quæ nobis nova martyria Homeritarum revelant, vel Æthiopum in Homeritide degentium, nec prætermitti hic possunt: Item martyrium sancti Azqir sacerdotis, et 38 aliorum civium Negranensium, temporibus regis Homeritidis Sarabahal [Cfr Fresnel in Jour. Asiat. tom. XVI, pag. 278.] ; a quo quum in carcerem conjectus esset Azqir et vetaretur ne quis ad eum accederet, congregati sunt illic viri quinquaginta in die baptismi (Epiphaniæ), festumque illud celebrarunt: quam ob causam a rege accersiti sunt. Quum illum adiret sanctus, obviam ei factus est Cyriacus quidam, qui quum sanctum salutasset, illico catenis vinctus est. Azqir deinde, mandato regis, tormentis affectus est; et quum e ligno eum suspendissent, prius submisso igne, dein ei caput absciderunt [Senkessar ap. Sapeto, Viaggio, pag. 466 et seq.] . Celebratur hoc martyrium et in Calendario Æthiopico apud Ludolfum [Comment. ad hist. Æthiop., pag. 399.] , ubi ad dictum diem 24 novembris Æthiopici, seu 20 novembris juliani hæc leguntur: Azkirus et Cyriacus; et ad diem perendimum, seu 22 ejusdem mensis: Negrani martyres. Num vero hi martyres quadraginta, vel triginta novem, computati fuerint inter martyres 4,252, qui similiter Negranæ occubuerunt, supra n. 167, certo definiri non potest. Eos apprime distinguit synaxarium Æthiopicum, nec idem est tyrannus a quo supplicio sunt addicti.
[174] [Expeditionis historia ex auctoribus Arabibus, et primo ex Hamza. Iter Dhu Thalebani ad Æthiopiam et forte Cpolim.] Præter regem Dhu Djadan, vel Dhu Djeden, quem historici Arabes aliquot in locum Dhu Nowasi suffectum esse scribunt, iidem Aryatem quemdam, Dhu Nowasum inter et Abrahamum, fuisse Homeritarum regem unanimes perhibent; et quidem eum ducem dicunt, non vero Elesbaan, exercitus a quo Dhu Nowasus est devictus: excepto Hamza Isfahani, qui non secus ac historici Græci, ipsum Elesbaan expeditionem duxisse scribit. Denique, omisso Esimiphæo, statim a morte Dhu Nowasi Aryatem regnasse ferunt: quod factum non esse, nisi quando in Esimiphæum rebellio est concita, supra docuimus et mox ulterius ostendetur. Audiantur interim historici Arabes: Inter hæc, inquit Hamza supra dictus sæculi noni scriptor, Yemanensium aliquis, qui dicebatur Dhu Thaleban, mari transfretavit ad regem Habassinorum, qui fidem quoque Christi profitebatur. Ad hunc querelas ea super re (cæde Negranensi) detulit; et quid in christianos patrasset Dhu Nowasus exposuit. Iter istud Dhu Thaleban, seu Dus Ibn Dhi Thaleban, commemorant historici Arabes omnes; et iis credendum esse, licet rem omittant scriptores Græci, non videtur dubitandum. Etenim aliquot tantum milliaribus distat Homeritis ab Æthiopia, sed a Constantinopoli distat utraque leucis quingentis. Rex Habassinorum, sic Hamza prosequitur, per litteras negotium cum Cæsare Romanis imperitante communicat, et veniam sibi dari petit ad exercitum in Yemanam immittendum. Jussit ille ut Dhu Thalebanum in regno suo vicarium relinqueret; atque ipse cum copiis suis Yemanam versus contenderet. Die tantum interposito, rex Habassinorum in Yemanam properat cum septuaginta mille viris [Ita et alii ap. Caussin, pag. 132; vide hic n. 172 et 176.] . Funditur fugaturque Dhu Nowasus. Missi qui vestigia ejus persequerentur. Ille celsa scandens perrexit ad mare usque, atque semet in illud præcipitem dedit [Imper. Joctan. pag. 39.] .
[175] [Dhu Nowasus gladio periit. Narratio Taberitæ de Dhu Thalebano] Ita periisse Dhu Nowasum scribunt etiam Nuweirius, Taberita et ceteri Arabes; Acta vero et Joannes Asiæ episcopus, eum a rege Æthiopum occisum referunt. Cum his consentit Malalas: Axumitarum vero rex, inquit, victoria tandem potitus, Homeritarum regem bello captum occidit, deleto exercitu ejus toto, regionibus etiam regnisque ejus occupatis [Malalas, pag. 434.] . Solus Theophanes ex oscitantia Dhu Nowasum captivum servatum dicit: Deo igitur opitulante magnam ille retulit victoriam, regemque Damianum, Syris Dimionem, ceteris Dimnum, Dunaan, etc. vivum captivum egit, Homeritarum regionem eorumque regiam reddidit plane subditam [Tom. I, pag. 347.] . Standum videtur cum monumentis sinceris, et Mahumete antiquioribus; quale est chronicon Joannis, et esse Acta nostra non dubitamus. Præter IIamzam audiendus et celebris Arabum historicus Taberita, qui nono vertente sæculo scripsit: Aliquis eorum (Negranensium), inquit, cui Dus Dhu Thaleban nomen, super equo per arenas sese quanta potuit celeritate surripiens, evasit. Dhu Nowasus deinde cum copiis Sanaam, regionis Yemanensis, revertit. Atque hæc quidem hactenus. At Dus Dhu Thaleban, quum ita evasisset, ire perrexit ad cæsarem, Romanorum dominum, ejusque opem contra Dhu Nowasum et armatos ejus imploravit; exponens simul quid ab iis editum esset. Hamza, qui scripsit post Taberitam, iter Cpolitanum neglexit; et quum de illo altum sileant Græci, haud crediderim factum esse. Secus dicendum de Thalebani itinere Æthiopico.
[176] [ejusque itinere, et de universa expeditione Æthiopica.] Pergit Taberita: Regessit ei Cæsar: Longius dissitæ sunt regiones tuæ a nostris, neque ulla ratione te copiis possumus adjuvare: sed pro te scribam ad regem Habassiæ, qui ut hanc quoque religionem fovet, ita propior est regionibus tuis quam nos. Is opem tibi præsidiumque præstabit; simulque ulciscetur eos qui te oppresserunt, atque in te tuosque religionis consortes omnia sæva sibi permisere. Literas ergo ei tradit Cæsar ad regem Habassinorum, in quibus justa violata, et vim popularibus religionis illatam increpitans, opem ei ultionemque ab oppressore præstari mandat. Ille triginta millia [Vide supra n. 174.] cum eo illuc destinat, duce Aryato [Supra n. 127.] , his sub mandatis: si tu deviceris eos, tertiam partem virorum occidito; tertiamque regionum devastato; tertiam item mulierum liberorumque, captivam avehito. Hæc procul dubio ab Elesbaan præcepta non sunt; sed præcipienda esse a principe his in adjunctis rerum, mahumetani, pro ethica sua, cogitarunt. His copiis, in quibus erat etiam Abraha Alasjram, qui postmodum prorex fuit Yemanæ, egressus Aryatus, simulque Dus Dhu Thaleban, trajecto mari ascendunt in litus Yemanæ. Re audita Dhu Nowasus Himyaritas, reliquasque tribus Yemanæ sibi obedientes evocat. Illi conveniunt non sine dissensione et dissipatione, quum propter angustias, tum quod tanta moles molestiarum subito ingruisset. Nihil itaque belli fuit, nihil cædis [Cfr Acta a n. 32.] ; sed in fugam mox conjectis qui advenerant, Aryatus cum copiis suis introivit [Taberita, ap. Imper. Joct. pag. 109.] .
[177] [Emendatur Taberita ex Procopio Aryates prorex Homeritas multum vexavit.] Addit, ut Hamza, Dhu Nowasum in mare præcipitem se dedisse. Quum vero Taberita annis plus quam trecentis post bellum, quod hoc loco memorat, historiam suam ediderit, magis credendum Procopio qui coævus fuit, et vivente adhuc Abraha Alasjram scripta sua Cpoli vulgavit. Negligi itaque non potest Esimiphæus, ut supra est dictum; Aryates vero censendus est dux ille, quem, rebellante Abrahamo Alasjram, ab Elesbaano contra eum missum esse, scribit Procopius; cujus nomen a Procopio reticetur. Atque hæc circa annum 530 evenisse, regnasse vero Aryatem in Yemana (aut in ejus majori parte, reliquam forte retinente Abrahamo), supra monuimus. Quibus præmissis, jam procedat narratio Taberitæ: At Aryatus Yemanam calcare Habessinis suis, atque tertia parte virorum occisa (in quibus narratorem res gestas ad mores mahumetanorum accommodasse monuimus), tertia regionum direpta, captivam multitudinem ad Negasjum, quo nomine hodieque Habassinorum rex vocitatur, submisit. Ipse remansit, opprimens divexansque regionem. Tum quidam Yemanensium, memorans quid invexisset ipsis Dus Dhu Thaaleban de negotio Habessinorum, dixit: “Non ut Dus, nec ut appendices ephippii ejus” i. e. ut exitus ejus itineris. Proverbium ad hunc usque diem in Yemana viget.
[178] [Contra Aryatem rebellat Abraha Alasjram, eumque cædit.] Quum Aryatus annos aliquot in Yemanæ imperio transegisset, id ei ereptum ire contendit Abraha Habassius, sub eo militans. Veriora censemus quæ scribebat Procopius coævus, supra a n. 124: Ante Aryatem regnasse Esimiphæum, qui a rebellibus in castellum quoddam inclusus est; his Abrahamum sese adjunxisse et ut verisimile est, in parte aliqua Yemanæ regem egisse, deinde rebellasse iterum et tum regnum esse consecutum. De hac rebellione altera scribere Taberitam in sequentibus, vix dubitandum videtur [V. Lebeau, Hist. du B. E. edit. Saint-Martin, tom. VIII, pag. 59, not. (4).] . Sciderunt se inter hos ambos, inquit, Habassinorum studia, ad quemque eorum parte exercitus sese adjungente. Alter in alterum deinde educunt; jamque propinquantibus, atque ad manus venire paratis utriusque copiis, mittit Abraha ad Aryatem: Enimvero non recte facis, quod Habassinos inter se velis collidi ut rem nostram constituamus; quin in solitariam potius pugnam utrinque descendimus, ut ei qui adversarium suum straverit, reliquæ copiæ accedant? Respondit Aryates: Profecto æquam tulisti conditionem; exi modo. Exiit ergo adversus eum Abraha. Erat is brevis, corpulentus, catus, religiosus in christianismo suo, quod et inferius repetit. Exiit quoque adversus eum Aryates (erat is magnus, longus, pulcher,) hastam manu retinens. Abrahæ erat satellitium quod tergum defenderet. In eo servus, Abuda dictus. Quum pedem propius contulissent, hastam suam extulit Aryates, percussurus caput Abrahæ, in synciput eam intendens. At hasta in frontem Abrahæ incidens, ejus supercilium, oculum, nasum, labrumque leviter vulneravit; indeque nomen traxit Abrahæ Alasjeram, i. e. fissuris notati. Abrahæ servus impetu dato Aryatem occidit. Sic omnes Habassini in Yemana ei adjuncti: quod circa annum Christi 540 factum esse diximus.
[179] [Occiso Aryate Abrahamus regnum capessit. Favet christianis, ejus expeditio Meccana.] Aryatem ab ipso Abrahamo occisum esse scribit Nuweirius, regnumque ejus ac mortem his paucis commemorat: Dhu Nowasus ultimus est regum Yemanæ ex Kehtano (quem eumdem esse censent plerique cum Jectan, filio Heber. Genes. X) descendentium. Universi, quibus ab iis regnatum est, anni, sunt ter mille octoginta duo. Quum sic regnum Yemanæ invasissent et occupassent Habassii, opes dispertitus est Aryates, quem alibi dixerat fratris regis Æthiopis filium, inter Æthiopes nobiles eminentes, exclusis qui tenui essent conditione. Hac occasione Abraha, unus ducum Habassiorum, collectis copiis, adversus Aryatem insurrexit; eumdemque bello persequens suamet manu interemit. Procopius ducem anonymum e regia propinquitate lectum, quem ab Elesbaan contra Abrahamum missum fuisse scribit, et nos Aryatem esse haud dubitamus, ab ipsis copiis suis rebellibus interfectum perhibet. Post cædem Aryatis pacifice Abrahamus regnavit, et ut prorex a rege Æthiope agnitus est. In fine regni, ipso anno quo natus est Mahumetes, seu Christi 570 [Cfr Caussin, tom. I, pag. 282 et seqq.] , bellum movit contra Meccam et delubrum Caba, sed infeliciter: cujus rei fabulosissimam historiam texuerunt mahumetani, magistri sui verba commentantes [Alcoranus, sura 105.] . Sed de regno Abrahami seu de iis potius quæ in gratiam religionis christianæ gessit, dicendum ad diem 19 decembris, quo S. Gregentius colitur. In hujus enim Vita frequentissime Abrahami mentio occurret.
[180] [Hæresin monophysiticam in Homeritidem penetrasse scribit Joannes episcopus;] Hæresis monophysitica regnante Abrahamo in Homeritidem penetravit, si fides Joanni, Asiæ episcopo, huic hæresi addictissimo. De Elesbaa enim scribit in hæc verba: Zelo incensus, copias adversus tyrannum, Dhu Nowasum, eduxit, captumque occidit: exercitum quoque ejus delevit, et universos Homeritidis judæos funditus exstirpavit. Regem denique christianum zeloque fidei præditum, Abraham nomine, Homeritis præfecit. In quibus prætermitti Esimiphæum et Aryatem proreges, suo loco observavimus. Atque ita universis christianis, qui ob persecutionem et judæorum metum dispersi dissipatique fuerant, collectis, christiana religio in illa regione restituta est. Misit autem Alexandriam et episcopum inde accepit antequam Chalcedonensis synodus ea loca pervasisset. Qui quum regionem illam brevi rexisset, vita functus est. His significatur forte Joannes Paramonarius; quem tamen alibi ad Æthiopiam, non ad Homeritidem, missum esse, satis manifeste scripserat. [Supra n. 121 et 123.] Quumque Homeritarum rex invectum in Alexandrinorum urbem Chalcedonense concilium, ejectumque propter fidem Theodosium, ac sede sua, quod synodum amplecti detrectaret, deturbatum comperisset; ipse quoque ea re offensus episcopum ex urbe Alexandria recipere noluit [Bib. Orient. tom. I, pag. 383 et seq.] .
[181] [sed id non contigit tempore de quo scribimus: et usque ad annum minimum 570 paucos tantum ibi asseclas habuit.] Victus est Dhu Nowasus anno 525, et non multo post episcopum Alexandria accersiverit rex Elesbaan; Theodosius autem, patriarcha hæreticus, sede sua pulsus est anno solum 538, postquam eam tenuerat annos fere duos: ex quibus patet multa scriptorem hunc prætermittere. Licet vero concedendum forte sit, aliquos in Homeritide circa medium sæculum VI adhæsisse monophysismo, et frustra dudumque, ut sibi episcopi suæ sectæ mitterentur, Justinianum imperatorem rogasse, ut narrat Joannes in sequentibus, id profecto de ipsa gente deque Abrahamo dici nullatenus potest. Etenim in vivis agebat tum rex Elesbaan, quem Procopius religionis christianæ cultorem eximium appellat, et cujus Abrahamus in Homeritide gerebat vices. Insuper erat hic amicissimus S. Gregentii, episcopi Taphar, seu Dhafar, quem probe catholicum fuisse ostendemus ad diem 19 decembris quo colitur. Placet interim hæc confirmare ex iis quæ de ætate illa ecclesiæ Homeriticæ scripsit Michaël Lequien: Alexandrinorum pontificum cura et studio, inquit, ad Christum traducti Homeritæ, illorum regimini subditi permanserunt; nihil mirum igitur, si ordinati et electi Alexandriæ ipsorum episcopi, monophysitarum hæresim ex Ægypto secum detulerunt, in qua ortum habuerat et impune grassabatur: atque ita incautos greges sibi commissos in hæresim captivos deduxerunt et tenuerunt. Neque tamen contigit illud in prima eorum ad fidem revocatione sub Justino seniore, ut inepte garriunt e secta Jacobitarum, seu monophysitarum, historici; non enim passus esset Justinus religiosus princeps, Chalcedonensis fidei strenuus assertor, qui Homeritarum conversioni tanto studio allaboraverat, e monophysitis episcopos ad eos mitti, quos semper infensos habuit, quorumque patriarchas ipsos, tam Alexandria, quam Antiochia ejecerat. Quin Procopio et Theophane locupletissimis testibus, tam Elesbaas Æthiopum, quam Abraham, rex Homeritarum, christiani orthodoxi fuerunt [Oriens Christ. tom. II, col. 371.] . Et alibi de ecclesia Æthiopum scribit, hæresin in ea dominari cœpisse quando Ægyptus occupata est a Mahumetanis. Dein addit de christianis Homeritis: Narrationem illam Joannis Asiæ convellam amplius in ecclesia Homeritarum, ubi ostendam Gregentium illis Indis Arabibus toto Justiniani imp. tempore episcopum et metropolitan præfuisse [Oriens Christ. tom. II, col. 647.] . Crediderim ego missum minime esse S. Gregentium ab imperatore Justino, aut initio imperii Justiniani, seu circa annum 527; sed dum jam rex erat Abrahamus. Ei enim superstes fuit et ultra annum 570 vitam in episcopatu protraxit. Sed de his dicetur ad 19 decembris, uti et de ulteriori conditione religionis christianæ in Homeritide usque ad ortum superstitionis mahumeticæ [Bib. Orient. tom. III, part. 2, pag. 605 et seq.] .
§ XVII. Cultus martyrum Negranensium e fastis sacris Latinis et Græcis.
[De cultu S. Arethæ et sociorum ex martyrologis latinis;] Martyribus Negranensibus duplex obtingit annuntiatio in Martyrologio Romano, et primum quidem ad diem 27 julii his verbis: Apud Homeritas commemoratio sanctorum martyrum, qui sub Dunaan tyranno ob Christi fidem incendio traditi sunt. Quod qua de causa factum sit non satis percipio: etenim ad diem illum in nullo martyrologio antiquiori annuntiantur. Verumtamen solent martyrologi, ubi dies aliquis jejunior apparet, sanctum unum alterumve aliunde adsciscere, quorum dies obitus aut passionis ignoratur. Legerat scilicet Baronius in historicis Græcis, quos hic pro more in notationibus appellat, in persecutione Negranensi martyres multos occubuisse præter S. Aretham et socios proceres, qui in Menologio Sirleti ad 24 octobris celebrantur; et ideo alicubi eis locum dandum esse censuit. Quum vero dies 27 julii martyrologii sui exuberaret minime et adscriptos haberet martyres nonnullos persecutionis Arabum in Hispania, huic quoque diei alterius persecutionis Arabicæ victimas attribuit. Ad diem deinde 24 octobris S. Aretham et socios annuntiat idem his verbis: Apud Homeritas in civitate Negran passio sanctorum Aretæ et sociorum trecentorum et quadraginta, tempore Justini imperatoris, sub Dunaan judæo tyranno: post quos christiana mulier incendio tradita est; cujus filius annorum quinque, cum balbutiendo Christum confiteretur, nec blanditiis nec minis retineri posset, in ignem ubi mater ardebat, se præcipitem dedit [Cfr supra n. 160.] . Martyres Negranenses ignorarunt non solum martyrologi latini antiqui omnes, sed ipsi quoque Maurolycus, Walasserus seu Canisius et Galesinius. Eos primus e Surio mutuavit Molanus in editione altera martyrologii sui, ubi hæc habet ad præsentem diem: Die vigesima quarta, sanctorum martyrum Arethæ et sociorum.
[183] [ex menologio Sirleti et Menæis excusis;] Hunc secutus est Baronius, simul præ oculis habens menologium ms. a Sirleto, custode olim bibliothecæ Vaticanæ, e Menæis Græcorum contractum, quodque idem martyrologus in notationibus Menologium Græcorum vocare solet. In dicto menologio, quod postmodum ab Henrico Canisio typis publicatum est, hæc leguntur ad diem 24 octobris: Natalis magni martyris Aretæ et sociorum ex Æthiopia (immo ex Arabia) sub Justino imperatore. Aretas, vir sanctissimus, sua prædicatione multos ad Christi fidem conversos martyres Christo ipse secum obtulit [H. Canisius, Lectiones antiquæ, edit. Basnagii, tom. III, part. 1, pag. 481.] . Dum ex Æthiopia Sirletus S. Aretham oriundum dicit, prodit se exscripsisse aut summatim composuisse quæ habent Menæa Græcorum. Horum enim synaxarium ad diem 24 octobris, ex Raderi nostri versione ms., hujusmodi est: Erat Arethas primus inter suos in urbe Negra apud Æthiopas (l. Homeritas, vel Arabas), imperante Justino; cum apud Æthiopas regnaret christianissimus rex Elesbaan; apud Homeritas quidam judæus Dunaan. Hæc autem regio in literis sacris appellatur Saba; a Græcis Arabia felix. Elesbanus autem Dunaan Hebræum vi sibi subjecit, et in ejus civitatem præsidium posuit; quod rebellans Hebræus oppressit, excurritque ad urbem Negram, quam etiam obsedit et expugnavit, non vi sed perjurio, omnesque, christianos interfecit, viros juxta ac mulieres. Hic sanctus Arethas, cum prius omnes in fide Domini nostri Jesu Christi confirmasset, ad extremam senectutem pervenit, ita ut incedere non posset, et cum ad capitis punitionem damnatus esset, gestandus fuerit. Ergo ad supplicii locum deportatus cum gaudio cervicem ferro resecandam præbuit, spiritumque Deo tradidit. Mutuavit hæc Menæorum synaxaristes ad verbum ex Menologio Basilii imperatoris, non videns quam parum cohærerent quæ de situ Negranæ in Æthiopia continent ejusque oppugnatione a rege Homerita. Præterea vix quidquam habet synaxarium istud tam nobili martyrum cœtu, vel potius dixerim legione, seu multitudine, dignum.
[184] [ex menologio antiquissimo] Audiatur itaque synaxaristes alius, qui Menologium Græcum a Sirmondo nostro repertum, dictumque a majoribus Synaxaria vel Synaxarium Sirmondi, conscripsit, ac Cpoli floruit, ut suadet ejus liber, et quidem, ut credit Papebrochius, ante annum Christi M. Licet vero desit synaxarii principium in excerptis nostris, quoniam, ut notat laudatus Papebrochius hoc ipso loco, cum Menæis excusis undequaque conveniebat, tamen quæ adservata sunt, siquidem ex iis Actorum nostrorum narratio cumprimis confirmatur, hic typis excudere haud dubitamus. Circa initium hæc habet præter Menæa Synaxarium Sirmondi, quæ manifesto ex Philostorgio sunt deducta, supra n. 46: Ὁμηριται δε οὑτοι, οἱ και Σαβαιοι καλουμενοι, ἐκ της Χεττουρας τῳ Ἀβρααμ γεγονασι. Dein post verba Menæorum: Προς την Νεγραν πολιν ἀνεδραμεν, ἡν και πολιορκησε, οὐ δυναμει ἀλλ᾽ ἐπιορκιαις, excurritque ad urbem Negran etc., in hunc modum synaxaristes Sirmondi prosequitur: Μετα δε το ταυτην λαβειν, πρωτον μεν ἀνορυξας τον ταφον του ἁγιωτατου ἐπισκοπου Παυλου, πυρι παρεδωκε τα ὀστα αὐτου και την τεφραν ἐλικμησεν· ἐπειτα ἱερεις και λευιτας, και μοναζοντας, και μοναζουσας ἐν καμινῳ πυρος ἀποῤῥιψας, θανατῳ παρεδωκε ψυχας τον ἁριθμον τεσσαροκοσιας εἰκοσι ἑπτα. Των δε λαἳκων γυναικων ἀπετεμεν ὑφ᾽ ἑν τας κεφαλας τον ἀριθμον τελουσας ἑκατον εἰκοσι ἑπτα. Και τινα εὐγενεστατην και τιμιαν γυναικα ἐνωπιον αὐτου παραστησαμενος, και την κεφαλην της θυγατρος αὐτης ἐμπροσθεν αὐτης ἀποτεμων, ἐκελευσεν του αἱματος ἀπογευσασθαι, και οὑτως και αὐτην τῳ θανατῳ δια ξιφους παρεπεμψεν. Ἐσχατον δε παντων τον μεγαν Ἀρεθαν μεθ᾽ ἑτερων τμ ἀπετεμεν· οὑτος γαρ εἰς ἐσχατον γηρας ἐλθων, και κατακοπος τῳ σωματι γεγονως, και μηκετι χρησασθαι δυναμενος τοις ποσιν, ἀλλ᾽ ἐν αὐτῳ τῳ μελλειν τεμνεσθαι στηριζομενος ἐφ᾽ ἑτερων, τον του μαρτυριου στεφανον ἀνεδυσατο. Τους δε λοιπους εἰς παιδας και παιδισκας τοις ὑπο την ἐξουσιαν αὐτου ἀρχουσι, και μεγιστασιν, ἐνεχαρισατο. Τελειται δε ἡ συναξις αὐτων ἐν τῳ σεβασμιῳ οἰκῳ της ὑπεραγιας Θεοτοκου ἐν τοις Προτασιου.
[185] [P. Sirmondi;] Hæc Græce dedimus quod inedita sunt: latine vero sic sonant: Postquam autem illam (Negranam) cepit Dunaan, effosso sanctissimi episcopi Pauli sepulcro, ossa ejus igni tradidit ac cineres ventilavit: deinde sacerdotes et levitas, monachos et monachas, in caminum igne succensum projectos, numero viginti septem et quadringentos interemit. Laicas vero mulieres centum viginti septem una capite truncavit. Quumque mulierem quamdam honestissimo loco natam atque ornatissimam ad se evocasset, et coram ea ejus filiæ caput abscidisset, jussit de sanguine delibare, sicque eam gladio morte affecit. Ultimum vero omnium magnum Aretham cum ceteris quadraginta et trecentis decollavit: hic summam senectutem adeptus, quum fractis corporis viribus, plantis insistere jam non posset, usquedum foret capite minuendus aliis innixus, martyrii palmam accepit. Ceteros viros ac feminas, iis qui sibi parebant præfectis et magnatibus, in servitutem gratis addixit. Celebratur autem eorum statio in augusta æde sacrosanctæ Dei Genitricis quæ est in tractu Protasii. De hac æde B. Virginis Mariæ in qua die 24 octobris Cpoli festum S. Arethæ celebrabatur, hæc habet Cangius in Cpoli christiana [Parte 2, pag. 64, edit. Venetæ.] : Deiparæ ecclesia Protasii cognominata; quod in urbis tractu, ubi olim habitaverat Protasius patricius magister, a Justino juniore imperatore (qui imperavit dum martyrio coronatus est S. Arethas), ædificata sit, annis 252 post Protasii tempora, ut habet Codinus in libro De officialibus etc. pag. 40. Verisimile est memoriam S. Arethæ in hoc templo Cpolitano celebrari cœpisse vivente adhuc Justino. Vide Acta n. 27. Hoc sane quam primum faciendum monebat Simeon anno 524: Eaque nos quoque vobis perscribenda duximus, ita abbatem Gabulæ alloquitur, ut sancti et fideles antistites, cognita rerum in Homeritide gestarum serie, sanctorum martyrum commemorationem peragant. Supra n. 161.
[186] [ex typico S. Sabæ et Kalendario Cpolitano; ex Kalendario Neapolitano. Sæculo IX civitas Neapolis partim græca erat.] In Typico S. Sabæ, quod ad usum monasterii S. Sabæ prope Hierosolymam primitus conscriptum est et deinceps in omnibus ecclesiis Græcis usurpari cœpit, occurrit ad diem 24 octobris memoria S. Arethæ et sociorum. Concinnatum est hoc Typicum ab ipso S. Saba qui obiit anno 532, natus anno 94; sed succedentibus temporibus varia cepisse incrementa, in primis quando a S. Sophronio Hierosolymitano et a S. Joanne Damasceno retractatum est, minime est dubium. Attamen vivente adhuc S. Saba, quum ad monasteria Palæstinæ pervenerit epistola Simeonis Beth-Arsamensis, Typico adscriptum fuisse illustre S. Arethæ martyrium veri maxime est simile. Septimi sæculi martyrologium seu menologium Græcum nullum habemus: octavo sæculo adscribit Morcellus noster Kalendarium Cpolitanum, quod eruditis commentariis instructum publicavit; in quo ad hanc diem 24 octobris, post memoriam S. Procli archiepiscopi, hæc occurrunt [Tom. I, pag. 201.] : Και των ἁγιων Ἀρεθα και της συνοδιας αὐτου. Item sanctorum Arethæ et sociorum ejus. Sequitur Kalendarium Neapolitanum marmorem medii circiter sæculi noni, quod anno 1742 in ecclesia S. Joannis Baptistæ Neapoli detectum est. Exaratum quidem id est in Italia in ipsa urbe Neapoli, et latinis literis atque lingua. Ast urbis pars tum Græca erat, ut observat Baronius ad an. 872 n. 12: Ita enim quod duplex populus contineretur in ea; nempe Latinus et Græcus: qui seorsim suos quisque, sub capite tamen uno, peragerent sacros ritus [Cfr Rodotà, Del rito greco in Italia, tom. I, pag. 329 et seqq.] . Quumque idcirco in ejus ecclesiis aliquot Græce liturgia celebraretur, sanctis pluribus Græcis seu orientalibus quam in reliquis Ecclesiæ latinæ partibus, suus cultus obtingebat. De urbis Neapolitanæ conditione sæculo IX hæc scribit Chioccarellus Neapolitanus historicus [De episcopis Neapolitanis, ad ann. 878.] : Qua de re Græcorum turba ab oriente Neapolim tum negotiorum causa, cum quoque ut civitatis deliciis fruerentur, confluebat. Ideoque sex Neapoli parochiales ecclesias Græcorum sacerdotes obtinebant, qui Græco more sacra peragerent; quique statis diebus Neapolitanam uti caput et matrem agnoscere tenebantur. Erant autem Græci sacerdotes his præfecti ecclesiis etc. Hinc nihil mirabimur natales sanctorum aliquot Græcorum, antea occidenti ignotorum, kalendario marmoreo Neapolitano inscribi; aut quos diversis diebus colunt ecclesia Latina et Græca, in monumento utrique ritui accommodato bis annuntiari [Mazochius, Neapol. eccles. Kalendarium, tom. I, pag. XXVIII.] . De martyre nostro Arabe, jamdudum sæculo IX per universum orientem noto, hæc habet marmor Neapolitanum mense octobri: XXIIII P. S. Aretha i. e. die XXIV passio S. Arethæ [Mai, Striptor, vet. tom. V, pag. 64.] .
[187] [De Athanasio II, episcopo Neapol. ejusque versione Actorum S. Arethæ.] Octavo et nono sæculo, ut modo tradebat Chioccarellus [Cfr Rodotà, l. c. cap. IV sq.] , tot advenere in Italiam australem Græci, ut multis lingua utraque familiaris esset, et acta martyrum non pauca e Græca lingua in Latinam converterint. Inter hæc fuere ipsa Acta S. Arethæ quæ edimus, suntque latinitate donata ab Athanasio juniore, episcopo Neapolitano; qui quum feliciter anno 872 ejus ecclesiæ regimen auspicatus esset, patruique sui et decessoris S. Athanasii vestigiis inhærere cœpisset, Neapolitanorum dux electus, in avaritiam et regnandi cupidinem dilapsus est et sacræ dignitatis suæ prorsus oblitus. Athanasii tamen cum laude, ait Ughellus [Italia sacra, tom. VI, col. 81. Venetiis 1720.] , meminit Petrus Subdiaconus ille, qui Neapolitanorum episcoporum Chronicam post Joannem Diaconum continuavit, altioris ingenii virum, atque mirabilis prudentiæ fuisse testatur. Idem perhibet Petrus, alius Neapolitanæ ecclesiæ subdiaconus, in S. Agnelli miraculorum libello. Idem Athanasius Græcis et Latinis literis optime excultus fuit; sanctorum enim martyrum Arethæ et sociorum passionis historiam e Græco in Latinum vertit optimo et elevato stylo, ut illa ferebat ætas; cujus fragmentum exstat in ms. codice in monialium S. Joannis Capuanæ urbis cœnobio, in quo inter alia habentur in prologo: “Quorum (scilicet martyrum) victrices agones palmasque ego Athanasius junior, Parthenopensis ecclesiæ antistes, ad honorem Dei et gaudium christianæ religionis ab Æolicis exemplaribus transferre conabor; et quia peregrinum idioma minime congruit stylo, non verborum folia, sed magis sensus ubertatem carpere studentes, superflua resecamus, et interdum serie commutata, ad dilucidandas sententias nonnulla ingerimus nostra etc.” Fragmentum ex quo hæc excerpta sunt et quod supra memorabat Ughellus, e codicibus mss. P. Ant. Caraccioli, clerici regularis, qui librum de ecclesia Neapolitana vulgavit, exscriptum, olim ad Papebrochium missum est; illudque ad calcem Actorum S. Arethæ typis mandamus. Ejusdem Athanasii jussu translata perhibentur e Græco in Latinum Acta SS. Martyrum Eustratii et sociorum, ac S. Febroniæ virginis, et forte alia [Ughelli. I. c.] .
[188] [Cultus S. Arethæ ex menologio Callipolitano, et ex kalendariis Ruthenicis et Moscis.] Sæculo X mentionem habent S. Arethæ menologium Callipolitanum a Scholzio editum [Scholz, De menologiis duorum codicum etc., pag. 8. Bonnæ 1823.] . et menologium aliud a Græcis Italis conscriptum, quod huic sæculo attribuit Bandinius [Catal. codd. mss. bib. Mediceæ, tom. I, pag. 130. Florentiæ 1764.] . Eodem sæculo μεταφρασεις suas composuit, hortante Constantino Porphyrogenito imperatore, Symeon dictus Metaphrastes; quæ mox in universi orientis monasteriis sunt descriptæ: atque exinde in menologiis aliisque codicibus liturgicis Græcorum, S. Arethæ memoriam perquam frequenter reperire est. A Græcis mutuaverunt annuntiationem S. Arethæ Rutheni et Mosci, in quorum kalendariis legitur similiter ad hanc diem 24. Menologium Slavo-Russicum ms., quod anno 1712 ad decessores nostros misit Sparwenfeldius, hæc habet ad dictam diem: 24 (octobris) Arethius, anno 6042. Annus hic ex oscitantia appositus est, sive ὁμαδι 5500 vel 5508 usus sit martyrologus; quum noverimus, nec anno 542 nec anno 534 passum esse S. Aretham: at legendus forte annus 6022, sicque dempta ὁμαδι Græca 5500, devenimus ad annum Christi nati 522, qui anno passionis S. Arethæ proximus est. Discimus saltem ex adscripto anno martyrem Arabem hic annuntiari, non vero alterum cognominem, de quo infra disseret collega meus. Synaxarium Ruthenorum ms. quod anno 1688 ad Papebrochium misit P. Georgius David, societatis nostræ missionarius, qui Moscuæ residebat, similiter sancti nostri meminit: 24 octobris S. M. Aretha et qui cum eo. Cetera de ephemeridibus Slavicis, maxime de iis quæ appictas ferunt imagines sanctorum, discamus ex commentario Assemani de Tabulis Capponianis [Kalendaria eccles. univ., tom. V, pag. 316.] : “Martyr Arethas et socii” sunt verba tabulis subscripta. Ita et codex secundus Vaticanus [Ibid. tom. I, pag. 104.] , ait tabularum editor. At primus cum nostro Slavico silet. Possevinus [Apparatus sacer tom. II, pag. 365. Coloniæ 1608.] pro Aretha perperam: “S. Patris Avertii” (in quo confusio adesse videtur cum S. Abercio, quem ad diem 22 ceteri annuntiant). Utrumque menologium, nempe Basilianum et aliud Venetiis impressum anno 1610: “Του ἁγιου μεγαλομαρτυρος Ἀρεθα, και της συνοδιας αὐτου. Sancti magni martyris Arethæ et sociorum ejus.” Μεγαλομαρτυρες dicuntur a Græcis soli martyres illustriores… Tabulæ Capponianæ, inquit Assemanus, Aretham exhibent cum quatuor sociis. Basilianum menologium, eumdem a carnifice decollatum; hinc vero unum, inde plurimos alios, ligatis ad tergum manibus martyrium exspectantes. In Papebrochianis fastis [Acta SS. tom. I Maji, pag. XLVII.] solus Arethas senex barbatus, tunica et pallio indutus, capite nudo repræsentatur, capillis attonsis, crucem dextra gestans, læva expansa. S. Aretham denique memorant kalendaria Ruthenica quibus utitur Ignatius Kulczinski in libro olim rarissimo, qui anno præterito a socio Parisiensi ab oblivione vindicatus est [Specimen ecclesiæ Ruthenicæ, pag. 100. Parisiis 1859.]
§ XVIII. Cultus martyrum Negranensium ex kalendariis Syriacis, Armeniacis et Æthiopicis, et ex Æthiopum senkessar.
[Cultus S. Arethæ et sociorum ex kalendariis Syriacis, Armeniacis et Æthiopicis.] Ex fastis sacris orientalibus solos Græcos adhuc prosecuti sumus. Nuntiatur porro S. Arethæ sacer dies in kalendario Syriaco, quod Romæ typis publicatum est anno 1624, et penes nos adservatur manu scriptum. Item in synaxario Melchitarum codicis cujusdam Arabici Vaticani sæculi XII [Mai. Scriptorum etc., tom. IV, part. 2, pag. 48.] , ac in aliis synaxariis Syrorum non paucis. Is vero dies est, ut apud Græcos, 24 mensis octobris, qui a Syris Thisri prior dicitur. Ab Armeniis coli S. Aretham die octobris 20 supra monuimus n. 167 [Cfr Aucher, Vitæ SS. etc., tom. VII, pag. 480.] . Miror ejus nomen non prodire in menologiis plurimis Coptitarum quæ præ manibus sunt, nisi significetur his verbis apud Seldenum [De synedriis Hebræorum, pag. 1315.] et Ludolfum [Commentar. ad. hist. Æth., pag. 395.] ad diem octobris Æthiopici 26, juliani 23: Waris martyr. Nam suspicatur Ludolfus pro Waris legendum Huras, quod fit levi mutatione literarum Arabicarum: Huras autem martyr annuntiatur ad eumdem diem in menologio Æthiopico, nec diversus est forte ab Aretha Arabum, et Hirut Synaxarii Æthiopici de quo mox; qui manifesto idem est ac Arethas noster. Omissis igitur menologiis Copticis, transimus ad monumenta Æthiopica pauca numero, quæ typis sunt edita. Kalendarium seu menologium Ludolfi, præter Huras martyrem, quem die præcedenti 23 octobris memorabat, mense novembri consignat Azkirum et Cyriacum et alio die Negranos martyres, ut supra est dictum. Annuntiantur hi die novembris Æthiopici 26, et quum in synaxario, sive senkessar Æthiopico, quod Æthiopice et Italice vulgavit J. Sapetus, laudentur S. Arethas et socii ad diem ejusdem mensis 27, dubium minime est quin martyres eosdem significet utrumque monumentum.
[190] [Cur martyres Negranenses ab Æthiopibus colantur mense novembri. Æthiopum Senkessar,] Ast qua de causa mense novembri recolantur ab Æthiopibus, siquidem certum videtur ex Actis octobri mense eos passos esse, dicere haud possim; nisi id fiat quod Azkir sive Azqir sacerdos et martyr Negranensis [supra n. 173.] (qui mihi Æthiops fuisse videtur ad reducendos ab idololatria Arabas missus et ad excolendos populares suos) [Cfr supra n. 137.] , die 24 novembris Æthiopici colitur, et alii martyres Negranenses qui sub Dhu Nowaso passi sunt, et quorum dies passionis ignorabatur, primo die vacuo inter consequentes, nimirum die 26, annuntiandi videbantur. Etenim moris est martyrologorum, cumprimis Græcorum [Acta SS. tom. VIII Oct., pag. 427, n. 12.] , sed etiam aliorum quorumvis, sanctos quorum nescitur dies natalis, annuntiare post sanctos cognomines, aut gentis ejusdem, aut quomodocumque affines [Supra n. 182.] . Post Ludolfi Calendarium alios fastos Æthiopicos non novimus præter Senkessar, sive synaxarium Æthiopicum, cujus pars non ita pridem edita est a Sapeto. Continet illud synopsin historicam de S. Aretha, sive Hirut, ut ibi dicitur, quæ pro thesauro nobis est. Affatim enim confirmat Acta nostra, et quidem quin partim ex iis conflata sit dubium non est; ast et monumenta indigena synaxaristes Æthiops hic usurpavit: quibus tenebras non paucas passim in decursu commentarii propulsare licuit, aut illa quæ ab historicis Græcis narrabantur permiste et confuse, declarare et stabilire. Addimus hanc synopsin ex Actis Symeonis Metaphrastis confectam non esse, siquidem numerum martyrum ubique secundum Acta nostra diligenter adscribit; quæ Symeon, spreta accuratione et pro more sectans solum narrationis pietatem et nitorem styli, excerpere neglexit. Legitur vero in dicto Senkessar ad diem novembris Æthiopici 27, juliani 23, estque hujusmodi, ex Sapeti versione Italica:
[191] [ejusque synopsis actorum S. Arethæ: Dhu Nowaso Dhu Nowaso tyranno, interjecto perjurio, aperiuntur portæ civitatis Negran.] Celebratur hodie martyrium martyrum civitatis Negran et S. Hirut patris eorum, quod contigit anno quinto Justini imperatoris, Hierosolymis patriarcha Joanne, Alexandriæ Timotheo, Constantiniæ (l. Constantinopoli) Timotheo [V. Acta, n. 1 et quæ ibi notavimus.] et Antiochiæ Euphrasio, ac in Æthiopia regnante Caleb, quem Græci et Latini Elesbaan vocant [V. Acta ibid. Annot. g.] . Regnabat tum in Sabæa judæus quidam nomine Fineas [V. supra n. 118.] , apostata, incredulus et hominum sanguine se cruentans. Antea fuerat Sabæa regi Æthiopiæ subdita, sed quum expulsi fuissent Judæi a Vespasiono et a Tito [Supra n. 24 et seqq.] , imperatoribus Romanorum, eam labente tempore acquisiverunt. Est versus Sabææ limitem civitas amplissima, cujus incolæ multi fideles erant et in Jesum Christum credebant. Ad hanc venit rex ille vastaturus provinciam in qua Christus diligebatur, et diruturus ecclesias. Videns vero munitissimam esse civitatem et conspectis mœnibus quæ cruce et facibus nocturnis ornabantur et quos milites multi custodiebant, expugnare eam tentavit rex judæus maledictus, sed incassum, munita quum esset a Domino. Tunc occidit omnes quos extra civitatem reperit, et pueros servituti addixit. Fœdus vero rex ille judæus similis fuit diabolo seductori: nam civibus dixit, jurans, in nomine Domini Dei Pentateuchi et Prophetarum, se eorum hostem non esse, nec vel uni eorum nocere velle, aut guttula sanguinis sese cruentare. Sed cupio, inquiebat, videre ædificia, et fora ac emporia. His quum crederent cives, dixit eis Hirut, filius Kaëba, seu Arethas filius Caab, supra n. 153: Non credatis verbis hujus apostatæ judæi, impius quum sit, portas urbis ei non aperiatis. Ast ei non auscultarunt, portasque aperierunt. Tum ingressus judæus, primum vastari bona civium jussit, et caminum succendi cujus flamma enitebatur in cælum.
[192] [Idem ossa comburit Pauli episcopi, pridem demortui; martyrio addicit ecclesiasticos viros et feminas 427: numerus martyrum.] Dein Paulum arcessiri jubet, episcopum civitatis; et quum audisset vita functum esse, ejus ossa refodi e sepulchro imperavit ac projecit in ignem. Tum congregatis sacerdotibus, diaconis, monachis, viduis et orphanis, qui die ac nocte lectioni vacant librorum sanctorum, eos in ignem projici jussit, numero 427 [Supra n. 163.] , sic terrere volens christianos. Tunc Hirutæ catena collo circumjecta est ligatique pedes et manus, ac similiter proceribus omnibus et magistratibus civitatis. Circuierunt quoque ejus jussu milites civitatem, denuntiantes, illos omnes qui Christum non ejurassent morte pessima affectum iri. Dum hæc audierunt hi sancti christiani, exclamarunt: Avertat cælum ut hoc faciamus, et Christum ejuremus, Deum nostrum, cui credidimus et in cujus nomine baptizati sumus. Quibus auditis judæus iste immundus occidit viros et feminas, filios et juvenes, puerulos et senes, numero 4252 [Supra n. 167.] .
[193] [Martyrium Rumæ et filiorum;] Dein comprehendere jussit Demaham, quæ ordine quarta genita fuerat (Demaha quartogenita, ita Italice Sapetus; nomen corruptum esse haud dubito, nam Assemanus, qui duo exemplaria mss. epistolæ Simeonis Beth-Arsamensis præ manibus habuit, eam ubique Rumam vocavit. Ad literam tamen Syriace eam Simeon uno loco Rumi [Bib. Orient. tom. I, pag. 368.] vocat, altero Rehumi) [Ibid. pag. 374.] , feminam lectissimam et formosissimam; et cum ea duas filias tantum (e due sole figliuole con essa) [Cfr supra n. 145.] , quæ aliud lumen prorsus non viderant, præter illud quod per fenestram in domum propriam adveniebat. Quum in conspectum regis venissent, hic multis promissionibus, ut fidem ejurarent, suadere conatus est, quumque renuerent, vestibus nudari jussæ sunt: quo viso miseratione motæ feminæ Negranenses plorarunt. Filiarum una, ætate minor, ac annos nata solum duodecim, in faciem regis exspuit, quod quum vidisset miles quidam, evaginato gladio [etiam] ejus sorori amputavit collum. Post quæ jussit judæus immundus ut biberet sancta Demaha sanguinem filiarum; quem quum gustasset, Gratias tibi ago, inquit, Jesu Christe, Domine mi, Fili Dei vivi, quod mihi contigit gustare de sanguine sacrificii a filiabus oblati. Ei vero jussu regis caput gladio abscissum est, et sic completum earum martyrium.
[194] [Martyr Arethæ] Post hæc, arcessitis e carcere [Supra n. 142, 6° et 10°.] sancto Hirut et sociis 340 [Ibid.] , jubet rex judæus ut sanctus Hirut fidem abneget. At respondit Hirut: Anni sunt septuaginta et octo [Cfr, n. 105.] ex quo adoro Jesum Christum, Dominum meum, et ad quartam generationem [Acta infra n. 17.] perveni; jam gaudeo quod martyrium consequor et moriar pro sancto ejus nomine. Dixeram vero populo meo fidendum non esse juri jurando tuo, mendax quum sis; at non crediderunt me, siquidem volebat Christus ut in hoc discrimen adducerer. His auditis rex judæus iratus est vehementer, jussitque ut eum ducerent in flumen (Italice: che lo menassero nel fiume; intellige de valle Negranensi, sive Wadi [Supra n. 157 et 163.] , per quam rivus fluebat: vox enim Arabica Wadi, quam in linguam Æthiopicam vertit synaxaristes non modo rivum, stagnum aut cisternam, sed et vallem circumjectam significat), ibique gladio ei caput abscinderent. Hæc audiens sanctus Hirut, Deum oravit ut stabiliret imperium Græcorum et regnum Æthiopiæ, ac regnum hujus impuri judæi disperderet; tunc benedixit populo suo, et quum sese vicissim amplexi essent, milites caput omnibus absciderunt.
[195] [martyrium pueri quinquennis alique.] Hæc spectabat femina quædam, filium habens annorum quinque [Ibid. n. 158.] ; tinctaque manu in sanguine sanctorum, sese unxit [N. 157.] et filium suum. Milites vero, re conspecta, eam ligarunt ac ad regem perduxerunt; a quo projici jussa est in ignem. Tum rex sumpto puerulo et brachiis eum complectens, Amas tu, inquit, vel non, quem vocant Christum? Cui puer: Profecto eum amo, quia servus ejus sum; sed tu demitte me, ut vadam cum matre mea. Et sublato clamore, morsuque apprehendens crus regis, evasit, ac ignem ingressus, martyr factus est [N. 160.] . Adduxerunt et aliam feminam cum filiolo, nato menses decem (de his nihil habent Acta nec Simeon Beth-Arsamensis): cui mater: Tu me privasti hoc igne. Respondit puer: O mater mea, eamus cito ad vitam æternam, quia non videbimus hunc ignem nisi hodie tantum. Tunc mater simul cum filio sese in ignem projecit. Quo viso christiani Negranenses capite truncari elegerunt, judæis obstupentibus. Post hæc visus est ignis in cælo per dies integros 40 et noctes totidem [Cfr Acta n. 23.] . Rex vero judæus, reversus ad civitatem suam, de his nuntium misit ad omnes reges, jactans potentiam suam. Percepit ea quoque Justinus, rex Romæ (novæ, sive Cpolis), ac Timotheo patriarchæ Alexandrino mandavit, ut scriberet ad regem Æthiopiæ Kaleb [Supra n. 169 et 171.] , eumque supplex rogaret, ut huic judæo bellum inferens sanguinem vindicaret civium Negranensium. Kaleb igitur, rex Æthiopiæ, quum hæc inaudiisset, accepta prius benedictione ab Abba Pantaleon, speluncæ incola, transiit ad regionem illam cum multis militibus et navibus multis, ac universam Sabæam, regnum judæi illius, vastavit, quin remaneret nec homo, nec animal vivens (nihil simile habent Acta, sed conveniunt quadamtenus cum iis quæ de prorege Aryat [Ibid. n. 177.] narrant historici Arabes). Civitatem Negran reædificavit, et commemorationem sacram auspicatus est martyrum suorum. Nuntiavit quoque quæ gesta sunt Justino, regi Romæ, et Timotheo patriarchæ; qui gavisi plurimum, Christo gratias egerunt.
[196] [De reliquiis S. Arethæ et sociorum.] De S. Arethæ et sociorum reliquiis sacris silent monumenta omnia recentia, nimirum catalogi, sive Græci, sive Latini, reliquiarum quæ in ecclesiis et monasteriis his ultimis sæculis venerationi erant, aut sunt etiamnum; quorum adservatur penes nos non exiguus numerus. Vix non silent etiam monumenta antiqua, inter quæ nihil aliud reperire fuit, quam hæc pauca quæ habent Acta nostra num. 38: Tunc Elesbaan missum sanctissimum episcopum duxit Negranam, ad civitatem martyrum… Locum quoque, in quo corpora sanctorum jacebant combusta et projecta (καεντα και ῥιφεντα, quod ad duplex martyrii genus [V. ib. n. 163.] referendum videtur) venerandum reddidit et asyli jure donavit. Nec plura habet Metaphrastes, cujus Acta Græca præ manibus sunt (Parisiis annis abhinc plus quam ducentis exscripta in gratiam Rosweidi nostri): Ἐπιμελησαμενος τε του τοπου, ait Metaphrastes, ἐν ᾡ τα των μαρτυρων τελειωθεντα ἐκειτο λειψανα, και ἀσυλιαν ἐκεισε διορισαμενος, ἀπεισι και προς τα βασιλεια κ. τ. λ. Et quum curam gessisset loci, in quo jacebant consummatæ martyrum reliquiæ, et jus asyli illic constituisset, vadit iterum ad civitatem regiam etc. Ex his patet adservata fuisse martyrum Negranensium lipsana; sed immerito scribitur in Lexico ecclesiastico, aliquot ante annis Moguntiæ edito, recondita illa esse in ecclesia, quæ jubente Elesbaan Negranæ exstructa est [Allgemeines Kirchen-Lexikon, tom. III, pag. 307. Mainz 1850.] : licet illuc aliquot delata esse vero proximum sit.
§ XIX. Actorum ætas et sinceritas.
[Ostenditur scripta esse Acta ante annum 629;] Hoc loco pro more de Actis dicendum quæ edituri sumus; de quibus duo potissime inquirenda, qua ætate scripta sint et quatenus videantur sincera. Ad primum quod attinet, certum est concinnata esse ante annum Christi 634 quo exercitus Abu Becr, qui duobus ante annis in locum demortui Mahumetis suffectus fuerat, devictis Græcis et Arabibus Ghassanidis, magnam partem Syriæ invasit [Cfr Caussin, tom. III, pag. 421 et seqq.] : quam deinceps Græci non receperunt. Dicit porro Actorum scriptor de deserto Phœniconis, quod Justiniano imperatori traditum fuerat a phylarcha Arabe Abo Charabo, et limitaneum erat inter Arabiam desertam et pœninsulam Arabicam: Jacet Homeritarum regio ad meridiem illius quam Phœniconem dicunt quæque nunc sub Romanis est: ἐκ νοτου του νυν ὑπο Ῥωμαιους ὀντος και λεγομενου Φοινικωνος. Quæ manifesto ostendunt scripta esse Acta ante dictum annum 634. Sed et ante annum 629, quo ipse Mahumetes exercitum misit in deserta Syriæ, scripta videntur, et universe, antequam Mahumetes magnam pœninsulæ Arabicæ partem occupaverit. Etenim horum omnium in Actis (in quibus plura de Negrana et Homeritide accuratissime proferuntur) ne mentio quidem est. Insuper ad religionem quod attinet, de Negrana dicitur Act. n. 2: Quæ cælitus illuminata colit etiamnum consubstantialem sanctamque Trinitatem etc.
[198] [immo ante annum 597,] Operæ pretium erit hic colligere res præcipuas quæ præcipite sæculo VI et ineunte VII in pæninsula Arabica et Arabia deserta gestæ sunt; quo facilius conficiatur qua circiter ætate Acta S. Arethæ concinnata fuerint. Anno 575, quinto post obitum Abrahæ, proregis Yemanæ, Persæ regnum occuparunt; ac ab iis proreges constitui cœpere. Paucis tamen post annis Yemanæ thronum Æthiopes receperunt, donec anno 597, immissis novis copiis a Cosroë Parviz, rege Persarum, internecione deleti sunt [Idem, tom. I, pag. 157.] . Anno 608 et sequentibus vastavit Cosroës universam Syriam, et capta ac direpta Hierosolyma anno 616, anno sequenti non modo Ægyptum occupavit et Africæ partem quam adluit mare mediterraneum, sed ipsam obsedit Carthaginem; donec eodem anno ab Heraclio imperatore devictus est [Hist. Univ. tom. XL, pag. 553 et seqq. Paris 1784.] . Anno 628 Homeritarum prorex Persicus factus est mahumetanus, et non multo post, anno 631 christiani Negranenses, quum sacra sua ejurare nollent, a Mahumete coacti sunt pendere vectigal. Anno sequenti cives idololatræ, seu pars dimidia civium, ut ferunt historici Arabes, amplexi sunt dogmata Mahumetis; pars altera dimidia christiana remansit, et ad illud usque tempus suum habebant episcopum: sed exeunte anno 634, Omar, qui demortuo Abu Becr mahumetanorum consecutus erat principatum, christianos Negranenses in exsilium abire jussit ac in Syria aut Iraca Arabica (Babylonia), quam necdum sub imperium subjunxerat, sedes deligere [Caussin, tom. III passim.] . Ex his non modo comprobantur quæ supra deduximus, ante bella Mahumetis scripta fuisse Acta, sed cumprimis fit veri simile et ante annum 597, a quo per annos triginta Homeritidi universæ dominati sunt Persæ, literis mandata esse.
[199] [et forte ante annum 565.] Præ ceteris tamen me movet quod de regione Phœniconis scribit auctor Actorum: Nunc, inquit, sub Romanis est. Quæ verba donationem Abocharabi, qua Phœniconem tradidit imperatori Justiniano (n. 70), tamquam recentem aut non valde antiquam memorant. Atqui novimus donatum esse Phœniconem ante annum 536, quum eo anno Abocharabus cesserit e vita [Idem, tom. II, pag. 231 et 233; Lebeau, lib. XLI n. 19 et seqq.] . Aliunde scripta sunt Acta post obitum S. Elesbaæ, de quo hæc leguntur num. ultimo: Nec quisquam laicorum “per omne tempus vitæ ausus est cum eo loqui.” Vixit porro S. Elesbaas, si fides Henrico Salt ad annum usque 570 [Voyage en Abyssinie, tom. II, pag. 255. Paris 1816.] ; Sapetus inter annum 565 et 570 vita functum scribit [Viaggio, pag. 69.] : quod pressius definietur ad diem XXVII, quando de S. Elesbaa disserendum erit. At non immerito colligimus ex præcedentibus, scripta esse Acta anno circiter 575; ac si, ut conjicio, citius vitam mortalem cum æterna commutavit Elesbaas, lubens dicerem ante annum 565, vivente adhuc imperatore Justiniano, mandata literis Acta fuisse.
[200] [Exponitur sententia Lambecii] Quinetiam arbitratus est Lambecius desumpta esse ex Nonnosi historia legationis suæ sub imp. Justiniano I, sive magno, ad Homeritas, cujus meminit Photius, inquit, codice III [Commentar. tom. VIII, edit. Kollarii, col. 823.] . Quæ hic obiter proponit Lambecius, levius non excogitavit, sed quum adverteret accuratione multa disseri in Actis, de rebus historicis, geographicis et aliis, credidit ista nonnisi a legatis, qui imperantibus Justino ac Justiniano frequenter Arabiam ac Æthiopiam adierunt, potuisse colligi. Hos vero inter longe præcipui sunt Abrahamus ejusque filius Nonnosus; siquidem præter eos, dempto Juliano, de cujus legatione alibi diximus, alii ad dictas gentes missi non feruntur. Legationes porro, quas ad Arabum gentem, annos inter 518 et 535, hi obierunt, quinque sunt numero; ut suo loco e Photii bibliotheca confecimus. Est vero notandum, Abrahamum, in legatione ineuntis anni 524, quæ ejus prima fuit, comitem habuisse Simeonem Beth-Arsamensem; ac omnia percepisse quæ ille in laudatissima epistola memoriæ prodidit. Decennio sequenti alias duas legationes ad easdem gentes Abrahamus suscepit, ac intra idem tempus tertiam Nonnosus. Quis igitur in universo imperio Græco aptior esse potuit quam Abrahamus, aut ejus filius Nonnosus, ad historiam texendam martyrum Negranensium?
[201] [de scriptore Actorum. De versione Armenia,] Verumenimvero si cui probetur sententia Lambecii ac a Nonnoso Acta conscripta dicantur, addendum, Actorum finem, ubi Abrahamus significatur prorex constitutus fuisse mox a profligato Dhu Nowaso, seu ab anno circiter 526, postmodum scriptum esse; uti et locos alios forte in quibus obitus Elesbaæ memoratur. Atque istud (quod jam supra insinuavimus) ex alio etiam firmatur. In versione scilicet Armenia seu Haicana Actorum nostrorum, quæ exstat in libro ms. Djarrentir (quo usus est P. J. D. Aucher ad concinnandas Vitas Sanctorum), exhibentur ea fideliter; sed longe ante finem absolvuntur quem habent in exemplo nostro; nimirum eo loco quo prodigium in cælo apparuisse noctibus quadraginta narratur (Act. n. 23). Post quam narrationem prosequitur liber Djarrentir in hæc verba: Quæ quum vidissent omnes, laudabant Deum, glorificando Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, nunc et semper et in sæcula sæculorum. Et sic terminatur historia ait hoc loco laudatus P. Aucher [Vitæ SS. qui sunt in kalendario eccles. Armen. auct. P. J. B. Aucher. Armeniace. Tom. VII, pag. 510, not. 15. Venetiis 1813.] . Hæc me docet unus e sociis, linguæ Armeniæ peritus. Quum vero codices decem mss. libri Djarrentir se præ manibus habuisse Aucherius profiteatur, hunc librum plura non continere liquido constat. Quod alioqui patet ex iis quæ mox addit [Aucher, ibid.] : Reliqua fuse habet Metaphrastes, breviter vero Armenorum Kalendarium. Exstant etiam apud Stephanum Asolig (scriptorum Armenium extremi sæculi X) quædam similia.
[202] [ex qua Actorum Græcorum genuinum initium statuitur.] Aliud hic notandum venit de libro Djarrentir, seu potius de initio Actorum S. Arethæ, quale ibi legitur: desiderari scilicet in recensione patriarcharum, nomen ac sedem patriarchæ Cpolitani. En istud initium; ex quo simul apparebit quam nihil differant, saltem plerisque in locis, Acta Armenia a Græcis quæ hic typis mandamus: Anno quinto Christophili cæsaris regis Justini, qui regnavit in terra Romanorum, secundo anno indictionis, secundum autem æram Antiochenam 835, mense hyperberetos, Hierosolymis sedente episco Johanne, Antiochiæ Euphrasio, Alexandriæ Timotheo [Idem, l. c., pag. 505 not. 3.] . Notabile est patriarcham Cpolitanum desiderari quoque in codice quo usus est Boissonadius [Anecd. l. c., pag. 2.] . Actis quæ edimus adscribitur quidem patriarcha aliquis Cpolitanus: Ἐπισκοπατευοντος… Κωνσταντινοπολεως Τιμοθεου (Act. num. 1); sed Timotheus ille anno 523, quo passus est S. Arethas, ab annis sex decesserat e vita. Exemplum Actorum, quod Lambecio ad manus fuit [Lambecius, Commentar. tom. VIII, l. c.] , pro Timotheo, qui hæreticus fuit, Joannem habet, nimirum Cappadocem: hunc novimus catholicum fuisse, sed diem obiit anno 520. In locum Joannis suffectus est Euphemius catholicus, ac sedem Cpolitanam tenuit usque ad annum 535. Hinc manifestum est in editione prima Actorum omissum fuisse patriarcham Cpolitanum.
[203] Quapropter Acta certo a Nonnoso conscripta non sunt; sed nec ex ejus historia legationum excerpta videntur: [Sententia altera, longe probabilior, Syriace conscripta fuisse] nam qualia ad nos devenerunt, Syriace primum concinnata esse et dein Græce conversa, haud videtur dubitandum. Ex quibus id conficiatur, longum esset deducere hoc loco, præstatque hæc minuta ablegare ad Annotata, quæ singulis capitibus Actorum subjicimus. Hæc tantum recolere hic juvat: 1° Acta pluribus locis, nimirum num. 1 et num. 20, mensibus utuntur Syro-Macedonum, qui inter solos Syros, aut Syro-Græcos, usui erant; et licet codices aliquot Græci locis illis addant, interpretationis causa, mensem neo-Græcorum, octobrem, alii id negligunt, adscripto tantum mense Syro-Macedonum hyperberetæo. Atque id advertitur quoque in Actis Armeniis, ut ex num. præc. patet; quæ ex Syriacis mutuata esse cumprimis est veri simile. Porro mensis ille hyperberetæus inter Syros christianos respondebat octobri juliano. Tametsi enim initio æræ christianæ, ut novimus ex Actis S. Polycarpi aliisque monumentis, menses Macedonici eodem die cum julianis non occiperent, paulatim tamen, maxime ab ævo Constantini Magni, id ubique invaluit. Videatur Chronicon paschale.
[204] [Acta, et dein Græce conversa.] Deinde confertur in Actis num. 2, urbs Negrana cum Rosapha, urbe Syriæ, dicta olim a Græcis Sergiopoli, non procul ab Euphrate; ex quo non absurde conjiceretur scripta esse in monasterio S. Sergii prope dictam urbem: siquidem hujusmodi lucubrationes plerasque monachis debemus. Alio in codice, omissa Rosapha, Rhoa legitur; qua voce significatur forte urbs Syriæ Edessa, dicta etiam Callirhoe, Rhoe et ab Arabibus Roha [Bayerus, Hist. Orshoëna, p. 12.] . Tertio, in Actis Armeniis scribitur nomen S. Arethæ spiritu aspero, seu litera Armeniaca che; in quo differunt tum ab Actis Græcis, tum ab omnibus Græcorum historicis, qui nominis istius meminerunt; verum conveniunt cum Syris qui id scribunt litera cheth, et cum Arabibus utentibus litera æquali hha. Quarto, ut dictum est, in serie patriarcharum omittitur patriarcha Cpolitanus; unde deducitur procul a Cpoli composita esse Acta. Alia plura occurrent in Annotatis, quæ longum foret a locis propriis distracta hic proferre et evolvere.
[205] [Scriptor Syrus tamen sua mutuavit e monumentis Negranensibus, quæ paulo post martyrium] At si Syriace scripta sunt Acta, exsurgit quæstio, qui potuerit auctor Syrus tam diligenter res Negranenses colligere et memorare, ut ab epistola Simeonis Beth-Arsamensis, monumento tutissimo, vix deviet, nec eam expilet tamen, sed pluribus additis, cum ea certet de sinceritate. Ad quæsitum istud duplex responsum esse censeo. Alterum, qui Acta concinnavit versari aliquamdiu Negranæ potuisse, sicuti Simeon Beth-Arsamensis inter Maadenos, non procul inde, aliquando versatus est. Alterum, quod mihi præplacet, scripta primum esse Acta in ipsa civitate Negrana, vel ab episcopis scilicet, qui quum Alexandria mitterentur, plerumque tam Græce quam Arabice sciebant, vel a clericis, aut monachis Æthiopibus; ac dein conversa esse Syriace. Ad episcopos quod attinet, Negranæ fuisse exeunte sæculo sexto, pluribus e monumentis discimus; et quamvis in Actis non dicatur in locum Pauli, demortui episcopi Negranensis, a S. Elesbaa aut patriarcha Alexandrino successorem fuisse constitutum, id mox factum esse, certum videtur [Cfr supra n. 157.] . Etenim Taphar, ubi ab anno 525 aut 526 episcopus fuit, longe aberat a Negrana, in qua civitate christiani erant permulti. Deinde extremo sæculo sexto novimus Negranæ floruisse episcopum Coss, filium Saida, quem mahumetani poëtam et oratorem celebrem fuisse scribunt, cujus Mahumetes in juventute, id est circa annum 585 aut 590, miratus est eloquentiam [Caussin, tom. I, pag. 159.] .
[206] [colligi aut concinnari cæperunt.] In historia ejusdem pseudoprophetæ, ad annum hegiræ 9, Christi nati 630, ob scientiam et virtutem christianam laudatur Negranæ episcopus Abu-Haritha, quocum Mahumetes de religione disceptavit. Insuper disputationi S. Gregentii, archiepiscopi Tapharensis, cum Erbano judæo, episcopi plures interfuisse dicuntur. παροντος του εὐσεβεστατου βασιλεως, καί τινων ἐπισκοπων, και του πληθους των Ἰουδαιων [Pag. 38, editionis Gulonii.] . Ibidem pluries S. Gregentius titulo archiepiscopi dignatur. Ex quibus fit manifestum toto pœne sæculo sexto Negranæ fuisse episcopos. Etenim habita est disputatio, quantum ex pluribus conjicere licet, non multo post annum 540. Inde sequi videtur illustrissima martyria S. Arethæ et sociorum, mox a redintegrato dominatu Æthiopum, ab episcopo, vel aliquo e clericis aut monachis, literis commendata esse; seu factum id esse non multo post annum 525. Qualia tamen ad nos devenerunt, aucta sunt locis aliquot, ubi de obitu Elesbaæ fit sermo et de rege Abrahamo (Act. n. 38), quem non statim a devicto Dhu Nowaso regem fuisse constitutum suo loco ostendimus. Quæ igitur de Abrahamo dicuntur in Actis, in Arabia scribi non potuere; nisi blanditia id factum sit, quum sciamus eum multo antequam regnum adipisceretur, illud ambiisse. Supra n. 177 sq. Ex quibus demum deducimus Negranæ primum scripta esse Acta; quod suadet vel sola eorum accuratio: et quidem vel Arabice, vel Æthiopice, vel, ut veri similius est, Græce. Vix enim ulla monumenta tam vetusta habent tam Arabica quam Æthiopica lingua, et novimus episcopos plures Homeritarum Alexandria fuisse missos, cujus urbis cives Græce sciebant et loquebantur. Et quidem literas Græcas regnante Abrahamo, seu ab anno circiter 540, floruisse inter christianos Homeritas suadent plurima. Acta deinde, ut diximus, concinnata sunt Syriace, et e Syriaco denuo Græce.
[207] [Actorum sinceritas;] Ad sinceritatem Actorum quod spectat, sane non exigua accuratione collecta sunt quæ de Æthiopia et maxime de Homeritide narrantur, ut legenti patebit. Singularia hic persequi opus non est, sed recoli merentur quæ scribit auctor de Phœnicone, de talento Arabum, sive kintar, ac vectigali quod solverunt Negranenses Dhu Nowaso tyranno; deque legatione quam obierunt Abrahamus et Simeon Beth-Arsamensis ad Almundarum, regem Hirensem. Recitat quoque literas Justini imp. ad regem Elesbaan, tum aliarum meminit quas scripsit idem ad Timotheum patriarcham, ac illarum denique quas scripsit ipse patriarcha ad regem Æthiopiæ. Insuper urbes appellat Ægypti et Æthiopiæ inferioris, gentesque quæ mare rubrum accolunt, ac hujus maris insulas: in quibus, uti in aliis, σφαλμα nullum, sive geographicum, sive historicum reperire est. Cum epistola vero Simeonis Beth-Arsamensis ita convenit auctor noster, quemadmodum supra est dictum, ut tamen eam non exscribat, quinetiam, ut eam nec præ manibus habuisse videatur. Alia enim est series narrationis, et apud nostrum, adjectis plurimis, longe lucidior ordo apparet. Dein licet cum Simeone congruat de plerisque omnibus, de paucis tamen dissidet, exempli causa, de Ruma ejusque filiabus: qua in narratione videtur ipse proximior vero. Ex his non immerito Acta nostra monumentis probatissimis accensenda esse dicemus. Exemplum nostrum mutuati sumus e bibliotheca imperatoria Parisiensi, in qua exscriptum est fideliter a custodibus codicum Grœcorum. Codex vero Parisinus numero signatur 1454, prodiitque e bibliotheca Colbertina; idem est scilicet quo usus est Lequienus, ut dictum num. 170. Eumdem præ manibus habuit Boissonadius, dum editionem parabat Actorum S. Arethæ e codice Parisino 1537 [Anecdota Græca, tom. V, pag. 1 et seqq.] . Isto noster passim probatior est; verum typis tum mandatus non fuit, ut opinor, quod aliquot in locis vetustate exesus est nec legi potuit. Nos loca hiulca ex editione Boissonadii supplevimus, inde accersita uncinis [ ] includentes; tum ex eadem adscribimus lectiones varias, quæ dicuntur, dictamque editionem signamus litera A. De codice nostro hunc in modum scribit Boissonadius: Passim utar codice 1454, notando lilitera B, qui plurimas exhibet varietates, quas singulas memorare ut in tali opere vix operæ pretium fore duxi. Ex multis paucas selegi… Si unquam historiarum id genus studium revixerit, quod est nunc intermortuum, (scripta hæc sunt anno 1833), qui post me res Arethæ tractabunt et hunc codicem (ordine 1454, quem typis vulgamus) et multos alios, quos ne inspexi quidem, conferre debebunt. Codices multi Parisini Acta habent S. Arethæ [Cfr Catal. codd. mss. bib. regiæ, tom. II passim. Pariis 1740.] ; at pleraque Metaphrastæa sunt, quæ majoris æstimare videtur Boissonadius, et e quibus plura adducit in notationibus. Eorum initium est hujusmodi, ubi primo in limine jam agnoscitur stylus Metaphrastis: Ἐτοι μεν ἠδη πεμπτον ἐνειστηκει τῳ εὐσεβει Ἰουστινῳ, της Ῥωμαιων ἀρχης των σκηπτρων ἐπειλημμενῳ κ. τ. λ. Nos codicem illum edimus, qui Lequieno et ipsi Boissonadio, viro literarum Græcarum scientissimo, præ ceteris probatus est; eumque pro more latinitate donamus.
MARTYRIUM SANCTI ARETHÆ ET SOCIORUM IN CIVITATE NEGRAN.
Arethas martyr in civitate Nagran in Arabia (S.)
Reuma martyr in civitate Nagran in Arabia (S.)
Socii IVMLII, martyres in civitate Nagran in Arabia (SS.)
a
AUCTORE ANONYMO. EX MSS.
CAPUT I.
Conditio Homeritidis; ejus rex Dunaan rebellat contra Æthiopas; Negranam perjurio ingreditur.
Ἔτους πέμπτου τῆς βασιλείας Ἰουστίνου τοῦ φιλοχρίστου, βασιλεύοντος τῆς Ῥωμαίων πολιτείας, ἐν ἰνδικτιῶνι δευτέρᾳ, κατὰ δὲ Ἀντιόχειαν τἦς Συρίας ἔτους πέμπτου καὶ τριακοστοῦ ὁκτακοσιοστοῦ, μηνὸς ὑπερβερεταίου, ὅς ἐστιν ὀκτώβριος, ἐπισκοπεύοντος * Ἀλεξανδρείας Τιμοθέου, Ἱερουσαλὴμ Ἰωάννου, Κωνσταντινοπόλεως Τιμοθέου *, καὶ Ἀντιοχείας Εὐφρασίου· [τότε τῆς Αἰθιόπων χώρας ἐβασίλευσεν Ἐλεσβὰς, ὁ δικαιότατος, ἐν Αὐξούμῃ τῇ πόλει τῆς αὐτῆς Αἰθιόπων χώρας. Συνέβη δὲ τότε βασιλέα εἶναι τῶν Ὁμηριτῶν Δουναὰν, Ἑβραῖον ὅντα καὶ παρανομώτατον] καὶ αἱμοβόρον παρὰ πάντας τοὺς ἀνθρώπους τοὺς ἐν τῷ ἔθνει τῶν Ὁμηριτῶν. Ἔστι δὲ ἡ χώρα αὕτη ἡ παρὰ μὲν τῇ θείᾳ γραφῇ Σαβὰ λεγομένη, παρὰ δὲ τοῖς ἔξω, Εὐδαίμων Ἀραβία. Ἐν αὐτῇ δὲ τῇ Σαβὰ χώρᾳ πάντες οἱ κατοικοῦντες, ἕλληνές τε καὶ βάρβαροι ὑπῆρχον· οὐ κατὰ τὰς ἐντολὰς τοῦ Θεοῦ ζῶντες, ἀλλὰ κατὰ τὰ παραφυλάγματα, καὶ βλαβερὰς ἐντολὰς τῶν ὐποκριτῶν Φαρισαίων καὶ Σαδδουκαίων. Πάσης δὲ τῆς οἰκουμένης παντί τε καὶ πανταχοῦ σεβομένων καί δοξαζόντων Χριστὸν, τὸν ἀληθινὸν Θεὸν ἡμῶν, βασιλεύοντα σὺν τῷ Πατρὶ καί τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, μόνη ἡ χώρα τῶν Ὁμηριτῶν, ἥτις λέγεται Σαβὰ, κατείδωλος ἐν δοκήσει ἰουδαἳσμοῦ ὑπῆρχε· τὸν Θεὸν μὴ ἐφοβοῦντο, καὶ τὰ εἴδωλα ἐτίμων· ὥστε συνεχεῖς γίνεσθαι πολέμους μεταξὺ αὐτοῦ τοῦ βασιλέως τῶν Αἰθίοπῶν [καὶ τοῦ τῶν Ὁμηριτῶν, ὑποφόρου ὄντος τῷ Αἰθίοπι. Καὶ διαφόρως ζήλῳ θεἳκῷ κινούμενος Ἐλεσβὰς ὁ χριστιανικώτατος βασιλεὺς ἐπεστράτευσε] καὶ τὸν παράνομον βασιλέα κατεκολάφισεν.
[2] Ὑπάρχει δὲ πόλις μυρίανδρος ὑπὸ τὴν χώραν * τοῦ Ὁμηρίτου, λεγομένη Νεγρὰν· αὕτη ἡ πόλις οὐρανόθεν φωτισθεῖσα σέβεται ἔτι καὶ νῦν τὴν ὁμούσιον καὶ ἁγίαν Τριάδα, παραλαβοῦσα τὴν τοιαύτην πίστιν καὶ διδασκαλίαν ἐκ τῶν ἁγίων καὶ θεοφόρων πατέρων ἀπὸ μακρῶν καὶ παλαιῶν τῶν χρόνων. Συνέβη οὖν ἐν ἐκείνῳ καιροῦ ἡττηθέντα τῶν Ὁμηριτῶν ἰουδαίων βασιλέα * φυγεῖν καὶ ἐν ὂρεσι τισὶν ἰσχυροῖς * φρουρηθῆναι, ὑποστρέψαι δὲ τὸν βασιλέα τῶν Αἰθιόπων Ἐλεσβαὰν, εἰς τὴν ἰδίαν βασιλείαν, ἐάσαντα στρατὸν καὶ στρατάρχην ἕνεκα παραφυλακῆς πάσης τῆς χώρας· ὁ δὲ μισόκαλος δαίμων, ὁ τοῖς εὐσεβῶς ζῇν βουλομένοις ἀντιδικῶν, ὥπλισε πάλιν τὸν βασιλέα τῶν Ὁμηριτῶν κατὰ τῶν ἐαθέντων ὑπὸ Ἐλεσβαᾶ τοῦ βασιλέως τῶν Αἰθιόπων, καὶ τούτους ἀνεῖλεν, καὶ διωγμὸν ἀπάνθρωπον ἔστησεν κατὰ πάντων τῶν σεβομένων τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, κἂν Ἕλληνες ἦσαν, κἂν Πέρσαι, κἂν Ῥωμαῖοι, κἂν Αἰθίοπες, ὥσπερ ἔνσαρκος δαίμων ὁπλισθεὶς κατὰ τῶν τότε ὄντων χριστιανῶν ἐν τῇ αὐτοῦ παροικίᾳ· καὶ μετὰ τοῦτο, τοὺς ὑπ᾽ αὐτοῦ συσχεθέντας πάντας χριστιανοὺς, ἀναιρεθῆναι ἐκέλευσεν. Ἔπειτα κινεῖ τὰ στρατόπεδα αὐτοῦ κατὰ τῆς εἰρημένης φιλοχρίστου πόλεως τῶν Νεγρανιτῶν, εἰς τὸ πορθῆσαι αὐτήν· ἔστι δὲ ἡ χώρα τῶν Ὁμηριτῶν ἐκ νότου τοῦ νῦν ὑπὸ Ῥωμαίους ὄντος καὶ λεγομένου Φοινικῶνος, ἀπέχουσα μονὰς τριάκοντα· ἡ δὲ αὐτὴ χώρα τοῦ Ὁμηρίτου * ἔστι διαστήμωτος μονῶν εἰκοσιπέντε· οἰκουμένη καὶ κατοικουμένη *, καὶ πεπληρωμένη, ὡς ἐπὶ Ῥωσαφᾶ. Ἡ δὲ Ἰνδικὴ χώρα, ὅθεν τὰ ἀρώματα καὶ τὸ πέπερι, καὶ ἡ μέταξις καὶ ὁ πολύτιμος μαργαρίτης ἐξέρχεται, ἀπέχει μονὰς τριάκοντα *· ἡ δὲ Αἰθιοπία τοῦ Ὁμηρίτου, μονὰς τριάκοντα· ἡ δὲ Ῥωμανία, ἐκ βοῤῥᾶ τῆς τοιαύτης χώρας, μίλια * ἐξήκοντα· ὥστε διοδεύεσθαι * ἀπὸ τῆς Ῥωμαίων χώρας ἐπί τὸν Ὁμηρίτην διὰ * θαλάσσης· ἀπὸ Ῥωμανίας ἐπί Αἰθιοπίαν, καὶ ἀπὸ Αἰθιοπίας ἐπὶ τὸν Ὁμηρίτην· ἔστι δὲ ἡ αὐτὴ θάλασσα ἀπὸ τοῦ Ὁμηρίτου ἐπὶ Ἰνδίαν, καὶ μέχρι Περσίδος.
[3] Χειμῶνος οὖν ἐνστάντος *, οὐκ ἠδυνήθησαν, ὅ τε βασιλεὺς τῶν Αἰθιόπων, καὶ τὰ στρατόπεδα αὐτοῦ ἀντιπαρατάξασθαι τῷ Ἑβραίῳ πολεμούντι τὴν τῶν ἁγίων ἀθλοφόρων τούτων * σεμνὴν καὶ πανεύφημον πόλιν Νεγρὰν, ἥτις ἑρμηνεύεται Ἑβραἳστὶ, πόλις βροντῶσα, καὶ πάλιν μοχλὸς ἀκαταμάχητος. Τοιγαροῦν παραγίνεται καὶ ἵστησι τὸ σημεῖον τοῦ τιμίου Σταυροῦ, τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐπὶ ξύλου· καὶ κήρυκας ἐξέπεμψεν καὶ περιχαρακώσας διὰ πολεμικῶν στρατοπέδων τὴν πόλιν, ἐκέλευσε τοῖς κήρυξιν κράζειν· “εἴ τις μὴ βλασφημήσει τὸν ἐσταυρωμένον καὶ ἐξουδενώσει τὸ παρὸν τοῦτο τῆς [ἀρᾶς σημείου ξύλον, ἐν πυρὶ καὶ φόνῳ μαχαίρας ἀπολεῖται· εἴ τις δὲ ὁμόφρων μου γένηται, ἀρνούμενος ἥν λέγουσιν οἱ τοῦ Γαλιλαίου] Τριάδα, πολλῶν τιμῶν ἀξιωθήσεται, καὶ ἐν πολλῇ παῤῥησίᾳ τυγχάνων ἔσται ἐν τῇ ἐμῇ βασιλείᾳ. Ἰδοὺ γὰρ πάντας τοὺς ἐαθέντας * ὐπὸ τοῦ βασιλέως τῶν Αἰθιόπων ἐν τῇ πόλει *, ἔτι μὴν καὶ τοὺς ὑπὸ τὴν ἐμὴν βασιλείαν ὄντας χριστιανοὺς, καὶ τοὺς λεγομένους μονάζοντας, ξίφει καὶ πυρὶ παραδέδωκα, τὰς δὲ λεγομένας ἐκκλησίας τῶν χριστιανῶν εἰς πάσας τὰς ἐμὰς περιχώρους κατακαύσας καὶ καταστρέψας μέχρις ἐδάφους, [κονιορτὸν ἀπετέλεσα. Καὶ ἰδοὺ πάρειμι πρὸς ὑμᾶς, ὧ Νεγρανῖται, μετὰ δυνάμεως πολλῆς καὶ βραχίονος ὑψηλοῦ, καὶ ἐπιλέκτων πολεμιστῶν πολεμούντων ὑμᾶς ἑκατὸν εἴκοσι χιλιάδων.” Οἱ δὲ τῆς πόλεως ἀπεκρίναντο ἀπὸ τῶν τειχέων. “Ἡμεῖς ἐδιδάχθημεν, ὦ βασιλεῦ, σέβεσθαι καὶ προσκυνεῖν Θεὸν τὸν παντοκράτορα καὶ τὸν Λόγον αὐτοῦ, δι᾽ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο, καὶ τὸ Πνεῦμα αὐτοῦ τὸ Ἅγιον, τὸ] ζωοποιοῦν τὰ πάντα, οὐ πολυθεΐαν εἰσάγοντες, οὐδὲ στένωσιν μοναρχίας γνωρίζοντες, ἀλλὰ μίαν θεότητα ἐν τρίσιν ὑποστάσεσι· τὴν αὐτὴν μίαν δύναμιν προσκυνοῦμεν καὶ σεβόμεθα, ἣν οἱ πατέρες ἡμῶν Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακὼβ, Μωϋσῆς, Ἀαρὼν, Σαμουὴλ, καὶ οἱ προφῆται πάντες ἐσέβοντο.”
[4] Τότε ὀργισθεὶς ὁ ἑν νόμῳ παρανομώτατος * βασιλεὺς τῶν Ὁμηριτῶν, ἐποίησε πολιορκῶν αὐτοὺς πολλὰς ἡμέρας, χρησάμενος μηχανήμασι καὶ δεινοτάτοις ὅπλοις * πολεμικοῖς· ἐν οἷς οὐκ ἠδυνήθη πορθῆσαι πόλιν τεθεμελιωμένην ἐπὶ τὴν πέτραν τῆς πίστεως τοῦ Χριστοῦ, ὥσπερ * ἡ ἀκρόπολις Σιὼν ἐν Ἱερουσαλὴμ, ᾗ ὄρη κύκλῳ αὐτῆς, καὶ Κύριος κύκλῳ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ, ἁπὸ τοῦ νῦν καὶ ἑὼς τοῦ αἰῶνος. Καὶ ταῦτα μὲν παρετάττετο ὁ ἐπίγειος καὶ σκιώδης βασιλεὺς, μὴ συγχωρῶν τινὰ ἐξελθεῖν· ἤγαγε δὲ πάντας τοὺς ὄντας ἐν τοῖς προαστείοις καὶ ἀγροῖς τῆς πόλεως καὶ κτήμασι, καὶ τοὺς μὲν ἀνεῖλε, τοὺς δὲ δούλους ἐχαρισατο τοῖς ἑαυτοῦ μεγιστᾶσι καὶ ἀρχηγοῖς καὶ ἐθνάρχαις. Γνοὺς δὲ ὅτι οὐχ οἷός τε ἔστι πρὸς τὴν πόλιν εἰς πολιορκίαν, τὸν ἀνθρωποκτόνον ὄφιν τὸν ἀεὶ φθονοῦντα * τοῖς ἐθέλουσιν εὐσεβῶς ζῇν, μιμεῖται· καὶ ἄρχεται ὀμνύειν * τὸν Θεὸν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τοῦ νόμου, καὶ τὰς ἁγίας δυνάμεις ὅτι. “Οὐ βλάψω τινὰ τῶν * * τῆς πόλεως, οὐδὲ ἀναγκάσω βλασφημῆσαι εἰς τὴν σεβομένην ὑπ᾽ αὐτῶν * θρησκείαν, ἀλλὰ μόνον * ὑποσπόνδους γενέσθαι ὑμᾶς, καὶ ἀνοῖξαι τὴν πόλιν, καὶ εἰσελθεῖν ἱστορίας χάριν * τῆς πόλεως, καὶ τοῦ κομίσασθαι αὐτὸν * * ὅπερ ἐποφείλεται αὐτῷ *, ἐκείνοῦ καὶ μόνου τοῦ ἔτους, τοῦ * ἐξ ἔθους διδομένου ἐπὶ κεφαλαίου ὑπὲρ ἑκάστης ψυχῆς οἰκούσης ἐν τῇ πόλει, ἀπὸ ἑλκάδος * μιᾶς.” Ἔστι δὲ αὕτη ἡ λεγομένη ἑλκὰς, μονῆτα βασιλικὴ Ὁμηριτικὴ, σταθμὸν ἔχουσα χρυσίου * Ῥωμαἳκοῦ, κερατίων δεκαδύο· ὡς συνάγεσθαι ἐνιαυσιαῖον κανόνα ἐκ τῆς προλεχθείσης * πόλεως Νέγρας, χρυσίου τάλαντα ἑκατὸν τριάκοντα. Ἔστι δὲ τὸ τάλαντον ἐν τῇ τῶν Αἰθιόπων χώρᾳ καὶ Ὁμηριτῶν, λιτρῶν δεκατριῶν.
[5] Ὁ δὲ λαὸς ὁ ἐν τῇ πόλει, ἀεὶ πειθαρχῶν ταῖς ἁγίαις ἐντολαῖς τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Θεοῦ, εἶπεν. Ἡμεῖς, ὠ βασιλεῦ, ὑπὸ τοῦ νόμου καὶ * τῶν ἁγίων ἀποστόλων ἐδιδάχθημεν σέβεσθαι τὸν Θεὸν, καὶ πειθαρχεῖν τοῖς βασιλεῦσι, καὶ * ὑπείκειν αὐτοῖς· καὶ ἰδοὺ θαῤῥοῦντες τῷ ὑπὸ σοῦ δοθέντι ἐνομότῳ λόγῳ, [ἀνοίγομεν τὴν πόλιν, καὶ εἰσελεύσῃ μεθ᾽ ὧν βούλει. Καὶ γνωστόν σοι ἔστω, ὅτι κἂν παραλάβῃς ἡμᾶς, ἔστι Θεὸς ἡμῶν ὅστις βοηθήσει ἡμῖν, καὶ πᾶσαν τὴν κακίαν σου ἐπὶ τὴν κεφαλήν σου καὶ τὴν βασιλείαν σου ἐπάξει· εἰ δὲ μὴ, καὶ ἡμεῖς τὴν φωνὴν τῶν τριῶν παίδων Ἀνανία, Ἀζαρία, Μισαὴλ, ἀποφαινόμεθά σοι, ὅτι κατὰ τὴν μοναρχίαν σου οὐ σεβόμεθα, καὶ τῇ βλασφημίᾳ σου οὐ στοιχοῦμεν, ἀλλὰ καὶ τὸ ἀποθανεῖν κέρδος ἡγούμεθα καὶ ζῇν ἐν Χριστῷ, τῷ ὑπὲρ ἡμῶν ἀποθανόντι καὶ ἀναστάντι·] καὶ ζῇ ἐν ἡμῖν ὁ Χριστός *. Ταῦτα εἰπόντες, ἤνοιξαν τὴν πόλιν, καὶ εἰσῆλθεν ὁ δόλιος ὄφις *, ὁ βασιλεὺς τῶν Ὁμηριτῶν, ὀμόσας * αὐτοῖς, ὅτι ἀβλαβεῖς καὶ ἀκεραίους φυλάττω ὑμᾶς, ἐὰν ἑκουσίως ταύτην τὴν πόλιν παραδώσητέ μοι. Καὶ τῇ ἑξῆς ἀνοίξαντες, ἐξῆλθον ἅπαντες οἱ ἀρχηγοὶ αὐτῶν, ἅμα Ἀρέθα, πρὸς τὸν βασιλέα, καὶ προσεκύνησαν αὐτῷ ἐπὶ τὴν γῆν. Ὁ δὲ ἐκέλευσε συσχεθῆναι * πάντας αὐτούς· καὶ πρῶτον μὲν τὰ ὑπάρχοντα αὐτῶν ἐνεχθῆναι * ἔξω τῆς πόλεως, ὑποδεῖξαι δὲ αὐτῷ Παῦλον τὸν ἐπίσκοπον τῆς αὐτῆς πόλεως ἐκέλευσεν. Οἱ δὲ ἀρχηγοὶ πάντες τῆς πόλεως μιᾷ φωνῇ εἶπον τοῦτον τεθνάναι πρὸ διετοῦς χρόνου· καὶ οὐκ ἐπίστευεν αὐτοῖς, ἀλλὰ πέμψας ἐν τῷ τόπῳ ἐν ᾧ κατέκειτο τὸ τίμιον αὐτοῦ λείψανον, ἐξανασκάψας τὰ ὁστᾶ αὐτοῦ, ἐκέλευσε πυρὶ παραδοῦναι, [καὶ εἶθ᾽ οὗτως εἰς πτύους λικμηθῆναι τὴν τέφραν εἰς τὸν ἀέρα.]
[Tempus martyrii. Religionis conditio in Homeritide. Bella] Anno quinto imperii Justiniani b Christo devoti, Romanorum rempublicam moderantis, indictione secunda c, Antiochiæ Syriæ anno octingentesimo trigesimo quinto d, mense Hyperberetæo sive octobri, episcopatum Alexandrinum gerente Timotheo e, Hierosolymitanum Joanne, Constantinopolis Timotheo f et Antiochiæ Euphrasio, in Æthiopum regione regnabat Elesbaas g, justissimus princeps, et quidem in Auxuma h, ejusdem Æthiopiæ civitate. Contigit autem per idem tempus regem esse Homeritarum i Dunaan k quemdam, judæum, et præ omnibus illius gentis hominibus crudelem et cruentum. Dicitur hæc Homeritarum regio in Scripturis divinis Saba l, ab iis vero qui foris sunt, seu gentibus, Arabia felix. In hoc regno Saba incolæ omnes Græci erant et barbari m, nec juxta Dei mandata vivebant, sed juxta observantias et contemptibilia præcepta hypocritarum Pharisæorum et Sadducæorum. Universo autem orbe semper et ubique venerante et glorificante Christum, Deum verum, qui regnat cum Patre et Spiritu sancto, sola Homeritarum terra, quæ et Saba dicitur, idolis n dedita erat et simul religionis Judaïcæ placitis. Deum non timebant, colebant vero idola sua: ex quo orsa sunt bella continua inter regem Æthiopum et regem Homeritarum, qui Æthiopis erat tributarius o. Eximieque divino zelo motus Elesbaan, rex christianissimus, cum exercitu advenit et improbum regem profligavit p.
[2] [cum Æthiopibus. Dunaan, rex Homeritidis, christianos persequitur. Regionis descriptio.] Erat in terris Homeritæ regis civitas innumerabilium incolarum, nomine Negran q, quæ cælitus illuminata colit etiamnum r consubstantialem sanctamque Trinitatem, accepta tempore antiquo et longinquo s hac fide et doctrina ex sanctis et Deo plenis patribus. Accidit itaque tum temporis ut Homeritarum judæorum rex, bello devictus, in fugam se dederit atque in montibus quibusdam inaccessis sese præservarit; Æthiopum vero rex Elesbaan in regnum suum redierit, relicto duce t cum exercitu qui regionem custodiret. Dæmon vero, honesti osor et pie vivere volentium adversarius, armavit iterum regem Homeritarum contra relictos a rege Æthiopum Elesbaan. Eos enim interemit ille et persecutionem inhumanam contra omnes venerantes Christi nomen exorsus est, sive Græci forent, aut Persæ, aut Romani, aut Æthiopes u; et tamquam dæmon carne indutus contra christianos tunc in sua ditione existentes armatus est. Post hæc collectos omnes christianos illos interfici jussit w. Denique exercitum movet contra jam dictam Christum amantem civitatem Negranitarum, ut eam dirueret. Jacet autem Homeritarum regio ad meridiem illius quam Phœniconem x dicunt quæque nunc sub Romanis est, et ab illa distat itinere dierum triginta y. Dierum vero viginti quinque ipsum Homeriticum regnum itinere sese ulterius protendit, habitatum undequaque et incolis repletum ut est Rosapha z. Indica regio aa unde aromata et peperi, et sericum et pretiosissima margarita proveniunt, distat mansionibus triginta; Æthiopia ab Homeritæ regno mansionibus etiam triginta bb. Romanorum vero imperium, ad septentrionem hujus regionis, mansionibus sexaginta, nimirum si iter per mare instituas, ab imperio ad Æthiopiam et ab Æthiopia ad regnum Homeritarum cc. Porrigitur idem mare ab Homeritæ regno versus Indiam et usque ad Persidem.
[3] [Tyrannus obsedit civitatem Negran. primum mortem] Instante igitur hieme dd non potuerunt rex Æthiopum ejusque exercitus in aciem exire contra Judæum, oppugnantem sanctorum ac triumphantium horum martyrum venerabilem et inclitam civitatem Negran, cujus nomen ex Hebraica lingua redditum, est Civitas tonans ee; et iterum, Obex ff inexpugnabilis. Approquinquat itaque rex Judæus et signum venerandum crucis Domini nostri Jesu Christi in ligno figit. Dein præcones emittit, obcinctaque ope hostilis exercitus vallo civitate, eos clamare jubet: “Si quis non blasphemat cricifixum, et non contemnit hocce lignum quod est signum maledictionis, igne et occisione gladii peribit gg. Qui vero mecum sentiet, negans, quam dicunt Galilæi discipuli, Trinitatem, multis honoribus dignus censebitur et in regno meo magna fruetur libertate. Ecce enim qui relicti sunt a rege Æthiopum in meis terris, et christianos ad regnum meum spectantes, et qui monachi dicuntur, omnes gladio et igni tradidi hh; christianorum vero ecclesias ii, quas dicunt, in omnibus meis circumjacentibus regionibus, incensas et ad solum usque eversas in pulverem redegi. Et ecce venio ad vos, o Negranitæ, cum copiis multis et brachio excelso et cum delectis viris ad oppugnandum vos centies et vicies mille kk”. Tunc responderunt cives e muris civitatis: “Nos edocti sumus, o rex, venerari et adorare Deum omnipotentem et Verbum ejus, per quod omnia facta sunt, et Spiritum sanctum ejus, qui omnia vivificat; non deos plures invehentes, neque imminutionem monarchiæ cognoscentes, sed unam Deitatem in tribus personis. Eamdem unicam potestatem veneramur et adoramus, quam patres nostri Abraham et Isaac et Jacob, Moyses, Aaron, Samuel et prophetæ omnes venerati sunt.”
[4] [minatus, mox multa promittens;] Tunc iratus qui sub lege Moysis erat, legibus infensissimus Homeritarum rex, obsedit illos ad multos dies, usus machinis et validissimis instrumentis bellicis: quibus non potuit evertere civitatem in petra fidei Christi fundatam, sicut arx Sion in Jerusalem, cui montes sunt in circuitu ejus et Dominus in circuitu populi sui ex hoc nunc et usque in sæculum. [MATT. VII, 25., PSALM. CXXIV.] Et hæc quidem præscripsit terrestris et umbratilis ille rex, non permittens aliquem exire: ejecitque omnes qui in surburbiis et agris erant civitatis, ejusque possessionibus ll, et alios quidem interfecit, alios vero tamquam servos largitus est suis proceribus, ducibusque et gentis principibus. Quum nosset vero sibi impossibile esse civitatem expugnare mm, serpentem homicidam, semper invidentem iis qui pie volunt vivere, imitatur. Incipitque jurare et attestari Deum cæli et Legis, ac sanctas potestates: “Quoniam non nocebo alicui civi, nec quemquam blasphemare cogam quam veneramini religionem, sed solum in deditionem vos recipere [volo], et ut aperiatis civitatem et intrem eam cognoscendi causa, auferendique quod mihi debetur in hunc solum annum, scilicet quod ex more datur in singula capita distributum ab omni anima nn in civitate habitante, estque helcas una.” Helcas oo autem ista, quam vocant, moneta est regia Homeritica, ex auro conflata, pondus habens ceratiorum pp duodecim: ita ut conficiantur in annuum vectigal ex prædicta civitate Negran auri talenta centum et triginta. Est autem talentum in Æthiopum et Homeritarum regnis qq librarum tredecim rr.
[5] [aperitur civitas, sed Dunaan promisis non stat.] Populus igitur civitatis semper obtemperans sanctis præceptionibus Servatoris nostri Dei dixit: “Nos, o rex, a Lege et prophetis et sanctis apostolis edocti sumus, colere Deum, regibusque obsequi et obedire in iis quæ decent; [I PETRI II, 17, 18.] ecce igitur committentes nos fidei quam interposito juramento obligasti, aperimus civitatem, intrabisque quibuscum volueris. Notum vero sit tibi, si nos in tuam potestatem redigeres, adesse Deum nostrum qui adjuvabit, et in caput tuum regnumque tuum vertet malitiam tuam. Sin alias, et nos verba Ananiæ, Azariæ, Misael, ostendimus tibi, quoniam juxta monarchicam voluntatem tuam cultum non exercemus et blasphemiæ tuæ non subscribimus, sed mori lucrum ss existimamus ac vitam in Christo, qui mortuus est pro nobis et resurrexit; vivatque Christus in nobis.” Hæc cum dixissent, civitatem aperuerunt, et intravit dolosus serpens, rex Homeritarum, jurejurando affirmans quia: illæsos et intactos vos servo, si sponte hanc civitatem mihi tradideritis tt. Postera die, apertis januis, exiverunt omnes proceres, simul cum Aretha, ad regem, et prosternentes se in terram eum venerati sunt. Jussit hic congregari omnes, et primo quidem facultates suas extra civitatem afferre, deinde ostendere sibi Paulum uu, episcopum civitatis. Proceres autem omnes responderunt, obiisse eum a bienno; et non credidit illis, sed mittens ad locum in quo jacebat venerandum ejus corpus, effossis ossibus, jussit ea igni tradi, et cineres palis projici in aërem.
ANNOTATA.
a Codex Parisinus 1537, qui deinceps significatur litera A, hunc habet titulum: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου Ἀρέθα καὶ τῆς συνοδίας αὐτοῦ locum palestræ omittens. Noster vero: Μαρτ. τ. ἁγ. Ἀρέθα καὶ τῶν σὺν αὐτῷ ἐν Νεγρᾷ τῇ πόλει.
b Codex noster, Ἰουστιανοῦ forte loco Ἰουστινιανοῦ; quum orientales multi Justinum imperatorem Justinianum appellaverint, in primis Syri, e quorum lingua Acta nostra Græce versa videri monuimus. A, recte: Ἰουστίνου. Porro imperare cœpit Justinus senior mense julio anni 518, et annus ejus quintus cucurrit ab eodem mense anni 521 ad julium anni 522. Verum convenit quidem hic annus cum exordio rebellionis Dhu Nowasi, regis Homeritarum, sed non cum martyrio S. Arethæ, quod anno Christi 523 evenisse ostendimus. Quæ sequuntur ipsi anno martyrii jam congruunt.
c Indictio secunda imperante Justino occœpit die 1 septembris anni 523 et absoluta est die 31 augusti anni 524; mensis hyperberetæus, sive octobris illius indictionis (quo passus est S. Arethas, et de quo mox in Actis) incidit in octobrem anni 523. Hoc igitur loco recte indicat scriptor Actorum mensem et indictionem martyrii, sed errat in anno Justini, qui soli initio rebellionis potest aptari.
d De annis Antiochiæ Syriæ, sive Seleucidarum, vide Commentarium prævium num. 132. Ad verba quæ mox sequuntur, ὅς ἐστιν ὀκτώβριος, hæc notat Boissonadius: Lambecius qui initium hujus narrationis e cod. Vindobonensi descripsit, exhibet ὅ ἐστιν ὀκτωβρίῳ πρώτῃ [Lambecius, tom VIII, col. 823, edit. Kollarii.] . Forsan male legit. Ego haud putem male legisse, nisi in una littera, ut mox dicetur. Recolendum enim Acta nostra primum Syriace videri scripta et e Syriaco Græce conversa. Id jam suadet is ipse locus. Mensis enim october dictus est ὑπερβερεταῖος a solis Syromacedonibus, dum scilicet lingua utebantur Græca, quod nomen e Macedonia fuerat invectum. Syriace vero eum vocabant thisri, seu potius (quum duo essent menses hujus nominis), thisri priorem. Quæ igitur legit in codice suo Lambecius, ὅ ἐστιν ὀκτωβρίῳ πρώτῃ dicta censeo ab imperito quodam scriptore pro Syriaco thisri qedm, thisri priore, sive octobri. Et quidem qui primum Acta nostra ex Syriaco Græca fecit, valde peritus fuisse non videtur; sed passim emendari potuit ab amanuensibus; et hæc est causa forte, cur in diversis codicibus tot sint variæ lectiones. Suadetur sententia illa in primis e codice Lambecii. In paucis enim quæ ex eo descripsit hæc advertuntur σφάλματα aut minus recte dicta, quæ in codicibus quibus usi sumus magnam partem emendata sunt: ἐπτακοσιοστοῦ (A et noster, seu B: ὀκτακοσιοστοῦ); ὅ ἐστιν ὀκτωβρίῳ πρώτῃ (forte ὅ εστιν ὀκτωβρίῳ πρώτῳ, sed longe melius A et B, ὅς ἐστιν ὀκτώβριος); ἐπισκοπατοῦντος (A et B: ἐπισκοπεύοντος); Κωνσταντινουπόλεως Ἰωάννου (A omittit, B: Κωνστ. Τιμοθέου; Vide Comment. n. 202); Ἐλεσβαάμ (A, Ἐλεσβάς B, Ἐλεσβαάν); ἐν Αὐξωμῇ (A et B: ἐν Αὐξουμῇ). His igitur magis ac magis hæc duo suaderi videntur, Acta scripta esse primum Syriace et e Syriaco non satis diligenter ab initio Græce esse reddita. Alio loco Actorum num. 20, ubi habet codex B, ἐν μηνὶ ὑπερβερεταίω, ὅς ἐστιν ὀκτωβρίος, κδ; A solum mensem Syromacedonum retinet, omisso ὀκτωβρίῳ Græco-Byzantino. Codex vero Armeniacus Djarrentir tam initio Actorum, ut alibi monuimus, quam altero loco, similiter solum mensem hyperberetos adscribit.
e De Timotheo patriarcha Alexandrino V. Comment. n. 169 – 171.
f Timotheus ille, anno 522, quando bellum contra Æthiopas instauravit Dhu Nowasus, ab annis quinque cesserat e vita.
g Cod. B qui jam legi nequit hoc loco, habebat Ἐλεσβαάν, teste Boissonadio; Lambecius col. 823 Ἐλεσβαάμ; codex noster Simeonis Metaphrastæ, Ἐλεσβαάν ubique. Elesbaan vero cognomen est significans benedictum; nomen enim hujus regis, quo solo appellatur in monumentis Æthiopicis, est Caleb [Tellez, Historia geral de Ethiopia a alta, pag. 80. Coimbra 1660; Sapeto, Viaggio, pag. 65 etc.] . Istud cognomen Elesbaas, quod propter sanctitatem meruit Caleb, coaluit ex nomine Æthiopico Ala-Atzbah, benedictus [Sapeto, Nouv. Annales des voyages 1845, tom. II. pag. 307; Salt, Voy. tom. II, pag. 258; cfr Dillmann in Zeitschrift der morgenl. Geschichte, tom. VII, pag. 352 not. (1).] . In vetustissimo codice Vaticano, quo continetur Topographia Cosmæ Indicopleustæ, seu, ut alii voluere, Indopleustæ, qui scriptor vivente S. Elesbaa in Æthiopia versatus est, scribitur aliquo loco prima manu ἐλλατζοβάα, secunda ἐλεσβαάν [Cosmas Indicopl. edit. Montfaucon, pag. 41.] . In legendario Armenorum Djarrentir idem sanctus dicitur Elisbahaz; in eorum vero kalendario veteri Elesbowan. Colitur S. Elesbaas in ecclesia latina die 27 octobris; ideoque danda ejus Acta tomo sequenti.
h Auxuma, Æthiopibus Aksum, fuit sedes veterum Æthiopiæ superioris, seu Abyssiniæ, cujus incolæ exinde a scriptoribus Græcis Auxumitæ sunt dicti. Ejus sola supersunt rudera hodiedum, inter quæ reperte sunt inscriptiones aliquot Græcæ et Æthiopicæ [Cfr Ritter, Erdkunde, tom. I, pag. 192. Berlin 1822; Valentia. Travels, tom. III; Salt, Voyage en Abyssinie, tom. II. pag. 174 et seqq. Paris 1816.] .
i Homeritæ dicebantur a Græcis, a ceteris vero Hamyaritæ, seu gens Hamyar, ab antiquissimo quodam rege Hamyar, vel Himyar, e progenie Sabæ et Jectan. Comment. n. 19, 21.
k Dunaan manifeste idem est qui a scriptoribus Syris dicitur Dimion; secus ac credidit Saint-Martin [Hist. du bas-empire, tom. VIII, pag. 53.] , qui sententiam suam nulla firma ratione communivit. Ab Arabibus dictus est Dhu Nowas, vel Dhu Nawas; ex quo processit appellatio usurpata a Græcis, Dunaan, seu Du Naan. Vide Comment. n. 118. Pars nominis Dhu multorum regum et principum Homeritarum nominibus præponi consuevit, et Dhu, vel Cayl, dicebantur frequenter præfecti provinciarum. Dhu forte idem est ac Æthiopicum Ela, quod obvium est in nomine Æthiopico regis Elesbaæ, Ela-Atzbeha, et aliorum multorum; nisi, inquit Dillmannus [Zeitschrift der Deutsch. morgenländischen Ges. loc. cit.] , ex articulo Arabico el istud processerit: cfr Comment. n. 107. Notabile vero est istud nomen, Dhu Nowas, vel Dunaan, omitti in libro Armenorum Djarrentir, qui Acta nostra ceteroqui fideliter refert; quod qua ratione factum sit haud scio; nisi dicatur defuisse in primis editionibus Syriacis, e qua lingua Acta Armeniaca excepta fuisse veri simile esse diximus. Res gestas Dhu Nowasi vide Comment. n. 106 sqq. et passim.
l Saba, filius Jectan, habitavitin in Arabia felice, simulcum fratribus, ut, inter alia plurima, ostendunt nomina urbium illius regionis [Caussin, tom. I, pag. 40; Bochart, geogr. lib. II, cap. 15 et seqq.] . In Yemana regnasse diximus reginam Saba, vel Sjaba, (Comment.n. 13) sive Sjeba ut Massorethæ legunt. Scripsit Josephus eam reginam fuisse Meroës, Æthiopum metropolis, quæ olim Sabadicta fuerit [Joseph. Antiq. lib. VIII, cap. 2.] ; et eum plures secuti sunt. Verum unius Josephi testimonio hæc sententia nititur, ut notat Polus in Synopsi criticorum (ad I Reg. X, nobis III Reg. X) additque: Non temere illi scriptori (Josepho) fides est adhibenda, quum versatur in exoticis; et multa sunt ipsius in paucis verbis de hac regina σφαλματα. Concinit Ludolfus, qui diligentissime Æthiopiæ vetera monumenta versavit [Commentar. pag. 231 et 279.] . Scilicet Abyssini, Sabææ Arabicæ coloni [Ibid. pag. 231.] , hanc traditionem secum tulerunt; vigetque illa etiamnum in ora Africana, non solum maris Arabici, sed et oceani Indici seu orientalis: ubicumque aurum effoditur vel colligitur [Ritter, Erdk. tom. I, pag. 142.] . Ex quo vero melius nosci cœpit Sabæa, sue Homeritis, pauciores in sententiam Flavii Josephi abierunt. Vide Comment. præv. n. 19, 33, 46; Gothofred. in lib. XII tit. XII Cod. Theodos. p. 618 edit. 1740.
m Barbarorum nomine intelligit et judæos, in Homeritide habitantes, ut ex sequentibus patet.
n De idololatria Homeritarum dictum in Comment. n. 22 sq; vide Osiandrum [Zeitschrift 10 u. s. w. loc. cit. pag. 463 et seqq.] : de adventu judæorum in Arabiam cfr Comment. n. 24 sqq. [Cfr Michaëlis, Oriental. u. exeg. Biblioth. tom. VII, pag. 154 et seqq.] .
o Quando cœperint Homeritæ Æthiopum esse tributarii, non liquet, sed quin fuerit pars Homeritidis, labente quinto, immo et quarto sæculo, identidem regi Æthiopiæ subdita, vix dubitandum est. Suadetur id ex sequentibus: 1° Aeizanus, rex Æthiopiæ, in inscriptione Auxumitica Græca, quæ medio sæculo IV exarata est, sese regem Homeritarum dicit; Comment. n. 54.2° Joannes Asiæ episcopus, regem Æthiopiæ, qui cum Dhu Nowaso bellum gessit, appellat Aidog, omnia ei adscribens, quæ ceteri Elesbaæ; et ideo diximus, maxime ex Procopii narratione, regem Aidog eumdem esse ac Elesbaan. Sed nonnulla habet Joannes quæ Elesbaæ non congruunt; et quem Aidog vocat ipse, Malala in Chronico suo Andan, vel Andas vocavit, Theophanes vero Adad. Quapropter in eo recte sentit forte Henricus Salt, quod nomen Andas, vel Aidog, idem esse arbitratur ac Amda; alias Ala-Ameda, Ela-Ameda; quo nomine dictus est rex, qui paulo ante Elesbaan, extremo sæculo V Axumi regnavit: quo tempore scilicet novem sancti, inter Æthiopas celebratissimi, illuc devenerunt. Verum errare ostendimus viatorem Salt, dum ipsa Elesbaæ gesta ejus decessori Amdæ adscribere vult. Ex his tamen verisimile fit, ipsum regem Amda extremo sæculo V jam bella gessisse cum Homeritis; cfr Comment. pr. n. 116.3° Rex Æthiopum Tazena, pater Elesbaæ, qui regnavit circa annum 500, in inscriptione Æthiopica, quam Auxumi detexit R. P. Sapeto, sese iterum dicit regem Hamer i. e. Homeritidis. 4° Scribit Dhu Nowasus ad Almundarum, Æthiopas pro more in Homeritide constituisse regem christianum. Attamen ex scriptoribus Arabibus, licet pluribus sæculis posteriores sint, constare videtur Æthiopas ante Dhu Nowasi tempora numquam tenuisse Homeritidem universam.
p Dictum est in Commentario n. 110 sqq. S. Elesbaan expeditiones minimum duas instruxisse contra Dhu Nowasum.
q Negran ab Arabibus dicitur Nedjran, a Syris Nagran. Civitas est Yemanæ, sed in extremo regno sita, ut recte scribitur in Senkessar Habassinorum [Ap. Sapeto, Viaggio, pag. 459, et Comment. n. 191.] , nimirum septemtrionem versus; ac provinciæ Asyr, cujus notitiam debemus cl. viro Jomard, est contermina. In tabulis geographicis Arabiæ quas ad geographiam Ritterianam illustrandum vulgavit H. Kiepert, jacet Negrana ad latitudinem 17°30' et ad longitudinem Anglicanam 43°40'. Nunc videntur sola rudera superesse Negranæ; sed viatores Europæi illuc in hanc usque diem pervenire non potuerunt, eaque adscribunt tantum quæ didicere ex Arabibus. Floret tamen provincia Negranensis sub regulo e gente Maddrani, ad quem et vicinæ quædam provinciæ spectant. Tractus Negranensis (Nedjeran) incolis gaudet 80,000 (sed docent quæ sequntur numerum istum justo minorem esse), ex quibus dum bella geruntur, 20,000 arma ferant; perquam fertilis est, leucis patet a septemtrione ad meridiem 30, ab oriente ad occidentem 50. Urbs provinciæ primaria Beddr muris circumdatur (uti et oppida pleraque), et milites instruit 5,000. Oppida multa et vici conspiciuntur, quæ adjacent pleraque fluento sive torrenti Nedjran (wadi Nedjran), prope quem passum esse S. Aretham et socios a Simeone Beth-Arsamensi perhibetur, Comment. n. 157 et 163. Quæ de tractu Negranensi memoravimus, didicit anno 1842 ex quodam Arabe indigena navis præfectus Passama, Gallus [Passama, Bulletin de la société de géographie, tom. XIX, Paris 1843, ap. Ritter. tom. XII, pag. 1008 et seqq.] . Ipsa vero civitas Negran, ut discimus ex celebri viatore Burckardt [Burckhardt, Travels in Arabia, tom. II, pag. 387. Ap. Wright, Early Christianity, pag. 53.] , etiamnum venerationi est inter Drusos, eos ipsos qui nuper horrendas strages christianorum ediderunt in monte Libano.
r V. Comment. n. 197 et seq.
s Confirmat hic locus quæ de conversione civium Negranensium ad fidem christianam dicta sunt Comment. n. 100 et seqq. Metaphrastes hoc loco interserit legationem Theophili Indi quam mutuavit e Philostorgio, ac ita narrationem componit ut Negranam a Theophilo ad fidem perductam esse scribat. Vide Surium num. 2, ubi tamen Theophili nomen, secus ac est in Græco, prætermissum est.
t De hoc duce, seu prorege, cujus nomen nos latet, et Æthiopum proregibus reliquis, vide Comment. n. 124 sqq.
u Vide Comment. n. 111,115 et 117.
w De his cædibus quas edidit Dhu Nowasus in Yemana interiori, antequam Negranam perveniret, vide Comment. n. 137.
x De Phœnicone v. Comment. n. 70 et 199.
y Iter diei unius olim inter Arabas (nec multo minor fuit inter Græcos; vide infra) erat parasangarum octo, et parasangæ singulæ metrorum 5,760; ita ut essent parasangæ in gradu 19,29. Iter igitur dierum 30, leucas complectitur 311 ex iis quarum sunt 25 in gradu geographico. Apparebit autem cuivis, tabulas geographicas inspicienti, mensuram hic in Actis indicatam, excogitatam non esse pro libitu, sed vero proximam esse. Secus est de itinere dierum 25, ad quod paulo inferius regnum Homeriticum sese protendere dicitur. Sed advertendum Arabiam australem sæculo sexto nondum bene notam fuisse; et addo hanc latitudinem dierum 25 itineris adscribi potuisse veteri regno Sabæorum, quod latissimum fuit et pertigit aliquando usque ad sinum Persicum [Ritter, tom. XII, pag. 65; Caussin, tom. I, pag. 110 et seq, tom. II, pag. 13: Procop. De bello Pers. lib. I, cap. 19, pag. 100, edit. Bonn.] .
z In Græco: πεπληρωμένη ὡς ἐπὶ Ῥωσαφᾶ; sed codex A: κατοικουμένη δίκην ῥόας i.e. sicut pomum Punicum. Ad quæ adnotat Boissonadius: Posset Ῥόας capi de urbe Roa; et recitato loco e codice nostro, Videtur, inquit, posse ἐπὶ de tempore sumi, ut sit sensus “ut sub Rosapha, ut tempore Rosaphæ,” Sed princeps Rosapha tam illustris ignoratur. Poterit, mutato ἐπὶ in ἐστὶ, intelligi de Rosapha urbe Syriæ, de qua vide Notit. Mss. tom. II pag. 439; S. Sacyum Chrest. Arab. tom. III p. 57, 74; et de qua legitur fuisse populosam, adeo ut ex incolarum multitudine comparatio proverbialis exstare potuerit. Poterit etiam cogitari de Rosapha, quæ est aut fuit urbis Bagdadi regio; Bagdadum autem, Makrisio teste, maximas urbes civium immenso numero superat: vide S. Sacyum ibid. tom. I p. 54, 250. Verum serius Bagdadum florere cœpit, quam ut ad illud hic locus Actorum referri queat. Ῥόα forte Edessam designat (Comm. n. 204); sed malim intelligere de pomo Punico. At in codice nostro mihi vix dubium quin significetur urbs Rosapha, vel Risapha, non procul a Callinico, sive Rakka, in desertis Syriæ, ad latitudinem 35°40'. Rosapha a Græcis Sergiopolis est dicta, ut ostendit Byeus [Acta SS. tom. III Oct. pag. 849, n. 61; cfr Assem. Bib. or. tom. I, pag. 117.] , ac celebre habuit monasterium, a Sergio martyre nuncupatum. Quamquam vero locis aliis Rosaphæ nomen, quod viam stratam designat, inditum est [Rosenmüller, ap. Ritter ibid. pag. 1113; et tom. XVII, pag. 941; cfr Caussin, tom. II, pag. 224, tom. III, pag. 417, coll. Ritter, tom. XII, pag. 110.] , hæc tamen minora sunt, vel recentiora, ut nudo nomine Rosaphæ in Actis significari potuerint. Et quoniam Syriace, aut in Syria, primum scripta esse Acta haud est dubium, forte addere licebit scriptorem prope Rosafam, seu Sergiopolim vixisse.
aa Ipsa Arabia felix aromatum ferax est, ut ostensum Comment. n. 8, ac ex maribus circumjacentibus, maxime ex sinu Persico, margaritæ educuntur locis permultis [Ritter, tom. XII, pag. 597 et passim.] . His igitur, uti et mansionibus 30, quibus distare dicitur Indica regio, significari videtur Arabiæ pars orientalis quæ mari Indico et sinui Persico adjacet. Indiæ nomine olim dictam esse Arabiam australem monuimus Comment. n. 34, 38 sqq. Ceterum potuit et regio Somaulium in Africa designari.
bb Ignorantiam hic prodit scriptor, quum non distet Homeritis a portu antiquo Adules plus leucas horarias sexaginta, itinere maritimo. Ceterum quis miretur eum latitudinem maris rubri nescivisse? A omittit ἡ δὲ αἰθιοπία … τριάκοντα, quæ forte a sciolo addita fuere.
cc Ex his conficitur scriptorem ab Abyssinia ad Ægyptum numerasse mansiones triginta. Ita et Cosmas Indicopleustes pag. 138: A Cataractis ad Axumin, mansiones triginta.
dd Hæc fuit hiems extremi anni 522 et ineuntis 523. Comment. n. 145. Deinceps juverit conferre epistolam Simeonis Beth-Arsamensis, quam recitavimus in Commentario; ex quo Acta nostra mirum in modum confirmantur.
ee Cogitasse videtur scriptor de Hebraïco nahar, vel naar, (rudivit), Syriace near, vel forte de nachar, cum cheth, ronchus per nares editur.
ff Ex Hebraïco narar, concidit, secuit, Chaldæis etiam traxit, attraxit. Chaldæi malunt formam ngar. Ex his Hebraïcum garah, rumen, sive cibus quem ruminant (secant) animalia, et segmentum; deinde Chaldaïcum nagra, vectis pessulus, et nagar, quod idem significat. Arabibus nadjranon est lignum in quo cardo vertitur; nadjdjranon, faber lignarius; nidjraton, ars fabri; nodjaraton, assula; quæ omnia ex radice nadjara, asciavit, deducta sunt. Ex his duo pronum est concludere: primum, Actorum scriptorem non minus calluisse Chaldaïce quam Hebraïce; alterum, eum neglexisse linguam Arabicam, vel quod eam ignoraret, vel quod passim ignoraretur ab iis in quorum gratiam scribebat. V. Comment. n. 203 sqq.
gg His verbis significatur forte duplex genus supplicii quo martyres interempti sunt; alii enim igne, alii gladio occiderunt. Comment. n. 162 sq.
hh Taberita occisos dicit a Dhu Nowaso in universa Homeritide ad 20,000; Comment. n. 167.
ii De his ecclesiis vide Comment. n. 138.
kk Eumdem numerum militum refert epistola Dhu Nowasi ad Almundarum. Vide annot. mm.
ll Quin in universo tractu Negranensi christiani multi fuerint non est dubitandum.
mm De his scribit Dhu Nowasus in dicta epistola, Comment. n. 139: Cum centum et viginti millibus hominum ad Nagran, regiam eorum (Æthiopum) urbem, castra movi: quam quum diebus aliquot frustra oppugnassem etc. Quæ sequuntur juramento pollicitum se esse scribit ipse Dhu Nowasus in eadem epistola, Comment. l.c.
nn Paulo plura habet codex A: ἑκ. ψυχ. ἀνδρόστε καὶ γυναικὸς, δουλου καὶ ἐλευθέρου, νηπίου καὶ πρεσβύτου, γεωργοῦ καὶ χειροτέχνου, ἀπὸ ἑλκάδος μιᾶς. Boissonadius scribit de præcedentibus, propter infinitivum modum absque subjecto: Locus impeditus et cui librarii nocuerunt. Verum supplendo vocem unam, θέλω, facile intelligitur. Pro ἱστορίας χάριν Metaphrastes habet, θέας χάριν.
oo Vocabulum ἑλκὰς desideratur in Glossario Cangii, nec aliis in libris obvium videtur. Conflatum est forte articulo el, et ex voce aliqua Arabica. Codex A ubique ὁλκάδος, quod a Boissonadio negligitur.
pp Ex voce Græca κεράτιον deducta est Gallica carat, Arabica kirat. Ceratium pondus erat Græcorum et pars duodecima drachmæ Euboicæ. Drachma autem Arabica (dirham) eadem fuit ac Euboica; et quum hic dicatur Helcas Homeritica valuisse ceratiis duodecim, patet eam a drachma Euboica non differre, et hanc, si genuinus sit codex hoc loco, ab Homeritis dictam fuisse Helcadem. Pondus vero Helcadis, seu ceratiorum 12 Græcorum, fuit grammatum trium; et quum chiliogramma auri nunc veneat francis 3,437, valeret helcas hodiedum fr. 10,29. Sed admittunt numismatographi communiter in moneta veleri aurea et argentea partem vicesimam quartam ex metallo vili assumptam esse, uti nunc in regnis multis pars circiter decima assumitur. Unde valeret helcas demum fr. 9,86. Addit auctor noster (siquidem viritim helcadem solvebant Negranenses, et ut discimus ex codice A, omissis nullis, nec mulieribus, nec pueris) sic confici auri talenta 130; talenta autem Homeritarum et Æthiopum esse librarum 13. Libra Arabum eadem fuit ac Alexandrinorum (quorum systema ponderum et mensurarum in universo pæne oriente invaluerat); paulo minor tamen, eamque valuisse censent alii grammatis 366, alii 362. Unde libræ 13, seu talentum Homeriticum, valebit grammatis 4,758 (13 × 362); talenta vero 130, seu universum vectigal annuum civitatis Negranæ, grammatis 618,540. Tantum auri puri veniret hodiedum francis 2,165,921. A quibus demenda pars vicesima quarta, ex præcedentibus. Aliunde recolendum potentiam auri tum in Arabia multo majorem fuisse quam nunc et quidem minimum triplam. Ex eodem loco Actorum nullo negotio eruitur numerus incolarum Negranæ. Nam talenta auri 130 efficiunt libras 1690, seu grammata 618,540 (1690 × 362); et quum incolæ singuli penderint helcadem unam auream, seu auri grammata 3, inde sequitur eos numero fuisse 206,180. Civitatem tot cepisse incolas asserere non ausim; at intelligenda hæc videntur de universo tractu Negranensi, quem incolebant Benu-Caab, et in quem dominabatur horum phylarcha S. Arethas. V. annot. q. Recolendum interim Negranam aliquamdiu fuisse Æthiopum regiam et innumeros milites adduxisse Dhu Nowasum ad eam expugnandam.
qq Recole quæ dicta sunt in Comment. de communi origine utriusque gentis.
rr Hæc accuratissima sunt, sed nomen τάλαντον assumptum est ex moneta Græcorum et Romanorum, eoque qintar sive kintar Arabum longe minus est. Hujus meminit Mahumetes Sura 3 n. 74 ap. Marracci, valebatque denariis aureis mille. Denarius vero aureus Arabicus (dinar), idem ac Cpolitanus [D'Herbelot v°. Dinar.] , pendebat grammatis 4,5. Unde sequitur kintar Arabicum pependisse grammatis 4,500: quod a valore quem alia via consecuti sumus annot. pp, aliquantum abest. Ex quo sequi videtur vel kintar paulo minus fuisse libris 13; vel ipsam libram non fuisse nisi grammatum 350, ut libra regni Aragoniæ in Hispania. Locum istum de tributo talentorum 130 fideliter referunt libri Armenorum [Aucher, Vitæ SS. etc. tom. VII, pag. 483 et 507 not. 5.] . Notum est porro Arabibus fuisse et talentum majus dictum kantar, quod idem erat ac talentum Alexandrinum majus, et valebat chiliogrammatis 46 1/2; seu decuplum erat talenti kintar.
ss Τὸ ἀποθανεῖν κέρδος. Loca e codice sacro accepta passim notat Boissonadius; quem secuti sumus.
tt Juramenta aut promissiones sæpe non servabant judæi cum christianis, sed neque cum idololatris; quod eis Mahumetes exprobrat dicta Sura III n. 74, 75, 76.
uu De Paulo, Negranæ episcopo, vide Comment. a num. 112.
* Α ἐπισκοποῦντος
* Α κωνστ. τιμ. desunt.
* Α ὑπὸ τὴν ἐνορίαν
* Α τὸν ἰουδαῖον βας. τῶν Ὁμ.
* Α Ὀχυροῖς
* Α τοῦ Ὁμ deest
* Α κατ. δίκην ῥόας. Ἡ δὲ Ἰνδ.
* Α ἑβδομήκοντα.
* Α μονὰς
* Α διοδ. διὰ γῆς ἀπο
* Α διὰ δὲ θαλ. ἀπὸ Ῥωμ.
* Α ἑστῶτος
* Α ἀθλοφ. τούτ. omittit.
* Α θέλοντας
* Α ἐμῆ χάρᾳ
* Α παράνομος
* Α σκεύεσι
* Α omittit usque ἐξελθεῖν
* Α ἐπιβουλεύοντα τοῖς ἐν Κυρίῳ ζῶσι.
* Α addit. και ἐπικαλεῖσθαι.
* Α omittit.
* Α ὑ. α. omittit.
* Α ἀλλ᾽ ἤ μόνον
* Α ἕνεκα
* Α omittit.
* Α ἐποφείλετέ μοι
* Α τὸ … διδομένον
* Α ὁλκάδος
* Α χρ. κερατ. Ῥωμαἳκῶν δώδεκα·
* Α εἰρημένης
* Α κ. τῶν προφητῶν, κ. τῶν
* Α κ. ἐν τοῖς δεουσιν ὑπ.
* Α ἐν ἡμ. ὁ Θεὸς ἡμῶν.
* Α ὁ δόλ. δράκων,
* Α ὀμόσας ἀνοίξαντες omittit
* Α συναχθῆναι
* Α διαρπαγηναι, ὑπ. δὲ.
CAPUT II.
Martyrium clericorum, monachorum et virginum, qui in ignem
projiciuntur, numero 427; uxoribus procerum caput abscinditur; numerus
martyrum.
Τῇ δὲ ἐπιούσῃ ἡμέρᾳ ἐκέλευσε παντὶ τῷ πλήθει τοῦ ἐξερκέτου ξύλα συνάξαι εἰς πλῆθος, καὶ πυρκαἳὰν παμμεγέθη γενέσθαι, ὡς κρατεῖν τὸν τόπον σταδίου ἑνὸς, καὶ οὕτως ἐμβαλεῖν πάντας τοὺς ἱερεῖς τοὺς ἐν τῇ πόλει, καὶ διακόνους καὶ λοιποὺς λειτουργοὺς τοῦ Θεοῦ, καὶ τοὺς περιβεβλημένους τὸν μονήρη βίον, καὶ τὰς λεγομένας κανονικὰς καὶ ἀειπαρθένους· ἔτι δὲ καὶ τὰς ψάλτριας τὰς ἀδούσας νύκτωρ * καὶ μεθ᾽ ἡμέραν ἐν τοῖς οἴκοις τοῦ Θεοῦ· καὶ τοὺς ἐν τῇ πόλει καὶ περιοικίδι, πάντας ἀνεξετάστως κατέκαυσεν, ἐκφοβῆσαι θέλων καὶ δειλανδρῆσαι τοὺς λοιποὺς χριστιανούς. Ἦσαν δὲ τὸν ἀριθμὸν οἱ καυθέντες, ψυχαὶ τετρακόσιαι εἴκοσιεπτά. Καὶ μετὰ ταῦτα κελεύει δεθῆναι ἐν δεσμῷ σιδηρῷ Ἀρέθαν, τὸν ἐνδοξώτατον, καὶ τοὺς σὺν αὐτῷ ἀρχηγοὺς τῆς πόλεως· καὶ ὁ κήρυξ ἐβόα τῇ τῶν Ὁμηριτῶν διαλέκτῳ· Ἀρνήσασθε τὸν λεγόμενον Χριστὸν, καὶ ἰουδαΐσατε, καὶ γίνεσθε ὁμόφρονές μου, καὶ ζήσεσθε. Οἱ δὲ ἅγιοι μάρτυρες ἔλεγον· Μὴ γένοιτο ἡμᾶς ἀρνήσασθαι τὴν πίστιν, εἰς ἣν βεβαπτίσμεθα. Ὁ δὲ βασιλεὺς εἷπεν· Ἰδοὺ οἱ Ῥωμαῖοι ἔγνωσαν, ὅτι ἄνθρωπον ἐσταύρωσαν οἱ πατέρες ἡμῶν ἐν Ἱερουσαλὴμ, καὶ * οἱ ἱερεῖς καὶ νομοδιδάσμαλοι· ὃν βλασφημήσαντα τὸν Θεὸν ἐμαστίγωσαν καὶ ἐνύβρισαν, καὶ ἀσχήμονι θανάτῳ ἀνεῖλον, ἄνθρωπον καὶ οὐχὶ Θεὸν. Διατί οὖν ὑμεῖς πλανᾶσθε ὀπίσω τοῦ ἀνθρώπου τούτου; μὴ βελτίονες ἐστὲ τῶν * λεγομένων Νεστοριανῶν, οἵτινες εἰσὶ παρ᾽ ἡμῖν, μέχρι τοῦ παρόντος, καὶ δὴ λέγουσιν ὅτι Θεὸν αὐτὸν οὐκ ἔχομεν, ἀλλὰ προφήτην Θεοῦ. Οὐκ ἀπαιτῶ ὑμᾶς, ὦ Νεγρανῖται, ἀρνήσασθαι τὸν Θεὸν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, οὐδὲ προσκυνῆσαι τῷ ἡλίῳ ἤ τῇ σελήνῃ, καὶ τοῖς ἐν τῷ οὐρανῷ φέγγουσιν ἄστροις, ἢ τῶν * ἐν τῇ γῇ κτιστῶν, ἢ ἐν τῇ θαλάσσῃ, ἢ ἐν ποταμοῖς· ἀλλὰ τοῦτον μόνον θέλω ἀρνήσασθαι ὑμᾶς, τὸν λεγόμενον Ἰησοῦν, τὸν βλασφημήσαντα τοιαῦτα καὶ * ποιήσαντα ἑαυτὸν Θεόν· καὶ ἵνα τοῦτο μόνον εἴπητε ὅτι ἄνθρωπος ἐστίν ὁ σταυρωθεὶς καὶ οὐ Θεός.
[7] Οἱ δὲ ἅγιοι τοῦ Χριστοῦ μάρτυρες εἶπον· ὑπὲρ ἑαυτῶν καὶ παντὸς τοῦ ἔθνους ἡμῶν, καὶ πάσης τῆς πόλεως ἡμῶν, καὶ πάντων τῶν διαφερόντων ἡμῖν, ἀπολογούμεθα καὶ μαρτυροῦμεν καὶ ὁμολογοῦμεν τὴν καλὴν ὁμολογίαν, εἰς ἣν πιστεύσαντες ἐβαπτίσθημεν εἰς Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα, καὶ οὐκ ἀρνούμεθα τὴν οἰκονομίαν· ἀλλ᾽ Ἰησοῦς, ὁ ὑπὸ σοῦ βλασφημούμενος, ὁ εἰς τῆς ἁγίας Τριὰδος, Θεὸς Λόγος ὢν, καὶ σαρκώθεὶς ἐπ᾽ ἐσχάτῶν τῶν ἡμερῶν διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς παρθένου, ἐδίδαξεν ἡμᾶς ὅτι &ldquogr;ἐπὶ βασιλέων καὶ ἡγεμόνων ἀχθήσεσθε ἕνεκεν ἐμοῦ, εἰς μαρτύριον αὐτοῖς καὶ τοῖς ἔθνεσι.&rdquogr; Σὲ δὲ ἀρνούμεθα καὶ τὴν πολιτείαν σου, σὲ τὸν παραβάντα τὸν Θεὸν τοῦ νόμου καὶ ψευσάμενον τὴν ἀλήθειαν. Τότε ἔδοξεν πολλὰς κολακείας καὶ θεραπείας ῥημάτων προσάγειν αὐτοῖς, ἐφ᾽ ᾧ αρνησασθαι τὸν Χριστὸν. Οἱ δὲ οὐκ εἴλαντο εἰπόντες ὅτι ἐὰν πυρὶ καὶ βασάνοις ἀναλώσῃς ἡμᾶς οὐκ ἀρνούμεθα τῆς Τριάδος τὴν πίστιν· ἡμῖν γὰρ καὶ τὸ ζῆν Χριστὸς, καὶ τὸ ἀποθανεῖν κέρδος. Ὑπῆρχε δὲ τούτων ἔξαρχος *, καὶ καθηγητὴς καὶ προτρεπτικὸς τῆς ὁμολογίας, ὁ ἅγιος Ἀρέθας *, υἱὸς Χανὲφ, ὃς καὶ ἐν τῇ προσκαίρῳ ζωῇ ἐγεγόνει τῆς πόλεως καὶ τῆς περιχώρου πάσης ἐθνάρχης. Πολλοὶ δὲ γνῶντες τὴν παράβασιν τοῦ παρανόμου καὶ παραβάτου βασιλέως, διέφυγον, ἀποκρυβέντες * ἐν ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς, οὐχὶ τὸ μαρτύριον δειλιάσαντες, ἀλλ᾽ ἐλπίζοντες ὅτι κακουχούμενοι καὶ θλιβόμενοι, καὶ γυμνοὶ ἐν ἐρημίαις πλανώμενοι [κεκράξονται πρὸς τὸν εἰσακούοντα τῆς φωνῆς τῶν νεοσσῶν τῶν κοράκων καὶ χορηγοῦντα αὐτοῖς τροφὴν, ὅτι καὶ αὐτοὶ διασωθέντες ἐγκατάλειμμα καὶ σπέρμα τοῦ Κυρίου Σαβαὼθ ἔσονται, καὶ οὐκ] ἀπολοῦνται ὑπὸ τοῦ παρανόμου ὡς Σόδομα καὶ Γόμοῤῥα *.
[8] Συνεσχέθησαν δὲ ἔκ τε τῆς πόλεως καὶ τῆς περιοικίδος, ἄνδρες καὶ γυναῖκες, παῖδες καὶ παιδίσκαι, νέοι καὶ πρεσβύται, τὸν ἀριθμὸν τετρακισχίλιοι διακόσιοι πεντήκοντα δύο, οἵτινες καταλλήλῳ θανάτῳ ἀπέλιπον τὸν πρόσκαιρον βίον τοῦτον, μὴ ἀρνησάμενοι τὴν καλὴν ὁμολογίαν. Ἐκ * τούτων τυγχάνουσι καὶ οἱ σφαγέντες ἱερεῖς τε καὶ οἱ λοιποὶ μάρτυρες, καὶ Ἀρέθας ὁ δικαιότατος. Φέρε δὴ εἴπωμεν * τὴν μιαρότητα τοῦ πανολεθρίου θηρός· τὰς γὰρ γυναῖκας καὶ τὰ τέκνα τῶν πρωτάρχων τῆς πόλεως, τῶν ὄντων εἰς τὰ δεσμὰ, τῶν ἀρξαμένων τοῦ μαρτυρίου, συναγαγὼν, ἔστησεν ἐξ ἐναντίας * τῶν ἀνδρῶν αὐτῶν μετὰ τῶν τέκνων· καὶ παραινέσεσι δολεραῖς συνεβούλευε πᾶσι τοῖς μάρτυσι, λέγων πεισθῆναι, καὶ βλασφημῆσαι τὸν Χριστόν. Αἱ δὲ ὁμοθυμαδὸν μετὰ τῶν τέκνων ἔκραξαν· &ldquogr;ἵλεως ἡμῖν ἀπὸ Θεοῦ τοῦτο· ἀλλὰ καὶ τέκνα καὶ γονεῖς καὶ πατρίδα καὶ ὕπαρξιν ἀπαρνούμεθα, καὶ οὕτως τὸν σταυρὸν τοῦ Χριστοῦ βαστάζομεν καὶ ἀκολουθοῦμεν τῷ μαρτυρήσαντι ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου τὴν καλὴν ὁμολογίαν *. Τότε κολακευτικοῖς πάλιν ῥήμασι κέχρηται πρὸς τοὺς μάρτυρας, ὅτι μὴ πλανᾶσθε ὀπίσω τοῦ λεγομένου Χριστοῦ, ὃν οἱ πατέρες ἡμῶν ἀνεῖλον ῥαβδούχοις, ἀλλὰ πείσθητέ μοι καὶ ἰουδαΐσατε, καὶ ζήσεσθε μετὰ τῶν τέκνων ὑμῶν. Εἰ δὲ μὴ τοῦτο ποιήσητε, χαλεπῷ θανάτῳ ἀποθανεῖσθε.&rdquogr; Πᾶσαι δὲ αἱ ἅγιαι * μετὰ τῶν τέκνων αὐτῶν ἔκραζον ὀλολύζουσαι μετὰ κλαυθμοῦ· Ἡμεῖς ὑπὲρ Χριστοῦ ἑτοίμως ἔχομεν ἀποθανεῖν. Χριστὸς, ὁ Θεὸς ἡμῶν, υἱὸς ἐστὶ τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, καὶ αὐτοῦ ἐσμεν, καὶ τὸν σταυρὸν αὐτοῦ προσκυνοῦμεν *. Μὴ γένοιτο οὖν ἡμῖν, βασιλεῦ, ἀρνήσασθαι τὸν Χριστὸν, αὐτὸν τὸν βασιλεύοντα πάντων τῶν αἰώνων, καὶ ἔτι ζῇν ἡμᾶς μετὰ τὴν ἀναίρεσιν τῶν συζύγων ἡμῶν. Λέγει ὁ βασιλεύς· Καὶ αἱρεῖσθε, μωραὶ γυναῖκες, ἀποθανεῖν ὑπὲρ ἀνθρώπου γόητος καὶ πλάνου;”
[9] Δέκα δὲ γυναῖνες ἐξ αὐτῶν, οὖσαι κανονικαὶ καὶ τὸ τῆς παρθενίας ἔνδυμα περιβεβλημέναι, εἶπον πρὸς αὐτὸν. &ldquogr;Ἐμφραχθείη σου τὸ στόμα λαλοῦν ἄδικα κατὰ τοῦ βασιλεύοντος τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς.&rdquogr; Τότε κελεύει μετ᾽ ὀργῆς μεγάλης ὁ βασιλεὺς ἀπενεχθῆναι ἐν βοθύνῳ πάσας αὐτὰς ἔν τινι τόπῳ καὶ ξίφει ἀναιρεθῆναι, ὅπου καὶ οἱ πρὸ αὐτῶν μάρτυρες ἀπετμήθησαν. Ἤγοντο οὖν συρόμεναι ἀπὸ τῶν κομῶν τῆς κεφαλῆς ὑπὸ τῶν ὑπηρετῶν τοῦ τυράννου· ἦσαν δὲ τὸν ἀριθμὸν αἱ γυναῖκες διακόσιαι εἴκοσι ἑπτὰ *. Αἱ δὲ κανονικαὶ, ὡς ἔφθασαν τὸν τόπον, ἐξῄτουν τὰς μελλούσας [σὺν αὐταῖς ἀναιρεῖσθαι, λέγουσαι. &ldquogr;Παραχωρήσατε ἡμῖν, γυναῖκες φοβούμεναι τὸν Θεὸν, πρότερον τὸ βραβεῖον τῆς μαρτυρίας λαβεῖν, ἐπειδὴ τὸ σφράγισμα τῆς παρθενίας καὶ τὸ εὐαγὲς πρόσχημα τῶν Ἀγγέλων περιβεβλήμεθα αἱ ἀνάξιαι.] Οἴδατε * ὅτι τῷ καιρῷ τῆς μεταλήψεως τῶν ἁγίων μυστηρίων, προεκαλούμεθα εἰς τὴν μετάληψιν, κατὰ τὸ εἰθισμένον τῇ ἐκκλησιαστικῇ καταστάσει *. Πρέπον οὖν πρῶτον ἡμᾶς καὶ τὸ ποτήριον τοῦ θανάτου λαβεῖν *. Αἱ δὲ γυναῖκες ἔλεγον βεβιασμένως· οὐχ οὕτως· ἀλλ᾽ ἐπειδὴ γυναῖκες ἐσμὲν μαρτύρων καὶ μητέρες *, ἡμεῖς πρότερον ἀποθάνωμεν, ἵνα μὴ ἴδωμεν τῶν ἡμετέρων ἀνδρῶν τὸν θάνατον καὶ τῶν τέκνων. Καὶ οὕτως προετρέπετο ἑκάστη καὶ ἐδυσώπει τὸν ἕλκοντα αὐτὴν, σύντομον άναίρεσιν ἐπαγαγεῖν αὐτῇ· ὡς ἐντεῦθεν ἕκαστον ἔθνος, φυλὴν καὶ γλῶσσαν, τῶν συναθροισθέντων μετὰ τοῦ παρανόμου, ἐπὶ τῇ θέᾳ ταύτῃ τύπτειν ἑαυτῶν τὰ πρόσωπα καὶ ἐν βρυγμῷ * ὀδυνηρὸν κλαυθμὸν ἀποτελεῖν. Ἀπεκεφαλίσθησαν οὖν πᾶσαι αἱ ἅγιαι γυναῖκες, ἐπικαλούμεναι τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τότε ὁ βασιλεὺς εἶπε τοῖς μεγιστάνοις * αὐτοῦ, ὡς ἐν μυκτηρισμῷ· βλέπετε πόσην πλάνην ὁ γόης ἐκεῖνος ὁ σταυρωθεὶς ἴσχυσε δοῦναι ἐν παντὶ τῷ κόσμῳ.
[Christianos multos comburit, alios ad apostasiam provocat;] Sequenti die jussit omnem exercitum magnam copiam ligni congregare, et vastissimum rogum accendere, ita ut stadii unius spatium a occuparet, ac injicere omnes sacerdotes civitatis b et diaconos c et reliquos ecclesiæ ministros d, et qui solitariam vitam in vicinia agebant, et quæ dicuntur canonicæ e et virgines f; cantatrices g etiam quæ nocte et die cantant in domibus Dei h: hos omnes, sive in civitate essent, sive in vicinia, sine examine combussit, terrere volens reliquos christianos. Erant autem, qui combusti sunt, numero quadringenti viginti septem i. Posthæc ligari jubet ferrea catena Aretham k, virum clarissimum, et reliquos primores civitatis; clamavitque præco dialecto Homeritica l: “Negate quem dicitis Christum, et judaizate, et sentite mecum, et vivetis.” Responderunt sancti martyres: “Absit ut negemus fidem in qua baptizati sumus.” Dixitque rex: “Ecce Romani noverunt hominem crucifixisse patres nostros in Jerusalem sacerdotes et legis doctores cum essent, eumque, blasphemantem Deum, flagellarunt, et contumeliis affecerunt, ac turpi morte interemerunt, hominem scilicet et non Deum. Quare igitur erratis vos, sequentes hominem istum? Non estis meliores quam Nestoriani m qui sunt inter vos usque in hunc diem, et dicunt Deum ipsum nos non habere sed prophetam Dei. Non rogo vos, o Negranitæ, ut abnegetis Deum cæli et terræ, aut adoretis solem, lunam et astra in cælo, vel creaturam terræ, maris aut fluminum; sed volo ut hunc solum negetis qui dicitur Jesus, qui talia blasphemavit, et fecit seipsum Deum, et ut hoc solum dicatis, hominem esse qui cruci fuit affixus et non Deum.”
[7] [resistunt hi, præeunte S. Aretha.] Sancti vero Christi martyres responderunt: “Pro nobis ipsis et omni gente nostra et omni nostra civitate, et omnibus erga quos afficimur, defendimus nos et attestamur et confitemur bonam confessionem, in quam credentes baptizati sumus, in Patrem, et Filium, et Spiritum Sanctum, et Incarnationem non negamus: sed Jesus, quem blasphemasti, unus de Trinitate, Deus Verbum, incarnatus ultimis temporibus pro nostra salute ex Spiritu Sancto et Maria Virgine, docuit nos: “Ad reges et præsides ducemini propter me, in testimonium illis et gentibus.” [MATTH. X, 18] Te autem negamus et tuam administrationem, qui offendis Deum legis et mentiris veritati.” Tunc jussit multas blanditias et verba officiosa adhibere, ut Christum negarent. Sed his capti non sunt, dixeruntque: “Etiamsi igne et tormentis nos interimeres, non tamen negabimus fidem in Trinitatem; nobis enim vivere Christus est et mori lucrum.” Princeps erat eorum et dux et hortator confessionis sanctus Arethas, filius Chaneph n, qui in vita sua temporali factus erat civitatis et totius viciniæ o dominus. Multi autem, quum nossent prævaricationem improbi regis, aufugerunt p abscondentes se in montibus et speluncis et in cavernis terræ, non quod martyrium extimescerent, sed sperantes se, quando afflicti essent et angustiati et nudi, in solitudinibus errantes, clamaturos ad eum qui exaudit vocem pullorum corvi iisque tribuit alimenta, et sic salvatos, monumentum et semen futuros Domini Sabaoth, nec perituros sævitia improbi regis, ut Sodoma et Gomorrha. [Hebr. XI, 37, 38., Ps. CXLVI, 9.]
[8] [Martyrio afficit tyrannus, cives 4252, omnis ætatis et sexus. Martyrium] Congregati sunt autem ex civitate et vicinia viri et mulieres, pueri et puellæ, juvenes et senes, numero quater mille ducenti quinquaginta duo q qui sibi invicem in martyrio succedentes, dereliquerunt temporalem hanc vitam, non negantes bonam confessionem. [I Tim. VI, 12.] Inter eos sunt primo loco sacerdotes et reliqui martyres, et vir justus Arethas. Sed dicamus immane scelus perniciosissimæ bestiæ. Congregatis scilicet uxoribus primorum civitatis, qui in vinculis erant r ac jam martyrium suum inchoaverant, eas statuit coram viris suis, simul cum liberis; et dolosis adhortationibus suadere tentavit omnibus martyribus ut sibi obedirent et Christum blasphemarent. Sed feminæ unanimes simul cum liberis clamaverunt: “Condonet hoc nobis Deus, sed liberis et parentibus, patriæ et fortunæ renunciamus, et sic crucem Christi suscipimus et eum sequimur, qui sub Pontio Pilato confessus est bonam confessionem.” Tunc verbis adulatoriis iterum martyres est allocutus: “Nolite errare sequentes eum qui dicitur Christus, quem patres nostri ministerio lictorum interfecerunt, sed obedite mihi et judaizate, sicque vivetis cum liberis vestris. Quod si non acquiescitis, acerba morte moriemini.” Tunc omnes sanctæ cum liberis suis clamaverunt ejulantes et plorantes: “Paratæ sumus mori pro Christo. Christus, Deus noster, filius est Dei viventis, et ejus sumus, ejusque crucem adoramus et morimur pro illo. Absit igitur, o rex, ut negemus Christum, ipsum regem omnium sæculorum, et vivamus adhuc post cædem virorum nostrorum s.” Respondit rex: “Eligitis, mulieres stultæ, mori pro homine præstigiatore et fallaci?”
[9] [feminarum inter quas erant virgines canonicæ decem.] Ex iis mulieres decem, quæ canonicæ t erant et velamen virginum induerant, ei dixerunt: “Obstruatur os tuum, improba locutum contra regnantem in cælis et in terra.” Tunc jubet rex cum ira magna auferri illas omnes ad foveam u quamdam, et gladio interimi, in loco eodem in quo iis qui eas martyrio præcesserant modo caput fuerat abscissum. Ducebantur itaque comis capitis tractæ a servis tyranni erantque numero feminæ ducentæ viginti septem. Canonicæ autem, ut pervenerunt ad locum, rogarunt eas quæ secum interimendæ erant, dicentes: “Concedite nobis, mulieres timentes Deum, ut primæ bravium martyrii accipiamus, siquidem sigillo virginitatis et casto decore Angelorum, licet indignæ, ornamur. Novistis enim et tempore sumptionis sanctorum mysteriorum eorum ministros nos primas w, utpote Christo desponsatas, vocare ad participationem, ut fieri consuevit ex institutione ecclesiastica, et dein vos, laïcas. Decet x itaque ut et calicem interitus primæ sumamus.” Reponderunt mulieres cum vehementia: “Non ita erit, sed siquidem uxores et matres sumus martyrum y nos moriamur prius ut testes mortis virorum et liberorum non simus.” Et ita singulæ hortabantur et impellebant eos a quibus trahebantur, ut cito mortem sibi inferrent; unde factum ut omnis gens, tribus et lingua, ex iis qui cum improbo rege erant congregati, his visis, sibi facies contunderent, etacerbum ploratum suum tandem stridore dentium absolverent. Sunt igitur omnes capite plexæ hæ sanctæ feminæ, invocantes nomen Patris et Filii et Spiritus Sancti. Tunc dixit rex proceribus, subsannans: “Videte quantum errorem præstigiator iste crucifixus diffundere potuit per universum orbem.”
ANNOTATA.
a Stadio veri similiter Alexandrino utitur auctor, quod fuit metrorum 216.
b De martyribus incendio consumptis et loco supplicii vide Comment. n. 162 seq.; de ordine vero quo palmam sunt consecuti agitur ibidem a n. 141.
c Novimus primis ecclesiæ sæculis diaconos multos fuisse in templis christianis, iisque nonpauca commissa fuisse: de quibus legendi archæologi christiani: quin plures numero erant plerumque quam presbyteri. In templo S. Sophiæ Cpoli, imperante Justiniano, seu ipso ævo, quo passi sunt Martyres Negranenses, presbyteri erant 60, diaconi 100, diaconissæ 40.
d A, Ὑπουργοὺς τῶν ἐκκλησιῶν ἐν τῇ πόλει καὶ περιοικίδι, καὶ τοὺς περιβ. Τοῦ μονήρους βίου τὸ πρόσχημα, καὶ τὰς λεγ. Ad monachos quod attinet, multos fuisse inter christianos Arabas, videtur posse deduci ex Corano Mahumetis, ubi eorum sacerdotes monachos vocat. Judæis enim ac christianis exprobrat: Acceperunt (judæi) pontifices suos et (christiani) monachos suos in dominos præter Deum et Messiam filium Mariæ. Sura IX, n. 32 ap. Marracci; cfr ibid. n. 35 et Sura III n. 63 cum animadversis a laudato scriptore et aliis.
e Canonicæ sunt virgines, quæ quum consecrationem et velum ab episcopo accepissent, canoni, seu matriculæ ecclesiæ adscribebantur. Locum habebant in ecclesia proprium, tabulis a ceterarum mulierum loco separatum, in capite nimirum partis sinistræ, quæ mulieribus deputari solebat. Ex iis seligebantur quandoque diaconissæ, plerumque ex viduis. De Nicarete, virgine nobili et sancta, quæ florebat Cpoli extremo sæculo quarto, scribit Sozomenus inter alia [lib. VIII, cap. 23.] : Perpetuo latere studebat; ita ut nec honorem diaconissæ umquam ambierit, nec virginibus ecclesiasticis, sive canonicis, præesse, licet Joanne Chrysostomo sæpius eam hortante, voluerit. Canonicarum iterum est mentio in Actis in Acti n. 9.
f Virgines, licet perpetuæ (ἀειπαρθένοι), aliquando distinguuntur a canonicis, seu matriculæ ecclesiæ adscriptis; non enim omnes in ecclesia velabantur [Acta SS. tom. IX Octob., pag. 307 n. 6; cfr supra pag. 652, n. 12.] .
g Hic manifeste significantur sanctimoniales, quæ in monasteriis degebant. Quæ enim domi habitabant virgines, sub custodia parentum, horis quidem canonicis psalmos recitabant, ut ex Hieronymo [Epist. 97 ad Demetriad. Oper. tom. IV, col. 793. Paris 1706.] et Gregorio Nysseno [In Vita S. Macrinæ.] discimus, sed quo pacto scribere potuerit Pellicia [De christianæ ecclesiæ politia, tom. I, pag. 133.] eas domi psalmos modulari solitas, non capio. Aliunde habitasse hæ cantatrices dicuntur ἐν τοῖς οἰκοις τοῦ Θεοῦ. Porro si monachi fuerunt Negranæ et monasteria sanctimonialium, cernitur iterum, quando persecutionemibi inchoavit Dhu Nowasus, a multo tempore introductam fuisse religionem christianam. Sed id maxime ex tanto cœtu horum martyrum conficitur; nam fuere numero 427, ut mox dicitur.
h A post Θεοῦ: πάντας τούτους δεθέντας, ἀνεξετάστως ἐμβληθῆναι ἐν τῇ καμίνῳ ὑφὲν ἄρδην, ἐκφοβῆσαι θέλ.
i Numerum istum habent monumenta pleraque, ut dictum Comment. n. 194.
k Cfr ibid. n. 142 et 144.
l De lingua Homeritarum dictum ibid. n. 17 sq.
m Quin Nestoriani aliquot fuerint Negranæ, non est dubitandum, propter commercium cum Hirensibus et Seleuciencibus; quorum archiepiscopi jamdudum facti erant Nestoriani. Comment n. 95 sqq.
n Ostensum in Comment. n. 153 sq. S. Aretham ex Kaëb, seu Chaëph genitum esse, et Negranæ fuisse principem. Hic obiter noto S. Aretham in veteri passionali seu legendario Armenorum Djarrentir ubique dici Charethas cum litera Armeniaca che, quæ effertur ut Hebraïca et Syriaca cheth, Hispanica j; et quum S. Arethæ nomen a Simeone Beth-Arsamensi scribatur cum eadem littera cheth, hinc firmatur ex Syriaco translata esse ejus Acta, qualia in libro Djarrentir obvia sunt.
o Intelligendus videtur omnis tractus Negranensis, de quo vide ad cap. I. annot. q.
p V. Comment. n. 180.
q Hi martyres 4252 erant omnes cives Negranenses præter nonnullos qui in vicinia civitatis supplicio sunt affecti: Comment. n. 141, 2°.
r Ex hoc aliisque locis deduximus Comment. num. 142 et 144, proceres 340, e quibus fuit S. Arethas, non initio cædium, sed post uxores suas et reliquos plerosque martyres pœna capitali plexos esse.
s Absit ut… vivamus adhuc post cædem virorum nostrorum. His non significatur, maritos jam occubuisse, nam dicunt mulieres eædem inferius n. 9: Nos moriamur prius, ut testes non simus mortis virorum nostrorum; ἴνα μὴ ἴδωμεν τῶν ἡμετέρων ἀνδρῶν τὸν θάνατον. Sed sensus est: Nolumus negare Christum et sic superstites esse maritorum nostrorum, qui nunc sunt in vinculis, et certo mortem mox obibunt. Confirmatur id ex verbis nobilissimæ feminæ et martyris, quam Rumi, sive Rehumi vocat Simeon in epistola: Filiæ meæ virgines sunt, inquit, et non sunt interemptæ cum mulieribus quæ Christi nomen invocarunt; quum non jussisset improbus rex prehendi nos, sed solas uxores et proles martyrum, qui antea fuerant congregati, et nunc sunt in vinculis. Act. n. 12.
t Canonicæ. Cfr annot. e hujus capitis.
u De fovea et loco suppliciorum modoque vide Comment. n. 162 sqq.
w Cfr annot. e hujus capitis. A hoc loco: … μυστηρίων, ἡμᾶς πρότερον, ὡς προμνηστευθείσας τῷ Χριστῷ, οἱ ὑπηρέται τῶν αὐτῶν θείων μυστηρίων προεκαλοῦντο εἰς μετάληψιν…
x A, Πρέπον οὖν ἐστι καὶ ὑμῶν καὶ τῶν ἀνδρῶν ὑμῶν ἡμᾶς πρότερον τὸ ποτήριον…
y Martyres vocant maritos et filios, qui adhuc in vinculis detinebantur, suo tempore morte plectendi.
* Α νυκτὸς καὶ ἡμερας
* Α Ἱερ. ὄντες ἱερ. κ. νομ.
* τ. Ῥωμαίων τῶν λεγ.
* Α ἡ κτίσματι ὄντι ἐν
* Α τοι. τοῦ ποιῆσαι ἑαυτ.
* Α ἀρχηγὸς
* Α ὁ μνημονευθεις
* Α κρυβέντες.
* Α addit: οὐδὲ ὁμοιωθήσονται αὐτοῖς.
* Α εκ … δικαιότατος. omittit.
* Α φ. δὲ εἰπεῖν.
* Α ἒστ. ἄντικρυς τῶν
* Α τ. κ. ὁμ. omittit.
* Α omittit.
* Α καὶ ὑπὲρ αὐτοῦ ἀποθνήσκομεν.
* Α ἀρ. διακ. ε. ἑ. γυναῖκες
* Α οἴδ. γὰρ ὅτι καὶ τῷ
* Α καὶ εἶθ᾽ οὕτως ὑμᾶς τὰς λαἳκάς.
* Α γεύσασθαι
* Α κ. μ. omittit.
* Α βρυγμηδὸν
* Α μεγιστᾶσιν
CAPUT III.
Martyrium viduæ cujusdam Negranensis, genere nobilissimæ, et duarum filiarum ejus.
Συνεσχέθη δὲ καὶ ἡ πρωτεύουσα ἀπάσης τῆς πόλεως. Καὶ κελεύει ὁ βύθιος δράκων ταύτην μετὰ πολλῆς σεμνότητος καὶ τιμῆς ἐνεχθῆναι καὶ παραστῆναι, νομίζων διὰ πειθανολογίας * πείθειν αὐτήν. Ἦν δὲ άμίμητος * τῷ κάλλει· καὶ κελεύει αὐτὴν φυλαχθῆναι ἅμα ταῖς δυσὶν θυγατράσιν αὐτῆς. Ταῦτα * γὰρ ἐλογίζετο ὁ δόλιος ἐν ἑαυτῷ, ὅτι πάντως φείσασθαι ἔχει ἑαυτῆς καὶ τῶν δύο θυγατέρων αὐτῆς, καὶ τῆς ὑπάρξεως, καὶ πεισθῆναι βλασφημῆσαι τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ. Αὐτὴ δὲ καὶ αἱ θυγατέρες αὐτῆς ἐπορεύοντο λυπούμεναι καὶ ἀδημονοῦσαι διὰ τὸ μὴ ἀναιρεθῆναι αὐτὰς μετὰ τῶν ἄλλων γυναικῶν. Καὶ τῇ ἡμέρᾳ τῇ τρίτῃ, ἐδήλωσεν αὐτῇ ὁ βασιλεὺς εἰς τὴν φυλακὴν, διά τινος τῶν ἀρχόντων· “ὅτι εἰ πεισθεῖς * μοι, ἀρνήσασθαι τὸν λεγόμενον Χριστὸν, ζήσεται ἐντίμως ἡ ψυχή σου καὶ τῶν θυγατέρων σου, καὶ εὑρήσετε χάριν παρ᾽ ἐμοὶ· εἰ δὲ μὴ, ἔσο * εἰδυῖα ὅτι κακῷ θανάτῳ τελευτήσεις.” Ἡ δὲ ἀκούσασα ταῦτα εἶπεν· “Ἀπαγάγετέ με πρὸς τὸν βασιλέα, καὶ πείθω αὐτῷ εὶς ὅ με ἐπερωτᾷ.” Οἱ δὲ ὑπηρέται τοῦ βασιλέως ἤγαγον αὐτὴν σκεπομένην ὑπὸ σκιαδίου, ἤγουν σκηνῆς βασταζομένης *. Οὐ γάρ ποτε εἶδεν αὐτὴν ἥλιος, εἰ μήπω ἀκτῖνας πέμψας διὰ θυρίδος. Καὶ ἔστη ἐνώπιον τοῦ ἀνημέρου βασιλέως μετὰ τῶν αὐτῆς θυγατέρων. Καὶ λέγει πρὸς αὐτήν· “γύναι, μή σε πλανησάτωσαν * αἱ γοητείαι τοῦ ἐσταυρωμένου, μηδὲ βουληθῇς συναπαχθῆναι τῇ μανίᾳ τῶν ἀπὸ τῆς πόλεώς σου ἀναιρεθέντων ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν. Σὺ γὰρ ἔντιμος εἶ καὶ συγκλητική. Διὰ γὰρ τὸ γένος σου, καὶ τὴν ἀξίαν, καὶ τὴν ὕπαρξιν, φείδομαί σου, καὶ μάλιστα διὰ τὸ κάλλος τὸ σὸν, καὶ τῶν θυγατέρων σου. Ἦλθεν δὲ εἰς ἡμᾶς, ὅτι οὐδέποτε ἀνδρὶ συνήφθης *, εἰ μὴ τῷ ἐκ συναφείας σου νομίμῳ, καίπερ ἔχουσα εἰς τὴν βάριν σου πλείω τριακοσίων ἀνδρῶν τῶν ὑπουργούντων ἐν τῇ δοσοληψίᾳ πάσης τῆς ὑποστάσεώς σου, μέχρι τῆς ἡμέρας ταύτης, ἧς παρέστης ἡμῖν. Ὡς οὖν εἴρηται, πείσθητί μοι, καὶ ἔσῃ τιμωμένη παρ᾽ ἐμοῦ καὶ παρὰ τῆς βασιλίσσης ἐν τῷ παλατίῳ.” Ἡ δὲ ἁγία γυνὴ εἶπεν· “οὐ τιμῶμαι παρὰ ἀνθρώπου παραβάντος τὸν Θεὸν αὐτοῦ· οὐδὲ συνοικῶ βλασφημοῦντι καὶ ἀναγκάζοντι βλασφημεῖν πάντας, καὶ γόητα τὸν Θεὸν ἡμῶν ἀποκαλοῦντι, τὸν χαρισάμενον αὐτῷ τὴν βασιλείαν ταύτην.”
[11] Τότε κελεύει ὁ βασιλεὺς ἀποκαλυφθῆναι αὐτῆς τὴν κεφαλὴν καὶ τῶν θυγατέρων αὐτῆς, καὶ λυσικόμους ἐπὶ πάντων * τῶν στρατοπέδων στῆναι. Ἡ δὲ ἁγία, στραφεῖσα καὶ ἰδοῦσα πλῆθος γυναικῶν ὀλοφυρομένων καὶ [κλαιουσῶν, καὶ τυπτουσῶν τὰ στήθη αὐτῶν, εἶπεν· “γυναῖκες σεμναὶ καὶ ἐλεύθεραι, ὁμοφρονές μου, καὶ, ἐν ἡμῖν οὖσαι, ἰουδαίαι τε καὶ ἑλληνίδες, ἀκούσατέ] μου τῶν ῥημάτων *. Ὑμεῖς ἐπίστασθε ὅτι χριστιανή εἰμι, καὶ πᾶσα συγγένειά μου, καὶ ὁποίων ἀξιωμάτων, καὶ ὅτι πολλὴ ὑπάρχει ἡ ὑπόστασίς μου ἐν χρυσίῳ καὶ ἀργυρίῳ, καὶ παισὶ καὶ παιδίσκαις, κτήμασι καὶ ἀγέλαις, καὶ τινὸς οὐχ ὑστεροῦμαι· καὶ εἰ ἐβουλήθην συνεῖναι * ἀνδρὶ μετὰ θάνατον τοῦ ἐμοῦ συμβίου ἐν τῷ προσκαίρῳ βίῳ τούτῳ, οὐδείς μου τῆς νεότητος κατεγέλα ὡς παρανομούσης· αἱ γὰρ διδασκαλίαι τῶν ἁγίων ἀποστόλων παρακελεύονται γαμεῖν νομίμως καὶ μή * πυροῦσθαι· Καὶ ἰδοὺ λέγω ὑμῖν ὅτι σήμερον * [πλείω δέκα χιλιάδες χρυσίου καὶ ἀργυρίου ὑπάρχουσί μοι ἐσφραγισμέναι. Καὶ οἴδατε ὅτι πλεῖον τούτων οὐχ ὑπάρχει γυναικὶ χαρὰ, ἀλλ᾽ ἡ ἡμέρα τῶν γάμων αὐτῆς· καὶ ἀπ᾽ ἐκείνης τῆς ἡμέρας καὶ ἐπέκεινα θλίψεις, ὀδύναι, στεναγμοὶ, λύπαι, μάλιστα δὲ ὅτε τίκτουσι] τέκνα * · καὶ πενθοῦσιν αὐτὰ τελευτῶντα. Ἀπὸ ταύτης οὖν τῆς ἡμέρας ἀλλοτριοῦμαι τούτων πάντων, καὶ εἰμὶ ἐν χαρᾷ ὥσπερ ἐν ταῖς ἡμέραις τοῦ γάμου.
[12] Καὶ ἰδοὺ αἱ θυγατέρες μου αὗται, παρθένοι οὖσαι *, μήπω ἀναιρεθεῖσαι μετὰ τῶν γυναικῶν τῶν ἐπικαλεσαμένων τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, διὰ τὸ μὴ προστάξαι τὸν παράνομον βασιλέα κρατηθῆναι ἡμᾶς, εἰ μὴ τὰς γυναῖκας καὶ τὰ τέκνα τῶν προσυναχθέντων μαρτύρων καί εἰσι νῦν ἐν τοῖς δεσμοῖς· ἐγὼ δὲ, ἐπειδὴ χήρα εἰμὶ, καὶ αἱ δύο μου θυγατέρες παρθένοι, οὺ συνεσχέθημεν. Συνεζεύγμεθα * οὖν διὰ τοῦ μαρτυρίου τούτου τῷ ἀληθινῷ νυμφιῴ Ἰησοῦ Χριστῷ, τῷ Υἱῷ τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, τῷ ἑτοιμάσαντι τὴν αὐτοῦ παστάδα ταῖς πέντε παρθένοις ταῖς φρονίμοις. Καὶ οἴδατε, ἀδελφίδες μου ἀγαπηταί· ἤδη δεύτερον ἐθεάσασθε τὸ πρόσωπόν μου ἄνακεκαλυμμένον *, ὅτε ἤμην ἐν τῷ γάμῳ τῷ φθαρτῷ καὶ προσκαίρῳ, καὶ νῦν ἐν τῷ αἰωνίῳ καὶ πνευματικῷ νυμφῶνι· προσέχετε οὖν εἰς ἐμὲ καὶ εἰς τὰς θυγατέρας μου, ὅτι οὐκ ἐσμὲν ἔλαττον ὑμῶν εἰς κάλλος· καὶ μὴ ὑπολάβητε ὅτι ἀσχήμονι προσώπῳ τεθριαμβεύμεθα ἐπὶ ὑμῶν τῶν ἐλευθέρων γυναικῶν καὶ παντὸς τοῦ πλήθους τῶν ἐθνῶν * τῶν παρεστηκότων· ἀλλ᾽ ἐπὶ τῷ κάλλει τῆς σωφροσύνης * ἡμῶν, διὰ τῆς σκέπης τοῦ Κυρίου * ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, θαῤῥοῦμεν * *, καὶ ἄφθορον τὴν παρθενίαν τῶν θυγατέρων μου καὶ τὴν ἐμὴν, πλὴν τοῦ ἐν Χριστῷ συζύγου μου, διεφυλάξαμεν. (Καὶ * οὐ διεφθάρημεν ἐν τῇ ἀπαρνήσει τοῦ παρανόμου.) Καὶ * μάρτυς μου ἐστὶν ὁ Θεὸς καὶ τὸ συνειδός μου· ὅτι οὐκ ἠδυνήθη ὁ ἄνθρωπος οὖτος ἀπατῆσαι ἡμᾶς ἀρνήσασθαι τὸν Χριστόν, [μάρτυρες ὑμεῖς ἐστὲ τῇ σήμερον ἡμέρᾳ *]. Τὸ δὲ χρυσίον μου καὶ τὸ ἀργύριόν μου μαρτυροῦσί μοι ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι, ὅτι οὐκ ἡγάπησα αὐτὰ, ἀλλ᾽ ἑκάστα πρὸς τὴν χρείαν ἐμέριζον. * ”
[13] Τότε ὁ βασιλεὺς, ἀκούσας παρὰ * τινῶν μισοχρίστων Ἰουδαίων, ὅτι ἡ γυνὴ μετὰ τῶν θυγατέρων αὐτῆς ἵσταται δημηγοροῦσα, καὶ χύσις δακρύων πηγάζει ἐν τοῖς ἀκούουσιν ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν, τότε κελεύει ἐνεχθῆναι αὐτὴν πρὸς αὐτὸν, μετὰ τῶν θυγατέρων αὐτῆς, καὶ λέγει αὐτῇ· “Ἰδοὺ πόσας ὥρας ἐμακροθύμησα, ἄδειάν σοι δεδωκὼς λαλῆσαι πρὸς τοὺς λαοὺς ὅσα ἠβουλήθης· ἵνα ἰδοῦσα τὰ δάκρυα καὶ τὸν πόθον τῶν οἰκτειρόντων * σε, κἂν ὀψέ ποτε συμπαθήσῃς ἑαυτῇ, καὶ πεισθῇς μοι.” Λέγει αὐτῷ ἡ ἁγία. “Βασιλεῦ, παραινεῖς μοι ἀρνήσασθαι τὴν αἰώνιον ζωὴν, καὶ ζῆσαι τὴν πρόσκαιρον· φοβοῦμαι τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον καὶ τὸν σκώληκα τὸν ἀκοίμητον, καὶ τὴν [αἰστχύνην τῆς ἀπαρνήσεως. Μᾶλλον αἱρετώτερόν ἐστιν ἡμῖν ἀποθανεῖν ἤπερ πεισθῆναι σοι· εἰ γὰρ ἐν τῇ ὁμολογίᾳ ταύτῃ ἀποθάνομεν, ζησόμεθα.” Καὶ στραφεῖσα ἔκλαυσεν εἰποῦσα. “Μὴ γένοιτο ἡμῖν, Βασιλευ οὐράνιε, Ἰησοῦ Χριστὲ, υἱὲ Θεοῦ, ὁ καθήμενος ἐπὶ] τῶν Χερουβὶμ, καὶ δοξαζόμενος ὑπὸ τῶν Σεραφὶμ, ἀρνήσασθαι τὴν σὴν βασιλείαν καὶ θεότητα.” Τότε μετ᾽ ὀργῆς εἶπεν αὐτῇ ὁ βασιλεὺς· “Βλασφημεῖς, ἐπικατάρατον γύναιον. Ἅπτομαι τῶν σαρκῶν σου καὶ τῶν ἐγκάτων σου, καὶ ἐρευνήσω τὸν μυελὸν ὑμῶν, καὶ ἴδω εἰ ἔλθει * ὁ Ναζωραῖος, ὁ γόης, ῥυόμενος ὑμᾶς ἐκ τῶν χειρῶν μου.”
[14] Ἡ δὲ βραχυτέρα τῶν θυγατέρων τῆς ἁγίας, ὡς ἐτῶν δώδεκα οὖσα, προσεγγίσασα καὶ πληρώσασα τὸ στόμα αὐτῆς πτυέλου, διέῤῥανεν ἐμβριμωμένη εἰς τὴν ὄψιν τοῦ παρανόμου. Τότε αἴροντες γυμνὰ τὰ ὅπλα ἐπὶ * τοῦ βασιλέως οἱ λεγόμενοι σπαθάριοι, ἀπέτεμον τὰς κεφαλὰς τῶν δύο θυγατέρων τῆς ἁγίας. Καὶ οὕτως κελεύει ὁ βασιλεὺς * συνάξαι [τὸ αἷμα αὐτῶν εἰς τὰς παλάμας, καὶ προσαγαγεῖν τῇ μητρὶ αὐτῶν. Ἡ δὲ γευσαμένη, εἶπεν· “Εὐχαριστῶ σοι, Υἱὲ τοῦ Θεοῦ, ὅτι ἠγάθυνας τὴν δούλην σου, καὶ ἠξίωσάς με γεύσασθαι] τῆς θυσίας τῶν ταπεινῶν μου θυγατέρων.” Τότε * κελεύει καὶ αὐτὴν ἀποκεφαλισθῆναι· καὶ μεθ᾽ ὅρκου εἶπεν τοῖς μεγιστᾶσιν αὐτοῦ, ὅτι “Σφόδρα ἐγένετο ἡ ψυχή μου περίλυπος, διὰ τὸ κάλλος τῆς γυναικὸς ταύτης, και τῶν θυγατέρων αὐτῆς· ὅτι * οὐδέποτε εἶδον χαρακτῆρα τοιοῦτον. Καὶ πόθεν ἐπεσπάρη ἡ ἀφροσύνη * αὕτη τοῖς χριστιανοῖς θαυμάζω, ὅτι πλανῶνται εἰς ἄνθρωπον βιοθανῆ ἀποκαλέσαντα ἑαυτὸν Θεόν.”
[Accedit mulier vidua, totius civitatis primaria, quæ suasionibus tyranni constanter] Adducta est tum femina totius civitatis primaria a; quam infernus iste draco cum multa veneratione et honore deduci et sisti jussit, ratus verbis persuasoriis se victurum. Erat autem pulchritudinis incomparabilis. Jussitque eam custodiri simul cum duabus b filiabus suis; sic enim, dolo plenus quum esset, interius ratiocinabatur: “Omnino parcere sibi debet et filiabus, suisque facultatibus, ideoque persuaderi ut blasphemet Filium Dei.” Ipsa vero ejusque filiæ ibant tristes et anxiæ valde quod cum aliis mulieribus supplicium non erant subituræ. Die tertia misit rex ducem aliquem ad carcerem, qui hæc matri significaret: “Si obedis mihi, negans quem vocatis Christum, vivet cum honore anima tua et anima filiarum tuarum et invenietis gratiam apud me; sin minus, scito te mala morte perituram.” His auditis dixit illa: “Ducite me ad regem * et ei obedio in his quæ me interrogat.” Tunc servi regis duxerunt eam tectam umbella, seu gestatoria sella eam obumbrante c. Non enim umquam eam viderat sol d, nisi ubi radios mittebat per fenestram. Stetitque cum filiabus in conspectu immitis regis, qui dixit ei: “Mulier, non te decipiant præstigiæ Crucifixi, neque abduci te sinas insania concivium tuorum, virorum et mulierum, qui interfecti sunt. Tu enim mulier honorabilis es et ex proceribus; propter genus enim tuum, et dignitatem, ac facultates parco tibi, maxime vero ob pulchritudinem tuam et filiarum tuarum. Pervenit enim ad nos te numquam viro esse conjunctam, præterquam illi, qui tibi ex conjugio legitimus erat; etsi haberes in domo tua plusquam trecentes viros operantes in rationibus dati et expensi facultatum tuarum, in hanc usque diem, qua adstas nobis. Obedi igitur mihi, et ut dictum est, honoribus prævenieris in palatio meo et a me et a regina.” Sancta vero mulier respondit: “Honorari non possum ab homine qui Deum suum negavit; neque cohabito blasphemo, alios omnes blasphemare quoque cogenti et vocanti præstigiatorem Deum nostrum, qui ei gratificatus est hoc regnum.”
[11] [resistit, et adstantibus feminis suum filiarumque] Tunc jussit rex caput ei detegi itemque filiabus, et solutis capillis eas stare coram omni exercitu. Sancta vero, quum vertisset sese et multitudinem mulierum vidisset lamentantium et plorantium sibique tundentium pectora, sic est locuta: “Illustres et liberæ feminæ, quæ mecum eadem sentitis, et quæ inter nos versamini, Judææ et Græcæ, audite quæ loquor: Novistis christianam me esse cum omni cognatione mea, et quantæ sim dignitatis, et multas mihi esse facultates in auro et argento, pueris et puellis, possessionibus et gregibus, et re nulla me destitui; et si voluissem alii viro nubere in hac labili vita post obitum mei conjugis, nemo meam juventutem irrisisset quasi legem Dei essem transgressa; doctrinæ enim apostolorum suadent nubere legitime potius quam uri. [1 Cor. VII, 9.] Sed ecce dico vobis mihi esse hodiedum plusquam decem e millia nummorum signatorum auri et argenti. Novistis vero majus gaudium non esse mulieri quam die nuptiarum suarum, sed ab hac die et deinceps sequuntur tribulationes, dolores, gemitus, tristitiæ, maxime dum liberos pariunt; et tamen eos lugent dum morte auferuntur. A præsenti igitur die aliena fiam ego ab his omnibus, et lætitiam experior ut in diebus nuptiarum.
[12] [exemplum proponit.]Et en ipsas filias meas, quæ virgines sunt et non sunt interemptæ cum mulieribus quæ Christi nomen invocarunt, quum non jussisset improbus rex prehendi nos, sed solas uxores f et proles martyrum, qui antea fuerant congregati, et nunc sunt in vinculis. Et ego quidem quum vidua sim, simul cum filiabus meis ceteris non sumus adjunctæ. Conjungimur itaque per hoc martyrium vero sponso Jesu Christo, Filio Dei vivi qui paravit thalamum suum quinque virginibus prudentibus. Et novistis, sorores meæ dilectissimæ, jam secundo videtis faciem meam detectam g, quando scilicet nuptias celebravi perituras et temporales, et nunc quando spiritualem et sempiternum thalamum consequor; inspicite igitur me et filias meas, quoniam pulchritudine a vobis non vincimur: neque cogitetis nos propter informem vultum triumphare de vobis, liberis feminis, atque omni astante multitudine; sed propter pulchritudinem quæ ex sapientia exsurgit, protegente nimirum Domino nostro Jesu Christo, et quia incorruptam servavimus virginitatem, tum filiæ meæ, tum ego, nisi cum eo qui mihi conjux erat datus in Christo: testis mihi Deus et conscientia mea. Neque corrupti sumus apostasia ab improbo proposita, quoniam non potuit homo iste nos decipere, ut negaremus Christum; cujus rei hodie testis estis vos. Aurum vero meum et argentum in sæculo futuro testimonium dicent, me non adamasse ea, sed dividisse singulis pro necessitate.”
[13] [Eam ad apostasiam adducere denuo tentat rex.] Rex vero, quum audisset a Judæis quibusdam, Christi osoribus, hanc mulierem cum filiabus adstare, concionem habentem h ad populum, et lacrimas fundere audientes, tum viros tum feminas, jubet eam adduci ad se cum filiabus suis, et in hæc verba loquitur: “Vide per quantum tempus patiens fuerim, licentiam tibi faciens dicendi populo quæcumque volebas; ut sic videns lacrimas et amorem miserentium tui, tandem aliquando compatiaris tibi et mihi obedias.” Dixit ei sancta: “Adhortaris me, o rex, ut abrenunciem vitæ æternæ et protraham hanc temporalem, sed timeo ignem æternum, et vermem qui numquam dormit, et confusionem apostasiæ. Nobis melius est mori quam obedire; nam si in hac confessione morimur, vivemus.” Et conversa flevit, dicens: “Non contingat nobis, o Rex cælestis, Jesu Christe, Fili Dei, qui sedes super Cherubim et glorificaris a Seraphim, ut negemus regnum tuum et divinitatem!” Tunc iratus rex, ei dixit: “Blasphemas, maledicta muliercula! Aggrediar carnes tuas et viscera tua, et inquiram in medullam ossium vestrorum, ut videam num veniat Nazaræus, præstigiator ille, erepturus vos e manibus meis.”
[14] [Filiabus abscinditur caput; dein matri.] Minor vero filiarum sanctæ mulieris, annos nata circiter duodecim, appropinquans et sputo replens os suum, projecit illud fremens in faciem improbi regis i. Tunc nuda arma tollentes spatharii regis, absciderunt capita duarum filiarum sanctæ; jussitque rex alicui adstantium, earum sanguinem manibus colligere et vi adigere matri k. Hæc cum gustasset, dixit: “Gratias ago tibi, Fili Dei, quia benefecisti servæ tuæ et dignam me judicasti quæ gustarem de sacrificio humilium mearum filiarum.” Deinde jubet rex et ipsam capite plecti. Et conversus ad proceres suos, dixit eis interposito juramento: “Anima mea tristis erat valde propter pulchritudinem mulieris et filiarum ejus; numquam enim vidi talem pulchritudinem seu formam. Et unde advenerit hæc amentia christianis miror, qui credunt errantes in hominem qui vocat seipsum Deum.”
ANNOTATA.
a De hac femina nobilissima, nomine Ruma, ut ex Simeone discimus, vel ad litteram, Rumi, dictum pluribus in Commentario a n. 145.
b In Actis ubique Rumæ filiæ tantum duæ memorantur; alicubi vero in epistola Dhu Nowasi filiarum quinque est mentio: Et nunc filias virgines quinque Christo despondi, Comment. n. 153. Crediderim Rumam filias quidem habuisse quinque, sed e quibus solum duæ ad martyrium sint vocatæ, relictis ceteris propter adolescentiam. Etenim illarum duarum ætate minor, annorum erat tantum duodecim. Act. n. 14.
c Est σκηνὴ βασταζομένη nobis “un palanquin.” Boissonad.
d Vide infra annot. g.
e Codex Boissonadii: δέκα χιδιάδες; noster vero in iis quæ legi adhuc hoc loco: πλείω εἴκοσι χιλιάδες. Aliter epistola Simeonis Comment. n. 147: Nostis, ait Ruma, et ingentem auri argentique copiam, patrimonium quoque luculentum, et servorum catervas (supra in Actis n. 10 habere dicebatur trecentos viros operantes in rationibus dati et expensi facultatum suarum, non adcensitis pueris et puellis de quibus sermo fit ibid. n. 11) mihi præsto esse, et si modo … novas nuptias optare libeat, non defuturam dotem quadraginta millium aureorum, et præter opes ab illo mihi relictas, mundum prope infinitum monilium, gemmarum et pretiosissimarum vestium. Aurei isti fuere Solidi aurei Cpolitani (νομίσματα), quorum 40,000 valerent hodiedum francis 614, 400. Sed recolendum potentiam auri sæculo sexto in Arabia ter aut quater majorem fuisse quam nunc est, seu tantum emptum est aureo uno, quantum nunc emitur aureis tribus aut quatuor. Notat Michaëlisius [Orient. Bibliothek l. c. pag. 157.] has tamen Rumæ opes regias non esse; sed cfr Comm. n. 147: ostensum insuper ibid. nec eam S. Arethæ uxorem, nec hunc regem fuisse aut proregem, at tantum Negranæ ejusque tractus dominum, sive phylarcham. Ruma vero in Actis propter opes et dotes reliquas non immerito Negranæ femina primaria dicitur. V. annot. a.
f Dixit supra n. 11 eadem femina nobilis et dives: Si voluissem alii viro nubere in hac labili vita post obitum (θάνατον) mei conjugis etc. Dicit hic sese cum ceteris feminis non interemptam, licet, ut illæ, e præcipuis esset, quod solæ uxores martyrum capitali supplicio affectæ erant; denique sese viduam appellat, nihil usquam memorans de marito. E quibus apparet ejus maritum obiisse multo ante persecutionem. Cfr Comment. n. 145 sq.
g Jam secundo vidistis faciem meam detectam. Idem dicit Ruma in epistola Simeonis, Comment. n. 148: Intuemini sodalem vestram vestrum in conspectum en secundo prodeuntem. Quandoquidem in priori illa mearum nuptiarum pompa, vobis omnibus spectantibus, sponsi prioris domum traducta sum; et nunc aperto similiter vultu ad Christum Deum etc. Ex his certo discimus veteres Arabas vel saltem ditiores inter eos, non permisisse ut uxores prodirent non velatæ. Idem patet ex Tertulliano: Judicabunt nos, ait, Arabiæ feminæ ethnicæ, quæ non caput tantum, sed faciem quoqne ita totam tegunt, ut uno oculo librato, contentæ sint dimidia frui luce, potius quam totam faciem prostituere [De veland. virg. cap. 17.] . Id Hieronymus repetit epistola 22 ad Eustochium, in qua plura ex libro Tertulliani de virginibus velandis moderatius et sapientius proponit; simul confirmans quæ scripserat ille de Arabibus duobus ante sæculis: Arabas enim probe noverat Hieronymus. Simile aliquid gentes aliæ plurimæ usurparunt, non quidem amore castimoniæ, sed zelotypia, ceteroqui in primis legitima, maritorum. Etenim de Thracibus scribit Herodotus, iis filiarum curam nullam fuisse, uxores vero, inquit, severe custodiunt [Herodot. lib. V, cap. 6.] . Idem mos fuit inter Lacædemonios, quorum non tantum hæc lex fuit: Virgines facie detectæ, mulieres velatæ in publicum prodeant; sed et licentiæ eorum puellæ arguuntur a priscis scriptoribus [Ap. Gronov. Thes. antiquit. tom. V, col. 2627; Clemens Alexand, Pædag. lib. III, cap. 10: cfr Jul. Pollux, lib. VII, cap. 13.] . Arabum vero zelotypiam maritam memorat quoque Eusebius [Præp. Evangel. lib. VI. cap. 10.] , præter alios [Noël Desvergers, L'Arabic, pag. 105 et seqq.] : In Arabia et Osrhoëne, inquit, quum adulterii crimen in mulieribus capitale est, tum ipsa quoque suspicio pœnam habet. Hunc Arabum morem mahumetani, quorum propheta uxores quindecim domi suæ habuit, retinuerunt (quod nescio an observatum umquam fuerit ab historicis) vel potius ampliaverunt; et quidem eadem de causa, ex qua inter gentes idololatricas plurimas est inductus: quæ manifesto fuit gentilium luxuria. Ista igitur moderata est lex christiana, modestiam commendans, non tantum uxoribus, sed et virginibus, et omnibus sanctam castimoniam mentis et corporis. Atque inde mores illi barbarici, qui et Romæ aliquandocœperant [Valer. Maxim. lib. VI. cap. 3. n. 15.] , sensim amoti sunt. Porro ex iis quæ de S. Ruma narrantur in Actis, patet Arabas christianos, sæculo adhuc sexto, concivium suorum gentilium morem retinuisse: forte quod medii inter barbaros vivebant. Potuerunt et Judæos imitari, quorum bene multos in plerisque Homeritidis tractibus tunc repertos esse diximus, et de quorum feminis scribit Tertullianus: Judæis feminis tam solemne est velamen capitis, ut inde cognoscantur [De corona cap. 4.] . Sed nota multum abesse ut velum Judaï cum, sive θέριστρον, conferri queat cum velo uxorum gentilium, maxime Arabicarum. Dum vero dicit Ruma se nunc secundo prodire aperto vultu, manifeste significat, non quidem se alias non prodiisse, quum ut christiani ceteri frequenter ecclesiam adierit, sed non prodiisse nisi velato capite. Crediderim hanc sanctam viduam imitari voluisse Juditham [Lib. Judith, cap. VIII. 5.] .
h Vide Comment. n. 149.
i Hæc habet Dhu Nowasus in Comment. ibid.: At non persuasi; quinetiam ejus filiarum altera nos objurgabat qui ista suggereremus. Liber Djarrentir hic concinit cum Actis nostris; ut alioqui in omnibus quæ ex eo profert Aucherius.
k Vix differt Dhu Nowasus loc. cit. n. 150: Eam humi prosterni jussi; filias vero statim jugulari pone matrem: adeo ut dissectis e cervicibus erumpens cruor in os ejus influeret; mox ipsam pari supplicio necari.
* Α πιθανολογίας
* Α ἀμώμητος
* Α omiti. usq. θυγατέρες αὐτῆς
* Α πεισθεῖσά μοι ἀρνησαι
* Α ἕσῃ
* Α σκιαδίου βασταζομένην.
* Α πλανήσωσιν
* Α ἂφθης
* Α πάντ. στῆναι.
* Α λόγων.
* Α ἠβουλήθην συναφθῆναι
* Α ἤ πυρ.
* Α τῇ σ. ἡμέρᾳ
* Α κ. ὅταν πενθῶσιν αὐτὰ τελευτῶντα.
* Α ο. ἀμφότεραι, συζευγνύμεθα διὰ τοῦ μαρτ. τ. τ. ἀλ. ν.
* Α συζευγνύμεθα
* Α ἀποκεκ.
* Α στρατευμάτων.
* Α τ. σωφ. omittit.
* Α Θεοῦ ἄφθορον τὴν…
* A omittit.
* Α κ … παρανόμου. omittit.
* A melius omittit.
* A ita supplet
* Α ἐμερ. καθότι ἄν τις χρείαν εἴχεν.
* A usque Ἰδοὺ πόσας omittit.
* Α κατοικτειρησάντων
* Α ἔλθοι
* A omittit.
* Α τινι τῶν παρεστώτων
* Α Καὶ οὕτως
* Α καὶ οὐ μέμνημαι ἰδὼν τοι. κάλλος ἤ χαρ.
* Α τῶν χριστ. θαυμ.
* Comment. n. 149.
CAPUT IV.
Martyrium S. Arethæ et sociorum procerum 340.
Τῇ ἑξῆς ἡμέρᾳ κελεύει ἐλθεῖν τὸν ἅγιον Ἀρέθα μετὰ τῶν λοιπῶν συνδέσμων αὐτοῦ, τὸν ἀριθμὸν ὄντων τριακοσίων τεσσαράκοντα, καὶ λέγει αὐτῷ· Σὺ, λέγω, Ἀρέθα μιαρώτατε καὶ παλαιότατε ἡμερῶν κακῶν, διατί οὐκ ἐμιμήσω τὸν πατέρα σου, τὸν ἄρξαντα τῆς πόλεως καὶ πάσης τῆς περιχώρου, ὃς ἔντιμος ἦν ἐπὶ τῶν πρὸ ἐμοῦ βασιλέων *, ἀλλ᾽ ἐβουλήθης τυραννῆσαι καὶ μοναρχῆσαι * Νεγρὰν τὴν πόλιν καὶ τὴν ταύτης περιοικίδα *, τὴν ἐλπίδα * ἔχων ἐπ᾽ ἄνθρωπον φαρμακὸν καὶ πλάνον, καὶ προσεδόκησας * φυγεῖν τὰς χεῖράς μου. Φεῖσαι οὖν τοῦ γήρως σου, καὶ κατοικτείρησον τὰς πολιάς σου, ὡς ἐντίμου γερουσίας ὢν, καί σεαυτοῦ γενοῦ ζωῆς αἴτιος καὶ τῶν σὺν σοὶ κρατηθέντων * καὶ συνδεδεμένων, καὶ ἄρνησαι τὸν λεγόμενον Χριστὸν· εἰ δὲ μή γε, θανάτῳ χαλεπῷ ἀπαθανῇ, ὡς καὶ αἱ προλαβοῦσαι γυναῖκες, καὶ οἱ πρὸ αὐτῶν. Οὐ γὰρ ἠδυνήθη ὁ νἱὸς Μαρίας καὶ Ἰωσὴφ σῶσαι τοὺς ἀναιρεθέντας ὑπ᾽ ἐμοῦ, ἔν τε τῇ ἐμῇ βασιλευούσῃ πόλει, καί ἔν πάσῃ τῇ χώρᾳ τῶν Ὁμηριτῶν *. Τότε ἀπεκρίθη ὁ ἔνδοξος Ἀρέθας καὶ εἶπεν· Μετὰ ἀληθείας ἐν λύπῃ εἰμὶ διὰ τοὺς χριστιανοὺς τοὺς ἐν τῇ πόλει ταύτῃ· εἴρηκα γὰρ αὐτοὺς μὴ ἀνοῖξαι τὰς πύλας τῆς πόλεως καὶ πιστεῦσαι σοι *, καὶ οὐκ ἠνέσχοντό μου ἀκοῦσαι *. Πάλιν δέδωκα αὐτοῖς ἑτέραν συμβουλείαν, τοῦ ἐξελθεῖν κατὰ σοῦ καὶ πολεμῆσαι ὑπὲρ τοῦ λαοῦ τοῦ Χριστοῦ· καὶ οὐδὲ τοῦτο ἐποίησαν. Ἐθάῤῥουν γὰρ εἰς τὸν δεσπότην Χριστὸν, ὅτι περιεγινόμην σου, καὶ ἐπάτασσόν σε, ὥσπερ ὁ Γεδεὼν μετὰ τριακοσιών διὰ ῥήματος Θεοῦ, τὸν ἔχοντα μυριάδας * ἐτροπώσατο. Πλὴν τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου γενέσθω· οἶδα γὰρ ὅτι διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν ταῦτα πεπόνθαμεν, καὶ παρεδόθημεν εἰς χεῖράς σου. Οὐδέποτε γὰρ ἀλήθεια διῆλθε διὰ τοῦ στόματός σου.
[16] Λέγει ὁ συγκάθεδρος τοῦ βασιλέως· οὕτως διδάσκουσιν ὑμᾶς αἱ γραφαὶ τῶν Χριστιανῶν ὑβρίζειν τοὺς δεσπότας τῆς οἰκουμένης; οὐκ οἶδας ὅτι οἱ βασιλεῖς τῶν Ἰουδαίων * χριστοί εἰσι τῷ Κυρίῳ; Λέγει ὁ ἅγιος * · Προσέσχες, κύρι ὁ πατρίκιος, τῇ γραφῇ τῇ ἐν τῷ προφήτῃ Ἠλιοῦ; εἰρηκότος γὰρ αὐτῷ τοῦ Ἀχαὰβ βασιλέως Ἰσραὴλ· &ldquogr;Εἰ εὕρηκά σε, [ὁ διαστρέφων τὸν Ἰσραήλ;&rdquogr; πρὸς ὅν ἀπεκρίθη· &ldquogr;Οὐκ ἐγὼ, ἀλλ᾽ ἤ σὺ καὶ ὁ οἶκος τοῦ πατρός σου.&rdquogr; Ὥστε οὐ διαμαρτάνει τις ἐλέγχων βασιλέα παρανομοῦντα. Οὐκ ᾐσχύνθη γὰρ εἰπεῖν ἀρνήσασθαι τὸν Λόγον τοῦ Θεοῦ, δι᾽ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο] ἐν οὐρανῷ τε καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, ὁρατά τε καὶ ἀόρατα * · ὃς θεασάμενος τὸ ἴδιον πλάσμα ἐζωγρημένον ὑπὸ τοῦ πονηροῦ, οὐ παρεῖδεν, ἀλλὰ κατακλυσμὸν ἐπάξας *, καὶ δοὺς πρὸς παίδευσιν πάντων ἀνθρώπων, καὶ πρὸς νουθεσίαν, καὶ ἀποχὴν κακῶν, νόμον ἐντολῶν, πάλιν ἠλέησεν· τὸν δὲ Ἰσραὴλ παιδεύσας ἔχθιστα διαπραττόμενον, οἴκτειρεν, καὶ ἀνεκαλέσατο ἀπὸ τῆς Βαβυλωνίας. Καὶ ἐπειδὴ ἐφθάρη τὸ κατ᾽ εἰκόνα τοῦ κτίσαντος *, αὐτὸς ὁ Θεὸς Λόγος, εὐδοκίᾳ τοῦ Πατρὸς κατελθὼν, ἰδιοποιήσατο τὸ πεπτωκὸς, καὶ τὴν ἁμαρτίαν ἐν τῷ ἰδίῳ σώματι ἀνεσταύρωσεν· θυσία γενόμενος ἐν τῷ προσληφθέντι ἐξ ἡμῶν σώματι τῷ Θεῷ καὶ Πατρὶ, ὑπὲρ παντὸς γένους ἡμῶν τῶν ἀνθρώπων. Καὶ πῶς τοῦτον ἀρνησόμεθα; Καὶ πολλάκις μιᾶς ὥρας ἄλλης * οὐχ [ὑπαρχούσης ἐν τῷ λοιπῷ χρόνῳ τῆς ζωῆς μου, καὶ βούλει ποιῆσαί με ἀλλότριον τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν;
[17] Ὁ γὰρ ψευδόμενος βασιλεὺς, ἐκεῖνος οὐκ ἔστιν δυνατός. Ὤμοσας ἡμῖν, καὶ δεδωκὼς τὸν λόγον σου, οὐκ ἐφύλαξας. Ἑώρακα] δὲ βασιλεῖς * μεγάλους καὶ ὑπερέχοντάς σου ἐν τῇ Ἰνδίᾳ καὶ ἐν Περσίδι καὶ ἐν τῇ Αἰθιοπίᾳ, καί ἐνταῦθα, καί τι τοιοῦτον οὐκ * ἐποίησαν πώποτε· ἀλλ᾽ ὁ λόγος αὐτῶν ἐν ἀληθείᾳ γέγονεν. Διὸ καὶ οἱ λαοὶ καὶ τὰ ἔθνη, καὶ * ἡ οἱκουμένη καὶ αἱ πόλεις, καὶ τῶν στρατευμάτων αἱ σχολαὶ, θεοὺς αὐτοὺς ἀπεκάλουν· πειθαρχοῦντες αὐτοῖς, ὡς καὶ τῷ Θεῷ τᾦ δεδωκότι * αὐτοῖς τὸ βασιλεύειν. Ὥστε γνωστὸν ἔστω σοι ὅτι οὐκ ἐξακολουθοῦμέν σοι, βλάσφημοῦντι τὸν Κύριον τῆς δόξης· ἐξουσίαν γὰρ ἔχω τῆς ἐμαυτοῦ ψυχῆς, καὶ οὐκ ἀφίσταμαι * τῆς εἰς Χριστὸν ὁμολογίας, ἀλλ᾽ * ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ ἀγωνίζομαι. Καὶ ὡς ἀληθῶς μακάριος εἰμὶ, ὅτι ἐν τῷ γήρει μου, ἤδη ὑπερβεβηκὼς ἐνενηκοστὸν πέμπτον ἔτος, κατηξίωσέ με ὁ δεσπότης Χριστὸς * θανεῖν ὑπὲρ αὐτοῦ. Νῦν ἔγνων ὅτι ἀγαπᾷ με ὁ Κύριός μου· πολλαὶ γὰρ γεγόνασιν αἱ ἡμέραι τῆς ζωῆς μου, ἐν τῷ ματαίῳ * * βίῳ τούτῳ, καὶ ἔτεκον * υἱοὺς, καὶ εἶδον * υἱοὺς τῶν υἱῶν μου, ἐπὶ τετάρτην γενεὰν, καὶ ἐν διαφόροις πολέμοις * γενναίως ἠνδραγάθησα. Καὶ νῦν χαίρω ὅτι τὸ γῆράς μου, βασιλεῦ, τελειοῦται μετὰ τῶν ἁγίων μαρτύρων, καὶ θαῤῥῶ ὅτι οὐ μὴ ἐκλείψει ἡ μνεία μου ἀπὸ τῆς πόλεως ταύτης· καὶ πέπεισμαι ὅτι, ὥσπερ ἄμπελος κλαδευομένη τῷ καιρῷ αὐτῆς, πλεῖον καρπὸν δίδωσι, οὕτως πλεονάσαι ἔχει * ὁ Θεὸς τὸν λαὸν ἐν τῇ πόλει ταύτῃ καὶ ἐν παντὶ τῷ Ὁμηρίτῃ, τῶν χριστιανῶν. Ἰδοὺ γὰρ ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ λέγω σοι · Μέλλει * ἡ ἐκκλησία αὕτη, ἡ ὑπὸ σοῦ ἐμπρησθεῖσα, ὑψοῦσθαι, καὶ σταθήσεται βασιλεία ἑτέρα ἐν τῇ περιχώρῳ * ταύτῃ, καὶ κρατήσουσιν * οἱ χριστιανοὶ · ἡ δὲ σὴ βασιλεία ἐν τάχει διαμερισθήσεται *, καὶ καταργηθήσεται τὸ δόγμα σου.&rdquogr;
[18] Καὶ στραφεὶς ἐκραύγασε φωνῇ μεγάλῃ τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ συμμάρτυσι, λέγων. &ldquogr;Ἠκούσατε, ἀδελφοὶ, τὰ παρ᾽ ἐμοῦ ῥηθέντα τῷ βασιλεῖ.&rdquogr; Οἱ δὲ ὁμοθυμαδὸν πὰντες εἶπον · &ldquogr;Ἠκούσαμεν, τίμιε πάτερ, ἠκούσαμεν.&rdquogr; Καὶ πάλιν λέγει αὐτοῖς · Πῶς ὑμῖν φαίνεται τὸ μαρτύριον τοῦτο; εἴ τις ἐξ ὑ μῶν ἔστι δεδοικὼς * τὸ παράγγελμα τοῦ παρανόμου τούτου, ἀποχωρισθήτω *.” Οἱ δὲ ἅγιοι μάρτυρες εἶπον· &ldquogr;Ἐνδυναμοῦ, πάτερ, ἐνδυναμοῦ ἐν τῶ ἀγῶνι τούτῳ· πάντες σὺν σοὶ ἀποθανούμεθα ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ, καὶ οὐκ ἔστιν εἷς ἐξ ἡμῶν χωριζόμενός σου.&rdquogr; Ὁ δὲ ἅγιος Ἀρέθας εἶπεν· &ldquogr;Ἀκούσατέ μου, ἄνδρες χριστιανοὶ, καὶ ἰουδαῖοι, καὶ ἕλληνες. Εἴ τις τῆς ἐμῆς συγγενείας, ἢ τῶν διαφερόντων μοι *, ἀρνήσεται τὸν Χριστὸν, ἀρνήσεται αὐτὸν αὐτὸς ὁ μέλλων κρίναι ζῶντας καὶ νεκροὺς· καὶ οὐκ ἔστι μοι μερὶς ἢ κοινωνία μετ᾽ αὐτοῦ ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἀναστάσεως. Βούλομαι δὲ [καὶ κελεύω πάντα τὰ ὑπάρχοντά μου δοθῆναι τῇ ἁγίᾳ ἐκκλησίᾳ τῇ μελλούσῃ κτίζεσθαι μετὰ θάνατόν μου. Εἰ δέ τις τῶν τέκνων μου ἤ τῆς συγγενείας μου ὑπολειφθῇ ἐπιμένων τῇ ἀμωμήτῳ πίστει, καὶ μὴ ἀρνήσεται, ἔστωσάν μοι κληρονόμοι. Τρία δὲ κτήματα καλλιστεύοντα πάντων τῶν κτημάτων μου βούλομαι δοθῆναι τῇ αὐτῇ ἁγιωτάτῃ ἐκκλησία.”
[19] Καὶ πάλιν ὁ ἅγιος γέρων εἶπεν πρὸς τὸν τύραννον · &ldquogr;Ἐπῄνεσά σε εἰς τοῦτο μόνον,] ὅτι τὴν πάλαι εἰθισμένην * βασιλεῦσι καὶ ἐθνάρχαις παράδοσιν ἐτήρησας, καὶ ἐμακροθύμησας, μὴ διακόψας τοὺς λόγους μου. Πλὴν ἰδοὺ ἤκουσας πάντων τῶν λεχθέντων παρ᾽ ἐμοῦ · μὴ προσθήσῃς * ἔτι τοῦ ἐπερωτᾷν ἡμᾶς· ἤγγικεν γὰρ ὁ καιρὸς τοῦ τελειωθῆναι ἡμᾶς. Πᾶς δέ τις ἀρνούμενος τὸ μαρτύριον τοῦτο, ἀπαρνηθείη ὑπὸ τοῦ κτίσαντος αὐτόν. Ἀπόλοιτο ἐκ γῆς ζώντων ὁ μὴ μετὰ πάσης προθυμίας τούτῳ τῷ βραβείῳ * προσερχόμενος, ὁ μὴ ὁμολογῶν τὸν Χριστὸν υἱὸν ὄντα τοῦ Θεοῦ καὶ δημιουργὸν πάσης τῆς κτίσεως · ἀλλότριος γενέσθω τῆς μελλούσης αἰωνίου ζωῆς, ὁ ἀρνούμενος τὸν σταυρὸν τοῦ Χριστοῦ· ἐκπέσοι τῶν μελλόντων ἀγαθῶν ὁ κοινωνῶν σοι, βασιλεῦ, καὶ πᾶσι τοῖς ὁμοφροσί σου Ἰουδαίοις · ἔστω ὡς Δαθὰν καὶ Ἀβειρὼν, [οὕς χάνασα ἡ γῆ τὸ στόμα κατέπιεν. Ἰδοὺ γὰρ λέγω σοι · ὥσπερ ἐν τῷ ἀνακλίνεσθαί με μετὰ τῶν ἀδελφῶν μου, ἐμοὶ πρότερον] τὸ ποτήριον ἐπεδίδοτο, καὶ νῦν τὸ ποτήριον τοῦ μαρτυρίου τούτου πρῶτος ἐγὼ πίομαι. Σφραγίζω οὖν τὸν λαὸν τὸν μετ᾽ ἐμοῦ ἐν τῷ σημείῳ τοῦ σταυροῦ, ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος·&rdquogr; Καὶ οὕτως ἕκαστος τῶν μαρτύρων κατεσφράγισεν ἑαυτὸν, πάλιν * κλίνων τὴν κεφαλὴν ἑαυτοῦ σταυροειδῶς, ἐπειδὴ αἱ χεῖρες αὐτῶν ἦσαν δεδεμέναι ὀπισθίως. Καὶ ἔκραζον, &ldquogr;Προσδεχθείησαν αἱ ψυχαὶ ἡμῶν ὡς μῦρον τὸ ἐκχυνόμενον ἐπὶ κεφαλῆς ἱερέων Θεοῦ · καὶ τὸ αἷμα ἡμῶν, ὡς θυσία αἰνέσεως ἐπὶ κεράτων τοῦ θυσιαστηρίου.&rdquogr; Καὶ ἔκραξαν πάλιν οἱ μάρτυρες· &ldquogr;Πάτερ ἡμῶν τίμιε *, ἰδοὺ ὁ πατριάρχης Ἀβραὰμ ἐκδέχεταί σε. Μὴ γένοιτο ἡμᾶς ζῇν μετὰ θάνατόν σου.”
[20] Ταῦτα ἰδὼν ὁ βασιλεὺς *, ἔγνω ὡς άδύνατον λοιπὸν μεταμεληθῆναι * αὐτούς · καὶ κελεύει ἀπενεχθῆναι αὐτοὺς εἰς τὸν χείμαῤῥον τὸν λεγόμενον Ὀβεδιανὸν *, ὅπου ὁ βόθυνος ἐσκάφη τῶν προαναιρεθέντων ἁγίων μαρτύρων, καὶ τούτων τὰς κεφαλὰς ἐπὶ τὴν γὴν ῥιφῆναι προσέταξε, καὶ τὰ ἅγια αὺτῶν λείψανα ἐαθῆναι πρὸς βορὰν τοῖς πετεινοῖς τοῦ οὐρανοῦ καὶ τοῖς θηρίοις τῆς γῆς. Ὅτε δὲ παρεγένοντο κατὰ τὸν τόπον οἱ ἅγιοι μάρτυρες τοῦ Χριστοῦ, ἵσταντο εἰς ὕψος αἴροντες τὰ ὄμματα καὶ τὴν διάνοιαν πρὸς τὸν ὕψιστον Θεὸν, βοῶντες καὶ λέγοντες· Ἰησοῦ Χριστὲ, παραγενοῦ * εἰς βοήθειαν ἡμῶν, καὶ τελείωσον ἡμᾶς. Ἰησοῦ Χριστὲ, ἐνδυνάμωσον ἡμᾶς τελειῶσαι τὸ μαρτύριον τοῦτο. Ἰησοῦ Χριστὲ, γενηθήτω τὸ αἷμα τῶν δούλων σου ἱλασμὸς καὶ ἄνεσις τῶν δεδιωγμένων καὶ πεφονευμένων χριστιανῶν ὑπὸ τοῦ παρανόμου. Ἰησοῦ Χριστὲ, ἰδοὺ ὡμολογήσαμέν σε ἐνώπιον * τῶν ἀνθρώπων· ὁμολόγησον καὶ αὐτὸς ἡμᾶς ἐνώπιον * τῶν ἁγίων σου ἀγγέλων. Ἰησοῦ Χριστὲ, ὕψωσον τὸν ναόν σου τὸν καταστραφέντα καὶ καέντα * ὑπὸ τοῦ τυράννου. Ἰησοῦ Χριστὲ, ποίησον ἔλεος μετὰ τῶν μνημονευόντων ἡμῶν, καὶ εὐλόγησον πάντας τοὺς τιμῶντας τὴν ἡμῶν μαρτυρίαν, δωρούμενος αὐτοῖς ἄφεσιν παραπτωμάτων. *. Ἰησοῦ Χριστὲ, ὕψωσον τῶν χριστιανῶν Ῥωμαίων τὸ κέρας· καὶ τὴν βασιλείαν τῶν παρανόμων Ἑβραίων παράδος χριστιανοῖς, οἳ ποιήσουσι τὸ θέλημά σου. Ἰησοῦ Χριστὲ, πάταξον τὸν παράνομον τοῦτον καὶ τὴν ῥίζαν αὐτοῦ, ὡς τὸν Φαραὼ καὶ τὸν Ἀμαλὴκ, καὶ τὸν Σιὼν *, καὶ τὸν Ὤγ. Ἰησοῦ Χριστὲ, ἀξίωσον ἡμᾶς ἰδεῖν τὴν θέαν τῆς δόξης σου, καὶ εὐαγγελισθῆναι ὑπὸ τῶν ἁγίων ἀγγέλων σου τὴν ταχίστην μέλλουσαν ἔκπτωσιν τοῦ παρανόμου καὶ ἐξολόθρευσιν τῆς ὑπερηφανίας τῶν Ἰουδαίων.&rdquogr; Καὶ μετὰ τὸ εὔξασθαι ταῦτα, ἐκραύγασαν ἅπαντες *, κλαίοντες καὶ λέγοντες· &ldquogr;Εἰρήνη ὑμῖν ἐν φιλήματι ἁγίῳ.&rdquogr; Καὶ ὁ ἅγιος Ἀρέθας εἶπεν αὐτοῖς. &ldquogr;Ἡ εἰρήνη ἡ δοθεῖσα παρὰ τοῦ [σταυρωθέντος Χριστοῦ τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ μαθηταῖς, εἴη μεθ᾽ ὑμῶν, ἀδελφοί. Ἀμήν.&rdquogr; Καὶ κλίνας τὴν κεφαλὴν, πάντων τῶν ἁγίων μαρτύρων κλινάντων, τεσσάρων δὲ ἐξ αὐτῶν ὑποστηριζόντων καὶ διαβασταζόντων τὰ στήθη αὐτοῦ καὶ τοὺς βραχίονας, ὥσπερ οἱ δύο τὸν Μωϋσέα ἐπὶ τοῦ ὄρους,] καὶ προσελθών τις τῶν δορυφόρων, ἀπέτεμεν αὐτοῦ τὴν κεφαλήν. Καὶ συνδραμὸν τὸ πλῆθος τῶν ἁγίων μαρτύρων, περιέχριεν αὐτῶν * τὰ σώματα ἐκ τοῦ αἵματος τοῦ ἁγίου Ἀρέθα, ὡς θαυμάζειν καὶ δακρύειν ἐπὶ πολλὴν ὥραν τοὺς ἐπιτραπέντας ἀνελεῖν αὐτόν. Καὶ οὕτως οἱ ἅγιοι, κλίναντες τοὺς αὐχένας, ἐτελειώθησαν πάντες, ἐν μηνὶ ὑπερβερεταίῳ *, ὃς ἔστιν ὀκτώβριος, κδ, ἰνδικτιῶνος δευτέρας.
[Arcessit tyrannus S. Aretham cum sociis 340, eumque ad apostasiam hortatur; cui respondet Martyr.] Die sequenti a venire jubet sanctum Aretham cum reliquis qui in vinculis detinebantur, numero trecenti quadraginta b; et dicit ei: “Te appello, Aretha scelestissime et antiquissime dierum malorum! Quare imitatus non es patrem tuum, qui imperavit civitati et omni viciniæ, qui et honore afficiebatur dum regnarent mei decessores? sed voluisti tyrannum agere et monarcham c super civitate Negran et ejus vicinia, confidens in homine incantatore et fallaci, et sperasti effugere manus meas! Parce igitur senectuti tuæ, et miserere canitiei tuæ, senex venerabilis quum sis, et sic tibi sis causa vitæ et aliis qui tecum sunt capti et vincti, ac nega quem dicitis Christum; secus atroci morte morieris, ut mulieres illæ die altera et qui has præcesserunt. Non enim potuit filius Mariæ et Joseph salvare qui a me interfecti sunt, sive in civitate mea regia, sive in universa regione Homeritarum.” Tunc respondit illustris Arethas dicens: “Vere in magna tristitia versor, propter christianos qui sunt in hac civitate; nam dixi eis non aperire portas civitatis nec credere tibi, et noluerunt me audire. Rursum aliud consilium dedi illis, exire contra te et bellum gerere pro populo Christi; et nec istud fecerunt. Confidebam enim in magistrum meum Christum me devicturum et percussurum te; sicut Gedeon cum viris trecentis, per verbum Dei, in fugam vertit eum qui habebat myriadas. [Judic. VII.] Sed fiat voluntas Dei; novi enim propter peccata nostra nos hæc passos esse et traditos in manus tuas. Numquam enim veritas de ore tuo processit.”
[16] [Obloquitur regis adsessor: tum utrique iterum] Dicit regis adsessor: “Siccine docent scripturæ christianorum injuriis afficere dominos terræ? Nescis reges Judæorum unctos esse Domino?” Respondit sanctus: “Significare vis, domine patrici, scripturam quæ est in propheta Elia? Dicente enim illi Achab rege Israël: “Tune es ille qui conturbas Israël? respondit: Non ego turbavi Israël, sed tu et domus patris tui.” [III Reg. XVIII, 17, 18.] Non peccat igitur qui reprehendit regem inique agentem. Non erubuit enim suadere ut negaremus Verbum Dei, per quem omnia facta sunt in cælis et in terra, visibilia et invisibilia; qui videns suam creaturam captivam factam a diabolo, non neglexit eam, sed iterum misertus est immisso diluvio, et tradita lege et mandatis ad eruditionem omnium hominum, ad admonitionem et abstinentiam a malo; et quum denuo erudiisset Israël propter in visa crimina, ad commiserationem devenit et revocavit eum a Babylonia. Dum vero corruptum est quod ad imaginem conditoris erat creatum, ipse Deus Verbum, ex decreto Patris descendens e cælo, assumpsit quod ceciderat et peccatum in proprio corpore cruci affixit; sic hostia in assumpto ex nobis corpore factus Deo et Patri, pro universo genere humano. Et quomodo d hunc negare possim? Et dum forte una alterave hora mihi non superest vitæ, alienum me facere vis a regno cælorum?
[17] [sancta cum libertate et audacia respondet;] Rex enim qui mentitur, potens non est. Quum jusjurandum adhibuisses et fidem dedisses, eam non servasti. Vidi reges magnos qui te superabant e in India, in Perside et in Æthiopia, et in hac ipsa regione, sed tale quid non egerunt umquam, fiebatque sermo eorum in veritate. Eapropter populi et gentes, regiones et urbes, et exercituum cohortes, illos deos appellabant; obedientes illis ut Deo, qui eis dederat regnare. Notum itaque tibi sit, nos non obsequi tibi, qui blasphemas Dominum gloriæ: nam anima mea sub mea est potestate et non recedo a fide in Christum, sed pro nomine ejus certamen ineo. Vere autem sum beatus quod in senectute mea, dum annum jam supergressus sum nonagesimum quintum f, dignum me æstimavit magister Christus, ut morerer pro illo! Novi nunc Dominum amare me; multi enim sunt dies mei in hac inani vita: et genui filios, et vidi filios filiorum meorum usque ad quartam generationem g; et in variis bellis generose et fortiter me gessi h. Et nunc gaudeo, o Rex, finem habere meam senectutem inter sanctos martyres, et confido mei memoriam in hac civitate non defecturam. Habeoque persuasum, sicut vitis suo tempore putata majorem dat fructum, sic Deum multiplicaturum in hac civitate et in omni Homeritide populum christianum. Ecce enim coram Deo tibi dico: Exaltabitur hæc ecclesia, quæ a te est combusta i, et in regione hac constituetur regnum aliud et imperium obtinebunt christiani. Regnum vero tuum scindetur, et abolebitur religio tua k.”
[18] [hortatur et socios suos.] Tunc conversus clamavit voce magna sanctis martyribus, commilitonibus suis: “Audistisne, fratres, quæ a me dicta sunt regi l?” Qui responderunt unanimes: “Audivimus, venerande pater, audivimus.” Dixitque iterum: “Si quis ex vobis timeat mandatum improbi regis, separetur.” Dixerunt sancti martyres: “Bono animo esto, o pater, in hoc certamine; omnes enim tecum moriemur pro nomine Christi, et nostrum nemo separabitur a te.” Tunc sanctus Arethas: “Audite me, inquit, viri christiani, et judæi, et græci; si quis consanguineorum meorum aut spectantium ad me negaverit Christum, negabit eum ipse judex futurus vivorum et mortuorum; neque est mihi pars aut communio cum ipso in die resurrectionis. Volo autem et jubeo omnia mea dari sanctæ ecclesiæ quam sunt ædificaturi post mortem meam. Illi vero ex filiis meis et consanguineis qui stabiles erunt in immaculata fide nec deficient, sint mei hæredes. Sed inter possessiones meas, tres pulcherrimas dari volo sanctissimæ ecclesiæ m.”
[19] [Iterum alloquitur tyrannum. Orant martyres, et] Dixitque iterum senex tyranno: “Propter hoc solum te laudo, quod consuetam ab antiquo regum et principum traditionem servasti, non interruptis sermonibus meis, sed auditis omnibus quæ dicere volebam n. Nunc igitur ne amplius interroges nos, nam advenit tempus quo martyrio consummandi sumus. Omnis autem qui hoc martyrium recusaverit, negetur quoque ab illo qui eum creavit. Pereat ex terra viventium qui cum omni alacritate non venit ad hoc bravium, qui non confitetur Christum filium Dei esse et conditorem omnis creaturæ. Fiat futuræ æternæ vitæ expers qui negaverit crucem Christi. Excidat bonis futuris, o rex, qui tecum sentit et cum judæis tibi consentientibus omnibus. Sit ut Dathan et Abiron, quos adaperiens terra os suum deglutivit. [Numer. XVI.] Dico enim tibi: Uti, dum discumbebam cum fratribus meis, mihi ante ceteros calix porrigebatur o, sic et nunc calicem martyrii hujus ego primus bibam. Signo igitur populum qui mecum est, signo crucis p, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.” Et singuli martyres etiam signaverunt sese, iterum caput inclinantes in modum crucis, siquidem manus eorum erant vinctæ retrorsum. Clamabant autem: “Acceptabiles sint animæ nostræ sicut unguentum effusum super caput sacerdotum Dei; et sanguis noster sicut hostia laudis in cornubus altaris.” Et iterum: “Pater noster venerande, ecce Abraham patriarcha excipit te; non contingat nobis vivere post mortem tuam.”
[20] [ad locum martyrii ducuntur. Decollatur S. Arethas, dein reliqui, postquam ejus sanguine se unxerunt.] Hæc cum videret rex, agnovit quam impossibile esset de cetero ut eos horum pœniteret; jussitque auferri illos ad torrentem qui dicitur Obedianus q ubi fovea effossa fuerat continens priores interemptos martyres. Horum vero capita projici in terram jussit, et sacras eorum reliquias avibus cæli et bestiis terræ in prædam derelinqui r. Quum itaque ad locum hunc pervenerunt sancti Christi martyres, constiterunt, in altum sublatis oculis et mente ad Deum excelsum, et in hunc modum clamantes: “Jesu Christe, adesto in auxilium nobis et perfice nos. Jesu Christe, robora nos ad perficiendum hoc martyrium. Jesu Christe, fiat sanguis servorum tuorum propitiatio et remissio christianis quos persequitur et occidit impius rex. Jesu Christe, ecce confessi sumus te coram hominibus; et tu confitere nos coram sanctis angelis tuis. Jesu Christe, erige templum tuum subversum et exustum a tyranno. Jesu Christe, fac misericordiam cum iis qui memores sunt nostri, et benedic omnibus quibus confessio nostra in pretio est, tribuens eis remissionem peccatorum. Jesu Christe, extolle s cornu christianorum Græcorum, et regnum impiorum Judæorum da christianis, qui facient voluntatem tuam. Jesu Christe, feri impium istum et radicem ejus, ut Pharaonem et Amalec et Sehon et Og. [Numer. XXI.] Jesu Christe, concede nobis videre spectaculum gloriæ tuæ et bonum nuntium accipere a sanctis angelis tuis citatæ ruinæ impii regis et subversæ superbiæ Judæorum.” Post quam orationem clamaverunt omnes flentes et dicentes: “Pax vobis in osculo sancto.” Dixit vero iis sanctus Arethas: “Pax data a Christo crucifixo suis discipulis sanctis, sit vobiscum, fratres. Amen.” Et inclinato capite, cunctis martyribus caput quoque inclinantibus, quatuor vero ex iis sustentantibus humeros et brachia ejus, ut Moysen olim in monte, exiens unus militum abscidit caput ejus. [Exod. XVII, 12.] Tunc concurrente omni martyrum multitudine, sibi corpora unxerunt sanguine t sancti Arethæ, ita ut mirarentur et flerent diu quibus commissum erat ut eos interficerent. Sicque sancti, inclinatis cervicibus, martyrium consecuti sunt omnes, mense hyperberetæo, qui est octobris, die 24 u, indictione secunda w.
ANNOTATA.
a Die sequenti. Hujusmodi locutio et aliæ similes frequenter obviæ sunt in Actis; quam ob rem, uti et propter narrationem ipsam, ab omni fuco alienam, quin rerum gestarum seriem servent accurate, non dubito.
b Hi martyres 340 tot proceres fuere civitatis Negranæ; vide Comment. n. 142 sq., 6° et 10°.
c Objurgat S. Aretham in epistola Dhu Nowasus, quod bellum adversus se molitus sit. Comment. n. 154.
d A, Καὶ πῶς τὸν τηλικαύτην εὐεργεσίαν εἰς ἡμῶν σωτηρίαν ποιήσαντα ἀρνηθείημεν;
e Epistola Simeonis, Comment. n. 155: Enim vero reges, quos vidi multos, pacta conventa servant, etc.
f Vide Comment. ibid. Metaphrastes: πέμπτον γὰρ ἤδη καὶ ἐνενηκοστὸν χρόνον ἀνύω. Concinit codex Armenius Djarrentir.
g Comment. loc. cit.
h Idem habet Simeon Beth-Arsamensis: Rebus insuper belli domique gestis, non modicam, Christo favente, collegi famam. Comment. n. 155.
i Cfr Comment. n. 140.
k Eadem prophetia continetur epistola Simeonis, Comment. n. 155, et propterea, quin facta sit ab inclyto martyre, nullus dubito. Etenim dum scribebat Simeon, principio anni 524, nulla adhuc ex parte prophetia compleri cœperat. Floruit vero deinceps religio christiana Negranæ a victoria Elesbaæ, anno 525, usque ad natam sectam mahumeticam, seu 100 circiter annos: quamquam extremo sæculo VI hæresi infici cœperunt Negranenses, in primis quo tempore Homeritis Persæ dominari cœperunt.
l Totus hic numerus 18 undequaque convenit cum epistola Simeonis Comment n. 156; solo fine excepto, in cujus locum hæc habet scriptor Syrus: Ecclesia vero quemcumque ex tribus agris patrimonii mei elegerit, habeat sibi ad fabricæ expensas. Præplacent verba Actorum, quum non videatur facile dicendum S. Arethæ Negranæ principi et regulo, agros tantum tres fuisse, quanticumque fuerint.
m Vide annot. l.
n Idem habet codex Armeniacus Djarrentir. Non tamen persuadetur mihi ex hoc loco Actorum, permisisse Dhu Nowasum tyrannum ut tam prolixe martyres loquerentur coram se. Sermones multos Rumæ et Arethæ collegisse christianos Negranenses haud dubito, quum eos referant non sola Acta nostra, sed etiam epistola Simeonis; verum prolocuti hæc fuerint martyres partim in carcere et coram concivibus suis.
o S. Arethæ ante ceteros, tanquam Negranæ principi, porrigebatur calix sanguinis Domini; et nunc eadem de causa primus inter proceres calicem martyrii bibet.
p De usu antiquissimo signi crucis nota sunt verba Tertulliani, Cyrilli Hierosolymitani et innumerorum pæne veterum scriptorum. Fac signum crucis et manducans et bibens, ait Cyrillus cathechesi IV, et sedens et cubans, et stans et loquens, et ambulans et in summa in omni tuo negotio.
q A omittit verba: τὸν λεγόμενον Ὀβεδιανὸν. Torrens iste ab Arabibus dicebatur wadi, ex quo a Syris et Chaldæis dictus est vadio, vel vadia, ut apparet ex Simeone Beth-Arsamensi [Ap. Assemani, Bib. orient. tom. I, pag. 376; Comment. n. 157.] . Inde nullo negotio deducitur nomen Græcum Ὀδίας, quemadmodum apud Metaphrastem legitur. Sic enim habet scriptor iste cap. 21: Ὁ βασιλεὺς … εἴς τινα χειμάῤῥουν Ὠδίαν, οὕτω καλούμενον, ἀπενεχθέντας, ἐκέλευσεν ἀποτμηθῆναι τὰς κεφαλάς. In exemplo Actorum antiquiorum S. Arethæ, quod hic typis mandatur, perperam scribi Ὀβεδιανός monuimus Comment. n. 163.
r Ex his confirmatur non omnium martyrum corpora fuisse igne absumpta, Comment. n. 162 sqq.; quamvis id insinuet Mahumetes et qui de ejus Corano commentati sunt. Verum tam magistrum (qui Mariam matrem Jesu a Maria sorore Moysis distinguere non potuit), quam discipulos,infelices esse historicos passim notum est. Aucherius hoc loco [Vitæ SS. l. c. pag. 496.] ita codicem suum interpretatur (quantum ex schedis meis judico) ut dicat capita in terram infossa esse, corpora vero civibus et feris in prædam data.
s A: ὕψωσον τὸ κέρας χριστιανῶν, καὶ κράτυνον τὰς βασιλείας αὐτῶν, Ῥωμαίων καὶ Αἰθιόπων, καὶ τὴν βασιλείαν ταύτην παράδος.
t Cfr Comment. n. 157.
u A diem omittit: ἐτελειώθησαν πάντες, μηνὶ ὑπερβερεταίῳ, ἰνδικτιῶνος δευτέρας. Codex Armenius similiter mensem hyperberetos habet hoc loco. Sæculo sexto Syri christiani jamdudum menses suos composuerant ad menses julianos, ac ipsorum hyperberetæus, seu thisri prior conveniebat cum mense octobri; cfr Comment. n. 203.
w De anno martyrii vide Comment. n. 132.
* Α διὰ τὸ ἐν πᾶσιν αὐτον εὐνοεῖν
* Α μονοκρατῆσαι
* Α παροικίαν.
* Α ἰλπίσας καὶ προσδοκίαν ἐχ.
* Α ἐλογίσω.
* Α κρ. συνδεσμων.
* Α και τούτους ζωῶσαι.
* Α κ. π. σ. omittit.
* A omittit.
* Α τ. ἐχ. μ. habet post επάτασσόν σε. omittit ἐτρ.
* Α Ἑβραίων
* Α ὁ γέρων
* Α ὁρ τε κ. ἀ omittit.
* Α κατ. ἐ. omittit.
* Α ἐκ καταφρονήτεως ἐντολῶν Θεοῦ
* A omittit.
* Α βασ. κ. ἐθνάρχας ὑπ.
* Α τ. πώποτε οὐχ εὑρέθη ἐν αὐτοῖς.
* Α καί φυλαι κ. τῶν στρατ.
* Α προσαγαγόντι.
* Α ἀφ. ἀπὸ τῆς καλῆς ὁμολ.
* Α ἀλ … ἀγωνιζομαι omittit.
* Α ἀγωνίσας
* A omittit.
* Α ἐγέννησα
* Α ἑώρακα
* Α π. ἀῥῤαγης γεγονα.
* Α ἐχ. ὸ λαὸς ἐν τῇ π. τ.
* Α ὑψωθῆναι ἔχει…
* Α χώρᾳ
* Α κρ. αὐτῆς
* Α καταλυ θήσεται
* Α ὑ. δεδιὼς τὰς ἀπειλὰς τοῦ τυράννου καὶ παρ.
* Α ἀποχω ρείτω
* Α abest
* Α τ. παλαιὰν
* Α μὴ προσθείς, iotacismo, ut sæpe;l. προσθῃς.
* Α τῆς ἄνω κλήσεως
* Α καὶ π. ἐκίνουν τ. κ. ἑαυτῶν
* Α καὶ προύχε τῆς ἡμῶν ἀθλήσεως
* Α τύραννος βασ.
* Α μεταπεισθῆναι
* Α τ. λ. Ὀ. abest.
* Α παρ … χριστὲ omittit
* Α ἔμπροσθεν
* Α ἐμπροσθ.
* Α κατακ.
* Α ἁμαρτιων.
* Α Σηὼν.
* Α πρὸς ἀλλήλους, λέγοντες μετὰ κλαυθμοῦ·
* Α ἑαυτῶν
* Α ὑπερβερ. ἰνδικτ. δευτέρας.
CAPUT V.
Martyrium pueri quinquennis ejusque matris; pueri permulti servituti addicuntur.
Μία δὲ γυνὴ χριστιανὴ, [ἔχουσα τὸν ἴδιον υἱὸν, ὡς ἐτῶν τεσσάρων ἤ πέντε, ἑστῶσα καὶ θεασαμένη πῶς εὐλογοῦντο οἱ ἅγιοι καὶ περιέχριον τὰς ὄψεις αὑτῶν ἐκ τοῦ αἵματος τοῦ ἁγίου Ἁρέθα, συνδραμοῦσα ἔλαβεν τοῦ αἵματος αὐτοῦ, καὶ κατασφραγισαμένη ἑαυτὴν καὶ τὸν ἑαυτῆς υἱὸν, ἔκραζεν λέγουσα· &ldquogr;Ἔστω τῷ βασιλεῖ τῶν Ἑβραίων ὡς τῷ Φαραώ!&rdquogr; Καὶ εὐθὺς κρατήσαντες αὐτὴν, ἤγαγον πρὸς τὸν] βασιλέα τῶν Ἑβραίων. Ὁ δὲ βασιλεὺς ἐκέλευσεν ὄρυγμα γενέσθαι βοθύνου *, καὶ ἐμβληθῆναι ἐν αὐτῷ ξύλα καὶ θεῖον καὶ πίσσαν, καὶ ὑφάψαι πῦρ καὶ ἀποτελέσαι κάμινον, καὶ οὕτως ῥιφῆναι τὴν γυναῖκα. Ὡς οὖν οἱ ὑπηρέται ἐδέσμευον αὐτὴν, τὸ νήπιον θεασάμενον τὸν βασιλέα καθήμενον ἐφ᾽ ὑψηλοῦ τόπου, δρόμῳ * παρεγένετο πρὸς αὐτὸν, ἕως * τῆς μεγάλης σκηνῆς· οὐ γὰρ ἤθελε μεῖναι εἰς τὴν πόλιν, ἀλλ᾽ ἐν σκηναῖς· καὶ περιεπλέκετο τοῖς ποσὶ * τοῦ βασιλέως, καταφιλῶν αὐτόν. Καὶ ἐκτείνας τὰς χεῖρας αὐτοῦ, ἐνηγκαλίσατο αὐτὸ εἰς τὸν ἴδιον κόλπον, καὶ κολακεύων λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Εἰπὲ, παιδίον· τί συμφέρει σοι, πορευθῆναι * μετὰ τῆς μητρός σου, ἣ εἶναι μετ᾽ ἐμοῦ; καὶ τεκνοποιοῦμαί σε.&rdquogr; Τὸ παιδίον λέγει· &ldquogr;Μετὰ τῆς μητρός μου συμφέρει μοι· τούτου γὰρ χάριν ἔλεγον * αὐτῇ, εἰρηκυίᾳ μοι· Δεῦρο, τέκνον· μαρτυρήσωμεν καθὼς πάντες· Καὶ λέγω αὐτῇ· &ldquogr;Μῆτερ, τί ἐστι μαρτυρῆσαι;&rdquogr; καὶ λέγει μοι· Ἀποθανεῖν καὶ πάλιν ζῆσαι.&rdquogr; Εἶτα πάλιν λέγει τὸ παιδίον· &ldquogr;Ἔασόν με ἀπελθεῖν πρὸς τὴν μητέρα * μου, ὅτι θεωρῶ τοὺς ἀνθρώπους σύροντας * αὐτήν.&rdquogr; Καὶ ἔκραζεν· &ldquogr;Ἀμμᾶ *, ἀμμᾶ·&rdquogr; Λέγει αὐτῷ ὁ βασιλεύς· &ldquogr;Γινώσκεις τὸν λεγόμενον Χριστόν;&rdquogr; ὁ δὲ λέγει· &ldquogr;Ναί.&rdquogr; Καὶ εἶπεν αὐτῷ ὁ βασιλεύς· &ldquogr;Πόθεν γινώσκεις αὐτόν;&rdquogr; Λέγει ὁ παῖς· &ldquogr;Ἀληθῶς καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν ἐθεώρουν αὐτὸν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, ὅτε ἀπηρχόμην * μετὰ τῆς μητρός μου· καὶ εἰ θέλεις ἐλθεῖν μετ᾽ ἐμοῦ, ἐγώ σοι αὐτὸν δεικνύω.”
[22] Πάλιν εἶπεν αὐτῷ ὁ βασιλεύς· &ldquogr;Ἐμὲ ἀγαπᾷς, ἢ ὃν καλεῖτε * Χριστὸν;&rdquogr; Τὸ παιδίον λέγει· &ldquogr;Τὸν Χριστὸν ἀγαπῶ, ὅτι αὐτὸν προσκυνοῦμεν·&rdquogr; Λέγει αὐτῷ πάλιν ὁ βασιλεύς· &ldquogr;ἐμὲ ἀγαπᾷς, ἢ τὴν μητέρα σου.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ ὁ παῖς· &ldquogr;τὴν μητέρα μου. Ἔασόν με λοιπὸν ἀπελθεῖν πρὸς αὐτήν.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ ὁ βασιλεύς· &ldquogr;Διατί οὖν ἐάσας αὐτὴν, καὶ ἦλθες καταφιλῶν μου τοὺς πόδας; Οὐκ * οἶδας ὅτι ἰουδαῖος εἰμί; &ldquogr;Καὶ εἶπεν ὁ παῖς· &ldquogr;Ἐνόμιζον ὅτι χριστιανὸς εἶ· καὶ ἵνα ἀπολύσῃς τὴν μητέρα μου.&rdquogr; Καὶ λέγει αὐτῷ ὁ βασιλεύς· &ldquogr;ἐγὼ ἰουδαῖος εἰμί, ἀλλ᾽ ἐὰν θέλῃς εἶναι * ἐγγύς μου, δίδωμι * σοι κάρυα καὶ θάσια καὶ σῦκα, καὶ εἴ τι ἄλλο θέλεις.&rdquogr; Τὸ δὲ παιδίον εἶπεν· &ldquogr;Ἔασόν με ἀπελθεῖν πρὸς τὴν μητέρα μου· οὐδὲν γὰρ λαμβάνω ἀπὸ σοῦ· ὅτι ἰουδαῖος εἶ. &rdquogr;Λέγει ὁ βασιλεὺς τοῖς μεγιστᾶσιν αὐτοῦ· &ldquogr;Βλέπετε τὴν κακὴν ῥίζαν ταύτην, πῶς μετὰ συνέσεως ἀποκρίνεται;&rdquogr; Τότε λέγει αὐτῷ εἷς τῶν παρισταμένων· &ldquogr;Ἔρχου μετ᾽ ἐμοῦ, καὶ ἀποφέρω σε εἰς τὴν βασίλισσαν.&rdquogr; Τὸ δὲ· &ldquogr;Οὐκ&rdquogr; ἀπεκρίθη αὐτῷ. Ἰδὸν μακρόθεν ὅτι ἐσύρθη ἡ μήτηρ αὐτοῦ καὶ ἐβλήθη * εἰς τὴν κάμινον, ἔκλαιε, λέγον· &ldquogr;Τὴν μητέρα μου θέλω.&rdquogr; Καὶ παρεβίαζον * αὐτὸ στῆναι. Ὁ δὲ βασιλεὺς ἐπεῖχεν αὐτὸ. [Τότε δράσσεται τοῦ μηροῦ τοῦ βασιλέως καὶ δάκνει αὐτόν. Ὁ δὲ παρέδωκεν αὐτὸν ἑνὶ τῶν μεγιστάνων αὐτοῦ, λέγων· &ldquogr;Παράλαβε καὶ ἀνάτρεφε αὐτὸ, καὶ δίδασκε ἰουδαΐζειν.&rdquogr; Ἤγετο οὖν τὸ παιδίον χειροκρατούμενον ὑπ᾽ αὐτοῦ. Ὡς δὲ συνέβη αὐτὸν ἀπαντῆσαι] ἑτέροις ἄρχουσι, καὶ διηγεῖτο αὐτοῖς ποῖα ῥήματα ἐλάλει τὸ παιδίον, καὶ πῶς ἔδακεν τὸν μηρὸν * τοῦ βασιλέως, ἱσταμένων αὐτῶν οὐ μακρὰν τῆς καμίνου, τὸ παιδίον ῥεῦσαν ἀπ᾽ αὐτῶν ἀπῆλθε καὶ μετὰ δρόμου ἔῤῥιψεν ἑαυτὸ εἰς τὴν κάμινον, καὶ ἐτελειώθη μετὰ τῆς μητρὸς αὐτοῦ. Τότε πάντες οἱ μεγιστάνες καὶ οἰ δυνάσται * προσέπεσον τῷ βασιλεῖ, αἰτούμενοι ἄνεσιν δοθῆναι τοῖς ὑπολειφθεῖσι χριστιανοῖς, καὶ εἰ βούλοιτο, πάλιν μετ᾽ ὀλίγον χρόνον κινῆσαι διωγμὸν κατὰ τῶν ὑπολοίπων.
[23] Συνάξας δὲ πάντα τὰ παιδία τὰ ἀπὸ δεκαπέντε ἐτῶν καὶ κατωτέρω, εἴτε ἀρσενικὰ, εἴτε θηλυκὰ, τῶν εὐγενῶν, καὶ πολιτῶν, καὶ τῶν γεωργῶν, καὶ χειροτεχνῶν, καὶ δούλων, [πάντων χριστιανῶν, τὸν ἀριθμὸν χιλίων διακοσίων ἐνενηκονταεπτὰ, διεμερίσατο αὐτὰ καὶ ἐχαρίσατο εἰς δουλείαν πᾶσι τοῖς μεγιστᾶσιν αὐτοῦ καὶ λοιποῖς] τοῖς ὑπουργήσασιν αὐτῷ ἐν τῷ διωγμῷ τῶν χριστιανῶν. Καὶ καταδουλοῖ ὁ καταδεδουλωμένος τῇ ἁμαρτίᾳ τὰ τέκνα τῆς ἐλευθερίας * καὶ τῆς ἐπαγγελίας· περὶ ὧν ὁ Χριστὸς εἶπεν· &ldquogr;ἄφετε αὐτὰ, καὶ μὴ κωλύετε ἐλθεῖν πρός με, τῶν γὰρ τοιούτων ἐστὶν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.&rdquogr; Καὶ χαρίζεται εἰς δουλείαν ὁ παράνομος τὰ τῆς πίστεως τέκνα τοῦ πατριάρχου Ἀβραὰμ, ἅπερ ἐξηγόρασεν ὁ Χριστὸς ἐκ τῆς κατάρας τοῦ νόμου τῷ τιμίῳ αὐτοῦ αἵματι. Ὡς ἀληθῶς μεγάλα * καὶ φοβέρα * τὰ θαυμάσιά σου, Κύριε· καὶ τίς ἱκανὸς ἐξιχνιάσαι τῆς * οἰκονομίας σου τὸ μυστήριον; Παραυτὰ γὰρ τὸ τοὺς ἁγίους πάντας τούτους τελειωθῆναι, καὶ τοὺς παῖδας διανεμηθῆναι· ἐν τῷ βουλεύεσθαι ὑποστρέφειν τὸν παράνομον εἰς τὴν βασιλεύουσαν αὐτοῦ πόλιν, ἄφνω πῦρ οὐράνιον πολὺν ἐφάνη εἰς πλῆθος ἐπὶ τὴν ἑπταάστρον ἄρκτον, καὶ ἐπλήρου τὸν οὐρανὸν, ἐκφοβοῦν καὶ ἐλέγχον πάντας τοὺς πολεμοῦντας τὸν Κύριον ἐπί ἡμέρας τεσσαράκοντα ἀπὸ ἑσπέρας * μέχρι μεσονυκτίου· καὶ ἔσωθεν * τὸ πύρινον νέφος ἐποίει κονιορτὸν, καὶ αἰθάλη ζέουσα καμιναία εὑρίσκετο ἐπὶ προσώπου τῆς γῆς.
[24] Ὦ πόλις ἐπίγειος, ἔχουσα τὸ ὕψος αὐτῆς οὐράνιον καὶ τοὺς λογικοὺς ἀστέρας τῶν ἀθλοφόρων καὶ ὁμολογητῶν! ὢ πόλις μὴ διαλυομένη ὑπὸ τοῦ ἄρχοντος τῶν πνευμάτων τῆς ἐξουσίας τοῦ * σκότους! Οἱ γὰρ νοεροί σου ἀστέρες εἰς ἀπάντησιν τοῦ Κυρίου εἰς ἀέρα ὑψιπετοῦσιν. Ὦ πόλις μιμουμένη τὴν ἐπουράνιον * Ἱερουσαλὴμ, ἧς ὄρη κύκλῳ αὐτῆς, καὶ ὁ Κύριος κύκλῳ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ, ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας. Ὦ πόλις, Σιὼν ἀκρόπολις * ἡ δευτέρα, ἡ γενομένη κατασκοπευτήριον τῶν εὐαγγελιζομένων εἰς ἀγαθὰ τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ, καὶ ὑπὲρ αὐτοῦ μέχρι θανάτου παθεῖν ἑλομένων. Νεγρὰν ἐκλήθης, κατὰ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον, ἐπεὶ ἐβρόντησε μέχρις οὐρανῶν ἡ ἄθλησις τῶν ἁγίων τῶν ἐν σοὶ μιμησαμένων τὸ μαρτύριον τοῦ Χριστοῦ! Νεγρὰν ἐκλήθης ὁμοίως, ὅτι τοὺς μοχλοὺς καὶ τὰς πύλας σου, καὶ * ἃς ἠθέλησας στήλας τῶν ἀθλοφόρων καὶ ὁμολογητῶν, οὐ συνέτριψεν ὁ ἀντικείμενος *! Ὦ πόλις πηγάζουσα ὕδατα διάφορα λογικὰ ζῶντα, δόξαντα ἐν ὀφθαλμοῖς ἀφρόνων * τεθνάναι· τὰ δὲ εἰς τὸν αἰῶνα ζῶσι λιμναζόμενα μεταξὺ τοῦ δήμου τῶν ἁγίων μαρτύρων τῷ πλήθει· παράδεισόν σε καλέσω, ἀλλ᾽ ἔχεις τὰς τροφοφόρους διδασκαλίας τῶν μέχρις αἵματος καὶ σαρκὸς * ἀντικαθισταμένων πρὸς τὴν ἁμαρτίαν * · καὶ ἱσταμένη ἑδραῖα καὶ ἀμετακίνητος ἐπὶ τὴν πέτραν τῆς πίστεως. [Ὦ πόλις, ἡ λυπήσασα ἐν τῇ θλίψει αὐτῆς πάσας τὰς βασιλείας τῆς γῆς, καὶ χαροποιήσασα ἐν τῆ ἀνακαινίσει αὐτῆς τὰ πλὴθη τῶν οὺρανίων δυνάμεων. Ὡς φησὶν ὁ προφήτης ἐπὶ ταῖς τρισὶν ἀσεβείαις, καὶ ἐνταῦθα μιμεῖται ὁ παμμίαρος τὴν καὶ δευτέραν καὶ τρίτην ἀσέβειαν, καὶ ἐργάζεται ἐξ ἧς οὐκ ἀπεστράφη ὁ Θεὸς]. Διότι * ἐν σοὶ ἐπάταξεν Κύριος ὁ Θεὸς τὸν ἀσεβῆ καὶ παράνομον, καθώς ποτε τὸν Φαραὼ ἐν τῇ ἐρυθρᾷ θαλάσσῃ.
[Libertas mulieris christianæ, quæ flammis addicitur: currit ejus filius quinquennis ad regem, qui diu] Mulier autem quædam christiana, tenens filium suum, qui erat annorum quatuor aut quinque a, vidensque quomodo adstantes benedicerent sanctis et isti facies suas sanguine sancti Arethæ ungerent, accurrit, et sumens de ejus sanguine b, signavit sese ac filium suum; et clamavit dicens: “Contingat regi Hebræorum ut Pharaoni.” Statim vero comprehenderunt eam, et duxerunt ad regem Hebræorum. Is terram effodi jussit, immittique in foveam c ligna, et sulphur, et picem, ignemque accendi, et confecto camino, in eum projici mulierem. Dum itaque eam famuli vinciebant, infans, viso rege in loco excelso sedente, ad eum cucurrit usque ad magnum tentorium (nolebat enim in urbe commorari, sed habitabat in tentoriis), et amplexus est pedes regis ac deosculatus est eum. Rex vero, extensis manibus, assumpsit eum in sinum suum, et dixit blandiens: “Dic mihi, puerule, quid prodest tibi, vel abire cum matre, vel manere mecum, ita ut adoptem te?” Respondit puer: “Cum matre manere mihi prodest. Dixit enim mihi: Veni, fili; martyres simus ut omnes. Et dixi: Mater, quid est martyrem esse? Et respondit: Mori, et iterum vivere.” Tunc dixit puer: “Sine me abire ad matrem, quia video homines trahentes eam.” Et clamavit: “Mamma, Mamma!” Rex vero dixit: “Noscis quem vocant Christum?” Et respondit: “Utique.” Rex iterum: Unde noscis eum, inquit. “Vere, ait puer, singulis diebus d videbam eum in ecclesia, quando ibam cum matre mea; et si vis mecum ire, eum tibi monstro.”
[22] [sed frustra ad deserendam fidem et matrem eum hortatur: quacum comburitur;] Rursum dixit ei rex: “Me amas vel quem vocatis Christum?” Puer vero: “Christum amo, inquit, quia adoramus eum.” Iterum rex: “Me amas vel matrem tuam?” Respondit puer: “Meam matrem. Sed sine me jam abire ad eam.” “Cur igitur reliquisti eam, ait rex, et venisti ad me deosculans pedes meos. Nescis judæum me esse.” Cui puer: “Cogitabam christianum te esse, et veni ut liberares matrem meam.” Et dixit ei rex: “Judæus sum ego, sed si vis mecum esse, do tibi nuces et amygdala et ficus, et quidquid volueris.” Respondit puer: “Sine me abire ad matrem; et nihil accipio a te quia judæus es.” Tunc dixit rex suis magnatibus: “Videte perversam hanc radicem, quomodo sapienter respondeat.” Unus vero adstantium: “Veni mecum, inquit, puer, et duco te ad reginam.” “Non” respondit ille. Et videns a longe, trahi matrem suam et projici in caminum, flevit, dicens: “Volo matrem meam.” Sed coëgerunt eum manere, et rex eum retinuit. Puer vero apprehendit femur regis, et momordit e; tradiditque eum rex uni procerum suorum dicens: “Sume eum ac nutri, et doce eum judaizare.” Duxit itaque puerum, eum manu tenens, et quum obvius fieret aliis proceribus, narrabat eis quæ verba puer dixisset, et quomodo momordisset regem: quo tempore, quum non procul essent a camino, effluens f puer ex eorum manibus, cucurrit projecitque sese in caminum, et sic cum matre martyr factus est g. Tunc omnes magnates et proceres, procidentes coram rege, rogarunt eum ut condonaret reliquis christianis h, et, si vellet, iterum brevi post tempore persecutionem moveret.
[23] [pueri 1297 in servitutem rediguntur. Prodigium in cælo.] Rex vero, congregatis omnibus pueris, ab ætate annorum quindecim et infra, utriusque sexus et cujuscumque conditionis, sive a nobilibus essent geniti, a civibus, agricolis, opificibus, vel servis, dummodo christiani essent, numero mille ducentis nonaginta septem, distribuit illos tradiditque in servitutem cunctis proceribus suis ac ceteris qui eum in persecutione christianorum adjuverant. Et qui servus erat peccati in servitutem redigit filios libertatis et promissionis, de quibus dixit Christus: “Sinite illos, et nolite eos prohibere ad me venire, talium est enim regnum cælorum.” [Matth. XIX.] Traditque in servitutem impius rex filios fidei patriarchæ Abraham, quos redemit Christus e maledicto legis pretioso suo sanguine. Vere magna et mirabilia sunt opera tua, Domine, et quis poterit investigare Providentiæ tuæ mysterium! Statim enim ac completum erat horum omnium sanctorum martyrium et distributi sunt pueri i, quum redire vellet impius in urbem suam primariam k, apparuit subito ignis cælestis ingens supra septemtriones l, replevitque cælum, terrens et arguens diebus quadraginta a vespera ad mediam noctem omnes qui pugnabant adversus Dominum; intusque nubes ignea pulverem concitabat et favilla ebulliens quasi e fornace reperiebatur super faciem terræ m.
[24] [Laus civitatis Negranæ.] O civitas terrestris, habens altitudinem cælestem et tamquam spiritualia sidera martyres et confessores! O civitas non dissoluta a principe spirituum potestatis tenebrarum! Nam spiritualia tua sidera excelso volatu per aëra veniunt in occursum Domini. [Thess. IV, 17.] O civitas imitata Jerusalem sublunarem, cujus montes in circuitu ejus et Dominus in circuitu populi sui, ex nunc et in sæcula. [Ps. CXXIV.] O civitas, arx Sion secunda, quæ facta es spectatrix evangelizantium verbum Dei, et pro eo usque ad mortem pati eligentium. Negran vocata es, juxta Hebræorum dailectum n, siquidem usque ad cælos quasi tonitru insonuit passio sanctorum, qui in te martyrium Christi sunt imitati. Negran quoque es vocata quia obices o et portas tuas, et columnas martyrum et confessorum non contrivit qui ex adverso est. O civitas tanquam fons scaturiens, educensque aquas rationales vivas, quæ visæ sunt oculis insipientium mori, sed iis, qui in æternum vivunt, fluentia inter populum ex tanta sanctorum martyrum multitudine: Paradisum te vocabo; habesque doctrinas pingues eorum qui usque ad sanguinem resistunt peccato, ac firma fuisti et inexpugnabilis in petra fidei. O civitas affligens in tribulatione sua omnia regna terræ, et lætificans in instauratione sua multitudinem cælestium potestatum. Sicut dicit propheta [AMOS I, 3.] de tribus impietatibus, et hic imitatur rex scelestissimus impietatem secundam et tertiam, et operatur super quo non convertat eum Dominus. Quapropter in te percussit Dominus Deus impium et injustum regem, ut Pharaonem quondam in mari rubro.
ANNOTATA.
a Vide Comment. n. 158.
b Cfr num. 20 cap. præcedentis, circa finem.
c Ex his videretur fovea aliqua peculiaris pro hac femina effossa fuisse; vide Comment. n. 159 sq. et § XV.
d Sæculo sexto quotidie liturgia celebrabatur in oriente, non tamem ætate S. Basilii [Acta SS. tom. II junii, pag. 82.] ; quamvis jamdudum tum id fieret in patriarchatu Romano.
e Idem habet Simeon Betharsamensis Comment. n. 159.
f A, ῥέψαν αὑτὸν τὸ παιδίον, δρομαῖον ἀπελθὼν ἔῤῥιψεν ἑαυτὸν… Scripto κλέψαν, inquit Boissonadius, lectio codicis A potest servari.
g Matrem dicit Simeon Beth-Arsamensis capite truncatam, de martyrio vero pueri silet. Plura addit de mirando puero Joannes Ephesi, sive Asiæ episcopus, quæ ut polliciti sumus comment. n. 160, hic describemus. Recitata scilicet epistola Simeonis, quam nos commentario prævio inseruimus, in hæc verba Joannes prosequitur: De puero hoc parvulo, de quo in superiori martyrum historia narratur. — Æquum visum est haud silentio præterire parvulnm illum puerum, qui in præcedenti historia regem in femore momordisse dicitur, ac dixisse: Sine me, quæso, ad matrem ire et cum illa mori: quemque apprehensum tyrannus, quum videret quod sibi nequaquam morem gereret, cuidam ex procerum suorum numero educandum tradidit, ut adultus, nisi Christnm abnegaret, necaretur. Nam quum Æthiopes regem illum interfecissent, ac omnes Homeritidos judæos delevissent, puer ille intentatam necem evasit, adolevitque. Quum vero ejus fama ad christianum regem, qui ibi constitutus fuerat, perlata fuisset, adductum in aulam puerum educari jussit, donec ephebos excederet. Tum vero eum velut Christi martyrem complexus, principem patriciorum creavit, et secretorum consiliorumque suorum conscium esse voluit. Baisar (ad lit. Baissar) is dicebatur. Eum denique ad Justinianum imperatorem legatum misit, et nos diu cum ipso versati sumus. (Quum Justinum I, sive Thracem, more orientalium, etiam Justinianum vocet Joannes, Comment. n. 121; nescimus num hic Justinianum significet, qui anno 565 diem obiit, vel qui in ejus locum successit, Justinum II). Admirabamur autem in primis bonam viri voluntatem, mansuetudinem, animi demissionem et ingenuitatem, quam in ipsius vultu videre erat: nec non assiduam compunctionem, et continuam mentis in Deum elevationem: nam a mane usque ad vesperam ecclesias urbis regiæ (sive imperatoriæ) perlustrans, orabat, et stipem pauperibus ex iis quæ ab imperatore ipsi suppeditabantur, erogabat. Jejunium vero usque ad vesperam quotidie producebat (in quo monachos Ægyptios imitabatur) [Du Cange, Gloss. V° μονοσιτεῖν; Cotelerius, Monumenta, tom. I, pag. 63. num. 168.] . Denique quum omnes probitatem viri obstupescerent, et hæc aliaque de ipso narrarent, tunc demum compertum fuit, eum esse parvulum illum puerum qui judæum (Dunaan seu Dhu Nowasum) abnegavit, insuper et contumeliis affecit, et in femore momordit. Hic vero ægre ferebat ista divulgari. Hæc de martyre Dei. Narratio Joannis hoc loco Actis nostris præferenda est, quum dicat se cum Baisar, sive Baitsar, diu versatum esse; nec satis est dicere eum fuisse unum e pueris aliis mille ducentis quos Dunaan proceribus suis in servitutem tradiderat, propter id solum quod ex christianis essent geniti. Act. n. 23.
h Ut condonaret reliquis christianis. Martyres fuere Negranæ 4,252; sed multo plures christianos illic fuisse, ex iis quæ in Commentario prævio disputata sunt nullo negotio conficitur.
i A plura addit: διανεμεθῆναι, καὶ τὸν υἱὸν τῆς ἀνομίας, τὸν ἐπαιρόμενον κατὰ τοῦ δημιουργοῦ καὶ ζωοποιοῦ Θεοῦ, ἐν κρίσει φοβερᾷ ληφθῆναι. Ὡς γὰρ ὑπέστρεφεν ἐπὶ τὴν βασιλεύουσαν πόλιν.
k Scilicet Tapharon, de qua vide Comment. § IV.
l A ἐφάνη πολὺ πλῆθος (forsan πολυπληθές. Boissonadius) ἐπὶ τὴν γῆν ἐπὶ τὴν ἑπτάαστρον ἄῤῥητον. Ἑπτὰ ἀστέρες dicuntur Pleiades ap. Cangium in Glossario; et Eratosthenes in Catasterismis cap. 23 eas ἑπτάστερον vocavit [Cfr Suidas V° πλειάς, col. 3008, edit. Oxon.] . Eædem significantur forte in libro Armenio Djarrentir, ubi tamen dicitur ignis apparuisse supra heptaastron Orionem [Aucher, Vitæ qui sunt in Kalend. Armen. tom. VII, pag. 510. not. 15.] ; apertissime Kalendarium Armenium, [Ibidem.] : Et his 40 diebus noctu magna et terrenda signa apparuerunt in cælis prope Pleiadas. Attamen Aucherius, paraphrasi complexus hunc locum libri Djarrentir, eum istum in modum interpretari conatur [Ibid. pag. 501.] : Apparuit his diebus noctu in cælo in parte septemtrionali ignea visio, quam naturalistæ auroram borealem vocant, quæ durabat a vespera ad mediam noctem per 40 dies. Sed ista visio, licet naturalis, effectus tunc habebat supra naturam: fluebat enim tamquam fornax ignea super terram. His plurima opponere licet. Et primo quidem in Arabia rarissima esse et forte numquam contingere phænomena, quæ auroras boreales vocant. Deinde numquam prorsus auditum esse de hujusmodi aurora, quæ duraverit noctes quadraginta. Tertio, Græcum ἑπτάστερον, vel ἑπταάστερον, ut habent Acta, non dici, præterquam in solo nostro codice B, de septemtrionibus, sed de solis Pleiadibus. Quapropter arbitror hic significari lumen zodiacum, vel zodiacale, ut vocant, quod in regionibus meridionalibus, iis in primis quæ inter tropicos jacent, valde conspicuum est, et quod sese continet intra zodiacum, seu lineam eclipticam: unde sibi nomen mutuavit. Etenim consequitur inde, siquidem a circulo finiente, seu ab horizonte procedens, ultra gradum interdum centesinum perveniat, frequenter illud Pleiadas contingere, quæ in signo Tauri, in medio fere zodiaco lucent. Reapse in Europa lumen zodiacum usque ad Pleiadas pertingens, medio sæculo XVII, mense februario, vidit scriptor Anglus Chesney, et anno 1843, mense martio, notissimus astronomus F. Arago [Arago. Astronomie, tom. II, pag. 192 et seqq.] , ac aliis temporibus alii, ut conjicere est: modumque similem phænomeni observavit in America Alexander de Humboldt, inter gradus latitudinis septemtrionalis 10° et 14 °. Insuper aliquando per noctes continuas quadraginta illud apparere, patet ex iis quæ de Astequorum gente Americana idem scribit; visum esse scilicet ab illis hujusmodi lumen anno 1509 per noctes item 40, ut legit in illius gentis codice ms., qui Parisiis in Bibliotheca imperatoria adservatur. Dixere porro nonnulli, ante Chesneyum lucem zodiacam numquam conspectam fuisse: quod, ut ex dictis manifestum, Humboldio non probatur. Sed et Mairanus in libro De aurora boreali lumen zodiacum agnoscere sibi visus est in phænomeno, quod Roma capta ab Alarico apparuisse Nicophorus scribit [Niceph. Call. lib. XIII, cap. 36.] . Citandus fuisset Philostorgius, quem Nicephorus de more expilavit; ex quo patet non anno captæ Romæ, Christi 410: sed anno 418 phænomenon fuisse conspectum; et quidem Cpoli, sicut et deliquium solis de quo scribit Philostorgius, cujus diem et horam accurate significat [Philostorg. lib. XII, cap. 8.] . Quod si lumen zodiacum hic agnoscendum est (de quopenes astronomos judicium esto), quum duraverit menses quatuor, facile Negranæ in Arabia, ad latitudinem 17° 20′, ad dies 40 persistere potuit. Denique advertendum Negranæ conspicuum fuisse phænomenon a vespera ad mediam noctem; unde sequitur, secundum astronomorum positiones, illud ad occidentem apparuisse: et quum eodem tempore illic visæ sint Pleiades, sequitur iterum primis anni mensibus id contigisse. Immo, similiter ex astronomiæ effatis (quod hic explicare longius foret), facta hæc videntur sole versante in signis amphoræ et piscium, seu ab exeunte januario ad martium: et ex iis quæ narrat Simeon Beth-Arsamensis Comment. n. 131 sq. pronum est initium phænomeni adscribere mensi januario anni 524. Ego sane phænomenon quod in Actis memoratur, potius lumen zodiacum fuisse dixerim quam illud de quo narrat Philostorgius: quod Cpoli visum est ad orientem, tempore æstivo, ac ad menses quatuor perstitit; quodque intra zodiacum minime conclusum, stellam η caudæ septemtrionum transgressum est. Notandum vero scribere Philostorgium de iis quæ vidit ipsemet Cpoli. Quam ob rem forte cometes fuit absque nucleo, quales sæpe visi sunt. Nemo mirabitur porro ex tali signo Homeritas christianos interitum persecutoris esse auguratos. Memoratur illud signum et in Senkessar Æthiopico, non tamen in epistola Simeonis Beth-Arsamensis, ut modo insinuatum.
m Hic desinunt Acta in libro Djarrentir; Codex A: καὶ ἕωθεν εὑρίσκετο τὸ πυρινὸν ἐκεῖνο νέφος ποιούμενον κονιορτὸν καὶ αἰθάλην καμιναίαν ζέουσαν ἐπὶ πρόσωπον πάσης τῆς γῆς. Quæ si accurata sunt, phænomenon non lumini zodiaco, sed miraculo adscribendum est. Simplicius nonnihil Djarrentiz: Diebus 40 durabat, a vespera ad mediam noctem, tamquam fornacem calentem fundens supra terram. Kalendarium autem Armen. post relata superius: mane vero ignis quasi cinerem fundebat super terram et valde terruit Judæos.
n Vide annot. ee ad cap. I.
o V. ibid. annot. ff.
* Α omitt. dein: καὶ ἐμβαλειν εἰς αὐτὸ
* Α δρομαῖον
* Α ἕως … σκηναῖς omitt.
* Α π. αὐτοῦ καταφιλῶν.
* Α πορευθῆναι ἢ μεῖναι.
* Α χάρ. ἦλθον ἐγγύς σου. Εἰρηκυίας μ.
* Α τεκοῦσάν με
* Α δεσμοῦντας
* Α Ἀμμά!
* Α ἡνίκα ἀπίειν l. ἀπῄειν.
* Α pleonasmo: καλειτε λέγετε.
* Α οὐκ … εἰμι omittit.
* Α μένειν.
* Α δίδω.
* Α ἐῥῤίφη ἡ μ. α. εἰς
* Α παρεβιάζετο ἀναστῆναι
* Α τὸν βασιλέα,
* Α δυνατοὶ
* Α τῆς ἐλευθ … οὐρανῶν omittit.
* Α ὡς μέγα.
* Α θαυμαστὰ τὰ ἕργα Κυρίου!
* Α την αὐτοῦ μακροθυμίαν;
* Α ὀψὲ.
* Α ἕωθεν.
* Α τ. ἀέρος τοῦ
* Α ἐπίγειον
* Α ἀκ. Σ.
* Α κ. τὰς νοερὰς στήλ. τ.
* Α καὶ ἀλάστωρ τύραννος!
* Α ἀνθρώπων
* Α κ. σ. omittit.
* Α παρανομίαν! Ὦ πόλις ἡ λυπ…
* Α ἀλλ᾽ ἐν αὐτῃ ἐπ.
CAPUT VI.
Dunaan, rex Homeritarum, regibus pluribus persecutionem suadet;
Justinus vero imperator hortatur S. Elesbaan, regem Æthiopiæ, ut tyranno
Homeritæ bellum inferat.
Γράφει οὖν ὁ προλεχθεὶς δεύτερος Φαραὼ πρὸς τὸν βασιλέα τῶν Περσῶν, αἰτούμενος αὐτὸν πάντας τοὺς αὐτόθι χριστιανοὺς ἀποκτεῖναι, καθ᾽ ὃν τρόπον καὶ αὐτὸς πεποίηκεν· ἐπὶ τούτῳ εἰπὼν ἔχειν τὸ πλεῖον * εὐμενῆ τὸν πατέρα τοῦ Ἡλίου· ὃν ἔφασκεν θεὸν εἶναι τῶν Ἑβραίων. Ἔτι τε καὶ πρὸς Ἀλαμούνδαρον, τὸν βασιλίσκον πάντων τῶν ὑπὸ Πέρσας Σαρακηνῶν, ἀποστέλλει πρέσβεις, γνωρίσαι καὶ αὐτῷ πάντα τὰ παρ᾽ αὐτοῦ πραχθέντα εἰς τοὺς χριστιανοὺς, καὶ προτρέπεται αὐτοὺς τὰ ὅμοια ποιῆσαι· ὑποσχόμενος * αὐτοῖς ὁλκὴν δηναρίων τρισχιλίων διδόναι, ἐὰν εἴπερ διωγμὸν ἐπαγάγωσιν ἐπὶ τοὺς χριστιανοὺς τοὺς ἐπὶ τὴν ἐξουσίαν αὐτῶν. [Ὁ δὲ θαυμαστὸς ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ, ὁ βασιλεὺς πάντων τῶν αἰώνων, καὶ ἔχων ἐναντίον διὰ παντὸς τὸν θάνατον τίμιον τῶν ὁσίων αὐτοῦ, ἐνέβαλεν Ἰουστίνῳ] τῷ θειοτάτῳ, τῷ τότε βασιλεύοντι τῶν Ῥωμαίων, πέμψαι Ἀβράμιον τὸν εὐλαβέστατον καὶ θεοφιλέστατον πρεσβύτερον, πρὸς τὸν αὐτὸν Ἀλαμούνδαρον, τὸν λεγόμενον Σακίκαν *, καὶ προτρέψαι αὐτὸν σπονδὰς εἰρηνικὰς ποιῆσαι πρὸς τοὺς ὄντας ὑπὸ τὴν αὐτοῦ ἐξουσίαν χριστιανοὺς *. Καὶ τῶν τοῦ μυσαροῦ γραμμάτων ἀναγινωσκομένων, παρόντος τοῦ θεοφιλεστάτου Ἀβραμίου καὶ τῶν ἀπὸ Περσίδος ἀποσταλέντων παρὰ τοῦ βασιλέως Περσῶν, Συμεωνίου * πρεσβυτέρου καὶ ἀποκρισιαρίου τῶν ὀρθοδόξων τῶν ἐν Περσίδι χριστιανῶν· καὶ Ἰωάννου ὑποδιακόνου τοῦ λεγομένου Μανδινοῦ, παρόντος κόμητος Ἀγγαίου, υἱοῦ Ζὴτ, ἐθνάρχου ὄντος χριστιανοῦ τῆς πάσης παρεμβολῆς· παρεγένετο δὲ ταύτης ἕνεκα τῆς ὑποθέσεως καὶ Σίλας, ὁ ἐπίσκοπος τῶν Νεστοριανῶν, ἀπὸ * Περσίδος, μετὰ πλήθους, ὑποκροῦσαι βουλόμενος καὶ ἀντιδογματίσαι τοῖς ἀπὸ Ῥωμαίων καὶ Περσῶν ὀρθοδόξοις, ἀρέσαι βουλόμενος Ἕλλησί τε καὶ ἰουδαίοις.
[26] Καὶ εἶπον· Δεόμεθα τῆς βασιλείας σου ὅπως συμπράξῃς τῷ ἀδελφῷ σου τῷ βασιλεῖ τῶν Ὁμηριτῶν· καὶ γὰρ καὶ ἡμεῖς Πέρσαι ἐσμὲν, καὶ ἔγνωμεν ὅτι ὁ βασιλεὺς τῶν Ῥωμαίων *, καὶ οἱ ἱερεῖς αὐτῶν ἔγνωσαν νῦν ὅτι ἄνθρωπον ἐσταύρωσαν καὶ οὐ Θεόν. Ἡμεῖς γὰρ οἱ πεπαιδευμένοι ἐκ τῶν θείων γραφῶν * Νεστορίου τοῦ πατριάρχου, οὕτως δοξάζομεν καὶ φρονοῦμεν, ὅτι ὁ σταυρωθεὶς ἄνθρωπος * δυνατὸς ὑπῆρχεν, καὶ οὐ Θεὸς. Καὶ ὡς μυκτηρίζοντες ἔκραζον λέγοντες ἔμπροσθεν τῶν εἰδωλομανῶν ἐθνῶν· &ldquogr;Ἔστι Θεὸς τικτόμενος ἐκ γυναικὸς, ἢ συμφυρόμενος αἵματι γυναικείῳ, ἢ σπαργάνοις ἐνειλισσόμενος *, ἢ πεινῶν, ἢ ἐκφοβούμενος, ἢ κοπούμενος, ἢ ἀποθνήσκων, ὥσπερ οὗτοι, Ἀγγείας, καὶ Ἀβράμιος, καὶ Ἰσάκιος, καὶ Ἰωάννης, καὶ οἱ σὺν αὐτοῖς Ῥωμαῖοι καὶ Πέρσαι πλανῶνται; Σιωπησάτωσαν· Θεὸς γὰρ τελευτῶν μὴ ἀναστήτω *.” Τότε Ἀβράμιος ὁ θεοφιλέστατος καὶ οἱ σὺν αὐτῷ Ῥωμαῖοι καὶ Πέρσαι ὀρθόδοξοι, διασχίσαντες τὰ ἱμάτια αὐτῶν, καὶ γῆν καταπάσαντες ἐπὶ τὰς κεφαλὰς αὐτῶν, ἐβόων· &ldquogr;Μὴ γένοιτο· ἡ γὰρ πίστις τῶν Ῥωμαίων βεβαία ἐστὶ κατὰ * τὴν παράδοσιν τῶν ἀποστόλων καὶ συνόδων. Διδάσκουσι * γὰρ ἡμᾶς τῆς θείας οἰκονομίας τὸ μυστήριον, ὅτι ὁ Θεὸς Λόγος, ἐνοικήσας ἐν τῇ μήτρᾳ τῆς ἀχράντου Θεοτόκου, ἥνωσεν ἑαυτῷ ἐξ αὐτῆς τῆς συλλήψεως σῶμα νοερὸν ἐψυχωμένον, καὶ γέγονε τέλειος ἄνθρωπος, εἷς καὶ ὁ αὐτὸς ὁμοιοπαθὴς ἡμῖν κατὰ πάντα, χωρὶς ἁμαρτίας· καὶ ἐν μὲν τῇ σαρκὶ αὐτοῦ ἱστῶμεν τὸ πάθος, ἐν δὲ τῇ Θεότητι αὐτοῦ ὁμολογοῦμεν τὸ κρὰτος. Οὗτοι δὲ Νεστοριανοί εἰσιν, ἐκβληθέντες μετὰ τοῦ ἀνοσίου αὐτῶν διδασκάλου ἀπὸ τῆς ἁγίας καὶ καθολικὴς ἐκκλησίας· καὶ ἀναθεματισθέντες περιέρχονται [πλαζόμενοι ἀπὸ τόπου εἰς τόπον, ὑποφθεῖραι βουλόμενοι τὰς ψυχὰς τῶν ἁπλουστέρων.”
[27] Τότε οἱ δοῦλοι τοῦ Θεοῦ, ποιήσαντες εἰρηνικὰς συνθήκας πρὸς Ἀλαμούνδαρον, ὑπέστρεψαν, καὶ τὴν δύναμιν] τῶν γραφέντων * ὑπὸ τοῦ Ὁμηρίτου ἀνήγαγον καὶ τὰ κινηθέντα εἰς τὰς ἀκοὰς τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ Ἰουστίνου, βασιλέως Ῥωμαίων, ὃς παραυτίκα γράμματα ἐποίησεν πρὸς Τιμόθεον, τὸν ἐπίσκοπον Ἀλεξανδρείας, ὅπως γράψῃ ἡ αὐτοῦ ὁσιότης καὶ ὑπὸ λόγον ποιήσῃ πρὸς * Ἐλεσβαὰν τὸν βασιλέα τῶν Αἰθιόπων, ὅπως στρατοπεδαρχήσας ἐξαλείψῃ πάντας τοὺς παρανόμους μετὰ τοῦ βασιλέως αὐτῶν. Γεγράφηκε δὲ καὶ ἡ αὐτοῦ εὐσέβεια τῷ αὐτῷ φιλοχρίστῳ βασιλεῖ Ἐλεσβαᾷ τὰδε· “Οἶδα τὸ χριστιανικὸν * τῆς σῆς ἀδελφότητος· καὶ ἦλθεν εἰς ἡμᾶς ὅτι ὁ ἀντάρτης, ᾧτινι ἐπίστευσας * τὴν βασιλείαν τῶν Ὁμηριτῶν, δραξάμενος καιροῦ, πάντας τοὺς ὑφ᾽ ἡμῶν * σταλέντας χριστιανοὺς Αἰθίοπας μετὰ τῶν εὑρεθέντων ἐκεῖ Ῥωμαίων καὶ Περσῶν χριστιανῶν, φόνῳ μαχαίρας ἀνεῖλεν, μὴ ἑλομένους * ἀρνήσασθαι Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ. Ἀλλὰ καὶ Νάγραν * τὴν πόλιν ἔρημον καὶ ἀοίκητον κατέστησεν. Γεγράφηκε δὲ εἰς Περσίδα καὶ Ἀλαμουνδάρῳ Σακίκᾳ, ἐξαιτούμενος * τὰ ὅμοια διαπράξασθαι εἰς τοὺς ἐκεῖσε ὄντας χριστιανούς. Προτρεπόμεθα τοίνυν καὶ ἐνορκοῦμεν κατὰ τῆς ἁγίας καὶ ὁμοουσίου Τριάδος τὴν σὴν ἀδελφότητα, χεῖρα βοηθείας ἔχουσαν τὴν τῶν ἁγίων ἁγγέλων * δύναμιν, ἐξελθεῖν, εἴτε πλοῆ *, εἴτε πεζῇ, κατὰ τοῦ μυσαροῦ καὶ παρανόμου ἑβραίου. Εἰ γὰρ τοῦτο ὀκνήσει ποιῆσαι ἡ σὴ ὁσιότης *, οὐρανόθεν μὲν ὀργίζεται αὐτῇ ὁ Θεὸς καὶ τῇ αὐτῆς πολιτείᾳ· ἡμεῖς δὲ διὰ Κόπτου καὶ Βερονίκης * τῶν λεγομένων Βλεμμύων * καὶ νομάδων * πλῆθος στρατευμάτων ἐκπέμψαντες, παρόδῳ χρησάμενα τὰ στρατόπεδα ἡμῶν διὰ τῆς γῆς σου, πᾶσαν συντρίψωσι, τὸν δὲ Ὁμηρίτην καὶ τὴν χώραν αὐτοῦ πᾶσαν εἰς τέλειον ἀφανισμὸν καὶ ἀνάθεμα καταστήσωσιν *.&rdquogr;
[28] Ὤ τῆς τοῦ πατρὸς ἡμῶν δυνάμεως Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἐκεῖ γὰρ Φαραὼ σκληρύνας τὴν καρδίαν, μετὰ τὴν δεκάπληγον, καταδιώξας τὸν Ἰσραὴλ, εἰς θάλασσαν κατεποντίσθη· ἐνταῦθα δὲ, τὰ χείρονα σπουδάσας διαπράξασθαι εἰς τοὺς κατὰ τόπον λαοὺς τοῦ Θεοῦ ὁ δεύτερος Φαραὼ, ἔγραψε τοῖς κατὰ τόπον βασιλεῦσι *, καὶ εὑρέθη ὀρύξας λάκκον εἰς ὃν καὶ ἐνέπεσεν. Οἶδεν γὰρ ὁ Θεὸς ἡμῶν εὐσεβεῖς ῥύεσθαι ἐκ θανάτου, ἀσεβεῖς δὲ εἰς ἡμέραν κολάσεως τηρεῖν. Ἐν Ἀλεξανδρείᾳ οὖν τῇ κατ᾽ Αἴγυπτον, ἀπριλλίῳ μηνὶ, ἰνδικτιῶνος τρίτης, συνάξας Τιμόθεος ὁ ὁσιώτατος ἐπίσκοπος πάντας τοὺς ὀρθοδόξους καὶ πλῆθος τῶν ἐν τῇ Νιτρίᾳ καὶ Σκήτει μοναχῶν, εἰς τὸ ἁγιώτατον μαρτύριον τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Μάρκου, ἐκήρυξε λιτανείαν * καὶ ἀγρυπνίαν ἐποίησεν, καὶ τῇ ἐπιούσῃ ἐπιτελέσας τὴν σύναξιν, καὶ τὴν θείαν προσφορὰν βαλὼν * ἐν σκεύει ἀργυρῷ, πέμπει πρὸς τὸν βασιλέα τῶν Αἰθιόπων διὰ πρεσβυτέρου, προτρεπόμενος αὐτὸν διὰ λόγου διδασκαλίας στρατοπεδαρχῆσαι, ὡσπερεὶ Σαμουὴλ τῷ Σαοὺλ κατὰ τοῦ Ἀμαλὴκ, καὶ ἀναθεματισμῷ τῷ διὰ ξίφους καὶ πυρὶ παραδοῦναι.
[Dunaan vicinis principibus persecutionem suadet; verum ad eorum unum legatum mittit Justinus imp. et ad eumdem] Tunc scribit dictus alter Pharao ad regem Persarum a rogans eum ut omnes christianos illic exsistentes occideret, quemadmodum fecerat ipse, addensque sibi benevolum esse solem et patrem solis b, quem Deum esse dicebat Hebræorum. Mittit etiam legatos ad Alamundarum c regulum omnium Saracenorum qui sub ditione erant Persarum, nuntians et ipsi quæcumque a se in christianos fuerant perpetrata, hortans ut eadem faciat. Pollicebatur vero eis pondus denariorum ter mille d, modo in christianos qui in terris suis degebant hujusmodi agerent persecutionem. Sed qui mirabilis est in sanctis suis, rex omnium sæculorum, coram oculis habens omni tempore mortem venerandam sanctorum suorum, inspiravit divo Justino, qui tunc Romanis imperabat, ut Abramium presbyterum e, virum religiosissimum et Deo dilectum, mitteret ad ipsum Alamundarum, qui et Sacchicas f dictus est, ad hortandum eum, ut pacifice ageret cum christianis, qui sub sua erant potestate g. Et quum lectæ essent ab Alamundaro execrandi regis litteræ, præsentibus Deo dilecto Abramio et quos a Perside rex Persarum miserat, Simeonio h presbytero et apocrisiario i orthodoxorum christianorum Persidis, et Joanne subdiacono qui et Mandinus dicitur, et Angæo comite, filio Zet k, qui erat ethnarchus christianus omnis coloniæ militaris; advenit eadem super re et Silas, episcopus Nestorianorum Persidis l, cum plurimis, obloqui volens et dogmatizare contra orthodoxos Romanos et Persas, simulque placere gentilibus et judæis.
[26] [conveniunt tum catholici, tum hæretici, ac utrinque suam doctrinam propugnant.] Dicebat vero iste cum suis: “Rogamus regiam tuam majestatem ut jungas te fratri tuo regi Homeritarum; Persæ enim sumus et nos m: et innotuit nobis imperatorem Romanorum eorumque sacerdotes agnoscere nunc se hominem crucifixisse et non Deum. Nos enim, instituti scriptis divinis patriarchæ Nestorii, opinamur et sentimus eum qui crucifixus est, hominem potentem fuisse et non Deum.” Et clamabant subsannantes coram gentibus cultui idolorum addictis: “Estne Deus ex muliere genitus, vel coagmentatus sanguine muliebri, vel fasciis involutus, vel esuriens, pavidus, fessus, moriens, ut isti, Angæus et Abramius, Isacius, Joannes, et Romani ac Persæ qui cum illis sunt, docent errantes? Taceant; Deus enim moriens non resurrexit.” Tunc Abramius, Deo dilectus, et qui cum illo erant Romani n et Persæ orthodoxi, scindentes vestimenta sua et conspersis terra capitibus suis: “Absit, inquiunt, nam fides Romanorum fundata est in traditione apostolorum et conciliorum, quæ nos docent divinæ Incarnationis mysterium, Deum Verbum scilicet, habitans in utero purissimæ Deiparæ, sibi univisse ab ipsa conceptione corpus et animam et factum esse perfectum hominem: qui unus et idem in omnibus nobis similis factus est absque peccato. Et in carne quidem ejus statuimus passionem, sed in Divinitate confitemur potentiam o. Isti vero Nestoriani sunt, ejecti cum suo impio magistro a sancta et catholica ecclesia. Qui anathemate perculsi, circumeunt errantes de loco in locum, corrumpere volentes animas simpliciorum.”
[27] [Fœdus ineunt orthodoxi cum Alamundaro; Justinus imp. regem Æthiopum litteris ad bellum hortatur.] Tunc servi Dei, ineuntes fœdus pacificum p cum Alamundaro, reversi sunt; et contenta in literis regis Homeritæ, tum ea quæ facta fuerant, detulerunt ad aures servi Dei Justini, imperatoris Romanorum q. Is vero absque mora scripsit ad Timotheum episcopum Alexandrinum r ut beatitudo sua litteras mitteret ad regem Æthiopum nomine Elesbaan, quibus eum hortaretur ad instruendum exercitum delendosque omnes impios cum rege suo. Scripsit vero imperator et ipsi pio regi Elesbaan in hæc verba: “Novi quantum religioni christianæ addicta sit fraternitas tua. Pervenit vero ad nos rebellem illum, cui credidisti regnum Homeritarum s, arrepta occasione, omnes, quos misisti, christianos Æthiopas, cum repertis ibi Romanis et Persis ejusdem religionis t, quum negare nollent Jesum Christum Filium Dei, occisione gladii interemisse. Sed et Nagrancivitatem desertam fecit et inhabitabilem. Deinde scripsit u regi Persarum et Alamundaro qui dicitur Sacchicas, rogans et ipsos ut similia agerent cum habitantibus ibi christianis. Hortamur itaque fraternitatem tuam atque obtestamur, per sanctam et consubstantialem Trinitatem, ut aggrediaris exsecrandum et impium judæum, sive mari, sive terra, tecum habiturus in auxilium sanctorum Angelorum potestatem. Si enim hoc haud præstat pietas tua, ei hinc quidem cælitus irascetur Deus et regno suo; illinc vero nos per Coptum w et Beronicen x immittemus Blemmyorum y et Nobadum z copias multas, et transibunt hæ per terras tuas aa conterent omnia, atque Homeritam et regnum ejus universum ad omnimodam ruinam et maledictionem adducent. Vale.”
[28] [Timotheus, patriarcha Alexand. eidem regi S. Eucharistiam mittit eique similiter bellum suadet.] O potestatem bb patris nostri Jesu Christi! Illic enim Pharao obdurans cor suum, etiam post decem plagas, et persequens Israël, submersus est in mari. [EXOD. XIV, 4, 8] Hic vero pejora tentans Pharao secundus adversus populum Dei in terris suis habitantem, scripsit ad reges vicinos, et inventus est fodisse lacum, in quem incidit ipse. [PSALM. VII, 15.] Novit enim Deus noster pios eruere e morte, impios vero servare in diem supplicii. [JOB. XXI, 30.] In Alexandria igitur Ægypti, mense aprili cc, Indictione tertia dd, beatissimus episcopus Timotheus ee, congregatis in ecclesia sancti apostoli Marci ff omnibus orthodoxis et multitudine monachorum Nitriæ et Scetis gg promulgavit processionem publicam hh et vigilias ii egit, ac die sequenti finita synaxi kk, divinam oblationem ll reponit in vase argenteo et per presbyterum mm mittit ad regem Æthiopum. Hortabatur autem eum per verbum disciplinæ, sicut Samuel regem nn Saul commovit contra Amalec ut exercitum instrueret et ruinæ perensem et ignem omnia traderet. [I REG. XV.]
ANNOTATA.
a Rex Persarum erat tum temporis Cavades. V. Comment. n. 93 et 169.
b Hic se solem, more magorum, venerari fingit Dunaan, ejusque patrem, id est, ni fallor, creatorem, Deum judæorum esse dicit. Solis templa magnifica fuere Palmyræ, Atræ in Mesopotamia ac passim inter Persas; eorumque deum Mithram eumdem esse cum sole mythologi recentiores jam haud dubitant. Ceterum id discere potuerant ex Cosma Indicopleuste, qui memorato prodigio solis, gradibus decem retrocedentis, hæc addit: Quidam dicunt apud Persas, ad hoc usque tempus, celebritatem Mithræ, id est solis, agi in memoriam signi sub Ezechia editi [Cosmas Ind. pag. 176, edit. Montfaucon.] .
c Almundarus iste, seu Alamundarus, ut eum Græci appellant, rex fuit Arabum Hirensium. Comment. n. 88 sq. 98 sq. etc.
d Kintar, sive talentum Arabicum, valebat denariis Arabicis, seu aureis Cpolitanis, mille; unde tria talenta Arabica, seu francos hodiernos circiter 45,000, Almundaro regulo (sic cod. A.) pollicetur Dunaan: quod regium non videtur; nisi numerus iste ex oscitantia adscriptus fuerit. Cfr annot. rr capitis I. De denariis Arabicis, sive dinar, sæpe mentio occurrit in historia Arabum Hispaniæ; at valor hujus monetæ insecutis temporibus, dum ipsi califæ eam cudere cœperunt, varius fuit. Ex eo porro quod kintar valuit aureis Romanis, seu Cpolitanis, mille, patet hunc ejus valorem æra christiana, et ut veri simile est, imperio Cpolitano, antiquiorem non esse. Significare voluerunt Arabes magnam vim aureorum; et siquidem systema decimale quod dicitur, omnibus gentibus placuit quadamtenus (quidquid de duodecimali doceant mathematici), constitutus est numerus aureorum mille. Kintar vero ipsum antiquius esse æra christiana haud dubitandum; quum et Æthiopes simili valore (Act. n. 4) atque etiam nomine fortasse, usi sint.
e De Abramio legato vide Comment. n. 131 sqq.
f De cognomento Sacchicas dictum ibid. n. 88.
g In regno Hirensi christiani multi fuere; vide Comment. § VII.
h De Simeonio, sive Simeone, presbytero oppidi Beth-Arsam prope Seleuciam v. ibid. n. 129 sqq. A Dionysio in Chronico dicitur episcopus Beth-Arsam; quatenus recte, ignoro [Cfr Barhebræus ap. Biblioth. orient. tom. II, pag. 409.] . Brevius diximus in Commentario de monasterio Gabulæ, ad cujus abbatem Simeonem scripsit homonymus Beth-Arsamensis; situm id erat prope castrum Γαβούλων, cujus meminit Procopius [De bello Pers. lib. I, 18; de Ædificiis, lib. II, 9; cfr Assemani, Bib. orient. tom. I, pag. 210.] , stadiis 110, seu chiliometris 20, a Chalcide: quodque respondere videtur hodiernæ Djebul, chiliometris 45 ad occidentem Euphratis et hodiernæ civitatis Balis [Ritter, tom. X, pag. 1084.] .
i Apocrisiarius i. e. legatus.
k A παρόντος καὶ Ἀγγείου κόμητος, υἱοῦ Ζῆδ, καὶ [Note: ] [abundat] υἱοῦ Ἰὼβ, ἐθνάρχου χριστιανοῦ πάσης τῆς παρεμβολῆς, Angæum istum comitem fuisse Saracenorum Hirensium, qui a S. Euthymio ad fidem christianam fuerant conversi, vix dubitandum est, Comment. n. 68; de hac colonia Saracenorum, sive Parembole, vide ibid. a n. 64.
l Silas iste fuit patriarcha Nestorianorum, Seleuciæ sedem habens. De eo ex sectæ historicis hæc inter alia collegit Assemanus [Bibl. orient. tom. II, loc. cit.] : Silas Babæo (patriarchæ, sive Catholico), uxoratus uxorato successit; qui quum filiam suam medico Elisæo despondisset, huncque sibi successorem designasset, paulo post mortuus est. Amrus historicus Silam ex Babæi archidiacono in patriarcham electum scribit anno sextodecimo Cavadis Persarum regis, Græcorum 816 (Christi 505), obiisse autem anno 834 (Christi 523 vel 524; verum ex Actis nostris manifestum est Silam in vivis fuisse mense januario anni 524) postquam duodeviginti annis sedisset. Silas igitur decessoris sui Babæi vestigiis ingressus est, et ideo ut plenius innotescat, satis erit de istius rebus gestis pauca addere: Babæus, inquit Assemanus [Ibid. pag. 408.] , laicus uxorem filiosque habens, post Acacii obitum in episcopum Seleuciæ, seu Nestorianorum Catholicum (ita enim patriarcham suum appellant illi) electus, synodum celebravit “in qua, teste Abulpharagio Barhebræo, sub pœna suspensionis sanxit ut omnes sui successores Catholici uxores ducerent. Itemque ut episcopus et presbyter, quotiescumque uxor eorum decederet, aliam ejus loco acciperent. Nimirum postquam a reliquis christianis in fide separati sunt, quidquid ipsis libebat ad explendam libidinem palam absque pudore ac timore faciebant.” Hucusque Abulpharagius, scriptor monophysita.
m Persæ sumus et nos; suberat Almundarus regi Persarum. Acta n. præced., Comment. n. 98. sq.
n A Ῥωμαῖοι καὶ Ἰσάκιος ὁ θεοσεβέστατος καὶ οἱ σὺν αὐτῶ πέρσαι ὄντες ὀρθ.
o In his procul absunt Acta a monophysismo; ipsisque verbis concilii Chalcedonensis passim utuntur. Codex A plura omittit: καὶ κατὰ τὴν παράδοσιν τῶν ἁγίων ἀποστόλων καὶ συνόδων βεβαίαν ἔχομεν τὴν πίστιν· οὗτοι γὰρ νεστοριανοί εἰσιν… Sed merito Boissonadius: Non potuerunt orthodoxi Nestorianorum blasphemata melioris doctrinæ expositione non redarguere; assumpsitque e codice nostro quæ suo deerant. Cfr Comment. n. 135, ubi de orthodoxia disserimus Simeonis Beth-Arsamensis. Metaphrastes hoc loco: οἱ θεοφιλεῖς οὗτοι … τοῖς τῶν θείων ἀποστόλων καὶ τῶν πατέρων ὀρθοδόξοις ἐπόμενοι δόγμασι, Θεὸν τέλειον καὶ ἄνθρωπον τέλειον ὁμολογοῦσι Χριστὸν, ἐν ὑποστάσει μιᾷ τὰς δύο φύσεις ἀσυγχύτως συνάπτοντες. In quibus pæne ad verbum definitionem Chalcedonensem exscribit.
p Almundarum christianos regni sui persecutum esse nusquam perhibent historici; cfr quæ de Cavade sunt dicta Comment. n. 93 ac ibid. n. 151.
q A τὰ πραχθέντα εἰς τὰς εὐσεβεῖς ἀκοὰς τ. δ. τ. Θ. Ἰ. τοῦ βασιλέως, ὃς παρ. Justinum imperatorem et ex Homerita quodam, nomine Dhu Thalaban, hæc didicisse narrant Arabes, Comment. n. 175.
r Ad Timotheum patriarcham scribendum esse monet quoque Simeon Beth-Arsamensis, ibid. n. 161. De Timothei doctrina et rebus gestis vide n. 169 sqq.
s Hic errat Justinus, quum Dunaan, seu Dhu Nowasus, numquam Æthiopum prorex fuerit. Sed hic ipse error, præter alia plura, ostendit epistolam genuinam esse. Etenim Actorum num. 2 dicitur Elesbaan in expeditione sua prima, profligato Dhu Nowaso, reliquisse in Homeritide ducem cum exercitu, qui regionem custodiret. Repugnant igitur inter sese locus ille Actorum (seu potius Acta universa, in quibus ubique Dhu Nowasus ut veteranus hostis Æthiopum prodit) et epistola Justini: nec ullatenus dici potest istam a scriptore Actorum confictam esse. Sed alio forte sensu intelligenda sunt hæc verba epistolæ: ᾧτινι ἐπίστευσας τὴν βασιλείαν τῶν Ὁμηριτῶν; nimirum Dhu Nowasum initio sui regni i. e. circa annum 490, fuisse Æthiopum proregem iisque tributum solvisse (Act. num. 1), ac dein rebellasse. Sed deficientibus monumentis hæc explorata minime sunt et in primis dubia habenda. Cfr Comment. n. 53 sq. 113 et 137.
t Ex quibus constat, uti ex epistola Dhu Nowasi ad Almundarum, aliisque non paucis, vere persecutorem fuisse regem illum, occisosque christianos in odium fidei. Sed non diffiteor belli prioris Elesbaan inter et Dhu Nowasum, quod anno circiter 518 gestum esse diximus, causam fuisse tributa, quæ christianis imponebantur. Cfr Comment. n. 111, 115, 117 sq. De Romanis et Persis eadem ac Justini litteræ habent Acta nostra num. 2, quum in utroque monumento Dhu Nowasi rebellio altera memoretur; si tamen gesta ab isto circa annum 518, rebellionem vocare fas sit. Procopium expeditiones duas in unam conflasse monuimus Comment. n. 110 sq. Verum hic prætermittere nolim quod Michaëlisius inquirit de scriptore isto, quid causæ esse potuerit cur persecutionem Arabicam prætereat; quod cum Walchio [Novi Comment. societ. reg. Gotting. loc. cit. pag. 26.] non possumus non mirari. Duo respondet Michaëlisius; alterum, hanc persecutionem nihil aut vix quidquam attinuisse ad Romanos, et in primis nihil ad bella Persica, quorum historiam scribebat Procopius. Alterum longe præcipuumest, Procopium scilicet non modo christianum non fuisse, at nec christianis favisse; licet (siquidem Justiniano, imperatori christiano, operam profitebatur) eos non aggrediatur. Quapropter eum modice tangebat hujusmodi persecutio christianorum. Procopium christianum non fuisse, ait Michaëlïsius, non credo ex iis tantum locis qui hanc in rem afferri solent, sed id in omnibus pæne ejus libris conspicuum est. Adducitque exempla quæ ab aliis prætermissa sunt, ac inter alia ipsum locum quem latine dedimus Comment. num. 111; quo idololatriam et religionem christianam eodem vocabulo designat, δόξαν vocans utramque. Adverte vero Maltretum nostrum, qui hæc e Græco convertit, δόξαν dicere Latine nunc religionem, nunc superstitionem, prout de christianis aut de ethnicis Procopius scribit. En verba Græca, De bello Pers. lib. I, cap. 20: χριστιανός τε ὤν (Elesbaas nimirum) καὶ ΔΟΞΗΣ τῆςδε ὡς μάλιστα ἐπιμελούμενος; et post paulo Homeritas ethnicos scribit ΔΟΞΑΝ τὴν παλαιὰν σέβοντας, ἥν δὴ καλοῦσιν Ἑλληνικὴν οἱ νῦν ἄνθρωποι. His aliisque disputatis nullus dubitat Michaëlisius quin a religione christiana alienus fuerit Procopius [Orient. Biblioth. loc. cit. pag. 151 et seqq.] . De quo jam scripserat Alemannus [Procop. tom. III, pag. XXII, edit. Bonn.] : Quemadmodum ergo Procopii historia … fidem habet indubitatam, ita quæ ipse de religione scribit, nullam auctoritatem habere jure censemus.
u A γεγράφηκε δὲ καὶ ἐν Περσίδι Ἀλαμουνδάρῳ τῷ λεγομένω Σακικὰς.
w Coptos, hodiedum Keft, celeberrimum olim emporium, ad latus dexterum Nili et ad latitunem 26°; quod jam ævo Strabonis partim incolebant Arabes, in primis mercatores, ni fallor. Huc deveniebant merces Indorum et Arabum ex portu Berenice ad mare rubrum, de quo annot. seq. De Copto et itinere quod memorat Justinus in epistola hæc habet Plinius lib. V cap. 9: Coptos, Indicarum Arabicarumque mercium Nilo proximum emporium. Et lib. VI cap. 23: Duo millia passuum ab Alexandria abest oppidum Juliopolis. Inde navigant Nilo Coptum CCCIII millibus passuum… A Copto camelis itur, nimirum Berenicen.
x Pergit Plinius de itinere a Copto ad mare rubrum et Berenicen scribens: A Copto camelis itur, aquationum ratione mansionibus dispositis… Inde Berenice oppidum, ubi portus rubri maris, a Copto CCLVIII M passuum [Cfr d'Anville, Géogr. anc. tom. III, pag. 34.] . Detecta sunt rudera Berenices anno 1817 a G. Belzoni, ad latitudinem circiter 23° 40' [Narrative of the operations etc. pag. 306 et seqq. Brussels 1835; cfr Champollion-Figeac, Egypte anc. pag. 432.] ; id est, ut Ptolemæus scribit, prope tropicum Cancri. Coptum inter et Berenicen agnoscitur etiamnum via strata, qua tum aquæ Nili continebantur eluvionis tempore, tum merces a mari rubro deducebantur. Acta itaque hoc loco, ut alias, accuratissima esse, nemo inficias ibit. Locum eumdem his verbis expressit Metaphrastes: τὰ δὲ Ῥωμαἳκὰ … στρατεύματα καὶ ἡμέτερα διάτε Κόπτου καὶ Βερονίκης καὶ Βλεμμύων τῶν νομάδων πρὸς ἄμυναν ἐκπεμπόμενα κατὰ πάροδον βλάψει μὲν τὴν ὑμετέραν, τὸν δὲ Ὁμηρίτην τελείῳ παραδώσει ἀφανισμῷ.
y De Blemmyis, qui juxta mare rubrum habitarunt ab Æthiopia usque fere ad sinum Heroopolitanum [Note: ] [Golfe de Suez.] , vide Comment. n. 45 et 71.
z Codex noster et Metaphrastes perperam νομάδων; nam et Blemmyi nomades erant, et passim noti sunt Nobades [Cfr Cosmas Indicopl. pag. 179.] , sive Nubii qui juxta Blemmyos habitabant in interiori Ægypto et hodierna Nubia. Nubios fidem christianam accepisse ab Æthiopibus scribit Josephus Sapeto [Ap. Annales des voy. 1845, tom. II, pag. 308, 310; Viaggio, pag. 65; cfr Comment. sup. n. 35.] , et quidem circa annum 500; secus ac censuit Letronne [Mém. de l'Institut, tom. IX, pag. 166 et seq.] , in erudito Commentario de inscriptione regis Silconis.
aa Codex A διὰ τῆς σοῦ. (omittit γῆς) συντρίψουσι πάντας, τὸν δὲ … εἰς τέλειον ἀφανισμὸν καταστήσουσιν. Ἔῤῥωσο.
bb A ὤ τῆς μεγάλης κρίσεως τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ! Ἐκεῖ γὰρ.
cc Omisso mense Syromacedonum Xanthico, qui respondebat Aprili, sola appellatione Romana, seu Græca, hic utitur auctor, secus ac supra factum n. 1 et 20. Confirmantur ex eo, non tamen demonstrantur, quæ supra conjectavimus, antiquissimam editionem Syriacam Actorum desivisse cum numero 23. Vide Comment. n. 201, et annot. m ad cap V.
dd Id est, mense aprili anni 525.
ee Vide annot. r.
ff Μαρτύριον hic est ecclesia martyri dedicata; vide Cangii Glossarium. Peculiarem apud Ægyptios cultus honorem obtinuit S. Marcus, qui primus in Ægypto evangelium prædicavit, et in ipsa Alexandria constituit ecclesias: vide Euseb. Hist. eccles. lib. II cap. 16. Ejus successor habebatur patriarcha Alexandrinus. Hucusque Boissonadius. Ecclesiæ S. Marci vicissitudines passim contingit Renaudotius in Historia patriarcharum Alexandrinorum. Dicta est etiam ecclesia major, ejusque meminit Cosmas Indicopleustes [Cosmas Ind. pag. 331, edit. Montf. cfr Renaudot, Hist. patr. Alex. pag. 178, 331, 577.] , qui Alexandriæ vixit non multo post tempus de quo in Actis scribitur [Cosmas, pag. 124 et 264.] . Corpus vero S. Marci novimus ablatum esse a Venetis sæculo IX.
gg De Nitria et Scete earumque monasteriis et monachis plura collegimus in Actis S. Joannis Colobi [Acta SS. tom. VIII Octobr. pag. 39 et seqq.] ; quæ hic repetere supervacuum foret. Videndus et Stephanus Quatremere, qui de his locis solita accuratione dissertat [Quatremère. Mém. géogr. et hist. sur l'Egypte, tom. I, pag. 451.] . Exeunte sæculo quarto in Ægypto monachi erant et moniales ultra 100,000 [Fleury, Hist. eccl. liv. XX, n. 9.] ; ex quo patet innumeros adhuc fuisse ineunte sæculo sexto. Incolas vero habuisse Ægyptum ajunt ævo Lageorum circiter 7,000,000, nec multo pauciores sæculis christianis, usque ad invasionem Arabum Mahumetanorum.
hh Λιτανεία, seu λιτὴ, ut habet codex A, est processio ecclesiastica, qua de re plura habent scriptores ecclesiastici Græci. Vide Glossarium Cangii et Rituale Græcorum [Goar. Rituale Gr. pag. 770 et passim.] .
ii Ἀγρυπνίαις sive vigiliis, quæ in ecclesiis peragebantur, festa ac dominicum diem præveniebant veteres christiani, quæ nunc propter irrepentes abusus (de quibus jam Chrysostomus querebatur) [Chrysost. opera tom. XI, pag. 669, edit. Maurinæ.] raro fiunt, aut in solis fere monasteriis retentæ sunt. Earum sæpe meminit laudatus Chrysostomus. Vide et Cangium, et Codicem sacramentorum Leonis Magni.
kk Σύναξις tum conventus significat christianorum qui in ecclesiis peraguntur, tum liturgiam quæ illic celebratur. Utrumque designari hoc loco docemur ex sequentibus.
ll Προσφερεῖν est offerre, Corpus et sanguinem Christi conficere, ait Cangius; προσφεραί, eodem auctore, præsertim dicuntur “oblata” seu hostiæ sacræ, interdum etiam non consecratæ, sed consecrandæ, quæ προσφοραὶ ἀλειτουργήται dicuntur in Nomocanone Coteleriano num. 111 et 453. Verum προσφοράν pro Eucharistia accipiendam esse passim inter archæologos convenit [V. Binterim, Denckwürdigkeiten, tom. VI, part. 3, pag. 537.] ; eulogiis vero quid significetur ex ætate scriptoris et rei adjunctis dijudicandum esse tradunt. Hic insuper τὴν θείαν προσφοράν appellat uterque codex; quo manifeste significatur hostia consecrata, seu SS. Eucharistia. Ceterum mutuæ societatis, inquit Selvaggius, qua universi fideles veluti unius corporis membra inter se colligati adhærent, potissimum vinculum est Eucharistiæ participatio, ex Apost. 1 Cor. X … Atque hinc a prima Ecclesiæ ætate usurpatum fuisse novimus, ut tum ad absentes ab ecclesia Eucharistia mitteretur, tum vero, quo mutuam communionem exprimerent, eam ultro citroque inter se mitterent episcopi. Qui aliqua de causa tenebantur, quominus cum ceteris fidelibus ad sacra mysteria celebranda convenirent, iis a diaconis perlatam fuisse Eucharistiam tradit Justinus Apolog. II … Transmissio vero Eucharistiæ inter episcopos, ut mutuæ pacis argumentum esset, aperte colligitur ex Irenæi mart. epistola apud Eusebium Eccl. Hist. lib V cap. XXIII, qui Victorem papam admonens, ne Dei ecclesias ob diversam paschæ celebrationem a communione abscinderet, testatur illius prædecessores pacem cum iis coluisse, qui ex iis ecclesiis ad se venissent; tum addit: “Illi ipsi qui te præcesserunt presbyteri, quamvis id minime observarent, ecclesiarum presbyteris qui id observabant, Eucharistiam transmiserunt.” Eumdem morem respicit ea, quæ ætate Melchiadis, Siricii et Innocentii vigebat consuetudo, ut ab ecclesia episcopi ad titulos sive ad ecclesias minores die dominico Eucharistia mitteretur [Selvaggius, Antiqq. Christ. lib. III, cap. X, II. 10.] . Sæculo sexto rarius id fiebat, præsertim in occidente [Binterim loc. cit. pag. 534 et tom. II, part. 2. pag. 139; cfr Novell. 123, cap. 36.] ; cœperantque jam dudum in Eucharistiæ locum mitti eulogiæ, seu panis benedictus. In quibusdam tamen locis, ait Binghamus, mos per plura insequuta sæcula post concilium Laodicænum duravit. Nam Joannes Moschus, ineuntis sæculi VII scriptor, de communione loquitur quam monachus quidam ad alium monachum, sex millibus passuum a se separatum miserit. Vide Moschi Pratum spirituale, cap. 29. Conjicit etiam Binghamus ex canone 14 concilii Laodicæni, Eucharistiam mitti solitam in primis circa festum Paschatis: Hoc maxime, si non solum (quod temere dicit), fiebat in solemnitate paschali, in unitatis, amoris ac caritatis testificationem. Non multo post Pascha anni 525 S. Eucharistiam ad regem Æthiopiæ mittit Timotheus patriarcha. Synodum enim habuit mense aprili, et forte ineunte mense; pascha vero anno illo incidebat in diem 30 martii. Verum aliam canonis 14 concilii Laodicæni interpretationem non immerito proponit vir doctus Ant. J. Binterim [Loc. cit. tom. IV, part. 2. pag. 535.] .
mm A διὰ πρεσβυτέρων, per presbyteros.
nn A ὥσπερ Σαμουὴλ καί Δαυὶδ κατὰ τοῦ Ἀμαλὴκ, καὶ ἀναθεμ.
* Α τὸν ἡλιον εὐμ. καὶ τὸν π.
* Α ὑποσχ. ὁλκ … ἐπαγάγοι … ἐξουσ. αὐτοῦ.
* Α τ. λ. Σακικὰς
* Α πρ. τοὺς Ῥωμαίων Σαρακηνοὺς.
* Α Συμεωνίτου.
* Α νεστ. περσιδος.
* Α ἑβραίων
* Α διδασκαλιῶν
* Α ἀν. τέλειος δυν. ὑπ.
* Α ἥ ἐν σπ. ειλισ.
* Α ἀνίστατο.
* Α και κατὰ.
* Α omitt. usq. Νεστοριανοί εἰσιν.
* Α omittit.
* Α ποιήσῃ Ἐλεσβὰν
* Α χριστιανικώτατον.
* Α ἐπιστεύσατε.
* Α ὑφ᾽ ὑμῶν ἐλθόντας
* Α ἑλομένων
* Α Νεγρὰν
* Α και αὐτοὺς
* Α καὶ αρχαγγέλων
* Α πλῷ.|. πλοΐ.
* Α γνησιότης, q. præs. Boiss.
* Α και τ. λ.
* Α Βλημάδων.
* Α Νοβάδων
* Ασυντρίψουσι … καταστήσουσι.
* Α ἔγραψε κατὰ τόπον βασ.
* Α λιτην
* Α omittit.
CAPUT VII.
Rex Elesbaan sese ad bellum parat; adit sanctum quemdam stylitam; pars navium ejus ad Homeritidem pervenit.
Ἔτυχεν δὲ πρωῒ τὸν θεράποντα τοῦ Θεοῦ Ἐλεσβαὰ συνάξαι ἐκ πάσης τῆς βασιλείας αὐτοῦ καὶ ἐξ ἄλλων ἐθνῶν, πλῆθος χιλιάδων ἑκατὸν εἴκοσι. Καὶ κατ᾽ οἰκονομίαν τοῦ σωτῆρος, εἰσῆλθεν πλοῖα τῶν ἐμπόρων Ῥωμαίων καὶ Περσῶν καὶ Αἰθιόπων *, καὶ ἐκ τῶν νήσων Φαρσὰν, ἑξήκοντα· οὕτως, ἀπὸ μὲν Ἀειλὰ * τῆς πόλεως πλοῖα δεκαπέντε, ἀπὸ τοῦ Κλύσματος εἴκοσι, ἀπὸ Ἰωταβῆς ἑπτὰ, ἀπὸ Βερωνίκης δύο, ἀπὸ τῆς Φαρσὰν ἑπτὰ, ἀπὸ Ἰνδίας ἐννέα· ταῦτα συνάξας Ἐλεσβαὰν ἐν ὅρμῳ τινὶ λεγομένῳ Γαβαζὰ, ὑπὸ τὴν ἐνορίαν ὄντι Ἀδουλὶς τῆς πόλεως, τῆς παραθαλασσίας, ἐκέλευσεν ἐνολκισθῆναι ἐπὶ τῆς γῆς. Πεποίηκε δὲ καὶ αὐτὸς Ἰνδικὰ πλοῖα ἐν τῷ χειμῶνι τῆς αὐτῆς τρίτης ἰνδικτιῶνος δέκα, φιλοκαλήσας τὰ ἑβδομήκοντα. Ἐν τοσούτῳ οὖν πέμπει διὰ ξηρᾶς χιλιάδας δεκαπέντε Αἰθιόπων τῶν βαρβάρων, ὀφειλόντων περάσαι ἐκ νότου τῆς Αἰθιόπων χώρας καὶ μέχρις ἀνατολῆς * εὐτρεπισθῆναι εἰς μέρη τινὰ τοῦ Ὁμηρίτου, ὅπως, τῶν πλοίων μετὰ τῶν στρατοπέδων ἐκ δυσμῶν θαλάσσης * ἐρχομένων, ἐκεῖνοι ἐξ ἀνατολῶν παρεμβάλωσιν. Ὁδεύσασαι δὲ αἱ δεκαπέντε χιλιάδες τῶν βαρβάρων μονὰς δεκαπέντε *, καὶ ἐπὶ ἄλλας ἑπτὰ * διοδεύσασαι δι᾽ ἀβάτων καὶ ἀνύδρων ὀρέων, διεφθάρησαν καὶ οὐ διήρκεσαν ἐπὶ τὸν Ὁμηρίτην ἀπελθεῖν, οὐδὲ ἐπὶ τὴν Αἰθιοπίαν ὑποστρέψαι. Καὶ μετὰ τὴν ἁγίαν Πεντηκοστὴν, εὐτρεπίσας ἅπαντα καὶ μέλλων κινῆσαι, πρόκενσον ποιεῖ ἐπὶ τὴν ἁγιωτάτην τοῦ Θεοῦ μεγάλην * ἐκκλησίαν, ὅπου οἱ βασιλεῖς καὶ οἱ ἱερεῖς τῆς χώρας θάπτονται· καὶ ἐλθὼν * εἰς τὸν νάρθηκα τῆς ἐκκλησίας, [ἀπέθετο τὴν ἐσθῆτα καὶ τὸν κόσμον ὃν εἰώθασιν οἱ βασιλεῖς ἐνδιδύσκεσθαι καὶ μετὰ παγανῆς φορεσίας εἰσελθὼν, καὶ στὰς μεταξὺ τῶν κεράτων τοῦ θυσιαστηρίου, ὑψώσας τὰς χεῖρας εἰς τὸν οὐρανὸν, ἔλεγεν·]
[30] “Δέσποτα Θεὲ, παντοκράτορ, δημιουργὲ τῶν οὐρανίων δυνάμεων ὁρατῶν τε καὶ ἀοράτων, ὁ ὑπὸ μυριάδων ἀγγέλων ὑμνούμενος, ᾧ παρίστανται Χερουβὶμ τὰ πολυόμματα καὶ τὰ ἑξαπτέρυγα Σεραφὶμ, ᾄδοντα ἀσιγήτοις χείλεσιν· &ldquogr;Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαὼθ,&rdquogr; τρισάγιε Θεὲ τῶν θεῶν, καὶ Κύριε τῶν κυριευόντων· βασιλεῦ τῶν βασιλευόντων * · Πάτερ τοῦ Κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, φωσφόρε *, νικητὰ, τροπαιοῦχε, σταδιάρχα, σὺ εὐδόκήσας ἐξαποστεῖλαι τὸν Υἱόν σου καὶ Λόγον ἐκ τῆς οὐσίας τῆς σῆς σῶσαι τὸ ἀπολωλὸς τῆς ἀνθρωπίνης ἑκατοντάδος πρόβατον· ὃς κατελθὼν καὶ σαρκωθεὶς ἐξ Ἁγίου Πνεύματος καὶ τῆς ἁγίας παρθένου Μαρίας, πάντα τὰ πρὸς σωτηρίαν ἡμῶν εἰργάσατο· φωτίσας ἡμᾶς τοὺς ἐν σκότει τῆς ἀγνοίας * ὄντας, γνῶναι σὲ τὸν τῶν πατέρων Θεὸν, καὶ αὐτὸν τὸν μονογενῆ σου Υἱὸν καὶ Λόγον· καὶ τὸ Πνεῦμά σου τὸ Ἅγιον. Καὶ ἰδοὺ ὡς ἡμέρα * αὕτη, ἡ ἄνομος γῆ καὶ σποδὸς ἐπάταξεν μητέρα ἐπὶ τέκνοις, καὶ τοὺς ἱερεῖς σου καὶ πρόβατα νομῆς σου ἐξωλόθρευσε, καὶ κατὰ τοῦ μονογενοῦς σου Υἱοῦ, καὶ κατὰ * τοῦ κέρατος τοῦ θυσιαστηρίου * αὐτοῦ καθωπλίσθη. Καὶ νῦν δέσποτα Θεὲ ὁρατῶν τε καὶ ἀοράτων, ἰδοὺ πιστεύων ἐπὶ τῷ ὑβρισθέντι ὑπὸ τοῦ ἀνόμου σημείῳ τοῦ Χριστοῦ σου, παρατάττομαι αὐτῷ. Μὴ καταισχύνῃς με ἀπὸ τῆς προσδοκίας μου, μή ποτε εἴπωσιν οἱ ἀγνοοῦντές σου τὸ ὄνομα· &ldquogr;Ποῦ ἐστιν ὁ Θεὸς αὐτῶν;&rdquogr; Εἰ δὲ τὸ πλῆθος τῶν ἁμαρτιῶν μου ἐναντιοῦται ταῖς ἐμαῖς προσευχαῖς, πάταξόν με σύ, Δέσποτα, καὶ μὴ παραδῷς τὴν κληρονομίαν σου εἰς χεῖρας ἀνόμων τῶν βλασφημούντων τὴν ἁγίαν σου Τριάδα. Ἡμεῖς γὰρ λαός σου καὶ πρόβατα νομῆς σου ὑπάρχομεν *, καὶ σοὶ τὴν δόξαν ἀναπέμπομεν εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν.”
[31] Καὶ μετὰ ταῦτα ἐκπορεύεται ἀπὸ τῆς βασιλευούσης, καὶ εὑρέθη μετὰ τριακοσίων δέκα χιλιάδων [τῶν προσρυέντων αὐτῷ πεζῶν πολεμιστῶν. Ἐν πόλει δὲ τῆς Αἰθιοπίας Σαβὶ λεγομένῃ ὑπῆρχέν] τις Ῥωμαῖος ἐκ πόλεως Ἀειλὰ *, μοναχὸς * θεοφόρος, ἀσκητὴς καὶ προγνώστης, οὗ τὸ ὄνομα ἀββᾶ Ζώνενος, πρὸς ὃν ὁ βασιλεὺς μετὰ ἄλλων πέντε ὀνομάτων σχήματι παγανῷ καὶ πεζῷ, ἐπορεύθη ἐπερωτῆσαι αὐτὸν διὰ τοῦ Θεοῦ. Ἦν δὲ οὗτος ἀπὸ τεσσαράκοντα πέντε * ἐτῶν ἱστάμενος ἐν πυργίῳ μὴ ἔχοντι θύραν ἢ θυρίδα· εἶχε δὲ ἔξωθεν σὺν τῇ οἰκοδομῇ πλάτος πηχέων πέντε *, καὶ ὕψος σὺν τῇ οἰκοδομῇ πηχέων πέντε· τρυμαλιὰ * δὲ μικρὰ πρὸς [τὰ θεμέλια τοῦ πύργου ὑπῆρχεν, δι᾽ ἧς τις ἤκουεν τὰ λαλούμενα ὑπ᾽ αὐτοῦ. Καὶ προσφέφει αὐτῷ ὁ βασιλεὺς θυμιάματα συνθετὰ ἑπτὰ ἔχοντα ἕκαστον ἔσωθεν ἀνὰ δηνάρια δέκα· καὶ λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Εὐλόγησόν με, ἀββᾶ, καὶ εὖξαι τῷ Θεῷ κατευοδῶσαι τὴν ὁδὸν ἡμῶν καὶ συμπρᾶξαι.&rdquogr; Ὁ δὲ δοῦλος τοῦ Θεοῦ ἀπεκρίθη· &ldquogr;Ἔστω σὺν σοὶ ὁ συμβασιλεύων σοι. Πλὴν ἄφελε τὸν δόλον, καὶ ἀφαιρεθήσεται ἀπὸ σοῦ.&rdquogr; Λέγει ὁ βασιλεὺς τῷ γέροντι·] &ldquogr;Καὶ τίς εἰμὶ, ἀββᾶ;&rdquogr; Λέγει αὐτῷ ὁ γέρων· &ldquogr;Μὴ προσθῇς τοῦ ἐπερωτᾷν με.&rdquogr; Τότε συνῆκεν ὁ βασιλεὺς, ὅτι διὰ τὸ χρυσίον εἶπεν. * Καὶ λέγει * ὁ γέρων· &ldquogr;Ἡ εὐχὴ τοῦ ἀρχιποίμενος Ἀλεξανδρείας, καὶ τὰ δάκρυα Ἰουστίνου, καὶ ἡ θυσία ἡ εὐωδεστάτη τῶν μαρτύρων ἀνέβη ἐπὶ τοῦ νοεροῦ θυσιαστηρίου.”
[32] Καὶ εὐλογηθεὶς ὑπ᾽ αὐτοῦ *, κατέβη εἰς Ἀδουλὴν τὴν πόλιν, κἀκείθεν εἰς Γάβαζαν. Καὶ κελεύει ὁ βασιλεὺς ἐπισιτισμὸν * εἴκοσι ἡμερῶν βαστάσαι πάντα τὸν στρατὸν καὶ μόνον *. Καὶ οὕτως ἐνεβάλοντο ἑβδομήκοντα πλοῖα. Ὅτε οὖν ἔμαθε * τὴν φθορὰν τῶν δεκαπέντε χιλιάδων ὁ βασιλεὺς τῶν Ὁμηριτῶν, ἔγνω τοῦ λοιποῦ μὴ δύνασθαι τοὺς Αἰθίοπας ἐπελθεῖν αὐτῷ διὰ γῆς, καὶ ἀντιμηχανᾶται κατὰ τῆς δικαίας κρίσεως τοῦ Θεοῦ ὁ Ἰουδαῖος καὶ ποράνομος βασιλεύς. Ἔστι γὰρ ἐν τῇ θαλάσσῃ μεταξὺ τῶν Αἰθιόπων καὶ τῶν Ὁμηριτῶν στενὸς τόπος τῆς θαλάσσης, ἔχων [πλάτος σταδίων δύο·] ἔστι τὸ στενὸν εἴς τινας * τόπους κατάβραχον. Κελεύει οὖν πλῆθος σιδήρου ἀναριθμήτου συνάξαι καὶ ἅλυσιν γενέσθαι. Εἶχε δὲ ὁ σταθμὸς τοῦ ἑνὸς γονατίου λίτρας ἑκατὸν ὀγδοήκοντα. Καὶ συζευγνύει ἀνὰ γονάτια πεντήκοντα, καὶ παρεισφέρει ξύλον ἐλαφρὸν ἀγριοφοινίκινον* μεταξὺ τῆς ἁλύσεως τῶν πεντήκοντα γονατίων. Καὶ οὕτως ἀπ᾽ ἄκρου τῆς γῆς ἕως τοῦ ἑτέρου ἄκρου *, διέφραξε τὴν θάλασσαν. Καὶ ὅπου μὲν βράχη ἦσαν μετὰ μολίβδου ἐποίησε * τοὺς πιαστήρας καὶ κρίκους τῆς ἁλύσεως· ὅπου δὲ βάθη ἦσαν, ἐβάσταζον τὰ κορμία τῶν ξύλων τὴν ἄλυσιν. Καὶ μετὰ πλήθους ἀναριθμήτου παραγίνεται κατάφρακτος ὁ βασιλεὺς εἰς τὸν ποταμὸν *, ὅπου ἔλεγεν καταντῆσαι αὐτόθι τὸν βασιλέα Ἐλεσβαάν.
[33] Ἀγνοούντων οὖν τῶν ἀπὸ τῶν πλοίων ὅτι ἡ ἅλυσίς ἐστι διὰ μέσου ἐμποδίζουσα, παραγίνονται εἰς τὸν τόπον τὸν στενόν. Καὶ ἄφνω τὸ πρῶτον πλοῖον περῶν, κατὰ κυβέρνησιν τοῦ ἀπόλλοντος * τὰς βουλὰς τῶν πανούργων, μόνου δυνατοῦ Θεοῦ, κουφισθὲν ὑπὸ τοῦ ῥεύματος, ὑπεράνω τῆς ἁλύσεως ἐπὶ ἑνὶ μέρει * κέκλικεν, ὥστε νομίζειν τοὺς ἀπὸ τῶν ἄλλων πλοίων, ὅτι εἰς βράχος κεκάθηκεν. * Τὸ αὐτὸ οὖν πάσχουσιν ἄλλα ἐννέα πλοῖα· καὶ γίνεται ζάλη τρικυμίας * ἐν τῇ θαλάσσῃ, καὶ ἀγριοῦνται ἄφνω τὰ κύματα, καὶ ἐκουφίζοντο τὰ πλοῖα μετὰ τῶν κορμίων, καὶ ἐχάλων ὑπεράνω * τῆς ἁλύσεως. Καὶ ὡς ἐγένετο δὶς καὶ τρὶς τοῦτο, ἐκόπει * ἡ ἅλυσις· καὶ οὕτως ἐπέρασαν τὰ δέκα πλοῖα ἐπὶ τὸν Ὁμηρίτην ἀβλαβῆ. Τὰ δὲ ἄλλα ἑξήκοντα πλοῖα ἐν οἷς ἦν ὁ βασιλεὺς ἐκ τῆς ζάλης καὶ τῶν σφοδρῶν ἀνέμων ὑπέστρεψαν εἰς τὰ ὀπίσω ἐπὶ ἄλλους σταδίους δεκαδύο *. Τὰ δὲ δέκα πλοῖα, τῷ ῥεύματι * τοῦ ἀνέμου ὀρθὸν πλοῦν τελέσαντα, ἦλθον εἰς τὸν τόπον ἀπέχοντα τοῦ αἰγιαλοῦ, ἔνθα ἦν ὁ βασιλεὺς, μίλια δεκαπέντε. Πέμπει οὖν ἐκεῖ εἰς ἀπάντησιν τούτων ὁ Ὁμηρίτης στρατηγοὺς μετὰ τριάκοντα χιλιάδων καταφράκτων σεσιδηρωμένων πάντων καβαλλαρίων.
[Classem et exercitum parat Æthiopum rex; pereunt ex ejus militibus 15,000. Supplicationem] At servus Dei Elesbaan, quum ex proprio regno, tum ex vicinis gentibus, mature a exercitum collegerat centum viginti millium militum b. Insuper providentia Salvatoris collectæ sunt naves institorum c Romanorum, tum Persarum et Æthiopum, denique ex insulis Pharsan d, universim sexaginta: nimirum ex Æla e civitate, naves quindecim; ex Clysmate f, viginti; ex Iotabe g, septem; ex Berenice h duæ; ex Pharsan i septem; et ex India k novem. Quas omnes naves congregavit Elesbaan in quadam statione navali, dicta Gabazan l quæ intra fines est civitatis Adulis, sitæ ad mare m, et trahi jussit supra arenam. Insuper hieme ejusdem tertiæ indictionis n confecit et ipse naves Indicas o decem; adornavitque in hunc modum universim septuaginta. Tum itaque quindecim millia Æthiopum barbarorum mittit itinere terrestri ad meridiem Æthiopiæ, ut illic trajiciant mare p et ad orientem ascendant, et in partibus aliquibus Homeritidis instruantur. Sic enim quum naves cum copiis ex occidente erant adventuræ, illi ex oriente inexspectati adfuissent. Sed posteaquam hi barbari quindecies mille iter peregerant dierum triginta q, ac dein dierum septem r per montes inaccessos et aridos, neque ad Homeritidem progredi potuerunt, neque reverti ad Æthiopiam, et misere perierunt. Transacto festo Pentecostes s, quum jam parasset omnia rex Æthiopum, instante profectione, processionem t instituit ad sanctissimam Dei magnam ecclesiam in qua reges et sacerdotes regionis sepeliuntur u; perveniensque ad narthecem w ecclesiæ, vestem deposuit et ornatum quem solent reges gerere, ac induto habitu plebejo x intravit stetitque inter cornua altaris. Tum protensis manibus ad cælum:
[30] [idem instituit publicam et Deum ferventerorat.] “Domine Deus omnipotens, inquit, conditor cælestium virtutum, visibiliumque et invisibilium, qui a millibus angelorum laudaris, cui adstant Cherubim oculos multos habentes et Seraphim cum sex alis, canentes labris numquam silentibus:“ Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Sabaoth, ter sancte Deus deorum et Dominator dominantium rex regum, pater Domini et salvatoris nostri Jesu Christi, lucifer, victor, gerens tropæa et princeps stadii, tu Filium tuum et Verbum de substantia tua mittere decrevisti, ut ovem perditam ex centenario grege hominum salvaret.” [DANIEL, VII, 10., ISAI. VI, 2., APOC. IV, 8., I TIM. VI, 15., I COR. IX, 24., MATTH. XVIII, 12.] Hic vero descendens de cælo et incarnatus de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, omnia perfecit quæ ad salutem nostram pertinebant, illuminans nos qui in tenebris ignorantiæ eramus, ut cognosceremus te Deum patrum nostrorum, et ipsum unigenitum Filium tuum et Verbum, ac Sanctum Spiritum. Et ecce dies ipse, et impia terra et cinis percussit matrem in filiis, ac sacerdotes tuos et oves pascuæ tuæ penitus perdidit, et adversus Filium tuum et cornu altaris ejus armatus est. [Cfr I Cor. IV, 3.] Et nunc, dominator Deus visibilium et invisibilium, ecce confidens in signo Christi tui, quod impius ille contumelia affecit, aciem instruo adversus eum. Non igitur fraudes me in hac exspectatione mea, ne quando dicant qui ignorant nomen tuum: [PSALM. CXVIII, 116.] “Ubi est Deus eorum.” [PSALM. CXIII.] Quod si multitudo peccatorum meorum adversatur precibus meis, me percellas, Domine, et non tradas hæreditatem tuam in manus impiorum qui blasphemant tuam sanctam Trinitatem. Nos enim populus tuus et oves pascuæ tuæ sumus, et tibi gloriam damus in sæcula. Amen.” [PSALM. XCIX, 3.]
[31] [Dein sanctum quemdam stylitam adit, qui ei fausta renuntiat.] Quibus dictis exit e civitate regia y ad exercitum suum ad quem convenerant pedites ter centies et decies mille z. In civitate autem Æthiopiæ, quæ dicitur Sabi aa, erat Romanus bb quidam ex Æla cccivitate, monachus sanctissimus, asceta strenuus et propheta, cui nomen abba Zonenus dd. Ad hunc cum viris quinque ee habitu plebejo et pedester venit rex, ut interrogaret eum Dei nomine. Stabat autem ab annis quadraginta quinque ff in turri parva gg, non habente neque januam, neque fenestram, lata cubitus duos hh alta simul cum ædificio, cubitus quinque. Foramen parvum in fundamentis erat turris, per quod audiebantur quæ dicebat ii. Defert igitur ei rex thymiamata composita septem kk, habentia unumquodque exterius in superiori parte denarios ll decem, dicitque: “Benedic mihi, abba, et ora Deum ut dirigat nos in via et nobis cooperetur.” Respondit servus Dei: “Tecum sit qui regnat tecum; sed aufer dolum, et auferetur a te.” Seni respondet rex: “Quis ego sum, o abba?” “Non tentes interrogare me,” inquit senex. Tunc rex intellexit de auro eum loqui. Dixitque senex: “Oratio archiepiscopi Alexandriæ et lacrimæ Justini, et sacrificium boni odoris martyrum, ascenderunt ad altare spirituale mm.”
[32] [Intrat ejus exercitus in naves. Rex Homeritarum fretum maris rubri catena obstruit;] Et accepta benedictione ab eo, descendit rex ad Adulin civitatem et inde ad Gabazan nn. Jubetque exercitum omnem cibaria secum ferre ad dies viginti tantum; et sic oo depositi sunt in navibus septuaginta. Quum itaque didicit Homeritarum rex perniciem pp supra dictorum quindecim millium, intellexit de cetero non posse Æthiopas aggredi se itinere terrestri, et machinatur contra justum Dei judicium judæus et impius rex. Est enim Æthiopas inter et Homeritas locus maris angustus, latitudinis stadiorum duorum qq, ac fretum istud in locis nonnullis vadosum est. Jubet igitur rex Homerita congeri immensam quantitatem ferri et confici catenam. Pondus vero singulorum annulorum erat librarum trium millium centum octoginta rr. Quorum jungit quinquaginta ss, et inserit lignum leve ex palma agresti tt in intervallis annulorum seu geniculorum quinquaginta: quem in modum ab uno prominenti littore ad aliud uu obstruit mare. Et ubi quidem vada erant, adjecto plumbo ww mergebat ferramenta et circulos catenæ; ubi vero profundum erat mare eam sustentabat truncis xx ligneis. Post quæ cum multitudine immensa venit rex ille loricatus ad flumen yy in quo sibi obvium fore dicebat regem Elesbaan.
[33] Verum ignorantibus illis qui in navibus erant, impediri mare ferrea catena, adveniunt ad fretum angustum zz statimque penetrans navis prima usque ad catenam (ex dispositione illius qui perdit consilia impiorum, [per quam tamen transeunt naves aliquot, et quæ demum rumpitur,] solius omnipotentis Dei) sublevata est a fluento supra catenam et ad alteram partem inclinata est: ita ut cogitarent qui in aliis navibus sequebantur, consedisse eam in quodam vado. Contingit idem aliis navibus novem; oriturque tempestas et fiunt fluctus ingentes, sæviuntque et sublevant naves simul cum truncis aaa, easque ultra catenam dimittunt. Ubi vero iterum et tertio id accidit, rupta est catena. Et in hunc quidem modum transierunt dictæ naves decem. Reliquæ sexaginta, in quibus erat rex, tempestate et vi ventorum rejectæ sunt retrorsum ad stadia duodecim. Naves vero illæ decem cum ventis propitiis cursum perfecerunt, veneruntque ad locum distantem a littore in quo erat rex bbb Homerita milliariis quindecim. Tum adversus eas disponit iste duces suos cum equitibus tricies mille loricatis et ferro obductis.
ANNOTATA.
a A ἔτυχεν δὲ πρώην … συνάξαι: Nuper collegerat, nimirum dum illa Alexandriæ gerebantur, mense aprili tertiæ indictionis seu anni 525. Præferenda videtur vox πρωΐ quam habet codex noster, ἔτυχεν δὲ πρωΐ … συνάξαι: mature collegerat. Additur enim paulo inferius: Insuper hieme ejusdem tertiæ indictionis, id est exeunte anno 524, vel ineunte anno 525, confecit et ipse Elesbaas naves Indicas decem. Ex quibus aliisque plurimis certum videtur, dudum ante mensem aprilem anni 525 sese ad bellum parare cœpisse S. Elesbaan.
b A eumdem numerum signat: πλῆθος χιλιάδων ρκ᾽. Vide Comment. n. 172.
c Negotiatio trans mare rubrum usque ad Mahumetem maxima fuit. Comment. n. 11, 84 et annot. w ad cap. VI [Cfr Letronne, Hist. et Mém. de l'Institut. tom. IX, pag. 173-176.] . Mox A, ubi codex noster: καὶ Αἰθιόπων, scribit: καὶ Ἰνδῶν, quod in idem recidit. Comment. n. 34.
d Insulas Pharsan inter geographos primus significavit C. Ritter: anno scilicet 1825 detecta est ab Ehrenbergio in mari rubro, circa latitudinem 16° 50′, insula Farsan kebir (Farsan major), longa leucas fere 15; et non procul inde Farsan sseghir (Farsan minor): præter alias fere duodecim, et innumeras pæne insulas minusculas. Farsan porro dicitur hodieque hæc insularum congeries, seu Phersan, ut alii scribunt; portusque plurimos illic videre est. Incolæ margaritas colligunt, ac facile sibi victum comparant. Ignoratas non fuisse has insulas a mercatoribus Græco-Romanis, nunc primum discimus; τῆς Φαρσάν enim, portus vel insulæ maris rubri, meminit quidem Photius codice tertio, sed id a nullo geographo, nec ab ipso diligentissimo Rittero observatum est. Videntur hæ insulæ hoc tempore sub dominatu fuisse regum Æthiopiæ.
e Æla, dicta etiam Ailath, Aila, Ælana, et in codice A iotacismo Ἱλά, in fronte erat sinus Ælanitici. Hodie supersunt sola rudera, non procul a castro Akaba, a quo nunc sinus nuncupatur. Ibi erat etiam Aziongeber regis Salomonis, ex qua ejus classis proficiscebatur in regionem Ophir. Patet vero ex hoc loco, Ailæ adhuc floruisse negotiationem sæculo sexto; inde merces camelis vehebantur in Judæam et Syriam. Comment. n. 11 sq. Aila passim memoratur a geographis.
f Clysma est mahumetanorum Kolzum, cujus jacent rudera primo lapide ab hodierna Suez, versus septemtrionem, et ad extremum sinum Heroopolitanum [Note: ] [Golfe de Suez] . Vide Quatremere [Mém. géogr. sur l'Egypte, tom. I, pag. 151. et seqq.; cfr Acta SS. tom. IX octob. pag. 23.] , Ritter et alios.
g In insula Iotabe multi degebant mercatores Romani. Comment. n. 84; cfr n. 72.
h De Berenice diximus annot. X capitis præcedentis.
i V. annot. d.
k Significantur hic proculdubio regna maritima, ad meridiem Æthiopiæ sita, forte circa Zeilam. Vide Comment. n. 117.
l Portus Adules, quem ex Actis Gabazan vocatum fuisse discimus, ab urbe distabat, teste Procopio, stadiis viginti (nimirum olympicis, quibus vias Græci metiebantur), seu chiliometris tribus cum dimidio. Operæ pretium fuerit hic recitare quæ habet idem historicus de navigatione Arabiam inter et Æthiopiam; ex quibus lux nova tum Actis, tum ipsi Commentario prævio accedet: E regione Homeritarum, inquit, ulteriorem continentem habent Æthiopes Axomitæ, ita dicti de nomine urbis Auxomidis [Note: ] [Aksum] , ubi regia ipsorum est. Porro interfusum mare, ferente mediocriter vento, trajicitur diebus quinque ac noctibus totidem. Neque enim nox interrumpit ibi navigationem, propterea quod ea pars æquoris nulla habet omnino brevia. Fuere qui mare hoc Rubrum appellarent (hic Procopius, quem nulli cultui addictum fuisse supra ostendimus, iterum codicem sacrum consulto negligere videtur): quod autem inde usque ad oram et urbem Ailam enavigatur, sinum Arabicum ideo vocarunt, quia regio, quæ hinc ad Gazæ limites pertinet, nominata quondam fuit Arabia, immo rex Arabum (nimirum Nabatæorum et aliquando etiam Ghassanidarum) superioribus sæculis in urbe Petra habebat regiam. Nomen est Bulicas portui Homeritarum (Βουλικὰς ὀνομάζεται: nomen ignotum est, at significari mihi videtur portus Ghalefka, prope Beit-el-Fakih, ad latitudinem Adules), unde qui solvunt petere Æthiopiam solent, et trajectu pelagi non intermisso, in portum Adulitarum appellunt a quo stadiis XX distat urbs Adulis (ita fere et Cosmas [Cosmas Indicopl, pag. 140.] , qui Aduli aliquamdiu commoratus est: duobus milliaribus a mari distans); tanto nimirum spatio a mari retracta; ab urbe vero Auxomide iter dierum XII (seu leucas, quarum sunt 25 in gradu, centum viginti) dissita est. Hucusque Procopius, de bello Pers. lib. I cap. 19. [Libros de bello Persico scripsit is auctor sub finem imperii Justiniani, jam alienior ab eo factus, nec eo vivente vulgari potuerunt. Nec multo ante conscriptus est liber IV Gotthicorum, in quo jam notatur animi aversio. In ceteris (omissa Historia Arcana, quam dudum post editam fuisse passim notum est) religionem christianam veneratur et Justiniani adulatorem se prodit. Referuntur hæc ad Comment. n. 99 et annot. t capitis VI: ac inde fit manifestum emendanda esse plurima ex iis quæ de Procopio scripsit Alemannus.]
m Codex A ἐν ὅρμῳ τινὶ (ex quo patet hæc scripta non esse in Æthiopia, ubi tamen aliquamdiu excultæ fuisse literæ Græcæ videntur) λεγομένῳ Γαβαζὰν ὑπὸ τὴν ἐνορίαν ὄντι Ἀδουλὶν πόλιν τὴν παρὰ θάλασσαν, ἐκέλευσεν ἐνολκηθῆναι ἐπὶ … Ἰνδικὰ δέκα πλοῖα· καὶ ἐν τῷ αὐτῷ χειμῶνι τῆς αὐτῆς τρίτης ἰνδικτιῶνος πεφιλοκάληνται τὰ ἑβδομήκοντα πλοῖα. Ex his apparet numerum qui omissus est in exemplo nostro, recte adscribi in codice A: Ἰνδικὰ δέκα πλοῖα. Etenim collectæ sunt naves institorum et ex insulis Pharsan, sexaginta; et adjectis Indicis, dicit uterque codex fuisse universim septuaginta. Id ceterum ex historia expeditionis patebit, infra a num. 32. Quam ob rem manifeste errat Metaphrastes, dum naves Indicas septuaginta paratas esse scribit. Omissis scilicet nominibus urbium et insularum (ut facere consuevit dum obscuriora sibi videbantur), hunc in modum scribit [Ap. Surium ad d. 24 octob. n. 27.] : Itaque cum validum collegisset exercitum Æthiopum rex … naves autem Indicas septuaginta (ἑβδομήκοντα,, ita codex noster Metaphrastæus; vide Comment n. 172) in ipsa hieme construxisset; quinetiam ex negotiatoribus Persis et Æthiopibus, qui illuc venerant mercaturæ gratia, naves alias collegisset ad sexaginta: cumque eas, quæ ex ipsis collapsæ fuerant, instaurasset ac refecisset, et omnia parasset etc. Quid sint naves Indicæ vide annot. o.
n Hieme ejusdem tertiæ indictionis i. e. extremi anni 524 et ineuntis 525.
o Naves Indicæ sunt illæ ipsæ de quibus hæc singularia scribit Procopius, de mari rubro, post ea quæ paulo superius recitavimus, adhuc disserens: In hoc autem mari atque inter Indos, inquit, navigia, quæcumque sunt (πλοῖα μέντοι ὅσα ἔν τε Ἰνδοῖς καὶ ἐν ταύτῃ τῇ θαλάσσῃ ἐστίν), a ceteris plane discrepant ratione compaginis. Nam nec pice aliave re quapiam oblitæ, nec ferreis clavis perfixæ attextæque tabulæ, sed restibus quibusdam colligatæ inter se cohærent. Neque ea, quam multi putant, causa est, quod ibi sint scopuli, qui ferrum attrahant [Note: ] [Cfr Edrisi I p.46.] . Et sane argumento sunt Romanorum naves, quæ quamvis ferro plurimo aptæ, nihil unquam tale patiuntur cum ex urbe Aila in hoc mare contendunt. Assignandum id potius ferri ceterarumque rerum ad fabricam idonearum penuriæ, qua laborant Indi atque Æthiopes; quin ipsis ejus generis merces a Romanis emendi facultas erepta est lege patria quæ sub pœna capitis id nominatim vetat. Hæc habui quæ de mari Rubro et adjacentibus utrinque oris dicerem. Hujusmodi naves Indicæ usui sunt hodieque a freto Bal-el-mandeb usque ad insulam Madagascar. V. Ritterum.
p A ἐν τοσούτῳ οὖν δεκαπέντε χιλιάδας Αἰθιόπων τῶν βαρβάρων πέμπει διὰ ξηρᾶς, ὀφείλοντας ἐκ νότου τῆς Αἰθιοπίας διαπεράσαι καὶ μέχρις ἀνατολῆς, καὶ (sic) εὐτρεπισθῆναι εἰς μέρη τινὰ τοῦ Ὁμηρίτου, ὅπως… Vox διαπεράσαι, vel περάσαι, ut habet noster, de trajiciendo mari vel flumine plerumque dicitur, atque ita intelligendam esse hoc loco videtur manifestum. Quocirca parum prudenter ista interpretaturMetaphrastes in hæc verba: Καὶ δι᾽ ἠπείρου μὲν ὡς ἐκ νότου τῆς Αἰθιόπων ἐξέπεμπέ τινας τῶν βαρβάρων Αἰθιόπων, μυρίους καὶ πεντακισχιλίους, πρὸς τὰ τοῦ Ὁμηρίτου ἀνατολικώτερα, ὥς ἀν αὐτὸς μὲν μετὰ πλοίων ἐκ δυσμῶν διὰ θαλάσσης, ἐκεῖνοι δὲ διὰ γῆς ἐξ ἀνατολῶν ἐμβαλόντες, τοὺς πολεμίους εἰς μέσον εἴρξωσιν (codex Boissonadii: εἰς μέσον ἐναποκλείσωσιν). Videntur itaque Cpolitani sæculo decimo ignorasse mare undequaque interfundi Arabiam inter et Æthiopiam. Prosequitur codex A: ὅπως τῶν πλοίων μετὰ τῶν στρατοπέδων παραγινομένων ὡς ἐκ δυσμῶν διὰ θαλάσσης, ἐκεῖνοι ἐξ ἀνατολῶν ἐπεμβαίνουσιν.
q Triginta; ita codex A: τρίακοντα. Noster vero δεκαπέντε repetere videtur e versu præcedenti. Mansionis antiquissimus est usus, ut discimus ex Pentateucho [Deuteron. I, 2.] , et inter plerasque gentes propagatus est. Mansio Persarum militaris erat parasangarum quatuor, seu stadiorum fere 120, ut Xenophon docet. Mansionem Græcorum plerique post Herodotum stadiis valuisse scribunt 200 [Herodot. lib. IV, cap. 101.] ; at Strabo etiam 250 vel pluribus [Strabo lib. I, pag. 51. edit. Oxon.] . Usitatissima etiam in Oriente fuit mansio Ptolemaïca, seu Alexandrina, milliariorum 30 Ptolemaïcorum, ut Cosmas tradit [Cosmas Indicopl. pag. 138.] : milliarium vero Ptolemaïcum chiliometris valuit 48 1/2. Mansione denique Arabica, quæ valet parasangis Arabicis octo, mahumetani etiamnum utuntur; de qua alibi diximus. Mansiones Ptolemaïcæ porro 30, quæ in Actis memorantur, leucis minoribus geographicis valent 330. At notandum mansiones exercituum longe minores esse et ab Herodoto et plerisque veteribus contrahi ad stadia 150, seu leucas minores sex [Herodot. lib. V, cap. 53; cfr Veget. lib. I, cap. 11; Jomard, Etudes sur l'Arabie, pag. 146.] , et a Xenophonte ad parasangas Persicas quatuor, seu leucas minores quinque tantum. Barbari vero 15,000, de quibus in Actis dicitur, videntur solvere debuisse ex aliquo portu Africano ad sinum qui ab Aden dicitur, forte ex portu Zeila, vel ut verisimile est, ex alio multo magis ad orientem sito, in regione Sasi et Barbareotarum, quam incolunt hodiedum Somaules. De his tractibus hæc scribebat circa annum 545 Cosmas Indicopleustes: Axumi usque ad extrema Æthiopiæ, terræ thuriferæ quæ vocatur Barbaria et oceano adjacet, regionem habens non vicinam, sed longinquam, quæ Sasus dicitur, ac Æthiopiæ ultima est, mansiones plus minus 50… Non enim admodum distat Homerites a Barbaria, mediante mari trajectus bidui; ultra quam Barbariam oceanus est qui Zingium ibi dicitur. Sasus item, ut vocant, oceano proxima est, ut etiam regioni thuriferæ propinquus oceanus, quæ regio multa auri metalla habet. Alternis porro annis rex Axomitarum (seu Æthiopum) per præfectos Agau illuc homines mittit, qui negotientur aurum: quos comitantur alii plurimi negotiatores, ita ut plusquam quingenti numero sint… Hæc tum ipsis oculis a me conspecta, tum narrantibus iis qui istuc negotiationis causa veniunt, accepta, etc. [Cosmas Indicopl. pag. 138 et seqq.] . Ex his patet iter non prorsus ignotum instituisse milites quindecies mille qui versus meridiem ab Elesbaa missi sunt. Ubi vero perierint aut dilapsi sint, sive in Africa, sive in Homeritide, dici nequit.
r A καὶ ἐπὶ ἑπτὰ ἄλλας ἡμέρας ὁδεύσασαι δι᾽ ἀνύδρων καὶ ἀβάτων ὀρέων, διεφθάρησαν καὶ οὐ διήρκεσαν πρὸς τὸν Ὁμηρίτην ἀπελθεῖν…
s Hoc anno 525, indictione tertia, incidebat dominica Pentecostes in diem 18 maji.
t πρόκενσον, seu πρόκεσσον, vox Græco-Byzantina, processionem, sive supplicationem, significat; ut videre est in Glossario Cangii, qui hunc ipsum locum Actorum, inter alios, profert. Processiones vero in ecclesia antiquissimas esse et ipso ævo persecutionum aliquando, licet raro, fuisse institutas, ex Actis martyrum et scriptis sanctorum Patrum certo novimus. Cpoli iis frequenter intererant imperatores.
u Erat hæc ecclesia in urbe Axumi, Æthiopum regia, ut patet ex initio num. 31. Designari vero hic videtur ecclesia urbis præcipua, cujus hodieque supersunt insignia rudera, quæ viatores plurimi, Bruce [Bruce, Voyage en Nubie et en Abyssinie, tom. III, pag. 144 et seqq. Paris 1791.] , Salt [H. Salt, Voyage en Abyssinie, tom. II, pag. 174 et seqq.] , Lefebvre [Lefebvre, Voyage en Abyssinie, tom. III, pag. 428 et seqq.; cfr Tellez, Historia geral de Ethiopia, pag. 56, et Ritter tom. I, pag. 192 et seqq.] aliique, inviserunt et admirati sunt.
w Narthex est ecclesiæ vestibulum, seu porticus, quæ ædis sacræ portis obversatur. Ad latitudinem extendebatur, sed profundus non erat; censebatur vero extra ædem esse. VideCangium, et ἔκτυπα ecclesiarum orientis, quæ passim obvia sunt.
x Codex Parisinus ex quo descriptum est exemplum nostrum, et qui hinc inde legi nequit, habebat hoc loco: μετὰ παγανικῆς φορ. Metaphrastes ap. Boissonadium: ὁ δὲ βασιλεὺς περὶ τὸν ἔκπλουν ἤδη ὢν, ἀφίκετο εἰς τὸ ἱερὸν καὶ πρὸ τῆς εἰσόδου, ἐν τῷ προνάῳ τὴν βασίλειον ἐσθῆτα ἐκδὺς καὶ τἄλλα παράσημα ἀποθεὶς, εἰσῆλθεν ἐν τῷ ἰδιωτικῷ σχήματι, καὶ στὰς τοὺ θυσιαστηρίου κατέναντι…
y E civitate regia, q. d. ex Axumi; vide annot. u
z Vide Comment. n. 172.
aa Sabæ, Æthiopiæ portus ad mare rubrum, meminit Strabo [Edit. Oxon. pag. 1095 et 1097.] , et Sabat, Æthiopiæ urbs, in sinu Adulitico, Ptolemæo memoratur; vide Mannert. Sabæos et in Æthiopia fuisse prope Nilum, dictum Comment. n. 123; tum et alia nomina Homeritica, v. c. flumen Mareb, ibi obvia sunt: quod communi origini harum gentium adscribendum videtur. Verum hic significatur locus in quo habitabat sanctus Pantaleon, ut ex sequentibus docemur. Habitabat autem S. Pantaleon in monte, millibus passuum duobus ab Axumi, versus orientem; qui hodieque mons S. Pantaleonis dicitur [Sapeto, Viaggio, pag. 465; Tellez, Historia geral de Ethiopia, pag. 82.] . Axumin vero a mari dissitam esse novimus iter plurium dierum. Quocirca significatur forte locus Saba de quo scribit Tellezius: Prope Axumin, inquit, in Æthiopiæ provincia quæ Tigre dicitur, visitur et hodiedum vicus parvus quem Saba vocant, vel Sabaim, in quo natum dicunt reginam Saba. Scribit dein de alio oppido, dicto Azeb, vel Beth-David, a quodam rege David: quod nomen etiam idem esse dicit cum Saba [Tellez, loc. cit. pag. 65.] . Verum Ludolfus, dum posterius impugnat, simul videtur et prius negare [Commentar. pag. 67 et 231.] .
bb Romanus q. d. Græcus. In Vita monachi Tecla-Haimanoth, qui sæculo VII floruisse dicitur, hæc legimus de sanctis novem, quorum primus fuit S. Pantaleon: Venit ad monasterium Damo, quod exstruxerat abbas Aragawi, unus e novem sanctis qui venerunt ex “Rum et ex Ægypto” regnante Alamida (seu Alameda; vide annot. o ad cap. I), filio Saladobæ et decessor Tazenæ etc. [Ap. Tellez, pag. 79.] . Rum autem, ut notat Mendesius [Ibid. et seq.] , non Romam hodiernam sed Græciam et Cpolim, seu imperium Cpolitanum denotat. Idem docet Sapetus [Viaggio. pag. 450.] . Quam ob rem nonnisi mera amplificatio est quod in senkessar Æthiopico legitur [Ibid. pag. 399.] : Iste sanctus (Pantaleon) erat filius nobilium parentum e Roma (Constantinopoli), qui erant in aula ad dexteram regis.
cc Hinc docemur S. Pantaleonem fuisse ex Æla, florentissima tum civitate, in fronte sinus Ælanitici. Illic versatus est circa hoc tempus Cosmas Indicopleustes, priusquam monachum indueret [Cosmas pag. 140.] . Vide annot. e hujus capitis. Inde vero patet S. Pantaleonem non immerito Ῥωμαῖον, seu Græco-Romanum dici.
dd A ζοναῖνος, noster ζώνενος; Boissonadius scribendum esse duxit, ζωναῖνος. Manifestum vero est ex adjunctis omnibus et ex locis pluribus senkessar Æthiopici (cfr Comment. n. 195, Sapetus pag. 401, 424; aliique), hic significari sanctum Pantaleonem; qui qua de causa ζώνενος vel ζοναῖνος vocetur, facile dictu non est. Nodum tamen solvere mihi videntur quæ alicubi notat Sapetus [Viaggio, pag. 450.] , Græcos ab Æthiopibus dici Rom, eorum regnum, regionem Tyer, et Græcos antiquos, Iunanovian i. e. Ionios. Ζωναῖνον itaque dictum esse conjectaverim S. Pantaleonem, quod erat Iunanovian, seu Græcus.
ee A σὺν ἄλλοις πέντε σχήματι παγανῷ πεζῶν; forte πεζῶς. Boissonadius.
ff Ab annis quadraginta quinque. Ita et senkessar ubi de S. Pantaleone [Ibid. pag. 400.] .
gg Monachi qui in hujusmodi turricula habitabant a Græcis dicebantur ἐγκεκλεισμένοι, inclusi, et nonnumquam stylitæ. Vide quæ alibi inquisivimus de turricula S. Petri de Blachernis [Acta SS. tom. VIII octob. pag. 132; cfr Tillez, loc. cit. pag. 82.] .
hh Noster mendose πέντε; A ἔχοντι (πυργίῳ) ἔξωθεν σὺν τῇ οἰκοδομῇ πλάτος πήχεων δύο, ὕψος ἔξωθεν σὺν τῇ οἰκ.
ii Senkessar: Fecit sibi (S. Pantaleon) speluncam altam cubitos 5, longam 2, latam 3 (sic), habentem pro fastigio lapidem, et pro fenestra foramen parvum [Ap. Sapeto, pag. 400.] .
kk In codice altero, sive B, hæc legi poterant: θυμιάματα σύνθετα (A συνθετὰ) μαζία ἑπτά (μαζίον est librum, seu placenta). Pachymeres lib. V, cap. 17: ἐπιφερόμενοι … καὶ συνθετὰ πολύτιμα θυμιάματα; quo loco, ut ex textu orationis patet [Pachymeres, pag. 385, edit. Bonn.] , thymiateria, seu thuribula, significantur; in Actis vero ipsa thymiata, seu odoramenta.
ll Δηνάριον moneta aurea est, ut patet tum ex his quæ sequuntur, διὰ τὸ χρυσίον εἶπεν ὁ γέρων; tum ex iisdem Actis num. 25. Et quum Æthiopes et in primis Arabes ante Mahumetem plerumque nummis Cpolitanis uterentur, significantur procul dubio aurei Cpolitani, dicti νομίσματα. Nam isti aurei ab Arabibus dinar dicuntur [Kasimirski, Le Koran, chap. 3 n. 68, pag. 48; cfr supra annot. rr ad cap. I.] ; quod qua de causa factum sit haud certo assequor. Etenim δηνάριον Cpolitanum (quam vocem Græci δινάριον pronuntiant, unde Arabicum dinar) nummus fuit argenteus, ut ex Suida, Hesychio aliisque percipimus [Suidas, Hesychius, Du Cange v° δηνάριον] . Adverto tamen aureum Romanum appellatum esse denarium a Plinio et ab aliis nonnullis; immo ab ipso Didymo Alexandrino [Plin. Hist. nat. l. XXXIII, 13, cum not. Harduini.] . De his plura diximus quod ab annis aliquot non parum in nummos Arabum inquisiverunt viri doctissimi dux de Luynes [Ap. Revue Numismat. 1858, pag. 292 et 362.] , Fr. Le Normant [Catalogue des médailles de M. le baron Behr, pag. 147; Id. sur l'orig. chrétienne des inscriptions sinaïtiques ap. Journal asiatiq. 1859, pag. 49 et seqq.] et V. Langlois. Hujus liber, anno proxime elapso vulgatus, nuper ad manus devenit; in quo adverto nullum adhuc repertum esse nummum regum Homeritarum [Langlois Numismatique des Arabes avant l'islamisme, pag. 11,141.] : quamvis, quin olim monetam cuderint Homeritæ, vix ambigendum sit. Et quidem helcas, sive holcas Homeritica, quæ ponderis fuit unius drachmæ Arabicæ, sive dirhem, ut dictum superius [Annot. qq ad cap. I.] cum nulla moneta Cpolitana aut Alexandrina, quantum scio, ullatenus congruit; malo tamen ut de his certius judicent ipsi numismatographi. Illud sane ex recentibus disquisitionibus manifesto elucet, non modo nummos sibi cudisse Arabas, sed etplerosque earum gentes, puta Nabatæos, Palmyrenos, Mesenos, Atratenos etc. nummos proprios habuisse, cum inscriptionibus sua lingua exaratis [Cfr Langlois l. c. passim.] . Ex quo concidunt quæ abhinc annis aliquot adhuc proponebantur, Arabas ante Mahumetem nummos nullos sibi cudisse aut sua lingua signasse [Cfr Sawaskiewiez, Le génie de l'Orient, ses monum. monétaires, pag. 79 et seqq.] . Denique, ut quæ de re nummaria passim notavimus hic absolvantur, retractanda censemus quæ de talento Hebræorum post Calmetum [Dictionn. de la bible v° talent.] et Cl. Movers scripsimus Comment. n. 9: ubi statuimus illud omni tempore idem fuisse. Verum expenso diligentius systemate Ptolemaico, seu Alexandrino, ponderum et mensurarum, quod sensim per universum orientem invaluit, perspeximus talentum librarum 125 esse ipsum talentum Ptolemaicum; ac insuper in libris Macchabæorum et Novo Testamento systema Ptolemæorum perpetuo adhiberi. Ante Ptolemæos igitur systema aliud in Judæa usurpabatur; quod quale fuerit certo non novimus. At non immerito idem fuisse arbitramur ac Ægyptiacum vetus, quod a Judæis post recessum ab Ægypto retentum fuerit [Cfr Gosselin, Mém. de l'Institut, tom. VI, pag. 121; Doursther, Dict. des poids et mesures, pag. 352.] . Et quum in ὑπογαίοις Ægypti varia pondera et mensuræ reperta fuerint, illius regionis systema vetus nunc innotuit; in quo talentum valuit grammatis circiter 18,000; i. e. solum duabus partibus quintis (2/5) talenti Ptolemaici [Duorsther ibid.] .
mm Cfr senkessar ap. Sapetum [Viaggio pag. 401.] .
nn Ἄδουλιν… Γαββάζαν. Gabaza ea pars fuerit sinus Annesley, quæ Aduli vicinior erat. Rudera Adulis reperisse se credit viator Salt, dicique etiamnum Azoole, seu Azule, non procul a Zulla [Salt, Voyage en Abyss. tom. II, pag. 237 et pl. X; Ritter tom. I, pag. 239.] . Quum de Aduli et profectione Elesbaæ hic disserant Acta, recitari meretur locus insignis Cosmæ Indicopleustæ qui a me dudum præteritus est, et quem Montfauconius de præsenti expeditione Elesbaæ intelligendum esse credidit: Cum annis abhinc plus minus viginti quinque, ait Cosmas, sub initium principatus Justini, Romanorum imperatoris, istis in locis adessem, Aduli nimirum, Elesbaan, tunc Axomitarum rex, bellicam suscepturus expeditionem contra Homeritas, in adversa sinus ora positos, Adulis præfecto literis mandavit, ut exemplum inscriptionis Ptolomaicæ sellæ atque lapidis sibi transmitteret. Tunc præfectus ille, nomine Asbas, evocatum me et alium negotiatorem, Menam nomine … jussit loca petere et inscriptionem exsumere [Cosmas Indicopl. lib. II, pag. 140 sq.] . Quæ inscriptio passim nota est a viris doctis. Expeditionem porro Homeriticam, quæ hic memoratur a Cosma, illam esse credidit Montfauconius et post eum Gallandius, quæ in Actis S. Arethæ Metaphrasticis, in Chronographia Theophanis aliisque celebratur. Exinde vero deducunt Cosmam Topographiam suam scripsisse anno 547: siquidem hæc expeditio, ut docet Pagius [Adan. 522, n. 5.] ita Gallandius prosequitur [Galland. tom. XI prolegom. pag. XVIII ap. Migne, tom. LXXXVIII.] , in annum incidit 522, Justini autem imperatoris V. Jam vero, inquit, si hujusmodi annorum notationi annos addas supra dictos XXV, annus exsurget 547, Justiniani XXI, quo proinde imperante auctor floruisse atque ista scripsisse intelligitur. Ast expeditio, de qua scribit Pagius, facta est anno 525, ut ex Actis nostris et Commentario manifestum est. Quapropter librum suum secundum, quo annos 25 ab expeditione Elesbaæ evolutos esse perhibet, scripsisset Cosmas anno 550. Quod admittendum non est duabus de causis. Primo enim, libros quinque priores suæ Topographiæ edidit Cosmas aliquamdiu ante alios, ut patet ex ejus prologo secundo [Cosmas pag. 114 et seq. edit. Montf.] . Deinde, quum impugnarentur hi libri, addidit sextum: quem concinnavit anno 547, inter menses februarium et augustum, ut ex duabus eclipsibus quas illic adscribit, luce meridiana clarius apparet [Ibid. pag. 264.] . Quæ quomodo Montfauconium, operis editorem, fugere potuerint, non capio. At dudum animadversum est eum leviori manu illud ad prælum parasse. Exinde vero non immerito dicemus Cosmam librum suum secundum scripsisse anno 546, vel potius 545. Præterea ait Cosmas (et hoc argumentum aliud est, quod proponere volebamus) expeditionem illam Elesbaæ contigisse sub initium principatus Justini, qui imperavit a mense julio anni 518 usque ad mensem augustum anni 527. Expeditio itaque anni 525 facta est, non sub initium, sed sub finem principatus Justini; et quum jam sciamus Cosmam librum suum secundum exarasse anno circiter 545, expeditionem Elesbaæ, quæ facta est annis abhinc plus minus viginti quinque, sub initium principatus Justini, Romanorum imperatoris, eam esse haud dubito, quam regis illius primam fuisse diximus, et quæ supra variis locis memorata est [Commentar. n. 110 et seq., 113, 183.] . Subductis autem annis 25 a 545 devenimus ad annum 520; sed ut propius accedamus ad initium imperii Justini, haud immerito dixerimus Elesbaan expeditionem suam primam adversus Homeritas adornasse anno Christi circiter 519.
oo Α καὶ οὗτοι ἐνεβάλοντο εἰς τὰ πλοῖα; numerum omittit. Noster: ἐνεβάλοντο τὰ ἑβδομήκοντα πλοῖα. Alibi diximus naves istas septuaginta nullatenus exercitum universum Elesbaæ capere potuisse; at dubium non esse, quin ejus exercitus accesserit ad oram Africanam freti Bab-el-mandeb, et inde paulatim in Homeritidem transvectus fuerit. Copias multas una vehi non potuisse navibus septuaginta minoribus, patet ex iis quæ de expeditione Arabica Ælii Galli narrat Strabo: In hoc primum peccatum fuit, inquit, quod longas naves construxerat Ælius Gallus, quum nullum esset aut deinceps foret navale prælium: etenim ne terra quidem valde bellicosi sunt Arabes (caupones potius ac mercatores) nedum mari. Atqui Ælius ad octoginta biremes construxerat, et triremes, et phaselos, apud Cleopatridem, quæ antiquæ Nili fossæ proxima est. Errore intellecto, fabricatus est onerarias naves (quales habuit et Elesbaan) centum et triginta, quibus navigavit, ducens peditum Romanorum, ex his qui in Ægypto erant, et sociorum circiter decem millia [Strabo lib. XVI, pag. 1108, edit. Oxon] . Ex quibus sequitur in singulis navibus fuisse milites circiter 77. Sed demusnaves regis Æthiopis, quod commeatu ad dies 20 tantum instruerentur, singulas vexisse milites 100; universa classe navium 70 vecti fuerint 7,000. Sed hi, quum arte bellica vix Homeritas vincerent, profecto horum regno occupando non fuerunt. Ex quo confirmatur quod supra est dictum, partem majorem exercitus Elesbaæ in Homeritidem venisse trans fretum Bab-el-mandeb.
pp Vide annot. q.
qq Hic voces paucæ in codice nostro legi non poterant, sed textui codicis A adstipulatur Metaphrastes: σκοπήσας ὅτι στενότατος ὁ μεταξὺ τῆς Αἰθιόπων καὶ Ὁμηριτῶν θαλάσσης τόπος μὴ πλέον δύο σταδίους τὸ εὖρος. Hic manifeste significatur fretum Bab-el-mandeb (Comment. n. 172); sed notandum nec in Actis, nec etiam a Metaphraste, freti totius latitudinem aperte tradi, at facile Acta intelligi posse de parte maris quæ inter Arabiam et insulam Naucleriam (Pilots island) interfluit, lata dimidium milliarium Anglicum, seu stadia quatuor. De freto Bab-el-mandeb pauca admodum scripsere veteres; inter quos, licet ceteris antiquior, accuratior tamen est Eratosthenes: Angustiæ Æthiopiam versus, inquit, a promontorio fiunt quod Dira nominatur. … Angustiæ Diræ proximæ ad sexaginta stadia contrahuntur. Hodie non hæ dicuntur angustiæ, sed ulterius naviganti, ubi trajectus est inter continentes ducentorum fere stadiorum. At sex quidem insulæ inter se continuæ, transitum implentes, valde angustas navigationes relinquunt, per quas merces ultro citroque transvectantur; quas angustias vocant [Ap. Strabonem, lib. XVI, pag. 1093 edit. Oxon.] . Eratostheni concinit Plinius, freto adscribens VII mill. D passus [Hist. nat. lib. VI, cap. 33.] ; tum et Arrianus in Periplo. Numerus tamen duplicandus erat, quum absint littus alterum ab altero stadia 120. Quocirca perperam edoctus est Abulfeda, qui scribit adeo angustum esse fretum ut ex terræ opposita parte socium suum quis in altera percipiat [Clim. I part. 6, ap. Bochart, Geogr. lib. II, cap. 23; cfr Voyage fait par ordre du roy Louis XIV dans la Palestine, part. 2, pag. 72, et Voyage de l'Arabie Heureuse, pag. 69 et 81 seq. Paris, 1716.] . Hæc igitur est universa freti ratio: contrahitur ad milliaria Anglica 14 1/2, seu chiliometra 23 1/2; inter Arabiam et insulam Naucleriam (Pilots island) angustiæ sunt dimidii milliarii Anglici; insula Perim longa est milliaria 4 1/2, lata 2, ac inter eam et insulam Naucleriamangustiæ ad sesquimilliare patent. Denique inter insula Perim et Africam latum est fretum milliaria Anglica circiter decem; sed plurimis insulis minoribus interruptum est: non tamen septem aut octo, ut recentiores plerique autumarunt, at sex tantum, ut accuratissime supra statuebat Eratosthenes [Cfr Ritter, tom. XII, pag. 665 et seqq.] . Ex his satis intelligitur, quo pacto reges Æthiopiæ, quibus naves multæ numquam fuerunt, exercitus suos in continentem Arabicam trajicere et Homeritas idemtidem debellare potuerint. Freto adjacebat in littore Arabico emporium Ὀκηλίς, cujus meminere auctor Peripli et Strabo [Ap. Ritter, ibid. pag. 243 et seq.] , quodque anno 1834 aut paulo post, a navis præfecto Haines in vicinia montis Manhali repertum videtur. Illuc vero hodieque multæ appellunt naviculæ Abyssinorum. Stadiis inde 1200, orientem inter et meridiem, distabat portus Arabia felix, navium frequentia olim celebris, antequam mercatorum classes, ita auctor Peripli, ab India Ægyptum per mare rubrum adire auderent. Merces enim antea camelis Sabæorum et Nabatæorum vehebantur; quod hic obiter advertimus ob ea quæ de negotiatione Sabæorum scripsimus Comment. n. 11 sqq. Addit cl. Movers et ævo Phœnicum et Salomonis floruisse navigationem maris rubri.
rr A ἔσχεν δὲ ὁ σταθμὸς ἑκάστου γονατίου ἀνὰ λιτρῶν τρισχιλίων ἑκατὸν ὀγδοήκοντα. Patet in apographo nostro vocem τρισχιλίων omissam esse ab amanuensi.
ss A repetit ὀγδοήκοντα ex versu præcedenti: καὶ συγνύει ἀνὰ γονάτια ὀγδοήκοντα καὶ παρεισφέρει lege πεντήκοντα.
tt ἀγριοφοινίκιον. Ex hoc loco vocabulum ἀγριοφοινίκιος inseruit in Glossario Cangius. Boisson. Noster: ἀγριοφοινίκινον. Prosequitur A: μεταξὺ τῆς ἀρχῆς τῶν πεντήκοντα γονατίων.
uu ἀπ᾽ ἄκρου τῆς γῆς ἕως τοῦ ἑτέρου (omisso ἄκρου) διέφραξε τὴν θάλ. Num intellexerit scriptor a continente Africana ad Asiaticam protensam fuisse catenam certo dici nequit; quod si esset, manifeste falsus est. At extendi potuit inter littus Arabicum et insulam Naucleriam, vel ante portum ad quem Æthiopibus appellendum erat: cfr annot. qq.
ww Quis cogitet plumbo opus fuisse ut mergeretur catena. Ceterum hanc historiam expeditionis maritimæ in omnibus et singulis accuratam esse minime dixerim.
xx τὰ κορμία; vide annot. aaa.
yy A εἰς τὸν τόπον ὃν ἔλεγεν καταντῆσαι: et mox plura addit: … βασιλέα Ἐλεσβὰν, μὴ καθορῶν τὴν ἐπηρτημένην αὐτῷ παρὰ τοὺ δικαίου κριτοῦ ἐπὶ τῇ παραβάσει καὶ πάσῃ ἀσεβείᾳ ᾗ ἐποίησεν ἔνδικον μισθαποδοσίαν, ὁ ἀνομήσας διακενῆς ὅπως γινώσκηται Κύριος κρίματα ποιῶν.
zz A ἐπὶ τῷ τόπῳ τῶν στενῶν.
aaa Hoc loco usus est Cangius Glossar. in κορμή imo κορμί, quum sit κορμί pro κορμίον. Sic sæpe fœminina nomina fecit Cangius quæ nulla sunt, pronunciatione deceptus malisque usus codicibus… Sunt hic κορμία arborum trunci. Hucusque Boissonadius, qui dein locum adducit e Metaphraste: nitidius Symeon Metaphrastes, inquit, εἶτα θύελλά τις διεργεθεῖσα καὶ διαταράξασα τὴν θάλασσαν καὶ κύματα διεγείρασα ὄρεσιν ὅμοια, τὰ προσδεδεμένα τῇ ἁλύσει ξύλα ὑπεκούφιζε καὶ δι᾽ ἐκείνων τὰ πλοῖα, ὡς ἅπαντα μετεωρισθέντα προσκαθίσαι ἄνωθεν τῆς ἁλύσεως, τὴν δὲ, ὑπό τε τῆς τοῦ σφοδροῦ πνεύματος βίας, ὑπό τε τῶν προσαρασσομένων κυμάτων διακοπεῖσαν, ἀβλαβῆ τὴν πρὸς τὸν Ὁμηρίτην εἴσοδον αὐτοῖς παρασχεῖν.
bbb A ἔνθα ἦν ὁ βασιλεὺς τῶν Ὁμηριτῶν, μιλια πεντεκαίδεκα. Metaphrastes: προσέσχε τῷ αἰγαλῷ διακοσίους ἀπέχοντι σταδίους, οὗ ἦν μετὰ τῶν στρατευμάτων ὁ βασιλεύς. Verum perperam μεταφράζει hoc loco, quum millia passuum quindecim stadiis valeant non 200, sed 120 tantum.
* Α Ἰνδῶν
* Α Ἱλὰ ιέ, α. τ. κ. κ᾽
* Α και εὐτ.
* Α διὰ θαλ.
* Α τρίακοντα
* Α ἑ. ἡμέρας
* Α omittit.
* Α κατελθὼν ἐν τῷ νάρθηκι
* Α βατ. τ. β. omittit.
* Α φοβερέ
* Α ἀθεΐας
* Α ἡ ἡμ.
* Α omittit.
* Α ἁγιωτάτου θυσ. καθ.
* Α omittit.
* Α Ἀἳλὰ.
* Α μον. ἀσκ. κ. πρ. θεοφορος
* Α omittit.
* Α δύο
* Α τρυμαλὶς
* Α ὁ γέρων.
* Α πάλιν.
* Α ὁ βασιλεὺς
* Α μόνον.
* Α κ. μ. omittit.
* Α Τότε μεμαθηκὼς.
* Α εἰς φανεροὺς τόπους κατ.
* Α ἀγριοφοινίκιον
* Α omittit.
* Α ἐπόντισεν.
* Α τόπον
* Α ἀπολλύντος.
* Α omittit..
* lege κεκάθικεν.
* Α καὶ τρικυμία.
* Α ἐπάνω.
* Α ἐκόπη.
* Α δεκαπέντε.
* Α ῥυζήματι, l. ῥοιζήματι.
CAPUT VIII.
Rex Homeritarum profligatur et occiditur.
Μετὰ δὲ τρεῖς ἡμέρας ἄλλα τεσσαράκοντα πλοῖα ἐφάνησαν κατωτέρω οὗ ἦν ὁ βασιλεὺς, μονὰς τρεῖς· τὰ δὲ ἄλλα εἴκοσι πλοῖα, ἔνθα ἦν τὸ πλοῖον τοῦ βασιλέως *, ὥρμησαν εἰς τὸν τόπον εἰς ὃν ὑπῆρχεν ὁ βασιλεύς *. Καὶ νομίσαντες οἱ Ὁμηρῖται ὅτι ἐν τοῖς τεσσαράκοντα πλοίοις ἐστὶν ὁ βασιλεὺς Ἑλεσβαὰν *, τὸ πολὺ μέρος τοῦ μετ᾽ αὐτοῦ λαοῦ λαβὼν ὁ Ὁμηρίτης, ἀπῆλθεν εἰς τὸν τόπον εἰς ὃν ὥρμησαν τὰ τεσσαράκοντα πλοῖα. Ἐξέλιπε δὲ τὰ σιτία ἀπὸ τῶν πλοίων, καὶ τὸ ὕδωρ· ἐκαίοντο δὲ καὶ ἐκ τοῦ καύσωνος * τοῦ ἡλίου οἱ κατάφρακτοι τῶν Ὁμηριτῶν πάντα ἱστάμενοι ἀπὸ προῒ ἕως ἑσπέρας ἄχρι γονάτων τῶν ἵππων ἐν τῷ χείλει * τῆς θαλάσσης. Πάλιν οὖν εὑρίσκει μηχανήσας * ὁ υἱὸς τοῦ διαβόλου· καὶ καλύβας μεγάλας [ἐκέλευσε γενέσθαι καὶ βαστάζεσθαι ὑπὸ καμήλων. Ὑψοῦτο οὐν ἡ σκηνὴ ἐπὶ κοντῶν ἐπάνω τεσσάρων καμήλων,] ἐπὶ ἄλλους πήχεις πέντε. Καὶ εὑρίσκοντο ἐκ πλαγίου καὶ ἐξ ὕψους κεκαλυμμένοι. Ταῦτα ἐποίησαν ἐν τοῖς τρισἰ συστήμασιν, ἔνθα διεμερίσθησαν ἐν τοῖς πλοίοις. Ἐκ δὲ τῆς ἀθυμίας καὶ τῆς πείνης καὶ τοῦ καύσωνος [ἐδειλίων οἱ] ἐν τοῖς πλοίοις καὶ ὀλιγοψύχουν· καὶ ἐνόμιζον τὰς σκηνὰς μακρόθεν περιπατεῖν καὶ ὑφ᾽ ἓν * [ἔλεγον γοητείᾳ τινὶ τὰ ὄρη σαλεύεσθαι καὶ πάσας τὰς νάπας περιπατεῖν, ὡς φοβεῖσθαι αὐτοὺς κατελθεῖν, μή πως μεταξὺ αὐτῶν καταποντισθῶσιν. Ἀλλ᾽ ὅμως οὐδὲ ἐν τούτῳ ἐξέφυγεν ὁ άντικείμενος. Ἕνα γὰρ τῶρ συγγενῶν αὐτοῦ πέμψας μετὰ εἴκοσι χιλιάδων καβαλλαρίων πρὸς τὸ σκουλκεῦσαι τὸ μέρος ὅπου ἦν ὁ βασιλεὺς τῶν Αἰθιόπων· ἀγνοῶν δὲ εὐνοῦχός τις τοῦ βασιλέως τῶν Ὁμηριτῶν, καὶ νομίζων ὅτι πρὸς γυμνασίαν ἐξελεύσεται ὁ συγγενὴς τοῦ βασιλέως, λαβών πέντε κόντους χρυσοῦς διαλίθους εἰς σκευοθηκάριον κρεμάμενον ἐν τῷ αὐτοῦ] τραχήλῳ, ἐκολλήθη * τοῖς σκουλκεύουσι. Καὶ ἐλθόντες εἰς τὸν τόπον, εὗρον τὸν στρατηγὸν ἐν πάσῃ παραφυλακῇ καὶ γρηγορήσει.
[35] Καὶ διασκέπτονται ὅ τε συγγενὴς τοῦ βασιλέως καὶ ὁ εὐνοῦχος μόνοι μετὰ τριῶν παίδων ποῤῥωτέρω πορευθῆναι τοῦ θηρεῦσαι ἄγραν. Παῖδες δὲ τοῦ βασιλέως τῶν Αἰθιόπων, ἐκλείποντες ἀπὸ τῆς πείνης καὶ δίψης, σχεδίαν κλέψαντες, ἐξίεσαν ἐπὶ τὴν γῆν. Καὶ εὑρίσκουσιν ἐν τῷ αἰγιαλῷ ὑπὸ κόλπον ὀρεινὸν αἰφνίδιον τὸν συγγενέα * τοῦ βασιλέως καὶ τὸν εὐνοῦχον καὶ τοὺς ἄλλους τρεῖς, καὶ ἐπέβησαν αὐτοῖς. Καὶ τὸν μὲν εὐνοῦχον καὶ τοὺς ἄλλους τρεῖς * ἀνεῖλον, τὸν δὲ συγγενέα τοῦ βασιλέως ὑπέστρεψαν εἰς τὰ πλοῖα ἔχοντες. Ὁ οὖν βασιλεὺς Ἐλεσβαὰν ἀνέθετο τοὺς πέντε κόντους τοὺς χρυσοῦς τῷ Θεῷ. Καὶ μετὰ ταῦτα κατῆλθεν ὁ βασιλεὺς καὶ οἱ σὺν αὐτῷ ἀπὸ τῶν πλοίων εἰς τὰ καράβια. Καὶ ὁ μὲν ἀρχηγὸς τῶν Ὁμηριτῶν καὶ τὸ πλῆθος τῶν μετ᾽ αὐτοῦ ἕως γονάτων τῶν ἵππων ἵσταντο εἰς τὸ ὕδωρ τῆς θαλάσσης· οἱ δὲ Αἰθίοπες καὶ ὁ βασιλεὺς αὐτῶν, ἀπέβησαν ἀπὸ τῶν καραβίων αὐτῶν ἕως τραχήλου ὄντες ἐν τῇ θαλάσσῃ καὶ περιεπάτουν. Καὶ συγκρουσμοῦ * γενομένου ἐξ ἑκατέρου μέρους, ἡττήθησαν πάντες οἱ παράνομοι, καὶ ἔπεσον φόνῳ μαχαίρας, καὶ εἷς ἐξ αὐτῶν οὐ διεσώθη τοῦ πορευθῆναι καὶ ἀναγγεῖλαι τῷ βασιλεῖ τῶν Ὁμηριτῶν ὄντι κατέναντι τῶν ἄλλων * πλοίων. Τότε ἔχων ὁ βασιλεὺς Ἐλεσβαὰν τὸν συγγενέα τοῦ βασιλέως τῶν Ὁμηριτῶν δεδεμένον καὶ ὁδηγοῦντα αὐτὸν, ἀνῆλθεν ἐπὶ τὴν βασιλεύουσαν πόλιν Ταφὰρ, καὶ παρέλαβεν αὐτὴν καὶ τὰς βασιλίδας *, καὶ τὴν δύναμιν τῶν χρημάτων.
[36] Ἐφθάρησαν δὲ ἀπὸ τῆς δίψης καὶ τῆς πείνης ἐκ τῶν * πλοίων ὀνόματα πεντακόσια, καὶ ἐῤῥίφησαν εἰς τὴν θάλασσαν. Καὶ συσκεψάμενοι οἱ λοιποὶ Αἰθίοπες, εἶπον· &ldquogr;Εἰς Αἰθιοπίαν ὑποστρέψαι οὐ δυνάμεθα· ἐνταῦθα λιμώττομεν· κἂν θάνατος γέγονε τῷ βασιλεῖ ἡμῶν ἀγνοοῦμεν. Μή πως ἐκ βραδυτῆτος * συμβῇ φθαρῆναι καὶ ῥιφῆναι πάντας εἰς θάλασσαν, καὶ καταγέλωτα * ποιήσωμεν [τὰ] χριστιανῶν ἑβραίοις· μᾶλλον ἐπικαλεσόμεθα Κύριον τὸν Θεὸν ἡμῶν, τὸν δυνατὸν ἐν πολέμοις.&rdquogr; Καὶ συναγάγοντες πάντα τὰ πλοῖα, καὶ δήσαντες πλοῖον πρὸς πλοῖον, λύσαντες καὶ τοὺς ἱστοὺς καὶ τὰ κερατάρια καὶ τοὺς αὐχένας, [καὶ τὰ εὐμήκη λοιπὰ ξύλα, διεστοίβασαν δήσαντες σχοινίοις ὑπεράνω πάντων τῶν πλοίων, ὡς νομίζειν ἐν θαλάσσῃ βλέπειν πόλιν μίαν· καὶ οὐ διεσαλεύετο πλοῖον τοῦ ἑτέρου. Τὰ δὲ καράβια ἐπισυνάξαντες, ἔδησαν κάραβον καράβῳ εἰς εὖρος τῶν πλοίων. Καὶ ποιήσαντες ὑποσκίους ἐμβόλους δύο δι᾽ ἀρμένων ἄνωθεν τῶν πλοίων, καὶ συναχθέντες πάντες ἐπὶ τῇ ἡτοιμασμένῃ τῶν πλοίων πλατείᾳ,] ἔκραξαν πρὸς τὸν Θεὸν, θυσίας πνευματικὰς ἐκτελέσαντες. Καὶ μεταλαβόντες τῶν θείων μυστηρίων, κατῆλθον ὁμοθυμαδὸν ἔνοπλοι εἰς τὰ καράβια. Ἔστησαν δὲ αὐτοὺς ἐκ πλαγίου ἑκάστου τῶν καραβίων, ὡς ὑποκλίνειν ἕκαστον καράβιον * τὸ ἕτερον ἑαυτοῦ μέρος, καὶ τειχίζειν αὐτοὺς πρὸς τὸ μὴ βλαβῆναι ὑπὸ τῶν βελῶν τῶν πολεμίων. Δεδεμένα οὖν τὰ καράβια * καὶ τετειχισμένα ὠθοῦντο ὑπὸ τῶν ναυτῶν πάντων τῶν πλοίων * καὶ ὑπὸ τῶν συνελθόντων μοναχῶν ἄχρις οὗ ἐκάθισαν αἱ πλευραὶ τῶν καραβίων ἐπὶ τὴν γῆν. Καὶ τεῖχος ἦν τῶν καραβίων ἀνάμεσον τῶν Αἰθιόπων καὶ τῶν Ὁμηριτῶν.
[37] Πρὸ δὲ μιᾶς ἡμέρας ἔγνω ὁ βασιλευς τῶν Ὁμηριτῶν ὅτι παρελήφθη Τάφαρ ἡ * πόλις καὶ αἱ βασιλίδες καὶ φοβηθεὶς ἵνα μὴ [προσρυῶσι τινὲς τῶν ἑπτὰ συγγενῶν αὐτοῦ τῷ βασιλεῖ Ἐλεσβᾷ, ἐποίησεν ἅλυσιν σιδηρᾶν καὶ ἑαυτὸν] καὶ αὐτοὺς συνέδησεν. Καὶ ἐκάθητο ἐν τῇ λαπίνῃ * αὐτοῦ ἐπὶ κλίνῃ χρυσῇ, καὶ οἱ ἑπτὰ συνδέται αὐτοῦ ἐπὶ ἑπτὰ σελλία χρυσᾶ. Οἱ οὖν πολεμοῦντες τοῖς κόντοις καὶ τοῖς δόρασιν ἔκλανον τὰς πλευρὰς τῶν τετειχισμένων καράβων. Καὶ οἱ Αἰθίοπες στενωθέντες ἔκλαυσαν βοῶντες πρὸς τὸν Θεόν. Καὶ ἄφνω γίνεται οὐρανόθεν ἦχος φωνῆς λαμπρᾶς λεγούσης· &ldquogr;Γαβριὴλ, Γαβριὴλ, Γαβριήλ.&rdquogr; Καὶ εἰθ᾽ οὕτως ἐξελθὼν * μοναχός τις τῶν κολυμβητῶν καὶ ὠθούντων, ἔχων ῥάβδον σιδηρᾶν, ἄνωθεν ἔχουσαν τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ, κάτωθεν δὲ λόγχην, διακύψας μεταξὺ δύο καβαλλαρίων *, καὶ ἐπιλαβόμενος μιᾶς οὐρᾶς ἵππου, [ἔπηξεν τὴν λόγχην ἐν τῇ πλευρᾷ αὐτοῦ.] Ὁ δὲ διαλακτίσας ἔῤῥιψε τὸν ἐπιβάτην, ὡς φοβηθῆναι τοὺς Ὁμηρίτας καὶ φυγεῖν εἰς τὴν ξηράν. Οὕτως οὖν ἐκπηδήσαντες οἱ Αἰθίοπες, πάντας τοὺς πολεμίους ἐφόνευσαν *, καὶ συλλαμβάνονται τὸν βασιλέα τῶν Ὁμηριτῶν μετὰ τῶν ἑπτὰ συγγενῶν αὐτοῦ. Καὶ γέγονε σωτηρία μεγάλη ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ πᾶσι τοῖς χριστιανοῖς οὐρανόθεν βοῶσα φωνή· &ldquogr;Γαβριὴλ, Γαβριὴλ, Γαβριήλ.&rdquogr; Ταῦτα ἐμηνύθη τῷ βασιλεῖ Ἐλεσβαὰν, ὃς παραγενόμενος καὶ λαβὼν ἀνεῖλε τὸν παράνομον βασιλέα καὶ τοὺς ἑπτὰ συγγενεῖς αὐτοῦ, κράζων καὶ λέγων· &ldquogr;Ἀναστήτω ὁ Θεὸς, καὶ διασκορπισθήτωσαν οἱ ἐχθροὶ αὐτοῦ.&rdquogr; Καὶ ἐπί τῷ τόπῳ ἐκείνῳ στήσας θυσιαστήριον, ηὔξατο τῷ Θεῷ.
[Æthiopum classe in partes plures vi ventorum divisa, in plures quoque exercitus suas copias dividit Homerita, et variis utitur artibus.] Tribus post diebus apparuerunt aliæ naves quadraginta mansionibus tribus a infra b locum in quo erat Homerita. Reliquæ vero viginti, in quibus erat navis regis Æthiopum, navigarunt ad ipsum tractum, in quo rex Arabs consistebat. Homeritis vero arbitrantibus cum navibus quadraginta esse Elesbaan, eorum rex maximam partem sui exercitus duxit ad stationem harum navium quadraginta. Dereliquit itaque commeatus qui sibi per naves adveniebant c, et similiter aquam; et loricati Homeritæ, stantes a mane ad vesperam in littore, usti sunt a sole, equi vero, quibus insidebant, tantum processerant ut mergerentur usque ad genu. Tum nova machinans filius diaboli, tabernacula fieri jussit quæ gestarentur a camelis. Sustentabantur ea contis in dorsis camelorum quatuor et hinc ad cubitus quinque erigebantur, et in hunc modum tam e latere quam desuper milites tecti sunt. Hæc præstiterunt in exercitibus tribus d in quos dividebantur, secundum stationes navium. Verum languore, fame et ardore solis laborantes qui in navibus erant, timere cœperunt et desperare; credebantque e longinquo tabernacula circumire e, ac unanimes dicebant, incantatione aliqua moveri montes et silvas obambulare: atque inde timuerunt descendere, ne forte cum iis in mare demergerentur. Verum hæc parum adversario profuerunt. Misit enim aliquem ex cognatis cum viginti millibus equitum ad speculandam partem navium in qua erat rex Æthiopum. Sed eunuchus quidam regis Homeritarum, hæc ignorans, cogitansque exercitii gratia exire cognatum regis, positis lanceolis quinque aureis et gemmis distinctis in pharetra f quam e collo gerebat, speculatoribus adjunctus est. Venientesque ad supra dictum locum, invenerunt ducem g omni utentem cautela et vigilantia.
[35] Tum regis cognatus et eunuchus soli cum pueris tribus longius procedere voluerunt, venationis gratia. [Exercitum unum Homeriticum cædit Æthiopum rex, et urbem regiam Taphar armis occupat.] Pueri vero regis Æthiopum, cum fame perirent et siti, accepta rate, exierant quoque in terram; inveniuntque subito in littore, ad sinum quemdam montibus circumdatum, tum regis cognatum, tum eunuchum cum pueris tribus: eosque aggressi sunt. Et eunuchum quidem cum aliis tribus occiderunt, sed regis cognatum secum duxerunt ad naves. Rex igitur Elesbaan lanceolas quinque aureas obtulit Deo, et deinde descendit ex navibus in parvas scaphas h. Et dux quidem Homeritarum militesque stabant mediis in aquis usque ad equorum genua; ac interea Æthiopes cum rege suo descendebant e scaphis i a aquis immersi usque ad colla et exibant. Tum collisio est facta utriusque partis et victi sunt omnes impii k cecideruntque in occisione gladii, nec vel unus eorum evasit qui regi Homeritæ coram aliis navibus quadraginta versanti l nuntiaret quæ contigerant. Tunc rex Elesbaan, cum cognato regis Homeritarum qui, licet vinctus, dux erat viæ, abiit ad urbem regiam, nomine Taphar m, eamque occupavit simul cum reginis et divitiis multis.
[36] [Pars classis Æthiopicæ, navium 40, fame premitur; sed stratagemate usi milites, dein Eucharistia refecti,] Perierunt interea fame et siti n in dictis navibus quadraginta viri quingenti et in mare projecti sunt. Æthiopes autem reliqui, quid agerent deliberantes, dicebant: “Ad Æthiopiam reverti non possumus; hic premimur fame, et num mors obvenerit regi nostro ignoramus o. Ne forte cunctando pereamus et projiciamur omnes in mare, et in derisum habeantur christiani a Judæis, invocabimus potius Dominum Deum nostrum, qui potens est in bellis.” Illico congregant naves omnes p, ligantque navem cum nave, solvunt malos, antennas et reliqua ligna oblonga navium, omniaque in earum summitate colligant; ita ut quasi civitatem quamdam cernere esset in mari: nec motus maris navem a navi divellere poterat. Tum adductis scaphis, eas alligarunt inter se ad latitudinem navium. Ex extensis velis in superiori parte navium, sicque confectis porticibus umbriferis duobus, congregati sunt omnes in præparato tabulatu navium et clamaverunt ad Deum, offerentes hostias spirituales. Acceptis deinde divinis mysteriis q descenderunt armati in scaphas, constiteruntque in latere earum, ita ut inclinarentur, et exsurgens altera earum pars, quasi murus eos defenderet contra tela hostium. Scaphæ istæ, alligatæ, ut dictum est, et in speciem muri inclinatæ, a nautis et monachis, qui classem erant secuti, pulsæ sunt usquedum lateribus terram contingerent; quo pacto murus ille scapharum medius erat Homeritas inter et Æthiopas.
[37] [adjuvante cælitus archangelo Gabriël, victoriam obtinent. Rex Homeritarum et cognati ejus septem interimuntur.] Ante diem unum novit rex Homeritarum captam esse Taphar civitatem cum reginis r, timensque ne ex cognatis septem adjungerentur aliquot regi Elesbaan, catenam ferream s confecit et tam se quam ipsos ea ligans, sedebat in curru suo t in lectica aurea; septem vero cognati, cum eo ligati, in sellis septem similiter aureis u. Interea hostes contis et hastis frangebant latera in speciem muri exsurgentium scapharum; quando angustia pressis Æthiopibus et cum ejulatu et clamore Deum invocantibus, subito audita est de cœlo clara vox, hæc proferens verba: “Gabriel, Gabriel, Gabriel w.” Tunc exiens monachus quidam, ex iis qui natando impellebant scaphas, tenensque virgam ferream, desuper habentem signum crucis, infra vero armatam cuspide, inclinavit se inter duos equites, et apprehensa cauda alterius equorum, cuspidem fixit in ejus latere. Calcitravit equus et dejecit ascensorem, ita ut turbati et timore perculsi Homeritæ fugerent ad terram. Tum exsilientes Æthiopes, hostes trucidarunt x, regem Homeritarum cum cognatis septem captivos reservantes. Et facta est vox ista cælitus clamans: “Gabriel, Gabriel, Gabriel” in salutem et victoriam ingentem in illa die. Nuntiata sunt hæc regi Elesbaan, qui adveniens interfecit y impium regem et cognatos ejus septem, clamans et dicens: “Exsurgat Deus et dissipentur inimici ejus”. [Ps. LXVII, 1] Et erectis in ipso loco altaribus, preces fudit Deo z.
ANNOTATA.
a Mansionibus tribus. Supra monuimus hic veri similius significari mansiones Alexandrinas, singulas chiliometrorum 48 1/2.
b κατωτέρω οὗ ἦν ὁ βασιλεύς, inferius loco quem Homeritarum rex occupabat. Ita recte Boissonadius. Intelligendum videtur: Ad meridiem loci in quo erat rex Homerita; nec immerito forte conjectaretur ex prædictis naves has quadraginta transiisse per eam partem freti quæ inter insulam Perim et littus Africanum interjacet et ad plura milliaria patet: deinde vero redire debebant ad insulam Naucleriam (pilots island) et littus Asiaticum, ob rationes supra dictas.
c Forte præ festinatione. At patet naves quoque nonnullas illic habuisse regem Æthiopum, nimirum in loco quo appulsuros esse Æthiopas arbitrabatur. Is, ex interpretatione nostra portus Arabicus fuerit intra fretum Bab-el-mandeb, forte ipse portus Ocelis de quo diximus annot. qq cap. præced.
d A ταῦτα πεποιήκασιν εἰς τοὺς τρεῖς δρόγγους ἔνθα διεμερίσθησαν τὰ πλοῖα. — Δρόγγος, aliis δροῦγγος, est turma, caterva militum. Boiss.
e Metaphrastes ap. Boiss.: τοῖς μὲν οὖν ἔξω σκηνὰς διαμηχανησάμενος ὁ Δουναὰν μεγάλας, καὶ τέσσαρσι καμήλοις ἀλλήλαις συνεζευγμέναις ἑκάστην τῶν σκηνῶν ἄνωθεν κοντοῖς φερομένην προσδήσας, ὡς δοκεῖν τὰ ὄρη κινεῖσθαί τισι μηχαναῖς καὶ φέρεσθαι κατὰ τῶν πλοίων, τῇ σκιᾷ τὸ λυποῦν τοῦ καύματος ἀπεκρούετο.
f Hinc id nomen (σκευοθηκάριον) recepit Cangius, scripsitque πεντεκόντους, de more non satis diligens. Boissonad. Metaphrastes πέντε κόντους χρυσοῦς διαλίθους vocat δοράτια πέντε χρύσεα.
g Ducem Æthiopum merito interpretatur Metaphrastes: ὡς δὲ εὗρεν ἀπαγρυπνοῦντας τοὺς περὶ Ἐλεσβαάν.
h A καὶ οὕτως καθῆλθον καὶ οἰ σὺν αὐτῷ (Ελεσβᾷ) ἀπὸ τῶν πλ. εἰς τὰ καράβια. Καράβια scaphæ sunt, sive cymbæ. Metaphrastes ap. Boiss.: αὐτὸς δὲ τὴν στρατιὰν ὡπλισμένην ἐν τοῖς βραχυτέροις τῶν πλοίων ἐμβαλὼν, ἐξῆλθε.
i A ἀπὸ τῶν καραβίων καὶ ἕως τραχ. ὄντες ἐν τῇ θαλ. περιεπάτουν.
k Hinc abduxerat Dunaan plerasque copias ad locum in quem venerant naves quadraginta (supra); verum quin milites ultra bis mille illic reliquerit vix ambigendum. Plures tamen non erant Æthiopes in navibus viginti regis Æthiopiæ, vel non multo plures. Quapropter, quum victoriam iste sit consecutus ac inde abierit ad urbem regiam Taphar, qua potitus est, manifesto validum exercitum secum duxit. Alia itaque ratione hæc componi inter sese non possunt, nisi copias suas acceperit Elesbaan alias post alias, ex vicinis insulis Perim, Naucleria et ceteris. De quo supra est dictum.
l Aberat inde rex Homeritarum iter dierum trium, seu chiliometra 145. Annot. a.
m Abiit ad urbem regiam Taphar. Hanc diximus (Comment. n. 48 sqq.) esse hodiernam Dhafar, sitam in interiori Yemana ad latitudinem 14° 13′. Etenim si Zaphar maritimam adire debuit, cujus longitudo, ut ajunt, eadem est ac insulæ Dioscoridis (Socotora), inter fuit leucarum minorum geographicarum plus quam trecentarum. Quomodo hæc exsequi potuisset cum parte exercitus, dum eum facile cum copiis multis insectari poterat Dhu Nowasus? Ceterum infra additur, uno die post captam Tapharim, de eo jam inaudiisse Dhu Nowasum (annot. r): quod de Zhafari maritima intelligi nullatenus potest. Præterea Taphari interiori, seu Dhafari, apte conveniunt quæ de Homeritarum regia perhibent Periplus Arriani et Ptolemæus [Cfr Bochart, Geogr. lib. II, cap, 30.] ; ut ostensum est a geographo Mannert [Geogr. tom. VI, part. I, pag. 90 – 93; d'Anville, géogr. tom. II, pag. 221.] . At Zhafari maritimæ quomodo aptari queant haud capio. Dhafari in Yemana interiori versatus est ineunte sæculo XVI, a Turcis captivus abductus, missionarius noster Petrus Pays; qui ab Æthiopiæ historicis non parum laudatur [Cfr Noël Desvergers, l'Abyssinie, pag. 29 et seqq.; Ludolf. Commentar. etc. pag. 12.] . Dicit porro se illic vidisse ingentia et antiquissima rudera; de quibus quum Arabas interrogaret, respondebant ad regiam pertinuisse reginæ Sabæ [Tellez, Historia geral de Ethiopia, pag. 64.] .
n Dixerat supra Actorum scriptor n. 32: καὶ κελεύει ἐπισιτισμὸν μόνον εἴκοσιν ἡμερῶν βαστάσαι πάντα τὸν στρατόν. Etenim Adule, itinere sive maritimo sive terrestri, a freto Bab-el-Mandeb non distat leucas majores (quarum gradus geographicus viginti capit) plus centum. Verum naves tempestate dilatæ sunt ultra fretum iter dierum trium et ab exercitu Dhu Nowasi, seu Dunaan, appellere prohibitæ.
o A ὧδε λιμώττομεν· κάτω θάνατος· τί γέγονεν τῷ βασιλεῖ ἡμῶν ἀγνοοῦμεν.
p A συναγ. π. τὰ πλοῖα, λύσαντες τὰ καταρτίδια καὶ τὰς κεραταίας καὶ τοὺς αὐχένας.
q Hæc verba, μεταλαβόντες τῶν θείων μυστηρίων, de Eucharistia intelligenda sunt; vide annot. II ad cap. VI. Metaphrastes hoc loco: καὶ τῶν θείων ἀπογευσάμενοι μυστηρίων.
r A ὅτι παρελήφθη Ταφὰρ ἡ βασιλεύουσα πόλις καὶ φοβηθεὶς… Dhu Nowasus itaque, sive Dunaan, quum versaretur non procul a freto Bab-el-mandeb, vel potius, non procul ab Aden, ante diem unum didicit captam esse Tapharim ab Elesbaa, quod de Zhafari maritima, sita ad longitudinem Parisinam circiter 52°, leucis inde trecentis, nequaquam potest intelligi; at neque de Taphari interiori facile intelligitur.
s Metaphrastes auream fuisse catenam dicit: δείσας, μὴ τῶν αὐτοῦ συγγενῶν τινες τῷ Ἐλεσβαὰν προσρυῶσι, τοῦ Θεοῦ σφήλαντος τὴν αὐτοῦ γνώμην, χρυσῆν κατασκευασάμενος ἅλυσιν καὶ ἐνδύσας ἑαυτόν τε κἀκείνους ἐκάθητο τῶν πραγμάτων ἠμεληκώς.
t A λαμπίνῃ Hoc loco usus est Cangius in λαμπήνη. Currus est superne tectus. Boiss.
u In sella aurea… in sellis septem similiter aureis. Hoc loco inter alios, utitur cl. Movers [Die Phönizier, Buch III, pag. 300.] , ut ostendat Sabæos, seu Arabas veteres, mores et usus Babyloniorum et Persarum assumpsisse. Sæculo sexto partim jam effluxerant Homeritarum divitiæ, supererant tamen veteris splendoris reliquiæ magnificæ. Quantum floruerint usque ad sæculum I christianum diximus Comment. n. 14sqq.; jam audiatur de posteriori ævo Ammianus Marcellinus, qui Arabas satis noverat, quippe cum iis versatus in exercitu Juliani Apostatæ: Quibus (Parthis) ab orientali australique plaga Arabes beati conterminant; ideo sic appellati, quod frugibus juxta et fetibus et palmite, odorumque suavitate multiplici sunt locupletes: magnæque eorum partes mare rubrum a latere dextro contingunt; læva Persico mari collimitant, elementi utriusque potiri bonis omnibus adsueti. Ubi et stationes et portus tranquilli sunt plures, et emporia densa, et diversoria regum ambitiosa nimium et decora, aquarumque suapte natura calentium saluberrimi fontes, et rivorum fluminumque multitudo (!) perspicua, sospitalisque temperies cæli: ut recte spectantibus nihil eis videatur ad felicitatem deesse supremam. Ac licet abundet urbibus mediterraneis atque maritimis… has tamen civitates habet eximias: Geapolim, et Nascon, et Baraba, itidemque Nagara (Nedjran), et Mephram, et Taphra (Taphar, Dhafar) et Dioscurada (Socotora?) Ita Ammianus Marcellinus extremo sæculo quarto [Lib. XXIII, cap. 6.] . Ex quibus patet diu perstitisse Arabum australium divitias; cfr Comment, n. 16 et 42.
w Archangelus Gabrië plurimum colitur ab Æthiopibus [Lefebvre, Voy. en Abyssinie, tom. I, pag. XVIII.] , eique in kalendario suo dies tres dicarunt, nimirum XVIII decembris, XXX martii et XIII junii [Ludolf. Commentar. etc. pag. 402 et seqq.] . Sed nec Arabibus, in primis Coraysjitis Meccanis, prorsus ignotus erat, ut ex historia Mahumetis ejusque Corano deducere pronum est. Etenim angelos adorabant Coraysjitæ [Coran. sura 37; Caussin de Perceval, tom. I, pag. 348, 355 sq. etc.] , nec videntur ignorasse eos apparuisse Abrahæ, progenitori suo, in Hebron [Coran. sura 11, 15, 29, 51.] : quem locum multum venerabantur [V. Comment. præv. supra n. 42; Ritter tom. XVI, pag. 214, 234.] .
x Patet ex hoc loco, Æthiopas multo plures quam navibus 40 vehi poterant, illic fuisse. Auctorem enim nostrum, ut jam monui, in omnibus hujus narrationis adjunctis accuratum esse, minime dixerim.
y A ἰδίαις χερσὶν ἀνεῖλεν. Redire debuit Elesbaan Taphari, seu Dhafari, quæ distat a freto Bab-el-mandeb iter dierum minimum quinque.
z Mira sunt quæ leguntur in cod. A, θυσ., εὔπεισεν (l. ἔσπεισεν) τὸ αἷμα αὐτῶν τῷ Χριστῷ. Nec differt Metaphrastes, nonnulla tamen præmittens explicationis gratia: καὶ τὸν Δουναὰν ἀνευρὼν, ἀνεῖλεν αὐτόν τε καὶ τοὺς συγγενεῖς, ἐπιθειάζων καὶ ἐφηδόμενος ἐπὶ τοῖς ἐχθροῖς τοῦ Χριστοῦ δίκην διδοῦσι τῶν τετολμημένων· μηδὲ γάρ τι ἄλλο κάλλιστον εἶναι θεαμάτων καὶ ἥδιστον ἀνδρὶ χρηστῷ καὶ δικαίῳ, κολαζομένους ἰδεῖν πονηρούς· ὧν καὶ τὸ αἷμα ἔσπεισε τῷ Θεῷ. Sanguis hominum Deo non funditur, sed juste occiduntur hostes in bello justo, dum id ferunt belli leges, et crimina majora, propter bonum reipublicæ, rite capitali sententia plectuntur.
* Α τῶν Αἰθιόπων.
* Α τῶν Ὁμηριτῶν.
* Α Ελεσβάς
* Α καύματος
* Α παρὰ τὸ χεῖλος.
* Α μηχανᾶσθαι.
* Α οἰφ᾽ ἕν.
* Α ἠκολούθει τοῖς σκουλκεύσουσι.
* Α συγγενῆ et sic infra.
* Α omittit.
* Α σ. μεγάλου.
* Α ἄ. τεσσαράκοντα.
* Α βασιλίσσας,
* Α τ. τεσσαράκοντα
* Α βράδους.
* Α κατάγελος.
* Α omittit.
* Α κ. ἀλλήλοις.
* Α sine π. τ. πλ.
* Α ἡ βασιλεύουσα π., και φοβ.
* Α λαμπίνῃ.
* Α ἐξ. εἷς τῶν κολυμβώντων.
* Α δύο καραβίων.
* Α ἀνεῖλον.
CAPUT IX.
S. Elesbaan, pluribus in Homeritide constitutis, ad Æthiopiam revertitur; fit monachus et sanctissime vivit ac moritur.
Καὶ παραγενόμενος εἰς τὴν βασιλεύουσαν πόλιν, θανάτῳ καὶ ἀναθεματισμῷ παρέδωκε τοὺς ἀπὸ τοῦ παλατίου. Φανεροὶ * δὲ τῶν ἀρχόντων φυγόντες ὑπέστρεψαν καὶ γεγόνασι χριστιανοί. Τότε οὖν ἰδίαις χερσὶ σκάψας * ὁ βασιλεὺς ἐν τῷ παλατίῳ ἐπὶ ἡμέρας ἑπτὰ, ἐποίησε τὴν οὖσαν νῦν ἁγιωτάτην ἐκκλησίαν. Ἐμήνυσε δὲ ταῦτα παραχρῆμα τῷ ἁγιωτάτῳ ἀρχιεπισκόπῳ * Ἀλεξανδρείας, καὶ δι᾽ αὐτοῦ τῷ βασιλεῖ Ἰουστίνῳ. Ὁ δὲ ἀρχιεπίσκοπος χειροτονήσας ὅσιον καὶ ὀρθόδοξον ἐπίσκοπον, ἔπεμψε πρὸς τοὺς Ὁμηρίτας καὶ * πρὸς Ἐλεσβαὰν τὸν βασιλέα. Καὶ ἁγιάζει τὸν ναὸν ὃν ἔκτισεν ὁ βασιλεὺς Ἐλεσβαὰν, καὶ βαπτίζει πάντας τοὺς ἐν ταῖς πόλεσι καὶ τῇ περιχώρῳ εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, καταστήσας ἐν ἑκάστῳ τόπῳ πρεσβυτέρους καὶ διακόνους καὶ λοιποὺς ὑπηρέτας ἐκκλησιῶν. Καὶ οὕτως παραλαβὼν τὸν ἀποσταλέντα ὁσιώτατον ἐπίσκοπον, παρεγένετο εἰς Νεγρὰν, τὴν πόλιν τῶν μαρτύρων, καὶ κτίζει αὐτὴν καὶ τὴν ἁγιωτάτην ἐκκλησίαν. Καὶ ποιεῖ τὸν ὑιὸν τοῦ ἁγίου Ἀρέθα ἡγεμόνα καὶ ἐθνάρχην τῶν ἐκεῖσε. Καὶ δωρεῖται ἀπὸ τῶν βασιλικῶν τῇ ἁγιωτάτῃ ἐκκλησίᾳ κτήματα πέντε, καὶ κατὰ τὴν ἐντολὴν τοῦ ἁγίου Ἀρέθα ἐκ τῆς ὑπάρξεως αὐτοῦ κτήματα τρία. Τὸν δὲ τόπον ὅπου ἦσαν τὰ σώματα τῶν ἁγίων καέντα καὶ ῥιφέντα ἐποίησε σεβάσμιον καὶ ἄσυλον * τόπον. Καὶ οὕτως μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης ὑπέστρεψεν εἰς τὴν πόλιν τῶν Ὁμηριτῶν τὴν βασιλεύουσαν. Προεβάλετο δὲ τοῖς ἐκεῖσε βασιλέα τινὰ Ἀβραὰμ καλούμενον, συνετὸν, θεόφοβον καὶ χριστιανικώτατον. Καὶ παρέδωκεν αὐτῷ καὶ τῷ ὁσιωτάτῳ ἐπισκόπῳ χιλιάδας δέκα Αἰθιόπων χριστιανῶν. Καὶ οὕτως ὑπέστρεψεν μετὰ πλείστων λαφύρων εἰς τὴν ἰδίαν αὐτοῦ βασιλεύουσαν πόλιν.
[39] Ἀνταξίως μὲν οὖν τῆς εὐχαριστίας τοῦ Θεοῦ, εἶπεν Ἐλεσβαὰν ὁ βασιλεὺς μηδὲν δύνασθαι ἀποδοῦναι· ἀλλὰ τοῦτο μονον [συνεῖδεν, ἀποθέσθαι τὴν βασιλείαν, καὶ τὸ σχῆμα τοῦ μονήρους βίου ἐνδύσασθαι. Καὶ πορευθεὶς ὑπὸ νύκτα μονώτατος, ἀνῆλθεν εἰς ὀρεινὸν ὑψηλὸν, ἐν ᾧ ἔστιν μοναστήριον ἀγωνιστῶν ἀνδρῶν, καὶ, εἰσελθὼν εἰς κελλίον, ἀπέκλεισεν ἑαυτὸν, δοὺς συνταγὰς ὅτι ζῶν οὐκ ἐξελεύσεται ἀπ᾽ αὐτοῦ, ἀλλ᾽ ἐν αὐτῷ καρτερήσας ἄρχις ἡμέρας θανάτου αὐτοῦ. Οὐδὲν δὲ περαιτέρω ὑπῆρχεν ἐν τῷ κελλίῳ αὐτοῦ, εἰ μὴ] ψίαθος καὶ βαυκάλιον τοῦ ὕδατος καὶ σπυρίδιον, καὶ ἅπερ ἐνεδύσκετο μοναχικὰ περιβόλαια. Ἡ δὲ τροφὴ αὐτοῦ ἦν ξηρὰ παξαμάτια ἡμερούσιον * τρία, οἴνου καὶ ἐλαίου χωρὶς καὶ παντοίας ὁπώρας. Εἰ δέ πού τις ἤγαγεν * αὐτῷ λάχανα χλωρὰ, ταῦτα ἤσθιεν ὠμά. Οὐδεὶς δὲ λαἳκῶν τὸν ἅπαντα χρόνον τῆς ζωῆς αὐτοῦ ἐτόλμησε λαλῆσαι αὐτῷ, ἢ ἰδεῖν αὐτόν. Τὸ δὲ βασίλειον ὅπερ λέγεται στέμμα, τὸ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ ἐκ χρυσίου καὶ λίθων τιμίων, [ἀνέθηκεν τῷ Χριστῷ, πέμψας εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα, αἰτησάμενος διὰ γραμμάτων Ἰωάννην τὸν ἁγιώτατον ἐπίσκοπον τοῦτο κρεμάσαι εἰς τὴν πρόσοψιν τῆς θύρας τοῦ ζωοποιοῦ μνημείου, ὅθεν τὴν ἀπαρχὴν τῆς ἀναστάσεως καὶ τῆς ἀφθαρσίας ἔδειξεν ἡμῖν Χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν. Αὐτῷ ἡ δόξα σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.]
[Taphare constituitur episcopus. Elesbaan reædificata Negrana et novo rege suffecto redit in patriam,] Tum rediens a ad civitatem regiam morti et maledictioni tradidit qui habitabant in palatio. Sed illustriores aliquot magnates aufugerunt; deinde reversi, facti sunt christiani. Tum propriis manibus rex diebus septem terram fodiens inchoavit, quæ nunc conspicitur, sanctissimam ecclesiam b. Nuntiavit autem omnia ista quam primum sanctissimo archiepiscopo Alexandriæ et per hunc imperatori Justino c. Archiepiscopus vero sanctum quemdam et orthodoxum virum episcopum consecravit eumque misit ad Homeritas et ad Elesbaan regem d. Qui adveniens sanctificavit templum quod ædificarat rex Elesbaan, et omnes incolas civitatum et viciniæ baptizavit in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Presbyteros quoque constituit in locis singulis et diaconos et reliquos ministros ecclesiarum. Tunc Elesbaan missum sanctissimum episcopum duxit Negranam e, ad civitatem martyrum f eamque reædificavit simul cum sanctissima ecclesia. Negranitarum vero ducem et principem constituit filium sancti Arethæ g. Ecclesiæ quoque dono dedit ex terris regiis possessiones quinque, et juxta mandatum S. Arethæ, ex ejus facultatibus possessiones tres h. Locum quoque in quo corpora sanctorum jacebant combusta et projecta, venerandum reddidit i et jure asyli donavit; et sic plenus gaudio et felicitate ad civitatem regiam Homeritarum k reversus est. Tum incolis præfecit regem quemdam, Abraam l nomine, prudentem, timentem Deum et valde christianum m. Cui tradidit, simul et sanctissimo episcopo, decem millia n Æthiopum christianorum. His peractis, cum ingenti præda ad proprii regni civitatem regiam o remeavit.
[39] [ibique deposita corona, quam mittit Hierosolymam, monasterium ingreditur et sanctissime vivit.] Pro tanta itaque Dei benedictione nihil se dignum reddere posse ajebat Elesbaan rex; hoc tantum invenit, ut coronam regiam deponeret et indueret vestem monasticam. Et profectus nocte sine ullo comitatu, pervenit ad locum montosum et excelsum, in quo exstat monasterium virorum ascetarum, intransque in cellam aliquam, constituit p se vivum ex ea non exiturum, sed perseveraturum se illic usque ad diem mortis. Nec quidquam in ejus cella reperire erat, præter tegetem et pateram q, ad bibendam aquam, sportulam et quas induebat vestes monasticas. In cibum sumebat sicca paximatia r tria quotidie, sine vino et oleo vel ullis pomis. Si quis vero casu afferret ei olera viridia, ea comedebat cruda. Nec quisquam laicorum per omne tempus vitæ s ausus est cum eo loqui, aut eum cominus aspicere. Coronam vero regiam, quam gesserat in capite, ex auro et lapidibus pretiosis confectam, obtulit Christo, eam mittens Hierosolymam, literisque sanctissimum episcopum Joannem t rogans, ut suspenderetur in conspectu januæ vivifici sepulcri, in quo principium resurrectionis et incorruptionis nobis ostendit Christus filius Dei, a mortuis resurgens. Cui gloria cum Patre et Spiritu Sancto nunc et semper et in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a καὶ παραγενόμενος εἰς τὴν βασιλεύουσαν πόλιν. Videtur nunc primum eo ire; idque veri similius est, et captam esse Tapharim a parte ejus exercitas.
b τὴν οὖσαν νῦν ἁγιωτάτην ἐκκλησίαν. Taphari igitur, dum scripta sunt Acta, res christiana florebat; vide Comment. n. 197 sqq. Illic et ante rebellionem Dhu Nowasi ecclesiam fuisse non videtur ambigendum; quum dicat is Act. n. 15 se ea in civitate christianos plures interfecisse; cfr Comment. n. 137 sq. Ex his et ex universis Actis et Commentario videtur Dhu Nowasus aliquamdiu, inter annos scilicet 519 et 523, ipsa urbe regia Taphari fuisse pulsus, ut ceterum id satis manifeste traditur Act. n. 2.
c V. Comment. § XVI.
d Credidere plurimi, Acta Metaphrastis interpretantes, quæ sola innotuerant, episcopum hunc fuisse S. Gregentium. At merito dissentit Lequienus, scribens S. Gregentium Homeritarum episcopum (seu archiepiscopum) fuisse, quo tempore Elesbaan, rex Æthiopiæ, mari iterum trajecto (dicendum fuit, tertium trajecto) Abrahamum, regem alterum, huic genti constituit. Quæ circa annum 540 evenisse docuimus Comment. n. 127. Anno itaque 525, de quo hic scribitur in Actis, episcopus alter constitutus est; quum sciamus alioqui S. Gregentium vitamprotraxisse ultra annum 570. Hunc episcopum, qui advenerit anno 525, autumat Lequienus fuisse Joannem Paramonarium; de quo diximus Comment. n. 121 – 23. Hæc vero pars ultima Actorum, ut alibi diximus, postmodum adjecta videtur, nec immerito conjiceretur partim coaluisse ex narratione aliqua, quam edidit Boissonadius e codice Coisliniano 255 [Anecdota Græca, vol. V, pag. 63 sqq.] , et quæ jam Lequieno præ manibus fuerat [Oriens christ. tom. II, col. 663 sq.] ; vide annot. l.
e Quæ igitur hucusque narrata sunt, ad Tapharim, non vero ad Negranam pertinent; vide annot. b.
f Negranam civitatem martyrum dictam esse, advertit jam Fabricius [Bib. Græc. tom. X, pag. 116, edit. Harles.] , et post eum Boissonadius.
g Elesbaan constituit filium S. Arethæ phylarcham Negranitarum, ἡγέμονα τῶν ἐκεῖσε καὶ ἐθνάρχην, in locum scilicet ejus patris; nomen filii siletur. De nomine vero S. Arethæ adscribere omisimus quæ tradit Ibn-Khilcan in Vita Haririi: Nomen istud, ait, fluxit e verbis Mahumetis dicentis: “Omnes estis Hareth et omnes estis Hammam; nam hareth significat eum qui lucratur (ex Arabico Haratha, lucratus fuit), et hammam eum qui multum habet sollicitudinis.” Nemo igitur est qui hoc sensu non sit hareth … quum unusquisque lucrum facere satagat etc. [S. de Sacy, Chrestomathie arabe tom. III, edit. 1827, pag. 175.] . Nomen istud Drusi scribunt Haret; de quo vide sis Sacyum [Ibid. tom. II, pag. 525 et 531.] .Ex Djawhario aliisque lexicographis apud Golium vox Harith agricolam etiam (ut Græcum γεώργιος) et leonem significare potuit. Si historicis mahumetanis sit fides, S. Arethas antequam christianus fieret, dictus est Abdallah, et pontifex fuit christianorum dum Negranam advenit Dhu Nowasus: Comment. supra n. 105. Posterius profecto negandum est, quum ostendatur ex pluribus nec episcopum Negranensem fuisse S. Aretham, nec sacerdotem: cfr Acta n. 5, 15, 19 et passim. Ad alterum quod spectat, id nec negare, nec asserere possumus; quum historici mahumetani, quatenus res Islamismo antiquiores contingunt, minime tuti sint. Crediderim tamen S. Arethæ, antequam Negranensibus imperaret, seu Benu-l-Harith-Ibn-Caab (Comment. n. 153), et aliud prætereanomen fuisse: nec insuetum erat tum temporis nomen Abdallah. De nomine isto, quod servum Dei significat (idem fere ac Hebraïcum Abdias) aliisque similibus quæ in Arabiæ historia non raro occurrunt, nuper scripsit cl. Ern. Renan, quem dolemus ex præjudicatis opinionibus a religione christiana animum perquam alienum gerere. Sententiam scilicet Pocockii denuo excitavit, Arabas multos aut plerosque unum Deum veneratos esse: de qua diximus Comment. n. 22 sq. et 42. Qua in re nonnulli, contempta verissima et ineluctabili historia generis humani, quæ in Bibliis legitur, eousque progressi sunt ut scribant stirpi Semiticæ (nimirum Syris, Judæis, Arabibus, Assyriis) proprium et ingenitum esse agnoscere Deum unum. Hoc effatum simile est illi quod in libris aliquot ethnographicis legimus, stirpem, quam Caucasicam dicunt, solam religioni christianæ suscipiendæ idoneam esse: quasi inter Semitas non floruerit per plura sæcula antequam barbarie mahumetana pæne extingueretur. Scilicet quo cultior est gens aliqua, eo sacris christianis est propior; eoque facilius a gentilitate conversi sunt Græci et Romani, et præsertim inter universas has gentes ea sacra stabilita sunt, quo ceteris, ob leges probatissimas, ita disponente Deo, cultiores erant facti. Considant aliquando in Europa hodierna religiones Asiaticæ, Buddhica, Brahmanica et Mahumetica: mox sua inanitate dissolventur. Plura nullo negotio responderi possent; at supervacaneum est omnia persequi ad quæ aberrat mens humana dum religionem veram aut odit aut contemnit. Ad cultum Semitarum priscorum quod pertinet, legantur, præter Biblia, Seldenus de diis Syris, F. Movers de diis Phœnicum, E. Osiander de diis Arabum, de demum A. P. Caussin de Perceval, cujus Historia Arabum monumentum perenne futurum est eruditionis et sanioris judicii. Arabas non paucos Deum supremum coluisse, idque tribuendum venerationi Abrahæ, ex quo Maaddeni, Coraysjitæ et universim incolæ provinciarum Hedjaz et Nadj per Ismaëlem sese genitos crediderunt, suo loco monuimus. Ac advertendum, illis ipsis in provinciis (a quibus parum aberat Negrana, urbs S. Arethæ) nomen Abdallah frequentius fuisse: et quidem eo nuncupatus est pater ipsius Mahumetis. Deinde longe etiam frequentius fuit post Christum natum: quod propagationi religionis tum judaicæ [Cfr Comment. n. 24 sqq.] tum christianæ [Ibid. n. 43 sqq.] , et cum primis, ut ego quidem arbitror, venerationi majori qua Ismaëlitæ ceterique Arabes templum Caaba (quod ab Abrahamo et Ismaële ædificatum dicebant) tum prosequi cœperunt [Ibid. n. 23.] adscribendum est.
h Vide annot. l ad cap. IV.
i V. Comment. n. 196.
k Taphar erat regia Homeritarum. Negrana vero regia fuit Æthiopum usque ad annum 523, Comment. n. 139 et passim; num deinceps fuerit, incertum [Cfr Boissonade, Anecdota Græca, tom. V, pag. 73.] , at fuisse veri simile non est.
l A προβάλλεται τοῖς ἐκεῖσε βασιλέα Ἀβράμιόν τινα, συνετὸν, θεόφ. Ex verbis Ἀβράμιόν τινα patet hanc partem Actorum in Arabia scriptam non fuisse: cfr Comment. n. 205 sq. Hæc eadem insuper accurata non sunt; quum noverimus anno 525 proregem Homeritarum constitutum fuisse Esimiphæum, anno circiter 530 Aryatem, et nonnisi post hunc nec multo ante annum 540 regem factum esse Abrahamum. V. Comment. n. 124 sqq.: ubi advertet lector me cum Humphredo Hody, viro cum primis erudito, Joannem Malalam, quem primus luce donavit publica, adscripsisse sæculo VIII; at lecta disquisitione cl. L. Dindorfii [Malalas, præfat. pag. V sqq.] , ejus sententiæ haud cunctanter accedo; ac scripsisse Malalam autumo non dudum post annum 585; quo circiter Historiam suam absolvit Joannes Ephesi, seu Asiæ episcopus [Zeitschrift d. d. morgenl. Gesellschaft, tom. VIII, pag. 397.] : e quo Malalas plurima sua fecit [Comment. supra n. 117, coll. Malala, pag. 433.] . At de re ista amplius constabit dum pars III historiæ Joannis, Asiæ episcopi, quæ a cl. Curetonio edita est, a viris eruditis cum Malalæ Chronographia collata fuerit.
m Abrahamum religiosum fuisse in christianismo suo tradunt etiam mahumetani, Comment. n. 178.
n Dum circa annum 540 tertio in Arabiam trajecit, et regem constituit, seu potius agnovit, Abrahamum, milites Æthiopas illic reliquisse fertur quinquies mille [Ap. Boissonade, loc. cit. pag. 66.] ; qui numerus profecto minimus videbitur. Attamen numeri etiam minoris difficillimis in adjunctis meminit Procopius [Comment. supra n. 126.] . Ex his conjectarem Arabas, licet virtute bellica et ante Islamismum (ut 50 ante annis jam præsagiit Napoleo I imperator [Mémorial de Sainte-Hélène, tom. III, pag. 183; cfr Noël Desvergers, l'Arabie pag. 136.] et ex monumentis nunc certo constat) plurimum valerent, ab Æthiopibus tamen victos fuisse militiæ disciplina; quam veri simile est hos didicisse a Græco-Romanis.
o Urbs regia Elesbaæ fuit Axum in Æthiopia, de qua supra diximus. Ista hunc in modum reddit Metaphrastes, usus amplificatione aliqua: καὶ τοῖς Ὁμηρίταις Ἀβραμιόν τινα, ἄνδρα θεοφιλῆ καὶ τῷ Χριστοῦ ὀνόματι σεμνυνόμενον, βασιλέα χειροτονήσας, τῷ τε ὁσιωτάτῳ ἐπισκόπω περί που μυρίους τῶν χριστιανῶν Αἰθιόπων παραδοὺς, ἐπάνεισι χαίρων πρὸς τὰ οἰκεῖα βασίλεια μετὰ λαφύρων καὶ λείας οὐδὲ ἀριθμῷ ληφθῆναι ῥαδίας, οὐκ ὀλίγην χρημάτων ἀπόμοιραν καὶ τῷ στρατῷ διαδούς.
p ἀλλ᾽ ἐν αὐτῷ καρτερήσας… Ad quæ hæc notat Boissonadius: Forsan διάξει excidit; vel καρτερήσει legendum. B (seu codex Parisinus 1454) non potest nunc legi.
q A Βαυκάλλιον, nobis “bocal.” Melior est Symeonis Metaphrastis oratio: μηδὲν τῶν τοῦ κόσμου κτησάμενος, ἢ μόνην ψίαθον, καὶ κωθώνιον εἰς μετάληψιν ὕδατος. Locum excitavit Cangius Gloss. in βαυκαλία, et scripsit male παρ᾽ ἑτέρῳ, quum sit in codice παιρ᾽ ἑτέρω, quod, usus nota vocalium αι et ε permutatione, in περαιτέρω aptissime mutavi. Ex B nihil præsidii. Boissonade.
r Nobis “biscuits secs.” Boissonade. Cassianus Collat. XIX, cap. 4 ait paximatia sex unciarum fuisse, duoque monachis ad refectionem singulis diebus tribui solitum: vide Glossarium utrumque Cangii.
s Ex hoc aliisque locis Actorum deduximus scripta fuisse post obitum Elesbaæ, Comment. n. 199.
t Pluries monuimus hanc postremam partem Actorum minus tutam esse; vide annot. l. Credimusquidem S. Elesbaan, dum monachum induit, coronam suam misisse Hierosolymam; sed id fieri non potuit dudum ante annum 540; nec patriarchatum Hierosolymitanum tenente Joanne: quum is diem obierit anno Christi 524 [Lequien, Or. christ. tom. III, col. 189.] . Nomen itaque Joannis intrusum est, et acceptum vero similius ex initio Actorum, num. 1, ubi de bello dicitur quod anno 522 Dhu Nowasus auspicatus est. — Hic demum aliquid addendum iis quæ de talento Arabum dicta sunt annotato rr ad cap. I: ubi inter kintar et kantar aliqua diversitas significatur; quæ non est alia quam diversitas pronuntiationis. Kintar enim valuit 1,000 denariis aureis; sed valuit etiam 100 libris (seu ratl Arabicis veteribus) auri vel argenti: id est, idem fuit circiter cum talento majori Ptolemaico. Videatur Djawharius et Camusus Firuzabadii ap. Freytag, vel ap. Golium et Giggejum. A voce kintar deducendum videtur Hispanorum et Gallorum quintal, et Italorum quintale, quod pondus librarum 100 designat: Hispani enim simili modo ex Arabico kirat effecerunt quilate. Loco autem kintar dictum esse etiam kantar ab Arabibus, saltem ubi pondus librarum centum significatur, manifestum ex vocibus cantaro, cantar, kantar, quibus in multis partibus Italiæ, Hispaniæ et Orientis (non secus ac voce quintal passim in Europa), ejusmodi pondus appellatur. Atque hæc in supplementum dicta sint superiorum.
* Α Τινὲς δὲ τ.
* Α σκεψάμενος
* Α πατριάρχῃ.
* Α ἔπεμψεν ἐν τῷ Ὁμηριτῇ προς Ἑλ.
* Α ἅγιον.
* Α ἡμερούσια
* Α ἤνεκεν
APPENDIX.
Fragmentum interpretationis Latinæ Actorum S. Arethæ quam adornavit Athanasius Junior, episcopus Neapolitanus.
Arethas martyr in civitate Nagran in Arabia (S.)
Reuma martyr in civitate Nagran in Arabia (S.)
Socii IVMLII, martyres in civitate Nagran in Arabia (SS.)
BHL Number: 0671
a
AUCTORE ATHANASIO.
Prologus acephalus.
… enim humanitatisque debitum persolventes, utpote Creatoris sui prorsus ignari, Tartareis cruciatibus mancipati sunt. Et licet eorum pompaticæ adoreæ apud poëticos aut etiam historicos scriptores, mille, ut ita dicam, voluminibus exaratæ legantur, tamen cum e seculo transeunt, veluti fumus oblivionem accipiunt. Omne enim quod fuit et non est pro nihilo computatur. Divini autem prælii bellatores, qui suas immortales victorias ad victoriosissimum imperatorem trans æthera reportarunt, jam vernantibus laureis coronati perpetue jocundantur. Adde præterea quod exercitus mundanæ militiæ, quanto plures in acie commilitones amiserit, tanto magis defectum sui dolendo causatur, et non solum numero et viribus minorari conqueritur, verum etiam audendi vigore privatur. Sancta vero atque apostolica ecclesia eo altius exercitum suum augeri congaudet, quo beatos agonistas diaboli tyrannidem fortiter vincere, et vincendo numerosius eosdem mori prospectat. Enimvero si quispiam de suis terga vertens hosti colla submiserit, hunc tanquam abortivum a suis visceribus alienum deputat. Hoc denique novo vincendi genere christianismi athletæ accusati non excusabant, interrogati protinus fatebantur, morti adjudicati gratias referebant: ac per hoc, quando victi putabantur, veraciter ipsi vincebant. Satanas itaque, qui eos multiformiter anhelabat capere, torquere, vincere, dum eorum inflexibile cerneret robur, prius ipse torquebatur, capiebatur, vincebatur. Unde nimirum Sabea provincia, sicut odoriferis aromatibus largius abundat, ita martyrum fertilitate beata pollet.
[2] Verum a priscis temporibus celebri preconio attollitur, quod a finibus scilicet orientis veniens sapientiam Pacifici regis audire, et augustissimum in toto orbe terrarum Domini templum videre studuerit: ac denique post multa annorum curricula, eodem b longissimo itinere confecto, astriferam Salvatoris infantiam misticis muneribus adoraverit. Hic ergo, quemadmodum occiduis mundi partibus aromatica transmittit commercia, ita magnanimum principem ac beatissimum martyrem omni auro et monilibus pretiosiorem destinavit Aretham. At quoniam tanto viro sine comitatu procul adventare dedecus erat, triumphantibus sertis laureatam misit cum eo catervam. Quorum victrices agonias palmasque perennes ego Athanasius junior, Parthenopensis ecclesiæ antistes c, ad honorem Dei et gaudium christianæ religionis, ab Æolicis exemplaribus transferre conabor. Et quia peregrinum idioma latino minime congruit stylo, non verborum folia, sed magis sensus ubertatem carpere studentes, superflua resecamus; et interdum, serie commutata, ad dilucidandas sententias nonnulla ingerimus nostra. Sane Homeritas Hebraicæ fuisse stirpis haud prorsus ignoret qui multos Judæorum mutua cum ethnicis connubia copulasse ac deorum penitus tenuisse ritum lectitando didicit. Has autem, dilectissimi fratres, SS. martyrum passiones libentissime recolentes, et eorum memoriam debita devotione celebrantes d, flagitemus charitate Spiritus Sancti ut quandoque cum eis æterna felicitate perfrui mereamur.
Narratio.
Anno igitur dominicæ Incarnationis secundum Latinos fere quingentesimo vigesimo primo e, regnantis quoque Justini senioris, qui apud Constantinopolim Romanum gubernabat imperium, anno quinto, vicario principis apostolorum Papa Joanne f, Jerosolymæ civitatis nihilominus patriarcha Joanne, Antiochiæ Euphrasio, Alexandriæ autem Timotheo h; Æthiopicis tunc provinciis in civitate quadam Auximi regnabat Helesbas i, homo justissimus. Contigit autem per idem tempus regem esse Homeritarum nomine Dunaan, qui erat Hebræus atque humani cruoris bibulus iniquissimusque ultra omnes homines in gente Homeritarum. Homeritarum namque provincia est quam divina Scriptura Sabam commemorat, et gentiles Eudæmon Arabiam vocant. Hanc enim omnes inhabitantes Judæi atque ethnici erant: qui non juxta legis præceptum, sed secundum hypocritarum Pharisæorum simulque Sadducæorum traditiones vivebant. Totus enim ubique terrarum orbis glorificabat et collaudabat Dominum Christum, verum Deum, qui cum Patre sanctoque Spiritu inseparabiliter vivit et regnat. Soli k…
[4] … capere illam nullatenus potuit. Attulit interea quotquot varii sexus et ætatis in agris seu villis comprehendere valuit: alios occidit in ore gladii; alios magnatibus et eunuchis suis ad famulandum tradidit. Cernens itaque quia nullo modo posset præliando capere civitatem, imitatur versutias antiqui colubri, qui primum hominem veneno mortiferæ suasionis decepit, ejusque filiis callidus hostis insidiari non desinit; cœpit dejerare et invocare Deum legis sanctasque virtutes: Non, inquiens, lædemus quemque nec compellemus abnegare quam colitis sectam; sed tantum sub tributario jure vos esse quærimus. Quid cunctamini? Aperite portas ut ingrediar videndi gratia: accipiam quod mihi per singulos annos accipere debitum; per caput videlicet uniuscujusque viri et mulieris, servi et liberi, pueri et senis Olcadem l unum. Porro moneta Homeritica habet auri pondus aurias m duodecim; congregaturque annualiter ex eadem Negranica civitate auri regula centum triginta talentorum. Est autem apud Æthiopiam talentum tredecim librarum. Populus autem Dei, quibus apostolica cælitus congruebat sententia: Vobis donatum est, ut non solum credatis in Christum sed etiam ut patiamini pro eo: [Philip. I, 29.]
[5] Rex, ajunt, nos a lege et prophetis atque evangelicis præceptis didicimus non solum colere Deum, sed etiam potestatibus obtemperare, et quæcumque rationabilia vel opportuna sunt, non recusare. Intus itaque nunc confisi sermone quem jurejurando nobis pollicitus es, patefacimus urbem. Ingredere cum quibus velis; verumtamen hoc tibi notum sit, quia si transgressus eris quod nobis spopondisti, omnipotens Dominus erit auxiliator noster. Cujus spreto judicio, non solum super caput tuum descendet nequitia tua, sed etiam super regnum tuum. Nos quidem tibi vocem trium puerorum constanter canimus: Juxta monarchiam judaismi tui divino cultui non famulabimur, nec tuæ blasphemiæ participes efficiemur: quibus id dumtaxat valde jocundum atque optabile erit, mori pro Christo, qui ea dilectione mortuus est pro nobis, ut nos vivamus in ipso et ipse vivat in nobis. Hæc et plura his similia prosequentes aperuerunt portas. Mox autem ingressus teterrimus Homeritarum draco: cui omnes pariter magnates cum Aretha, filio Chaneb n, principe suo, ante ingressum urbis obviam venientes, adoraverunt proni in terram. Homerita cuncta quæ habere poterint jussit ab eis auferri; Paulum quoque civitatis episcopum præcepit sibi ostendi. At illi respondentes dixerunt: Biennium est quo ex hac vita migravit ad Dominum. Quod nefandissimus audiens Hebræus credere contempsit. Attamen mittens ubi sanctum corpus ejus erat humatum, fecit eadem ossa foras efferri et flammis comburi; eorumque pulverem ventilabro per aërem dispergi.
[6] Postera autem die omni populo militiæ suæ multitudinem lignorum congerere præcepit ignemque adeo copiosissimum accendere, ut ipse incendii locus tamquam unius stadii spatium occuparet. Quam crudele nefas! Tunc ibi universos sacerdotes et levitas Dei, et reliquos ecclesiæ ministros, monachos et monastrias, sacrasque virgines, et psaltrias quæ die noctuque in ædibus sanctis psallendo excubabant; omnes ligatos sine aliqua examinatione insimul præcipitari fecit: arbitrans se reliquis fidelium terrorem incutere. Erant autem omnes qui per hujuscemodi conflagrationem coronam pertingere meruerunt, animæ quingentæ * viginti et septem. Dehinc Aretham et qui cum eo erant majores natu ferreis [ligari catenis jussit]; et præco vehementer Homeritico clamabat sermone: Si vivere vultis, abnegate eum qui dicitur Christus. Judaizate et estote complices nostri. Et sancti: Procul a nobis ut abnegemus fidem in qua baptizati sumus. Tunc tyrannus: Numquid Romanorum potestas non cognovit, et sacerdotes ac legis periti? Non Deum, sed hominem sine dubio blasphemaverunt, injuriis affecerunt, verberibus stimulaverunt et morte turpissima damnaverunt. Quare ergo post tergum hominis hujus errantes inceditis? Anne Romanis vos meliores esse putatis, maxime illis qui cognominantur Nestoriani et sunt apud nos usque hodie, dicuntque nobis: Nos eum prophetam habemus et non Deum. Quam ob rem non quæro a vobis, ut deserto Creatore vestro, qui fecit cælum et terram et universum condidit orbem, adoretis solem et lunam, vel o…
ANNOTATA.
a De hoc fragmento diximus Commentar. n. 187. Titulus ab amanuensi adscriptus est hujusmodi: Fragmentum historiæ passionis SS. martyrum Arethæ et sociorum ab Athanasio juniore, episcopo Neapol. e Græco in Latinum sermonem paraphrasticωs redditæ. Ex cod. ms. Capuano. Addit Papebrochius in margine: Ex collectione P. Carraccioli tomo de Vitis Sanctorum.
b Athanasius credidit non modo reginam Saba ex Arabia venisse, sed et magos quoque qui Christum recens natum adorarunt. De quibus dictum pluribus in Commentario prævio.
c Antistes Parthenopensis seu Neapolitanus fuit ab anno 872.
d Ex his merito deducimus Athanasium Acta S. Arethæ latinitate donasse ut die ei sacra, 24 octobris, pro more ecclesiarum multarum, intra officium matutinum [Martene, De antiq. eccl. disciplina, cap. V, n. 2 sqq.] , aut missarum solemnia [Id. De antiq. eccl. ritibus, lib. I, cap. 4, tom. I, pag. 367.] fidelibus prælegerentur; cfr Comment. n.186.
e Vide annot. b ad cap. I Actorum Græcorum.
f Hæc de suo addidit Athanasius, at non adeo feliciter. Joannes enim, ejus nominis primus, pontificatum suscepit anno tantum 523.
h Notabile est in exemplari Græco quo usus est Athanasius, non secus ac in aliispluribus, omissum fuisse patriarcham Cpol. Comment. n.202.
i Legit idem in codice suo nomen Ἐλεσβαάν cum spiritu aspero; quod et Procopio contigit. Comment. n. 110 sq.
k Hæc adscribit librarius hoc loco: Hactenus codex Capuanus in quadam solum pagina; quæ vero sequuntur ex altera pagina huic prædicatæ adhærente exscripta sunt.
l Olcadem unum: si recte hæc descripta sunt, legit Athanasius in Actis suis ὀλκάδος, et quidem cum spiritu leni, non ἑλκάδος; vide annot. oo ad cap. I. Codex quo usus est Athanasius propius accedit ad illum qui a Boissonadio typis expressus est, et cujus lectiones varias signavimus litera A. Post ea enim quæ dedimus loc. cit. annot. nn (ubi legendum ὁλκάδος loco ἑλκάδος) sic idem codex prosequitur: Ἔστι δὲ αὕτη ἡ μονῆτα βασιλικὴ Ὁμηριτικὴ, σταθμὸν ἔχουσα χρυσίον κερατίων Ῥωμαἳκῶν δώδεκα. Ex his vox ἑλκάς fit dubia nonnihil; at retinenda sunt quæ ibidem de valore monetæ Arabicæ dissertavimus. Boissonadius interim hæc adnotat: A, ὁλκάδος. B, ἑλκάδος… Visum est esse ἑλκὰς nomen ἀραβικοφανὲς male a Græco librario in ὁλκὰς mutatum. Melius etiam fuerit ἐλκὰς, quum ἐλ videatur Arabicus esse articulus.
m Aurias, vox corrupta est; quum enim locus ab amanuensi primo legi non posset, ab altero addita est. Codices A et B, seu codex Boissonadii et noster, monetam Homeriticam ceratiis duodecim, non auriis duodecim pendere dicunt.
n Certo dici nequit num sit Charieb vel Chaneb legendum, sed ex dictis Comment. n. 153 posterius retinendum est. Nota vero literam b in fine nominis; quæ prorsus Arabica est. Acta nostra n. 7: ὁ ἅγιος Ἀρέθας, υἱὸς Χανέφ; At n. 5 nomen patris desideratur.
o Codex Caraccioli plura non habebat.
* l. quadringintæ
DE S. CADFARCHO, CONF. NON PONT. IN WALLIA SEPTENTRIONALI,
CIRCA MEDIUM SÆCULUM VI.
SYLLOGE.
S. Cadfarchi nobile et sanctum genus; duo templa fundat; ejus cultus; ætas; parentela.
Cadfarchus, conf. non pont. in Wallia septentrionali (S.)
AUCTORE V. D. B.
Inter ducentos septemdecim sanctos, natione aut cultu Wallenses, quos initio Dictionarii sui topographici Walliæ recenset Nicolaus Carlisle, [S. Cadfarchi, a pluribus memorati, nobile et pium genus.] plurimos tamen omittens, venit ordine suo S. Cadfarch, qui versus medium sæculum VI floruit. Hic autem in Martyrologii Anglicani supplemento [A memorial of ancient British piety, pag. 27.] ad diem 24 octobris his annuntiatur verbis: In Penegoes in montis Gomerici comitatu (Montgomeryshire) festivitas S. Cadmarch, seu Cadfarch, cujus nomini dicata est ecclesia; quæ Willisii, ut ibi indicatur, nituntur testimonio et quibus suffragatur Nicolaus Carlisle [A topographical dictionary of Wales, v° Penegos.] , Cadmarchi tamen nominis formam præteriens. Ejus quoque meminit cl. v. Rice Rees, minister ecclesiæ anglicanæ, qui in egregio conatu suo de sanctis Walliæ [An Essay on the Welsh saints or the primitive christians usually considered to have been founders of churches in Wales, pag. 270.] hæc de de eodem tradit: Cadfarch, frater Cawrdafi, fundator fuit Penegos in Montisgomerici comitatu et Abererch in comitatu Caernavon. Ejus festivitas notata est ad diem 24 octobris. Deinde, quo appareat S. Cadfarchum ex nobilissimo et pientissimo genere fuisse, traditur Cawrdaf, ejus frater et filius Caradoci Fraichfras, ex familia Coeli, successisse patri in principatu de Brecknock; idem in Triadibus plurimum celebrari, quod tanta ejus esset auctoritas, ut, quoties populares ad bellum exciret, accurrerent omnes; postea vero valedixisse mundo, religiosamque vestem induisse in instituto S. Iltyti, in Armorica et Wallia sæculo V et ineunte VI celeberrimi abbatis [Tresvaux, Hist. des saints de Bretagne, tom. I. pag. 66 et seqq.] , et demum honores ecclesiasticos nactus esse annuos die 5 decembris. Huc quoque pertinet sequens schema parentale, ex Genealogiis sanctorum Wallensium detractum, in quo quidem S. Cadfarch frater S. Cawrdafi non dicitur, sed contra SS. Thangwni et Maethlui, et simul Caradoci Vreichvras seu Fraichfras filius:
Complures flocci faciunt id genus genealogias; et certe sæpius ostensum est alia in his esse ficta, alia esse dubia; verumtamen qui nullam harum rationem haberi velit, is plane aberrabit a vero, quum universa hujus populi ratio politica et domestica consisteret in generationum conservatione. Audi Giraldum Cambrensem [Cambriæ descriptio, cap. XVII, in Camdeni Anglicis etc. veteribus scriptis, pag. 890.] : Generositatem vero, inquit, et generis nobilitatem præ rebus omnibus magis appetunt. Unde et generosa conjugia plus longe cupiunt quam sumptuosa vel opima. Genealogiam quoque generis sui etiam de populo quilibet observat et non solum avos, atavos, sed usque ad sextam vel septimam, et ultra procul generationem memoriter et prompte genus enarrat in hunc modum: Resus filius Gruffini, filii Resi, filii Theodori, filii Æneæ, filii Oeni, filii Hoeli, filii Cadelli, filii Roderici Magni et deinceps. Genus itaque super omnia diligunt et damna sanguinis atque dedecoris acriter ulciscuntur.
[2] [Ecclesias fundat in Penegos, ubi fons salutaris adhuc fluit,] Penegos seu Pen egwest, cujus ecclesia a S. Cadfarchofundata ab aliis dicitur, ab aliis suo nomini dedicata (quamquam sæpe factum sit ut ecclesia, initio sub alius sancti patrocinio consecrata, deinde fundatoris, quando is ecclesiasticos honores obtinuit, nomen et titulum acceperit) in comitatu Montisgomerici, ut vidimus, jacet; scilicet in Wallia septentrionali, ad ripam sinistram rivi, qui in sinu Cardigan (Cardigan Bay) aquas suas in mare effundit et ad latus meridionale viæ publicæ, inter Dinasmonthy et Aberistwith stratæ. Quod Pen apud Wallenses caput significat, hinc dixere loci nomen inde esse ortum quod regulus Wallensis ibidem capite truncatus fuit; sed vocabulo Pen, in pluribus aliis nominibus locorum obvio, omne, quod extremum aut summum est, apud eos etiam indicatur; et Egwest venit etiam in Llan-egwast, nomine abbatiæ Cisterciensis, vulgo Vallis crucis dictæ [Cfr Monasticum Anglicanum novum, tom. V, pag. 720; Camden, Britannia, edit. Gough, tom. II, pag. 581.] . Sed propius ad S. Cadfarchum spectat, in agello prope templum fontem esse, cujus aquæ in rheumatismis curandis adhibentur [Carlisle, A topog. Dict. of Wales, v° Penegos.] . Vix dubium mihi est quin is fons S. Cadfarchi nomen habeat et pristini ejus cultus indicium sit. Passim enim in Wallia et in reliqua Europa occidentali istiusmodi adhuc fontes sunt. Neque mirum: quum enim ante stabilitam christianam doctrinam passim fontibus adhiberentur honores divini [Cfr W. Reeves, The life of S. Columba. pag. 119.] aliæve circa eos superstitiones fierent, nil opportunius erat (quemadmodum de conviviis superstitiosis aliisque rebus initio ecclesiæ factum est et ut in Anglia quoque fieret suasit S. Gregorius papa) nil, inquam, opportunius erat ad falsas illas religiones tollendas quam ut novo christianoque more deinceps in honorem aut memoriam sanctorum ex illis fontibus biberetur, sive sancti illi iis etiam suo ævo usi fuissent, aut iis aliquando benedixissent, sive quotannis, eorumdem imploratis orationibus, rogaretur a presbyteris Deus ut qui iis uterentur homines se bene haberent, quemadmodum Russi aliique orientales annua maxima solemnitate adhuc faciunt.
[3] [et in Aber erch.] Aber erch, ubi alterum templum fundavit S. Cadfarch, jacet similiter in Wallia septentrionali, nempe in comitatu de Caernavo. Ejus situs ipso nomine indicatur; nam quum Aber ostium fluminis seu rivi significet, satis hinc liquet sitam esse parochiam prope mare Hibernicum seu S. Georgii canalem, ubi rivus Erch in mare incurrit. Templum tamen S. Cadfarchi titulum non habet, sed S. Cwerdæ [Carlisle, A top. diction. of Wales, V° Aber erch.] , alias mihi ignoti, nisi idem sit ac S. Gourda.
[4] [Pauca de SS. Cadfano, Tangwno, Maethlu, Gourda et Jestino] Vixisse seu potius mortuum esse S. Cadfarchum inter annum 542 et 566 tradit cl. v. Rice Rees; quibuscum assertis conveniunt notitiæ, quas ex illis partibus accepit Carlisle [Ibid. Glossary, pag. XXX.] , tradens floruisse hunc sanctum medio sæculo VI. Et reapse hac quoque ætate vixit S. Tangwn seu Tanwg, qui ejus frater dicitur et initio sæculi VI cum S. Cadfano ex Armorica in illas partes venisse fertur [Ibid. pag. XXXIX.] ; et similiter S. Maethlu, S. Cadfarchi quoque frater dictus et alterum medii sæculi VI ecclesiæ Wallicæ decus [Ibid. pag. XXXVII.] . Addam in fine, quoniam numquam forte amplius in opere nostro dicetur de S. Thangwn, parochiam de Llan Goed, id est latine de Cella seu Templo ligneo, duobus milliariis septentrionem versus distare a Beaumaris, præcipuo insulæ Monæ oppido. Hujus tamen ædes sacra dicata non est S. Thangwni nomini, sed S. Gourdæ; et duæ capellæ, quæ parochiæ annexæ sunt, altera Llanfihangel Tyn Sylwy, altera Llan Jestyn, patronos habent archangelum S. Michaelem et S. Jestinum seu Justinum regem ad diem 12 aprilis inscriptum calendariis.
[Annotatum]
* Anglesey.
DE S. SENOCHO, PRESB. ET ABBATE IN PAGO TURONICO GALLIÆ,
ANNO DLXXVI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Senochus, qui et Enochus, presb. et abbas, in pago Turonensi (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. S. Senochi ortus, clericatus, monachatus, monasterium, vitæ tempus.
Hæc divinæ gratiæ laus est et potentia ut etiam de gentibus, [S. Senoch, a S. Gregorio Turonensi ter celebratus,] quæ natura videantur a virtute et sanctimonia maxime alienæ, homines eligat et perficiat qui Deo et angelis gratissimo sint spectaculo, popularibus autem et universis fidelibus continuo ad cælestia capessenda incitamento; adeo ut, quemadmodum verum est arborem malam non posse bonos fructus facere, neque colligi de spinis uvas aut de rubo vindemiari, sic quoque admittendum sit ex arbore mala et spinosa progigni nonnumquam surculos, qui, in Christo, tamquam oleastri in bona oliva, inserti, fructus proferant æterno præmio dignos. Atque hæc sententia apprime confirmatur exemplo S. Senochi, cujus hodierna die memoria recolitur et qui, Taifalus licet natione, continuas in corde suo ascensiones disponens, ad perfectionis christianæ apicem pervenit. Hæc rescivimus ex scriptore contemporaneo, qui eum de facie noverat et sæpius cum eo fuerat conversatus, scilicet ex S. Gregorio Turonensi. Hic primum ejus scripsit Vitam aliquanto ante annum 588, eamque inseruit libro de Vita Patrum, cap. XV; in libro de Gloria confessorum, cujus caput XCV sub annum 588 literis mandavit, refert cap. XV unum ejus recentius miraculum, præmissis his verbis: Senoch abbatis Vita dudum a nobis scripta est; et demum in Historia Francorum, quam postmodum usque ad vitæ forte finem seu annum 594 aut sequentem collegit et polivit, lib. V, cap. VII, tertio S. Senochi meminit et brevibus præcipua ejus gesta complectitur. Atque hic postremus locus impræsentiarum referendus videtur, quo melius ab initio lector beatum virum cognoscat.
[2] [vixit quadraginta circiter annos] Sed et illud commemorare libet, inquit beatus historiographus, qui vel quales viri hoc anno a Domino sunt vocati. Unde magnum eum et Deo acceptabilem ego censeo, qui talis de nostra terra suo paradiso collocatur. Nam benedictus Senoch presbyter, qui apud Turonos morabatur, sic migravit a sæculo. Fuit autem genere Theifalus, et in Turonico clericus factus, in cellulam, quam ipse inter parietes antiquos composuerat, se removit: collectisque monachis, oratorium, quod multo tempore dirutum fuerat, reparavit. Idem super infirmos multas virtutes fecit, quas in libro Vitæ ejus scripsimus. Atque hic imprimis inquirendum est in ætatem S. Senochi, quem ex Vitis Patrum, immo ex num. 4 ejus Vitæ, diem obiisse novimus, cum esse annorum circiter quadraginta. Quæstio quidem illa primo conspectu valde facilis esse videtur, quum B. Gregorius Turonensis libro VI Historiæ Francorum, cap. VI, continuo ante verba, quæ ex ea Historia retulimus, scripserit: Anno vero, quo supra, id est quo, mortuo Sigeberto, Childebertus, filius ejus, regnare cœpit, multæ virtutes ad sepulcrum sancti Martini apparuerunt; quibus verbis significari videtur annus 575, quum hoc anno insidiis Fredegundis occisus fuerit Sigibertus, rex Austrasiæ, et ejus loco regiam coronam assumpserit Childebertus.
[3] [et anno 576, ut ex temporibus Sigiberti et Childeberti II,] Verum, licet hæc ita sint, consentire videntur eruditi (nisi incuriosius locuti fuerint) S. Senochum ex hac terra recessisse anno sequenti; et quum S. Gregorius Turonensis ibidem seu potius cap. VIII dixerit: Eo anno et beatus Germanus, Parisiorum episcopus, transiit, et eodem deinceps locutus fuerit modo de sanctis viris Caluppo recluso, Patroclo item recluso et Brachione abbate, de his omnibus eamdem legem esse nemo non videt. Et quidem annus 576 omnino retinendus est, ita ut S. Gregorius explicandus sit quasi S. Senoch, aliique, quos laudat, præclari viri primo anno post mortem Sigiberti, seu ab inchoato Childeberti II regno, ad superos abiissent. Porro nolim commentarium scribere de ultimo Sigiberti regis anno, quem satis superque constat 575 fuisse, ut jam diximus. At si quæritur quo mense, respondendum videtur cum Gebhardo [Reges Francorum Merovingici, pag. 69.] exeunte Novembri aut ineunte Decembri. Ut enim ejus mortis nuntius Parisios venit, Gundobaldus dux adprehensum filium ejus parvulum furtim abstulit: ereptumque ab imminenti morte, collectisque gentibus super quas pater ejus regnum tenuerat, regem instituit, vix lustro ætatis uno jam peracto: qui die Dominici Natalis regnare cœpit [S. Gregorii Turon. Hist. Franc. lib. V, cap. 1, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 233.] : quæ omnia quum raptim et sine mora acta fuerint, fieri non potest ut Sigiberti mors et Childeberti evectio magno spatio a se invicem distent. Quibus accedit quod Marius Aventicensis [Ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 18.] hæc refert: Anno X cons. Justini Jun. Aug. ind. IX. Hoc anno Sigibertus, rex Francorum … ab hominibus Chilperici per fraudem interfectus est et suscepit regnum ejus Childebertus filius ipsius. Quæ plerique scriptores erroris damnant, quasi his annus 576 designaretur; Gebhardus [Reges Francorum Merovingici, pag. 69.] autem, videns indictionem Constantinopolitanam adhibitam fuisse, explicat in hunc modum: Annus Justini X a die 13 Novembris 575 (immo quum annus I ejus consulatus inceperit die 1 Januarii anni 566 [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 360.] , annus X cucurrit a die 1 Januarii anni 575 ad finem Decembris ejusdem anni) et indictio IX a kalendis Septembribus 575 currebant. Parricidio itaque interiit Sigibertus anno 575 vel Novembri vel Decembri mense.
[4] [S. Germani Parisiensis et Theodeberti, filii Chilperici, colligitur, mortuus est.] His positis, veniendum est ad mortis tempus S. Germani Parisiensis. Ex ejus biographo S. Venantio Fortunato constat beatum præsulem decessisse die 28 mensis Maji seu V kalendas Junias [Ap. Migne. Patrologia latina, tom. LXXII, col. 78.] . Jam vero anno 575 post mensis Maji finem in vivis adhuc fuisse sanctus præsul omnino videtur, quandoquidem, paulo antequam Sigibertus exeunte autumno occideretur, ei minas intentavit: quæ narrat S. Gregorius Turonensis his verbis: Sigibertus, inquit [Historia Francorum, lib. IV, cap. LII, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 230.] , audiens Francos Suessionenses, derelicto Chilperico, postulare ut ipse eorum rex fieret, misit qui fratrem suum Chilpericum in supra memorata civitate Tornacensi, infra cujus muros se cum uxore et filiis communiverat [Ibid. cap. LI, pag. cit.] , obsiderent, ipse illuc properare deliberans. Cui sanctus Germanus episcopus dixit: Si abieris et fratrem tuum interficere nolueris, vivus et victor redibis; sin autem aliud cogitaveris, morieris. Quæ minæ fieri non potuere, nisi quum proxime se ad iter accingeret Sigibertus. At expeditionem hanc eodem paravit tempore, quo Dunenses et Turonicos misit contra Theodebertum, Chilperici ex Audovera filium [Ibid. cap. cit. pag. 229.] ; quod ante mensem Octobrem vix fieri potuit. Theodebertus enim in prima pugna, quæ octo millibus ab Egolisma juxta fluvium Carantum secus silvam Buxam pugnata est [Adhemari Chronicum, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 651, not. k.] , evictus in campo prosternitur [S. Gregorius Tur. Hist. Franc. lib. IV, cap. LI, pag. 230.] ; ita ut inter exitum Sigiberti et nepotis sui Theodeberti fuerint dies tantum decem et octo [Ibid. cap. LII, pag. 231.] , quibus hic ante patruum obiverit. Cæterum si quis legat universa capita LI et LII libri IV Historiæ Francorum S. Gregorii Turonensis, is non poterit non videre brevissimo temporis spatio susceptum, paratum et confectum fuisse, quod anno 575 inter Chilpericum et Sigibertum exarsit bellum; et proin post medium illum annum protulisse S. Germanum illa verba, quæ modo retulimus. Unde consequitur eum vixisse usque ad exeuntem mensem Majum anni sequentis, et proin S. Senochi quoque funus anno 576 annectendum esse. Godescard [Vies des principaux saints, ad 24 Oct.] , Maurini [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 78.] aliique nescio qua oscitantia scripsere S. Senochum vita functum fuisse anno Christi 579; auctores vero novi Proprii Sanctorum Lucionensis anno 577: sed hæc castigatione non indigent, sed solo obelo.
[5] [Ortus est ex spurcissima gente Taifalorum, qui ineunte sæculo V in diœcesi Pictaviensi jam consederant] Natus itaque est S. Senoch anno circiter 536 et quidem ex parentibus Taifalis et in Pictavo pago, quem Theiphaliam vocant, ut loquitur S. Gregorius Turonensis in Vita. Taifaili autem, ut initio hujus commentarii jam innui, gens spurca erat, utpote pars stirpis Scythicæ seu Tataricæ, quæ nunc per Asiæ nomades fere repræsentatur et omni tempore sodomitico vitio maculata fuit. Et quidem apud Taifalos certis legibus et modis hæc labes regebatur, ita ut nulli pueri ab hoc incesto liberi essent, donec apri aut ursi interemptione se viros factos esse probassent. Sed de his in Commentario de S. Ursula jam satis dixi [Act. SS. tom. IX Oct. pag. 137.] ; Ammiani [Rerum gestarum lib. XXXI, num. 9.] autem verba integra describere neque illic volui, neque nunc volo. Jam anno 401, quo circiter conscripta videtur Notitia Imperii [Cfr D. Bouquet, tom. I, præf. pag. XIX et pag. 127; cfr Walckenaer, Géographie ancienne des Gaules, tom. II, pag. 375 et 376.] , considebant Taifaili numero complures ad Ligerim in Pictonibus. In libro enim illo singularis locus est, quo explicatur quas sedes Sarmatæ (nunc Tataros diceremus) gentiles seu qui suis, non romanis legibus et moribus vivebant, per Gallias haberent et quanta esset singulorum præfectorum jurisdictio: in eo autem primus venit præfectus Sarmatarum et Taifalorum gentilium Pictavis in Gallia [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 128.] . Ast ex iis ortum non fuisse arbitratur Valesius S. Senochum aliosque qui postmodum in agro Pictavo singularem gentem constituerunt et territorium occuparunt, dictum Taifaliam; sed hos potius progeniem fuisse eorum, qui, duce Ataulfo, Gothorum rege, aut certe ductu Goaris regis cum Alanis, gente finitima, Gallias petierunt et in agro Pictonum circa Ligerim Honorii principatu sedem ceperunt; idque eo verisimilius, quod imperante Placido Valentiniano, Honorii successore, pars Alanorum trans flumen Ligerim considebant, ut Jordanes tradit [Notitia Galliarum, pag. 543; Annales Francorum, lib. VIII, ad an. 457, tom. I, pag. 475 et 476.] . Sane Alani et Taifali finitimæ gentes erant, ut Franci et Gothi; sed quod Alani tunc in Gallias venerint, non magis inde sequitur venisse quoque Taifalos, quam Gothos occupasse totas fere Gallias, quoniam Franci id fecisse leguntur. Multo itaque satius est consentire abbati Dubos [Histoire de l'établissement de la monarchie francaise, tom. IV, pag. 196 et 197.] et Walckenario [Géographie ancienne des Gaules, tom. II, pag. 767.] , qui Taifalos Pictavenses ortos æstimant ex iis, quos in Notitia imperii inscriptos novimus.
[6] [ibique populum, a reliquis distinctum, diu constituerunt.] Perstitit hæc gens, a vicinis probe distincta, usque ad sæculum XI et forte etiam tardius; nec mirum, quum facie et universa corporis specie, lingua et moribus plane diversa esset ab illis, quibus nil aliud quam horrorem ingerere poterat, quippe quæ ad Hunnos, quos in commentario de S. Ursula fuse descripsimus [Act. SS. tom. IX Octobris, pag. 113 et seqq.] , proxime accederet. Cæterum passim idem occurrit in Germania, multo maxime in Transylvania, ubi Hungaros, Siculos, Germanos, Slavos, Armenos aliosque habes, invicem omnino abstinentes, licet sæpius sedibus discreti non vivant. Regiuncula autem, quam in Galliis occupabant Taifali et quæ inde Taifaliæ seu Teifaliæ nomen retinuit, vicus Pictonum est, ait Valesius [Notitia Galliarum, pag. 543.] , inter Clicchionem et Moritaniam positus ad Separim flumen apud Namnetas in Ligerim exiens, hodieque, L in V mutato, pro Teifalia dictus Tifaugia *. Sed nolim his diutius inhærere, quum in Commentario de S. Martino Vertavensi, quem in præsenti tomo quoque excudendum curavi, accuratius inquisivi in Tifalgiæ aliorumque vicinorum pagorum limites. Hunc itaque, si plura cupis, vide locum.
[7] [Clericatus et monachatus S. Senochi non videntur fuisse distincti; fit ex simplice monacho diaconus; in ruderibus ædium romanarum] Quoto vitæ suæ anno clericus factus fuerit S. Senoch, nemo facile dixerit; verisimiliter post impletum annum ætatis vigesimum quintum, quoniam paulo post factus est diaconus: qui ordo ne junioribus conferretur vetabant illius ævi canones [Cfr Martene, De antiquis ecclesiæ ritibus, lib. I, cap. VIII, art. III, num. 4, tom. II, pag. 274 et seqq.] . Atque eo deferimur ad annum Christi 561; et certe ante annum 556, quo Euphronius, qui ei manus imposuit, Turonensem cathedram conscendit, id fieri non potuit. Porro utra in diœcesi, in Pictaviensi an in Turonensi, clericalia instituta amplexus fuerit ex Vita colligi non potest; verum ex Historiæ Francorum verbis, supra relatis, manifestum est id ab eo in diœcesi Turonensi fuisse factum. Cæterum plurimum dubito an alio ritu clericatum, alio monachatum assumpserit. Quum scilicet per clericatum pars et hæreditas Domini homines fiant et a sæcularibus curis ad divina negotia procuranda transferantur, monachi autem singulare quoque Dei peculium habeantur, a mundo ejusque illecebris segregati, monasticus ordo, verba sunt Ruinartii [Præf. ad S. Gregorium Turon., num. 35, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 88.] , jam ita erat clericatui adjunctus ut idem fuerit monachum esse ac clericum: quod fuse et pro suo more erudite probat Ludovicus Thomassinus: et quidem, ut passim suis locis observamus, quos Gregorius appellat clericos initio capitis, eos postea monachos nuncupat; quin etiam certum videtur monachatum ita clericatus loco fuisse habitum ut monachi absque susceptione quatuor ordinum minorum et subdiaconatus ordinarentur diaconi [Cfr Examen historicum et canonicum de clericorum regularium et sæcularium juribus, pag. 150.] ; atque ea ratione, ut in Vita legitur, Euphronius, beatus episcopus Turonensis, diaconatus honore S. Senochum donavit. Professionem itaque suam cum alia non commutavit B. Senoch, quum, ut loquitur S. Gregorius, conversus ad Dominum clericusque factus, monasterium sibi instituit; sed potius ab initio conversionis solitudinem loci cum solitudine cordis conjunxit. Sæculo autem sexto vix cogitabant monachi de ædificandis amplis monasteriis, qualia postea tanto numero condita sunt. Tunc eos passim cernere est speluncas, natura aut manu factas, adeuntes; aut si nullæ in vicinia essent, tuguria construentes ex terra, paleis et foliis; et maxime se beatos æstimantes, sicubi invenirent rudera templorum, balneorum, villarum, aliarumque fabricarum, quas Romani aliive olim erexerant. Neque hæc in Galliis rara erant, utpote quæ tot tantaque mala a barbaris perpessæ erant. Audi auctorem Carminis de Providentia divina [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 777.] :
Quo scelere admisso, pariter periere tot urbes?
Tot loca, tot populi quid meruere mali?
Si totus Gallos sese effudisset in agros
Oceanus, vastis plus superesset aquis…
Quod fundorum ædes vis abstulit ignis et imbris,
Quarum stare aliquas tristius est vacuas.
Hinc passim videre est in Galliis plurimas antiquiores abbatias in veterum ædificiorum ruderibus constitutas [Alb. Lenoir, Architecture monastique, pag. 19 et seqq.] ; nec cuiquam mirum videri potest reperisse S. Senochum infra territorii Turonici terminum parietes antiquos, quos eruderans a ruinis habitationes aptavit dignas. Cæterum, quum in illius ævi scriptis monasteria legimus, absit ut cogitemus ea incolarum numero semper fuisse frequentia. Ea enim sæpe unum tantum, duos, tres aut quatuor capiebant monachos, quemadmodum paucis abhinc annis innumera etiam supererant in Græcia, priusquam parva hæc asceteria suppressa voluit gubernium Hellenicum [Didron, Annales archéologiques, tom. I, pag. 10.] ; atque ita num. 1 Vitæ suæ tres tantum monachos collegisse dicitur S. Senoch.
[8] [quarum similium reliquiæ in vico S. Senochi non ita pridem repertæ sunt, monasterium parvum instituit.] Hodieque extat, addit ad hunc Vitæ locum Ruinartius, vicus haud procul ab oppido Luccensi, nomini ejus sacer, vulgo Saint-Senou, ubi vixisse creditur; sed nulla ibi visuntur monasterii rudera, quod jam pridem destructum fuerit. Nunc is locus, jacens inter Luccas (Loches) et Ligolium (Ligueil) medio fere itinere ad orientem brumalem viæ, qua ambo oppida conjunguntur, vulgo in recentioribus libris Saint-Senoch appellatur. Facile illic mansionem romanam esse potuisse affirmat recentior scriptor [Touchard Lafosse, La Loire historique, pittoresque et biographique, tom. IV, pag. 254.] , quod hac transiret via publica, qua Cæsaroduno seu Turonibus pergebatur Veterem Pictavum. Verum in hoc errat scriptor ille quod putaverit Veterem Pictavum, situm in parœcia Clenon XV M. P. a Pictavis septentrionem versus, pristinum Limonum seu Limunum esse, quo Cæsaroduno ibatur via strata LXIII M. P. [Tabula Theodosiana ap. Walckenaer, Géographie ancienne des Gaules, tom. III, pag. 57.] . Sed non ita est; Limonum enim certissime hodierna civitas Pictavorum est; Vetus autem Pictavus, a sæculo VIII aut IX notus, caput fuisse videtur singularis populi inter Pictones constituti [Walckenaer, tom. I, pag. 364 et 365.] . Præterea nequaquam credibile est per Luccas aut per S. Senochi vicum ductam olim fuisse viam publicam Cæsaroduno Limonum versus; Luccæ enim et S. Senochi vicus multo nimis ad orientem spectant; ita ut si hac transmissa fuisset illa via, non LXIII M. P., quæ in Tabula Theodosiana indicantur et quibus recta nunc etiam inter se distant Pictavi et Turones [Ibid. tom. III, pag. 57.] , longa fuisset, sed multo plura. Aliis itaque de causis ædificia illic exstruxerant Romani; et quidem quum non ita pridem prope præsens castellum seu villam dominicalem telluris effossione vivarium fieret, fragmenta musivi operis et aliæ structuræ detectæ fuere, quæ cum S. Gregorii dictis conveniunt [Touchard-Lafosse, La Loire Historique etc. tom. IV, pag. 254.] .
[9] [Per triennium tantum eum cognoscere potuit S. Gregorius Turonensis.] Diaconus, ut dictum est, ordinatus fuit S. Senoch a S. Euphronio, qui proxime ante S. Gregorium cathedram Turonensem occupavit; et putem ab eodem ordinatum fuisse presbyterum, quoniam, si ab ipso S. Gregorio presbyteratus ordinem accepisset, certe id dicturus fuisse videtur beatus historicus; non autem obiter et raptim notaturus, prout num. 3 Vitæ fecit. Cæterum tres tantum annos novit S. Gregorius B. Senochum; ita ut grave superbiæ piaculum, quod num. 2 Vitæ habes, ultimis sancti abbatis temporibus acciderit. Nam S. Gregorium non anno 572, ut plerisque placet, sed anno sequenti, die 24 scilicet mensis augusti, quæ festa erat S. Bartholomæi, ordinatum fuisse episcopum multo nobis probabilius videtur. Ut enim mittam omnes calculos, in S. Gregorii operibus sparsos, quos inter se componere frustra tentares, ait ipse initio libri II Miraculorum S. Martini, seu, ut loquitur, de virtutibus quæ factæ sunt postquam venimus nos [S. Gregorii Turonensis Opp. edit. Ruinart, col. 1038.] , se, Sigiberto gloriosissimo rege duodecimo anno regnante, onus episcopale accepisse, et ad finem libri X Historiæ Francorum [Ibid. col. 536.] post obitum S. Euphronii, qui die 4 augusti colitur, cessavisse episcopatum dies novemdecim; jam vero, quum Clotarius I mense decembri anni 561 obierit [Valesius, Rerum francicarum, lib. VIII, tom. I, pag. 587. Cfr Gebhardus, Reges Merovingici, pag. 51.] eique in Austrasiæ regno continenter post successerit Sigibertus, die 24 augusti anni 573 currebat duodecimus hujus regis annus: quæ sententia quoque placuit recentiori neque indiligenti S. Gregorii biographo [Loebell, Gregor von Tours und seine Zeit, pag. 8 et 9.] .
[Annotatum]
* Tifauge.
§ II. S. Senochi cultus, inchoati continuo post mortem, propagatio per Burgundiam, per agrum Turonicum, Britanniam Minorem et diœcesim Lucionensem.
[Ut ex titulo et palla, super sepulcrum expansa, liquet, statim post mortem colitur S. Senochi;] Quum B. Senoch, dum viveret, miraculis claresceret maxime, nil mirum si brevi post mortem coli cœperit. Certe non multo post sancti et beati cognomen ei inditum est et deinceps adhæsit, ut constat ex S. Gregorio Turonensi. Titulus enim Vitæ, quæ inter Vitas Patrum legitur, est: De sancto Senocho abbate; qui in corpore bis dicitur beatus Senoch et semel sanctus sacerdos; in libro vero de Gloria beatorum confessorum abstinet ab hoc cognomine, nisi id ei dedisse censendus sit hoc ipso quod ejus illic laudes celebravit; et demum in Historia Francorum inter sanctos viros eum etiam refert et vocat benedictum Senochum presbyterum. His adde statim post mortem infirmos ad ejus accessisse tumulum: cujus rei exemplum est Chaidulfus quidam contractus, qui (ut in fine Vitæ narratur) trigesimo die a B. Senochi obitu ad ejus sepulturam accessit et valetudini restitutus est. In libro autem de Gloria Confessorum unum singulare miraculum, quod ad idem sepulcrum postea acciderat, narratur et in fine sequentia adduntur: Sed et multi frigoritici, eorum aliorumque morborum detenti incommodo, ut pallii ejus aut decerpserint fimbrias aut contigerint, mox sanantur. Neque id ipsum pallium leviter prætereundum est, quod sepulcro jam impositum erat trigesimo post obitum die, ut ex fine Vitæ, ubi palla appellatur, constat. Ea enim de re hæc animadvertit Ruinartius [Præfatio ad Opp. S. Gregorii Turonensis, num. 53, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 96.] : Hæc porro videtur fuisse sanctitatis nota, si cui tumulo pallium imponeretur. Hinc Gregorius observat honorem debitum sancto cuidam presbytero impensum non fuisse, quod tumulus ejus, alteri junctus, nec ornari pallio, nec cereis illustrari propter loci angustiam potuisse [Cfr Liber de gloria confessorum, cap. XXVII, Opp. col. 917.] . Cave tamen ne pallas sepulcrales uti et lumina certum beatificationis signum habeas. Imponebantur nempe olim seu potius expandebantur super omnium honoratorum virorum sepulcra pallæ [Cfr Cangius, Glossarium latinum, V° Pallæ sepulcrales.] ; quemadmodum reperire etiam est testamenta episcoporum, jubentium quotannis in die obitus sui anniversaria accendi super sepulcra sua lumina; adeoque ex adjunctis dijudicandum est utrum hæc fierent ex veneratione ecclesiastica an civili. At hos honores S. Senocho collatos fuisse tamquam sancto patrono et apud Deum intercessori plane manifestum est.
[11] [nomen suum communicat duobus vicis: sepulcrum et reliquiæ transferuntur Sassenaijum in Burgundia;] Viculo huic, in quo monasterium suum habuit et dein sepulturam adeptus est S. Senoch, nomen ejus adhæsisse jam ante monuimus. Templum, quod ibidem erectum est cum beneficio parochiali, pendente a patronatu archidiaconi majoris Turonensis et collatione archiepiscopi medioque sæculo XVII mille præbente libras [Pouillé général de l'archevêché de Tours, pag. 36, Paris, 1648.] , eumdem habebat titulum. Apud recentiorem harum partium illustratorem reperio jam pridem dirutum fuisse S. Senochi templum et parœciam translatam in prioratum Barbæ Novæ, subditum abbatiæ Fontis Ebraldi et illic jam ab ineunte sæculo XII exstantem [Touchard-Lafosse, La Loire Historique etc. tom. IV, pag. 255.] . In quæ tamen animadvertam in mappis topographicis Cassini templum S. Senochi adhuc notatum esse et Barbam Novam ibidem omnino ad orientem vici spectare. Dein Lucione ad me missum est sequens fragmentum commentariorum, quibus novum Proprium sanctorum Lucioniense nixum erat, quum sacræ rituum congregationi probandum anno 1853 oblatum est: Ab immemoriali tempore una ecclesia parochialis in diœcesi Turonensi sub nomine S. Senoch dicata est. Circa initium XIV sæculi reædificata fuit. De hac ecclesia S. Senoch agitur in veteri charta, quæ peritis videtur esse XII sæculi, in Chartulario archiepiscopatus Turonensis; ita ut certum videatur id templum adhuc exstare, sed renovatum fuisse sæculo XIV. In Britannia Minori, præsenti diœcesi Rhedonensi, parochia altera est, cui S. Senoch nomen suum communicavit et quæ inde vulgo dicitur Saint-Senou [Dictionnaire universel de la France, tom. IV, pag. 666.] . Præterea, ut intelligo ex annotato subjecto Vitæ S. Senochi, quam sub nomine S. Enochi die 5 novembris anni 1653 P. Claudius Perry, Cabilonensis historicus, Divione ad Bollandum nostrum transmisit, patronus est S. Enoch ecclesiæ et parochiæ de Sassenayo, vulgo Sasseney. Vicus autem est vicinus Cabilono et ab eo una leuca dissitus. Virtus illius enitet præcipue in sanandis ecticis et siccis puerorum corporibus. Mirum dictu quam multi ad ejus sepulcrum undique et ex tota vicinia afferantur; qui, peractis a parentibus vel a nutricibus votis, plerumque ab hac infirmitate convalescunt. Nescitur quo tempore et quo pacto tum reliquiæ aliquæ ipsius, tum sepulcrum eo fuerint perlata. Vita ipsius gallice reddita est ad fovendam erga ipsum fidelium venerationem. Equidem dubitare non possum quin eo deportatus fuerit sanctissimus ille thesaurus sæculo IX; quo easdem in partes, scilicet Trenochium, tot aliæ sanctorum reliquiæ, antea ad lævam Ligeris ripam quiescentes, post multas peregrinationes, Normanorum metu susceptas, advenerunt. Ea de re plura dixi ad diem XVI octobris in Commentario de S. Vitali [Act. SS. tom. VI Octobris, pag. 1095.] ; idemque argumentum, quantum pertinet ad pericula reliquiarum illo ævo in his tractibus, versavi iterum ad hanc diem in Commentario de S. Martino Vertavensi et ad diem præcedentem in Commentario de S. Benedicto Quinciacensi. Eadem occasione facile perierit monasterium, erectum olim a S. Senocho. Celebrabatur Sassenayi S. Senochi, seu Enochi festum die 29 octobris et recitabatur Vita, a S. Gregorio Turonensi conscripta et in novem divisa lectiones.
[12] [hic et in monasterio Belnensi S. Margaritæ dicitur S. Enoch;] Augustodunensi diœcesis adjacet Cabillonensi ad occasum; neque proin mirum illuc etiam penetrasse S. Senochi cultum. Certe, uti legitur apud Gononum [Vitæ Patrum Occidentis, lib. II, pag. 113.] , de eodem fiebat officium novem lectionum in Breviario ecclesiæ B. Mariæ * de Belna, vulgo de Beaune, diœcesis Æduensis, alias Augustodunensis, d'Autun; ubi vocatur Enoch, quemadmodum etiam in diœcesi Cabillonensi. Verum licet medio sæculo XVII abbatis S. Margaritæ officio annexi essent reditus duodecim millium librarum [Pouillé général du diocèse d'Autun, pag. 42.] et totidem procul dubio mensæ canonicorum S. Augustini, qui id cœnobium incolebant, periit tamen id institutum per commendatariorum abbatum voracitatem [Gallia christiana nova, tom. IV, col. 490.] ; ita ut anno 1726 reditus solum essent librarum bis mille quadringentarum [Beaunier, Recueil des archevêchés etc. de France, pag. 419.] , et nulli amplius ibidem essent canonici, sed solum presbyter aliquis qui rem divinam procuraret [Ibid. loc. cit. et Gallia christiana nova, tom. IV, col. 491.] ; neque melior postea facta est hujus loci fortuna [Histoire de l'église d'Autun, pag. 578, Autun, 1774.] . Fuerintne illic olim S. Senochi reliquiæ me latet; certe non indicantur a Claudio Saulnier, a quo solo annotata fuisse aliquot hujus asceterii pia pignora reperio [Autun chrétien, pag. 135 et 136, Autun, 1686.] : sed nullum inter hæc de S. Senocho indicium. Verum ad partes, in quibus sanctissimus eremita vixit, redeundum est.
[13] [officio ecclesiastico colitur in diœcesibus Turonensi] Ante omnem hominum memoriam festive agitur beati viri memoria in diœcesi Turonensi. Ecce autem quæ hac de re Romam scripserint Lucionenses, quum anno 1853 (ut paulo supra dicebam) ut nova officia propria probarentur postularunt: Festum S. Senoch indicatur in kalendario missalis ms. Turonensis, scripto IX sæculo. (In bibliotheca minoris seminarii Turonensis.) Festum S. Senoch indicatur in Ordine servitii ecclesiastici secundum usum ecclesiæ Turonensis scripto XIV sæculo; sed cujus redactio ad XII sæculum pertinet; ut apparet ex notula ms. in fine ultimi folii. Legitur ejus officium in Breviario collegialis S. Martini Turonensis, typis excuso anno 1525; itemque in Breviario anni 1625, quod in musæo nostro asservatur; sed simplex est seu trium lectionum, et ne ipsa quidem oratio propria est. Item in breviario Turonensi diœcesano anni 1546 et Missa in Missali Turonensi ejusdem anni. Ast in Breviario anni 1612 officium fieri jubetur simplex de S. Martino Vertavensi et nuda de S. Senocho commemoratio. Contra in Ordinibus recitandi divini officii annorum 1830, 1835 et 1844, quos coram habeo, indicitur officium simplex S. Senochi et commemoratio S. Martini. Hinc Lucionenses Romam scripserunt: Etiamnum officium et missam habet in diœcesi Turonensi. Contra in diœcesi Pictaviensi, unde beatus vir oriundus fuit, numquam (nisi nunc forte recentius) venerationem ecclesiasticam obtinuit. Scilicet ad manum mihi est Proprium Sanctorum Pictaviensis diœcesis, ad formam Breviarii Romani accommodatum ex decreto RR. DD. episcopi et capituli ecclesiæ Pictaviensis anni 1613, itemque Breve seu Ordo recitandi divini officii pro anno 1826, et in neutro codice quidpiam de S. Senocho legitur.
[14] [et Lucionensi;] Ast non ita pridem in diœcesi Lucionensi, quæ anno 1317 e diœcesi Pictaviensi recisa fuit, cœpit S. Senoch officio de communi abbatum, ritu duplici coli, festivitate ejus dilata in diem 26 Octobris, quod 24 occupetur S. Raphaelis archangeli festivitate; in quam rem probavit S. R. Congregatio sequentes lectiones: LECTIO IV: Senoch, gente Theiphalus, et in regione Pictonica ex Theiphalia ortus, perfectionis studio cognationem suam deserens, territorium Turonicum petiit, ibique clericus factus, monasterium sibi instituit prope dirutum oratorium, in quo sanctum Martinum frequenter orasse ferebatur. Ejus cura oratorii reparati altare beatus Euphronius Turonensis consecravit; tuncque eum diaconum ordinavit, qui postea presbyteratus honore fuit sublimatus. Ibidem cum tribus monachis Deo serviens, dehinc in cellula solitarie reclusus, magna abstinentia, charitate in pauperes, quorum inopiam datis sibi eleemosynis sublevabat, assiduisque orationibus emicuit. LECTIO V. Tot virtutibus clarus, de cellula egrediens, non sine aliquo stimulo vanitatis, ad visitandos parentes Theiphaliam abiit. Turones vero regressus, a beato Gregorio Turonensi de periculo superbiæ admonitus, penitus purgatus jactantia, novo zelo humilitati aliisque virtutibus studuit: gratia sanitatum clarescens, voluit humanis aspectibus perpetua reclusione se subducere; sed beato episcopo dissuadenti, humilis et obediens, acquievit. Demum, anno ætatis fere quadragesimo, Christi vero circiter quingentesimo septuagesimo septimo *, migravit in cælum. Ejus merita, atque signa, quibus tum vivus tum defunctus coruscavit, sanctus Gregorius Turonensis scriptis celebravit. LECTIO VI. Sermo sancti Gregorii Turonensis Episcopi. In vit. Patr., c. XV, de S. Senoch. Sancti Dei, quos nullus libidinum usque ad recuperasset.
[15] [laudatur in multis martyrologiis.] Licet autem tam antiquus sit S. Senochi cultus, in nullis tamen martyrologiis, classicis vulgo dictis, ejus legitur nomen. Verum in auctariis Usuardinis pluribus occurrit; ita tamen ut in aliis pro more Turonico Senoch appelletur, in aliis pro more Burgundico Enoch. Priorem et genuinam formam retinent antiquissimus codex Aquicinctinus de diœcesi Atrebatensi, Daveronensis de diœcesi Carnotensi et Turonensis, partim olim descriptus a Castellano; item editio Belini, undequaque consarcinata et Senoc exhibens, Molani, secuti codices belgicos; et Wion in Ligno Vitæ ad hanc diem; contra editio Lubeco-Coloniensis et Greveni atque ipse etiam abbas Messanensis in Sicilia, Franciscus Maurolycus, (ex quo procul dubio Ferrarius desumpsit commemorationem, quam catalogo suo generali sanctorum inseruit), Enoch referunt. In variis autem illis auctariis non uno modo prodit illa S. Senochi memoria; primitiva autem et vera secundum Aquicinctinum exemplar hæc est: In pago Turonico, Lucas castro, sancti Senoch confessoris atque abbatis. Qui sæculo XVII et deinceps in Galliis adornarunt martyrologia, ad unum omnes celebrant ad hanc diem S. Senochi memoriam. Saussayus in Martyrologio Gallicano pro more fuse eum laudat; Castellanus in Martyrologio Universali proxime accedit ad Usuardina auctaria, nisi quod verba: In pago Turonico omittit; cardinalis de Noaliis in Martyrologio Parisiensi hæc inseri probavit: In agro Turonico, sancti Senoch abbatis, cujus vitam scripsit beatus Gregorius Turonensis et miraculis clarissimum atque in pauperes munificentissimum fuisse testatur: item Petrus Rochechouart in Martyrologio Ebroïcensi hæc paulo breviora: In agro Turonico, sancti Senoch abbatis, cujus Vitam virtutibus et miraculis insignem Gregorius Turonensis conscripsit; et demum hæc alia Carolus de Caylus in Martyrologio Autissiodorensi: Luccis in Turonibus, sancti Senoch presbyteri et solitarii, cujus virtutes et miracula scripsit oculatus testis Gregorius Turonensis. Demum ejus nomen legitur in litaniis Pictonicis [Ap. Labbe, Bibliotheca mss. tom. II, pag. 730.] , quarum non putem umquam fuisse usum liturgicum et de quibus in Commentario de S. Benedicto Quinciacensi dictum jam est. Pertinet etiam aliquantisper ad B. Senochi cultum Vitam ejus contineri Legendariis Giry, Baillet, Godescard, Peton etc. Hic autem sequitur Vita, a S. Gregorio Turonensi conscripta et omnium aliarum Vitarum origo et fons.
[Annotata]
* Margaritæ
* sexto
DE SANCTO SENOCH ABBATE.
Ex Vitis patrum S. Gregorii Turonensis secundum editionem Ruinartii et codicem ms. de Sassenayo.
Senochus, qui et Enochus, presb. et abbas, in pago Turonensi (S.)
BHL Number: 7577
AUCTORE V. D. B.
[Sanctissimi viri perire possunt superbia, ut B. Senochi exemplum docet.] Vanitas vanitantium a, dicit Ecclesiastes, et omnia vanitas. [Eccle. 1, 2.] Verumne est ergo quod omnia quæ geruntur in mundo cuncta sint vanitas? Unde fit ut sancti Dei, quos nullus libidinum æstus exussit, nullus concupiscentiæ exagitavit stimulus, quos nullum luxuriæ cænum nec in ipsa, ut ita dicam, cogitatione tentavit, astu tentatoris clati, visi sunt sibi esse justissimi et ab hoc jactantiæ cothurnosæ perflati supercilio, sæpius corruerunt: factumque est ita, ut quos non valuit majorum criminum gladius trucidare, levis vanitatis fumus addictos facile pessumdaret. Sicut et ipse ille, de quo nunc nobis sermo futurus est, cum multis virtutibus floruisset, pene in illo arrogantiæ barathro obrutus occumberet, si eum non exhortatio fratrum fidelium attenta recuperasset.
[2] [B. Senoch, gente et natione Taifatus, in parietinis reficit oratorium, a S. Martino visitatum, quod non sine prodigio S. Euphronius, impositis reliquiis, consecrat. Ibi cum tribus monachis severum vitæ genus inchoat, pauperesque et servos juvat.] Igitur beatus Senoch, gente Theiphalus, Pictavi pagi b, quem Theiphaliam c vocant, oriundus fuit et conversus ad Dominum, clericusque factus d, monasterium sibi instituit e. Reperit enim infra territorii Turonici terminum parietes antiquos, quos eruderans a ruinis habitationes aptavit dignas; reperitque ibi oratorium, in quo ferebatur celebrem nostrum orasse Martinum. Quod diligenti cura compositum, erecto altari, loculumque in eo ad recipiendas sanctorum reliquias præparatum, ad benedicendum invitat episcopum. Adfuit tunc Euphronius beatus episcopus, qui consecrato altari, diaconatus eum honore donavit. Celebratis igitur missis f, cum capsulam reliquiarum in loculo cuperent collocare, extitit capsa prolixior, nec recipi in loculum poterat. Tunc prostratus diaconus cum ipso sacerdote pronus ad orationem, lacrymas precibus mixtas effudit, obtinuitque petita. Mirum dictu! ita enim loculus divinitus amplificatus, capsulaque constricta est, ut in eum spatiosissime, non sine admiratione reciperetur. In hoc loco, collectis tribus monachis, Domino assidue serviebat, et in primis arcto vitæ tramite incedebat, exiguosque cibos et tenues potiones sumens: diebus autem quadragesimæ sanctæ addebatur augmentum abstinentiæ ciborum diminutione. Nam esus illi panis tantum hordeaceus erat, et aqua, de utrisque elementis libras singulas per dies singulos sumens: rigorem vero hiemis sine ullo pedum tegmine g contentus, manibusque ac pedibus, sive et collo, ferrea catena revinctus h. Dehinc a fratrum contemplatione demotus solitarie se reclusit in cellula, orans assidue, atque in vigiliis et orationibus die noctuque sine ambiguitate perdurans. Conferebat ei devotio fidelium plerumque pecuniam; sed non eam in abditis loculis, sed in pauperum marsupiis condebat, illud Dominici eloquii oraculum sæpe commemorans: Nolite thezaurizare vobis thezaurum super terram, quia ubi fuerit thezaurus tuus, illic et cor tuum. [Matth. VI, 19 et 21.] Dabat enim hic, quæ accipiebat pro Dei intuitu, in diversis necessitatibus indigentium. Unde factum est ut in vita sua de his amplius quam ducentos a nexu servitutis debitique onere sublevaret.
[3] [Visitatis parentibus, incidit in superbiam, a qua ope S. Gregorii Turonensis liberatur. Inclusionis tempora.] Cum autem nos in Turonicum venissemus i, egressus est de cellula, venitque ad inquirendos nos; salutatisque ac deosculatis k, regressus est iterum. Erat enim, ut diximus, valde abstinens, sanans infirmatum languores: sed ut de abstinentia sanctitas, ita de sanctitate vanitas cœpit obrepere. Nam egressus de cellula, jactantia cothurnosa ad requirendos visitandosque parentes in pago Pictaviensi, cujus supra meminimus, abiit. Regressusque, tumidus arrogantia sibi soli placere nitebatur; sed objurgatus a nobis, et accepta ratione quod superbi longe fiant a regno Dei, ita se purgatus jactantia humilem reddidit, ut nulla in eo penitus radix superbiæ remansisset; ita ut profiteretur, dicens: vera nunc esse cognovi quod beatus apostolus sacri oris contestatur eloquio: Qui gloriatur, in Domino glorietur. [I Cor. I, 31.] Sed cum per eum Dominus super infirmos multas faceret virtutes, et ille ita se duxit includere, ut numquam humanis aspectibus appareret, consilium suasimus, ut non se perpetuo in hac conclusione constringeret, nisi in illis duntaxat diebus, qui inter depositionem sancti Martini l ac Dominici Natalis solemnitatem habentur, vel in illis similiter quadraginta diebus, quos ante paschalia festa in summa duci abstinentia patrum sanxit auctoritas; reliquis vero diebus infirmorum gratia populis se præberet. Audito autem consilio nostro, libenter quæ dicta sunt accepit, implevitque sine ambiguitate.
[4] [Cæcos debilesque sanat S. Senoch;] Denique quia de conversatione ejus pauca prolocuti sumus, ad virtutes, quas per illum medicabilis divinæ potentiæ dextera operari dignata est, accedamus. Cæcus quidam, Popusitus nomine, ad eum venit; erat enim tunc beatus Senoch jam presbyter ordinatus. Qui dum aliquid alimenti postulat, tactis a sancti sacerdotis manu oculis, ut signum salutare meruit, protinus visum recepit. Alius quoque Pictavensis puer hujusmodi morbo laborans, audita confessoris hujus opera, pro luminis perditi receptione precatur. Nec moratur ille, sed invocato Christi nomine, crucem oculis cæci imponit, statimque defluente rivo sanguinis, lux intravit, ac post viginti annorum curricula, orbatæ fronti geminorum siderum jubar inclaruit. Duo pueri membris omnibus debiles, et in modum sphæræ in rotunditate contracti, ejus conspectibus sunt delati: quibus impositis manibus, reintegratis artubus, unius horæ momento utrumque reddidit absolutum; geminavitque deinde geminæ virtutis beneficium. Puer cum puella coram eo contractis manibus astiterunt: erat autem tunc medium paschalis festum solemnitatis; cumque pro suæ directionis medela Dei famulo supplicarent, et ille pro ea, quæ ad ecclesiam convenerat populi frequentia, hæc agenda differret, indignum se clamitans, per quem Deus infirmis præbere beneficia dignaretur, supplicantibus cunctis, manus eorum suis suscepit in manibus; quibus attrectatis, directis digitis, sanos abscedere jubet. Sic et Benaia, hoc enim erat nomen mulieris, oculos deferens clausos, tactu salutaris dextræ benedicta, illuminata discessit.
[5] [serpentium virus compescit; ramum, propter violatam diem dominicam manui adhærentem, benedictione tollit et alia facit prodigia. Pauperes singulariter amat et pontes exstruit.] Sed nec illud occuli puto, quod sæpius ejus oratio virus serpentium exinanire obtinuit. Duo enim tumidi morsu hydri ejus pedibus prosternuntur, deprecantes ut virus quod dens malæ bestiæ artubus moribundis injecit, sua virtute discuteret. At ille orationem fudit ad Dominum dicens: Domine Jesu Christe, qui in principio cuncta mundi elementa creasti, et serpentem illum humanis dignitatibus æmulum sub maledicto esse sanxisti *, tu depelle ab his famulis tuis veneni hujus malum, ut non anguis de his, sed hi de angue valeant triumphare. Hæc autem cum dixisset, palpavit omnem compagem corporis eorum, statimque compresso tumore, virus mortiferum nocendi perdidit vires. Dies dominicæ resurrectionis advenerat, et homo quidam, dum ecclesiam pergeret, vidit pecorum multitudinem suam segetem depascentem, ingemuitque et ait: Væ mihi, quia annualis mei laboris opera ita deperit, ut nihil prorsus ex ea remaneat. Et accepta secure, amputatis ramis, aditum sepis claudere cœpit: confestimque contracta manus invita retinuit, quod voluntarie comprehendit. Dolore etiam instigante, ad sanctum confessorem mœstus accessit, trahens post se ramum, quem manu constrinxerat, narravitque omnia, sicut gesta erant. Tunc ille oleo benedictione sanctificato manum manu perungens, abstracto ramo, sanitati restituit. Sed et deinceps multos a serpentium morsu, et a pusulæ malignæ veneno, signo crucis locato desuper, reddidit sospitati, nonnullos autem obsessos dæmonis sævi livore, ut manus imposuit, extemplo fugatis dæmonibus, mentem energia turbatum ad integritatem intelligentiæ reparavit. Omnes enim quoscunque per eum a diversis infirmitatibus dextera divina salvavit, si inopes fuissent, ipse cibum vestitumque dispensatione hilari porrigebat; tantaque ei cura de egentibus fuit, ut etiam pontes m super alveos amnium diligenter instrueret, ne quis in undantibus aquis naufragia sæva lugeret.
[6] [Pia mors; libertorum ad ejus exsequias concursus; honor pallæ sepulcri adhibitus; miracula.] In his ergo virtutibus clarus in populis declaratus, cum esset annorum circiter quadraginta, modica pulsatus febre, per triduum lectulo decubavit, nuntiatumque est mihi cum transitus esset propinquus. At ego velocius illuc properans, ad lectulum ejus accessi; sed nihil ab eo collocutionis elicere potui, erat enim valde defessus: de hinc, interposito quasi unius horæ spatio, spiritum exhalavit. Congregataque est ad ejus exsequias multitudo illa redemptorum, quos supra diximus, ab eo vel a jugo servitutis, vel a diversis debitis absolutos, quos vel alebat cibo, vel vestitu tegebat. Plangebant enim dicentes: Cui nos, Pater Sancte, relinquis n? Post hæc sepulturæ locatus, sæpius se manifestis virtutibus declaravit. Nam trigesimo ab ejus obitu die, cum ad ejus tumulum missa celebraretur, Chaidulfus, quidam contractus, dum stipem postulat, ad ejus sepulturam accedit: qui dum pallam superpositam o osculis veneratur, dissolutis memborum ligaturis, directus est. Sed et multa alia ibi gesta comperi, de quibus hæc tantum memoriæ habenda mandavi.
[7] [Nantulfus cæcus ad tumulum sanatur; item alii ægroti, contacta palla.] [Senoch p Vita dudum a nobis scripta fuit. In quo libello multis ejusdem virtutibus memoratis finem fecimus: sed quoniam ad ejus tumulum virtus apparuit, sileri a nobis absurdum fuit. Nantulfus autem puer, nimia cæcitate detentus et ipsam adhuc adolescentiam ætatis primæ ab hoc contagio jugiter deflens, hujus sancti expetiit tumulum; atque prostratus et humili prece subnixus, flagitat sibi ejus suffragio lucem perditam revocari. Quatriduum in hoc precatu perdurans, reseratis oculis illuminatus abscessit. Sed et nunc multi frigoriticorum aliorumque morborum detenti incommodo, ut pallii ejus aut decerpserint fimbrias aut contigerint, mox sanantur.]
ANNOTATA.
a “Sic mss. duo et ita legit Augustinus.Alii vanitatum.” Hæc Ruinartius. In Ms. de Sassenayo item vanitatum.
b Pictavus pagus et diœcesis complectebatur illo ævo diœceses Pictaviensem, Rupellensem et Lucionensem pagosque Medalgicum et Ratiatensem, prout sæculo proxime superiori definiebantur [Cfr Walckenaer, Géographie ancienne des Gaules tom. I, pag. 366.] .
c De Taifalis et Taifalia vide Commentarium prævium, numm. 5 et 6.
d Quod clericatus S. Senochi videtur in solo monachatu constitisse explicitum est in Commentario num. 7.
e De hoc monasterio plura dabit Commentarius prævius numm. 7, 8 et 11.
f Notatu dignum est prius celebratas fuisse missas, quam in loculo seu sepulcro altaris deponeretur reliquiarum capsa.
g “Ed. addunt pati … simul et collo. Surius et Gononus: pati contentus erat. Iidem infra semotus.” Hæc Ruinartius. Mihi videtur retinenda vox pati, sine qua sensus nullus est. In Ms. de Sassenayo: Rigore vero hyemis sine ullo pedum tegmine, manibus et pedibus suis et collo catena revinctus. Ibidem semotus.
h Habebatur hic pœnitendi modus omnium fere gravissimus et parricidis imponi solebat, nisi quod et hi peregrinari jubebantur ad pia loca. Cæterum qui carcere claudebantur, collo etiam, brachiis et cruribus constricti erant, sive ad id adhiberetur tribrachialis catena, sive tigna, sive etiam ferrea lamina, collari, duabus armillis et totidem compedibus munita. Neque ita pridem talia adhuc passim in usu erant.
i In Commentario num. 9 diximus S. Gregorium promotum fuisse ad cathedram Turonensemmense Augusto anni 573. Ante addictus erat clero Arvernensi. Episcopus consecratus fuit Remis. Quæ itaque hoc loco referuntur, non potuere fieri ante autumnum dicti anni 573 seu triennium ante S. Senochi mortem.
k Osculorum usus olim communissimus erat, scilicet in baptismo, pœnitentia, missa, viatici administratione, sacris ordinationibus et maxime in salutatione. Certe laïci adeoque ipsi reges et principes osculabantur episcoporum manus; an item presbyteri, definire non ausim, ad id tamen credendum propensus. Plurimi passim de piis osculis disseruerunt.
l Hinc liquet quadragesimam S. Martini, quæ postea duravit ab octavis Omnium Sanctorum seu die 8 Novembris usque ad Natalem Domini, sæculo VI inchoatam fuisse die 11 Novembris.
m Non putem hic agi de pontibus lapideis aut majoribus pontibus subliciis, sed solum de tabulis ligneis, supra alveum exigui rivuli positis. In mappis scilicet Cassini notatur ad occasum templi S. Senochi parvulus rivus, qui molendino movendo illic inservit, et paulo inferius, mixtis suis aquis cum alio rivulo, nomen l'Estrigneuil accipit, et dein currit in alium rivum, dictum l'Evre, quocum postea undas suas infundit in Crosam (la Creuse.)
n Notissima verba sunt discipulorem S. Martini, dum hic morti proximus esset.
o De palla seu pallio sepulcrali, quatenus vindicatæ sanctitatis indicium est, vide Commentarium prævium, num. 10.
p In libro de Gloria confessorum, unde hunc numerum huc transtulimus, caput est XXV cum titulo: De Senoch abbate.
* Gen. III.
DE S. MAGLORIO, EPISCOPO DOLI IN ARMORICA
PROBABILITER CIRCA INITIUM SÆC. VII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Maglorius, conf. pont. in Armorica (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Sancti elogia in fastis sacris et synopsis vita; locus natalis; vitæ chronotaxis.
S. Maglorii, Dolensis episcopi, sanctitatem Martyrologium Romanum sub hac die celebrat his verbis: In Britannia Minori, transitus Sancti Maglorii episcopi, [S. Maglorii memoria in fastis sacris:] cujus corpus Lutetiæ Parisiorum requiescit. Quod elogium ex Auctariis Usuardinis (nam Usuardus ipse nihil de sancto antistite habet) depromptum est: ac præsertim ex Munerati editione priore anni 1490, quæ fere eadem habet, scilicet: Ipso die in Britannia, transitus beati Maglorii episcopi et Confessoris; ast in altera editione anni 1536 subjungit: Cujus corpus honoratur et colitur in cœnobio divi Maglorii, civitate Parisius [Cfr Soller. Mart. Usuardi. Præf. pag. XXXXVI.] . Locupletiora habet Auctarium Adonianum, quod synopsim vitæ exhibet. Apud Britanniam citeriorem in regione Doninoniensi, natalis Sancti Maglorii, Confessoris excellentissimi, post Sansonem in archipræsulatu Dolensis Ecclesiæ, innumerabilibus miraculis mundo coruscantis. Deinde vero relicto episcopatu atque mundiali dignitate, per multa annorum curricula monarchiam plurimorum cœnobiorum gubernans, monastice vixit. Inibi angelice in terrestri corpore degens, leprosos surdosque atque cæcos innumerabiles pristinæ sanitati restaurans, Dei nomine tres mortuos resuscitavit. Tandem confectus gravi senio, pretiosa morte resolutus, VIII kalendas novembris cœlos liber petiit. Grevenus quoque suo Usuardo, anno 1515 et 1521 edito [Cfr Soller. Mart. Usuardi, Præf. pag. XXXXVIII.] , prolixius de S. Maglorio assuit encomium: In Britannia, inquit, transitus sancti Maglorii, episcopi Dolensis et Confessoris. Qui beato Samsoni succedens, cum vita et signis clarus haberetur, monetur per Angelum, solitariam vitam expetere; cumque superno parens nutui, in hoc proposito multos annos miraculis inclytus exegisset, in vigilia paschæ obitum suum imminere, Angelo nuntiante, didicit, atque ab eodem viaticum visibiliter accepit. Ab illo itaque die usque in diem vocationis suæ, nisi causa inevitabilis interpolasset, hunc semper in ore versum repetiit: “Unam petii a Domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo Domini omnibus diebus vitæ meæ.” [PS. XXVI, 4.]
[2] [ejus Vita ab anonymo conscripta:] Vitam S. Maglorii edidit Mabillonius in primo tomo Actorum Sanctorum Ordinis S. Benedicit [Sæc. I, pag. 223.] ; eamque nigerrimo calculo notant auctores Historiæ litterariæ Franciæ [Hist. lit. de la Fr. tom. VI, pag. 540.] , quatenus prodigiis et fabulis anilibus refertam, scriptamque magis exercendi calami quam posteritatis erudiendæ gratia: quamvis sæculo X antiquior, utpote in qua ne verbo quidem attingantur binæ corporis translationes, quarum posterior sæculo X seu regnantibus Lothario ejusque filio Ludovico, favente Hugone, postea rege, celebrata fuit. Verum, ut habent laudati scriptores, nihil ex istiusmodi silentio deducere licet, quum omni ex parte peccet biographus. Hæc crisis mihi justo severior videtur. Certe plurima a biographo apud Mabillonium referuntur miracula, inter quæ, quod cultellus pridie in mare projectus ac sequenti die in ventre piscis repertus fuerit: id quidem puerile quidpiam sonat, quum instrumentum, tam commune et obvium, stupendo prodigio restituendum non videatur. Esto id miraculo potius quam fortunæ adscribatur: exaggerationem, viris simplicibus nativam, nullatenus voluntariam fictionem in narratione video. Ceterum in schedis nostris habemus ex ms. monasterii Rubræ Vallis eamdem Vitam, sed iis, quæ criticis scrupulum ingerunt, miraculis destitutam: sed, si narrationis seriem et ipsas locutiones spectes Mabilloniano per omnia similem: unde fieri potest, ut quæ in hoc exuberant, additamenta sint priori et puriori Vitæ assuta. Ne tamen lectorem ea narratione miraculorum, quæ legendas populares quandoque explicat, fraudemus, textum Mabillonianum integrum dabimus; ita tamen ut supplementa ejus uncinis includamus: qua ratione uterque textus, notatis in margine pro more nostro lectionibus variantibus, facili negotio purus haberi possit. Quæ in ms. Bollandiano a Mabilloniano exemplari abludunt, littera B signamus. Præter hanc Vitam coram habemus scripta hagiographorum Armoricanorum, Alberti Le Grand de Monte Relaxo (Morlaix), Ordinis Prædicatorum et Guidonis Lobineau Benedictini: illud novis curis ediderunt anno 1837 Daniel Miorcec jurisconsultus; hoc vero multum emendatum et auctum operis nostri benignus fautor, rev. can. Tresvaux anno 1836. Adsunt præterea nobis hagiographiæ generales et historici, qui de Ecclesia Gallica et Anglica accuratius tractarunt. Hisce literarum subsidiis utemur ad Acta S. Maglorii illustranda.
[3] [natus in Britannia Majori,] Biographus num. 1 dicit, S. Maglorium trans marinas partes oriundum fuisse: quibus verbis refellitur Albertus Le Grand, ipsam Armoricam, adeoque locum, in finibus Venetorum situm, tamquam solum natale sancto antistiti assignans [Vies des SS. de Bretagne, pag. 652.] . Enimvero sive ejus cum S. Samsone consanguinitatem, sive sub Iltuti magisterio institutionem attendamus, satis manifestum fit, eum in partibus transmarinis seu in Britannia Majori natum fuisse. Ac quidem in ea regione S. Samsonem, antequam in Gallias trajiceret, episcopum ordinatum fuisse, non controvertitur. Disputatur autem, an Menevensem seu S. Davidis metropolim, aut Eboracensem sedem occupaverit, aut tandem nulli certæ Ecclesiæ alligatus, episcopus regionarius a S. Dubricio Landavensi ordinatus fuerit: sed diversæ sententiæ in id tamen collimant, ut patriam S. Samsonis Britanniam Majorem designent. Quoniam porro secundum biographum num. 1 tum S. Maglorius, tum ejus consanguineus, S. Samson, in artibus liberalibus et in divinis eloquiis communem magistrum habuerunt B. Heltutum seu Iltutum, qui scholam suam in Wallia meridionali, loco etiamnum Llan Illtyd appellato et ejus sepulcro insigni [Carlisle. Topograph. Dictionnary of Wales, vo Llan-Illtyd] , fundavit: unde verisimile fit, utrumque Sanctum e Wallia fuisse oriundum. Quod eatenus confirmatur, quatenus S. Samson in eadem Wallia ministerium episcopale exercuerit, quod pro more reliquarum Ecclesiarum popularibus plerumque committebatur.
[4] [post initium sæculi VI,] Quod ad chronotaxin spectat, jam pluries monuerunt nostri prædecessores, eam spissis involutam esse tenebris; quapropter censuerunt, ea potissimum monumenta seligenda esse, quæ, si omnem caliginem non dissipent, certa tamen sunt, et ad rectam chronologiam conducunt [Act. SS. tom. VI Jul., pag. 568.] . Tria nobis occurrunt, quæ lucem aliquam rebus gestis S. Maglorii affundunt, quæque nos cogunt sententiam Joannis Sollerii nostri aliorumque recentiorum retractare: utpote quam cum certis hisce monumentis conciliare non possimus. Hæc autem sunt, imprimis utriusque Sancti Samsonis et Maglorii sub Iltuto discipulatus; dein subscriptio S. Samsonis in concilio Parisiensi III anno vulgari 557; ac tandem donatio Childeberti II, regis Francorum, S. Samsoni facta. Quæ tria si expenderimus, manifestum fiet, vitam S. Samsonis usque post annum 585 prorogandam esse: atque adeo S. Maglorium ad initium sæculi septimi vivere potuisse. Passim recentiores terminum vitæ S. Samsonis in anno Christi 565 constituunt [Ibid. l. c.] , ac S. Maglorium annis decem aut viginti superstitem eidem faciunt; ita ut Sanctus noster anno 575 aut 585 diem suum obierit [Tresvaux. Vies des SS. de Bret. tom. I, pag. 346.] . Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum annum Sancti emortualem statuit 620; Albertus Le Grand, 617 [Vies des SS. de Bret. pag. 657.] . Equidem tantæ accurationis impos, malo initium sæculi septimi lato sensu tamquam finem vitæ Sancto nostro assignare. Quæ vero rationum momenta sententiam probant, nunc exponenda veniunt.
[5] [ut ex magisterio S. Iltuti] Dixi primum momentum chronologicum in discipulatu sub B. Iltuto constitui: enimvero si florens ætas istius viri in initio sæculi sexti ponatur, consequens erit, ut S. Samson aliquot annis post initium sæculi natus fuerit. Et quidem fertur Iltutus aliquot annis sub Arturo rege militasse, ac, suadente S. Cadoco [Act. SS. tom. II Januar. pag. 604.] , monasticam vitam amplexum fuisse ac demum scholam instituisse: quamvis tot fabulæ de Arturo rege narrentur, ut quidam censuerint, eum numquam exstitisse; tamen saniores critici, post inventum præsertim ejus tumulum in Glastoniensi monasterio, et vixisse regem Britonum Arturum ac sæculo sexto ineunte regnum tenuisse omnino affirmant [Alford. Anual. Eccles. ad an. 508 § IX. Du Chesne. Hist. d'Anglet. tom. I. pag. 185. Larrey. Hist. d'Anglet. tom. I, pag. 108.] . Porro S. Samson multis annis junior fuit B. Iltuto: nam in ejus Vita coæva dicitur quinquennis traditus magistro Iltuto, qui jam S. Scripturæ et philosophiæ omnium Britanorum peritissimus habebatur [Act. SS. tom. VI Jul. pag. 575.] : Unde probabiliter concluditur, Samsonis ortum ad sæculum sextum aliquantulo adultum pertinere. Jam vero S. Maglorius S. Samsone junior probabiliter fuit: nam quum hic jam episcopus esset, adhuc erat Maglorius diaconus; et mortuo successit in episcopatu: quapropter S. Maglorium natum existimo aliquot annis post S. Samsonem; non tamen multis. Etenim consobrini fuerunt, ex duobus fratribus et duabus sororibus progeniti. Consanguinitatem ostendit scriptor Vitæ S. Samsonis, qui profitetur, se ea referre, quæ a sene octogenario, per Sancti consobrinum edocto, audiverat [Ibid. pag. 573.] : Ammoni, ait [Ibid. pag. 574.] , patri ejusdem sancti Samsonis frater fuit Umbrafel, et huic nihilominus matri ejusdem Sancti Annæ soror fuit, Afrella nomine: boni ambo fratres, bonæ ambæ sorores, de bonis utpote parentibus progeniti. At vero junior frater Ammonis, Umbrafel, sororem supradictæ Annæ, Afrellam, monitis ac jussis parentum, uxorem sibi duxit: sed et ipsa Afrella suæ sorori supradictæ erat junior. Post non multum autem temporis, convenientibus illis secundum eorum dignitatem in pace, ipsa Afrella concepit et peperit filium. Sed quid est opus rem protelare? Tres filios ante suam sororem habuit: ipsa vero Anna jam jamque ab omnibus vicinis ac notis suis quasi avorsa ac sterilis putabatur. Explicatur dein prodigiosa nativitas S. Samsonis. Quia S. Maglorium S. Samsone juniorem æstimamus, liquet, eum non fuisse unum ex iis tribus filiis, quos Afrella ante S. Samsonis ortum edidit, sed simul non multis annis juniorem fuisse. Quapropter, quum S. Samson sæculo sexto aliquantulo adulto natus videatur, v. g. circa annum Christi 520, S. Maglorio natalem annum circiter 525 statuendum esse credo.
[6] [episcopatu S. Samsonis,] Alterum momentum chronologicum statuimus in subscriptione concilii Parisiensis III, anno 557 celebrati, in quo his verbis subscriptus legitur: Samson episcopus peccator consensi et subscripsi [Labbe, tom. V Conc. col. 818.] . Illo igitur tempore S. Samson, adeoque ejus consobrinus ac peregrinationis socius, S. Maglorius in Armorica versabantur, ac sacrum ministerium exercebant: quod cum tempore nativitatis utriusque omnino convenit: nam tum S. Samson annos circiter XXXVII, S. Maglorius XXXII numerasset. Quod vero S. Samson in dicta synodo se simpliciter episcopum, nulla facta mentione Dolensis Ecclesiæ, scribat, mirum non est; quum sæculo primum nono, ut infra monstrabimus, cathedra Doli cum propria diœcesi erecta fuerit. Quamvis rationem Sollerii nostri, dicentis ex omissa mentione Dolensis ecclesiæ elucescere, S. Samsonem fuisse episcopum mere regionarium seu apostolicum [Act. SS tom. VI Jul. pag. 569.] , non facile admisero. Etenim concilio Parisiensi III quindecim interfuere episcopi, inter quos solum quatuor nomen sedis suæ subscriptioni addiderunt; quin propterea ex reliquorum undecim silentio inferri queat, eosdem nullam propriam habuisse sedem: et profecto Germanus subscriptor Parisiensem, Euphronius Turonensem tunc cathedras, et plerique alii sedes proprias, ut monstrant Labbeano textui subnexæ animadversiones, occupabant. In Dolo Monasterio sederunt SS. Samson et Maglorius, non tam territorii quam gentis suæ, ut infra explicabimus, e Britannia in Armoricam profugæ, episcopi.
[7] [ac præsertim] Ad tertium simulque præcipuum momentum chronologicum devenimus, ad donationem Childeberti, regis Francorum, S. Samsoni factam. Sed in ipso limine occurrit difficultas, utri nempe Childeberto an hujus nominis Primo an Secundo (nam de Tertio, qui anno 695 regnare cœpit, agi non potest) donatio adscribenda sit. Plerique hagiographi Childebertum I pronuntiant S. Samsonis fautorem. Et quidem Childebertum I, anno 558 defunctum, cognovit S. Samson, utpote qui anno 557 concilio Parisiensi præsens subscripsit; atque eatenus ætas sancti episcopi cum Childeberto isto componi posset. Verum si, agente Childeberto rege Francorum et Samsone adstipulante, Judualus principatum Armoricæ recuperavit, hic alius esse non potest, quam Childebertus hujus nominis Secundus. Cujus assertionis hæc est ratio præcipua. Rivalum, qui, devictis Frisionibus et Gothis, Armoricam occupavit, videre cupiebat Clotarius I, Francorum rex, eumque Parisiis excepit. Jam vero Judualus, ut infra videbimus, a Childeberto in regnum restitutus, quarta generatione a Rivalo descendebat: unde consequitur, Judualum, Rivali abnepotem, cujusque ascendentes singuli ordine suo regnarant, non potuisse a Childeberto I, Clotarii fratre, in recuperando avito principatu adjuvari. Restat igitur, ut hæc recuperatio ad Childebertum II referatur. Affirmationem porro nostram suis niti documentis, nunc ostendendum est. Imprimis chronicum Briocense refert sequentia [Morice. Mém. pour servir à l'hist. de Bretagne, tom. I, pag. 15.] Rivalus rex cum suis Britonibus Armoricanis et Insulanis contra Gothos manu armata processit ipsos, tam in bellis campestribus, quam alias ubi eos reperire poterat, sine pietate detruncavit… Clotarius, tunc temporis Gallorum rex, audiens adventum Rivali in Britannia, destructionem Frixonum et Gothorum ac recuperationem Armoricani regni, per ipsum factam, multum regem Rivalum videre, ejusque amicitiam et confœderationem habere affectavit. Per suos solemnes legatos ipsum deprecatus est, quatenus ad eum Parisios secure accederet. Rivalus, habita prius matura deliberatione super hoc cum suis commilitonibus, et confidens in credentia nuntiorum et regis Clotarii litteris, cum magna et notabili comitiva Parisios accessit, et Clotario regi reverentiam, prout decebat, exhibuit. Clotarius, in ipsius regis Rivali adventu gavisus valde, ipsum more regio, prout sciebat, honorifice recepit. Deinde vero post multa colloquia, inter eos habita, mutuas confœderationes ad invicem fecerunt, et multa donaria hinc inde porrexerunt. Quibus actis, rex Rivalus cum gaudio ad suum regnum remeavit, et patriam, quamdiu vixit, in tranquillitate gubernavit.
[8] [ex genealogia principum] Quo autem tempore regnantis Clotarii congressus iste regum convenerit, non facile definiero. Quamvis videatur tunc accidisse, quando Clotarius solus, mortuo Childeberto I, adeoque anno 558 Francis imperavit, nam ante id tempus Parisiorum civitas, quo reges convenerunt, ad Childeberti I hereditatem non pertinebat: imo, forsan post annum 560 id accidit, nempe occiso Conobro, Britonum rege, qui partibus Chramni, Clotarii filii rebellis faverat, et novo constituto regno, quod, ut refert Chronicum Briocense, Rivalo obvenit. Sed pertineat etiam iste regius congressus ad primos annos regni sui, quod mortuo Clodovæo I, anno 511 occœpit: nulla tamen ratione fieri potest, ut Childebertus I Rivali abnepotem, Judualum, adnitente S. Samsone, in regnum restituere potuerit. Quod autem Judualus quarta generatione distet a Rivalo, Clotarii I socio, tradit Chronicum Briocense his verbis [Ibid. l. c.] : Iste autem Rivalus duos genuit filios, quos Derochum et Caburium appellavit, (prima generatio). Derochus primogenitus successit in regno post obitum patris, et genuit filium Riatam nomine, qui quidem patri in regno Britanniæ successit; (secunda generatio) et unum filium, nomine Jonam genuit; (tertia generatio). Jonas vero, postquam Riatan ejus genitor viam universæ carnis ingressus est in regno paterno successit, et illud pacifice tractavit. Qui Jonas genuit Judualum; (quarta generatio) et postea Jonas princeps regalis fuit a quodam tyranno, nomine Conomero seu Comoro maledicto, interfectus. Tunc Judualus, filius et heres Jonæ interfecti, ductus fuit captivus et fugitivus ad palatium regis Franciæ, unde per merita beati Samsonis, archipræsulis Britonum, divina dispensante gratia, liberatus est.
[9] [Armoricæ,] Eadem referuntur in Genealogia S. Winoci, quam omisit Josephus Ghesquiere in Commentario ad Acta ejusdem Sancti, quatenus non sat probatæ fidei: censet tamen ex Rivali stirpe oriundum [Act. SS. Belg. tom. VI, pag. 391.] . Hæc autem genealogia easdem generationes producit [Morice, Mém. tom. I, col. 211.] : Riwalus genuit filium, nomine Derochum, Derochus genuit Riatham, et Riatha genuit Jonam, et Jonas Judwalum, Judwalus genuit Juthælem, Juthæl autem genuit sanctum Judicatulum regem et sanctum Judocum et sanctum Winochum. Esto, erraverit genealogus in dicendo, S. Winnocum, octoginta circiter annis Judicale juniorem, ejus fuisse fratrem, dum potius filius fuerit [Tresvaux. Les SS. de Bret. tom. II, pag. 190.] : ast certe sibi constat genealogia ascendendo a Judicale ad Rivalum, adeoque confirmatur, Judualum quarta generatione a Rivalo. Porro ex Fredegario habemus Judicaelem anno 635 Dagoberto regi subjectionem promisisse [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 655.] . Erat autem ex patre nepos Juduali, ut videmus; ita ut inter avum et nepotem, seu per duas generationes ab anno 590 ad 635 quadraginta quinque anni intercurrerint: et idem Judualus quatuor generationibus a Rivalo distans, adjutus fuisset a Childeberto I, fratre Clotarii I, qui ipse, ut ostendimus supra, cum Rivalo abavo fœdus pepigerat, adeoque quatuor generationes principum Britanniæ inter annum 511, quo regnare cœperunt Clotarius et Childebertus, et annum 558, quo, mortuo Childeberto, universas Gallias sub suum imperium redegit Clotarius, effluxissent. Quod si S. Samson, annuente Childeberto II, Judualum liberaverit, regemque sibi beneficum expertus fuerit, jam omnia commodius procedunt. Hisce addatur ætas Iltuti, de qua supra egimus, ad sæculum sextum pertinentis, et facile quisque sibi persuadebit, Childebertum, de quo agitur in utraque Vita SS. Samsonis et Maglorii, esse hujus nominis Secundum.
[10] [quæ episcopatum S. Samsonis] Childebertus autem Secundus, quinquennis anno 575, post interemptum patrem suum Sigebertum, a Gundobaldo duce, teste Gregorio Turonensi lib. V, cap 1 [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 316.] , cædi ereptus, Austrasiæ rex constituitur: ac dein anno 585 a Guntramno, Burgundionum et Armoricæ rege, quia liberis carebat, in filium adoptatus, partem saltem Armoricanæ diœcesis, scilicet Turonos, ut habet laudatus Gregorius Turonensis lib. IX, cap. 20 [Ibid. col. 498.] , diviso cum Guntramno imperio, anno 587 obtinuit. Si igitur cum Childeberto rege egit S. Samson, necesse est, ut ejus episcopatus ultra annum Christi 587, quo primum Childebertus in Armorica imperavit, prorogetur. Egisse autem, ostendunt antiquissima monumenta: imprimis Vita S. Samsonis coæva, quæ refert sequentia [Act. SS. tom. VI Jul. pag. 585 et seqq.] : Unum tamen maximum et mirabilissimum, quod in Europa per eum Dominus fecit, non silentio prætereundum puto. Nam quum omnes regiones in maximo mœrore deprehendisset, causamque ab eis sedule percunctasset; dicunt ei, injustum super eos ac violentum, externumque judicem venisse, atque eorum præsulem, Jonam nomine, hereditario ritu illorum terram tenentem, per iniqua munera in manu regis, et maxime malæ ejus reginæ inique data, morti tradidisse, necnon et filium ejus Judualum captivitati dedisse et morti, sed adhuc vivere confirmabant. Sanctus vero Samson, hæc audiens, per Dei dispensationem misericordia motus, adire regem Hildebertum * ob Judualum propere profectus est, comitante illum semper in omnibus Christo. Quum autem negarent aulici, Judualum adhuc vivere, Sanctus variis prodigiis illos terrefecit, ac tandem, quod petebat, obtinuit. Tum, ait biographus, omnes timor ac stupor ingens invasit, ut nemo ultra offendere eum vel in minimo auderet. Volente itaque Sancto Samsone cum Judualo ad Britanniam remeare, et rege libenter concedente, et monasterium ei magnificum … regis opitulatione construere disponente, Samson et Judual redierunt ad locum suum. Denique ita Sanctus ille Samson a supradicto rege Hildeberto honorifice exceptus est, ut omnia quæcumque vellet non solum largiter, sed etiam libenter, ac sine ulla mora daret ei.
[11] [usque ad extremam partem sæculi VI producit,] Eadem testatur biographus noster num. 3: Samson valefaciens plebi suæ, inde simul cum beato Maglorio et quorumdam tam clericorum quam laicorum collegio recessit, et ad prædicandum populo ejusdem linguæ, in Occidente consistenti, mare transfretavit, properans finibus territorii Dolensis; ubi a strenuissimo rege Francorum Childeberto, accepto archipræsulatus regimine, non solum inibi, verum etiam in omnem Britannorum regionem seu in circuitu ejus longe lateque celebre nomen ejus enituit. Chronicum Briocense similia refert. Post mortem, inquit [Morice. Mém. tom. I, col. 15.] , Jonæ Comorus, pestifera cupiditate ductus, gubernaculum regni in se, tamquam princeps, licet pseudo, assumpsit, majoremque partem patriæ occupavit… In illo tempore beatus Samson in Minorem Britanniam venit, ecclesiamque metropolitanam in loco, qui dicitur Dol, ædificavit, et ope Childeberti, regis Francorum, fundavit. Childebertus enim, prout erat vir callidissimus, totis viribus affectavit Britanniam suæ ditioni supponere, prout de facto per spatium quatuordecim annorum, mediante Comoro præfecto suo et locum tenente in Britannia, supposuit… Tandem beatus Samson post multas pœnas, labores, pericula et ærumnas Juduali libertatem obtinuit a Childeberto et in Britanniam cum Judualo principe pervenit. Hæc documenta conspirant omnino, ut Childebertum designent Juduali principis defensorem, eumdem fuisse hujus nominis secundum, ostendimus supra. Ex his vero sequitur, episcopatum S. Samsonis saltem ab anno 557, quo concilio Parisiensi III adfuit, usque ad annum circiter 590 porrigendum esse. Ex qua chronotaxi ætatem S. Maglorii deducere utcumque possumus: nam S. Samsone aliquot annis, ut vidimus num. 4, junior, ei successit circa annum 590. Post aliquod tempus, procurandæ Ecclesiæ Dolensi impensum, in solitudinem Sargiensis insulæ secessit. Et quidem officium proprium Dolense, ab Alberto Le Grand citatum [Vies des SS. de Bret. pag. 653.] , habet: His in officiis (pontificalibus) per triennium versatus, quum recrudescentia comitum Aremoricorum bella et dissidia ferre non posset, ac quietiorem vitam anhelans, divinitus quoque sibi admoneri visus est, ut in solitudinem se reciperet. De hisce bellis agit Fredegarius sub anno 594, dicens [Migne. Patrol. tom. LXXI, col. 615.] : Exercitus Francorum et Britannorum invicem præliantes, uterque nimium gladio trucidantur. Atque bellum istud, quod ad secundum a Guntramni morte annum Childeberti refertur, non sine dissidiis inter principes Armoricos, quorum aliqui Comoro usurpatori, aliqui Judualo, legitimo regulo, favebant, gestum fuerit. Ac tali ratione et tempus episcopatus et causa secessus S. Maglorii explicatur.
[12] [necessario consequitur:] Quamvis ad solitariam vitam sectandum etiam sanctum antistitem nostrum provocare potuerint magistrorum æqualiumque suorum exempla. Etenim sat frequenter viri sancti, postquam in procuranda aliorum salute vires corporeas fere exhausissent, vitam actuosam cum otio sanctæ contemplationis commutarunt. Sic B. Iltutus S. Maglorii præceptor, relicto monasterio, in quo scholam celeberrimam regebat, in eremo se abdidit [Butler. Vies des SS. VI Nov.] : S. Dubricius, abdicata sede Menevensi, in Bartseyo, Insula Sanctorum dicto [Cambden. Brit. tom. II, pag. 554.] , refugium quæsivit [Butler, XIV Nov.] : Cadocus similiter, B. Iltuto severioris vitæ suasor, senex solitudinem Wedonensem coluit [Act. SS. tom. I Januar. pag. 602.] : S. Paulus Æmilianus, post fundatam Ecclesiam Legionensem (St-Pol-de-Leon), in solitudine vitam finire voluit in insula maris Armoricani, Batz nomine [Tresvaux. Vies des SS. tom. I, pag. 286.] . Quatenus porro vera sunt, quæ exposuimus, videntur in annum 594 reponenda esse renuntiatio episcopatus et secessus in solitudinem Sargiensem; in eam videlicet insulam, quæ media jacet inter insulas Guernesayum et Jersayum, quæque hodie nomen Sark retinet: quapropter corrigendi sunt ii scriptores, qui monasterium, a S. Maglorio erectum, in Jersayo constitutum dicunt. Quantum vero temporis in Sargiensi solitudine egerit, ac proinde quo anno obierit sanctus episcopus, incertum plurimum est. Verumtamen si seriem vitæ monasticæ consideremus; nempe gliscentem ejus sanctitatis famam, quæ, ut habet Vita num. 8, tantum hominum concursum advocavit, ut Sanctus fugam meditaretur; dein prodigiosam Loiesconis comitis sanationem, in monachorum alimoniam grande territorium conferentis; tandem ejusdem territorii, quasi minus fœcundi commutationem, ac subsequentem donationem, ut refert Vita num. 12; si insuper perpendamus, hæc successive accidisse; facile perspicimus, aliquod annorum spatium, saltem decennium, ad hæc omnia agenda exigi. Unde ordinatæ a nobis chronotaxi insistentes, censemus S. Maglorium post initium sæculi septimi diem suum obiisse, quod tempus in capite hujus Commentarii signavimus. Ut itaque omnem chronologiam Maglorianam contrahamus, arbitramur, S. Maglorium natum circa annum Christi 525, cum S. Samsone circa annum 555 in Gallias trajecisse, ac eidem circa annum 590 successisse et tandem octogenarium circa annum 605 e vita decessisse. Scio, me pleraque proferre contraria sententiæ eruditorum; quapropter certum proferre non audeo judicium; quod cæterum retractari poterit, quando Acta S. Iltuti ad diem VI novembris, S. Dubricii ad XIV novembris, et præcipue S. Budoci ad XIX novembris illustranda occurent.
[13] [atque hinc reliqua chronotaxis ordinanda est.] Quamvis in Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti Joannes Mabillon Vitam S. Maglorii retulerit, eum tamen inter germanos, ut loquitur, S. Benedicti alumnos non recenset; quandoquidem ejusdem nomen asterisco non notat. Et id quidem recte: nam, quum ab aliquibus Ordini Benedictino annumeraretur; quam Regulam, inquit Sollerius noster in Actis S. Samsonis num. 9 [Act. SS. tom. VI Jul. pag. 569.] , ante episcopatum professus sit S. Samson, quam deinde in toto vitæ decursu tenuerit, aut in monasteriis suis … discipulis præscripserit ex Actis ejus datur intelligi, eam scilicet, quam in Britannia hauserat sub S. Iltuti disciplina. Utrum igitur Benedictini instituti S. Samson fuerit, ex iis colliges, quæ de S. Gilda ad XXIX Januarii in pari omnino quæstione notavit Bollandus Commentarii sui prævii § V, num. 45 [Ibid. tom. II Januar. pag. 957.] . Id utique certum est, S. Iltuti monasterium nec fuisse nec esse potuisse Ordinis S. Benedicti, dum in eo ad pietatem eruditus est S. Samson, sub finem quinti et initium sæculi sexti, quum nondum conditus is Ordo esset, nec ante annum 540 in Galliam, nedum in Cambriam propagatus. Mutasse autem in ipsa Gallia assumptum a teneris vitæ institutum, ut jam senex recentissimum aliud profiteretur, quæro testem idoneum, qui id suadeat. Liquet autem, hæc omnia, si forsan senectutis mentionem deleas, ad amussim convenire S. Maglorio; qui etiam a tramite sui prædecessoris et magistri non deflexerit: præsertim si et attendatur, institutionem Benedictinam, vivente utroque Sancto, in Galliis incœptam, verisimiliter non placuisse viris Britonibus, utpote quæ Gallicanum aliquid sapiebat, a quo propter gliscentes controversias plus nimio abhorrebant.
[14] [Similiter ac S. Samson,] Tandem quæri potest, an tum S. Samson, tum ejus successor, S. Maglorius sedem Dolensem aliquando tenuerint. Chronicum Britannicum coævum docet, Nomenoium, Britanniæ Minoris principem, sæculo nono, primum fundasse tres episcopatus, Dolensem, San-Briocensem (Saint-Brieuc) et Trecoriensem (Treguier). Nomenoius, inquit [Bouquet, tom. VII, pag. 50.] , adminuens ejectorum episcoporum parochias, videlicet in monasterio Doli, quod tunc temporis erat ex diœcesi Dialetensis (Aletensis), et in monasterio S. Brioci et S. Tutualis Pabut, episcopos tres usurpativos instruxit. Illum sane, qui apud Dolum fuit episcopus, fecit sublimiorem et omnium regionis illius episcoporum, provincia Turonensi recisa, metropolitanum. Quæ si vera sunt, consequitur nec S. Samsonem, nec S. Maglorium eorumve successores usque ad sæculum nonum, fuisse vere Dolenses episcopos: et reapse in Vita S. Samsonis, a subæquali conscripta, ad diem XXVIII julii, nuspiam dicitur cathedram episcopalem constituisse, sed simpliciter fundasse monasterium. Ast ex altera parte constans est traditio, quam episcoporum Catalogi receperunt, SS. Samsonem, Maglorium et Budocum sedem episcopalem Doli occupasse: ut temerarium mihi videretur, hisce Sanctis qualitatem Dolensium episcoporum abjudicare.
[15] [absque certo territorio, Britonum, in Armorica degentium,] Equidem utrumque verum existimo: nempe hos Sanctos, episcopali dignitate insignitos, in monasterio suo Dolensi resedisse, atque Britones refugas, relictis proprio episcopo aliis populis, rexisse: ita ut eorum jurisdictio non tam territorium aliquod definitum, quam gentem suam, vario inter Armoricos dispersam attigisse. Quod etiam aperte docet biographus noster num. 3 dicens, S. Samsonem mare trajecisse ad prædicandum populo ejusdem linguæ, in occidente consistenti. Erant certe Britones, seu Transseu Cismarini, morum rituumque suorum tenacissimi, ac in iis, quæ ad religionem spectant, aliegenas in tantum abhorrebant, ut teste Beda lib. I, cap. 22 [Migne, Patrol. tom. XCV, col. 52.] numquam genti Saxonum sive Anglorum, secum Britanniam incolenti, verbum fidei prædicando committerent. Sed, prosequitur Beda, non tamen divina pietas plebem suam, quam præscivit, deseruit; quin multo digniores genti memoratæ præcones veritatis, per quos crederet, destinavit. Scilicet S. Gregorius Magnus in Britanniam SS. Augustinum et socios misit, qui Anglorum gentem ad veram fidem converterunt: atque Augustinus genti, ut ait Beda lib. I, cap. 27 [Ibid. col. 57.] , Anglorum ordinatus est archiepiscopus. Ast sartum tectum idem Augustinus volebat Ecclesiæ Britannicæ statum. Quia, inquiebat [Ibid. col. 83.] , in multis quidem nostræ consuetudini, immo universalis Ecclesiæ contraria geritis: et tamen si in tribus his mihi obtemperare vultis, ut Pascha suo tempore celebretis; ut ministerium baptizandi, quo Deo renascimur, juxta morem sanctæ Romanæ Ecclesiæ compleatis; ut genti Anglorum una nobiscum prædicetis; cætera, quæ agitis, quamvis moribus nostris contraria, æquanimiter cuncta tolerabimus. Relinquebat igitur Britones christianos regendos propriis pastoribus, quin spem deponeret, fore ut, coalescente utroque populo in unam gentem, etiam ecclesiastica hierarchia ad unitatem redigeretur.
[16] [reliquis sub proprio episcopo, remanentibus,] Ac simili ratione Britannicam hierarchiam in Armorica pro Britonibus constitutam credo. In Commentario prævio ad Acta S. Ursulæ et sociarum monstratum fuit §§ XIII et XIV [Act. SS. tom. IX Octob. pag. 107 et seqq.] , frequentes fuisse Britonum in Armoricam immigrationes, præsertim ab anno 511 ad annum 558, [Ibid. pag. 111.] quod apprime concordat cum adventu S. Samsonis in Galliam, qui intra id tempus statuendus est [Cfr ibid. tom. VI Jul. pag. 569.] : eo scilicet tempore, quo jam magna Britonum multitudo, illuc advena, ministerium episcopi requirebat; quod ceterum jam factitatum fuerat ante annos fere quinquaginta, quando Mansuetus, episcopus Britannorum concilio Turonensi 1, anno 461 celebratum, præsens subscripsit [Labbe, tom. V Conc. col. 1049.] . Neque id episcopus Gallicanos videtur offendisse: sed volebant, ut istiusmodi episcopi alienigenæ metropolitano subjicerentur; ac propterea conditus fuit canon 9 concilii Turonensis 11, anno 567 celebrati, quo sancitur, esse in Armorica episcopos Britannos et Romanos seu Gallicanos, nec quidpiam objiciunt ordinationi episcoporum Britannorum, dummodo fiat cum metropolitani voluntate [Ibid. col. 834.] . Quod etiam sancivit S. Gregorius Magnus, interrogatus a S. Augustino, ut refert Beda lib. I, cap. 27 [Migne. Patrol. tom. XCV, col. 61.] qualiter deberet cum Galliarum Britanniarumque episcopis agere, respondit, in Galliarum episcopos nullam auctoritatem S. Augustino tributam fuisse … Britanniarum vero omnes episcopos S. Augustino commissos, ut indocti doceantur, infirmi persuasione roborentur, perversi auctoritate corrigantur. At hæc ipsa a metropolitica auctoritate episcopi Turonensis prætensa libertas diuturnas sequentibus sæculis controversias excitavit, quæ demum ab Innocentio III, anno 1199 compositæ fuere. Istiusmodi cæteroquin conditionis imaginem quamdam exhibent civitates aliquæ, ubi pro variorum rituum populis varii sunt episcopi: Sic Leopoli in Galicia Polonica est archiepiscopus latinus pro latinis, Rutenus pro Rutenis, et pro Armenis Armenus.
[17] [episcopus fuit.] In Armorica porro episcopi Britones, contribulibus suis magis quam certo territorio affixi in eodem statu permanserunt usque ad nonum sæculum, quando Nomenoius, Armoricanum regnum affectans, pertæsus etiam fidelitatis, quam episcopi Gallicani Francorum regibus inviolatam servabant, astu deceptos ejecit, et, ut habet Fragmentum Historiæ Britanniæ coævæ [D. Bouquet. tom. VII, pag. 50.] , non solum in locis eorum alios constituit, sed adminuens parochias eorum, episcopos tres usurpativos instituit; translato etiam in Dolensem episcopum jure metropolitico universæ Armoricæ. His itaque omnibus cum fraude et cupiditate magnæ elationis peractis, omnes hos episcopos, injuste compositos et sanctæ Ecclesiæ Dei invasores, apud hoc monasterium Doli convocans se regem irreverenter inungere fecit. Ex his deducere licet, Nomenoium, ut viam sibi ad regnum sterneret, quod a suis Britonibus præsertim obtenturum se sperabat, non alios voluisse intra Armoricam episcopos, quam Britones, quorum opera regnum sibi firmandum confidebat; itaque hosce episcopos sine certo territorio cum popularibus suis vagantes, in definitis parochiis seu diœcesibus constituit; qua ratione fundator novarum Ecclesiarum dici potuit: et quum sæculo quinto jam essent sine determinato in Armorica territorio episcopi pro Britonibus, tandem sæculo nono, agente Nomenoio, fixæ fuerunt sedes episcopales. Hac ratione traditio Ecclesiarum Armoricanarum cum constitutione Nomenoii conciliantur. Unde recte sibi Armorica vindicat SS. Samsonem, Maglorium, aliosque suos in fide patres et patronos. Hisce tricis utcumque evoluti, S. Maglorii cultum et varias corporis translationes expendimus.
[Annotatum]
* Childebertum
§ II. Variæ sacri corporis translationes.
[Corpus primo, in Sargia insula sepultum,] Post S. Maglorii obitum ejus corpus compositum fuit in suo Sargiensi monasterio, ibique conservatum a suis discipulis usque ad annum Christi 849, quando in Armoricam jussu Nomenoii fuit advectum. Rem gestam narrat Joan. Mabillon in suis Annalibus lib. XXXVIII, § 78 [Annal. tom. II, pag. 639. Edit. Lucens.] : Etsi Nomenoius, Britanniæ dux, ob tyrannidem non semel affectatam, male audit, is tamen non omnis pietatis expers fuit. Huic siquidem, præter benificentiam in Rotonenses (Redon), tribuitur conditio monasterii Lehonensis, siti prope Dinannum. Factum sic narrant. Quum Nomenoius venationi daret operam, offendit quemdam ad Ranciam locum desertum, ubi sex solitarii sedem fixerant. Interrogati ab eo, quid rei gererent, respondent, se uni Deo vacare, eumque pro salute principis et patriæ felici statu precari: cæterum omni censu destitutos id unum rogare, ut terrulæ quantulumcumque spatium ipsis daret ad habitandum. Petitioni non modo annuit princeps, sed et monasterium construendum recepit, modo ut alicujus Sancti corpus haberent. Nec mora missus ad Javarsiacum insulam Condanus monachus ad obtinendas Reliquias Sancti Maglorii episcopi, illic quiescentis. Impetratis Reliquiis, Nomenoius promissum exsolvit, monasterium condidit, dotavitque liberaliter. Forte qui primus monachis præfuit, locum deseruit ob jurgia quædam monachorum, secessumque petiit, uni Deo vacaturus. Hinc inter fratres orta de primatu contentio. Tunc unus ex eis, Britocus nomine, nobilibus in sæculo parentibus ortus, magnæ vir districtionis ac religionis, sanctum locum Rothonensem petiit, asserens, fratres Lehonenses in animum induxisse, ut exemplo Rothonensium monachorum regularem vitam ducerent. Susceptus ille a patre monasterii et a fratribus summa cum caritate, forte in gravem morbum incidit, ac demum feliciter ex hoc mundo decessit, perenniter cum Christo regnaturus, quum prius Sanctos Martinum, Hilarium, Samsonem et Marcellinum agonis sui testes et adjutores habuisset. Hæc ex Actis S. Convoionis abbatis.
[19] [ad Lehonense monasterium translatum,] Hæc aliquantum prolixius ex Mabillonio retulimus, quia simul indicant initia et subsequentem fortunam monasterii Lehonensis, in quo plus quam centum annis asservatum fuit S. Maglorii corpus. Quando autem laudatus Mabillonius in fine subdit, hæc ex Actis S. Convoionis se protulisse, id intelligendum est de dissidio fratrum Lehonensium; nam de translatione corporis S. Maglorii nullam mentionem faciunt. Ceterum de S. Convoione, abbate Rothonensi, in nostro quoque opere agendum erit ad diem, quo colitur, XXVIII decembris: qui plura de sancto abbate cognoscere cupit, adeat Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti, a Mabillonio edita [Sæc IV, Part. II, pag. 216.] . Porro Lehonense monasterium, quum circa finem sæculi X desolatum jaceret, agente Roberto, rege Franciæ, a Berengario comite, ut habent Acta translationis infra edenda num. 5, monachis Maglorianis Parisiensibus concessum fuit, eorumque opera instauratum. Ast duo fere post sæcula, circa annum 1174 monachi Lehonenses abbati S. Maglorii Parisiensi subjacere recusarunt et proprium sibi voluerunt creare abbatem. Controversia tandem per arbitros composita fuit: nempe, ut Lehonense monasterium cum suis omnibus pertinentiis in jus proprium et perpetuum Majoris Monasterii (Marmoutier) cederet, et sic a proprietate et subjectione S. Maglorii Parisiensis absolutum, Majori Monasterio in perpetuum remaneret. In cujus compensationem Majus Monasterium Maglorianis tres cellas, in finibus Parisiorum sitas, dederunt [Gall. Christ. tom. VII. col. 313. Cfr Morice. Preuv. de l'hist. de Bret. tom. I, col. 687 et seq.] . Extincto in fine sæculi proxime elapsi prioratu conventuali, est hodie ecclesia succursalis in districtu Dinannensi (Dinan), diœcesis Sambriocensis, quum olim ad Ecclesiam Sammacloviensem (St Malo) pertineret.
[20] [metu belli] Causa porro transferendi corporis S. Maglorii e Lehonensi monasterio fuit bellum, quod universam Armoricam devastavit. Scilicet Richardus I, Normanniæ dux, devicto Theobaldo, Carnotensi et Blesensi comite, timens, ne comes, fultus aliorum principum, ac præsertim regis Franciæ auxilio, bellum redintegraret, Danos in subsidium advocavit. Hi, ut habet Fragmentum Historiæ Francicæ [D. Bouquet, tom. X, pag. 213.] , ducibus Olavo Noricorum qui postmodum christianus effectus, cum martyrio migravit ad Deum, et Lacina Suavorum principibus ad Britannorum finitima littora sunt devoluti … Inde barbari prolixius progredientes, castrum Doli obsident, et captum igne comburunt, ac incolas ejus cum Salomone advocato loci interficiunt. Tunc quidem Salvator, Alethensis episcopus, secum sumpto corpore S. Machuti, ad Lehonense monasterium confugit, et visione cœlesti admonitus, ut in Historia translationis, infra edendæ, num. 1 legitur, Galliarum in partes secedere statuit. Itaque sumptis multorum Sanctorum pignoribus, quæ per fidelium manus undique illic devecta fuerant, sacrisque ipsius ecclesiæ codicibus et signis, aliisque ecclesiasticis utensilibus exsules egrediuntur a finibus suis; jam metas excesserant patriæ, quum Dolenses necnon et Bajocensis Ecclesiæ ministri se illorum hæserunt comitatui. Hac igitur occasione multorum Sanctorum corpora ex Armorica Parisios delata fuerunt. Inter hos Sanctos computatur etiam S. Maglorius, de quo nobis est præcipuus sermo. Ossa tamen aliqua Dolam delata fuisse, monstrant litteræ Theobaldi Ambianensis, archiepiscopi Rotomagensis, quas nobis servavit D. Hyacinthus Morice in suis Monumentis Armoricis [Mém. pour servir à l'hist. de la Bret. tom. I, col. 849.] . In iis autem dicitur Philippus de Columbiis habuisse quasdam Reliquias Dolensis Ecclesiæ, quas ipse tempore guerræ, inter piæ quondam memoriæ Joannem regem Angliæ et Britones habitæ, de manibus ruptariorum subripuerat violenter, qui eas in subversione et combustione Dolensis Ecclesiæ cum violentia asportaverant ab eadem, videlicet de ossibus ac corpore B. Samsonis, de pallio ejusdem, et de ossibus B. Maglorii. Quas Reliquias Theobaldus archiepiscopus jussit Johanni episcopo et Dolensi capitulo reddi. Scriptæ sunt litteræ mense januario anni 1222 seu potius anni 1223: nam ipse Theobaldus primum electus die XVIII maji, consecratus IV septembris fuit [Gall. Christ. tom. XI, col. 60.] : annus autem aut a paschate aut a die Annuntiationis ordiebatur. Translationem Parisiensem ordinat Mabillonius sub annum 979 [Annal. tom. III, pag. 609.] : quod an recte statuatur, inquirendum est.
[21] [sæculo X] Id certum imprimis est, S. Maglorii et aliorum corpora Parisios devecta fuisse quando Dani Armoricam universam devastabant. Operuerunt, inquit Historia translationis num. 1, Dani superficiem terræ, sicut locustæ … Quorum bestialem animositatem præsul egregius Alethinæ civitatis, Salvator nomine … Sublato corpore beatissimi Machuti, prædecessoris sui, Lehonense monasterium celeri cursu expetiit: atque inde Sanctorum pignora Parisios deportavit. Ratio itaque temporis istiusmodi translationis a vastatione Danica repetenda est. Habemus autem ex Flodoardi Annalibus sub anno 962, Theobaldum Carnotensem a Richardo, Normanniæ duce, victum et fuga dilapsum, ad Franciæ regem confugisse et benigne fuisse susceptum [Migne. Patrol. tom. CXXXV, col. 483.] . Videns itaque dux tantarum fraudum, verba sunt Wilhelmi Gemeticensis [D. Bouquet, tom. VIII, pag. 268.] , regis molimina super se imminere, comitesque Francorum contra se unanimiter sævire, Heraldo, Danorum regi, legatos dirigit, et mandat, ut ocius illi succurrat et paganorum multitudine Francorum solotenus comprimat. Cujus legatos rex non modo gaudenter recepit, verum etiam maximis muneribus ditatos duci remisit, seque missurum celerrime juvamen illi spopondit. Apparatuque facto, e navibus proruunt, totamque in circuitu patriam exitialiter comburunt. Dehinc viri cum mulieribus concatenati distrahuntur, vici deprædantur, urbes desolantur, castella subvertuntur, et terra in solitudinem redigitur. Ex his habemus victo Theobaldo anno 962, sibi timuisse Richardum, et in auxilium vocasse Danos; qui eodem aut sequenti anno 963 ad Normanniam appulerunt. Quum autem omnia vastarent, tunc Salvator, Alethensis episcopus, cum Sanctorum pignoribus ad interiorem Galliam confugit, quod eodem anno aut sequenti accidisse reor. Nam, teste æquali, Dudone, S. Quintini decano, lib. III de Gestis Normanniæ ducum [Migne. Patrol. tom. CXLI, col. 737.] , lustro pene integro Danica calamitas Galliam funestavit; pax, agente Carnotensi episcopo, conciliata fuit. Ex his satis patet, perperam a Mabillonio translationem S. Maglorii et aliorum ad annum usque 979 dilatam fuisse.
[22] [Parisios transvectum sunt:] Refugarum, qui sacra pignora ex Armorica Parisios transvexerant, mens erat, eadem, bello composito, ad propria loca reportare. Pace, inquit Historia translationis num. 4, in tota Gallia et Normannia vigente et florente, quidam eorum, qui de Britannia Parisiis advenerant, … patriam repedare, quidam ad alia Galliæ loca migrare disposuerunt. Quod quum duci nuntiatum fuisset, licet ægre tulisset, vim tamen eis nolens inferre, retentis quibusdam membris Sanctorum, abire permisit… Dux autem ecclesiam B. Bartholomæi, quæ tantorum Sanctorum Reliquiis videbatur illustrata, ampliavit, quam postmodum in honore prædicti Apostoli atque beatissimi Maglorii… dedicari fecit; in qua etiam monachos ad divinum officium peragendum constituit… Eidem ecclesiæ magna dona, possessionesque et prædia obtulit, quæ sub nomine Lotharii regis et Ludovici describi et confirmari præcepit, regioque sigillo muniri constituit. Regium præceptum, inter alios multos, edidit Michael Felibien Mauro-Benedictinus in Historia urbis Parisiensis [Hist. de la ville de Paris. tom. III, pag. 39.] . Erat hæc ecclesia S. Bartholomæi sita in insula Sequanæ, quæ hodiernæ civitatis initium fuit [Cfr Mappam topograph. Paris sous Philippe-le-Bel.] . Dux Hugo, postea rex et caput stirpis Capetianorum, dederat inter alia monachis Maglorianis capellam S. Georgii, extra civitatem in via Sandionysiana sitam, quæ sepeliendis monachis destinata erat, quamque duo monachi incolebant. Ast quum lapsu temporis angustior esset locus, decreverunt monachi anno 1138 in suburbio ad S. Georgii locum, jam a S. Maglorio nominatum, novum monasterium ædificare, illuc translatis ejusdem S. Maglorii aliorumque Sanctorum Reliquiis. Basilica S. Bartholomæi deinceps parœcia fuit, ad cujus regimen presbyter fuit præpositus; ita tamen ut unus monachorum prioris titulo ibidem relinqueretur, et eo nomine multa jura obtineret [Cfr Chastelain. Martyrol. Univ. pag. 804. Du Bois. Hist. Eccles. Paris, tom. I. pag. 530.] . Anno dein 1315 S. Maglorii corpus ex lignea in argenteam capsam solemni ritu translatum fuit: quam pompam late describit poema gallicum, quod legere est apud Claud. Chastelain [Mart. Univ. pag. 805.] .
[23] [ibique, erecto monasterio, conservatum] Nova mutatio Sammaglorianæ ecclesiæ accidit, quando ad petitionem Caroli IX Pius IV, data bulla kalendis septembris 1564, abbatis titulo exstincto, eamdem perpetuo univit mensæ episcopali Parisiensi: ita ut episcopi Parisienses in dicto monasterio omnia et singula, quæ officii sunt abbatis professi et benedicti facere et exercere possint in omnibus et per omnia, perinde ac si, emissa professione regulari, abbates ejusdem monasterii canonice instituti essent, cujusvis licentia super hoc minime requisita. Perpetua commenda, cœnobio imposita, viam stravit novis vicissitudinibus. Nam Catharina Medicea, solita dies sanctiores apud puellas pœnitentes transigere, constituto sibi palatio juxta monasterium S. Maglorii, in istud translatas voluit dictas puellas, Regulam S. Augustini professas. Sammaglorianis itaque monachis denuo migrandum fuit; et pro monasterio puellis pœnitentibus cedendo data fuit hospitalis domus S. Jacobi de Alto Passu (St-Jacques-du-Haut-pas) cum quibusdam domibus et hortis adjacentibus. Hæc omnia auctoritate regia sancita fuere anno 1572 [Felibien. Hist. de la ville de Paris, tom. III, pag. 674.] , quo etiam Sanctorum Reliquiæ translatæ fuere: unde ecclesia S. Jacobi, mutato titulo, a S. Maglorio nomen accepit. Et cum parœciani gravarent monachos propter duplex officium parœciale et monasticum in eadem æde, iisdemque sæpe horis peragendum, nova ecclesia ædificata fuit, quæ solis parœcianorum usibus inserviret [Felibien. tom. III, pag. 711.] . Verum istiusmodi mutationes, mutilationes ac controversiæ paulatim disciplinam regularem relaxarunt; ita ut episcopus Parisiensis, Petrus de Gondy, ut eos reformaret, magistratum civilem invocare debuerit [Ibid. tom. II, pag. 1115.] . Nihilominus decrescente continuo monachorum numero, statuit Henricus de Gondy, pariter Parisiensis episcopus, Sammaglorianum monasterium in seminarium clericorum erigere, ejusque regimini patres Oratorii Berulliani præponere; quod ea lege obtinuit, ut provideretur monachis fixa rataque pensio, qua singulis penderentur annuæ libræ gallicæ 414 [Ibid. tom. IV, pag. 61. Lebeuf. Hist. du dioc. de Paris, tom. I, pag. 150. Cfr Mart. Univ. pag. 815.] . Tali in conditione ecclesia et Reliquiæ S. Maglorii ad finem usque sæculi proxime præterlapsi perseverarunt.
[24] [usque ad finem sæc. XVIII, quando denuo] Tunc enim, quum omnia in Gallia sus deque verterentur, etiam Sammaglorianum institutum ruinæ proximum fuit. Et quidem Gilbertus Tournaire, domus Oratorii Berulliani præpositus, qui fidem juratam schismati, seu, ut vulgo dicitur, constitutioni civili cleri præstiterat, et hac cautione ad S. Maglorii aliquandiu consistere potuerat, timens, ne, abolito omni christiano cultu, sacra pignora profanarentur, anno 1793, assistente fratre laico ejusdem Oratorii, eadem terræ clam mandavit. Ast anno 1797, cessante aliquantisper persecutione, denuo Reliquiæ SS. Maglorii et aliorum effossæ fuerunt ab eodem fratre laico, ac sub ara maxima S. Jacobi de Alto Passu, sed permixtæ, compositæ fuerunt: ac hujus translationis instrumentum conscriptum fuit [L'Ami de la Relig. num. 2559, tom. LXXXVII, pag. 37.] ; nobisque communicatum ab hodierno parocho, R. D. L. Debeauvais, cui quas debemus, agimus gratias. Scilicet quum die XXIV aprilis anni 1835 ara maxima S. Jacobi instauraretur, opifices sub ea invenerunt duas capsas ligneas, magna ex parte corrosas, in quibus erant ossa humana, quorum unum inscriptum habebat, SANCTUS VICTOR et instrumentum, quo dicebantur ossa SS. Samsonis, Maglorii et aliorum in iis capsis contineri. Monitus parochus jussit eas in loco tuto reponi, et ad archiepiscopum Parisiensem retulit, quod actum fuerat: hic autem duos vicarios suos, RR. DD. Tresvaux et Quintin, delegavit, ut canonicam inquisitionem instituerent, ad eumque referrent. Itaque die XVII Augusti 1835 dicti vicarii generales, adjuncto sibi doctore medico Descuret, ad ædem S. Jacobi venerunt: et apertis capsis, doctor medicus declaravit, imprimis ossa tum vetustate, tum rubigine et frequentiori translatione vitiata esse: dein hæc ossa ad octodecim personas variæ ætatis pertinuisse, ita ut aliqua infantes, aliqua septuagenarios indicarent. Dein idem doctor medicus ossa, prout coram erant, septuaginta sex, secundum eorumdem colorem, duritiem, crassitudinem, pondus et proportionem ordinavit, ac significavit, eorum novemdecim, esse viri sexagenario majoris, et staturæ quinque pedum; quinque, viri septuagenario majoris, staturæ quinque pedum, et trium aut quatuor digitorum; duo, viri septuagenarii, quinque fere pedum; duo, viri sexaginta aut sexaginta quinque annorum, staturæ ordinariæ; tandem triginta octo reliqua, quatuordecim diversarum personarum, inter quas unus infantulus, unus adolescens sexdecim circiter annorum, dum reliqui essent maturæ et senilis ætatis.
[25] [inventum ac rite recognitum] Post hæc vicarii delegati examini subjecerunt duplex instrumentum, capsis inclusum, quorum alterum levi attactu in pulverem redigebatur, alterum, aliquantum sanius, obtulit legenti sequentia: “Ossa, hisce capsis inclusa et sub hoc altari recondita, sunt Reliquiæ S. Samsonis, S. Maglorii et aliorum, ex ecclesia hujus nominis (S. Maglorii) juxta ecclesiam S. Jacobi de Alto-Passu translata, prout in hodierno Breviario Parisiensi ad diem XXVII julii et XXIV octobris legitur.” Confectum fuit instrumentum die IX septembris 1797, et signatum Duval, primus minister seu parochus, Collette major et Collette minor, rei temporalis dictæ parochiæ procuratores. Instrumentum et capsæ munita erant sigillo, litteras implicatas IC exhibente. Tandem subscriptiones utriusque Collette recognitæ fuerunt ab eorum filiis et nepotibus. Inter sacra pignora, tali ratione conservata, numerantur, ut habet Historia translationis num. 3, Reliquiæ octodecim Sanctorum, inter quos duodecim fuerunt episcopi duo Martyres et quatuor abbates. Episcopi sunt SS. Samson, Maglorius et Budocus Dolenses, Machutus et Ciferianus Alethensis, Senator et Paternus Abrincensis, Briocus, fundator ecclesiæ Sambriocensis, Corentinus Corisopitensis, Leonarius, Lothiernus seu Lencernus et Livianus episcopi regionarii: Martyres duo, Melorius, juvenis sexdecim circiter annorum, et Temorius infans: abbates, Wenalis (Gueneau), Winganton (Guinganthon), Scofilus (Escuiphle) et Scubilio. Quamvis instrumentum vicariorum delegatorum testetur octodecim corporum reliquias inventas fuisse, solum tamen recenset septemdecim nomina, omisso nempe S. Budoco, cujus dens ex Armorica cum aliis Reliquiis, delatus fuit: ex altera parte instrumentum dicit, S. Candidum, ex primipilis legionis Thebeæ, apud Sammaglorianos asservatum, ac proinde ejus Reliquias ad S. Jacobi reconditas fuisse. Et certe si, præter dentes, ossa octodecim personarum inventa fuerunt, non est dubium, quin S. Candidus Thebæus septemdecim aliis accensendus sit. Id itaque unum restat dicendum, dentem S. Budoci confusione aut negligentia deperditum fuisse.
[26] [in ecclesia S. Jacobi repositum fuit.] Post hanc vicariorum relationem, quam contraximus, archiepiscopus Parisiensis sequens edidit mandatum: Hyacinthus Ludovicus de Quelen, Dei misericordia et sanctæ apostolicæ Sedis gratia archiepiscopus etc. Audita relatione promotoris, Dei nomine invocato, mandavimus et mandamus sequentia: 1° Reliquiæ, nuper inventæ sub altari maximo ecclesiæ parochialis S. Jacobi de Alto Passu sunt recognitæ authenticæ, quatenus sunt eædem, quæ ante abolitionem cultus catholici annis 1793 et 1794, in sacello seminarii S. Maglorii publicæ venerationi expositæ fuerunt. 2° Dictæ Reliquiæ publicæ venerationi fidelium exponentur in ecclesia parochiali S. Jacobi de Alto Passu, proptereaque una in capsa includentur, ac in quinque classes, prout in relatione facta XVII augusti proxime elapsi habetur, distribuentur; cum hac inscriptione: RELIQUIÆ SANCTORUM MAGLORII, SAMSONIS ET LEUTHERNI EPISCOPORUM, WIGANTONIS ET SCOPHILI ABBATUM, ET LIORUM PLURIMORUM SANCTORUM. 3° Dominica die XXV hujus mensis in dicta ecclesia S. Jacobi celebrabitur solemniter officium S. Maglorii cum commemoratione plurimorum Sanctorum. Occasione hujus faustæ inventionis celebrabitur octiduana festivitas, quæ incipiet media die XXIV et claudetur media die XXXI. Concedimus indulgentiam XL dierum rite dispositis, qui intra octiduum sacras Reliquias visitaverint. Dominica XXV claudetur officium hymno ambrosiano. 4° Dies anniversaria inventionis sacrarum Reliquiarum in perpetuum quotannis celebrabitur in ecclesia S. Jacobi dominica proxima diei XXIV octobris sub ritu solemni majori F… 7° Mandamus, ut instrumentum inquisitionis et relatio promotoris servanda deponantur in secretariatu nostro, et transsumptum dictorum instrumentorum, una cum præsenti nostro mandato in capsa S. Maglorii includantur. Datum Parisiis sub signo sigilloque nostro et subscriptione secretarii archiepiscopatus nostri, die XIII octobris 1835. † Hyacinthus archiep. Parisiensis. De mandato illustrissimi domini archiepiscopi Parisiensis, Molinier canonicus secretarius. Domus Sammagloriana hodie est schola surdorum mutorum, sacellum sectæ Calvinianæ attributum fuit.
[27] [Utrum Urani in monasterio Camaldulensium] Hactenus Commentarium nostrum claudere possemus, nisi impediret nos traditio Uranensis monasterii, quæ aut corpus integrum aut certe magnam ejus partem SS. Samsonis et Maglorii sibi vindicat. Est autem Uranum monasterium Ordinis Camaldulensis, juxta Britonorum, urbem episcopalem sub metropoli Ravennate, quod, vivente etiam S. Romualdo, ejus discipulis jam attributum videtur [Mittarelli. Annal. Camald. tom. I App. col. 98.] . In eo autem cœnobio conservata dicuntur Ossa sanctorum episcoporum Maglorii et Paschasii. Nam in archivo episcopali Britonoriensi sequens memoria legitur [Ibid. tom. VII, pag. 317.] : Ossa sanctorum episcoporum Maglorii et Paschasii, quæ condita erant in parvo sepulcro sub altari principe abbatiæ Uranensis, maxima cum veneratione in elato et amplo sarcophago super dictum altare reposita fuere sub annis Domini MCCCCLXXXII, die XXV augusti, tempore pontificatus Sixti IV Pontificis Maximi, ac tempore reverendissimi Baptistæ Zeni S. R. E. presbyteri Cardinalis et episcopi Tusculani et præsentis abbatiæ S. Mariæ de Urano commendatarii perpetui. Quo tempore aut modo hæ Reliquiæ ad Uranense monasterium devenerint, omnino ignoratur. Atque hinc natæ sunt fabulæ. Scilicet Germanus quidam, natione Anglus, professione Camaldulensis, in monasterio Uranensi commorans, cupiens revisere fratres suos, in Britannia degentes, et plurium terrarum et oppidorum dominos, obtenta licentia, in Britanniam concessit eo tempore, quo Henricus VIII, Angliæ rex, a fide deficiens, templa profanabat, sacrasque Reliquias conculcabat. Itaque ope fratrum suorum tria episcoporum, nempe Samsonis, Maglorii et Paschasii corpora occulte sustulit, secumque in Italiam deportavit. Quum autem Venetias appulisset Germanus monachus, abbatem Uranensem certiorem fecit; a quo in mandatis accepit, ut sacra pignora Ravennam primum, ubi compararet arcam nitidissimi alabastri, ac dein ad abbatiam Uranensem transferret. Fecit, quod jussum erat. Quum autem postea totum monasterium, ac in eo omnes scripturæ incendio perierint, literæ testantes veritatem et translationem Reliquiarum pariter perierunt [Annal. Camald. tom. VII, pag. 317.] . Hæc quidem tradit Innocentius Tantardinus, qui sæculo XVII floruit. Narratio multa refutatione non indiget. Certe diu ante Henricum VIII, sæculo sexto decimo florentem, conservabantur Urani Reliquiæ S. Maglorii, ut constat ex translationis instrumento quod retulimus: dein nihil occurrit, quod suadeat easdem aliquando in Angliam delatas fuisse [Cfr Act. SS. tom. VI Jul. pag. 593.] .
[28] [corpus S. Maglorii conservetur, inquiritur:] Verum quamvis fabulosa sit, ipsis fatentibus Uranensibus, Reliquiarum origo, earumdem tamen cultus et veneratio permansit. Nam anno 1540 die XII decembris a sacello dextero ad sinistrum ecclesiæ Uranensis sarcophagus marmoreus translatus fuit; qua occasione apertum fuit sepulcrum, in quo inventum fuit unum caput cum quibusdam ossibus et non multis sanctorum Maglorii et Paschasii,… et unam laminam plumbeam, in qua sunt scripta infra scripta verba: HIC SUNT CORPORA SANCTORUM MAGLORII ET PASCHASII [Ibid. tom. VIII, pag. 78.] . Ex hoc instrumento deducere licet, caput, in sepulcro inventum, non certo pertinere ad S. Maglorium, sed alterutrius Sancti esse: dein, quamvis simpliciter dicantur corpora SS. Maglorii et Paschasii ibidem, ex ipso instrumento liquet, non multa ossa inventa fuisse. Anno 1588, veteri ecclesia Uranensi ruinam minitante, nova solemni ritu consecrata fuit, ac denuo in eam anno 1594 translatæ Reliquiæ, seu, ut habent Annales Camaldulenses [Ibid. pag. 149.] , tria corpora sanctorum Maglorii, Paschasii et Sampsonis: unde patet, thesaurum Uranensem accrevisse corpore S. Samsonis, quin ullo modo indicetur, quando aut quomodo corpus S. Samsonis ad reliquas exuvias accesserit. Tandem, ut habent Camaldulenses Annales [Ibid. pag. 210.] , Reliquiæ capitis sancti Maglorii episcopi ex abbatia Uranensi ab abbate Classense Michaele Leonardellio Cæsenate, post sacra peracta, depositæ sunt anno 1604, die III junii, in ecclesia parthenonis S. Maglorii Faventiæ, et collocatæ in argenteo capite, quod pietatis ergo Victoria Rondanina, monialis ejusdem asceterii, sumptibus suis fieri curavit.
[29] Quid porro censendum sit de Reliquiis Uranensibus, non facile dictu est, quoniam earum origo, [an potius alicujus Martyris Afri homonymi:] adeoque causæ et circumstantiæ translationis ignorantur. Nolim tamen earum veritatem inficias ire. Nam, ut vidimus, ossa S. Maglorii Urani non multa sunt; ac caput, in sepulcro inventum, an ad S. Maglorium potius quam ad S. Paschasium pertineat, non constat; quamvis tardius ad Faventinum parthenonem translatum a S. Maglorio nomen accepit. Porro jam sub anno 1253 Faventinus parthenon sub nomine S. Maglorii initium cepit, prius virorum, postea sanctimonialium domicilium [Ibid. tom. V, pag. 16.] : et in Actis capituli generalis, Faventiæ anno 1338 celebrati, dictus parthenon cella S. Maglorii de civitate Faventiæ appellatur [Ibid. tom. VI append. col. 303.] : unde datur intelligere, antiquissimum esse hisce in partibus Italiæ sancti antistitis cultum. Nihilominus fieri potest, quoniam alter homonymus in Italia colitur Martyr, ut ex similitudine nominis tota historia excreverit: scilicet Maglorio, Tiburtino Martyri, de quo paucissima cognoscuntur, attributæ fuerint res gestæ antistitis nostri. Certe Petrus de Natalibus in suo Catalogo Sanctorum lib. IX, cap. 104 et post eum Philippus Ferrarius ad hanc diem in Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, recolunt Majorum, quo nomine etiam episcopus noster ibidem venit. De hoc Martyre hæc habet citatus Petrus de Natalibus: Majorus Martyr, servus generosi et nobilis viri Tiburtinæ civitatis, passus est persecutione Vandalica sub Hunerico rege. Qui primo fustibus, quasi innumerabilibus, cæsus, trochleis frequentibus elevatus, aliquando ictu celeri dimissus super lapides et silices corruebat; sed et plures plagas lapidibus confricatus: dum jam viscera pelle nudata essent, et ipse ad singula constantior appareret, novissime gladio cæsus est, et apud eamdem urbem sepultus.
[30] [quamvis et hoc sua non careat difficultate:] Quantum sit veritatis in hac narratione, liquet ex eo, quod martyrium ex Africa et urbe Tuburbitana ad Italiam et urbem Tibur traductum sit. Nam eadem ad verbum fere refert Victor Vitensis lib. V, cap. 2 sequenti modo [Migne. Patrol. tom. LVIII, col. 242.] : Servus quoque Tuburbitanæ civitatis majoris, generosus et nobilis vir pro Christo quas pertulit, quis explicet pœnas? Qui post cædes innumerabilium fustium, trochleis frequentibus elevatus, dum totam per urbem penderet, hunc in sublime tollentes, ictu celeri, dimissis iterum funibus cannabinis, super silices platearum pondere corporis veniens, ut lapis super lapides corruebat. Sed et sæpius tractum et lapididus acutissimis defricatum, ut, cutibus separatis, pelles corporis lateribus dorsoque videres et ventre pendere. Iste jam temporibus Geiserici non valde dissimilia pertulerat, ne amici cujusdam sui secreta nudaret; quanto magis nunc et suæ fidei sacramenta servaret? Et si homini gratis exhibuit fideliter fidem, quantum debuit illi, qui redditurus est pro fide mercedem? Luxatum videtur initium, hujus textus, quum alii legant: Servus quoque Tuburbitanæ civitatis Majorus, generosi et nobilis viri etc. Ex qua lectione facile ad Malorium ficte Tiburtinum devenimus. Hunc Confessorem in Martyrologium Romanum intulit Baronius ad diem VII decembris, quo de eo agendum erit. Id tamen animadvertamus, Victorem non dicere, eumdem suppliciis suis immortuum esse, adeoque fieri potuit, ut ejus corpus in Italia tumulatum, aliquando ad Uranense monasterium devectum fuerit. Qua occasione solerter annotat Ruinartius in suo commentario in Historiam Persecutionis Vandalicæ cap. VI, num. 19 [Migne. Patrol. tom. LVIII, col. 388.] : Ex hoc, aliisque similibus locis intelligere possumus, quo pacto ejusmodi auctores, ob levem quandoque conjecturam, Martyris alienis locis aut temporibus consignarint, vera cum falsis permiscendo, ut conjectationes suas faciant verisimiliores. Hinc pertubatæ historiæ et Martyrum gesta, quæ alias sinceriora erant, auctoritate sua excidunt. Ne quid simile in S. Maglorio Uranensi acciderit, vehementer vereor. Negare tamen nolo, aliqua ossa S. Maglorii ad Uranense monasterium devenire potuisse.
[31] [Inscriptio Uranensis in honorem S. Maglorii.] Quidquid tandem sit, Uranenses monachi memoriam S. Maglorii Dolensis excolere perseverarunt. Gabriel Maria Guastuccius anno 1772 ad unum a decessoribus nostris instrumenta variarum translationum deferenda curavit, et hactenus conservata fuerunt in bibliotheca Bruxellensi sub num. 8,920, præcipua ex Annalibus Camaldulensibus attulimus. Coronidis loco subjicimus inscriptionem, qua significatur, etiam anno 1736 Reliquias honorificentius reconditas fuisse. Est vero sequens:
OSSA
MAGLORI. DOLENSIS. ET. PASCHASI. VIENNENSIS
SANCTORUM. IN. GALLIA. EPISCOPORUM
QUÆ. EX. BRITANNIA. MINORI
AD. ANTIQUAM. ABBATIALEM. ECCLESIAM. URANI
A. GERMANO. MONACHO. CAMALDULENSI. OLIM. DEDUCTA
ET. IN. AMPLUM, SARCOPHAGUM. SUPER. ALTARE. MAJUS
RECONDITA. ANNO. M. CCCC. LXXXII
ANGELUS. PERUCCIUS. SARSINÆ. EPISCOPUS
EX. APOSTOLICA. AUCTORITATE
ET. JOANNE. ANDREA. CALIGARIO. EPISCOPO. BRITTONORI
CLEMENTIS. PAPÆ. VIII. A. SECRETIS
PERMITTENTE
IN. HOC. TEMPLUM. SOLEMNI. CULTU
TRANSTULIT. ANNO. M. D. XCII
QUÆQUE
JOANNES. BAPTISTA. MISSIROLIUS. EPISCOP. BRITTONORI
ET. VITALIS. ASCEVOLINUS. ABBAS. URANI
SACRIS. INFULIS. ORNATI
ANNO. PRÆCEDENTI. RECOGNITA
ET. IN. CAPSA. CUPRESSINA. BENE. MUNITA
POPULO. AD. PATRONOS. SUOS. UNDIQUE. CONFLUENTE
PER. VICINIORA. SUBURBIA. DEVOTISSIME. DETULERUNT.
A. M. DCC. V
MONACHI. URANENSES
EX. HOC. LOCO. SUB. ARA. MAXIMA. HONORIFICENTIUS. P. C.
ANNO. M. DCC. XXXVI
VITA S. MAGLORII EPISCOPI
Ex Mabillonii Actis Sanctorum S. Benedicti,
AUCTORE ANONYMO,
Collata cum ms. Rubræ Vallis.
Maglorius, conf. pont. in Armorica (S.)
BHL Number: 5144
AUCTORE ANONYMO.
CAPUT I.
Sancti patria et parentes; diaconus cum S. Samsone in Armoricam
trajicit; eidem succedit; episcopatum abdicat, et cœnobium in Sargiensi
insula construit, in quo sancte vivit.
[Maglorii patria et parentes.] Magnificæ sanctitatis vir domini Maglorius trans maritimas partes oriundus fuit, ducens originem ex Britanniarum stirpe nationum. Maglorius autem per interpretationem magnus gloria dici potest a. Et merito tali fulget nomine, quod acquisivit opere. Hausit etiam speciem carnis ab arce alti sanguinis: cujus spectabilis genitor Umbrafel *, mater vero Affrella vocabatur. Præclaræ etiam consanguinitatis sancti ac beatissimi Samsonis extitit consors b. Qui uterque monachicæ normam habentes religionis, a quodam egregii Germani Autissiodorensis Ecclesiæ præsulis discipulo, nomine Heltuto c, tam artium liberalium quam et divinorum eloquiorum instantissima eruditione fuerunt edocti. Qui scilicet præsul Germanus commemoratam superius Britannorum nationem ad terebrandam pravi dogmatis hæreticorum fallaciam, quæ in ea jam adeo pullulaverat, olim expetiit. Testabantur autem ipsi docentes, liberos ex patribus et matribus baptisatis procreatos, sine baptismi gratia posse salvari, cum Dominus dicat: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei. [Joan. III, 5.] Quo prærogativa catholicæ fidei errore depresso, ad sedem propriam remeavit. Post cujus abscessum in progressu temporum præmissus Samson beatissimus, pro eo quod semper divinis cultibus mancipatus summæque religioni deditus extiterat, a clero et plebe ejusdem gentis, dignus honore acclamatur, et ut gregem Domini pontificali prælatione regeret, ab omnibus eligitur, atque eo adunato episcoporum comitatu, juxta sanctorum Patrum institutionem in archipræsulatus solium sublimis, licet invitus, attollitur d.
[2] [Maglorius S. Samsone diaconus ordinatur:] Cum vero jam per gratiam Domini assumpta sarcinæ pastoralis sollicitudine eidem plebi præesset, viro sanctissimo Maglorio, quem moribus honestis, videlicet jejuniis, vigiliis, et orationibus continuis, eleemosynarum largitatibus, immo etiam sanctæ castitatis observantiæ insistere cernebat, ad inferendam mensæ Domini et ad dispensandam vivifici Corporis et Sanguinis ejus consecrationem diaconii officium imposuit, eique pro suæ sanctitatis merito piæ devotionis reverentiam exhibuit: super plebem autem suam ad distribuendam ei in tempore verbi divini mensuram dispensatorem constituit. Cum qua plebe idem confessor Christi diu pernox existens, innumeris claruit exemplis et documentis, insuper et miraculis.
[3] [In Armoricam trajicit cum eodem;] Tandem vero percurrentibus quibusdam annis, tactus rore cœlesti, non immemor verborum Domini dicentis: Euntes per universum mundum docete omnes gentes, baptisantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritu Sancti, [Matth. XXVIII.] valefaciens plebi suæ, inde simul cum beato Maglorio et quorumdam tam clericorum quam laicorum collegio recessit, et ad prædicandum populo ejusdem linguæ, in Occidente consistenti e, mare transfretavit, properans finibus territorii Dolensis f. Ubi a strenuissimo rege Francorum Childeberto g accepto archipræsulatus regimine non solum inibi, verum etiam in omnem Britannorum regionem seu in circuitu ejus longe lateque celebre nomen ejus enituit, ita ut multo plura atque majora quam prius, ut in gestis ejus legitur, exerceret miracula. Quid diutius immorari videmur? qualia autem quantave in prioribus qui trans mare morabantur litoribus et in occiduis residebant populis ipse fecerit, litteraria nequaquam valent assertione comprehendi.
[4] [qui, morti proximus eum sibi successorem designat:] [His modo interimo missis ad gloriosum ipsius sancti Confessoris finem transeamus.] Qui expleto multorum annorum curriculo, in quo ei semper Christus vivere fuit, et finis initium vivendi dedit, cum jam in lecto decidens vi febrium laboraret, et jam vicinam sibi mortem adesse sentiret, longe superius memoratum Beatum Maglorium simul cum fratribus Ecclesiæ suæ præcepit sibi advenire. Quibus accersitis, dixit eis dissolutionem sui corporis imminere. Respiciens ad Beatum Maglorium cum * fratribus ait illi: Scito te, frater carissime, post solutionem carnis meæ in hac Ecclesia, cui huc usque præfui, pastorale magisterium suscepturum. Ideo tibi suggerere cupio, ut in cultu propositoque sancti amoris, sicut cœpisti, magis magisque deinceps inardescere videaris; ac lumen, quod a Domino percipere meruisti, ne juxta vocem Domini sub modio abscondas, sed super candelabrum, et ut videant hi, qui in domo Domini sunt, conferas: in quo siquidem ego hactenus, ipsius Domini ordinante pietate, prout potui, laboravi. Tu autem super caulas dominici gregis jam tibi commissas pervigil et sollicitus esto, ut ab ipso inde recompensatore bonorum omnium Domino cum eodem in cœlestibus merearis audire: “Venite benedicti Patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ante constitutionem mundi.” [Matth. XXV, 34.] Tunc vero Sanctus Maglorius et omnes qui illic aderant, cum audissent dixisse se e vicino subire mortis dispendium, cum ejulatu et fletu magno dicebant: Cur nos, pater, deseris? aut quare nos derelinquis? Quibus ipse ait: Nolite, fratres, talia agere: nolite contristari, quoniam sicut Helyas bonum post se discipulum, videlicet Heliseum, reliquit: ita et ego vobis a Deo datum, qui a primævo summæ religionis sanctæque operationis exhibitionibus illustris fuit, Maglorium superstitem relinquo ministrum. Post hanc vocem idem in præsentia omnium sancta sanctorum sumens, coronam justitiæ, quæ ei reposita erat, percepturus, ad siderea mundus perrexit habitacula, ubi cum Domino sine fine victurus lætatur. Beatissimus igitur Maglorius post excessum gloriosissimi Confessoris Christi Samsonis juxta sermonem ejus pontificali honore Dolensis Ecclesiæ sublimatus, regimen est adeptus; ubi ejusdem Christi clementia, qui dat multa et non improperat, et semper bona largitur, auxiliatus, magnarum virtutum insignia operatus est, ut Dominus ad discipulos ait: Luceat lux vestra coram hominibus, ut videant vestra opera bona et glorificent Patrem vestrum qui in cœlis est; [Matth. V, 16.] [h quarum hujusmodi rudimenta fuerunt.
[5] [Qualiter litteras didicerit.] Cum beatus Maglorius puerili deserviret ætati, in schola a parentibus traditur erudiendus. Cui cœlitus tanta ad discendum inerat gratia, ut omnes condiscipulos ejus, qui ad hanc eruditionem pari voto, parique affectu residebant, insertis tabulæ ejus apicibus multimodæ capacitatis sensu excederet. Unde non solum magistrum, verum etiam quosdam qui audierant, admirantes reddebat. Factum est autem cum quadam die a magistro lectionem reddere rogatus esset, inventa est in tabula ejus amplior quam ipse descripsisset litterarum insertio. Quam cum idem magister invenisset, et inde hæsitaret, inter cordis arcana silentio abscondit, donec experimento didicisset, si ita res se haberet, an non. Confestim autem tabulam iterum excipiens, lectionem puero, ut ante consueverat, eodem libramine edidit, et ipsam in quodam conclavi, clauso ostio ac diligenter obserato, occultavit i. In crastinum autem repetens illam, trifariam magis, quam ipse inseruerat, per manum angelicam exarationem reperit. Qui vero cum jam rem sic evidenter digestam comperisset, palam Domini, (quam revelari dignum est,) virtutem omnibus evangelisare decrevit. Unde super hunc puerum cuncti, qui aderant, summa alacritate congratulantes, multiplices una voce Domino reddiderunt laudes, qui non solum magnis, sed etiam copiosum munus gratiæ suæ impertiri dignatur parvulis. Quem etiam in succedentibus temporibus miræ sanctitatis habitum adepturum et signa magna facturum, quod postea probavit eventus, prædixerunt. Ad cujus sanctissimi Confessoris merita modo mentem revolventes, totis præcordiorum nisibus ejus gloriosam hodie recolamus solemnitatem, ac piis precibus patrocinia imploremus: quia adeo dignus est venerari laudarique, qui talem ac tantum meruit habere præceptorem et magistrum.]
[6] [De abdicanda prælatura cælitus admonetur:] Cum igitur gloriosus Confessor Christi Maglorius summæ devotionis certamine sublimem archiepiscopii * obtineret arcem, in qua, (ut præmissum est), spectabilibus documentis simul et exemplis, insuper et virtutibus luculenter enitesceret; nocte quadam Angelus Domini in somnis apparuit ei dicens: Hactenus quidem, Maglori, ad regendum gregem Domini sub episcopatus regimine publica habitatione conversatus, nunc autem, ut simplici oculo totum corpus tuum lucidum existens, indefessas Domini laudes licentius celebrare queas, hinc egredere, et ad quædam remotioris loci latibula solitariam vitam ducens proficiscere. Hunc vero locum, in quo hactenus bonum certamen certasti et gregi dominico prodesse studuisti, gloriæ sancti Samsonis prædecessoris tui scito esse a Deo destinatum. Tibi autem omnipotens Deus tuus specialiter alium præparavit locum, in quo oves proprias sub monachica religione pastor bonus gubernans, innumeris virtutibus sublimari mereberis. Mane * igitur visionem Confessor Christi valde admirans, a somno expergefactus dixit: Gratias tibi ago, Domine, qui per salutaria sancti Angeli tui affamina, ea quæ longe ante æstuanti desiderio mente optaveram, ut opere exercere decertarem, indigno servo tuo pietatis tuæ suggestione notum facere dignatus es k.
[7] [Budocum Dolensi Ecclesiæ præfecit:] Protinus autem, cui ad alendos sibi olim commissos relinqueret greges, quasque ad commorandum, ut verbis angelicis didicerat, partes eligeret, tacite in radice cordis indagare cœpit. Inter quæ cum exinde hæsitaret, memoriæ tradidit, quod in quadam terra quam aliquando rex Raddualus * l in augmentum episcopatus sui dederat, commoratio ejus fieri posset. His autem taliter apud se recensitis, non multo post quemdam virum, nomine Budocum, quem a primævæ ætatis rudimentis sancte et religiose secum vivere cognovit, in ordine vicis suæ Dolensis Ecclesiæ episcopum consecravit.
[8] [secedit in solitudinem, ubi plures eum visitant;] Quo huic ecclesiæ in pastorem mancipato, terram superius commemoratam, quam idem Sanctus Maglorius disposuerat, tam clero quam plebi valefaciens, expetere agonisavit. In cujus abscessu quantus luctus omnium, quanta vox plangentium inibi extitit, impossibile est lingua enarrari. Quam ingressus in divini amoris cultibus, videlicet creberrimis jejuniorum vigiliarumque atque orationum exhibitionibus, in tantum ferventius exarsit, ut velut aliquantisper spiritum exhalaret, et ab aliquo ipso auditu auris vix capi posset. Quoniam quidem, cum fama ejusdem sancti viri huc illucque peragrans crebesceret, nonnulli ex diversis regionibus diversos languores habentes, scilicet cæci, claudi, leprosi, et a dæmonibus obsessi, ut sanarentur, ad eum confluebant. Multi namque, ut audirent sapientiam ejus, qua salutis suæ medicamina adipisci possent, ejus præsentiam invisere applaudebant. Plerique etiam non minima thesaurorum munuscula, videlicet auri argentique et cetera donaria ac si pro gratiarum actione illi offerebant: sed idem velut stercora parvipendens, indigentibus, viduis, orphanis, captivis, penuria famis laborantibus confestim erogabat.
[9] [a turba secedere meditatur,] Cum autem in his omnes perseverarent donariis, et immensus circumvallaret eum concursus populorum, cœpit contristari dicens sibi: Væ mihi! Quid profuit propria deserere et aliena petere, ubi multo magis me plebeii tegminis coadunatio et immanissima divitiarum redundat amplificatio? Cum enim dudum a mundi hujus desideriis arbitrarer exspoliari, his nunc magis incipio vestiri. Vel * cum essem terrenarum rerum expers, proh dolor! dives factus sum. Qui cum talia secum revolveret et ingenti coartaretur anxietate, menti ejus accidit ut prædictum * quem ordinavit * episcopum, suæ juberet advenire præsentiæ, ad quem mox legatum direxit. Qui videlicet episcopus * jam dictus, ruptis horarum morulis, celerrime occurrit ei. Cui Beatus Maglorius irrigata facie lacrymis, qualis et quanta a multitudine vulgi perpessus est, retulit. Ubi statim addidit: Pro certo noveris me hinc inpromptu egressurum, et ad locum ubi nulla existunt hominis indicia profecturum. Quem idem episcopus vehementer cernens mœstitiæ dari, ad excipiendam doloris ejus compassionem quoddam protraxit silentium.
[10] [a S. Budoco saluti proximi vacare suadetur;] Sed interposito quodam horarum curriculo, dulci jam cum illo cœpit fari colloquio, Scio, inquiens, Domine, ob confluentium ad te populorum excitationem, qui pro spe salutis a mercede tua exposcunt suffragia, valida te labefactari fatigatione. Audivi enim quod tibi velle adjacet hinc recedere, et abrupta expetere. Verum si id exequi agonisaveris, pater, valde cavendum est, ne dum spiritualis alimoniæ pauperibus Christi, qua illis vivere est, triticum subtraxeris, cujuslibet incidas laqueum discriminis. Melius enim est oves Domini colligere, quam dispergere: melius est contritos corde sanare, quam infirmos relinquere. Olim vero in propriam laborasti messem, nunc autem in alienam et copiosam id exercere, ut bonus pastor, decerne, ut ad horreum Christi utrasque tecum perducas et ex his duplicia possideas. In quo ipsius Christi imitator factus es, qui plebi suæ, scilicet Judaïco populo, per se primum et postmodum per Apostolos gentibus doctrinam inseruit. Horum siquidem populorum molestias, circa te exagitatas, perspicere debes onus leve; [Matth. IX, 12] quod etiam recompensabitur tibi in magna retributione. Quod, ut te minime latet, ipse Christus Dominus noster, dum in sinu Patris quiesceret, huic mundo ad sanandos infirmorum languores se contulit. Unde ipse ait: Non egent qui sani sunt medico, sed qui male habent. [Luc. V, 31.] Quos etiam non refugit, sed clementer dare animam suam pro eis censuit. Hinc namque idem in quodam evangelio ex libro Isaiæ de seipso ait: Spiritus Domini super me, eo quod unxit me, evangelisare pauperibus misit me: sanare contritos corde, prædicare captivis remissionem, cæcis visum, dimittere contractos in remissionem, prædicare annum Domini acceptum et diem retributionis. [Luc. IV, 18.] Cujus Sanctus Domini Maglorius hæc saluberrima libenter obaudivit monita, verborum Domini recordatus, quibus ad Apostolos ait: Qui vos audit, me audit, et qui vos spernit, me spernit. [Luc. X. 16.]
[11] [comitem leprosum sanat.] Factum est autem non post multum temporis jam sæpedicto episcopo ad propria reverso, quidam comes, nomine Loïescon, valde divitiarum opibus obsitus, sed septenis annis leprosus; et qui multam in medicos erogaverat substantiam, sed a nullo potuit curari; qui etiam in quamdam insulam in sinu maris sitam degens, cum celeberrimam sanctissimi viri Maglorii audivit famam, huc illucque longe diffusam, cum quibusdam sibi assistentibus supplex ad eum venit, et tumentem exhibens vulnerum suorum putredinem, qua graviter detinebatur, procidens ad pedes ejus efflagitans, ut sui misereretur. Quem intuens ait, Quid quæris? Aut quæ est veniendi ad me petitio tua? Respondit ei languidus: Ut sacris precum tuarum auxiliis fretus, a lepra, quam vides, mundari merear. Ait autem Sanctus Maglorius: Quomodo potest fieri, cum sim immundus mente et tu immundus corpore, immundus immundum curare valeam? Tunc vero triduanum Beatus Maglorius ei indixit jejunium, quod ipse cum quibusdam sacerdotibus et levitis pariter et devotis viris, Christo Domino consuete famulantibus, pie exercuit. Quo peracto, cum letaniarum obsecratione in balnearium dolium jussit imponi. Super quem manus imponens, elevatis oculis in cœlum, dixit: Domine Jesu Christe per quem omnia creata sunt, qui Naaman per prophetam in Jordanis flumine a lepra sua mundasti, et pro peccatoribus salvandis a supernis ad infima descendisti; qui etiam in fine sæculi in prædicto flumine Jordanis generis humani crimina per baptismi tui lavacrum, contrito inibi hostis antiqui capite, diluisti, et Mariæ Magdalenæ facinora misericorditer amputasti; non in justificationibus nostris, sed in miserationibus tuis multis, precor Domine, ut hunc hominem, qui ad clementiam tuam exquirens me venit, ad laudem et gloriam nominis tui digneris a lepra quam habet mundare, ut omnes qui viderint glorificent te * His dictis, Beato Maglorio manu totum corpus ejus tangente *, non solum lepra ab eo recessit, verum etiam nec cicatrix in eo usque * apparuit; sed facta est caro ejus sicut caro parvuli. Quanta igitur de hac celerrima et admiranda emundatione dixerint, qui viderunt et audierunt, non est nostræ facultatis evolvere.
[12] [Prædium, a comite oblatum, recipit.] Post hujus lepræ emundationem prædictus comes Loiescon Sancti Maglorii pedibus provolutus, laudes de tanto munere percepto lacrimabili affectu Domino ipsique retulit. Erat autem idem comes, ut superius dictum est, copiosarum rerum, videlicet auri et argenti, servorum et ancillarum, jumentorum quoque ac diversorum pecorum vinearumque insuper et optimarum terrarum possessionibus locupletatus. Cujus vero terrarum magnitudo in quibusdam locis sparsim sita, triplici continebatur divisione: quarum utique unam scilicet divisionem non integram, sed dimidiam, idem comes Beato Maglorio in munere contulit: quam beatus Confessor excipere, et suo dominio subdere non respuit. Has etiam terrarum divisiones, multitudo copiosa avium, quæ miræ magnitudinis et pulchræ erant m, consuete frequentabant: captura quoque piscium ingens in sinu maris econtra vehementissime pullullabat. Contigit autem cum Beatus Maglorius suæ medietatis, quam comes ei dederat, portionem penetrasset, omnia avium simulque piscium congeries, quæ alteri inerat medietati comitis, velut perterrita expavit, et fugam iniit, partemque Sancti Maglorii, ipsius præsentiæ acsi Domino suo debitæ servitutis obsequium præstans, expetiit. Quam rem uxor ejusdem comitis graviter ferens, suasit ei, ut illam sibi excipiendo vindicaret, et quam utroque genere orbatam tenebat, Beato Maglorio erogaret. Cujus nequam suggestionem maritus confestim suscipiens, quod non debuit, explere decrevit. Facta autem hac nefandæ commutationis controversia, subito eadem medietas terræ comitis, quam avare a Sancto Maglorio subripuerat, avibus pariter et piscibus aliena facta est. Qui omnes infinitæ multitudinis prædicti generis, velut mutuatim inito consilio, mox ad dominum suum Maglorium reversi sunt. Qua de re idem comes apud se, eo quod taliter egisset pœnitentia ductus, utramque terram perpetim habendam, id est, medietatem, quam tenebat et quam dederat, Sancto Maglorio concessit. Qua sibi collata, avium et piscium agmina omnem utriusque partis terram, sicuti antea consueverunt, repleverunt. Quæ res sic digesta non solum his qui circa mare morabantur, verum etiam in diuturnis * terrarum spatiis in admiratione suscepta innotuit.
[13] [cœnobium construxit LXII monachis,] In quo siquidem loco idem vir beatissimus Maglorius sub sanctæ conversationis habitu, quam velut thesauros absconditos in animo gerebat, semperque ad exemplum hominum foras exhibebat, degens, ecclesiam ædificavit, ibique monachorum sexaginta duorum collegium, quos vitæ suæ eruditione instruxit, ad explendum Deo Sanctisque ejus debitæ servitutis officium collocavit n. Ubi etiam qualia quantave, ut superius relata sunt, fecerit et docuerit, quibus virtutibus enituerit, non humana comprehensio sed, qui micantes stellas numerat novit. De cujus sanctissima conversatione quiddam breviter intermiscere volumus. In primo omnium non solum in eo summæ castitatis, sed etiam virginitatis ab utero matris lumen refulsit. Panem quoque hordeaceum, et quæ viliora sunt leguminis, etiam parce in cibum sumpsit; in quarta autem feria et sexta ab omnium ciborum pabulo extitit alienus. Quam observationem jejunii in quarta feria explevit, eo quod in ea sacrilegi et rei facti Judæi sanguineum *, ut auctorem suum Dominum morti traderent, pactum statuerunt o: sexta autem feria, quia id quod de corde conceperant, ipsum cruci affigentes, in hac opere compleverunt. Corpus vero ejus jugiter cilicio tegebatur: vestimentis quoque aforis nec multimodis vilibus, nec pretiosis, sed mediocribus, [ne forte humanarum laudum blandiretur fomentis, quod est muscipula æternæ damnationis, induebatur.]
[14] [ejus virtutes:] Postquam autem per angelicam suggestionem ab arce propriæ sedis suæ, videlicet Dolensis Ecclesiæ, digressus loca deserta requisivit, nec vinum nec siceram bibit; perpaucis denique pisciculis tantum in sacris solemniis, quos pro egregiis reputabat deliciis, coactus a religiosis Deum vita contemplantibus monachis utebatur. Excubias autem noctis, cum fratres se sopori darent, clandestina remotione ab eis sequestratus, super crepidinem alvei maris usque ad matutinarum celebrationem pervigil atque insomnis ducebat. Hospitalitatis receptionem * non solum indigentibus, verum etiam aliis quamplurimis, qui hujus rei necessitate ad se venerant, ut scriptum est: Hilarem enim datorem diligit Deus, ultro exhibebat. [II. Cor. IX, 7.] Quid diutius immorari videmur? Omnes, quas vas electionis Paulus Apostolus virtutes enumerat, ei adhibitæ videbantur: quod est caritas, gaudium, pax, patientia, longanimitas, bonitas, benignitas, fides, modestia, continentia, et, ut dictum est, castitas.
ANNOTATA.
a Biographus noster prodit, linguam romanam sibi esse nativam quum S. Maglorii nomen magnam gloriam interpretatur: vocem celticam interpretatur canonicus Deric mag scientia, lor præpositus: ita ut Maglorius, doctorem significet [Hist. Ecclés. de Brét. tom. I, pag. 453.] . Quin ad mediam Galliam pertinuisse se prodit auctor, quum num. 3 dicit, Britones esse populum, in Occidente consistentem, siquidem respectu Britanniæ majoris, seu hodiernæ Angliæ, Britones potius in Oriente consisterent. Propterea nobis non probatur opinio auctorum Historiæ Franciæ literariæ [Hist. de la France litt. tom. VI, pag. 540.] , censentium, Armoricum fuisse biographum. Videtur tamen Vita conscripta ante corporistranslationem, quoniam nulla ejus mentio fiat.
b Ex Vita S. Samsonis monstravimus Commentarii prævii num. 5, quo consanguinitatis gradu S. Maglorius B. Samsonem attigerit. Scilicet duorum fratrum, duarumque sororum filii, duplici necessitudine erant consobrini, utpote qui communem haberent avum tum paternum tum maternum.
c S. Heltutus seu Eltutus aut Iltutus colitur die VI novembris, quo, ut promiserunt nostri ad diem XXIV februarii [Act. SS. tom. III Febr. pag. 430.] , ejus Acta illustrabuntur: qua occasione inquirendum erit, an S. Iltutus mediatus per S. Cadocum, an immediatus discipulus S. Germani Autissiodorensis, die XXXI julii anni 460 defuncti [Cfr ibid. tom. VII, pag. 184. Usser. Brit. Eccles. Antiq. pag. 252.] , fuerit.
d Acta S. Samsonis illustrarunt nostri ad diem XXVIII Julii [Act. SS. tom. VI Jul. pag. 568.] .
e Ex his verbis liquet, S. Samsonem, ejusque socium S. Maglorium in Armoricam non venisse, ut antiquis istius regionis incolis verbum Dei prædicarent, sed ut Britones, in Armorica exsules, seu populum linguæ Celticæ instruerent. Frequens enim fuit Britonum in Armoricam transmigratio sæculis præsertim quinto et sexto. Chronicum Britannicum sub anno 513 habet [Morice. Mém. pour l'hist. de Bret. tom. I, col. 3.] : Tempore Clotarii, Clodovæi filii, venerunt transmarini Britones in Minorem Britanniam. Ac dein sub anno 580: Hoc tempore fuerunt S. Samson et S. Maglorius, et S. Maclovius, et S. Paulus: quod chronotaxi, in Commentario prævio num. 4 et seqq. expositæ, satis convenit.
f Dolum, initio monasterium, sedes fuit S. Samsonis, Britonum Armoricanorum episcopi, quin tamen vere Dolensis territorii episcopus dici posset, quod sæculo IX sub Nomenoio principe accidit, ut exposuimus Commentarii prævii num. 14 et seqq. Per concordatum anni 1801 suppressa sedes Dolensis hodiernæ diœcesi Rhedonensi subjacet. Titulum porro archipræsulis, S. Samsoni paulo infra tributum, ita nobis interpretari licet, quatenus S. Samson ejusquesuccessores Dolenses metropoliticam auctoritatem in reliquos per Armoricam dispersos Britones episcopos exercerent, salva tamen remanente jurisdictione Ecclesiæ Turonensis in Gallicanos territorii episcopos: quemadmodum S. Augustinus, Cantuariensis archiepiscopus Anglorum, a S. Gregorio Magno constitutus, sub tribus conditionibus sartam tectam volebat Britonum episcoporum in Britannia Majori potestatem. Ast magnæ emerserunt controversiæ, postquam Nomenoius princeps jus metropoliticum episcoporum Dolensium in universæ Armoricæ territorium transferre tentavit: quæ circa finem sæculi XII ab Innocentio III compositæ fuerunt, relicto Dolensibus antistitibus jure præferendæ sibi per suam diœcesin more archiepiscoporum crucis [Tresvaux. L'Egl. de Bret. pag. 258.] .
g Monstravimus Commentarii prævii num. 7 Childebertum, de quo agit biographus, esse probabilius hujus nominis Secundum, qui jam ab anno Christi 585 heres Guntramni institutus fuerat, et anno 587 partem Armoricæ, ut ostendimus Commentarii prævii num. 10, obtinuit.
h Hæc verba et numerus sequens integredeest in codice Rubræ Vallis: quapropter, sicut num. 2 Commentarii monuimus, textus Mabilloniani additamenta prolixiora, inclusimus uncinis.
i Videtur hic agi de S. Maglorio, adhuc litteras formare discente: scilicet ut prius duplex, dein triplex scripturæ puerilis exemplar magistro suo exhiberet. In hac narratione occurrit vox libramen, quam in suo Glossario omisit Cangius, quæque significat exemplar, iisdem litteris compositum: ita ut verba eodem libramine interpreter iisdem litteris edita.
k Secundum chronotaxin, quam num. 12 ordinavimus, hæc circa annum Christi 594 accidere: unde quoque ordiri debet S. Budoci episcopatus.
l Recte animadvertit R. D. Tresvaux in suo Hagiologio Britanniæ nullum occurrere hujus nominis regem. Quod si quidem Armoricæ regulus Sanctis seu Samsoni seu Maglorio terram dederit, eum magis Judualum aut Judahelum esse appellandum; quamvis ipse censeat,donationem potius Childeberto regi adscribendam esse [Les SS. de Bret. tom. I, pag. 341.] . Licet autem pro Raddualo legere possimus Ridwalum, non videtur admittenda istiusmodi emendatio: nam, quatenus vera est genealogia num. 7 Commentarii prævii allata, Ridwalus diu ante adventum S. Samsonis in Armorica regnavit; ac proinde donatio ad Judualum aut Judahelem, Samsonis coævos referenda est, præsertim quum Judualus multis nominibus sancto antistiti obligatus esset. Nec scrupulum movere debet nomen, varie scriptum: nam codex Rubræ Vallis pro Raddualo habet Nidivolum: in tanta autem discrepantia mirum non est, utramque lectionem erroneam esse, cui nomen Juduali est substituendum. Quod etiam partim confirmatur Chronico Briocensi dicente [Morice. Preuv. de l'hist. de Bret. tom. I, col. 16.] , Judualum, in paternam hereditatem restitutum, Armoricæ monarchiam Beato Samsoni, ejusque successoribus jure pontificali totam subdidisse, quod quidem sine larga donatione factum non fuisse, existimandum est.
m Hic textus videtur insinuare, S. Maglorium ejusque monachos etiam volatilia ad cibum adhibuisse: quorsum enim alioquin mentio multitudinis avium, quæ miræ magnitudinis et pulcræ erant? Verumtamen verisimilius monachi Britones carnibus omnino abstinebant, quibus pisces, ova, legumina obsonia erant [Eccles. Hist. of Ireland, tom IV, pag. 349.] . Imo secundum Regulam cœnobialem S. Columbani, ejusdem gentis et ætatis, parcior erat Britonum monachorum cibus: Cibus, inquit [Migne. Patrol. tom. LXXX, col. 210.] , sit vilis et vespertinus … olera, legumina, farina aquis mixta, cum parvo panis paximati. Est paximatium panis bis coctus: cfr Du Cange Glossar. h. v. Enimvero biographus noster num. sequenti dicit, Sancto cibum suffecisse panem hordeaceum et viliora legumina. Suspicor autem, id magis a biographo manare, qui Benedictinæ Regulæ addictus, eamdem ad Britonum mores traduxit. Etenim Regula S. Benedicti cap. 39 monachis prohibet carnium quadrupedum comestionem: ex quo enata est apud quosdam opinio, sanctorum etiam virorum suffragio acmonasteriorum quorumdam consuetudine firmata, S. Benedictum esum volatilium suis monachis permisisse. Alii alia opinati sunt. Has diversas sententias exponit Edm. Martene in suo Commentario in Regulam S. Benedicti [Pag. 523.] .
n Jam diximus supra, S. Maglorium solitudinem sibi quæsivisse in insula Sargia hodie Serke, media inter Guernesayum et Jersayum: id confirmat Gulielm. Camden in sua Britannia: Sark, inquit, parva insula longitudinis duorum milliarium, olim celebris antiquo monasterio S. Maglorii [Camden. Britan. tom. III, pag. 754.] .
o Solemne erat monachis Britonibus jejunium quartæ feriæ, quod etiam monstrat Regula S. Columbani [Migne. Patrol. tom. LXXX, col. 222.] : Si quis ante horam nonam quarta sextaque feria manducat, nisi infirmus, duos dies in pane et aqua vivat. Sic et Beda testatur Hist. lib. III, cap. 5 [Migne. Patrol. tom. XCIV, col. 124.] : Aidani exemplis informati, tempore illo, religiosi quique viri ac fœminæ consuetudinem fecerunt per totum annum, excepta remissione quinquagesimæ paschalis, quarta et sexta sabbati jejunium ad nonam usque horam protelare.
* B. Umrafel
* coram
* B. archiepiscopi
* B. deest mane
* B. Nidivolus
* B. et
* B. add. Budocum
* B. ordinarat
* add. B. Budocus
* B. add. Qui vivis et regnas etc.
* B. tangendo
* B.usquam
* B. longinquis
* B. sanguinis
* B. Hospitalitate
CAPUT II.
Varia miracula; obitus.
[Piscatorem undis absorptum revocat ad vitam:] [Libet adhuc de quibusdam virtutum suarum, excepta ejus admirabili vita, quas superius commemoratis addidit, hoc loco summatim aliquid perstringere a. Quadam vero die cum ab aliquibus sibi servientibus famulis ad refocillanda monachorum quodammodo piscibus corpora in mari diluculo retia mitterentur, contigit ut unus ex his casu repentino ab eodem absorberetur. Cujus mors violenta beatum virum minime latuit, qui mox flens et ejulans, se reum hujus hominis affirmavit esse mortis. Unde indefessis tota die efflagitationibus, conglobatis sibi monachis, in ecclesia coram sancto altari se objiciens, clamavit ad Dominum, ut non super interitum præcipitati irasceretur furor ejus contra eum. Advesperascente autem die cum jam sol ad occasum occubuisset, adhibitis sibi eisdem monachis, cum psalmorum letaniarumque decantationibus litus maris econtra expetiit, terræque se stravit, et profusis lacrymis in cœlum respexit, et ut vel mortuum torrens inundans maris sibi redderet, clementiam Domini peroravit. Qua oratione expleta, mare tumidum, quem deglutierat et ante morti infixum tenuerat, jam, jubente Domino, precibus sancti Confessoris ad litora more Jonæ prophetæ hominem evomuit vivum. Super quem scilicet redivivum, dum jam Domini gratiam sibi adesse, et quia non est aspernatus preces ejus cognovit, sacra exinde divini muneris libamina Domino obtulit, et quod deinceps pro lapsu olim mortui nullo piscium genimine degustaret, votum ei vovere censuit.
[16] [piscium abstinentiam Deo vovet;] Prosecuta autem septem dierum revolutione, cum more solito nocturnis temporibus sacras vigilias celebraret, iterum Angelus Domini apparuit ei dicens: Pisciculis, quos antea esse consuescebas, quosque voto abjecisti, perpaucis vescere. Ubi quoque addidit: Spretis ceteris argumentis, quibus genus piscium irretiri dinoscitur, cuidam ex famulis tuis præcipe, ut altum mare adeat, primumque piscem quem invenerit tollat, et caudæ ejus pinnulas ferro abscidat, hamum quoque manu tenens in hoc projiciat. Hoc igitur erit ei in signum, quod quotiescumque eumdem piscem repererit, piscatio cessabit. Quæ etiam, ut evidenter ostenditur, juxta dictum angelicum tantam horarum prolixitatem protrahebat, donec idem piscis ab aquis denuo amoveretur. Nam quanto major circa beatum virum inerat hominum coadunatio, tanto diutius habebatur piscis occultatio; et quanto eorum minoratio, tanto exigua ejusdem piscis existebat commoratio. Piscis autem iste, ut sub ridiculo dicamus, fidelis servus Domini sui invenitur: qui cum pro quantitate et necessaria esurie supradictorum hominum consocios suos eidem Domino, ut nullo horum indigeat, colligit, quid aliud nisi habile debitæ servitutis obsequium impendit? cum idem vero ad primam apparitionem jussu Sancti aquis summittitur et ad sodalium suorum agmina revertitur, quid aliud, ut dixerimus, nisi quasi discrete quales ex his quantique ad mensam Domini sui venire debeant, convocat, et convocando invitat? Ad quem post invitationem et ad inventionem eorum ultimus vadit et ipse: acsi ad eos loquens dicat: Si hinc non acquiescentes mihi exire renueritis, vel incisionis signum quod a Domino accepi, aspicite.
[17] [ferrum, in mare projectum, mirabiliter invenitur:] His quoque jocundati dictis, ad piscationem primam redeamus: quæ vita comite ipsius Confessoris, eumdem, sicut digestum est, sine mutabilitate indistanter ritum obtinuit. Post cujus gloriosum, ut fertur, excessum omnibus artis piscatoriæ peritis se indagantibus antiquum morem restituit, hunc quoque denegavit. In qua piscatione, quod retro obliti sumus, quodam tempore accidit quod famulus, qui assuete pisces aquis exhauserat et mensæ deferebat, cum olim eis hamum ad piscandum subponeret, ferrumque, quod vulgi vocabulo cultellus nuncupatur, manu teneret, utrumque inibi projecit. De quo ipse cœpit valde contristari. Quod mox in notitiam sancti viri a quibusdam relatum est. Qui hoc audiens, ipsum ad se accersiri jussit. Ad quem, Noli, inquit, ulla coarctari molestia, quia crastina die illud reperies. Unde famulus, eo quod in profundam maris abyssum jecerat, verba ejus deliramenta reputavit, et omne quod Confessor ei dixerat, impossibile credidit. Cum vero ex more in orbita diei revoluta solitam piscium requireret capturam, eosque caperet et ad domum referret; confestim Beatus Maglorius quosdam illorum intuens, cœlica inspiratione quis eorum esset, quo ferrum illud retinebatur, intellexit. Quem baculo tangens super hunc hæsitanti famulo dixit: Hunc exentera piscem, quia in eo ferrum, quod amisisti, invenietur tibi. Quæ res, ut Sanctus futurorum præscius prophetaverat, est publice inventa, et ambiguitas famuli oblivioni tradita. Quod valde omnes, qui hoc et multa alia quæ fecit, quæ etiam libris comprehendi non possunt, audiere, mirati sunt. Quis enim Beatum Maglorium condigne venerari queat, cum non solum homines verum etiam irrationalis creatura, videlicet juxta tonitruum psalmistæ dicentis: [Ps. VIII, 9.] Volucres cœli, pisces maris, qui perambulant semitas maris, dum vestigia ejus subsequuntur, dumque ipsi ad vescendum mirabiliter parant escas, obediunt imperio? Quis namque eum rite laudare valeat, ad cujus vocem mare contremuit, hominemque cui olim vitam abstulit ad litus beatissimo eidem Confessori vivum reddidit? Unde laus sit et gloria Christo Domino qui operatur omnia in omnibus.
[18] [Fami spirituali et corporali subvenit:] Aliarum quoque virtutum insignia, quæ per eumdem archipræsulem divinæ pietatis immensitas quasi quodam jubare terris emergere voluit, lenta silentii torpedine arbitror non esse prætermittenda. Igitur, fratres dilectissimi, quia tempus et res exigit, ut veridicus sermo capiat exordium, pauca quæ de illius virtutum pelago quorumdam religiosorum attigi relatu, prout divina largitas imperitiæ meæ vires administraverit, lembum exiguum scandens, humili charactere breviter expedire non differam. Itaque cum præfati viri Maglorii volatilis fama regiones et urbes longe lateque circa utramque alvei maris crepidinem sitam celeri volatu perlustrare cœpisset; Britannia, olim fertilis regio, diræ famis acerbitate, negantibus sulcis semina sibi credita reddere, vehementissime cœpit urgeri. Cumque fames oppido inolevit, et inter finitimos nulla commercia possent inveniri, unde fames posset adimi, multi nobilium diræ pestis novitate perculsi, paterna linquentes magnalia, ut turpe famis periculum possent evadere, beati viri præsentiam catervatim adire cœperunt. Cumque a beatissimo viro pastum corporalem anxie appeterent, ipse de animarum lucris plus sollicitus, æternæ vitæ præmium, si a vitiis transactis resipiscerent, paterno pollicebatur affectu. Nam præfatus vir inter ceteras virtutes, quibus aliis imminebat, litteralibus studiis satis erat imbutus. Ergo vir doctiloquus ex Veteri et Novo, ut doctus scriba, potestative dogmatizans, illorum mentes in scientiam primitus divinis instruebat adjumentis, deinde corpoream fragilitatem carnis necessariis sustentabat alimentis: sicque gemino pastu refocillati, precibus indefessis, vocibus assiduis Deo omnipotenti innumeras referebant grates, qui tantæ scientiæ virum, sibi et Deo delitescere cupientem, et familiæ suæ præesse et illorum necessitati subvenire suo ineffabili consilio modernis temporibus subrogasset b.
[19] [fratres de monasterii penuria turbatos solatur:] Interea dum apud Sargiam hæc agerentur, ob multitudinem confluentium magnum penus monasterii parvo spatio visum est consummari. Quod œconomus et decanus consensu fratrum monasterio condolentes, quadam die, finito cursu matutinali, beato viro intimare voce lugubri aggressi sunt, dicentes: Pater sancte, ovilis tibi commissi grex devotissimus, qui sub tuo regimine jugum Christi ferentes monastice vivunt, consilium vivendi a te expetunt, vestræ notitiæ humiliter intimantes, cerealia dona necnon et bacchica in hoc monasterio jamjamque deficere. His auditis, vir beatissimus, nullo mœrore dejectus, vel quid animi fratres haberent vel quid agendum decernerent, sagaci investigatione disquirit. Tunc œconomus cum decano monasterii velle fratrum tale esse intulerunt, ut, paucis secum remanentibus, ceteri fratres, accepta illius licentia, ut inopem vitam a periculo famis eripere possent, longinquas adirent regiones, et sedata fame vitaque conservata, ad eumdem patrem Christo militaturi incolumes quandoque redirent. Sanctus vero Maglorius, audita fratrum dispersione, longa suspiria imo pectore trahens, singultu quatiente et lacrymis obortis, aliquantisper obmutuit. Sed transacto tempore lacrymarum, resipiscens prophetica et evangelica voce respondit: O fratres minimæ fidei, quare estis tam timidi? Nonne potens est Deus parare mensam in deserto? Quis enorme virorum agmen temporibus priscis angelicis pastibus satiavit? Quis illorum vestimenta, quinis annorum decursibus octies labentibus, ab omni integra vetustate reservavit? Quis petram siccam atque durissimam, ut populus biberet et jumenta, largissimas fundere jussit aquas? Nempe virtus Domini nostri Jesu Christi, de quo legitur: Christus erat panis, Christus petra, Christus in undis, qui panibus quinis et gemellis piscibus quinquies millenos præter matres et infantes satiavit, hæc omnia potenter est operata.
[20] [omnes prodigiose pascit.] Interea dum sanctus vir vellet talem protelare locutionem, hora prandii affuit. Cumque ab œconomo fuisset interrogatus quinam secum pransuri essent, hilari vultu respondisse fertur: Infantes sugentes ubera, puer imberbis, adolescens prima lanugine gaudens, ephebi juvenes, senes delirantes, advena sicut et indigena, ad nostram pauperem mensam cum omni fiducia, nullo prohibente, festinantes accedant. Sed ecce nos dum sancti viri mira caritas et affabilitas erga cunctos qualis fuerit monstrare conati sumus, ab ordine narrationis nostræ deflexo tramite aliquantulum evagati sumus. Ergo ad ejusdem narrationis seriem recto tramite redeundum est. Finito autem convivio, postquam est epulando fames exempta, quidam monachorum more solito orandi vel legendi seu etiam quiescendi gratia secreta latibula, quidam vero, quisque prout sibi injunctum erat, diversa petiere negotia. Tunc parvuli monachi, nobili prosapia editi, qui inter claustra monasterii rigore disciplinæ constringebantur, terratenus provoluti, Sancti Maglorii pedes amplexati sunt, dicentes: Beatissime pater, permitte nobis portum atque litus adire, ut garrulitas nostræ vocis monachis quiescentibus somnum non possit eripere, et ut securius alta voce legentes nostras lectiones valeamus commendare. Quam petitionem sanctus vir gratanter accipiens dixit: In nomine Jesu Christi, qui parvulos ad se venientes nec ad modicum passus est contristari, cum omni sobrietate, nihil pueriliter agentes, pergite: congruo tempore iterum incolumes ad monasterium reversuri. At illi, suscepta benedictione et licentia beatissimi viri, ultra quam credi potest hilares effecti, per devexa montis latera et scopulosa ad loca maritima, quæ græco vocabulo ἀκτη vocitantur, inoffenso pede descenderunt.
[21] [Maglorius juniores monachos, in nave remigii experte periclitantes, servat:] Forte in litoris extremitate, ubi nullus fervor maritimus, obstante crepidinis altitudine, accedere poterat, navis erat emerita, et multo tempore neglecta, cujus juncturæ compago jamjamque carie et putredine consumi videbatur. Quam parvuli videntes, nam in tuto loco ab accessu marino sedebant, jocaturi vel lecturi, more infantili, intraverunt. Cumque navis magnitudinem huc illucque, nam pro sui magnitudine triremis vocitari poterat, absque prora donec ventum est ad puppim legentes vel jocantes discurrerent, malina incredibilis subito accessit c, et parvulos cum navi citissime portavit. Cumque parvuli navigatione timida, et post Petrum Apostolum inusitata (nam nullo remige navis ducebatur) quasi maris medietatem essent emensi, Sanctum Maglorium querulis vocibus invocare cœperunt. Cumque ejulatu magno flerent, Sanctus Maglorius, lacrymis illorum commotus, quasi corporaliter illis apparuit, et illorum mœstitiam paterno more consolatus, navemque baculo gubernans, ad alterius ripæ marginem, ut illis videbatur, divino nutu salvos et incolumes perduxit.
[22] [incolis de hoc contendentibus, res ad regem defertur:] Sed inter hæc incolæ maritimi navem tantæ magnitudinis intuentes, inæstimabili gaudio concussi, diversa negotia, more solito peregrino litore adducta, captaturos se pensantes, cum incredibili pondere auri et argenti catervatim illis obviam occurrerunt. Cumque navem miræ magnitudinis, expertem totius negotii, et, quod magis exspavesceres, naucleri totiusque navalis instrumenti juvamine destitutam, torvis luminibus intuerentur, nacta occasione, altercatio non minima orta est in populo, quibusdam asserentibus, diabolicum hoc esse phantasma, aliis vero contradicentibus, divina esse magnalia, obstinato animo inter se contendebant. Non parvam populo dedit admirationem, quod in eadem navi nulla carbasa, nullum aplustre, nulla etiam artemonis adminicula, et, ut epilogum breviter concludam, nulla navalia apparebant instrumenta. Cumque tali obstinatione detenti essent, et nulla pars alteri crederet, altiori consilio visum est, veridicos regiæ sublimitati nuntios dirigere, ut ad tantam litem dirimendam et spectaculum tam inopinatum cum summæ peritiæ viris accedere non tardaret. Quod ita et factum est. Rex autem cum audisset, vehementer admirans, summa cum festinatione, coadunato exercitu, hujuscemodi miraculum visurus, perrexit ad litus. Cumque navem, nullo apparatu instructam, et parvulos quasi semihomines aspexisset, sedilia sibi regalia in loco editiore primitus fieri jussit, deinde parvulos ante præsentiam totius senatus accersiri præcepit. Tunc parvuli ante regem astantes intrepidi, inquisiti per interpretem, quanam occasione hæc res tam spectabilis orta esset; primitus de fame terram constringente et de sancto viro, apud Sargiam cum suis monachis conversante, et de sui navigatione, præsentia Sancti Maglorii suffulta, omnia per ordinem retulerunt.
[23] [rex navem annona et opibus instructam ad Maglorium, remittit;] Itaque rex, audita fama beatissimi viri, ut ajunt, pene lacrymans, multum indoluit tantæ sanctitatis virum et tantis virtutibus pollentem hactenus sibi latuisse. Tandem usus consilio majorum et maxime episcoporum, intelligens, divino instinctu ad se navem destinatam, ut sancti viri inopia regali abundantia suppleretur, eamdem navim frumento et farina, vestimentis et lana et bonis omnibus ab imo summotenus onerari præcepit; insuper etiam ignotum pondus auri et argenti cum litteris sigillatis Sancto Maglorio transmisit, in quibus litteris insertum erat, ut singulis annis viros industrios, peritos navigandi, mitteret ad regem, qui cuncta fratribus necessaria ex regali fisco susciperent, et monasterio deferrent; ita tamen ut pro regis incolumitate et regni stabilitate et peccaminum absolutione illorum cura in perpetuum pervigil excubaret. Repleta autem navi tanta ubertate, ne tanto oneri victa succumberet, regi suadebant, ut viros strenuissimos, navigandi peritos, studiosissime inquireret, qui eamdem navem cum tantis epimeniis d B. Maglorio incolumem præsentarent. Quo audito, rex, majorum consilio et maxime episcoporum usus, sapienter respondisse fertur: Si divina virtute nostri litoris portum, nullo ducente, sine ullo phantasmate tetigit, salva fide credimus, ad eumdem portum, unde digressa est, eadem potentia, qua delata fuit, mox esse reversuram. Quod ita et factum est. Nam finito sermone regali, zephirus ratem suscipiens, non præcipitem Africum decertantem Aquilonibus, nec tristes Hiadas, nec rabiem Nothi, nec fratris Helenæ lucida sidera pertimescens, eamdem navem, æquoreas findentem aquas, ad eumdem portum, unde digressa fuerat, remeante tertia luce, cum parvulis et cum omnium admiratione et ingenti alacritate incolumem reduxit. Interea beneficia Dei erga se parvulis recitantibus, et quomodo Sanctus Maglorius in eundo et in redeundo baculo navem gubernans illis apparuerit attestantibus, omnis insula una cum monachis incredibili lætitia lacrymas præ gaudio fundebant.
[24] [quæ novo prodigio ad monasterium transferuntur:] Tunc œconomus, jubente episcopo, ut navem alleviaret, ad litus perrexit, onerato plaustro sena boum juga, qui plaustrum traherent, secum adhibuit. Sed, ut solent semper crescere erga pios et subjectos Dei magnalia, ex virtute exoritur virtus altera. Nam cum per devexa montis plaustrum minare cœpissent, quoddam obstaculum, rotarum volubilitatem in modum sufflaminis retardans, in medio itinere offenderunt. Cumque magno conamine bubulci plaustrum impingerent, et illata injuste vulnera bovinas infligerent costas, solutis decem anterioribus, volubile plaustrum cum geminis bobus, temoni inhærentibus, ad navem usque descendit. Cumque hi, qui aderant, pene lacrymantes plaustrum insequerentur, nullam fracturam plaustri, nullam læsionem boum deprehendere possent, quid actum esset, episcopo nunciaverunt. At ille immensas Deo omnipotenti gratias referens: Nolite, inquit, animo contristari; antiquus hostis, invidia tabescens, dum vincere cupit, virtute Jesu Christi victus succumbit. Sed ite potius ad navem et plaustrum melius onerate, et neglectis decem, qui evaserunt geminis bobus, præcipite, ut plaustrum cum duplici onere ad monasterium sine ullo impedimento illorum gestamine reportetur. Illi autem profecti, plaustrum onerantes, boves minantes, ad claustra monasterii, Deo ducente, pervenerunt incolumes.
[25] [Puella muta, a S. Maglorio, frustra obluctante,] His ita dimissis, alia ejusdem viri miracula breviter exequamur. Sub ejusdem quoque temporis articulo, quo Sargia miraculis et virtutibus Beati Maglorii celebris habebatur, Bissargia insula, eidem Sargiæ vicina, dives opum atque frugum, a quodam viro nobili, qui vocabatur Nivo, jure hereditario tenebatur e. Qui præfatus vir licet terram, ut ajunt, centum pene verteret aratris, æquoreos meatus innumeris solitus sulcare carinis; uno tamen infortunio laborabat. Nam expers masculæ prolis divitem censum non sine magno dolore alieno servabat heredi. Huic forte unica filia, jam nubilis et nimia pulchritudine laudabilis, habebatur: sed quia officio linguæ, fortuna invidente, erat destituta, licet erat nobilis, a nullo procorum sub nomine dotis expetebatur. Quadam vero die pater illius, rogaturus pro filia, ad Sanctum Maglorium accessit, magna beneficia promittens, si puella, sancto viro opem ferente, sanitati redderetur. Tunc Sanctus Maglorius humiliter se excusans, respondit dicens: Fili, noli mihi molestus esse; nam hoc quod requiris, non est nostræ fragilitatis. Nam quando aliqua infirmitate nos ipsi detinemur, incertum habemus, utrum subitanea morte prærepti, rupto stamine Parcarum, vita careamus, an iterum, finita passione, redivivi, Deo jubente, ad vitam redeamus. Ergo qui propria potestate corporis caremus, quomodo de alieno pestes, a Deo permissas, expellere valemus? His et aliis argumentis virum a se repellere cupiens, suadebat illi domum reverti, et copiam eleemosynarum pro filiæ sanitate Deo omnipotenti, qui aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit, citissime largiri. Quo audito, suas preces ad Sanctum Maglorium nihil valuisse cognoscens, tristis effectus, domum rediit, et cuncta per ordinem suæ conjugi replicavit.
[26] [ad parentum preces, curatur] Quibus auditis, mulier ad horam paulisper obticuit. Sed postquam virum suum passis visceribus agnovit exhilaratum, familiaribus dictis illum aggreditur dicens: Domine, quid nobis proderunt post obitum divitiæ, quandoque perituræ, si liberis orbati, nulla posteritatis indicia relinquamus? Ergo pecuniam in tres partes cum ipsa terra suadeo dividendam, et duabus partibus ad nostrum opus reservatis, tertiam sine aliqua dilatione pro puellæ sanitate Deo omnipotenti et Sancto Maglorio offerendam. Cujus sermo cum in oculis omnium placuisset, facta divisione terræ et pecuniæ, una secum puellam adducentes, quadam die ad Sanctum Maglorium perrexerunt. Cumque sanctum virum orantem inter cubiculum offendissent, terram cum pecunia simul offerentes, indefessi pro filiæ sanitate rogare cœperunt. Quorum petitionem vel donationem vir sanctus humiliter respuens, ultra suas vires hoc nogotium esse, obstinato animo asseverabat. Tandem coactus a fratribus, parentum puellæ quoque fidem et devotionem aspiciens, humi prostratus una cum omnibus, qui aderant, lacrymis ubertim obortis, orationem diutissime fudit. Cumque ab oratione surrexisset, sacratissimi olei liquorem accepit, et in os puellæ cum aqua benedicta immisit dicens: Domine Jesu Christe, qui condolens humanæ conditioni ex sinu paterno descendens hominem, diabolica fraude deceptum, proprio cruore ad propriam dignitatem reduxisti, peccata, quæ nostra fragilitate contraximus, post tergum projice, et astantium fidei, et maxime puellæ parentum devotioni clementer annuens, illius linguæ vinculum miseratus absolve, ut posteritas, ab illa nascitura, nomen gloriæ tuæ sanctum benedicat in sæcula sæculorum. Ad hanc vocem beatissimi Maglorii, respondentibus cunctis, amen, ruptis retinaculis linguæ verbimorosæ, apertum est illico os ejus, et more Zachariæ Prophetæ ad propria cum parentibus remeans, loquebatur recte, benedicens Deum.]
[27] [S. Maglorius de instante obitu ab Angelo admonetur;] Postquam Sanctus Maglorius innumeris signorum atque miraculorum titulis instar Phoœbææ lampadis non solum Sargiam, sed et ceteras provincias circa utramque maris crepidinem illuminasset, cœlesti quoque revelatione illustratus, obitum suum imminere longe præscivit. Nam in vigilia paschalis sacrosanctæ festivitatis, cum in ecclesia more solito pernox excubaret, Angelus Domini nimia venustate coruscans * (ante faciem illius) * astitit, et dictis familiaribus illum admonuit dicens: Sancte Maglori, age quod agis, operare quod operaris, nomenque tuum in albo militiæ cœlestis scriptum esse noveris. Placuit enim Altissimo, cujus præceptis ab ineunte ætate fideliter obtemperasti, dignam mercedem tui certaminis in cœlesti curia tibi restituere. Quo audito, Sanctus Maglorius lætus de promissione, incertus de visione, ne angelus satanæ in angelum lucis se transfiguraret, orationem diutissime protelavit. Completa autem oratione, Angelus Domini Sanctum Maglorium de visione certum reddere cupiens, bis et ter eumdem sermonem repetebat, dicens: Sancte Maglori, de hac visione angelica noli esse dubius: quia sicut ego sum assiduus minister summæ veritatis, ita nostra legatio expers est totius falsitatis. Verissime ergo (et sine ullo phantasmate missus ab astris vera tibi) * refero, quod in proximo, finito agone carnali, cum victoria et triumpho de hoste generis humani in sidereo senatu receptus, divinæ majestatis indefecturam * gloriam inter cœlestes turmas sine fine possidebis. Tunc Sanctus Maglorius omni dubietate exutus, angelico affamine solidatus, respondit, dicens: Si a Domino meo Jesu Christo, ut asseris, missus es, rogo te, ut uberrimis tuis benedictionibus in illius nomine, antequam recedas, mihi benedicas. Angelus Domini humiliter econtra respondit: Quomodo tibi benedicere possum, qui benedictus es, et benedictus eris, a quo omnia sunt benedicta? Tunc mutuo se invicem salutantes atque benedicentes, Angelus cum magna claritate celsa petiit; Sanctus vero Maglorius noctem pervigilem, ut cœperat, duxit.
[28] [et pie moritur.] Evolutis autem paucis diebus idem Angelus nimio splendore coruscus, Sancto Maglorio apparuit dicens: Sancte Maglori, omni dubietate postposita de tuo obitu esto securus: quia terdenis ornamentis quosdam serta coronant; quidam vero sexagenarii numeri honore duplicato præmia secundæ * castitatis obtinent; te autem corona centeno cumulata fructu ob corporis integritatem et servatam virginitatem inter choros virgineos sacer ornabit. His dictis, viaticum de manu Angeli in proximo moriturus, visibiliter accepit. Ab illo ergo die de obitu suo valde sollicitus, nisi causa inevitabilis et multis profutura extitisset, usque ad diem vocationis suæ hunc versiculum in ore semper repetens: Unam petii a Domino hanc requiram, ut inhabitem in domo Domini omnibus diebus vitæ meæ, [Psal. XXVI, 4.] nunquam ab ecclesia visus est recedere. Postea finito cursu labentis vitæ, quando illi placuit, cui ab initio famulatum præbuit, fratribus valedicens, inter verba sanctæ exhortationis animam exhalans, felici transmigratione nono kalendas novembris pervenit ad Christum. Cujus intercessio gloriosa nobis obtineat veniam peccatorum, cujus mors pretiosa est ante Deum, qui vivit et regnat per infinita sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Ab hoc numero usque ad 27 desumpta sunt ex textu Mabilloniano, ac desunt in codice Rubræ Vallis; quapropter, ut monuimus, uncinis inclusa sunt.
b Ex hac famis, per Britanniam Armoricanam grassantis, mentione, quidam suspicati sunt, S. Maglorium anno 585 obiisse [Tresvaux. Les SS. de Bret. tom. I, pag. 346.] . Isto nempe anno magna, inquit Gregorius Turonensis [Migne. Patiol. tom. LXXI, col. 445.] , fames pene Gallias totas oppressit. Ostendimus in Commentario prævio, annum emortualem S. Maglorii circa initium sæculi septimi constituendum esse, et quidem ex Chronico Hermanni Contracti habemus sub anno 609 [D. Bouquet. Rec. tom. III, pag. 325.] : Fames, pestilentia et inundatio immensa acciderunt. Et certe chronotaxi, a nobis stabilitæ, non repugnaret vita sancti ad annum usque 609 prorogata. Verum fames, quam recenset codex Mabillonianus, omittit exemplar Rubræ Vallis, potuit esse localis, insulas et littus vicina afficiens, et quoniam nec tanta frequentia necfacilitas commeatuum præsto erat, ingentem regioni in quam incumbebat, inferebat calamitatem. Enimvero localem fuisse famem, monstrat num. 21, quo dicuntur, parvuli naufragi instruxisse regem circa penuriam, in Sargia grassantem.
c Malina seu Malinea non est fluxus maris ordinarius, quæ statis horis diebus singulis accidit, sed talis altitudo aquarum, quæ modum consuetum excedit [Cfr Du Cange. Glossar. h. v.] .
d Epimenia a Græco μην dona sunt in singulos menses post novilunium.
e Bissargia videtur alterutra insula Guernesayum aut Jersayum, quoniam dicitur dives opum atque frugum; scimus autem, utramque insulam a Romanis jam cognitam ac excultam fuisse. Sed mihi non licet indicare, utri insulæ nomen Bissargiæ conveniat.
* B. coruscus
* B. deest parenthesis
* B. omittit parenthesim
* B. indefectitiam
* B. fœcundæ
TRANSLATIO S. MAGLORII ET ALIORUM PARISIOS
AUCTORE ANONYMO.
Ex tomo III Annalium Ord. S. Benedicti [Pag. 666.] .
Maglorius, conf. pont. in Armorica (S.)
BHL Number: 5147
AUCTORE ANONYMO.
[Danis littus occidentale Galliæ vastantibus,] Operuerunt Dani superficiem terræ, sicut locustæ, nec erat cuiquam hominum eos facile prohibere a. Quorum bestialem animositatem præsul egregius Alethinæ civitatis, Salvator nomine b, quum inter alios se nullo juvamine perferre diffideret, sublato corpore beatissimi Machuti, prædecessoris sui c, Lehonense monasterium celeri cursu expetiit d. Inibi siquidem jam multi sacri ordinis ministri, hujus cladis fragore perterriti, confluxerant; quia idem locus non solum pro sui amœnitate pollebat præcipue, verum etiam priscorum regum munificentia magnorum prædiorum copiis præ ceteris nobilior apparebat, maxime quum ad sui decoris augmentum venerabile sacratissimi Maglorii archipræsulis corpus penes se retineret humatum e. Grex ergo ibidem devotus monachorum, administrante strenuissimo viro, Junano nomine, pastorali cura, quum æterno regi indefessis militaret excubiis, fertur eum divinitus fuisse præmonitum, ut, urgente persecutionis tempore, Galliarum in partes secederet, ubi tranquilla pace et tutissima mereretur potiri requie. Quamobrem, adhortante venerabili Salvatore episcopo, sumptis multorum Sanctorum pignoribus, quæ per fidelium manus undique illic devecta fuerant, sacrisque ipsius ecclesiæ codicibus et signis, aliisque ecclesiasticis utensilibus, exsules egrediuntur a finibus suis.
[2] [Sanctorum Reliquiæ Parisios] Jam metas excesserant patriæ, quum Dolensis necnon et Bajocensis Ecclesiæ ministri se illorum hæserunt comitatui, ferentes secum sanctæ patriarchæ Samsonis, necnon et gloriosi episcopi Senatoris, sanctorumque pontificum Paterni et Scubilionis venerabiles artus f, una diu multumque per extera et incognita loca peregrinaturi. Verum dum per triennium hæc acerrima perduraret guerra, Richardus comes Danos, Alamannos et Deiros in auxilium advocavit. A quorum infestatione quum Gallia diversis concuteretur incommodis, venerandus Salvator episcopus, paucis secum junctis fidelibus, ob imminentem rabiem barbarorum Parisius, urbem nobilem munitissimamque, adierunt. Quam ingressi, quum, sicut moris est ipsius gentis, eorum desolationi dulcissimo affectu compaterentur, eorum inopia quorumdam fidelium caritate satis abunde supplebatur. Aliquantisper dedenique ibidem commorati, quum paganorum immanitatem in christianos crebrius grassari conspicerent, omni spe sibi abscissa in patriam redeundi, provida dispensatione omnium Rectoris et Creatoris sine se nequaquam ulterius recessuros elegerunt, si, favente divinitate, ab ipso civitatis principe, videlicet Hugone, Francorum duce g, locus ad tantorum corpora digne locanda largiretur. De inito consilio ipsum ducem, tunc in urbe demorantem, adierunt, secum quorumdam Sanctorum cineres deferentes.
[3] [transferuntur, et favente Hugone, Francorum duce,] Sed quum ducis colloquium diutissime protelarentur, forte super mensam sanctorum corporum glebam deposuerunt, principis præstolantes adventum. Interim vero hora prandii imminente, quum is, qui principalibus præerat epulis, ad procurandum convivium aulam fuisset ingressus, ad viros Dei, ubi residebant, devenit, et virga, quam manu gestabat, super corpora Sanctorum percutiens, ut egrederentur procacibus verbis admonuit. Nec tanti sceleris immanitatem impune tulit. Extemplo ergo a dæmone corripitur et huc illucque debacchando discurrens furiosus, atrociter vexatur. Dumque alii ab eo pugnis tunduntur, alii diversis contumeliis afficiuntur, ingens per regiam aulam tumultus exoritur, et ob hoc dæmoniacus vinculis adhibetur: Sanctorum corpora ab omnibus venerantur: et tanti prodigii novitas principis aures aggreditur, qui illico nimio terrore compulsus, mox cum suis ad Sanctorum corpora progreditur, atque coram eis humi prostratus, ne sibi, quod factum fuerat, in peccatum reputaretur, ipsis ad Dominum suffragantibus, humili devotione precatur. Sublatis autem inde in ecclesia sacris Sanctorum artubus ab ipso Hugone, strenuissimo duce, quæ regum antiquitus fuerat munificentia constructa, et in honore Beati Apostoli Bartholomæi consecrata, in quo canonicorum ordo divinum celebrabat officium, sunt deportata; atque ibidem decimo sexto kalendas novembris cum digno honore collocata: corpus videlicet Beati Samsonis, Dolensis archipræsulis, Maglorii ejusdem archipræsulis, Machuti episcopi, Senatoris episcopi, Leonarii episcopi, Wenalis sacerdotis, Reliquiæ Briomagli et Corentini, Lencerni episcopi, Leviani episcopi, Ciferiani episcopi; pars pretiosorum corporum Malorii et Tremorii, Wingantonis abbatis, Scofili abbatis; pars corporum Paterni et Scubilionis; dens sancti Budoci h.
[4] Erant autem in ipsa eadem ecclesia aliorum Sanctorum Reliquiæ et corpora; [in ecclesia S. Bartholomæi] quæ tam regum quam fidelium manibus, ut in regia capella, inantea fuerant delata. Pace itaque in tota Gallia et Nortmannia vigente et florente, quidam eorum, qui de Britannia Parisius advenerant, nutu, ut credimus, divino, sumptis Sanctorum corporibus, quæ illic secum detulerant, almi videlicet Samsonis et Beati Leonarii, necnon et Sancti Wenalis, aliorumque quorumdam Sanctorum, quidam eorum patriam repedare, quidam ad alia Galliæ loca migrare disposuerunt. Quod quum duci nuntiatum fuisset, licet ægre tulisset, vim tamen eis nolens inferre, retentis quibusdam membris Sanctorum, abire permisit. Qui recedentes alii Corboilum castrum i, alii Bellum Montem k expetierunt, ubi et quieverunt: alii etiam ad alia Galliæ loca abierunt. Sancti vero corporis Samsonis procuratores, quia in Britanniam redire volebant, maxima parte ipsius sancti corporis retenta, et alia cum capite concessa, remeare permisit. Qui abeuntes, quum per Aurelianensem urbem iter facerent, in ipsa urbe, quibusdam incommoditatibus detenti, diu multumque morati sunt l. Dux autem ecclesiam Beati Bartholomæi, quæ tantorum Sanctorum Reliquiis videbatur illustrata, ampliavit; quam postmodum in honore prædicti Apostoli atque beatissimi Maglorii, eo quod * Beatum Samsonem in archipræsulatu Dolensi meruisset sublimari, dedicari fecit: in qua etiam monachos ad divinum officium peragendum constituit; quibus semper abbatem ex propria congregatione præesse, tam regali quam sacerdotali auctoritate, stabilivit. Qui etiam cum sua venerabili conjuge, Adelaide nomine, filia Pictavorum comitis, de progenie Caroli Magni, eidem ecclesiæ magna dona, possessionesque et prædia obtulit, quæ sub nomine Lotharii regis et Ludovici describi et confirmari præcepit, regioque sigillo muniri constituit m.
[5] [Ordinis S. Benedicti honorifice reconduntur.] Sub Roberto vero rege, memorati ducis filio, comes Britannorum, Berengarius nomine, Parisius advenit, eumdem principem visurus, militareque obsequium præbiturus. Quod audientes monachi ecclesiæ Sanctorum Bartholomæi atque Maglorii Confessoris, ipsius regem urbis adierunt rogantes, ut suis precibus apud præfatum comitem obtineret, quatenus ecclesia beatissimi Maglorii, in Lehonensi pago sita, quæ malignorum crebris infestationibus in absiditate redacta videbatur, cum suis appendiciis ecclesiæ Beatorum Bartholomæi atque Maglorii concederet: quia nimirum decebat, ut, sicut hæc ipsius Sancti Confessoris corporali præsentia illustrari videbatur, sic ipsa Lehonensis ecclesia, quæ tanti patroni mœsta corporali carebat absentia, eidem Parisiensi ecclesiæ perpetuo subjici non denegaretur. Prædictus itaque comes tam regis quam monachorum piæ petitioni præbens assensum, ipsam Lehonensem ecclesiam, quæ in honore Sanctorum Apostolorum Petri et Pauli et Beati Maglorii fuerat consecrata, ecclesiæ prænominatæ, in urbe Parisiaca sitæ, cum suis possessionibus benigne concessit, quam ipse etiam postmodum largissimis prædiis propria donatione ampliavit. Directi sunt autem illic monachi sex a venerabili Harduino, qui eo tempore congregationi Parisiensi præerat abbas, qui ipsum Lehonense monasterium in pristinam constructionem reducerent: quatenus ibidem servi Dei, monastice viventes, remota sæculari pompa, cœlibem vitam actitare satagerent. Prædicti autem monachi, jussa patris complentes, ob multitudinem pro loci amœnitate ibidem construentium * ocius in priori renovatum est statu.
ANNOTATA.
a Danorum vastatio, quam sequuntur Salvatoris, Alethensis episcopi, ad Lehonense monasterium fuga, ac sanctorum corporum Parisios translatio, pertinet ad annum Christi 963 et sequentem, ut ostendimus Commentarii prævii num. 21.
b Salvator, Alethensis episcopus, videtur, bello etiam composito, Parisiis remansisse; quandoquidem ibidem, regnante Roberto rege, circa finem sæculi X obiit, ac in ecclesia SS. Georgii et Maglorii sepultus fuit [D. Bouquet. Rec. tom. X, pag. 213.] .
c S. Machuti Acta ad diem, quo colitur, XV novembris illustrabuntur. S. Machutus, etiam Maclovius dictus, nomen suum Ecclesiæ Alethensi dedit, quando sæculo XII sedes translata fuit ad hodiernam urbem Macloviopolim (Saint-Malo): Concordato anni 1801 suppressa diœcesis, inter vicinos episcopatus Rhedonensem, Venetensem et Briocensem divisa fuit [Tresvaux. L'Egl. de Bret. pag. 217.] .
d De Lehonensi monasterio, variaque ejus fortuna actum fuit Commentarii prævii numm. 18 et 19.
e Ex num. 18 Commentarii prævii habemus, corpus S. Maglorii a Nomenoio, Armoricæ principe, ad Lehonense monasterium devectum fuisse. Nomenoius autem anno Christi 851 obiit, ut constat ex Fragmento Chronici Fontanellensis [D. Bouquet. Rec. tom. VII, pag. 42.] : adeoque translatio anno 849 celebrata fuit.
f De SS. Paterno, episcopo Abrincensi, ejusque socio Scubilione egerunt nostri ad diem, quo coluntur, XVI aprilis [Act. SS. tom. II Apr., pag. 425.] .
g Hugo, dux Francorum, vulgo dictus Capetus, anno 987 solium regni conscendit, ac caput fuit tertiæ stirpis, Capetianæ dictæ.
h Sancti, quorum translatio hic recensetur, variisdiebus cultum habent. Et quidem de S. Samsone jam sæpius egimus: S. Machutus colitur XV novembris: S. Senator, etiam Sinerius, Abrincensis episcopus, die XVIII septembris [Ibid. tom. V Sept., pag. 780.] : S. Leonarius seu Leonarius, episcopus, I julii [Ibid. tom. I Jul., pag. 124.] : Wenalis seu Gunailus, III novembris [Butler h. d.] : S. Briomaglus, Briomaclus seu Briocus, episcopus regionarius I maji [Act. SS. tom. I Maji, pag. 91.] ; major tamen corporis pars propter metum Normannorum Andegavos ad monasterium SS. Sergii et Bacchi transvectum fuerat; ita ut Salvator Alethensis non nisi aliquas Reliquias,ut recte habet textus noster, Parisios detulerit [Tresvaux. Les SS. de Bret. tom. I, pag. 85.] : S. Corentinus episcopus Corispitensis, XII decembris [Ibid. pag. 32.] : SS. Lencernus seu Lenthernus, Levianus episcopi et Scofilus abbas, die XVII octobris [Act. SS. tom. VIII Octob., pag. 57.] : S. Ciferianus, XIII novembris: S. Melorius, III januarii [Ibid. tom. I Januar., pag. 136.] : S. Tremorius, VIII novembris: S. Winganton abbas, XXVIII novembris [Chastelain. Martyrol. Univ. pag. 999.] : Paternus episcopus et Scubilio abbas, XVI aprilis [Act. SS. tom. II April., pag. 425.] .
i Corboilum (Corbeil) oppidulum in hodierna diœcesi Versaliensi, quod olim habebat ecclesiam collegiatam.
k Bellus Mons (Beaumont): hujus nominis plura sunt loca: videtur tamen esse Bellus Mons super Isara (Beaumont-sur-Oise) pariter diœcesis hodiernæ Versaliensis, ubi quoque erat ecclesia collegiata.
l Pars corporis S. Samsonis Aurelianis remansit, in cujus honorem ædificata fuit ecclesia, olim Societatis Jesu, quæque usque ad annum 1848 perstitit, quando destruenda fuit, uturbanum collegium amplificaretur [De la Buzonniere. Hist. Architect. d'Orléans. tom. I, pag. 202.] . Hæ tamen Reliquiæ Calviniana calamitate deperditæ fuerunt [Cfr Act. SS. tom. VI Jul., pag. 592.] .
m Exstat hactenus diploma, quo Lotharius et Ludovicus reges fundationem Hugonis ducis confirmarunt [Gall. Christ. tom. VII. Instrum. col. 22.] . Dum, inquiunt, petitionibus Hugonis, Franciæ ducis, rationabilibus et justis divini cultus amore favemus, superna nos gratia muniri non dubitamus. Proinde noverit omnium fidelium nostrorum, præsentium scilicet et futurorum, solertia, quia vir prætaxatus honorabilis nostram petiit clementiam, præceptum firmitatis a nobis fieri ex rebus, quas idem pic monasterio Sanctorum Bartholomæi Apostoli et Maglorii, archipræsulis Britanniæ, urbis scilicet Dolensis, contulit, quod fundavit in urbe Parisiaca ad Sanctorum corpora, quæ ut peregrini hospitabantur per aliorum rura. Enumerantur dein prædia, monasterio collata, quæ semper sub plenissima defensione et emunitatis tuitione corroborata permanere decernunt reges. Iidem etiam volunt, ut idem locus semper abbatem habeat ex propria congregatione, qui ipsam casam Dei et monachos, ibidem degentes, sub normali honore custodiendo tractet: simul ut nullus metropolitanus aut aliquis subtersubjectus, etiamque pontifex Parisiacus, causa alicujus ordinationis illuc ingredi præsumat, nisi vocatus venerit, aut ad sanctam Missam celebrandam, aut ad ecclesias consecrandas, aut ad benedictiones clericorum faciendas, et quod debitum excusare non debet, qui vocatus fuerit. Erga hoc monasterium beneficus fuit Robertus, Francorum rex, filius Hugonis, ut constat ex duobus diplomatibus superstitibus, quibus nonnulla confert, et res, a se et a patre donatas, confirmat [D. Bouquet. Rec. tom. X, pag. 574 et 575.] .
* Post?
* confluentium?
DE S. MARTINO, ABBATE VERTAVENSI ET CONF. NANNETIS ET PICTAVIS IN GALLIA,
INEUNTE SÆCULO VII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Martinus, abbas Vertavensis, in pagis Nannetensi et Pictavensi (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Memoria in fastis sacris; diaconatus Nannetis; prædicatio in pago Herbadillico; exstiteritne umquam Herbadilla oppidum.
Ad præsentem diem in Martyrologio Romano legimus: In Vertano monasterio Martini abbatis. [S. Martini Vertavensis memoria in fastis sacris;] Hæc desumpta ex Usuardo; cujus tamen codices alii Vertano, alii Vertao, aliique demum et melius Vertavo habent. Usuardum similiter secuti sunt scriptor auctarii ad Adonem, qualem edidit Georgius, auctor Hagiologii Francigallici seu Bituricensis [Ap. Labbe, Bibl. nov. Mss. tom. II, pag. 704.] , Galesinius, Saussayus, Ferrarius et Menologi Benedictini. Ast ipsi Usuardo præiverat Wandelbertus diaconus, ligato sermone scribens [Ap. Dacherium, Spicileg. tom. II, pag. 54; edit. in-folio.] : Martinumque suum celebrans Vertanus adornat. Inter prætermissos ad diem VII maji [Act. SS. tom. II Maji, pag. 133.] æstimarunt decessores S. Martini depositionem in Sanctonico, indicatam in Martyrologio S. Savini, et eamdem ad sequentem diem [Ibid. pag. 285.] in Martyrologio Notkeri [Lect. Canisii, tom. II, part III, pag. 126.] , et ad XIII maji [Act. SS. tom. III Maji, pag. 187.] in Ms. reginæ Sueciæ pertinere ad nostrum Martinum; sed error manifestus est: agitur scilicet de S. Martino Sanctonensi, discipulo S. Martini Turonensis, cujus festum celebratur die VII decembris: adeoque S. Martinum solitarium, quem ex Florario Ms. itidem inter prætermissos proposuere ad XXII junii [Ibid. tom. IV Junii, pag. 139.] et quem in aliquo Adonis auctario ad diem IX decembris laudari affirmat Baronius in annotatis ad præsentem diem XXIV octobris Martyrologii Romani, iterum non nostrum, sed Sanctonensem arbitror: quin etiam vereor ut Vertavensis sit, qui ad XX septembris venit inter prætermissos [Ibid. tom. VI Sept. pag.106.] .
[2] [prima Vita scripta ante invasionem Normannorum] Utut id est, ex Wandelberto et Usuardo certum fit sæculo IX celebre fuisse S. Martini Vertavensis nomen. Verumtamen id multo magis elucet ex tribus Vitis, quarum certo duæ et fors etiam tertia hoc ævo jam legebantur. Prima, seu omnium antiquissima atque hactenus inedita, scripta videtur, quum Nannetæ adhuc pars essent Neustriæ. Num. enim primo urbs Neustriæ dicuntur Nannetæ, et inferius num. sexto ex Vertavi sancto contubernio tanta erupisse sanctitatis opinio, ut tota inde fragraret Neustria. Porro ab exteris comitatum Nanneticum etiam post annum 851 [Art de vérifier les dates, tom. II, pag. 893.] , quo Erispogius, victoriam adeptus, eum quiete possidendum a Carolo Calvo obtinuit, aliquoties intra Neustriæ fines relatum fuisse concesserim facile; ab ipsis vero incolis Nannetas civitatem Neustriæ adhuc fuisse dictam prius non crediderim quam apta allata fuerint documenta. Neque inter hæc censenda videtur altera ex S. Martini Vitis, de quibus dicetur inferius; quum manifestum sit eam ex prima desumptam fuisse seu illius esse amplificationem: unde nil mirum, si eædem in hac quoque recurrant dictiones.
[3] [et restitutionem regni Minoris Britanniæ;] Porro licet mens mihi non sit renovare controversias de mutuis regni Francorum et Britanniæ Armoricæ juribus et officiis; juverit tamen pro præsenti argumento hæc Chronici Briocensis, ex antiquioribus contexti monumentis, verba expendere, ut nempe appareat quid post pactiones cum Carolo Calvo Britones eorumque sentirent clientes: Erispogius, ait auctor illius chronici [Ap. D. Morice, Mém. pour servir à l'Hist. de Bretagne, tom. I, col. 23.] , filius Nemenoi, post mortem patris in regnum Britanniæ jure hæreditario concessit, seque in regem sublimare et ungere fecit… Pace facta et super Dei Euangelia jurata ipsum inter et Carolum Calvum regem Gallorum, comitatum et urbem Namneticam ad se et suos successores Britanniæ reges et principes retinuit libere et quiete, suoque Britannico regno univit, sicut antea esse solebant tempore Conani, Meriadoci, Gralloni, Salomonis, Audroeni, Budici et Hoeli Magni, regum Britanniæ successive, antequam urbs Namnetica fuisset per præsidem Galliarum virtute potentiæ imperatoris super eum regnantis capta et occupata post mortem Hoeli regis Britonum. Et quum jam aliquanto ante annum 851 Nannetensem agrum occupassent Britones, subit suspicari etiam ante id tempus hujus telluris incolas adeoque Vertavenses sibi non visos Neustriæ subesse. His adde non tantum ad calcem nullum fieri de corporis translationibus sermonem, verum etiam ex rudiori minusque compto stylo manifestum esse hanc scriptionem præluxisse auctoribus aliarum Vitarum; quorum studium in adornandis S. Martini gestis facile ubique deprehenditur. Atque de his jam dicendum.
[4] [secunda Vita scripta ante finem sæculi IX] Videlicet Mabillonius duas edidit in Sæculo primo Benedictino S. Martini Vitas, alteram in medio tomo [Pag. 371 et seqq.] , alteram in appendice [Pag. 681 et seqq.] et utrique miraculorum et translationis adjecit historiam. In observatione prævia ad priorem scripsit suspicari licere hanc Vitam et miraculorum librum ab eodem auctore fuisse conscripta; num. enim 9 hæc legi verba: Jam diximus qualiter ad ejus commotionem Herbadilla sit obruta: quam rem non in libro Miraculorum sed in Vita describi; at vero a Miraculorum scriptore se paulo post Normannorum tempestatem vixisse satis demonstrari, dum Arnulfum quemdam, cui utraque manus a Normannis præcisa fuerat, sibi notum testatur; titulo autem alterius Vitæ addidit eam scriptam ab auctore anonymo, qui sæculo X exeunte vixit. Verum D. Rivet aut quisquis alius hunc Historiæ literariæ Franciæ locum scripsit, nequaquam hæc omnia probavit [Hist. litt. de France, tom. V, pag. 664.] . Et quidem statuendum videtur Historiam Translationis et Miraculorum utrobique eamdem esse, ita ut duplex sit ejusdem scriptionis editio, sola rerum dispositione diversa. Deinde, ut probe animadvertit Rivetus, ex stylo fit palam hanc Historiam esse scriptam non ab auctore prioris Vitæ, sed posterioris; et hanc proin, utpote digestam a viro, qui Arnulfum a Normannis passum viderat, non ad sæculum X, sed ad IX pertinere.
[5] [a viro sincero, cui quoque Miracula debemus et Translationem;] Hunc plurimum laudat Rivetus, dicens eum manifeste ortu Nannetensem esse, monachatu Vertavensem, virum ut suo tempore peritum, et in scribendo ordinis servantissimum. Neque ego adversus has laudes repugnabo; quin etiam virum fuisse egregiæ sinceritatis addam. Etenim, ut jam dictum, præluxit ei Vita omnium antiquissima; atque hanc continuo amplificat augetque locis communibus, nil tamen quod ad rerum attineat substantiam de suo inserit: quocirca si in hac parte nonnulla promat parum credibilia, cavendum ne id ei vitio detur, sed potius exemplari; adeoque ipsi fidendum, ubi corporis translationem, cujus adjuncta exquisivit ipsemet, narratione complectitur, seu etiam refert miracula, de quibus num. 5 monet: Miraculorum quoque copia non defuit: quæ partim ignavia oblivioni tradita, partim a venerabili Seguino archidiacono sunt descripta; quæ pauca hic inserimus. Legerat etiam præcepta seu diplomata sui monasterii, quum loquens de egregiis hujus monachis, scribat: Ex quibus patribus unus fuit Lannegisilus, cujus industria et sagacis animi solertia legenti PRÆCEPTORUM NOSTRORUM tenorem lucide poterit esse manifesta.
[6] [tertia Vita non multo posterior; aliæ Vitæ recentiores.] Alterius biographi laudes nonnihil elevat, quem supra appellabamus, Rivetus; nempe ejus scriptionem potius orationem esse quam historiam; ei priorem evidenter præluxisse; ad sæculum eum pertinere forsan X; præcipua ab eo fuisse selecta facta et rhetorice ita adornata ut in festo S. Martini legi possent in choro; utut id est, sive omnium antiquissimam Vitam præ oculis habuerit, sive secundam, discedit aliquando a reliquis, minus idcirco probandus. Dabimus inferius primam et secundam Vitam, tertiamque omittemus; satis habentes quæ diversa sunt indicare in Annotatis. Utramque autem Miraculorum et Translationis editionem ita in unam conabimur conferre, ut nil pereat et simul intelligatur quid in alterutra desit aut differat. Ut Menologia Benedictina præteream, narratur S. Martini Vita in compluribus aliis libris: nempe a Gonono [Vit PP. Occid. pag. 258.] , Menardo [Martyrol. Bened. Observ. lib. I, pag. 358 et seqq.] , Mabillonio [Annales Bened. lib. VI, num. 14 et seqq. tom. I, pag. 134 et seqq. lib. IX, num. 37, pag. 235.] , Bulteau [Abrégé de l'hist. de l'ordre de S. Benoit. tom. I, pag. 261 et 262.] , Bailleto [Vies des Saints, ad 24 Oct.] , Butlero [Lives of the fathers etc., ad 24 Oct.] , Alberto Le Grand [Vies des Saints de la Bretagne Armorique, pag. 645 et seqq. édit. 1837.] , Lobineau [Vies des Saints de Bretagne, tom. II, pag. 4 et seqq.] , Garaby [Vies des Bienheureux et des Saints de Bretagne, pag. 270.] , Deric [Histoire ecclesiastique de Bretagne, tom. II, pag. 1 et seqq. édit. 1847.] et reliquis. Sed nil ex his omnibus elicias, quod in præmissis sancti viri Vitis non habeas. Porro quum ipsa Vita antiquissima sat multo post B. Martini mortem scripta videatur, hinc intelligere est pleraque ex fama, quam eundo crescere experimur quotidie omnes, accepta fuisse, et proin ea hic nobis non adesse monumenta quæ rebus mirabilibus plenam fidem concilient: exploratum quippe est in ipsis ecclesiasticis tribunalibus firmiores postulari probationes pro miraculis quam pro aliis adstruendis rebus passim obviis.
[7] [Quomodo factum sit ut, licet S. Martinus diaconus Nannetensis esset,] Quum autem illius generis non sint quæ de S. Martini ortu, diaconatu aliisque referuntur, nil est quod ea quis in dubium revocet. Difficultas autem exsurgit, quum de ejus in Herbatillicum seu Herbadillicum pagum missione incipit sermo. Superius ad diem præcedentem in Commentario de S. Benedicto fuse de pagis Medalgico, Theofalgico et Herbadillico, qui fere Ligeri, Ladione et Ledione fluviis capiebantur, disseruimus, ostendentes pago Medalgico inclusum fuisse decanatum Medalgicum et territorium S. Florentii; Theofalgico decanatus S. Laurentii et Montis Acuti; et demum Herbadillico decanatus Ratiatensem, Clissoniensem, Maroliensem, Thalemundensem et Asianensem. Pagum Medalgicum et Theofalgicum olim episcopo Pictaviensi subfuisse aperte traditur in diplomate, quod anno 849 Carolus Calvus monasterio S. Florentii Veteris concessit, dicens [D. Bouquet, Recucil, tom. VIII, pag. 501.] consensisse imo potius hortatos esse venerabiles episcopos Didonem Pictaviensem, cujus præsulatui subjacet pagus Medalgicus, in quo supradictus locus (S. Florentii Veteris) situs est, simulque Theofalgicus, Actardum quoque Nannetensem præsulem etc. Similiter indubium est decanatus Maroliensem, Thalemundensem et Asianensem de diœcesi Pictaviensi fuisse, donec episcopatus Lucionensis anno 1317 creatus est. Ast si hi decanatus seu longe major pars pagi Herbadillici Pictaviensi paruerit præsuli, quidni similiter reliqua pars, nempe decanatus Ratiatensis et Clissoniensis? Ast si Ratiatensis decanatus seu clima, in quo Herbadilla jacebat, ejus jurisdictioni fuit obnoxia, quid Nannetensis episcopus, Felix, vir multum commendatus, in alienam messem falcem misit, eo destinans S. Martinum? Quocumque itaque convertamur, difficultatum premimur aculeis; quos amovere, aut tentare saltem, operæ videtur pretium.
[8] [et Herbadillicus pagus pertineret ad diœcesim Pictaviensem] Equidem sentio sæculo VI, quo S. Martinum vixisse constat, climata Ratiatense et Clissoniense de jure fuisse episcopi Pictaviensis: etenim primo hæc climata ad Pictones seu saltem ad Aquitanos spectasse testatum facit Strabo, libro IV de Gallis scribens [Ibid. tom. I, pag. 20.] Ligerim inter Pictones et Namnetas effluere: Ὁ δὲ Λείγηρ μεταξὺ Πικτόνων τὲ καὶ Ναμνίτων ἐκβάλλει; et inferius [Ibid. pag. 21.] iterum Pictones Ligeri et Oceano intercludit. Non aliter Vibius Sequester: Liger Galliæ, inquiens [Ibid. pag. 101.] , dividens Aquitanos et Celtas in Oceanum Britannicum evolvitur. Similiter anonymus Ravennas aut quisquis ille est, de quo non ita pridem cl. v. Boch [Aunuaire de la bibl. royale, année 1851, pag. 161 et seqq.] disputavit egregie: Ligeris, ait [D. Bouquet, tom. I, pag. 121.] , qui dividit inter Gallias et ipsam Aquitaniam; et sic alii, qui postquam Augustus Aquitaniæ fines propagasset scripserunt. Atqui provinciam seu potius terminum ecclesiasticum, intra cujus ambitum diœcesis Pictaviensis jacebat, limitibus provinciæ Aquitanicæ civilis circumscriptum fuisse non communis tantum illius ævi lex manifestum facit, sed vel sola inscriptio S. Hilarii Pictaviensis libri, in qua per provincias civiles distinguuntur episcopi et apprime leguntur episcopi provinciæ Aquitanicæ [S. Hilarii Opp. col. 1149.] , quum videlicet circa annum 358 nondum duas in partes divisa esset [Cfr D. Bouquet, tom. I, Præf. pag. XV.] : quocirca ut Oceano et Ligeri terminabatur provincia Aquitanica civilis ita et ecclesiastica, et proin diœcesis Pictaviensis, ultimus ad caurum provinciæ ecclesiasticæ finis. Et quidem, quod secundum nostrum argumentum est, videmus S. Hilarium episcopali munere his in partibus fungentem; scribit quippe S. Gregorius Turonensis [De Gloria Confess. cap. LIV.] : Intra ipsum Pictavorum terminum, qui adjacet civitati Namneticæ, id est in vico Ratiatensi, Lupianus quidam in albis transiens requiescit. Hic fertur a Beato Hilario antistite donum baptismatis suscepisse: sed mox, ut diximus, migravit a corpore. Tertio credibile non est terminum Pictavorum, qui, ut modo a S. Gregorio accepimus, vicum Ratiatensem capiebat, et pagum Herbadillicum, cujus partem fuisse Ratiatense clima jam ostendimus, pro ecclesiastico gubernio ita divisa fuisse duas in partes ut altera ad provinciam Turonensem, altera ad Burdigalensem pertineret. Possent et alia id genus addi; quæ tamen brevitatis causa præstat omittere.
[9] [adeoque ipsa Ratiatense et Clissoniense climata,] Quid vero ad hæc adversarii? Nil profecto alicujus momenti, nisi quod postea Ratiatense et Clissionense climata de jure episcopi Nannetensis fuerunt. Verum nil certi ex hoc capite deducere licet: etenim nonne anno 849 pagus seu decanatus Medalgicus adhuc episcopo Pictaviensi suberat? et tamen postea, verisimiliter quum anno 958 hæc tellus penes comites Andegavenses facta est, in episcopi Andegavensis auctoritatem transiit [De la Fontenelle de Vaudoré, Recherches sur les peup. qui habit. le Nord de l'anc. Poitou, in Mém. de la soc. des ant. de l'Ouest, tom. I, pag. 91] . Ut quid simile in Herbadillico fieret pago, aptissima exstitit causa anno 851, quo Respogius, ut loquuntur Annales Bertiniani [D. Bouquet, tom. VII, pag. 68.] , filius Nomenogii ad Carolum, veniens, in urbe Andegavorum datis manibus suscipitur, et tam regalibus indumentis quam paternæ potestatis ditione donatur, additur insuper Redonibus, Namnetis et Ratense. In his quidem adstruendis doleo quod socium non habeo R. D. Tresvaux [L'Eglise de Bretagne, pag. 63.] , autumantem jam anno 843 vicum Lire, quem ad ripam sinistram Ligeris e regione Andenesii (Ancenis) mappæ exhibent, ad diœcesim Nannetensem spectasse; sed quo magis considero et retracto quæ eadem de re in Commentario de S. Vitali Ratiatensi [Act. SS. tom. VII Oct. pag. 1092.] conatus sum, eo firmior mihi insidet sententia illam limitum mutationem anno 851 fuisse factam. Occasio enim talis esse debuit ut sola pars septentrionalis Herbadillici pagi adjiceretur Nannetensi comitatui; quod tunc tantum contigisse liquidum est.
[10] [ibidem tamen prædicaverit S. Martinus.] Verum dum hæc disserimus, nodum constringimus, nedum solvamus. Quid ergo Felix Nannetensis diaconum suum in diœcesim Pictaviensem misit? Sane terminos, quos statuerunt patres, prætergredi semper maximum piaculum in ecclesia habitum est et schismate plenum. Verum solvitur hic nodus ipsa S. Martini Vita, in qua aperte traditur hanc pagi Herbadillici partem, Nannetibus contiguam, plane idololatriæ tenebris adhuc obrutam jacuisse. Atqui nemo ignorat terras infidelium, etiamsi alicui diœcesi inclusæ censentur, haberi tamquam vagas, neque proin ibidem leges de servandis limitibus ejusdem esse ponderis: quin etiam Ariowaldo regi Longobardorum suspicio inerat episcopis non tantam esse auctoritatem in loca procul ab urbibus episcopalibus dissita [Jonas, Vita S. Bertulfi, in sæc. II, Benedict. pag. 161.] ; sane quod fides christiana nondum in ea penetrasse censeretur. Atque his satis sublatum arbitror impedimentum, quominus hæc pars S. Martini Vitæ sincera habeatur: licet ii qui Breviarium Lucionense anni 1836 scripserunt et forte etiam alii eam omittendam judicarint.
[11] [Prima sententia de destructa Herbadilla propter incredulitatem;] De deleto Herbadillæ oppido seu civitate triplicem reperio sententiam; pro prima plane admittuntur omnia quæ S. Martini biographi hac de re tradiderunt; pro secunda fit selectio: nempe Herbadillam exstitisse, eamque aquis fuisse obrutam facile conceditur; miraculo id factum rejicitur; demum juxta tertiam inter fabulas referuntur omnia. Singularum momenta conabor proponere, litis diremptionem lectoris permittens judicio. Porro id prodigium verum habet non tantum Albertus Le Grand, sed et Menardus [Martyrol. Bened. pag. 358 et 359.] , Bulteau et qui notas adjecit ad S. Martini Vitam in sæculo I Benedictino: Certe, inquiens [Pag. 372.] , ne quis hoc prodigium in fabulis habeat, ex ipso lacu, in duo fere milliaria porrecto, veterum ædificiorum rudera, tigna, variaque supellex etiamnum extrahi ab incolis feruntur. Postmodum tamen Mabillonius in Annalibus Benedictinis [Lib. VI, num. 15, tom. I, pag. 134.] ejusdem prodigii narratui inseruit hanc parenthesim: Fabulam alii malunt dicere. Ipsum argumentum de tignis et ædificiorum ruderibus destruere tentarunt Lobinellus [Vies des Saints de Bretagne, tom. II, pag. 9 et 10.] et Deric [Histoire ecclésiastique de Bretagne, tom. II, pag. 4 et seqq.] , animadvertentes tigna illa et rudera illuc potius vehi a quatuor rivis, molendinorum ruinas et domuum secum rapientibus.
[12] [secunda sententia;] Secundam sententiam sequuntur Valesius [Notitia Galliæ, pag. 245.] , Huet [Statistique de la Loire Inférieure, cfr Mém. de la soc. des antiq. de l'Ouest, tom. V, pag. 419.] et de la Fontenelle [Recherches sur les peup. qui habit. le Nord de l'anc. Poitou, Mém. de la soc. etc., tom. I, pag. 96 et passim.] , quisque suis pugnantes argumentis: videlicet primo Vitam S. Martini Vertavensis, utut multo post ejus mortem scriptam, non spernendum esse monumentum, in eoque peccatum quidem forsitan fuisse vertendo in miraculum rem naturalem, non tamen credibile videri nil veri subesse. Secundo, in Vita S. Amandi, Trajectensis episcopi, tradi eum hinc oriundum fuisse; sed hæc assertio fallax est: re quidem vera in una ex ejus Vitis [Act. SS. tom. I Feb. pag. 854.] dicitur B. Amandus in pago Herbatilico non longe a littore Oceani Galliæ… traxisse originem; unde sane constet pagum Herbatilicum exstitisse; verum non is, sed oppidum Herbadilla in controversia est positum. Tertio in auxilium vocantur quæ de S. Senochi natalibus in ejus referuntur Vita; ast iterum fit fucus, quum ibi nil aliud legatur quam sequentia: Igitur Beatissimus Enoch *, genere Theiphalus Pictavi pagi, quem Theiphaliam * vocant, oriundus fuit. Quarto in Chronico S. Brioci et in aliis libris scribi civitatem Herbadillam a Begone spoliatam fuisse; verum id argumentum dupliciter peccat, quum hinc sequeretur hanc civitatem sæculo IX adhuc exstitisse; quamvis nil tale in illis scriptis inveniatur, sed a Lamberto comite Nannetensi REGIONEM Herbadillam Gueferio nepoti suo concessam fuisse; Begonem vero, ex improviso in Herbadillam (scilicet regionem seu pagum) cum multitudine militum aggredientem, Gunferium minime potuisse invenire [Ap. D. Morice, tom. I, col. 20 et 21.] . Quinto non intelligi, quomodo factum esset ut, si supponatur Grandemlacum ante S. Martini ævum exstitisse, nullus ex scriptoribus, qui ante sæculum VI plurium pagi Herbadillici locorum meminerunt, uspiam sermonem fecerit de Grandilacu seu loco, eumve pro indicio topographico adhibuerit; hinc pronum esse credere tunc nondum exstitisse hunc lacum eumque proin destructæ postmodum Herbadillæ sedem occupare; sed, ut modo videbimus, multo magis admirantur alii a nemine umquam de splendida Herbadilla civitate mentionem esse factam. Sexto absque miraculo facile creari lacum terræ hiatu et maritimis æstibus, seu etiam Ligeris exundatione, stagnantium aquarum ebullitione et id genus aliis. Quæ Lobinellus, præcipuus tertiæ sententiæ assertor, nedum neget fieri potuisse, contra affirmat quam maxime; adeoque quis ignoret in Neerlandia, in Anglia et alibi sæpius aquis depressa fuisse loca? Sed quod res fieri possint, parum juvatur historia, rerum veritatis indagatrix. Septimo demum verisimile esse Herbadillicum pagum nomen suum debere capiti seu præcipuo oppido, non secus ac alios pagos: egregium argumentum, si constaret cæteros pagos nomen suum sumpsisse a suo capite: sed nuspiam hanc legem aut morem probatum video, sed contra aperte impugnatum et eversum in chronici Gotvicensis prodromo [Pag. 528 et seqq.] .
[13] [tertia sententia.] Tertiam, ad quam jam venio, tenet sententiam Dufour, qui in Aquitania sua antiqua [Cfr Mém. de la soc. des ant. de l'Ouest, tom. V, pag. 411.] aperte pronuntiat numquam exstitisse civitatem seu oppidum nomine Herbadillam; Mabillonius in Annalibus fabulam esse clare indicat; et ut alios historicos, necnon recentiora Breviaria omittam, Lobinellus multis universam hanc historiam impugnat. Primum ab eo in illam emissum telum non quidem imbelle, sed minus certum et sæpius in hoc rerum genere periculosum est, nempe videri totam hanc historiam confictam secundum divinum exemplar de deleta Sodoma, ita ut ne fœmina quidem, videndi avidior et in lapidem versa, absit. Secundum, qui eam primus narravit, eum tam absurdo ductum fuisse genio, ut post descriptum S. Martini de deleta Herbadilla dolorem et pœnitentiam, in appendice tamen addat deinceps abs sanctissimo viro alia deleta fuisse oppida: verum hæc jam dici nequeunt, quum antiquiorem in medium deduxerimus scriptorem, nequaquam hujus piaculi reum. Tertium, ante Normannorum clades a nullo scriptore memoratum fuisse id oppidum; ast dabitur, ni fallor, facile Vitam, quam nunc primum in lucem edimus, hoc ævo aliquantisper antiquiorem esse. Quartum, saltem neminem præter S. Martini biographos hujus loci meminisse, multoque minus harum rerum omnium, quas de suo addidit Albertus Le Grand. Quintum, S. Gregorium Turonensem eo ævo vixisse, quo Herbadilla deleta dicitur; hujus pagi claram fecisse mentionem; in colligendis rebus mirabilibus fuisse studiosissimum; et Nannetensem diœcesim intra Turonensem jacuisse provinciam: et tamen alte de stupenda illa ruina siluisse. Sextum, similiter Fortunatum, qui omnes captaret occasiones laudandi Felicis Nannetensis, omisisse tamen Herbadillæ interitum. Septimum, si consideretur locorum conditio, omnia circumquaque ita comparata videri ut, quatuor huc rivis aquas advehentibus, ingens hic adsit undarum stagnum, quin aliqua extra ordinem causa umquam necessaria fuerit. Octavum, imploratam a S. Martino vindictam pugnare cum mansueto Christi spiritu et id genus miracula omnia abjicienda esse. Nonum, valde multos de Herbadilla seu Herbadillico pago sermonem fecisse, sed ita semper ut pagum seu regionem, numquam oppidum seu civitatem intellexerint. Decimum demum et quantum novi ultimum addit R. D. Travers in Dissertatione de re monetaria Britanniæ, nempe historiam de Herbadilla, aquis absorpta, ortam esse ex confusione cum Ratiato, nunc vico Raise, quod sæculo VII inundantibus mari et Ligeri sublatum sit [Ap. Kératry, in nova edit. Vitt. SS. Alberti Le Grand, pag. 647.] : quibus et alia multa de sua adjicit penu. Quid ergo? Omnia hæc argumenta mihi æque placere non dixerim; ast pleraque improbare velim multo minus: satis tamen habeo hæc omnia lectori permittere; qui quamcumque amplexus fuerit partem, socios habebit integerrimos.
[Annotata]
* Al. Senoch
* Tiffauges.
§ II. S. Martini vita eremitica; fundatio Vertavi; an regula Benedictina ab initio in usu; fundatio Duogemellensis et Durinensis. Mors, translationes, cultus.
[S. Martinus, aliquandiu in silva Dumensi eremita,] Quum itaque nihil proficeret S. Martinus verbi Dei prædicatione, vitam eremiticam ducere statuit in silva, quam Dumen, seu Du-Men vocant; quemadmodum tres biographi aperte tradunt. Ast nequaquam hæc placent Lobinello, æstimanti illa omnia huc traducta ex Vita S. Martini, episcopi Braccarensis, qui quod Dumiense condiderit et incoluerit monasterium etiamnum Dumiensis appellatur; et cujus Vitam in opere nostro habes ad diem XX Martii [Act. SS. tom. III Mart., pag. 86 et seqq.] deinde in Nannetensi vicinia ignotam esse Dumensem silvam et ab antiquioribus scriptoribus numquam memoratam. Verum his Lobinelli assertis opponit R. D. Tresvaux Du Men vocabula esse probe Britannica, quæ significent Nigram Rupem seu Nigros Lapides; dein ab historicis posterioribus memorari silvam hujus nominis, Nannetibus contiguam et Vertavum capientem: sed quidni hos historicos nomine suo designat? Interea eorum locum suppleant primus S. Martini biographus, scribens: Sylva, quam Dumen vocant; secundus: A sylvæ illius, quam Dumen vocant, remotissimis partibus; tertius vero: Silva namque est quæ ab incolis regionis usque in præsens Du-Men nuncupatur. Quæ testimonia flocci haberi nequeunt, etiamsi nunc hujus silvæ situm nemo facile assignaverit.
[15] [condit Vertavum, non (ut videtur) regulam Benedictinam amplexus;] Hinc Vertavum, duabus leucis ultra Ligerim a Nannetis distans, venit, qui locus etiamnum Vertou dicitur. Plura collegit R. D. Tresvaux [L'Eglise de Bretagne, pag. 487 et seq.] de abbatia, quam hic fundavit S. Martinus; nobis vero satis fuerit dixisse eam ineunte sæculo XII, quum idem abbas præesset Vertavensi simul et Ensionensi seu S. Jovini de Marnis asceteriis, versam esse in præposituram seu cellam S. Jovini. In prima et secunda Vita legitur S. Martinus Regulæ ibidem statuisse normam, quam districtione præcipuam a transalpinis partibus fertur detulisse; quibus verbis Regulam S. Benedicti designari, quod S. Gregorius M. in Dialogis [Lib. II, cap. 36, tom. II Opp. col. 272.] eam vocarit discretione præcipuam, arbitrantur plerique. Verumtamen plurimæ sunt dubitandi causæ. Prima, facile fieri potuisse ut, quum biographi multo post S. Martini ævum scripserint, videntes regulam S. Benedicti suo tempore Vertavi observari, ipsi crediderint eam ab initio illic fuisse in usu et proin a S. Martino inductam [Vies des SS. de Bretagne, tom. II, pag. 14.] . Secunda, censeri S. Benedictum obiisse circa annum 543 [Mabillonius, Annal. Bened. lib. V, cap. VIII, tom. I, pag. 105.] , nec multo ante mortem scripto tradidisse suam Regulam [Cfr D. Mège, Vie de S. Benoit avec explic., pag. 451 et seqq.] et S. Maurum in Gallias destinasse [Mabillonius, Annal. Bened. lib. IV, num. XLVII et seqq. tom. I, pag. 96 et 97.] ; unde sequeretur aliquot annis post Vertavenses jam fuisse Benedictinos: quod argumentum eos sane non tangit qui æstimant S. Benedicti Regulam, tamquam novum solem, statim fere omnia lumine suo illustrasse monasteria; sed eos tantum qui ejus progressum maxime fuisse lentum, præcipue ante S. Gregorii Magni tempora, persuasum habent. Tertia, biographum tertium emendasse quæ alii scripserant, ajens tantum: Ipse quoque cum eis regulari lineæ morum se subdidit: quam Regulam priorum patrum decretis institutam a transalpinis ferunt regionibus ab ipso delatam; per Regulam autem priorum patrum decretis institutam non intelligi Benedictinam, sed collectionem multarum antiquiorum, prout testis est ipse Mabillonius [Ibid. lib. III, num. XXXVI, tom. I, pag. 66 et alibi.] . Quartam addit Cointius [Annal. eccles. Franc. ad an. 565, num. XIII, tom. II, pag. 60.] , qua se tamen parum percelli profitetur Lobinellus, nempe nullam familiaritatem inter Beatos Maurum et Martinum legi intercessisse, quamvis Glannafoliense monasterium, cui Maurus S. Benedicti quondam discipulus præerat, a Vertanensi, quod Martinus abbas administrabat, bidui tantum itinere distaret. Quinta, omnes biographos nil certi de S. Martini italico itinere habuisse, nil de asportata Regula, adeoque vim aliquam inferendam rerum seriei ut hæc alicubi inserantur: quocirca ipse Mabillonius in annotatis ad Vitam tertiam [Sæc. Bened. I, pag. 374.] , postquam meminit a Menardo affirmatum Regulam S. Benedicti Vertavi ab initio viguisse, subdit: At cum hic auctor dubitanter in eam rem loquatur, id annotare maluimus quam affirmare: neque nos hic fidem nostram obligabimus. Sexta demum, non videri stabilitatem, quæ singularis Benedictinæ Regulæ pars est, a S. Martino suis monachis fuisse præscriptam; quantum judicare licet ex his quæ inferius de S. Ebrulfo dicentur.
[16] [condit Duos Gemellos in diœcesi Bajocensi ibique videtur fuisse] Utut id est, ex hujus loci sancto contubernio tanta erupit sanctitatis opinio ut tota inde fragraret Neustria. Nam Martinus plurima undique contruxit cœnobia: hæc primus biographus et secundum eum ambo reliqui similia. Quo pertinent quæ Ordericus Vitalis de S. Ebrulfo tradidit: Facta distractione rerum, quidquid habere potuit, pauperibus erogat. Conjugem, quam ut patris nomen haberet acceperat, sacro velamine consecrans cælesti sponso condonavit. Ipse tamquam elapsus a naufragio ad monasterium festinavit. Et factus monachus, mansit ibi in omni humilitate, serviens Deo per aliquod tempus, excrescebatque in eo magis magisque sanctæ conversationis affectus. Relator Vitæ monasterium, ad quod præfatus vir confugit, proprio nomine non distinguit. Unde quod de hoc seniorum relatione didici, dignum duco futuris breviter enodare. Venerabilis Martinus, Vertanensis abbas, abbatiam construxerat in loco, quem Duos Gemellos ab antiquitate vulgus vocitat pro resuscitatione geminorum, quam ibidem factam vetustas memorat. Nam geminam prolem potentis heri mors immatura sine baptismo rapuerat; unde nimius dolor utrosque parentes invaserat. Martinus autem, ab Anglia reversus, amicos lugentes invenit, consolationem e cælo quæsivit, meritis et precibus geminos vitæ reddidit, eosque in patrimonio eorumdem monachos Deo dicavit. Antiquum ab eventu eidem loco nomen usque hodie perseverat et ingens congeries lapidum in fundamentis ædificiorum et ruinis maceriarum evidens testimonium dat, quod magnæ dignitatis hominum habitatio Bajocensium pagum illustraverit. Ebrulfus, adhuc divitiis et honoribus potens laicus, præfati (ut dicunt) cœnobii constructionis astitit cooperator idoneus. Incipientes enim consiliis adjuvit, hæsitantes corroboravit, opibus et fundis multisque modis res nuper inceptas augmentavit. Ad postremum omnibus nudatus ibi se abdicavit, verusque Dei pauper monachile scema ibidem suscepit, et armis obedientiæ Deo militavit et intuentibus exemplo coruscavit.
[17] [magister S. Ebrulfi;] Hæc Ordericus [Hist. Eccles. lib. VI, ap. Chesnium, Scriptt. rer. Norman. pag. 609.] ; quæ postquam recitavit Cointius [Ann. Eccles. Franc. ad an. 565, num. XI et XII, tom. II, pag. 59.] , continuo impugnat asserens non in Breviariis Nannetensi et Cenomannensi, non in Vita edita ab Hugone Menardo, non in Ms. Compendiensi, non demum in ea, quam contexuit Albertus Le Grand seu de Monte Relaxo, ullum reperiri vestigium peregrinationis, quam Martinus Nannetis in Angliam et ex Anglia Bajocas susceperit; immo Martinum ex Italia regulam suam asportasse ferri. Verumtamen exstabat Vertavi traditio S. Martinum in transmarinas ivisse partes; quibus Anglia designari videtur. In libro nempe Miraculorum legitur: Erat autem princeps, cujus nomen excidit, transmarinis in partibus, qui filiam habebat, quam atrox dæmonum legio vexare consueverat; et ad quam sanandam accersitus fuit S. Martinus; hinc deinde super marmoreum discum, loco cymbæ, reversus. Pro altero argumento: Suspicari licet, inquit Cointius, Ebrulfum in cœnobium secessisse, priusquam Martinus prima Vertanensis monasterii fundamenta jaceret; quæ dein urget ope chronologiæ, quam non ex certis testimoniis, sed meris conjecturis proposuerat Albertus Le Grand. Quocirca et S. Ebrulfi vitæ ordo et S. Martini hic in quæstionem veniunt.
[18] [neque utriusvis ætas, quæ inquiritur, obstat;] Porro S. Martini ætas rerumque gestarum series metienda est ex ætate S. Felicis, qui anno 582, ut ostendit ex S. Gregorio Turonensi Sollerius [Act. SS. tom. II Julii, pag. 471.] , ægrotare cœpit, et die VIII Januarii anni sequentis, quemadmodam vult R. D. Tresvaux [L'Eglise de Bretagne, pag. 58.] , vita functus est anno episcopatus sui tricesimo tertio, ætate septuagenaria; unde liquet eum anno 549 aut 550 episcopalibus indutum fuisse infulis, et proin non ante hoc tempus S. Martinum creatum fuisse diaconum. Quod si dein aliquot addantur anni, quos prædicando in pago Herbadillico, vita eremitica ducenda, itinere forte Italico instituendo et initiis Vertavi ponendis insumpserit, statuendum videtur Duorum Gemellorum monasterium inchoari non potuisse ante annum Christi 560; sed nil cogit ut hæc tardius facta habeamus. De S. Ebrulfi ætate compertum habemus imprimis nativitatis et mortis annum, videlicet ex duplici Chronico Ms. Monasterii Uticensis et ex Guillelmi Gemeticensis libro VII, capite XXIII; in quibus legitur anno 517 natus et anno 596 vita functus [Cfr sæc. I Bened. pag. 359.] . Ex eodem Guillelmi Gemeticensis loco novimus Uticense monasterium Chilperico et Sigeberto regibus fuisse conditum, et proin non ante mensem Decembrem anni 561, Clothario eorum patri funestum [Cfr Gebhardus, Reges Francorum Meroving. pag. 51.] . Re quidem vera S. Ebrulfi biographus tradit elapso anno vicesimo secundo inchoationis eorum in ipsa eremo, in eodem monasterio ab incursione insidiatoris generis humani pestiferam cladem subitaneæ mortis ingressam affuisse; quam eamdem luem arbitratur Mabillonius [Sæc. I Bened. pag. 357.] de qua S. Gregorius Turonensis ad annum 582; unde primordia Uticensis asceterii ad annum 560 pertinerent. Sed justo infirmior argumentatio, quum S. Gregorius de generali lue instituat sermonem, biographus de particulari: quid autem vetat quominus simili malo Uticum tentatum fuerit aliquot annis postquam per magnam Galliæ partem incubuisset generalis illa tabes? Fieri etiam potest ut Uticum usque progressa sit gravis lues, quæ anno 591 mense secundo tam in Turonico quam in Nannetico agro populum adtrivit, et de qua S. Turonensis præsul libro X Historiæ [Ap. D. Bouquet, Recueil, tom. II, pag. 383.] . Argumenti itaque infirmitatem satis sensit Mabillonius [Annal. Bened. lib. VI, n. XIV, tom. I, pag. 135.] ipsemet et secundum eum Galliæ Christianæ scriptores [Tom. XI, col. 406.] , notantes annum incepti Uticensis monasterii sibi haud satis compertum esse et exploratum. Maneat itaque Guillelmo Gemeticensi sua fides, et ponantur Uticensia exordia inter exeuntem annum 561 et 575, quo Sigebertus misere obiit; adeoque nil impedimenti superesse videtur quominus S. Ebrulfus circa annum 560 aut certe aliquanto ante annum 574 Duorum Gemellorum cœnobii constructionis astiterit cooperator idoneus, et non diu post ipse fundarit Uticense.
[19] [quid hac de re affirmet Ordericus Vitalis:] Cæterum Cointius opportune animadvertisset Ordericum Vitalem non hæsitasse utrum S. Martinus Duorum Gemellorum condiderit cœnobium (nil quippe dubitans id affirmat), sed utrum S. Ebrulfus eo se primum receperit: quamobrem si cui liberet S. Martino eripere gloriam quod S. Ebrulfi pater spiritualis fuerit; eodem tamen jure non negarit Duorum Gemellorum asceterium sua ei debere initia, quum certum hæc habeant solertissimi Orderici testimonium. Permansit ibidem præterea S. Martini memoria, ita ut ecclesia ejus honestaretur nomine; sed juverit quæ de hoc innotuere loco hic tradere, quum pauca sint et nonnulla ad sancti nostri gloriam faciant.
[20] [reliqua fata hujus asceterii et vestigia cultus S. Martini.] In Actis episcoporum Cenomannensium [Analect. tom. III, pag. 417.] , inquit Mabillonius [Annal. Bened. lib. VI, num. XIV, tom. I, pag. 135.] , laudatur abbas monasterii Duo-Gemellensis sub Dagoberto ejus nominis primo; ibidemque [Pag. 240.] Herlemundus ejus urbis episcopus, qui origine Coloniensis clericus fuerat, dimisso ob tyrannorum violentiam episcopatu, orbatus oculis se recepisse ad monasterium quoddam, ubi frater suus abbas præerat, Duos-Gemellos appellatum, in pago Bajocassino. Id factum regnante Pippino. Volunt [Gallia Christ. tom. XI, col. 407.] jam pridem, sæculo nempe septimo exeunte, a S. Annoberto Liberiacensi abbate missos illuc fuisse e suis monachos; qui, quum Duo-Gemellenses ad vitam canonicam deflexissent, eos ad monasticam reducerent; sic quippe jussisse S. Gereboldum, episcopum Bajocensem. Nulla deinceps hujus monasterii mentio, præterquam in Historia translationis SS. Petri et Marcellini, in qua legitur ad annum 827, cœcus quidam nomine Hildeboldus, ad S. Salvii profectus de monasterio quod ad Duos Gemellos appellatur, lumen oculorum recepisse [Cfr Annal. Bened. lib. XXX, num. VII, tom. II. pag. 477.] ; et in testamento Ansegisi abbatis, anno 831 ad Duorum Gemellorum monasterium libras duas largientis [Ibid. lib. XXX, num. IX, tom. II, pag. 504.] . Deletum deinde a Normannis, videtur venisse in manus laïcorum: nam, ut subdit Gallia Christiana [Tom. XI, col. 406 et 407.] , Robertus de Villiers monasterio S. Vigoris Cerasii, cujus Robertus tunc temporis erat abbas, dedit prioratum de Duobus Gemellis cum omnibus quæ ei cedebant et de jure patronatus sui erant, scilicet statum loci, ecclesiam S. Martini et decimam villæ, dimidiam ecclesiæ de Ver etc. Robertus idem fundavit lampadem ante altare S. Martini cereumque pro Missa de B. Virgine. Guillelmus de Ver anno 1224 et Sanson Guart anno 1227 nonnulla largiti sunt pro eodem cereo. Denique in Regestis Anglis custodia temporalium abbatiæ S. Vigoris Cerasii, necnon et prioratuum S. Fromundi et S. Martini de Duobus Gemellis commissa legitur viris religiosis abbatiæ prædictæ anno VI Henrici V. Nunc simplex prioratus a Cerasio dependens, a Carentonio quinque aut sex leucis distans.
[21] [Durinense monasterium condit;] Cognovimus præterea tertium ex monasteriis, quæ S. Martinus excitavit, videlicet Durenense; ut omittam Ensionense seu S. Jovini de Marnis, de quo in Historia translationis sermo fit. De Durenensis autem nomine lis moveri potest: in Chronico quippe S. Brioci [Ap. D. Morice, tom. I, col. 21.] et Nannetensi [D. Bouquet, Recueil, tom. VII, pag. 219] scribitur Durenum Theofalgiæ vicus; in antiquissima Vita et in altera adhibita ab Alberto Le Grand Durinum; in secunda et in tertia Durivum; in Vita edita a Menardo Dirimum; et demum Dureium in Fragmento Historiæ Britanniæ Armoricæ [Ibid. pag. 48.] . Quum Vitæ in sæculo Benedictino editæ passim ab eruditis adhibitæ fuerint, ibique ex suggestione D. Jacobi Sergent, prioris claustralis S. Jovini de Marnis, annotatum fuisset: Durivum sic dictum a duobus rivulis illuc in unum confluentibus (la grande et la petite Maine); passim invaluit ut Durivum verum habeatur nomen. Pro Dureno tamen seu Durino pugnant major et melior codicum pars; dein vulgare nomen adhuc esse Durin in præmisso annotato additur. De etymologia seu originatione disputare nolim, licet verisimilius videatur esse nomen Britannicum non secus ac Dumen, de quo antea. Cæterum Durenense monasterium, quod ut hoc quidem ævo duplex erat, virorum et mulierum (de qua re non semel diximus), postea redactum est in prioratum cum nomine S. Georgii de Monte Acuto, non secus ac Vertavum, abbatiæ S. Jovini de Marnis subditum. Situm erat quatuor aut quinque leucis a Vertavo, in loco qui nunc in mappis dicitur S. George de Montaigu.
[22] [quo anno ibi mortuus sil;] Quomodo ibidem mortuus sit S. Martinus satis explicatur in Vitis. At quo anno? Albertus Le Grand ponit anno 589; Menardus, Sæculum I Benedictinum, Mabillonius in Annalibus et Bulteau anno fere 600; Proprium Nannetense et Bailletus signant annum 601; Lobinellus inter annum 625 et 630; et alii alia. In media itaque harum sententiarum diversitate statuendum ante omnia videtur S. Martinum mortuum fuisse priusquam Dagobertus, Francorum reipublicæ princeps, multis et variis bellorum eventibus premeretur, et de cœnobiis sanctorum multa auferret, quæ suis militibus partiretur; tunc enim Centulfo, similia Vertavi nomine regis patranti, e cælo vindex adfuit, quemadmodum in libro Miraculorum legetur inferius. Atqui Dagobertum in hæc probra incidisse ab anno 629 aut sequenti ex Fredegarii Scholastici Chronico [Cap. LX, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 437.] manifestum est, et proin S. Martinum jam tum abiisse ad superos. Præterea jam aliquanto ante annum 583, quo S. Felix obiit, diaconum fuisse similiter certum est. Dein si admittas S. Ebrulfum monasticæ vitæ posuisse primordia in Duorum Gemellorum asceterio, id inter annum 560 et 574 necessario fuisse factum adeoque jam tunc initium datum Vertavo ostendimus supra. Alios temporis limites non habemus: unde pateat nil ex his vehementer obstare adversus quampiam ex præmissis sententiis.
[23] [Lobinelli sententia.] Lobinellus, ut ad annum saltem 625 S. Martini vitam proroget, se inductum testatur silentio S. Gregorii Turonensis: quomodo enim de viro apostolico, tot cœnobiorum conditore, trecentorum monachorum patre et non procul a Turonibus plerumque agente, tacuisset? quocirca æstimandum S. Martinum diaconi partes aut saltem viri apostolici implesse usque ad S. Felicis obitum; diu dein degisse in eremo; et circa annum tantum 600 Vertavo dedisse initium. Huic argumento negativi generis aliquam vim inesse haud inficias ibo; non tantam tamen ut a communi sententia, quæ S. Martini obitum ad annum circiter 600 statuat, recedendum videatur; maxime quoniam S. Gregorius lites habebat cum S. Felice de rebus quibusdam temporalibus [Hist. Eccl. Franc. lib. V, cap. v, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 235.] ; quælites originem forte suam habebant a tempore, quo S. Martinus pro diaconi sui officio temporalia ecclesiæ Nannetensis bona procurabat: unde nil mirandum foret a S. Gregorio plane præterita fuisse S. Martini gesta; etiamsi nonnullo tempore ante esset mortuus, quam ille suam Historiam absolvisset. Cæterum quis ignoret mediam fere rerum suo tempore in Galliis gestarum partem a Turonensi historico fuisse omissam?
[24] [Dureno fertur Vertavum, hinc Noviheriam, ubi S. Veteranus quiescebat;] Quocumque demum anno S. Martinus diem obierit, id certum Dureni hoc factum. Quo pacto hinc Vertavum ejus delatum sit corpus explicant biographi. Jacuit id Vertavi humi sepultum, donec Normanni Nannetibus potiti S. Gohardum episcopum ad altare occiderunt; quod non anno 864, ut in Historia Translationis legitur, sed die 24 Junii anni 843 contigisse fuse ostendit Janingus in Commentario de S. Gohardo [Act. SS. suppl. Junii, pag. 244 et 245.] . Qua trucidatione audita, timore perterriti Vertavenses e sepulcro eduxere S. Martini exuvias et fugere Noviheriam, ubi B. Veteranus quiescit humatus et ibi aliquanto tempore commoratum. Quam in rem animadvertit Mabillonius [Annal. Bened. lib. XXXII, num. LXIX, tom. II, pag. 597.] : Duo sunt in pago Andegavensi nostri ordinis prioratus sub titulo S. Veterini, quorum unus vulgo S. Veterin appellatur, eo forsan in loco situs, qui olim Noviheria vocabatur: alter in vico Geinensi, de Gennes, cujus meminit S. Gregorius episcopus in libro IV de Miraculis S. Martini cap. XIV. Est et vicus in confinio pagi Pictavensis vernacule Vihiers dictus, quod nomen ad Noviheriæ vocabulum satis accedit.
[25] [Mabillonii his de rebus conjecturæ expensæ.] Minus placent hæ Mabillonii conjecturæ. Etenim non de S. Veterino sed Veterano agitur; atque hic quidem Noviheriæ quiescebat, dum ille jaceret in vico Geinensi, ut manifeste constat ex diplomate [Ap. D. Bouquet, tom. VIII, pag. 480.] , quo Carolus Calvus anno 845 Glannafoliense monasterium donavit, tradens ei res quasdam sitas in pago Andegavensi (ad ripam sinistram Ligeris infra Salmurium), in loco, qui nuncupatur Gena, ecclesiam constructam in honore S. Veterini, quo ipse corpore requiescit etc. Ejusdem dein corpus, minantibus Normannis, Trenorchium atque hinc Corbiniacum in agro Nivernensi delatum est [Sæc. IV Bened. part. I, pag. 562.] , ubi ejus festum die 23 februarii [Martyrologium Univ. Castellani et Autisiodorense de Caylus.] et 18 julii [Act. SS. præterm. ad 18 Julii.] agebatur. Quum itaque nequaquam verisimile sit Noviheriam uno eodemque tempore dictam fuisse Genam seu Geinam, sequitur S. Veteranum non confundendum cum S. Veterino, ut ab aliquibus factum. Pariter consentire non ausim Noviheriam esse Vihiers seu Vihers, quum hic locus semper Viheriæ dictæ videantur, et monasterio seu prioratui anno 1061 inchoato titulus non datus fuerit S. Veterani, sed alteri ecclesiæ B. Mariæ, alteri S. Jovini [Cfr Gallia Christ. tom. II, col. 1274, et Antiq. de l'Ouest, tom. IV, pag. 46.] . Quæ vero Mabillonii conjecturis substituantur, non habeo; id unum notare contentus iter non per Ligerim, sed vehiculis et immenso jumentorum apparatu institutum et proin ad sinistram fluvii positam fuisse Noviheriam, nec tamen longe abejus ripis, quum per ejus alveum res ponderosæ transvectæ fuerint; certum quoque videtur Noviheriam non in pago fuisse Pictaviensi; quum de repulsa, quam ab Ensionensibus postea passi sunt Vertavenses, titulus hæc habeat: Quomodo corpus ejus sanctum a Pictavinis sit repudiatum: unde Ensionem intra pagum fuisse Pictaviensem, Noviheriam autem extra hunc pagum, pronum est concludere. Vetustum Breviarium S. Jovini inferius citandum, innuit Noviheriam in pago fuisse Amniaco; sed quis ille sit pagus frustra inquisivi.
[26] [Novtheria post multos conatus invehitur S. Martini corpus Ensionem seu ad S. Jovini;] Postquam itaque Noviheriæ aliquantum temporis substitissent Vertavenses, Ensionem, quam sui juris arbitrabantur cellam, profecti sunt. Verum Ensionenses, qui canonicam admiserant vitam, veriti ne ad monasticam redire cogerentur a Vertavensibus, finibus suis eos excedere jusserunt. Quocirca nil supererat quam ut Pippinum II, Aquitaniæ regem, qui tum in pago Arvernico morabatur, adirent; Branziacum * vicum, Landrico in beneficium datum et Ensionensem cellam sibi reddi efflagitaturi. Petitis annuit princeps; qui rogante Landrico ipsomet, regium præceptum pro Branziaci restitutione Vertavensibus concessit literisque monuit comitem Pictaviensem ut Ensionense monasterium eis reddendum curaret et canonicos, qui monasticæ se non subderent regulæ, pelleret. Hoc pacto via aperta Vertavensibus eorumque beatissimi patroni corpori. Hæc fere ex Historia Translationis. De iisdem in vetusto Breviario Ms. S. Jovini, de quo supra, hæc leguntur [Sæcul. I Bened. pag. 689.] : Pipini Aquitanorum regis temporibus, abbate Ramirando, viro in consiliis provido, corpus B. Martini Vertavensis ab Amniaco pago miraculis coruscans est relatum, et apud Ensium in cellula sui quondam juris auctoritate regia susceptum, atque in ecclesia B. Johannis Euangelistæ juxta corpus S. Jovini ejusdem loci abbatis venerabiliter est locatum. Quo tempore duæ inibi ejusdem honoris et reverentiæ consecratæ Deo habebantur ecclesiæ, alia ad Austrum in B. Johannis Euangelistæ, alia vero e regione ad Septentrionem in memoriam S. Johannis Baptistæ. Inter istas duas collaterales ecclesias media intercapedine via esse videbatur, per quam ob reverentiam et sanctitatem basilicarum, ne aliquis equitando transiret, jure antiquitus servabatur: Beatique Martini ablato corpore, via obstruitur, monachorum inibi mansiones disponuntur et ecclesia S. Johannis Baptistæ in refectorium coaptatur.
[27] [Pippinus II rex Aquitaniæ, licet vulgo aliter statuatur,] Porro si quæratur quo hæc facta sint tempore, non in unam incurritur difficultatem; quum hæc ad id pertineant ævum, quo Pippinum II inter et Carolum Calvum de Aquitaniæ regno ferverent lites. Quæ tamen huc spectent versare nolim; sed pro re nostra animadvertamus S. Martini corpus Vertavo elatum fuisse ad finem mensis junii 843; aliquanto tempore commoratum Noviheriæ; dein frustra tentatum id inferre Ensionem; hinc itum in Alverniam ad Pippinum II Aquitaniæ regem, a quo obtentum præceptum ad comitem Pictaviensem et Ensionenses; atqui hæc facile intra paucos menses fieri potuere; ita ut vel exeunte anno 843 vel ineunte 844 S. Martini corpus Ensionem tandem illatum videatur. Quod si his opponas tunc temporis Pictavienses non paruisse Pippino, sed potius Carolo Calvo; equidem fatebor id vulgo innui [Cfr Art de vérifier les dates, tom. II, pag. 251, 349 et 350; Vaissette, Hist. du Languedoc, tom. I, pag. 535 et seqq.] , quum passim supponatur tunc temporis Carolus Calvus in Aquitania prævaluisse.
[28] [prævalebat tunc in agro Pictaviensi.] Ast si tunc per Aquitaniam amicos et fautores multis habuit in locis; auctoritatem exercebat extra sua castra vix ullam [Cfr Sismondi, Hist. des Français, tom. II, pag. 65, édit. de Bruxelles, 1846.] ; adeoque quum illa S. Martini Translationis Historia documentum coævum sit, oportet ut comes Rainulfus, Pippini hostis infensissimus, tunc Pictavis non fuerit, sed ut eodem rediisset Emeno comes, qui paucis annis ante, quum sibi propter proclamatum Pippinum II Aquitaniæ regem ab adversante Ludovico Pio timeret, ad fratrem suum Turpionem comitem Engolismensem confugerat: ita ut ager Pictaviensis tunc subesset Pippino, non secus ac Engolismensis; in quo Pippinus Caroli Calvi exercitum fudit anno 844; et Sanctonensis; cujus principibus accensebatur Landricus, quem cum Pippino in Alvernia versantem modo videbamus. Atque etiam post pactiones anni 845, per quas Carolus Calvus Sanctonensem, Engolismensem et Pictaviensem pagos nanciscebatur et reliqua Aquitania cedebat Pippino, hujus tamen auctoritas in iisdem nonnihil perseveravit: quemadmodum liquet ex ejus diplomate die 27 maji anni 847 pro Glonnensi S. Florentii monasterio, quod est situm in pago Pictavo [D. Bouquet, Recueil, tom. VIII, pag. 360.] ; ex altero pro monasterio S. Maxentii, dato die 24 martii anni 848 [Tables des Mss. de D. Fonteneau, Mém. de la soc. des antiq. de l'Ouest, tom. IV, pag. 4.] ; et ex tertio mensis decembris ejusdem anni de bonis concessis abbatiæ Nobiliaco et in pago Pictaviensi sitis [Ibid. l. c.] ; ut nil dicam de monetis, Pippino II adscriptis et Metuli cusis et Pictavis [Lecointre-Dupont, Essai sur les Monnaies du Poitou; Mém. cit. tom. VI, pag. 322 et seqq.] . Cæterum quum Pippinus paulatim a se alienos fecerit animos, in multa probra lapsus; hinc nulli exstitisse videntur annalistæ qui quæ ipse egerit narrent; multi vero qui, quæ contra eum sint acta, exponant: unde fiat ut ejus historia maximis involvatur tenebris.
[29] [Quo in loco Ensione sepultus fuerit; S. Martinus] Porro Ensione quievit S. Martini corpus prius juxta S. Jovinum; de qua re consentiunt Historia translationis et Breviarium S. Jovini; ast quum duo ibidem essent templa, eaque in Historia translationis vocentur alterum S. Joannis Baptistæ, alterum S. Petri; in Breviario autem illud S. Joannis Evangelistæ, hoc S. Joannis Baptistæ, hinc fit ut S. Martinus in uno documento dicatur prius in templo S. Joannis Baptistæ humatus, in altero in templo S. Joannis Evangelistæ. Verum quamquam Breviarium istud monumentum domesticum sit, ejus tamen fides posthabenda videtur, quum antiquissima breviaria sæculo XII antiquiora non sint, et maxime quia in illo traduntur pugnantia. Adstruitur quippe prius S. Martini corpus humatum fuisse in æde S. Joannis Evangelistæ et tamen paulo inferius dicitur sublatum ex æde S. Joannis Baptistæ, quod hæc in refectorium mutanda esset. Tenendum itaque est S. Martini exuvias in S. Joannis Baptistæ templo juxta S. Jovini corpus fuisse sepultas, et non post multum tempus elatas et in ecclesiam S. Petri translatas, ut habet Translationis historicus.
[30] [reliqua ejus reliquiarum] Id factum IV nonas decembris; quo vero anno latet. Albertus Le Grand tradit S. Martini corpus Vertavo Ensionem translatum anno 878; idemque habet Lobinellus. Erroneum id esse liquet; sed subibit forsan hoc anno factam fuisse translationem ex templo S. Joannis Baptistæ in S. Petri; non crediderim, quum anno 878 IV nonas decembris seu dies II non dominica, sed feria III esset. Quocirca arbitror potius hoc anno S. Martini exuvias feretro fuisse impositas cum reliquiis S. Judicaelis, regis Britanniæ, et SS. Leominii, Rufini et Marculfi; quod feretrum anno 1130 retectum fuisse iidem Albertus et Lobinellus tradunt, novamque translationem factam; cujus deinceps memoria die dominica post Nativitatem B. M. V. mense septembri celebrata sit; quæ res, licet difficultates ex S. Judicaelis reliquiarum fortuna hic sponte enascantur [Cfr R. D. Tresvaux, ap. Lobineau, Vies des SS. de Bretagne, tom. II, pag. 116.] , non videtur vocanda in dubium [Cfr Chron. Brit. ap. D. Morice, tom. I, col. 4.] .
[31] [fortuna et cultus.] S. Martini reliquiæ, ita jam suo tempore Mabillonius [Sæc. I Bened. pag. 689.] , non amplius exstant in monasterio Ensionensi, quod nunc S. Jovini de Marnis appellatur, ab hæreticis dire violatum. Sacrum ipsius caput in S. Florentii abbatia Salmuriensi colitur, os vero brachii in cœnobio Vertavensi, ubi sancti viri lapis sepulcralis longus amplius quinque pedes cernitur et a fidelibus frequentatur. Sed, ut ex nupera Lobinelli editione intelligitur, Vertavi jam non exstat os brachii S. Martini; periit nempe in sæculi superioris perturbationibus. Templum vero Vertavense meliorem habuit fortunam: quod quippe adhuc exstet, si chorum excipias, hoc sæculo destructum. Exeunte anno 1849 retectæ partes vetustissimæ, sæculi nimirum XI; de his aliisque rebus videndæ ephemerides [Ami de la religion, 22 déc. 1849, tom. CXLIV, pag. 329.] . Valde difficile est propter homonymum sanctum Turonensem novisse ecclesias, in quibus S. Martinus Vertavensis patronus esset. Certissima tamen novimus ex Vita S. Gregorii Nicopolitani seu Armeni, qui circa annum 1000 in Gallias venit et deinceps in Pitivirensi agro sanctissimam duxit vitam. Quum scilicet Pitiverim accessit, noctu divinitus admonitus est quod non longe hinc quædam parva ecclesia in honore S. Martini Vertavensis consecrata erat, ab omni strepitu hominum segregata; quam propter solitudinem incolæ Solam vocabant, non plus ab hoc oppido duobus passuum millibus distantem. Quomodo vero eam adeptus sit S. Gregorius ab Alviza, pia matrona, et vitæ suæ sanctimonia illustrarit, videri potest in ejusdem Vita ad diem XVI martii [Act. SS. tom. II Martii, pag. 463.] . Gallice vocat hunc locum Castellanus in Martyrologio universali S. Martin-le-seul-en-Piverez seu Pitheverais; sed nullum ejus amplius reperio vestigium in Dictionario universali Galliæ, in Mappis Cassini aut in polyptycho præsentis diœcesis Aurelianensis, qua Pitivirum clauditur. Qua vero causa S. Martini cultus ibi ortus fuerit, conjecturæ fieri queunt, nil autem determinari. In ejus honorem dedicatæ dicuntur ecclesiæ in Cré et Dissé seu Dissay-sous-Lelude diœcesis Cenomannensis [Pesche, Dict. topogr. de la Sarthe, vis Cré et Dissay-sous-Lelude.] . Præterea in occidentali Galliæ parte celebrant S. Martini Vertavensis festum plures diœceses; adeoque plurimæ antiquæ et recentiores lectiones mihi ad manus sunt: sed nil in his singulare.
[32] [Hymnus de miraculis S. Martini.] Prosam rhytmicam de S. Martino ex codice Ms. Vertavensi edidit Mabillonius in primo Sæculo Benedictino; hanc et nos hic dabimus:
Lingua, corde, mente tota
Nunc Martini plebs devota
Recolat solemnia;
Cujus probant sanctitatem
Et ferventem caritatem
Miracula varia.
Dum non credit, casum dedit
Herbadilla funditus:
Per Martinum Vertavinum
Floret agmen primitus;
Liberata et salvata
Principis est filia;
Ursus cedit et obedit,
Remota sævitia;
Saxum nare scit per mare
Præsentis imperio;
Nectar sapit fons, quem capit
Iste pro solatio.
Cessit unda; et immunda
Cohors sub efflamine:
Hic redemptus sum et emptus,
Clamat, sacro sanguine.
[Annotatum]
* forte apud Sanctones.
VITA ANTIQUISSIMA S. MARTINI, ABBATIS VERTAVENSIS,
Ex codice Ms. Ultrajectino S. Salvatoris.
Martinus, abbas Vertavensis, in pagis Nannetensi et Pictavensi (S.)
BHL Number: 5670
a
AUCTORE ANONYMO.
CAPUT UNICUM.
Diaconatus Nannetis; prædicatio Herbadillæ; hujus oppidi ruina;
Vertavi monasterii origo; S. Martini obitus in asceterio Durinensi.
[S. Martinus; Nannetis ortus, fit archidiaconus;] Martinus ex nobilissimis parentibus urbis Neustriæ b, nomine Nannetis, ortus fuit. Qui a pueritia tam bonæ indolis apparuit, quod parentibus * eum præceptoribus tradiderunt imbuendum lege divina. In brevi autem ita profecit quod coætaneos scientia et moribus excessit, fulgens maxime facundiæ claritate. Et cum de die in diem cresceret in virtute, corpus subjiciens spiritus servituti; ubi apti temporis metas attigit, Felix c tunc Nannetensis episcopus eum diaconem d ordinavit, committens sibi totius parochiæ curam e. Quomodo autem in illo statu sancte vixerit, quotque animas tam verbo quam exemplo Christo acquisierit, difficile esset ostendere.
[2] [millitur a Felice episcopo Herbadillam, fidem prædicaturus;] Gallia enim adhuc ex parte superstitioni idolorum intendebat, præcipue autem cives urbis quæ dicebatur Herbadilla f: quæ urbs Nannetis contigua, licet Christianorum conterminalis, nullo tamen fœd[er]is pacto jungebatur. Locuples quippe et sufficiens sibi videbatur; cui fertilissimi cespitis multa erat copia; deinde marinis seu Ligeris abundans mercibus, longe a bonorum omnium discrepabat moribus. Unde nullus jam prædicator ibi accedere præsumebat. Venerabilis igitur Felix prædictus vehementer angebatur, quod in tam vicina sibi urbe idolorum cultura vigeret. Vocato itaque Martino diacono suo: Vides, inquit, karissime, quod nostris adhuc temporibus humani generis hostis dominetur antiquus. Cur non erubescimus sic nobis proximas profani cultus nondum extirpasse sordes? Nunc igitur vade ad urbem Herbadillam et populo incredulo verbum Dei annuntians eos fidei Christi labora subjicere.
[3] [repulsam patitur;] Martinus, devote obediens, ascensa navi, ad urbem pervenit; et populo regnum Dei prædicans, vitæ æternæ delicias erebique perpetuas intonat pœnas. Et diutius ibidem conversans, prædicando nihil proficit, sed irridebatur a populo nequam, et nunc de uno loco, nunc de alio expellebatur. Quidam tamen civis ipsius civitatis, nomine Romanus, solus cum uxore credidit et sanctum Martinum hospitio recepit; apud quem commanens, sanctus verba vitæ indesinenter ingerebat miseræ civitati. Deridente autem turba ejus perseverantia *, cœpit sanctus attædiari; ingemiscens quod porcis quotidie margaritas porrigeret conculcandas.
[4] [oppidum submergitur et femina in lapidem mutatur;] Et cum deliberaret quid facto super hoc opus esset, vox sibi divinitus dixit perituram urbem fore; jubens ut cum hospite suo ac ejus uxore civitatem exiret, et prohiberet eis ne retrorsum respicerent. Quod cum fecissent et jam longe discessissent, sanctus Martinus, elevatis oculis et manibus in cælum porrectis, dixit: Tu, inquit, Christe, qui humanum genus venisti redimere, quia hæc civitas, quam laboravi tibi acquirere verbo bonitatis tuæ, pro nihilo computavit; jussistique me eam fugiendo spernere, jube eam perire in æternum, ut hic amplius non sit sedes operantium iniqua, sed operiens eam abyssus oblivione secludat æterna. Cum hujusmodi verba finisset, repente tellus dehiscens pontusque surgens alta murorum fastigia et templorum culmina dicto citius complanavit. Martini autem hospitis uxor, attonita sonore pereuntium, oblita comminationis quam a sancto audierat conversa est retrorsum ut videret quænam causa tumultum hujusmodi excitasset. Porro conversa diriguit; et modo, quo acclivis erat, in lapidem stupefacta remansit, sanctus autem Martinus, a longe stans, amarissime flere cœpit; hujus interitus actorem se accusans h.
[5] [id sibi vitio vertit S. Martinus et in solitudinem abit;] Mundum itaque relinquens, vastam heremum petivit, ab omnium hominum habitatione remotam. Ubi se nimium affligens, herbis et herbarum radicibus solum vivebat. Cum vero fontem ad bibendum ibidem hauriret, convertebatur sibi in vinum optimum. Et cum ibidem diu mansisset in contemplatione, tota mentis intentione suspensus in Deum, tandem admonitus est humanæ habitationis revisere communionem, ne lucerna diutius sub modio latitaret. Igitur a sylva, quam Dumen vocant i, ad locum, qui nunc Vertanus dicitur, properavit. Ibi modicum tempus cum egisset, cœpit ab innumeris frequentari, odore bonæ famæ ejus attractis; e quibus nonnulli sibi jungebantur, illuminari exemplo ejus cupientes; alii ingentia sibi conferebant prædia, quibus vel monasteria construeret, vel pauperibus subveniret; quidam etiam filios suos offerebant Domino servituros.
[6] [inde exit et Vertavum et multa alia condit asceteria;] Nobilissimum igitur cœnobium in honore Beati Joannis Baptistæ ædificavit; quem locum Vertanum a venustate antiquitus dictum remur. Hic Martinus, multitudinem aggregans monachorum, angelicam cum eis ducebat vitam. Regulæ quoque statuit normam, quam districtione præcipuam a transalpinis partibus fertur detulisse k. Ex hujus loci sancto contubernio tanta erupit sanctitatis opinio ut tota inde fragraret Neustria. Nam Martinus plurima undique construxit cœnobia; quibus monachorum multitudo erat tanta, ut ibi centenus l vinceretur numerus: quæ cœnobia strenuissimis monachis committebat; Vertanum sibi reservans. Congruis tamen temporibus eadem monasteria visitabat. Tantæ autem humilitatis et sanctitatis omnibus apparebat, ut nullus eum considerare posset quin sibi mundus vilesceret.
[7] [repulsis dæmonibus, Durini obit;] Visitando igitur venit Durinum m; ubi duo monasteria ædificaverat, unum virorum et aliud mulierum. Cumque ibidem mores scrutaretur, tactus febre decubuit, et cum infirmitate premeretur et circumstarent lectulum monachi, vidit malignorum agmina cum ingenti strepitu horrendum resonantia; et, ut de magno Turonensi Martino legitur, sic et iste illis dixit: Quid hic statis maligni? Abite, inquit, ocius. Tunc illi subito evanuerunt.
[8] [miracula et lis de ejus corpore inter Durinenses et vertavenses;] Cumque itaque Durinum obisset, Vertanenses ad eum requirendum Durinum adeunt. Durinensibus autem corpus reddere nolentibus, lis inter eos et Vertanenses mota est; et utrisque circa corpus locatis, Durinenses sopor invadit omnesque obdormierunt. Tunc Vertanenses, corpus assumentes, fugere cœperunt. Quibus cum contractus occurrisset, et peplum quod erat supra feretrum tetigisset, continuo sanatus est. Similiter et cœcus accurrens lumen recepit. Vertanensibus itaque velociter usque prope ripam, quæ Laudosa prius dicebatur, nunc ab eventu Separis n dicitur, cum sancto corpore pervenientibus, evigilati Durinenses insecuti sunt eos cum armis usque prope istam ripam. Cumque jam prope esset ut corpus sanctum auferretur, orantibus Vertanensibus, fluvius retortus ipsis vectoribus facultatem tribuit transeundi; et cum transiissent fluvius in alveum suum mox rediit.
[9] [apud hos demum sepelitur.] Vertanenses itaque, cum jam hostes non timerent, insultaverunt Durinensibus, dicentes: Quare vos tam tarde commorati estis? Unde et nomen loci usque hodie permanet UT TARDE * vocetur. Durinenses voluntatem Dei videntes reversi sunt ad propria, sepultum est igitur corpus sanctum in ecclesia Joannis Baptistæ, quam ipse beatus construxerat; ubi quanta et qualia operata sit Christi clementia, nulla humanæ industriæ sufficit explicare facundia. Transiit hic Sanctus nono kalend. Novemb. ad laudem Dei omnipotentis. Amen.
ANNOTATA.
a De hac Vita dictum in Commentario numm. 2 et 3.
b Usque ad quod tempus Nannetæ Neustriæ civitas habita illic fuerit, dictum in Commentario numm. 2 et 3.
c De S. Felice in opere nostro dictum est ad diem, quo colitur, VII julii.
d Cointius [Annal. Eccl. Franc. ad an. 565, num. 12, tom. II, pag. 59.] statuit S. Martinum creatum fuisse presbyterum a S. Felice; manifestus lapsus. Satis erat concionaturo diaconatus gradus; itemque abbati: sæpius enim illo ævo in monasteriis nullus e monachis presbyter erat [Cfr Examen hist. et canon. de regul. off. et juribus, pag. 148.] .
e Hinc liquet unum tantum tunc temporisin diœcesi Nannetensi fuisse archidiaconum. Quum cl. v. Guérard [Divisions territ. de la Gaule, pag. 88.] ex Vita S. Leodegarii, qui sub pontifice omnibus ecclesiis ipsius diœcesis est prælatus, statuisset hanc de uno archidiacono legem usque ad sæculum VIII durasse, fidem ipsius S. Leodegarii Vitæ in dubium vocavit cl. v. de la Fontenelle de Vaudore [Recherches sur les vigueries du Poitou, Mém. de la soc. des antiq. de l'Ouest, tom. V, pag. 334 et seqq.] . Equidem crediderim nec certam legem, nec certum exstitisse morem; sed variis in diœcesibus pro necessitate varia et finium amplitudine fuisse actum. Sæculo enim VII, dum viveret S. Leodegarius, in diœcesi Claromontana seu Arvernensi habebas eodem tempore, ut ex secunda S. Præjecti Vita constat, Genesium archidiaconum [Sæc. II Bened. pag. 646 et 648.] et Giroaldum archidiaconum præfatæ urbis [Ibid. pag. 648.] .
f An id oppidum exstiterit et absorptum fuerit quæsitum in Commentario numm. 11 et seqq. Quo vero jure diaconus Nannetensis prædicarit in diœcesi Pictaviensi, ibidem similiter numm. 7 et seqq.
h Hic in tertia Vita seu in ea, quam primo loco edidit Mabillonius [Sæc. Bened. I, pag. 373.] , nos vero omittimus,hæc inseruntur: Sanctus ergo vir Martinus, hæc cernens, et tantarum animarum perniciem ingemens, auctoremque eorum se memorans, lacrymarum semet cœpit abluere fluctibus; flexo se destinans animo fletibus, seseque tradens luctibus, sæculum penitus deliberans relinquere, nec jam deinceps ad cujuslibet dignitatis apicem redire. Calcans itaque celsa mundi cacumina, arcti callis cæli celsa petentis aggreditur ardua; terrenaque despiciens, solum cælestia quærens, ad exteras et sibi incognitas regiones properare festinat ac provincias; demum iter nimis laboriosum sibi assumit. Hic titulo insignis reverentiæ quidem Martinus, virtutum meritis perspicuus ac nobilis, universam Europam in peregrinationis mercede confecit. Hic in montium specubus latitans, gelu frigoreque carnem sui corporis domans, spirituique subjiciendo eam, labra pallida gestans; illic vero diversarum loca (ut præfati sumus) regionum sanctarum peragrans; istic autem diversi operis effectum, scilicet pontes supra rapidissima flumina (quæ usque hodie veram esse nostram confirmant assertionem et ita adhuc in sua permanent soliditate, ut fuerunt,) adeo mirabiles ut omne artificium humanum transcendant; fontes etiam splendidissimi ejus per orationem de arvis producti, non solum cultis in locis, sed etiam incultis, in sola baculi ipsius fixione vivacissime emanant, usque in præsens lenes, dulcissimis et crispantibus aquis uberrimi. Sane de his aquis plurimæ sanitates conferuntur ægrotis; de quibus non solum peregrini, sed et cuncti inter calorem æstatis nimium sitis assiduæ validum exstinguentes ardorem, misericordissimum Deum glorificant Martini, qui sic quotidie per Martinum non solum salutem operatur corporum, sed et animarum. In Alpium quoque invia quantum laboris impenderit, hic orbe colendus omni, ut pervia fierent; et quomodo toto nisu mentis ibi elaboratum est ab illo ut meabile redderet idem iter omnibus, nullus mortalium sermone comprehendere poterit suo. Tamen varia pro viribus suis commercia in naviculam æquoreis fluctuantem undis afferentem atque salutaris dogmatis imbribus irrigantem quosque valebat, æterna pro hoc nunc a Domino consequitur lucra: non solum autem in cælesti patria gaudia possidet absque fine mansura; sed ita præfinitum est a Christo ut quod habet ipse nomen Martinus honorem. Quis locus sane est in terrarum orbe tam procul positus, et abditus, qui beneficia istius gloriosissimi et cum honore nominandi Martini non percepit? Aut quis religionis christianæ ita est extraneus factus qui non ejus sentiat auxilium? Neque enim hæc vox mea solius est, sed testes sunt cunctæ Europæ gentes, id est Germanicus, Hispanicus, Gothus, Gallicus, Stottus [Note: ] [Scottus] , Britto, Vasco, Saxo, Burgundio, necnon et aliæ quam plurimæ barbaræ nationes, limina Apostolorum Romæ frequenter adeuntes. Æstimat Lobinellus omnia hæc itinera potius pertinere ad S. Martinum Dumiensem; quem multum peregrinatum esse constat: equidem arbitror nonnihil quoqueitineratum fuisse S. Martinum Vertavensem, quum ex Vita antiquissima appareat aliquam horum itinerum Vertavi sæculo IX ineunte superfuisse memoriam; quæ vero perfecerit itinera alii determinent, omnia monumenta jam habentes præ oculis.
i De hac silva dictum num. 14 Commentarii prævii.
k De monasterio Vertavensi ejusque Regula vide Commentarium prævium, num. 15.
l Videtur legendus tercentenus numerus; ita in Vita secunda; et in tertia seu prima Mabillonii: Plura præterea condens cœnobia multaque devotorum aggregans collegia, usque ad trecentorum et eo amplius discipulorum greges traditur cumulasse numerum. Eumdem numerum reperit Menardus in codice S. Cornelii Compendiensi, et Albertus Le Grand in aliis tribus Mss. Ex monasteriis, in quæ distributi erant trecenti illi monachi, novimus Vertavense, Duorum Gemellorum, Durinense et verisimillime etiam Ensionense seu S. Jovini. Operæ pretium est animadvertisse hæc in quamdam congregationis seu ordinis religiosi speciem fuisse ordinata, quum unius abbatis visitatione subessent omnia.
m Vide Commentarium prævium num. 21. Quamdiu perseverarit parthenon, adjectus virili monasterio, incompertum.
n Nulla alia videtur superesse memoria Separim (la Sèvre Nantaise) umquam dictam fuisse Laudosam. Fabulas hic vendi æstimat Valesius [Not. Gall. pag. 526.] adeoque Separim, quod nomen aliis Galliæ rivis commune est, vocem esse celticam.
* l. parentes.
* l. perseverantiam.
* Attarde
ALIA VITA S. MARTINI ABBATIS VERTAVENSIS,
Auctore monacho Vertavensi anonymo, qui sæculo IX exeunte vixit.
Ex ms. cod. monasterii Silvæ Majoris, secundum editionem sæculi I Benedictini.
Martinus, abbas Vertavensis, in pagis Nannetensi et Pictavensi (S.)
BHL Number: 5667
a
AUCTORE ANONYMO.
PROLOGUS AUCTORIS.
[Multiplex sanctorum ordo.] Locaturus fundamenta ecclesiæ suæ sanctæ Dominus Christus, postquam eam pretiosi sui sanguinis effusione redemit, et mortis devicto principe, gloriæ se restituit paternæ: nequaquam eam reliquit viduam aut superni moderaminis respectu destitutam. Ipse enim a supernis gloriæ suæ sedibus eam invisere non desiit: et quibus sanæ doctrinæ gubernaculis e mundi liberetur naufragio, sola præscientiæ suæ majestate providit. Quam licet fundarit in Patriarchis et Prophetis futuri sui sacramenti præconibus, amplioris tamen privilegii gratia excoluit in Apostolis, roboravit in Martyribus, qui victricis patientiæ laurea respuere caduca, ut possent adipisci sine fine mansura. Nec virtutis eorum longanimitatem sævientis mundi potuit perfringere terror: quippe quibus vivere Christus erat et mori lucrum. Quorum gloriæ non extorris Confessorum numerosus apparuit chorus; qui licet persecutorum haud experti sint belluinæ crudelitatis rabiem, contra occulti tamen et invisi hostis pugnando machinamenta et proprii corporis blandimenta operum bonorum æmulis ingentia virtutum reliquere documenta. Gloriosior porro Martyrum confessio, quod nec corporei cruciatus exquisitissimis cesserit pœnis: tum demum Confessorum prædicanda virtutis a Deo datæ fortitudo, quod, vitæ labilis voluptate calcata, noxia carnalis suggestionis desideria in semet pro Christi nomine mortificarit. Crucem enim Christi gestantes, inter adversa et prospera eodem virtutis proposito constantes, ab omnium vitiorum superflua labe sese fecere sequestres.
[2] [Hujus scriptionis fides.] E quibus unum virtutis gloria prædicandum supernæ pietatis dignatio mundo huic largita est Martinum: qui scutum fidei viriliter tenens, contra venenosi anguis incentiva spiritualia sancti exercitii intorsit jacula. De cujus ortu, vita, et obitu quæ comperta habemus, ad multorum utilitatem et profectam * plenæ fidei veritate annotare cupimus, non nostris viribus fisi, aut altioris ingenii prærogativa fulti, verum illius misericordissimæ Divinitatis omnipotentiæ subditi, qui os mutorum aperit, quique rudem pecudis linguam articulata voce resolvit. Ad hoc etiam accedit et illud, quod non injussi aut temerarii ausus præsumptione, verum reverendorum quorumcumque Patrum caritativæ dulcedinis id aggredimur jussione: nimirum verentes inobedientiæ notari; quam contempsisse, magni discriminis labyrinthum evasisse *. Simul etiam rati non mediocris augmenti fore, si tanti viri laudabilis ad imitandum digeratur vita, ut studiosi æquitatis habeant quod sequantur, et os iniqua loquentium unde obstruatur: atqui nec nunc quidem penitus obmutuit iniquitas, cui beatitudinis beatorumque in beati regni gremio viventium nulla erit communionis unitas. Ceterum quicumque dignatus pauperculæ hujus schedæ apices revolveris, ne verborum tibi displiceat rusticitas: verum sinceriter prælibatæ historiæ complaceat veritas. Regnum quippe Dei non in sermone constat, sed in virtute. Porro autem nec condecet Christiani famulatus devotissimos verborum perquirere fucum, cum ipse simplicitatis et puritatis amator Pater omnipotens ad prædicandam verbi sui veritatem non rhetores aut grammaticos, verum simplicissimos quosque et idiotas delegerit, ne veritas argumentis fallaciæ videretur fulciri. Legis etiam auctoritate inhibemur in domo Dei lucum plantare, videlicet ne claritatem cælestis oraculi compositione verborum præsumamus in aliquo mutilasse: siquidem veritatis serenitatem obnubit, qui eam non simplicibus, ut est, purisque, sed undecumque collectitiis astruere nititur argumentis.
ANNOTATA.
a De hac secunda Vita satis dictum est in Commentario prævio numm. 4 et 5. Annotata autem, præcedenti Vitæ apposita, apprime et huic conveniunt omnia.
* profectum
* supple est
VITA S. MARTINI VERTAVENSIS.
CAPUT UNICUM.
Diaconus Nannetis; prædicatio Herbadillæ; hujus oppidi ruina;
Vertavi monasterii origo; S. Martini obitus in asceterio Durinensi.
[Martinus Nannetensis, nobilis, litteratus, et bene morigeratus.] Fuit vir venerabiliter * vitæ Martinus nomine, qui ab ipsis adolescentis ævi primordiis sectator factus est disciplinæ cælestis. Hic nobilissimorum parentum sanguine cretus, altum illius generis fastum totum ad nanciscendam supernæ gloriæ convertit dignitatem. Nec altitudo prosapiæ fuit illi argumentum superbiæ: sed quo carior, eo studuit esse humilior. Et quamvis litterarum adhuc imperitus videretur, vim tamen verbi illius omnimodis sectabatur: Quanto magnus es, humilia te in omnibus, et coram Domino invenies gratiam. Porro locus sacri ejus exorsus Neustriæ fuit urbs, quæ Namnetis dicitur: ut non abforet Occidenti, unde radios superni fulgoris etiam ipsi spargeret Orienti. Hunc ubi parentes adverterunt acrioris ingenii, qui (ut diximus) nobilitatis pollebant prærogativa, dant illum præceptoribus: quibus non longo temporis spatio commoratus, mirum dictu qualiter coævos transiens ipsius disciplinæ magistris in nullo invenitur secundus. Nam cum admirabilis institutionis claritate tantæ illi dulcedo inerat facundiæ, ut mærentibus lætitiæ gaudium, indisciplinatis modestiæ reformaret incrementum. Linquens igitur hæc, quæ ostentui potius forent quam saluti, renuntians scilicet scholasticis disciplinis, totam animi sui indaginem ad investiganda supernæ philosophiæ convertit arcana. His igitur intentus, spiritui reluctans subigebat corpus, interiorisque hominis sequens novitatem, veterem, qui secundum desideria erroris corrumpitur, funditus deposuerat, solum amans Christum, odio habens mundum. Sermo ejus secundum Apostolum spirituali sale conditus, gratiæ dulcedinem inferebat audientibus. Porro autem quid de morum ejus qualitate dixerim? omnibus aptus, omnibus condescendens: his qui temporeis fugientis mundi rebus uterentur tamquam et ipse uteretur, maxime renunciantibus his, quæ videntur, singulari purissimæ dilectionis affinitate jungebatur. Sapientibus videbatur sapientior, simplicibus quibusque inferior, nimirum omnibus omnia factus ut omnes faceret salvos.
[4] [Diaconus factus cunctis prodest.] Igitur uti apti temporis metas attigit, jussu sacræ memoriæ Felicis, qui tunc pontificatum Nannetensis tenebat ecclesiæ, diaconi arce suscepta communem totius parochiæ suscepit curam. Hoc itaque suscepto onere, quantum se præbuerit utilitatibus ecclesiæ, nostræ non est possibilitatis indagare. Quis enim infirmabatur et Martinus non cum eo infirmaretur? quis scandalizabatur, et Martinus non ureretur? Reluctantibus veritati, hic superni debriatus nectare verbi, cum summa cordis humilitate resistens, sic agebat, ut et audientium salutem, et incredulorum quæreret correctionem; bonos sollicitans ut perseverarent, malis suggerens ut a malitiæ tortitudine resipiscerent. Talibus igitur Martinus virtutum adoreis insignitus, omnibus sanum sapientibus complacebat.
[5] [Herbadillæ urbis infelix status.] Porro adhuc ex parte sui Galliæ dæmonicæ damnationis vinculis irretitæ nondum ad liquidum Factoris omnium virtutum matricem susceperant fidem, maxime cives urbis, quæ dicebatur Herbadilla, erroneo redacti spiritu, ultra comprovincialium insaniam dæmonicæ subdiderant colla culturæ. Quæ urbs Namnetensi contigua civitati, licet Christianorum conterminalis videretur, nullo tamen fœderis pacto cum his jungebatur: necesse enim erat ut quorum respuerat fidei integritatem, humani quoque contubernii vitaret societatem. Locuples quippe et sufficiens sibi videbatur, quippe cui fertilissimi cespitis multa erat copia frugum utilitatibus opportuna. Tum deinde marinis seu Ligerinis spem sui status ponens in mercibus, longe a bonorum omnium discrepabat moribus. Accidit enim illi ex divitiarum magnitudine superbiæ magnitudo, nec Dei omnia bona dantis vel modica illi erat cognitio. Sed utinam solius ignorantiæ reatu deliquerit, et non totius sævitiæ machinamento in veritatis præconibus crassata sit. Quod enim ignorantiæ solet esse veniabile, quod sane per superbiæ contumaciam committitur, merito damnabile judicatur. Itaque ad urbem de qua nobis sermo est jam nullus prædicator, nullus Christi Jesu accedere famulus præsumebat: quippe cui tanta sævitiæ inerat immanitas, ut eam lux paucorum vel perfectissimorum patientiæ ferret magnanimitas.
[6] [Illi urbi Martinus] Venerabilis igitur Felix, quem prædiximus Namnetensium tunc tenere pontificatus officium, vehementer angebatur quod sui ævo adhuc temporis in hac tam sibi contigua urbe pristini dæmonicæ servitutis vestigia remansissent [Col. 806F] erroris. Relinquere sibi creditas dominici ovilis * verebatur, timens suorum damna, nec ex inimicis fidei aliqua sperans lucra. Immenso igitur animi mærore fluctuans, quid in hujus causa negocii sibi agendum foret, non videbat. Tandem divinæ miserationis auxilio id quod utile posse videretur intelligentiæ ejus, mittitur non reprobis ad salutem, sed ut nequitiarum suarum nullam haberent excusationem. Vocato itaque episcopus Martino, qui ei diaconatus adhærebat obsequio: Vides, inquit, carissime, quod nostris temporibus humano generi hostis adhuc dominetur antiquus? cur non erubescimus sic nobis proximas profani cultus nondum extirpasse sordes? ubique Christus, ubique supernæ gloriæ divitiæ nunciantur: nos autem hic desides coram oculis nostris patimur dæmonici juris immutilatas permanere sedes? Quapropter, dulcissime, sequens exemplum nostri Pauli, qui gaudet in tribulationibus, lætatur in plagis, pro ipsis etiam mori desiderat inimicis; securus de superni plenitudine auxilii, vade, perfidis istis annuncia regnum Dei, nec magnitudine imminentium revoceris malorum: quia quo amplius in loco incolatus tui pro Domini nomine laboraveris, eo amplius beatitudine muneris in patria justorum donaberis. His Martinus auditis, licet multorum experientia sua frustrari conjiceret cœpta, roboratus tamen promissionibus adjutorii cælestis et formidine postposita mortis, quod jubetur aggredi conatur. Benedictionem itaque postulatam adeptus, comite Christi suffragio, Ligeris sese credidit alveo: et velut alter Jonas Ninivitis prædicaturus accedit. Sane propheta cunctabundus invitusque populo Ninivitico imminentis exitii sæva nunciavit discrimina: Martinus lætus et alacer perituræ urbi salutis prædicare nisus est instituta. Minantem illum crudelia plebs salvanda audivit, obsecrantem hunc et jugiter admonentem populus periturus audire contempsit. Doluit ille promissi excidii Ninivem pericula non sensisse: doluit hic urbem Herbadillam æterni interitus supplicium incurrisse.
[7] [Dei verbum annuntiat.] Igitur Martinus navi subvectus ad urbem properat, populoque regnum Dei annunciat, vitæ æternæ delicias erebique perpetuas intimans pœnas, omnipotentis Divinitatis majestatem Patris et Filii et Spiritus Sancti: vanitatis eorum superstitiosa redarguens instituta, singularis facundiæ prædicabat gratia: Dii, inquit, vestri, quos profano acti errore dementesque colitis, artis humanæ industria facti sunt dum non essent, ingentisque curæ sollertia custoditi ne perirent. Quod si quis casus eos qui custodiæ suæ impotes sunt læserit, qui hominum scienti peritia facti sunt, hominum nihilominus arte curantur. Quomodo ergo eos creditis deos, quos labore manuum vestrarum cognoscitis factos? Magis quippe vos dii eorum censemini, qui eorum indesinentis curæ pervigili sollicitudine fatigamini. Siquidem viderat ibi Martinus aurei Jovis simulacrum, Mercurii et Dianæ, Veneris quoque et Herculis, ære aut marmore fusa, portenta. Itaque vir beatus nullatenus quiescere patiebatur, sed opportune importune arguendo, obsecrando, increpando verbum Christi in perditorum mentibus serere nitebatur. Nunciabat his qualiter in mundi principio Deus hominem ad sui condidit imaginem, qualiter paradisi beatitudinem felicem amisit: et per virulenti anguis prolapsus suasionem, per unici Filii sui recuperavit incarnationem. His etiam addebat partum Virginis, passionem beatissimæ crucis, resurrectionem ex mortuis, ascensionem in cælis, adventum Spiritus-sancti, remissionem peccatorum per lavacrum baptismi, futurum in consummatione sæculi judicium Dei, resurrectionem nostræ carnis, gaudia sanctorum, necnon pœnas malorum: quæ omnia in Christo et per Christum impleta sive implenda, fides docet catholica. Talibus ejus monitis et prædicationibus effera plebs facta atrocior, ad tantam insipientiæ devoluta est vesaniam, ut non modo verba vitalia deridere non timeret, verumetiam denunciatorem salutis ab omni humanitatis et hospitalitatis gratia secludendum putaret.
[8] [Despicitur ab incolis.] Porro autem Martinus cum videret verborum salutarium jacturam fieri, seque ipsum a lege naturæ secerni, secum querebatur tanti impietatem infortunii. Divina autem gratia quæ numquam relinquit sperantes in se, inspiravit uni civium, cui carum uxoris erat solatium, nomenque Romanus, qui beatum virum, qui amplius hominum impietatem quam suam querebatur necessitatem, proprio susciperet hospitio, et pro posse congruenti foveret alimento. Hunc ubi Martinus tantæ vidit devotionis, ut temporalibus recompensaret æterna, Christi-Jesu huic protinus nomen declarat, virtutem prædicat, regnum annunciat, credentemque cum uxore in fide sanctæ Trinitatis baptizat: commanensque illi, indesinentiam, ut cœperat, vitæ æternæ miseræ ingerebat civitati. Turba autem cœtus perituri multimodæ illius longanimitatis ridente perseverantiam, cœpit nimis tædiari, animique mærentis angustia confici. Itaque cogitans inimicam deserere urbem, valde cœpit tribulari, quod nemo eorum cælestis vocationis gratiæ dignus fuerit adjungi: secumque considerans superni æquitatem consilii, decrevit concilium vanitatis et iniqua gerentium a se debere relinqui: ne cultor factus infructuosæ telluris, quid Christo veniente meteret non haberet. Nanctus * etiam, si ipsis qui se maliciæ cœno involventes porcis non immerito judicarentur æquales, divinæ gratiæ quam semel spreverant margaritas anteferret, * inobedientiæ reus sententiam damnationis Christo judice sustineret.
[9] [Recedit ab ea cum hospite.] Hæc eo igitur secum volvente, vox vehemens supero descendit ab axe, quæ illum perfida perituræ urbis contubernia spernere et ad dilecti sibi silentii juberet ocia remeare. Dumque hanc jussionis divinæ vocem aure capessit intima, intelligit protinus damnatæ urbi debita cælitus imminere supplicia. Vocato hospite quem jam Christo assignarat, cælestis justitiæ animadversionem indicat, et ut perituros secum fugiendo deserat hortando sollicitat. Cunctabundus ille tandem precibus victus et minis perterritus, quod jubetur cum uxore nititur implere festinus. Quibus cum Martino jam urbis digressis, jussus * interminatu terribili ne retrorsus ut ad urbem auderent converti; nimirum sentiens per Spiritum hic etiam proventuræ Sodomiticæ ruinæ discrimina, quibus Loth exemptus ab Angelo cum uxore et gemina sobole, præcepto accepit, ne retrorsum debeat aspicere. Hujus ergo Martinus memor periculi, quos ab urbe diremerat, ne magnitudine cujuscumque tumultus a directi itineris flecterentur obtutu, minaci voce coercet.
[10] [Urbi cladem imprecatur.] Cum ergo hos ita monuisset et monendo terruisset, jamque ab urbe longiuscule discessisset, elevatis sursum oculis, manibusque cælo porrectis: Tu, inquit, Christe, qui potenti bonitatis tuæ ductus pietate humanum genus a te conditum, culpæ suæ merito perditum, venisti redimere, penetret nunc oratio pusillitatis meæ magnificentiam justitiæ tuæ. Laboravi hanc urbem misericordiæ tuæ adquirere, sed conspice, laboravit suis se erroribus vindicare: hospites renuit, verba bonitatis tuæ pro nihilo computavit. Jussisti me Domine eam fugiendo spernere, jube eam rex in æternum justissime perire, ut hic amplius non sedes operantium iniqua, sed operiens eam abyssus a conspectu Divinitatis tuæ oblivione secludat æterna. Cum itaque verba hujusmodi cum ingenti gemitu et lacrymis perorasset, repente terra dehiscens a conspectu superno jussa discedere abfuit: pontusque surgens ab imo alta murorum fastigia, seu templorum culmina dicto citius complanavit. Operuit eam abyssus; facta est ferax piscium, quæ quondam florentissimis conventibus gaudebat hominum. Væ enim, vobis, dicit Veritas, qui ridetis, quia plorabitis. Et vere civitas hæc, quia sine modo sequi nisa est temporalem lætitiam, ad æternum pervenit lamentum. Hac sane ultionis censura urbs meruit interire, quæ Martini nostri contempsit monitis obedire. Videant et perpendant qui famulos veritatis spernunt, et intelligant si possunt qua ultionis austeritate mutandi sunt. Sanctum enim virum quis ignoret Dei esse templum? Templum enim Dei, clamat Apostolus, sanctum est quod estis vos. Et cum hujusmodi templum provocatur ad iracundiam, habitator nimirum templi excitatur ad vindictam.
[11] [Hospita retro aspiciens vertitur in statuam.] Ea enim quæ pertulit supplicia urbis illius plebs impia, noverint quique reproborum et veritati resistentium sibi in perpetuum præparata, sicut Dominus ipse referentibus sibi de Gallileis, quorum sanguinem Pilatus cum eorum miscuerat sacrificiis, dixisse legitur: Amen dico vobis, quia nisi pœnitentiam egeritis, similiter omnes peribitis. Verum ut ad id redeamus unde paullo evagati sumus; Martini hospitis uxor attonita sonore pereuntium, oblita comminationis, quam a Martino audierat, conversa est retrorsum, ut videret quænam causa tumultum hujusmodi excitasset. Porro conversa diriguit, et modo quo acclinis erat in lapidem stupefacta remansit. Uber quidem hic dicendi locus est, sed ne lectoris animum multiplicitate confundamus sermonum, quid in hoc facto amplius dicendum visum sit, peritioribus relinquamus. Unum inserere placet, ne postquam venimus ad Christum, perpetremus iniquum.
[12] [In solitudinem se recipit.] Hujus ergo tam horrendo exitii judicio patrato, Martinus a longe stans cœpit casus eorum sortem multæ amaritudinis lacrymis deflere, et interitus eorum se auctorem ingeminare, quem nequivit monendo convertere. Cum hujusmodi ergo animi defectu, quod olim cogitarat, perficere disponit. Siquidem cuncta quæ mundi sunt deserens, eremi vastæ solitudinem petit, quo cum magna cordis et spiritus contritione per multorum dierum curricula mansit, hominum vitans contubernia, cælestibusque supernæ gloriæ mysteriis oculos figens mentis, contemplatione pascebatur divina: quantumque se rebus diremerat humanis, tanto liberius Angelicis propinquabat choreis. Nutriebatur sane quoties corporeæ auræ necessitas imperaret, herbis herbarumque radicibus, quæ illius eremi torrida gignit humus: quarum amarissimi succi fervorem temperabat laticis unda cælitus in dulcem vini conversa liquorem. Nam ibi fons dulcissimas manabat aquas: quem dum Martinus levandæ sitis gratia adiret, faciente Christo qui cuncta condidit ex nihilo, pro vilibus aquis vino refovebatur præcipuo. Nimirum ibi Dominus præsens erat, qui olim in Cana Galileæ aquarum vilem materiam in pretiosissimam vini convertit naturam. Ut enim servus suus alacrior fieret in ejus potentis gratiæ laudibus, non solum relevabat eum spe superventuræ gloriæ, sed etiam congruenti fovebat ope transeuntis vitæ. Sic ergo Martinus in eremo vivens in gratiarum actione et contemplationis acumine tota suspendebatur mentis intentione: tum plane cunctis rebus quæ volvuntur eminens, cælestibusque proximus, exspectabat eum qui se salvum faceret a pusillanimitate spiritus et tempestate. Omnis enim homo inter homines vivens tempestatis tumultum patitur in mente, et quasi quidam eum impellit turbo, dum cogitationum se ingerit multitudo. Dumque hoc nunc, aliud item cogitat, incerto fluctuans animus, quasi a facie turbinis ubi abscondi possit ignorat. Qui vero secretioris vitæ remotionem petunt, a motibus mundani fluctus sequestres in continua Auctoris sui pace requiescunt: ac velut in tranquillo contemplationis speculo fœditatem sive pulchritudinem animæ suæ contuentur. Verum non de omnibus hoc: nam et multi in civitatibus constituti secretiori mente Domino placuerunt, et nonnulli in solitudinibus residentes per mentis incuriam ignavi facti sunt. Verum Martinus noster non ocio aut desidiæ manus dedit, sed ardua semper et secretiora appetens, perfectissimorum quorumque sive exemplum sive imitator fuit.
[13] [Vertavum petit, ubi multos ad se trahit.] Cum itaque disposuisset, immo ante sæcula dispositum in secreto concilii sui ante humanos oculos supernæ benignitatis providentia compleri vellet Martini vitam, scilicet ad hominum proferre notitiam; admonetur idem per soporis quietem humanæ habitationis denuo revisere communionem, videlicet ut exemplorum ipsius beatitudine multi ad justitiam erudirentur, et a peccatorum squaloribus liberati vitæ mundissimæ redderentur: ut etiam lucerna Dei, non modio supposita, sed supra candelabrum Ecclesiæ statuta, cunctis qui in domo sunt luceret, et caliginem tenebrarum vitæ præsentis luminis sui fulgore radiaret, quo præsentes viderent ubi spiritualium gressuum intentionem dirigerent, et a via pacis in via scandali ulterius non deviarent. Igitur Martinus a sylvæ illius, quam Dumen vocant, remotissimis digressus partibus, ad locum qui nunc Vertavus dicitur properavit: ibique nondum multum temporis transegerat, cum ecce frequentari ab innumeris populorum cœpit, quos odor beatæ famæ illius a semotissimis excitabat oris, cupientes sancti ejus meriti precibus Christo commendari attentius. Aliis nihilominus se famulo Dei conjungebant exemplorum illius vera cælesti disciplina gaudentes illuminari, ut cum eo in retributionis regno partem beatitudinis invenirent, cujus hic passionum laborumque agonibus communicarent. Quidam etiam summæ devotionis et potentiæ sancto viro ingentia juris sui conferebant prædia: quibus et monasteria construeret, et pauperum indigentiæ subveniret. Filios quoque suos gratiam necessitudinis primam nonnulli offerebant, orantes eos spiritualis alimoniæ lacte nutriri, usquedum solidioris cibi convalescerent cælestium mandatorum esca refectum iri.
[14] [Cœnobium illic condit.] Postquam ergo tam multitudine prædiorum, quam etiam virorum ad se confluentium practice compulsus est vivere, non tamen supernæ abesse funditus theoriæ; in honorem Baptistæ Johannis, quo major inter natos mulierum nemo surrexit, nobilissimum cœnobium ædificavit. Hunc itaque locum, ut supra jam dictum, antiqui vocavere Vertavum, quem remur a viroris venustate sic dictum; quod gratæ planitiei circumseptus limbo, non tam gratia pulchritudinis, quam etiam omni præstat prærogativa utilitatis. Hic ergo Martinus multitudinem aggregans monachorum, Angelicam cum his ducebat vitam, ad perennem futuræ beatitudinis magis magisque suspirans gloriam. Regulæ quoque beatissimam statuit normam, quam satis arduam et discretionis censura præcipuam olim ipse a Transalpinæ regionis partibus fertur detulisse. Ex hujus ergo loci sancto contubernio velut fertili apiastro cælestis institutionis melle redolentia tanta eruperunt examina, ut mirum in modum tota ex eorum coadunatis floribus fragraret Neustria. Nam Martinus ab hoc loco digressus plurima undique vitæ regularis construxit cœnobia, in quibus monachorum multitudo inerat magna: adeo ut trecentenus multitudine vinceretur numerus, quibus communis erga Deum et sanctæ vitæ propositum coalebat affectus.
[15] [Item alia plura.] Hos ergo, quos extra constituerat, perquisitis inter eos strenuissimis delegavit, Vertavum suæ sollicitudini et curæ reliquit, non tamen forenses penitus deserens, sed congruis temporum momentis visitans, et vitæ æternæ pabula subministrans, ne quis eorum illicita admitteret, jussa divinitatis abnueret, malorum se communionis sodalitate fœdaret, summa et inexplebili piæ sollicitudinis invigilabat cura, illustribus tam exemplis piæ actionis, quam etiam caritativæ manu exhortationis de virtute in virtutem scandere suadens, infirmos non despiciens, sed pusillanimitate eorum Christi imitator condescendens fideliter, superbos redarguens, humilium mansuetorumque indivisum se sodalem et imitatorem asciscens: præcipueque illius mentem humilitatis sibi vindicaverat amor, unde et continuus vitandæ cunctis superbiæ in ore ejus volvebatur sermo. Quis autem, ejus parsimoniæ considerans arduum votum, non illico totum mundum odio habuit et despexit? quis abjectionem in vestibus? quis mortificationem corporis, non statim voluptatibus superbæ renunciavit vitæ? Tanta quippe erat illi strenuitas in jejuniis, assiduitas in sanctarum vigiliarum excubiis, ut contuentes stuperent qualiter vires ejus sacri corporis non modo multiplicitati laborum non succumberent, verumetiam laboris exercitio solidatæ augmentum quotidiani profectus mirabiliter capesserent. Nimirum Christus in eo suæ exaggerabat pietatis dona: ut qui eum indesinenter ejus potentissimæ opis auxilio convalesceret, nequando a contemplationis ejus dulcedine Martini mens jejunaret.
[16] [Apud Durivum duplex monasterium ædificat.] Itaque dum perlucrandis Christo fidelium animabus sollicitus diversum abiret, Durivum venit. Porro hoc in loco Martinus idem duo ædificarat cœnobia, quorum unum virorum insignibant agmina, aliud sane sanctimonialium gubernabatur caterva. Ibi ergo vir Dei aliquamdiu commoratus, discipulorum mores et vitam perscrutabatur sedulus, impertiens unicuique, sicut videbat, monita salutis perpetuæ, et qualiter ab insidiis lubrici anguis animarum suarum lucratores fierent, non desinens instruere.
[17] [Morti proximus dæmones videt.] His igitur intentus febre tangitur, et ut pulsanti judici aperire debeat urgetur. Omni ergo virtute corporeæ salutis destitutus, et tamen animo lætus et alacer præstolabatur exitum, sciens et sperans a justo Judice repositam sibi coronam justitiæ. Cumque fratres filiique sui ejus circumstarent lectulum, et sese tanti patris quererentur destitui solatio, subito Martinus respiciens vidit malignorum spirituum agmina cum ingenti clamoris strepitu horrendum resonantia: et ut de magno Martino illo pontificum speculo legitur, minime extimuit: sed Christi Jesu de potenti benignitate securus coram cunctis qui adstabant exclamavit: Quid hic, inquiens, tenebrosæ phalanges agitis? abite ocius, ego pii Jesu redemptus sanguine non ero particeps damnationis vestræ. Hæc ubi dixit, omnis illa immundorum spirituum infestatio coram oculis ejus evanuit. Mox ergo corporis invalescente molestia, deposita corruptibilis hominis sarcina, ad contemplanda beatorum gaudia felix illius emigrat anima, non jam in ænigmate aut per speculi indaginem, sed ut facie ad faciem perpetuo sui Creatoris contemplaretur claritatem.
[18] [Vertavenses cum Durivensibus de ipsius corpore contendunt. Vertavenses illud miraculo obtinent.] Cum ergo Martini obitum fratrum audisset turba Vertavensium, cum maximi mæroris luctu Durivum adeunt, et ut glebam illius sanctissimi corporis secum evehant, omnimodis nituntur. Durivenses econtra contendunt dicentes, ut ubi Christo vocante susceperat terminum vitæ, ibi nihilominus Christo annuente jus habeat sepulturæ. Quid plura? pretium salutis vertitur in tumultum seditionis, et nisi Christi pietas terminum litigantibus poneret, Martinus olim vitæ minister auctor mortis plurimæ videretur. Sed Christus consilio bonitatis suæ consilium jurgantium diremit hoc modo. Supervenientibus * imbris et noctis intempesta, cunctis quietem optantibus, Durivenses omnes tam grandis sopor invadit, ut nullus superesset qui ex eorum numerositate vigilaret. Videntes ergo partis adversæ Vertavenses æmulos obdormisse, pertinaciter corporis sancti onus efferunt, ingentisque lætitiæ animosi certatim ad propria reverti moliuntur. Ecce autem venienti sancto corpori obvius factus est gressuum officio destitutus, qui illico ut ad sanctum attigit peplum, pristinæ sanitatis adeptus est gaudium. Alter etiam cassus lumine ibidem per Martini suffragia, cæcitatis gravedine pulsa, denuo se reducem gaudet conspicere lucem. Sic ergo cum omni velocitatis cursu ad oram fluminis, quod tunc Laudosa dicebatur, perveniunt, nunc autem proventu rei, quam dicturi sumus, Separis nomen sortitum. At Durivenses, ut altius paullo repetamus, evigilantes, thesauroque quem servabant se privatos videntes, persequi aggressi sunt fugientes. Porro illi, altero Moyse duce, jam ad oram supradicti fluminis convenerant, cum ecce vident cominus armaturam telis minacem, jamque fluvii litora propinquantem. Diffidunt animis, precibusque conversi excelso supplicant Domino, ut proprio se nequaquam frustrari pateretur patrono. Illis itaque intenta mente precum fundentibus vota, mox fluvius rapida sui cursus retorquens vestigia, atque in unius molis sese attollens verticem, vectoribus corporis sancti facultatem tribuit transeundi. Durivenses econtra, memores periculi quod olim contigerat Pharaoni, haudquaquam fluminis alveo se credere ausi, spectabant mirabanturque tantæ novitatis eventum, victoresque alterum Domino concinentes Mosaïci carminis hymnum. His ergo qui Martini corpus vectitabant velociter transmissis, rursus aquæ notas repetentes semitas alveo meatus sui restitutæ sunt. Cum ergo transissent, hostesque jam minime timerent, unus eorum conversus, cum insultationis elogio Durivensibus ait: Quare vos tardius promovistis? quo dicto, dum hos lætitia erigit, illos opprimit pudor: nomen illi loco usque hodie permanet Attarde vocatur. Videntes ergo Durivenses tot mirabilia, nec voluntati superni artificis reniti potentes, cum confusionis nota revertuntur ad propria.
[19] [S. Martini laus post mortem.] Igitur hi qui Martini beatis honorabantur exequiis, tanto exempti periculo, gratiarum actione largitori bonorum exhibita Christo, cum ingenti cordis ac spiritus lætitia ad Vertavensis monasterii pervenere limina. Ibi ergo secundum voluntatem Dei tumulatur corpus sancti viri in ecclesia, quam ipse a fundamentis erexerat in nomine Sancti Johannis Baptistæ, quæ etiam posita est in illius montis prominentiori parte. In hoc ergo loco quanta vel qualia operata sit Christi clementia, nulla humanæ industriæ expedire sufficit facundia. Licet enim, paganis obsistentibus, locus ille olim florentissimus ad eremi solitudinem sit redactus, propterque barbarorum ferinam rabiem beati viri corpus inde sit elatum; tamen adhuc multis et innumeris miraculorum illustratur signis. Eversionis itaque historiam sequenti libello reservabimus: ea etiam quæ de Martini adhuc inventis operibus fidelis fama vulgavit addere curabimus, aliqua etiam ex his quæ per diversa loca, dum sacræ ejus asportarentur exuviæ, Christum per Martinum cognovimus effecisse: sive etiam quæ ipsi vidimus in loco ubi nunc Christo propicio jacet tumulatus a. Transiit autem in Domino beatus Martinus IX cal. novembris, florente et vigente Christi fide in toto jam pæne orbe, cedente Jesu Christi ecclesiæ vanissima dæmoniaci cultus superstitione, triumphante etiam Jesu Christo Domino nostro, cui cum Patre et Spiritu Sancto virtus et gloria, potestas et imperium et ante omnia sæcula et nunc et in diem æternitatis. Amen.
ANNOTATA.
a Patet singulariter ex hoc loco secundum hunc biographum auctorem esse libri sequentis.
* venerabilis
* caulas
* Anxius (?)
* ne
* urbe … jussit
* forte superveniente.
MIRACULA ET TRANSLATIO S. MARTINI, ABBATIS VERTAVENSIS.
Auctore eodem monacho Vertavensi. Ex Schedis Vertavensibus et Silvæ Majoris.
Martinus, abbas Vertavensis, in pagis Nannetensi et Pictavensi (S.)
BHL Number: 5668
a
AUCTORE ANONYMO.
CAPUT I.
Paralipomena et miracula ante translationem.
[B. Martini itinera.] Beato Martino voti * semper erat continuo Romam ire B. Petri apostolorum principis sedem et sepulcrum videre: quorum memoriam, dum domi esset, dulcissime consueverat flere; curaque maxima illi erat, sicubi via foret difficilis, in pontibus sternendis, lapidibus quoque, interdum etiam maximis rupibus exæquandis: quod qui Romam hinc vadunt, si studium adhibent, quam bonæ institutionis vir iste fuerit, perpendere possunt. Sane quia hæc cunctis notissima sunt, ad narrationis nostræ seriem convertamur b.
[2] [Ursus loco asini Martino famulitium præbet.] Dum beatus vice quadam ab urbe rediret, solatio ei erat B. Maximinus c; qui postea factus est Treverorum episcopus, quibus ad supplementum sarcinæ deportandæ solus tantummodo habebatur asellus. Itaque cum venissent ad civitatem quæ Sutrium * dicitur, B. Martinus pro coemendis necessariis opidum petit: Maximinus custos aselli mediis in compitis manet; quo paululum soporato, miser asellus dum pastu occupatur, viæ limen excedit et ab obvio urso intercipitur, et sine mora consumitur. Reversus Martinus ab opido, vectorem sarcinæ requirit, cum custode conqueritur quid de asino factum sit. Denique inquirentes inveniunt ursum ambesi cadaveris reliquiis insidentem et cruentos ore proprio ungues lingentem. Fraus non est in ambiguo, dum fraudator convincitur ore cruento. Quia, inquit Martinus, nobis intulisti damnum solatii, arripe officium asini, ut cujus factus es invasor sanguinis, successor fias in administratione laboris. Ad quam vocem consurgit ursus, et cervice dejecta, manibus famulorum Dei mansuefactus subditur, sarcinamque suscipiens prædo socius beatorum efficitur: nec præcipientis Martini imperium fera abnuere potuit, quia pectori ejus Christi virtutem inesse persensit. Cumque ad eum locum ventum esset, qui Urseria vallis dicitur, ne jactantiæ videretur quod feram in suo obsequio haberent, jubent Sancti abire bestiam evidentia secum sarcinæ signa gerentem. Nam ubi cingulum pectorale et postula * fuit, ademptis pilis, cutis nuda apparuit: qui etiam cum honore donatus est, ut a nemine captus, nativo fine deficeret, omnisque germinis sui soboles iisdem insignibus redimitas propagaret. Vidimus etiam nostris diebus quosdam Roma redeuntium ex eodem genere juxta incolarum testimonium pelles emisse: et domum nihilominus pro indicio detulisse. Cujus rei testis est venerabilis Rainaldus Andegavorum vicecomes, qui hæc et alia plurima de Martino stupenda narrat miracula.
[3] [Martini baculus in claustro defirus revirescit in arborem.] Dicturi autem sumus rem admirabilem de baculo, quem vir Dei post ariditatem multorum annorum medio plantavit claustro. In magnæ etenim arboris molem coaluit, et multis (sicut vir Dei prædixerat) hactenus saluti fuit. [Nam febricitantibus variisque languoribus oppressis ramusculi ejus avulsi remedio sunt. Si alia *] rami occasione avellantur, impune non cedit. Unde ipsa arbor nimis horrida, et ab imis stirpibus tota videtur comata, quam et ipsi vidimus et amore patris nostri toties deosculati sumus. In tanta autem admirationis veneratione ab incolis habetur, ut proceres Britonum (quorum juris eadem regio est) si quando accesserint, prius ad arborem d venientes ibidem Christum adorent, et postmodum ecclesiam intrent. Quod rex Alanus facere consueverat, et morem hunc avitis parentibus suis fuisse dicebat e. Est autem id genus arboris aptum spiculis et arcubalisticis, vulgo enim dicitur Ivus *. Cumque post multa tempora ibidem Normanni venissent f, duo eorum ascendentes arborem, arcus sibi demere scrutabantur. Unus repentino crepitu oculos amisit, alter decidens colli sui integritatem moriens contrivit; alter nihilominus dum descendere nititur et ubi pedem ponat nescit, lapsus illico coxam sibi malesanus confregit: quod videntes ceteri pavore percussi, præsumere ulterius talia non sunt ausi.
[4] [Vertavi florens status. Siguinus Martini miracula scripsit.] Locus autem idem per multa temporum curricula nobilissime floruit, patresque strenuissimos habuit, donec ex permissu pii judicis paganorum immanis rabies excrevit: ex quibus patribus unus fuit Launegisilus g, cujus industria et sagacis animi sollicitudo legenti præceptorum nostrorum tenorem lucide poterit esse manifesta. Miraculorum quoque copia non defuit, quæ partim ignaviæ oblivioni tradita, partim a venerabili Siguino archidiacono sunt descripta: quæ pauca hic inserimus ut ad transmigrationis historiam ordine veniamus.
[5] [Cæcus lumen recipit.] Eodem tempore cum idem locus clare polleret, fuit quidam juvenis Tholosanus, claris parentibus ortus, cui a primævo nativitatis exordio eundi et videndi officia negata sunt. Qui per somni quietem audivit, si Martini tumulum petas, illico sanitate gaudebis. Ignorans hic cujus Martini suffragium petere juberetur, Turonis urbem subvectus a B. Martino de recipiendæ sanitatis gaudio auditus non est. Posthæc Salionum * petens cum nihil proficeret, rursum jubetur in somnis Vertavum adire; de hoc Martino sibi jussum fuisse. Qui consurgens afferri se præcepit, et ad Vertavum die, quæ dominica habebatur, maturius advenit. Sed antequam ad monasterii limina peraccederet, audivit voces fratrum in principio missæ antiphonam, In voluntate tua h, canentium: quo audito caput erigens, clare monasterium cœpit intueri exsiliensque de lectica qua vehebatur absque ullo adminiculo, ad beati viri venerandum accessit sepulcrum; ubi diutius præ gaudio lacrymatus, cum surrexisset, sciscitantibus fratribus cuncta explanat, et locum eumdem pro posse muneribus satis honorat. Fratres læti et alacres, innumeras Christo et fideli ejus famulo referunt gratiarum actiones.
[6] [Centulfus Dagoberti nutu Vertavense monasterium spolians pœnas luit.] Rex Dagobertus Francorum reipublicæ princeps cum multis et variis bellorum eventibus premeretur, de cœnobiis Sanctorum multa abstulit, quæ suis militibus partitus est i. Hæc autem ut præsumeret, persuasus est Centulphi consilio, qui erat princeps aulicus nimis callidus et suasioni idoneus. Cum rex jussisset, [et] consilii ipse exsecutor foret, cœpit facultates sanctorum locorum inquirere et medias tabulis fiscorum regalium inscribere. Quod exsequens, similia cum facturus Vertavum venisset, ubi nobilia habebantur prædia, mediam eorum partem fisco addidit et mediam fratribus reliquit: qui licet dolerent, tamen quia his solis censura hæc non processerat, tacendum putaverunt. Centulfus, ad regem profectus, eam quæ residua fuerat prædiorum partem integris possessionibus aliorum sanctorum mentitus est esse majorem: suadebatque regi id quod remanserat dividere, sufficere dicens tertiam partem fratribus, quos in loco eodem se vidisse dicebat; adjungens: Ut quid hi, quibus jubetur victu et mediocri habitu contentos esse, magnorum erunt possessores prædiorum? Vivant et nobis militantibus et domino regi servientibus pauciora habere permittant. Quod dicens suasit regi sic fieri et ad hoc peragendum ipse exsecutor missus est. Qui veniens cum a fratribus non ut hostis susceptus esset, asserit se invitum ad peragendum regis venisse mandatum. Cui fratres respondentes dixerunt: Si invitus, ut asseris, venis, proculdubio manifestabis. Quo dicente habere se dominum, et ejus se spernere non posse mandatum, fratres admodum tristes et impotes rebellionis, monasterii se recipiunt claustris. Centulfus lætus et alacer dapsiliter pransurus accubat, seque sociosque inter pocula ad maturandum propter quod venerant sermonibus armat. Fratres noctem pervigiles ducunt, et sacris cineribus Martini adstantes importunis vocibus querimonias ingeminant, suffragia postulantes. Centulfus, epulis oppletus, pulcherrimo componitur lectulo, contemptumque sanctorum animo destinat exaggerare superbo: cum ecce tempore conticinii videt in conspectu suo duos adstare viros specie terribiles et veste fulgentes, qui cum atroci vultu perquirerent an dormiret, solita usus superbia respondit: Quis es, Inquiens, tantæ dementiæ qui me audeas, suscitare? Nos, inquiunt: Johannes k et Martinus en adsumus quos despexisti, quibus insultans prædia hujus loci immeritus usurpasti. En morere et commissi supplicium vel invitus lue. Quo dicto, prior Johannes ventri ejus fortiter elidit calces, et omnia ejus exta ventris ejectione protinus *. At ille surgere conatus, apertis jam oculis vidit sibi Martinum baculo insistentem et semet graviter in capite ferientem: et diro implens clamore locum, expergefactis sociis, multationis suæ auctores ejulando clamitat, et sic celeri morte ad tartara festinat. Quo ita patrato, defuit qui eo tempore res sancti Martini invaderet, vel fratribus ejus loci molestiam inferre tentaret.
[7] Erat autem princeps l, cujus nomen excidit, transmarinis in partibus, [Principis filiam a dæmonibus vexatam liberat Martinus.] qui filiam habebat quam atrox dæmonum legio vexare consueverat; qui dum multimode nititur opem ferre filiæ, nequicquam quotidie tormenta exaggerabat puellæ. Tandem insonat dæmonium per os obsessæ: Martini Vertavensis precibus legionem exituram, et quantum temporis nobis superest, o socii, expulsionis nostræ vindicate fugam. Ad hanc vocem tot stridoribus, tot motibus agi cœpit puella, quot spiritibus tenebatur astricta. Quid faceret anxius pater? Martinum nesciebat, quibus oris eum inquireret, invenire non poterat. Legatos dirigit qui cunctas lustrarent provincias sicubi Martinus inveniretur, et inventus honore cum maximo ad se evocaretur. Immenso * maris pelago post multos viæ circuitus, Martinum Deo volente inveniunt, adorant, venerantur, causamque suæ navigationis exponunt. Vir autem Domini cum eos humanissime suscepisset, postquam eos omni caritate pii solaminis fovit, causas vexationis puellæ percunctari cœpit: quod cum ipsi dicerent ab infantia ei id morbi causa accidisse: Potens est, inquit, Dominus facturam suam de manu impii vastatoris liberare. Itaque uno suorum secum assumpto cum legatis vadit, et transmisso æquoris spatio ad principis jam dicti patriam venit. Legatorum quidam præcurrunt, famulum Dei nuntiant, princeps occurrit gaudens vehementer quod effectum sui desiderii invenire potuerit; jamque salutem filiæ tenens corde, vestigiis reverendis viri Dei advolvitur, gratias agit quod pro se indigno vir sanctus laborem tanti itineris assumpserit. Cum ergo vir Domini palatio cum principe properaret, subito auditur confusarum multitudo vocum Martini præsentiam adclamantium. Non sustinens ergo iniqua legio, se sancti viri conspectibus præsentari, multum discerpens vexansque puellam confusa et turbida tenues recessit in auras. Vir autem Domini ingressus jacentem puellam erexit, et impresso fronti ejus salutiferæ Crucis signo sospitem patri repræsentat, eamque nec invitam Christi sponsam sacri velaminis impositione consignat.
[8] [Discum marmoreum a Principe accipit. Eo pro cimba utitur.] Lætissimus ergo pater pro salute filiæ, multam auri et argenti congeriem beato viro jubet offerri: qui nec oculos ad hæc retorquere dignatus, cuncta pauperibus jussit dari. Aliquibus etiam ibi commanens diebus omnem principis illius domum fideli satis devotione Christo mancipavit. Viderat sane vir Domini Martinus in aula principis supradicti discum marmoreum miræ magnitudinis, miræque venustatis: qui ut consecraret Christo aram, a principe postulavit. Qui libentissime annuens etiam subvectionem disci ad litus maris usque providit. Sanctus autem vir cunctis rite peractis reverti disposuit, et ad mare usque properavit, ubi opperiebantur eum qui subvectionem disci fecerant et ex jussu principis transponere ponto debebant. Quibus vir Domini, ne in eundo vel redeundo aliqua generaretur molestia, vale dicens, eos redire imperat, potentique Domino suam evectionem commendat: impressoque in disco Crucis vexillo eum undis impulit, seque eodem sancto vallans munimine, cum fideli socio lapidem conscendit, eademque die portum Neustriæ tranquillime appulit, mirumque in modum tantæ molis saxum super undas veluti molle papaver cucurrit, et nec ventorum procella deviare lapidem potuit, nec pondus residentium in aliquo titubare coëgit. Nimirum ipse Christus sustinuit, et veluti altero Petro, fortioris tamen fidei benignam manum porrexit. Ipse gubernator, ipse proreta fuit. Mox ergo ad litus ventum est; data evectione, discum illum Martinus Saviniaco villa deportari imperat, et subsecutus super altare ejusdem loci ecclesiæ in honore Christi coaptat, ubi usque hodie Christus Deus per Martini suffragia præbet petentibus multa beneficia m. Hujus rei quam diximus, licet adsint multi testes, ipsaque res suis utatur testimoniis, unus præcipue est Arnulfus, cui barbara Normannorum utrasque abstulit manus. Nam hic ex antiqua Vertavensis monasterii fuit familia, locumque adhuc incolit qui Attarde dicitur, ubi corpus viri Dei divisis transiit aquis, sicut jam supra dictum est: in quo etiam loco nos fuimus et cum eodem homine sæpe confabulati sumus n. De quo mirabile est, quia quamvis utrasque manus perdiderit, venationis industriam non amisit, adeo ut apros qui in loco eodem ferocissimi habentur, non solum pedicis, sed etiam hasta adsecutus sit. Hæc ideo diximus, ut quæ de Martino scribimus ficta non esse cunctis innotescamus.
[9] [Martini severitas.] Fertur de viro Dei Martino quod acerbissimæ severitatis fuerit et tam potens et efficax, ut sermo quem protulerit raro vel numquam incassum ceciderit. Nimirum ut de B. Benedicto sanctus dicit Gregorius, cujus cor se in altum suspenderat, ejus verba incassum minime cadebant. Jam diximus qualiter ad ejus commotionem urbs Herbadilla sit obruta, et erumpente deorsum abysso perpetuis aquis sit adoperta. Quod quoties non tantum de urbibus, verum de aliquibus fecerit locis, si exsequi cœperimus, vanas fabulas retexere videbimur. Hoc enim de vico olim florentissimo Sarlebia nomine peregit, qui quamvis perennibus aquis oppletus sit, nomen tamen pristinum usque hodie permansit. Multaque præterea sunt quæ multorum celebrantur ore, naturam humanæ fragilitatis pene excedentia, quæ nos non dubietate postponimus, sed ne tædium legentibus multa facilitate verborum ingerere videamur: ob hoc etiam quia restant plurima quæ omitti non oportet quæ aut ipsi vidimus, aut cum his qui interfuere conversati sumus.
[10] [Mortem suam prædicit.] Vir Domini Martinus nolens talentum Domini sui in terra abscondere, vicinis et procul positis verbum Dei festinabat nuntiare. Cumque id muneris exsequens a monasterii claustro longiuscule discessisset, ei Angelus Domini per soporis quietem adstitit, ad monasterium redire imperat, obitumque ejus jam imminere et ad ostium esse denuntiat. Qui surgens regredi cœpit, et cum a monasterio tribus adhuc fere millibus abesset, signa ejusdem cœnobii cœpta moveri, sonitumque solito clariorem fundere cœperunt. Non fratres latuit Martini præsentia, sed exsilientes cum psalmis et canticis spiritualibus ei occurrerunt. Quibus præeuntibus, ecclesiam intrat, et inter sacra piæ orationis munia gregem suum bono pastori Christo commendat: surgensque ab oratione, coram positis fratribus baculum quem piis manibus semper gestarat, quique per Dei virtutem multorum fontium inventor fuerat, medio figit claustro. Hoc signum directionis meæ, inquiens, habebitis, quod locum hunc quem Christo propitio fundavi, plus ceteris omnibus amavi. Nam hic baculus, qui hic figitur, mei præsentiam vobis repræsentabit, et futuræ ætati emolumenti salutaris erit. Me autem amplius vobis conversantem minime videbitis, quia tempus meæ prope est resolutionis. Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi: ad quam imaginem vestros animos præparate, et per viam Christi me præeunte incedite, ut participes meæ sitis coronæ. Pacem Christi do vobis, pacis ejus caritatem et meæ dilectionis relinquo vobis. Commendo vos Deo quem secuti estis, ut ejus auxilio ad cæleste regnum pervenire possitis. Et, data pace omnibus, Durivum profectus est. In magno mœrore et gravi luctu cunctos reliquit fratres: cumque Durivum venisset, paucis interpositis diebus, tactus dolore lateris (ut supra jam diximus) ad cælestia regna pervenit: sanctissimum vero corpus ejus, Deo volente, delatum est, et in basilica S. Johannis sepultum, Domino annuente.
ANNOTATA.
a Monui jam in Commentario numm. 5 et 6 hunc librum bis olim fuisse editum ab ipso auctore. Prior editio, quæ in codice Ms. Vertavensi reperta est, capiebat ea omnia, quæ sequuntur usque ad num. 10; quæ pleraque reperta quoque fuere in altera editione seu in codice Ms. Silvæ Majoris, non tamen eodem ordine. Videlicet in utraque editione seu codice habes initio B. Martini itinera et historiam de urso ad officium sumpto; in cod. Vertavensi numm. 3 et 4 venit narratio de S. Martini baculo revirescenti et de florenti Vertavi statu, quæ in cod. Silvæ Majoris num. 5 leguntur;utrobique dein sequitur miraculum de cœco et claudo curato et alterum de Centulfo spoliatore pœnas luente: in codice Vertavensi exstat num. 7 liberatio filiæ principis Transmarini, in cod. Silvæ Majoris numm. 2; et utrobique pone venit prodigium disci, quo tamquam cymba usus sit S. Martinus, et quantæ hic severitatis fuerit; et demum nova ejus mortis narratio, quam num. 10 habes in cod. Vertavensi, desideratur in Silvæ Majoris Ms.
b Hæc tertiæ Vitæ inserta sunt, multiplicibus amplificata verbis, quemadmodum in annotato h ad primam Vitam videre est. Hinc manifestum est tertio biographo hanc præluxisse secundi scriptionem.
c Ad hunc locum annotat Mabillonius: S. Maximinus, Treverorum episcopus, alios vidit soles, ut qui Constantino Magno imperante floruit. Similes habet tricas S. Viventii Confessoris Vita apud Bollandum 13 janu.; in qua Viventius S. Hilario Pictavorum episcopo ætate æqualis, et tamen (si Deo placet) Martino abbati Vertavensi familiaris fuisse dicitur. Errorum causis investigandis supersedemus. Quoniam tamen has cognoscere causas placet, sciat lector hæc de S. Maximino ursoque asini loco famulante desumpta esse ex Vita S. Maximini, anno 839 conscripta et ab Henschenio ad diem XXIX Maji edita [Act. SS. tom. VII Maji, pag. 21.] . Ibidem cum Browero [Annal. Trev. tom. I, pag. 241.] æstimavit Henschenius S. Martinum, episcopum Moguntinum, S. Maximini in itinere Romano fuisse socium, villam Urseriam esse Ursel ad Rhenum et totam historiam esse fabulam ex hujus villæ nomine fabricatam.
d Ad hæc notat Mabillonius: Cernitur etiamnum illius arboris truncus, cujus particulas incolæ avide expetunt ac religiose servant.
e Hanc partem pagi Herbadillici, in quo Vertavum situm est, anno 851 juris Britonum factam esse diximus num. 9 Commentarii prævii. Rex itaque Alanus III eam ab anno 877 ad 907 possedit. Ejus fuerunt decessores Erispogius;dein Salomon III, Erispogii consobrinus et occisor; postea Pasquiten progener Salomonis et Gurvand progener Erispogii; qui et ipsi Salomonem et ejus filium trucidarunt; atque hi demum, impia nece sublati, locum fecerunt prædicto Alano III, Pasquiteni fratri, et Judicaeli, filio Gurvandi [Art de vérifier les dates, tom. II, pag. 893 et 894.] . Qui vero Pasquiteni et Alani III parentes aviti (ut hic dicuntur) fuerint, nil certi reperio.
f Anno forte 843, quum Nannetas ceperunt; verumtamen quum sæpius Ligerim ingressi sint Normanni, quo hæc facta sint tempore res satis dubia est.
g Ad hæc annotat Mabillonius [Sæc. I Bened. pag. 376.] : Eumdem esse putamus cum Launegisilo abbate Ensionensis monasterii, nunc S. Jovini de Marnis, cui Launegisilo S. Generosus successisse legitur. Sed postquam SS. Paterni et Scubilionis Vita, auctore S. Venantio Fortunato, in lucem venit [Act. SS. tom. II April., pag. 427 et seqq. Sæc. II Bened. pag. 1100 et seqq.] , vidit vir eruditissimus hæc nequaquam stare posse: quum enim aliunde sciamus S. Launegisilum, abbatem Ensionensem, habitum dedisse S. Generoso [Act. SS. tom. III Julii, pag. 48.] , quem Ensione abbatem fuisse, quum SS. Scubilio et Paternusflorerent, ex illa Vita constat [Ibid. tom. II April., pag. 428, c.] ; quumque Paternus circa annum 565 diem obierit, ut ostendit Henschenius [Ibid. pag. 425.] , consequens est S. Launegisilum ineunte sæculo VI vixisse, neque proin fieri potuisse ut post S. Martinum Vertavense simul et Ensionense rexerit monasteria. Hinc etiam sequitur Ensionem conditum non fuisse a S. Martino, utpote Ensionensibus initiis recentiore. Ast fieri potuit ut Ensio tempore S. Martini juris Vertavensium factus sit, quemadmodum inferius adstruitur.
h In voluntate tua est Introitus Missæ Dominicæ XXI post Pentecosten.
i Num. 22 Commentarii dictum est hæc ab anno 629 fieri potuisse.
k Videlicet S. Joannes Baptista, sub cujus patrocinio Vertavensis ecclesia dicata fuisse in utraque præmissa Vita legitur.
l De S. Martini itinere Anglicano cfr numm. 16 et seqq. Commentarii prævii.
m Hæc tabula marmorea decem pedes longa et tres uncias, quatuor pedes lata et duas uncias, alta vero octo uncias, usque ad annum saltem 1780 Vertavi altaris locum occupavit [Cfr Lobineau, tom. II, pag. 16 et 17; et Kératry ap. Albert Le Grand, pag. 648.] . Keratry recenset nonnulla similia miracula, quibus et alia multa addi possent; nil repugno, ad hæc credenda promptissimus, dummodo non ex populari narratione tradantur.
n Hinc in Commentario num. 4 deductum scriptionem hanc exeuntis sæculi IX esse.
* voto
* Sutri.
* lege postilena.
* Ms. Vertav. habet solum: si aliqua
* Ms. Vertav. Juris.
* Saumur, supra Ligerim.
* supple effusa sunt.
* Emenso
CAPUT II.
Normannis ingruentibus, transferuntur S. Martini reliquiæ; Miracula.
[Nannetensis clades per Normannos.] Igitur anno dominicæ Incarnationis octingentesimo sexagesimo a quarto, cum nomen gentis Normannicæ apud nostrates nec auditum foret, repente de vagina suæ habitationis exiens nacta piraticam, contigua mari Britannico depopulata loca, navibusque longis alveum ingressa Ligeris, Namneticæ properat ad mœnia urbis, speciem præferens multitudinis negotium exercentis. Dies tunc festivus cunctum ad ecclesiam invitarat populum: nam erat sancti præcursoris nativitas: nec erat suspicio bellici tumultus, et intrabatur portis semper patentibus. Sanctus etiam pontifex Gunhardus * in ecclesia Beati Petri Apostoli super ara Ferreoli martyris, quæ est ad levam illius sedis, reverenter sacris instabat missarum solemniis. Igitur nullo prohibente ingressi Normanni, sub vestibus arma celant, gladiosque subumbrant, intrantesque ecclesiam enses denudant, ipsumque pontificem Sursum corda dicentem juxta sacram victimam obtruncant: bacchantesque per populum nulli ætati parcendum putant: ipsaque urbe vastat, ecclesiaque incensa, cum grandi captivorum multitudine et pretiosa civitatis supellectile naves conscendunt, et in insulam quamdam contubernium faciunt. Inde eruptionibus crebris maritimis infensioris *, multa fortitudine pressos incolas ignotas cogunt perquirere terras. Unde fratres nimium solliciti Vertavenses, quippe cum ipsi Namneticæ civitati contigui essent, et interposito Ligeris et Viennæ alveo vix tribus millibus ab ea dirimerentur; colligunt quæ possunt, et in sex magnis navibus componunt, effossoque a loco sepulturæ beato viro, loculo imponunt aureo b, gemmis nobilibus insignito. Tamen dum morantur, et more humanæ fragilitatis turbatio illis non modica est: duæ navium impatientia ventorum obrutæ, et cum omnibus rebus pessumdatæ sunt. Antiquam ecclesiam ipsi everterant, et majoris venustatis instaurare disposuerant, quod oculis hodieque conspici licet. Nam idem opus tribus a pavimento ulnis porrectum, nobilitatis et potentiæ eorum qui ædificare cœperant testimonio est. Collegerant autem cooperiendæ ædi immensam plumbi molem, quæ ab eis terræ obruta et a nobis nuper inventa est. Quidam etiam coram positis nobis ejusdem massæ quippiam furto abstulit, et ne ab aliis id præsumeretur, illico contractis nervis diriguit: confessusque reatum et ad beati sepulchrum sese tradens, nobis videntibus sanitatem adeptus est. Alias quoque res pretii non ignobilis iidem fratres abscondere, quæ a nobis sciuntur et tempore suo manifestabuntur.
[12] [Quomodo corpus ejus sanctum a Pictavinis sit repudiatum, et quid de hoc Pipinus rex decreverit.] Tempore illo mandram hujus loci regebat abbas Raimbaldus, vir consiliis providus et portandi infortunii forti animo præparatus: qui ascito advocato loci, cui nomen erat Badilo, fugam parat, et ut idem tutelæ sit jubens exorat. Qui libenti animo respondit se potius cuncta relinquere, quam beato viro debitum servitium denegare. Loculo itaque sancti viri ossa gerente in lecticam diligenter composito, cum tota supellectile mobili, cum omni familia, cum omnigenis vehiculis et immenso jumentorum apparatu, flentibus cunctis et nimio luctu deditis, Vertavus relinquitur, et ignotæ sedes novis exulibus requiruntur. Ventum autem ad locum qui Noviheria dicitur, ubi beatus Veteranus quiescit humatus, et ibi aliquanto tempore commoratum. Dicere autem impossibile est, quantas virtutes omnipotens Deus per singula fecerit loca, per quæ sancti viri beatissima sunt evecta membra. Inde ergo moventes ad cellam sui juris c tendunt, quæ Ension dicitur, in quo loco more Vertavi duo sunt constructa cœnobia: in montis quidem vertice sancti Joannis Baptistæ, et ad Orientem versus sancti Petri Apostoli dicatum honore. Porro in ecclesia sancti Johannis corpus requiescit sancti Jovini d ejusdem loci abbatis. In hoc ergo loco canonicis, qui eo tempore videbantur, quidam Fulradus præpositus erat, quibus abbas Rainaldus e ceterique fratres mandant ut corpus beati viri seque recipiant, et juris viri Dei Martini locum eumdem fuisse cognoscant. Qui, inter se consilio habito, verentesque monachorum dominium, eos suscipere recusant, et finium suorum excedere terminos mandant. Quibus cedentes, Avernicum expetunt pagum, hanc et alias querimonias coram Pipino deposituri, qui per id tempus regnator erat Aquitanorum, qui Branziacum cunctis cum apendiciis eis reddidit: et rogante Landrico qui his rebus eatenus beneficiatus fuerat, præceptum regiæ auctoritatis ex hoc fieri præcepit; misitque ad comitem Pictavorum Ensionense eis monasterium reddi præcipiens, et * canonicorum, qui monachicum habitum voluissent, manerent, qui vero noluissent pellerentur. Qua auctoritate fratres animæquiores facti, Pictavum pagum repetunt, sancta pii secum referentes ossa patroni; in quo itinere quæ vel qualia operata sit Christi clementia, nostra expedire non sufficit lingua: de quibus vel unum dicemus, ex quo ceteris fidem astruere valeamus.
[13] [Miraculum de Bodilonis vulnere curato.] Itaque dum cum pretioso apparatu sanctum inde fratres eveherent, et in quodam saltu refectionis gratia consedissent, subito duodecim latrunculi erumpentes equos eorum invadunt. Quod ubi Bodilo eorum advocatus animadvertit, e medio fratrum exiliens, correptis armis, acriter prædonibus occurrit, quos partim sternit, et reliquos in fugam cogit: et graviter latus saucius, cuncta tamen quæ fures diripuerant, revocavit. Cumque grandi rivo sanguis ejus deflueret, a flentibus monachis vulneri particula adipis imponitur, et sic astricta fascia colligatur. Rogant igitur illum aliquid capere cibi. Quo refutante, luctu et lacrymis in eodem loco totam pervigilem duxere noctem. Valde enim eum amabant, et pro sui bonitate omnibus reverentiæ erat. Aurora itaque diei erumpente, seminecem eum equo imponunt, et mæsti iter assumunt. Cumque in cujusdam vallis obliquo convenissent loco, titubantibus equis qui sanctum gerebant, pæne fuit ut scrinium caderet, ni idem saucius equitando accurrens, sui oblitus, manus opposuisset. Cumque iniquitatem loci evasissent, descendit, et cingulo equum fortius astrigens, fasciam qua constrictus erat dissolvit: nihilque de hoc intelligens suum equum ascendit, et particulam adipis quæ loco vulneris imposita fuerat, sinu suo calidam inesse præsentit: putansque se visceribus vacuum, confestim mori timuit, et cum ingenti clamore fratribus hoc indicavit. Qui festinanter equo deponunt, et locum vulneris invisentes eum sanissimum, acsi illæsus fuisset, et omnino integerrimum reperiunt. Videbatur autem semita quasi fili tenuissimi coloris sanguinei per eum locum, quem ictus aperuerat ferri: qui ilico surgens sanissimus beatum Martinum innumeris effert laudibus, et ingruentem de sui sospitate lætitiam cunctis affert fratribus. Pervenientes igitur ad Ensionense cœnobium, juxta membra viri Dei Jovini corpus tumulant sancti Martini: unde non post multum tempus elatus, et in ecclesia sancti Petri, de qua jam diximus, IV nonas decembris, annuente Domino, venerabiliter translatus est f. Quæ autem vel qualia ibi Christus ad laudem sui strenui bellatoris operatus sit, partim prout ipse dedit, sequens sermo declarabit.
[14] [De fratre non malo animo peccante.] Vir quidam Sicbrannus nomine, hoc in loco ad conversionem veniens, octingentos solidos fratribus detulit, et secum clanculo ducentos reservavit: uxorem suam secum adduxit, et sanctimoniæ jura suscipere nec adeo renitentem cogit, seorsumque divisi ut ceteri fratrum stipe monasterii alebantur. Conversatusque est idem vir simpliciter, et ab omnibus pro sui lenitate cavebatur reverenter. Quod autem perpetrarat, nemo mortalium noverat, sed neque hoc ipse malum esse cogitabat. Cumque annis quinque aut eo amplius in monasterio conversatus esset, molestia corporis superveniente biduo fere exanimis jacuit. Jamque in hoc positis fratribus ut sepulcro corpus ejus efferretur, ingenti suspirio cunctorum præsentium ad sese oculos converti coegit. Qui accedentes et faciem ejus denudantes, viventem eum inveniunt, et multum attoniti causas tantæ mutationis inquirunt. At ille cum grandi gemitu respondit se reum esse, ductumque se ait ad inferni loca et ibi vidisse tormenta horrifica et facies diras tortorum. Cumque et ipse ad hoc a quibusdam duceretur ut in manibus eorum traderetur; astiterunt duo viri veste veneranda mirabiles, et canicie venerandi: Ubi sunt nummi, dicentes, quos abscondisti? quare nunc eos pro tui redemptione non offers? qui intelligens et dicens ignoranter se fecisse: In hoc, inquiunt, apparebit te hoc malitia non egisse, si ad supernos rediens, omnem spem terrenarum repuleris rerum. In qua sponsione relictus, ductu eorumdem virorum tormentorum loca transgreditur, et corpus suum iterum assumere jubetur. Qui cum requireret quinam ipsi essent qui tam clementem curam de se haberent: Nos, inquiunt, sumus Martinus et Jovinus, sub quorum confugisti alas, et quorum tu satis fida expetisti patrocinia. Vide ergo teipsum, et qualiter tibi sit agendum ipse pertracta. Hæc cum ipse fratribus retulisset: Ite, ait, designans locum: ibi ducentos invenietis solidos, quos sumite, et quod placuerit facite. Hæc cum dixisset, et ex ægritudine convaluit, et in hac vita diu permanens devotissime postmodum conversatus est. Cumque post longum tempus ad obitum venisset, uxorem suam, quæ fuerat, sacramento constrinxit, ne ab eodem loco umquam recederet; nec de quinquaginta solidis, quos a fratribus suo jussu acceperat, alicujus lucrum nisi sanctorum facere tentaret. Quo defuncto, cum ea id abrumpere tentaret, (nam habebat filiam, quæ eam solidorum gratia a monasterio avellere cupiebat) die quadam cum Rainaldus monachus ei adstaret, horæ sextæ signum sonuit, et idem frater iturus ad ecclesiam se convertit. Antequam pæne limen domus excederet, illa ad terram corruit, et ululatum diræ vocis emisit. Clamore accitus, revertitur monachus, et erigens eam causas inquirit clamoris illius. Domine pater, dum a me redires, quidam iracundus abbas, ingressus sicut ignis, qui * crudeli virga in capite feriens oculum meum excæcavit. Scio autem ego multationis meæ causam, quia conventiones cum viro meo factas abrumpere cogitabam. Hæc dicens et solidos reddidit et usque ad vitæ terminum cæca permansit.
[15] [De eo qui de ecclesia cecidit et læsus non est.] Rursus ingruente culpa incuriæ, quædam domus contigua basilicæ igne valido cœpit ardere. Flante ergo Borea, furens incendium irrepsit in nido corvi perantiquo, posito super unam piramidum, quæ in quatuor porrectæ angulis undique fulciebant templum. Certatim igitur molientibus quibusque ignis inexhausti validas compescere vires, vir quidam nomine Martinus nec sufficientem scalam subit, et mira celeritate tecta conscendit, nisusque tegmina ædis avellere nec valens, conatur capitellum primo solvere, et sic ceteris postmodum operam dare. Cumque tenacia cuncta sensisset, tergum obvertit, et nitens pedibus acriter impingere cœpit: avellensque capitellum, cum eodem et machinis in idem confixis supra domum infra positam ruit. Cumque et ipsa propter metum ignium retecta foret, ad terram usque ceteris languentibus devolutus est. Quem cum omnes mœstissimi jam mortuum dicerent, repente e domo exiliens arguere ceteros cœpit, cur attoniti starent, et ecclesiæ non subvenerint. Quod dicens instare acerrime cœpit: et in omni subventione ex die omnes præcessit. Ecclesia itaque ab ignibus eruta, cunctis Deum et famulum ejus Martinum laudantibus, sanissimus ipse domum revertitur: et annis postea plurimis feliciter vixit. Nam interim diximus hæc ad comprobandum affectum beati viri circa devotos: tangendum quiddam quo appareat quam severus interdum sit, quamque clemens erga minus cautos.
[16] [De serviente percusso et sanato.] Monasterii nostri quidam cocus fuit Aldrincus nomine, cujus filius adhuc superest, et officio et vocabulo fungitur ipso g: qui propter metum Brittonum, qui ex immissione Saverici Toarcensibus infesti erant, domum suam in suburbio reliquit, et quamdam domum, penes cryptam beati viri positam, cum familia subintravit: manensque ibi aliquot diebus ludis et risui minime pepercit. Igitur die quadam cum de officio suo reverteretur, jamque ingruentibus umbris nox adveniret, ipse domum eamdem properat, ubi uxor et familia ejus erat: invenitque quemdam abbatem canicie venerandum et habitu mirabilem super basim parietis a dextris parietis residentem. Qui vocans eum suo nomine, percontari cœpit ubi vellet ire. De officio, inquit, dominorum meorum regredior, et ad familiolam meam festino. Hanc, inquit, viam desere, et aliud tibi hospitium quære. At ille transire conatus terque prohibitus, dum verbis non adquiescit, verberibus agitur: et graviter caput ictus crudeli virga multatur, ilicoque corruens ingentem sanguinis rivum cruentato dispulit ore. Unde manibus aliorum sublatus et ad domum corpore nigerrimo deportatus, cunctisque fratribus accitis, cum respirasset, omnia exponit, et dominico vexillo, quod in loco eodem pretiosissimum fuit, a fratribus consignatus, et domum reliquit et, omni infirmitate pulsa, diutius in hac vita mansit.
[17] [De vexillo Dominico.] Sane quia mentionem fecimus vexilli dominici, quiddam nobis addendum videtur. Fertur enim quod hoc beatus Martinus composuerit, et quidquid pretiosi invenire potuit, in eo recondere festinarit. Quod exterius aureis braccis lucidum, gemmisque nobilibus redimitum, interioris virtutis multa et innumera dedit experimenta. Nam si quis febricitans aut quolibet æstuans incommodo vel eo signatus vel vinum hausisset, quod in id intinctum foret, mirum dictu quanta efficacia sanitas sequeretur. Jumenta etiam, aliquibus morbis laborantia, eo capiti eorum admoto, omni sospitate ilico potiebantur. Ad reprimendos ignium impetus quantæ est efficaciæ? Videres eum aut ilico mori, aut quasi multo metu refugere. Denique cum quædam magna domus jam pæne ignibus absumpta foret, ceteris nequicquam agentibus, quidam monachus Lambertus nomine cursu rapidissimo vexillum advehit, et eum longa virga impositum super globos flammarum exponit: discurrentibus ceteris, monachus impellitur, et signum salutiferum medios inter vapores cadit. Anxius monachus mediis ignibus insilit, et id efferens ipse, contemplantibus cunctis, et capillis et vestibus inustus apparuit. Quod signum quidam homunculi nequam furto auferentes, nobis hactenus magni mæroris causam reliquere.
[18] [De muliere percussa et mirabiliter sanata.] Nobilis quædam matrona Rainsoindis nomine, quæ superstes hodieque viget, juxta ecclesiam commanebat, qua viri Dei Martini membra coluntur humata. Hæc itaque sensim et per intervalla temporum eo morbo laborabat, quem vulgo dragunculum h vocant. Cumque nocte quadam eadem molestia inquietaretur, mittit unam ancillarum intempesta noctis hora: Vade, inquit, post cryptam beati Martini, defer mihi maurellam i, quam dum transirem vidi ibi esse copiosam. Obtemperans ancilla præceptis dominæ, silentio vadit, maurellam decerpit, revertique cupiens, a quodam abbate inæstimabilis reverentiæ vidit se graviter in capite feriri: amensque ad dominam reversa, ictum monstrat, oculumque suum tantæ jam grossitatis ut quid fuerit non appareret. Erat autem ipsa nox venerabilis et festiva, cum esset annua transitus sancti Viri Dei Martini: surgentesque fratres se Matutinorum præparabant officio. Multo adstante populo tota ædes illustratur diversorum luminum fulgore corusco, cum ecce domina cæcam præfert ancillam: et beato Martino dat eam ut esset ipse possessor benignus, qui percussor voluit esse severus. Quæ missa a Fratribus inter aram sancti Petri et sepulcrum sancti viri, ibi lacrymis incumbens, flagitabat cælestis opem medici. Ventum igitur ut Evangelium more regulari legeretur: Evangelium autem hoc erat, Videte, vigilate, et orate. Cumque pronunciasset sacerdos, Vigilate ergo, tanta lux subito cælitus lapsa est, ut omnes ingenti stupore attoniti tenerentur. Mansitque donec Evangelium cum subsequenti terminaretur hymno: moxque et mulieri restituitur visus, et ipsa sanissima consurgens gaudium magnum cunctis fecit fratribus. Vocatur autem ipsa mulier Gauzberga, et hujus rei sufficiens testimonium præbet.
[19] [De dæmoniaco sanato.] Est etiam quædam villula trans fluvium Divæ quæ Æstivalis dicitur k, in qua quidam conductitius messor (nam tempus triticeæ messis erat) immundis spiritus invasus est. Qui cum magno labore vix captus, et inquisitus quid haberet; Septem, inquit, sumus, duo alibi vadent, quinque Martini illius vetuli (ecclesiam respiciens) imperium sustinebunt. Ligatur ergo impositusque biroto ad monasterium sancti cum stridoribus et nimiis clamoribus advesperascente sabbati die advehitur, atque ante sanctum deductus altare ibi multa prece ejusdem noctis hospitium cœpit postulare. Quo quasi non impetrato, ilico sanctum virum conviciis aggressus, inter manus tenentium labitur, et in somno resolutus, omni infestatione immundorum spirituum liberatur. Spiritus autem nequam, expulsionem sui non ferentes, per vicum vicinum qui Marnas dicitur fugientes, domos evertunt contiguamque penetrantes sylvam, ejus quammaximam partem radicitus avellunt. Homo autem, sanitate potitus, aliquot diebus cum fratribus commoratus est. Vocabatur autem idem Tetbaldus, qui postquam nobis aliquamdiu commansit, domum suam reversus est.
[20] [item aliud miraculum de quodam qui monachus fieri nolebat.] Huic quippe aliud nectitur miraculum, in quo humana sollicitudo salubre percipit consilium, et diabolicum valde spernitur jaculum. Nam nec multo post tempore, cum illic Domino sanctoque servientes Martino, ingentium exuberante copia rerum, relinquerent monasticæ conversationis decretum, perventum est ad canonicorum habitum, magis eligentes sæculum quam dominum diligere. In quo etiam diu commorantes, cum jam universa cœnobia præcipue et beati Martini, quia circumdantur Oceano mari, depopulante barbarica tempestate, viderentur annulari, decreverunt ex illis duodecim, suffragante divina pietate, fieri monachi cum tribus quos nutriebant alumnis, ut patribus eorum præcedentibus conjungerentur in cælestibus, et si forte desereretur locus, a populo susciperentur religiosius. Quod quibuslibet suscipientibus et quibuslibet renuentibus, non quadrantis sed trientis calculatione duodenarii partiti numerus, non dodrante sed semisse irreligiose permanente, Deo annuente in monachilem habitum conversus est. Nec mirum si duodenarii octonarius deperiit, quaternario ad religionem converso, quamvis constet quaternario bis multiplicato: cum et binarii unum, quamquam non perficiatur nisi duabus unitatibus, in primordio sæculi altero adest electo, fratricida periit effectus. Sed Deo auxiliatore revertamur a quo avertimur. Horum vero duodecimus, a quo salutare hoc decretum prius fuerat sancitum, dicebatur Raimboldus, cujus et nepos eodem vocabulo sed differentiæ causa vulgo dicebatur Corda: ipse enim sonabilem atque concordem gerebat vocem. Quippe qui dum intempesta quadam nocte ante sui avunculi lectum, hortantis eum et multoties deprecantis fieri monachum, somno comprimeretur, vociferabatur se a dæmonibus per capillos trahi, et domo per fumarium expelli, atque si facultas daretur revertendi monachum se velocius effici. Quod cum audiens avunculus de lecto tremefactus surrexisset, et hac illacque cursitando eum requireret, accepit vestem quam vocamus cucullam, et illam in partem qua audiebatur jaciens, super eum posuit. Quo pacto statim a dæmonibus ereptus domumque reversus, factus est monachus. Hinc proculdubio annuente Domino, adolevit grex cœnobialis in monasterio, sæpeque quietus, semper sollicitus ne prævaleret in eis amplius hostis incursus. Interea flagitamus animos audientium æstimare quod dicitur esse verum: neque aliqua adulationis sive imaginationis causa compositum. Sed eodem teste per plurimorum spatia temporum nobis revelatum est: eumdemque etiam nonnulli mecum noverunt et multo post a paganis adversa fuisse perpessum.
[21] [Rainoldus Dux ob invasa monasterii prædia cæditur.] Nec inter plurima maximum prætermittendum miraculum, in quo cupido non valuit obtinere vim possibilitatis. Rainoldus l quippe nobilis prosapiæ, qui erat dux regionis Franciæ, decore suffultus civitatis Cenomannicæ, inflammatus facie iniquitatis nefariæ, beato Martino voluit rapere quod adquisierat diutino tempore. Videns itaque res sancti Martini communem terminum habere cum suis, cœpit eas revocare sibi cum singulorum reditibus annorum. Cum vero ingens rumor populi almi Martini hoc monachis nunciaret, miserunt ad eum ex se imploraturos ne tantum nefas fieret. Qui renuens apud se quod postulaverant impetrare, non solum quod usurpaverat non reddidit, verumetiam alia se ablaturum vita comite promisit. Sed Deus omnipotens ne fieret distulit. Illi quidem, mæsto corde abeuntes, renunciaverunt ceteris nihil eumdem dimissurum quod decreverat animo se facturum. Unanimes autem solita arma videlicet orationis sumentes, prostrati corpore solo quæsierunt auxilium a Domino, quo possent beato servire Martino in ipso cœnobio. Sed exauditor omnium nolens frustrare preces servorum, misit eis sanctos suos, scilicet Petrum et Johannem Baptistam necnon et prædictum Martinum in adjutorium. Venientes igitur ante eum quadam nocte jacentem in lecto, interrogaverunt an dormiret. Eo quippe cujus rei gratia veniebant sciscitante, dixit Johannes: Mittimur certe a Deo scire cur sanctorum prædia aut Dei audeas invadere: cum et ipsi jam cum eo regnent sine fine: cum iste nec alii mali tibi nihil commiserint: cur hunc, qui est in præsentia, virum tam vehementer dehonestasti? deinde jube, inquit, Petre (conversa ad eum facie), præceptor cælestis januæ, quid pœnæ debeat sustinere. At ille reserata cælesti clave jussit tribus eum verberibus donare. Tum quippe jussioni obedientes apostolicæ, tria quasi de funiculis fecere flagella: et Petrus horum primus singulari verbere percutiens, eum duobus reliquit cædendum, quorum prior Johannes, alter vero Martinus novissime singulari ut Petrus ceciderunt verbere. Tribus quidem flagellatus ictibus, non opus dicere an fuerit castigatus ex verbere, qui non solum quod abstulerat reddidit, verumetiam quod juste possidebat, obtulit. Nos itaque, quia pauca de hujus sancti disseruimus virtutibus, interim de ceteris sileamus, nobis sapientioribus relinquentes quæ supersunt, ut ea describantur in posteriorum notitiam.
ANNOTATA.
a Legendum octigentesimo quadragesimo tertio. Cfr de his Commentarius num. 24 et seqq.; ubi reliqua ad hanc translationem spectantia explicantur.
b Superius in Commentario de S. Benedicto Quinciacensi [Vide supra, pag. 154.] dictum est quomodo hoc adhuc ævo passim sanctorum corpora non in feretris, sed humi sepulta servarentur.
c In Annotatis ad caput præcedens litt. g dictum est certissime Ensionem ab initio jurisVertavi non fuisse. Duo cœnobia, quæ dein memorantur, intellige secundum numm. 26 et 27 Commentarii prævii.
d S. Jovini Vitam aut saltem qualemcumque de eo Commentarium habes in opere nostro ad diem, quo colitur, primam Junii [Act SS. tom. I Jun., pag. 75.] .
e Idem qui ante Raimbaldus dicitur. De Pippino II, Aquitaniæ rege, qui paulo inferius prodit, et Landrico, qui videtur comes fuisse Santonicus et unus ex principibus Aquitaniæ [Cfr D. Bouquet, Recueil, tom. VII, passim.] , satis est dictum in Commentario numm. 27 et 28. Jus Vertavensium in Ensionem nolumus vocare in dubium; consideranda tamen quæ litt. g ad præcedens caput annotavimus.
f De his dictum in Commentario prævio num. 26 et seqq.
g Aldrincus in titulo vocatur serviens, atque hic dicitur filium habere, quin etiam familiolam et habitare in suburbio: in monasterio tamen coquus erat, et similiter filius. Unde patet hoc ævo Vertavi res domesticas non a monachis curatas fuisse, sed ab exteris, adeoque servis. Et fratrum quidem laïcorum gradus sæculo X primum in monasteriis ortus videtur; neque initio eodem stabant ordine quo monachi, sed servilem omnino conditionem habebant: de quo argumento egregie disputavit Mittarellus [Annal. Camaldul. app. col. 336 et seqq.] .
h Dragunculus morbus est ulceris vel cancri species [Cfr Glossar. Cangii, V ° Dracunculus.] .
i Maurella, id est Solanum, herba medica, vulgo Morelle [Cfr Dictionn. de Trévoux, v° Morelle.] .
k Plura sunt loca et rivi, quibus Æstivalis et Divanomina sunt; quæ vero hic designentur facile determinatur, quum inferius Marnæ vicus vicinus dicatur. Diva itaque ea est, quæ inter vicos S. Jovini et Moncontour fluit, dein ad S. Hippolyti aquas suas miscet rivo Thonet et cumeo paulo inferius prope Salmurium in Ligerim infunditur.Æstivalis autem indubie est Estivaux, villa quæ etiamnum in mappis Cassini ad dextram Divæ inter vicos Moncontour et Ouzilly cernitur. Marnæ vero, nunc Marnes ad sinistram Divæ paulo infra S. Jovini jacet ejusdemque communiæ pars est.
l Rainoldus, qui erat dux regionis Franciæ, omittitur in vulgato ducum Franciæ catalogo [Cfr Art de vérifier les dates, tom. II, pag. 245.] . Ejus tamen certa exstat ad annum 876 apud Guilielmum Gemeticensem memoria; ubi legitur Rainaldus, totius Franciæ dux, ad Rollonem misisse Hastingum; sed frustra; venisse deinde bis ad pugnam atque in ea occubuisse [D. Bouquet, tom. VIII, pag. 255.] .
* S. Gohard
* infensiores
* ut ii
* qui dele.
DE S. EBREGISO, EPISCOPO TRAJECTENSI AD MOSAM,
CIRCA ANNUM DCXXV.
SYLLOGE.
Ebregisus, episc. Trajectensis ad Mosam (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. S. Ebregisi ætas; sepulturæ locus; Vita scripta medio sæculo XI ab Anselmo Leodiensi. Ostenditur a S. Brunone Coloniensi translatum fuisse Coloniam S. Ebregisi Trajectensis corpus, non autem S. Evergisli Coloniensis. Feretra.
Licet S. Ebregisi, episcopi Trajectensis, res paucissimæ notæ sint, eæ tamen ita implexæ sunt et intricatæ, [S. Ebregisus, ab anno 611 ad 625 Trajectensis episcopus, ex Trumonia, ubi sepultus fuerat,] ut in iis enodandis non levis ponenda sit opera. Porro de eo dixit nemo ante Herigerum Lobiensem qui Gesta episcoporum Leodiensium paulo ante annum 980 summa diligentia et studio literis tradidit [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VII, pag. 139.] . In suo autem libro, capite XXVIII quod de sancto Domitiano est itemque Perpetuo et Ebergiso, prius miserum Tungrensis urbis statum describit, dein Tungrensem cathedram Trajectum ad Mosam translatam fuisse perhibet et demum ad sanctum Perpetuum venit et sanctum Ebregisum; de quibus hæc pauca narrat [Ibid. pag. 176.] : Sanctus autem Perpetuus, qui vigesimus tertius præfuit, apud Dionantum quiescit. Beatus quoque Ebregisus succedens vigesimus quartus in Trutmonia, ejusdem episcopatus villa, fuit tumulatus. His per successionem ad alia vocatis, Johannes vigesimus quintus succedit… regnum Austrifranciæ Dagobertus adhuc adolescens administrabat; Lotharius magnus, pater ejus, monarchiam quatuor regnorum strenue solus regebat. Ex quibus postremis verbis qualitercumque S. Ebregisi mortis tempus certum fit. Dagobertus enim anno 622 Austrasiæ regnum adeptus est et Lotharius anno 628 diem obiit [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 543.] . Quin etiam propius determinari id tempus posse vult Ghesquierus [Acta SS. Belgii, tom. II, pag. 424.] , quod nempe Sigebertus Gemblacensis ad annum 627 coævos facit S. Joannem Agnum et S. Austregisilum, qui anno 624 vita functus est; sed minus valet id argumentum, quum triennio tardius S. Austregisili nomen collocet Sigebertus. Nolim itaque discedere a computo Ægidii, Aureæ Vallis monachi, qui (ut infra num. 5 reperiet lector) Vitam habuit S. Ebregisi. Hujus autem episcopatus initium statuit anno 611 et finem anno 625 aut sequenti. Verum hæ controversiæ minus operosæ; hæret autem aqua, ubi de beati viri translatione agitur.
[2] [licet Colonienses crederent se S. Evergisli corpus accepisse,] Plane certum est S. Brunonem, imperatoris Ottonis fratrem et archiepiscopum Coloniensem, sub annum 959 [Cfr Acta SS. tom. V Octobris, pag. 758 et 759.] in Leodiensis diœcesis partes venisse; certum similiter est eum tunc temporis hinc abstulisse corpus cujusdam sancti, quem alii dixerunt S. Evergislum, sæculo V adulto Coloniensem episcopum, alii S. Ebregisum, Ebergisum seu Evregisum, episcopum nostrum Trajectensem; atque in dirimenda hac lite labor est. Priori sententiæ favet Ruotgerus, Coloniensis clericus, qui Folcmaro, S. Brunonis in sede Coloniensi successori, biennio post mortem nondum elapso, Vitam illius beati præsulis obtulit. (Vita enim functus est S. Bruno die 11 octobris anni 965, Folcmarus vero 18 julii anni 967 [Ibid. tom. IV, pag. 252.] .) In hac enim Vita, qualem ab additamentis puram in lucem dederunt Byeus noster [Act. SS. tom. V Octobris, pag. 777.] et Pertzius [Monumenta Germaniæ, tom. IV, pag. 266.] , hæc leguntur: De translatione beati Evergisili, tercii ejusdem sedis (Coloniensis) archiepiscopi, quid factum sit hujus pii provisoris dispensatione, plurimis notum est; quem in ecclesia beatæ Cæciliæ virginis cum hymnis et divinæ laudis celebratione repositum, plebs religiosa ita veneratur et colit, ut præsentem crederes beneficiis largioribus cotidiana obsequia mutuari; ubi, quod lectorem animadvertere velim, nequaquam legis sancti viri corpus ex oppido Tungris fuisse sublatum; sed tantum id sancti Brunonis cura in S. Cæciliæ templo fuisse repositum; simul vero putavit Ruotgerus ablatum corpus exuvias fuisse S. Evergisli, Coloniensis archiepiscopi. Ast errore id eum putasse contendit Gestorum episcoporum Leodiensium continuator, vulgo Anselmus dictus, qui anno 1056 S. Annoni II, Coloniensi archiepiscopo, lucubrationem suam obtulit. Hic enim, nixus testimonio Idæ, abbatissæ S. Cæciliæ, fœ minæ utique longævæ, quippe quæ scriptorem in baptismate levaverat [Monumenta Germaniæ, tom. VII, pag. 191.] , itemque incolarum Trutmoniæ, atque etiam sepulcri vacuitate, nil dubitans asserit a S. Brunone sublatum fuisse corpus, non quod Tungris, sed quod Trutmoniæ conservabatur; id autem ex Herigeri testimonio corpus fuisse S. Ebregisi, episcopi Trajectensis; quum autem crediderunt Colonienses, (verbi gratia Ruotgerus, S. Brunonis biographus, cujus scriptionem certissime Leodiensis annalista manibus versavit et libro II, cap. 24, partim descripsit [Ibid. pag. 201.] ,) quum itaque crediderunt sui episcopi Evergisli corpus ad se delatum fuisse, eos nominum vicinitate delusos esse; id unum ab eis allegari posse, nempe Evergislum et Ebergisum unum eumdemque esse virum, qui Coloniensem simul rexerit ecclesiam et Trajectensem; verum id assumptum plane non valere, quum liquido constet Evergislum et Ebregisum duos distinctos esse episcopos, utpote plus duorum sæculorum spatio separatos: ita ut totus hic locus insigne artis criticæ specimen sit. Accipe autem hanc Leodiensis clerici dissertatiunculam.
[3] [translatus est a S. Brunone Coloniam, ut Anselmus medio sæculo XI ostendit.] Exponit scilicet S. Annoni se prius scripsisse integram episcoporum Tungrensium, Trajectensium et Leodiensium historiam; sed postea se maluisse eam partem resecare, quam sæculo fere ante Herigerus Lobiensis confecerat, atque avulso illi suo libro ipsius Herigeri narrationem substituere. Cum illa, inquit [Ibid. pag. 162.] , superior (pars, scripta ab Herigero,) gesta eorumdem pontificum a primo usque ad vicesimum septimum, scilicet a sancto Materno usque ad sanctum Remaclum digesserit, nos quoque nostrum opus, quod præcatu domnæ Idæ, abbatissæ (S. Cæciliæ Coloniensis), conscripseramus, decapitantes, ne eadem replicando fastidium legenti faceremus, a beato Theodardo incepimus, et ordinem episcoporum usque ad domnum Wazonem, quem quinquagesimum secundum esse constat, prosecuti sumus; nihil ponentes, nisi quod aut legimus, aut certa fidelium personarum relatione didicimus, aut certe ipsi præsentes vidimus et audivimus. Enimvero matrem suam, sanctam videlicet Coloniam, latere non decet, quot et quales humilis Letigia habuerit rectores; quorum si quos Deo placere cognoverit, unde abundantius gaudeat, sedula mater habebit. Matrum enim est filiarum proventus suos existimare. Quæ etiam præter candidatorum martyrum millia unius ex patronis nostris, beati videlicet Ebergisi, noverit se cineres servare; quos in Trutmonia nostri episcopatus villa consepultos, ut hæc eadem testantur Gesta (Herigeri), a Brunone, archiepiscopo eodemque, ut ajunt, duce, inde (scilicet ex Trutmonia) in monasterium sanctæ Ceciliæ tam memorabilis abbatissa (Ida) quam indigenæ prædictæ Trutmoniæ perhibent esse translatos; ubi hodieque vacuum ejus in maximo honore habetur sepulcrum. At quod vestrates (Ruotgerus nempe, S. Brunonis biographus,) eum Evergislum vocant ex aliquo hujus nominis episcopo, cujus mausolæum (seu sepulturæ locus) ignoratur, ob nominis consonantiam huic nostro Ebergiso hoc attributum esse arbitramur, licet nonnulli hunc eundem et Coloniensem et nostrum uno tempore fuisse contendant, eundemque cum beato Severino, antecessore (ut adjiciunt) suo, vocum angelicarum in transitu beati Martini psallentium auditorem asserant. Quod si ita esset, idem qui Coloniensibus quartus, nobis vicesimus quartus exstitisset; sed hoc omnino impossibile esse liquido ex temporum ratione colligitur. In transitu enim beati Martini secundus Archadii et Honorii annus erat, qui est a dominica Incarnatione quadringentesimus primus. A quo ducenti quinquaginta duo anni usque ad Dagobertum regem computantur, circa cujus tempora hic noster Ebergisus Trajectensi kathedræ præsidebat. Restat igitur ut dicant suum Evergislum aut post transitum sancti Martini per eosdem 252 annos usque ad Dagobertum vixisse, ut sic videatur esse credibile eundem vestrum et nostrum episcopum esse potuisse uno tempore, — quod fidem excedit; aut nobiscum credant eos omni modo diversos esse, tum quia a tempore diluvii nemo 200 annis vixisse *, tum quia inter beatum Servatium episcopum nostrum, qui contemporalis fuit beato Severino, et inter istum Ebergisum tredecim episcopos nobis legamus præfuisse. Neutrum dixerunt aut crediderunt Colonienses; sed condiderunt historiam translationis, qua sanctus præsul, a S. Brunone in S. Cæciliæ translatus, non Trutmonia, sed Tungris eo advectus fuisse dicitur; verum priusquam hæc explicem alius audiendus est Leodiensis clericus.
[4] [Ejus quoque Vitam, quam eum rogaverat Ida abbatissa,] Libro II Gestorum episcoporum Leodiensium, quem anno 1056 S. Annoni II cum Herigeri annalibus oblatum esse diximus, præmittitur proœmium anonymi clerici Leodiensis; quem Anselmo, scriptori illius libri, coævum fuisse vel inde constat quod id proœmium in codice sæculi XI inventus est [Cfr Ibid. pag. 157 et 191.] . Hic autem, ubi dixit quorum pontificum Tungrensis, Trajectensis et Leodiensis ecclesiæ gesta priori libro, seu Herigeri annalibus, continerentur, ita pergit [Ibid. pag. 191.] : Deinceps quæ sequuntur jussu priorum loci istius (Leodii) anno dominicæ Incarnationis 1056 ex alterius opusculi libello, quem quidam ex canonicis sancti Lamberti A[nselmus] nomine composuit monitu Idæ, venerabilis abbatissæ, quæ regebat monasterium sanctæ Cæciliæ virginis in Colonia, huic operi sunt annexa; cujus, ut ipse testatur, suscepti laboris causa talis fuit. Requiescit in eodem sanctæ virginis corpus monasterio beati Ebergisi, qui Tungrensi ecclesiæ præfuit vigesimus quartus; quod a Brunone archiepiscopo, qui dux fuisse fertur, a Trutmonia, Leodicensis episcopii villa, ubi sepulcrum ejus adhuc cernitur, illuc translatum esse affirmant. De cujus vita quia nichil ibidem habebatur, eadem venerabilis abbatissa Ida memoratum Leodicensis æcclesiæ canonicum, pudicum admodum familiaritate, quippe quæ eum ex sacro fonte spiritualis mater susceperat, est aggressa, ut, si quid in Leodicensi æcclesia de eodem sancto conscriberet, et ei mittere non tardaret. Multa quoque de Wazone, episcopo Leodiensi, rogatus est ab Ida S. Lamberti canonicus, eamque petitionem tam cumulate implevit ut non S. Ebregisi tantum et potissimum Wazonis gesta prosecutus sit; verum etiam omnium utriusque decessorum. S. Ebregisi Vita continebatur priori parte; sed hanc eum resecuisse eique Herigeri annales substituisse jam vidimus.
[5] [scripsit Anselmus, ut constat ex Ægidio Aureæ Vallis. Ejus notitiam habuit Rosweydus.] Eum Anselmum itaque scripsisse beatissimi Ebregisi Vitam plane dubitandum non est. Quæ modo retulimus testimonii loco accipi possunt; sed quæ ex Ægidio Aureæ Vallis dabimus, firmiora forte et certe apertiora nonnullis videbuntur. Integrum locum, quantum ad S. Ebregisum pertinet, dabimus: Post sanctum Perpetuum Trajectensi ecclesiæ substituitur vicesimus quartus episcopus sanctus Ebregisus circa annum Domini sexcentesimum undecimum; qui præsedit plusquam quatuordecim annis… Hic beatus Ebregisus, quondam in urbe Tungrensi ex nobilissima progenie oriundus fuit, literarumque studiis traditus a parentibus in eadem civitate, divina donante gratia, doctores summos in Scripturis Sacris in brevi æquiparavit. In quo etiam tempore, circa scilicet annum ab Incarnatione Domini sexcentesimum duodecimum, Lotharius rex commisit filium suum Dagobertum educandum Pipino principi… Igitur sub præfatis principibus, ut supra diximus, Trajectensem beatus Ebregisus regebat ecclesiam, vir magnæ sanctitatis magnæque auctoritatis: cujus gesta qui plenius nosse desiderat, Vitam ejus, virtutibus plenam, et miracula, quæ per eum Dominus operari dignatus est, ex integro relegat; quam in pluribus locis haberi non dubitamus. En itaque apertum testimonium medio sæculo XIII Vitam S. Ebregisi exstitisse; quam ab Anselmo, auctore libri II Gestorum episcoporum Leodiensium, scriptam fuisse ex his, quæ ex ejusdem libri II proœmio paulo supra referebam, satis manifestum est. Hæc igitur sicubi lateret Vita, diligenter, sed frustra inquisivi. At ne quis objiciat me ut mihi fucus fiat ab Ægidio pati; nuspiam umquam Vitam aliquam S. Ebregisi fuisse habitam; adeoque valde incuriose hæc ab Ægidio fuisse prolata: satis habuero monuisse quod Rosweydus initio sæculi XVII, quum Acta Sanctorum primum moliretur, eam habuit in manibus aut certe ejus notitia ad illum missa est. In Fastis enim Sanctorum, quorum Vitæ in Belgicis bibliothecis manuscriptæ servabantur, recenset pag. 26 S. Ebregisi, episcopi Trajectensis, nomen his verbis: Ebergisus, episcopus Trajectensis, al. Evergislus, 28 martii. Ejusdem translatio 24 octobris. Sed ad Ægidium revertamur, et quæ continenter subdit, hæc quoque exhibeamus hoc loco.
[6] [Ægidius habuit etiam historiam translationis,] De loco autem, ait, ubi sepultus est, testatur Anselmus in gestis pontificum Tungrensium, ad sanctum Annonem, Coloniensem archiepiscopum, descriptis, quod idem sanctus Ebregisus, Trajectensis episcopus, sepultus sit in Trumonia, diœcesis Coloniensis * villa, ubi fere per trecentos annos aut amplius tumulatus jacuit, usque ad tempora Brunonis, Coloniensis archiepiscopi, qui fuit frater magni et primi Ottonis, Romanorum imperatoris. Qui venerabilis archiepiscopus et dux Bruno, admonitus revelatione divina, et beato Ebregiso sibi apparente, sed archiepiscopo super hoc hæsitante, secundo, et tertio iterum apparuit in somnis, dicens, ut corpus ejus a loco supradicto deportaret. Certus itaque factus idem Bruno archiepiscopus de visione, corpus ejusdem beati Ebregisi a Trumonia transtulit Coloniam, sicut ejus Trumoniæ testantur indigenæ, et in ecclesia sanctæ Cæciliæ, virginis et martyris, in feretro, auro et argento decenter ornato, cum honore et reverentia collocavit, ubi multis et magnis miraculis feliciter coruscat, ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi.
[7] [cujus memoria celebrabatur die 28 Martii, diversam ab historia translationis S. Evergisli, quæ adhuc circumfertur.] Ast audio Chapeavillium [Gesta pontificum Tungrensium etc. pag. 67.] dicentem: Correxit seipsum Ægidius, quippe qui ad marginem sui libri sequentia adscripsit verba: Hujus beati Ebregisi festivitas quinto nonas (immo kalendas) aprilis, a quibusdam nono calendas novembris recolitur. Quo similiter die agitur depositio S. Evergisli diaconi et successoris sancti Severini Coloniensis; et dein sequitur brevis hujus Vita et translationis historia; quam tamen in medio interrupit, quum scilicet vidit sequentia pugnare cum his, quæ de S. Ebregisi translatione retulerat. Id unum autem ex hac notatione marginali Ægidii colligere possumus, ejus ævo jam circumlatas fuisse duas illius translationis historias, alteram quæ ad S. Ebregisum spectabat et auctorem forte habebat Anselmum Leodiensem, alteram quæ ad S. Evergisli honorem composita erat a clerico Coloniensi et quam lector supra ad finem Actorum S. Evergisli reperiet. Utraque id commune habebat ut translatio facta fuisse diceretur V kalendas aprilis seu die 28 martii; unde ad hanc diem repererunt decessores nostri in Florario suo ms. annotatam S. Evergisli episcopi Coloniensis translationem; quæ in auctariis Lubeco-Coloniensi et Molani ad Usuardi Martyrologium similiter ad hanc diem annuntiatur, tamquam facta de civitate Tongerensi ad ecclesiam S. Cæciliæ virginis; sed iidem etiam decessores nostri repererunt ad eamdem diem in illo suo ms. Florario et præterea in Calendario Leodiensi B. Ebregisi, XXIV episcopi Trajectensis, festivitatem [Act. SS. tom. III Martii, pag. 711.] seu memoriam translationis, peractæ ex Trutmonia villa Coloniam. De cætero ambæ translationis historiæ inter se discrepabant. Etenim quaternas S. Brunonis hæsitantis monitiones, a S. Ebregiso in somnis apparente factas, legit Ægidius in historia, quam Anselmo tribuendam esse censuimus; dum una tantum apparitio S. Evergisli et nulla fere S. Brunonis hæsitatio in altera apparet
[8] [Ambæ relationes non sunt coævæ et parum fidei merentur,] Cæterum hæc posterior narratio post medium sæculum XI certissime scripta est; quum enim in ea legatur corpus S. Evergisli non Trutmonia, sed Tungris Coloniam translatum fuisse et contra Ida, abbatissa S. Cæciliæ, diceret eodem illo tempore corpus, quod in suo templo servabatur, non Tungris, sed Trutmonia in suum parthenomen devectum fuisse, satis patet in usu tum nondum fuisse illam historiam; præterea universa Anselmi disceptatio critica nullo nixa fuisset fundamento, quum Colonienses, qui mallebant episcopum suum colere potius quam alienum episcopum, respondere potuissent, legi in translationis historia sanctum, quem colebant, Tungris ad se fuisse asportatum et nil commune habere cum Trutmoniensi. Verum enim vero nemo existimet me visionibus, quæ in alterutra narratione referuntur, multum confidere, sive enim S. Bruno se illis monitum dixerit, sive postea inventæ fuerint. Si enim posterius dicatur, ratio diffidendi manifesta est: si prius, equidem S. Brunonem mendacii non incusabo; sed animadvertam eum reliquiarum acquirendarum fuisse studiosissimum, ita ut a nonnullis, etiam optime catholicis, incusetur quod, quum illo ævo id genus furtorum piorum etiam viris sanctissimis peccaminosum non videretur, ab iis nequaquam abstinuit; dein reapse ablationem corporis S. Ebregisi seu Evergisli plane furti speciem habere, neque proin credibile esse cælestibus visionibus eam fuisse beato viro persuasam; sed quum animo foveret cupiditatem adipiscendi has reliquias, pronum fuisse ut de his somniaretur et facile somnia pro visionibus fuisse habitas; ita ut nil obstet quominus optima fide dixerit sibi sanctum virum apparuisse.
[9] [Ignoratur quis locus esset Trutmonia, unde S. Ebergisi corpus Coloniam translatum est.] In his itaque omnibus, dummodo antiquis stare velimus monumentis, dubitandi nullus videtur esse locus. Quod autem difficile est et a nobis hactenus intactum relictum, traditur S. Bruno corpus S. Ebregisi Coloniam asportasse ex Trutmonia seu Trumonia, episcopii Leodiensis villa. Sedulo quæsivi in lexicis topographicis Belgii, quibus non tantum parœciæ, verum etiam vici designantur; similiter in vetere Polyptycho seu indice beneficiorum pristinæ Leodiensis diœcesis, quem mecum communicavit V. V. De Ridder, parochiæ SS. Joannis et Stephani Bruxellensis vicarius et in topographia ejusdem illius diœcesis versatissimus; itemque in scriptis Cl. V. Grandgagnage de veteribus nominibus locorum diœcesis Leodiensis. Neque satis habui nomina expendere quæ propius ad Trutmoniam seu Trumoniam accederent, verum etiam quæ Episcopivilla, Episcopivillare aut aliis similibus vocabulis dicerentur; sed nil prorsus inveni, quod ad rem faceret. Adii etiam chartas et diplomata, quibus jura et possessiones ecclesiæ Leodiensis recensentur, maxime vero Adriani papæ IV et Friderici I imperatoris, qui, anno 1155 bona sua illi ecclesiæ confirmantes, præcipua recensuerunt [Miræus, Suppl. ad diplom. tom. II, pag. 825 et 826.] ; sed nil in his etiam de Trutmonia. Quoscumque alios de Leodiensi diœcesi libros magno numero habemus, eos qua potui diligentia adhibui; sed vana fuit hæc quoque cura. Foulon [Historia Leodiensis, tom. I, pag. 80.] quidem suggerit esse parochiam Trognie, duabus ad meridiem leucis a Landen distantem; sed ex parochi literis intellexi ita non esse, sed a S. Trudone hanc parochiam suum nomen habere. In chronico ms. episcoporum Leodiensium, quod in anno 1651 desinit et in musæo nostro servatur, Tiermoingne scribitur; sed nil simile uspiam in mappis aut libris topographicis Leodiensibus reperio. Exstat quidem locus, dictus olim Trutmonia, Trotimania, Druthmania, Trutmania, Tremonia, etc.; sed is longe ultra Rhenum positus est; palatium regium erat, et nunc appellatus Dortmund; et quod præcipuum est, sæculo VI nondum videtur exstitisse aut saltem nondum id habuisse nomen; quod quippe inditum ei fuerit a Trutmanno quodam, tempore (ni fallor) Caroli Magni [Cfr Chronicum Gotwicense, pag. 515; Historia Westphaliæ, pag. 539; Binterim und Mooren, die alte und neue Erzdiozese Köln, pag. 298 et seqq.] . Latet nunc itaque quis locus olim Trutmonia in diœcesi Leodiensi diceretur; et, quum anno 1185 omnia fere S. Lamberti diplomata incendio sublata fuerint [Note sur un diplôme de Louis-le-Débonnaire, in Bulletins de l'académie royale de Belgique, tom. XIX, part. I, pag. 454.] , parva spes est veniendi aliquando in ejus notitiam. Cæterum ex præsenti nostra ignorantia nil concludi potest adversus Harigeri et auctorum annalium Leodiensium testimonia: tot enim alia loca sua pristina nomina posuerunt et nova adepta sunt, quin semper inveniri queat quæ loca priscis nominibus designarentur.
[10] [S. Ebergisi corpus sub nomine S. Evergisli in tribus feretris usque ad initium præsentis sæculi conservatum fuit.] Ut autem hæc concludam, nil dubito quin Colonienses acceperint S. Ebregisi corpus, nequaquam vero S. Evergisli: confutatione nempe non indiget Chapeavillii [Gesta episcoporum Tungrensium etc. pag. 68.] opinio aliorumque, scilicet utriusque forte corpora Coloniam fuisse delata; ea enim sententia aperte pugnat cum his quæ numero 3 ex Anselmo retulimus. Verum quamvis evidens esset et manifestum ossa, Trutmonia translata, non posse esse S. Evergisli, Coloniensis episcopi; quum tamen id judicium semel apud vulgus Coloniense invaluisset, nunquam amplius convelli potuit, ita ut et perseverarit deinceps in S. Cæciliæ templo S. Ebregisi reliquiarum cultus sub nomine S. Evergisli: unde fit ut vere in bivio positi simus, nescii ad utrum cultus iste referendus sit. Quum tamen tota ferme hæc sylloge de corpore S. Ebregisi sit, præstare videtur ut reliqua hujus pii pignoris fata hoc loco dilucidemus. Ægidius Aureæ Vallis, ut vidimus, affirmat sancti viri corpus a S. Brunone collocatum fuisse in feretro, auro et argento decenter ornato; ast sæculo X rara valde erant id genus feretrorum, quum tunc passim adhuc in sepulcris lapideis aut ligneis sanctorum conservarentur reliquiæ. Et quidem, ut Gelenius [Admiranda Coloniæ magnitudo, lib. III. synt. XI, pag. 361.] testis est, diversi sarcophagi sanctorum patentes conservabantur in S. Cæciliæ templo. Postquam itaque aliquandiu in ligneo aut saxeo loculo jacuissent S. Ebregisi reliquiæ, repositæ sunt in tumba aut feretro argenteo, seu, ut Winheim [Sacrarium Agrippinæ, pag. 118.] tradit, in tumba argenteis laminis obducta. Verum neque hæc satis magnifica visa est Coloniensium pietati. Statuerunt itaque eam dare S. Paulini corpori, et S. Ebregisi reliquias transferre in novam eamque magis pretiosam, quam argenteam deauratam fuisse tradit Winheim [Ibid. pag. cit.] . Audi de his omnibus Gelenium [Admir. Coloniæ magnitudo, pag. 359.] : Vitæ et translationis putatii S. Evergisli historia icunculis et verbis exprimitur in argentea hierotheca, in qua modo S. Paulinus reconditur, postquam nova et elegantior S. Evergislo fabricata est: adscripti etiam sunt iconibus in vetustiore tumba hi versus:
Caelica vox pandit vigilantibus his, quia scandit
Post vitae cursum Martinus in aethere sursum.
Hunc perimit mucro spe lucri, sed sine lucro.
[Caesum] fronde levi velant hi fraude coaevi.
Agrippinensis praesul, Bruno, sacer ensis,
Juris Tungrorum petit urbem more priorum:
In somnis Christi manifestat se pugil isti.
Sanctae Caeciliae dat fons hunc Bruno sophiae.
Laudibus huic crebris occurrit pompa celebris.
Clerus humat sanctum, Tungris dans pro patre planctum.
[11] [Documenta nulla Coloniæ exstare videntur, antiquiora anno 1498;] Quæ dein secuta sint accipe ex commentario R. V. J. Kessel, capellani in æde S. Albani Coloniensi, cujus diligentiam et accurationem non possum non cumulare laudibus. Usque ad annum 1498, inquit, de elevatione vel retectione reliquiarum hujus sancti incertus sum. Etenim hoc anno, quo auctrice venerabili abbatissa regulari domna Elisabeth de Reven capsa vel tumba S. Evergisli reserata est, documentum de prioris alicujus elevationis vel retectionis earundem memoriam posteritati ex consuetudine traditurum inventum non scribitur. Nihilo minus factam esse superioribus retro seculis aliquam elevationem vel retectionem dictarum reliquiarum inde apparere arbitror, quod dicta capsa, qua hodiedum reliquiæ S. Evergisli includuntur quæque anno 1837 per pastorem et ædiles ecclesiæ S. Petri parochialis renovata est, mea atque rev. domini Bock, peritissimi in hac re æstimatoris, sententia antiquior sæculo decimo quinto exeunte censenda videtur.
[12] [quo propter rumores quosdam aperta est reliquiaria capsa.] Memoriam autem retectionis reliquiarum S. Evergisli anno 1498 factæ servat et explicat hæc scedula pergamena. “Ut omnis cessaret suspicio et magis populi ferveret devotio, venerabilis et prima post istius olim secularis ecclesie in monasterium regulare ordinis sancti Augustini translationem abbatissa regularis, domina Elisabeth de Reven, de consilio et consensu tam capituli quam conventus sui, hanc capsam aperiri et iterum claudi fecit reperitque sacras S. Evergisli gloriosi martyris atque archiepiscopi Coloniensis reliquias, venerabiliter reconditas et compositas, quas ut invenit dimisit. Anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo octavo, die 15ta mensis augusti; Alexandro papa sexto, Maximiliano Romanorum rege et Hermanno archiepiscopo Coloniensi regnantibus; Johanne Kirchhoff, protonotario apostolico preposito et archidiacono Embricensi et Everhardo de Arbore canonicis, Nicolao de Lennich confessore, Rutgero Hofsmyt de Dursten et Mathia Vowinckel vicariis monasterii predicti presentibus, videntibus et audientibus.”
[13] [Indulgentiæ concessæ ab Urbano VIII. Quum anno 1802 suppressum est S. Cæciliæ templum, capsa, laminis argenteis orbata. super fornicem templi S. Petri reposita est;] Documentorum de indulgentiis, ad augendas festivitates datis, unum tantum inveni, quo Urbanus Papa VIII omnibus Christi fidelibus, festos dies S. Augustini, Materni, Evergisli et Leonardi rite agentibus, beneque contritis et confessis, septem annos totidemque quadragenas de pœnitentiis eis injunctis declarat relaxandos. Post suppressionem collegii S. Cæciliæ, jussu regiminis Gallici ante annos quinquaginta octo factam, ipsa ecclesia hospitali civium Coloniensium quod dicitur addicta est; argenta autem S. Evergisli capsa, quæ perpulchra multisque pretiosis gemmis lapidibusque ornata fuisse perhibetur, omni decore et ornatu exuta est ita, ut coartatus tantum loculus relinqueretur. Qui ne una cum sacris reliquiis turbulento illo tempore plane perderetur, a parocho et parochianis quibusdam ecclesiæ S. Petri clam deportatus et in eadem sua ecclesia parochiali, quæ prope adjacet, depositus est, ad dies faustiores reservandus. Hic stetit diu sine ullo respectu et reverentia super fornicem templi, aspectui et venerationi fidelium substractus.
[14] [hinc excerptæ anno 1829 reliquiæ, Romam mittendæ.] Anno 1829 sanctissimus papa Pius VIII III. D. Mercy d'Argenteau, nuntio suo Monacensi et archiepiscopo Tyrensi, ad complendum, ut fertur, numerum reliquiarum, quæ Romæ asservantur, mandavit, ut ossium S. Evergisli, quibus adhuc plane carebat, particulam quandam e capsa ejusdem depromptam Romam mitteret. Itaque die 12 mensis augusti ejusdem anni Ferdinandus Augustus, archiepiscopus Coloniensis et comes de Speculo ad Desenberg et Canstein, Josephum Henricum Filz, theologiæ doctorem et decanum hujus civitatis tanquam commissarium in spiritualibus, assistente Guilielmo Schmitz, presbytero ordinis discalceatorum et protonotario apostolico, sigillis interioris capsæ, postquam inviolata inventa et agnita fuerant, fractis, particulam postulatam jussit e capsa promere et nunciaturæ Monacensi Romam permittere transmittendam. Quo facto, capsa denuo reclusa est, nemine ejus renovationem promovente. Ex prothocollo, de hoc negotio conscripto, quod in ecclesia parochiali S. Petri adhucdum asservatur, patet, tunc scedulam pergamenam, supra verbotenus exscriptam, inventam esse.
[15] [Anno 1837 renovatur capsa et sequenti solemniter exponitur.] Interea capsa omni ornatu exuta in dedecore jacebat usque ad annum 1837, quo Clemens Augustus, archiepiscopus Coloniensis fel. mem., per liberum Baronem F. E. de Mering, virum de historia Coloniensi explanenda maxime meritum, de misera ejus conditione certior factus, eam pastori et senatui ecclesiastico parochiæ S. Petri rite et pro dignitate renovandam in mandatis dedit. Qui hoc opus arbitrio civis cujusdam Coloniensis in hac arte versati demandantes, se sumptibus parcere debere non arbitrati sunt. Renovatio stetit 1150 thaleris, 27 grossis borussicis. Circa capsam, quæ super æneum colorem auro superfusa est, quatuordecim statuæ ædiculis antiqui operis inclusæ cernuntur, quæ duodecim sanctos apostolos et Severinum et Evergislum, episcopos Colonienses, representant. Inscriptiones habet has: CAPSA RELIQUIARUM S. EVERGISLI EX ECCLESIA S. CÆCILIÆ, SUPPORESSIS A REGIMINE GALLICO RELIGIOSIS ORDINIBUS, AD PAROCHIALEM ECCLESIAM S. PETRI TRANSLATA MDCCCII PER PASTOREM ET ÆDILES S. PETRI: RENOVATA ET LOCO DECENTI RESTITUTA MDCCCXXXVII, SUB AUSPICIO REVEREND. ARCHIEPISCOPI COLON. CLEMENTIS AUGUSTI L. B. DROSTE EX VISCHERING. Jam anno 1837, dictus archiepiscopus elevationem prædictarum reliquiarum modo festivissimo instituere volebat; quare Gregorius papa XVI fel. mem. ejusdem intercessione die 8 augusti omnibus Christi fidelibus vere contritis et confessis plenarias indulgentias concessit, si huic festivitati interessent. Sed eam necesse erat supra annum produci, nempe usque ad 8 diem mensis octobris anni 1838, quo tanquam in jubilæi solemnitatem per totam urbem Coloniensem solvebatur. Capsa renovata, quum assistentibus pluribus clericis per supramemoratum decanum sacra ossa recepisset, ab eodem artifice tribus cochleis, per superioris trianguli versuras insertis, et in summitate quidem lilio, per alias autem versuras aliis floribus decoratis, præclusa est.
[16] [Antiquæ et novæ capsæ forma.] De antiquiore capsa, quam quæ modo descripta est, nihil habet ecclesiæ parochialis S. Petri archium seu tabulinum et mihi persuasum est eam primitivam esse, [confectam tamen postquam alia antiquior S. Paulini ossibus capiendis destinata est]. Hoc probari arbitror, quum pergamena illa scedula memorata, qua neque prius neque posterius de elevatione vel retectione reliquiarum prædictarum documentum in capsa inventum est, tum autem et maxime ex ipsius operis structura, quæ seculo decimo quarto adscribenda videtur, aliis hujus generis tumbis in hac urbe comparatis. Sane pro dolor! capsæ quæ nunc est renovatione illa prædicta multum et artis et pretii detractum est, artifice modernis hujus artis principiis justo nimis indulgente. At infractis artis gothicæ lineis, quas adhuc ostendit, cumulato personarum exsculptarum vestitu necnon ligno ad speciem cupri vel alius metalli aureato, sat mihi patere videtur, illo eam ævo a perito aliquo artifice elaboratam fuisse.
[17] [Alius antiquioris et reliquiarum S. Paulini, quæ eadem claudebantur, fata.] Ossa S. Paulini martyris itidem in ecclesia parochiali S. Petri adhuc exstat, at proh dolor! aspectui et venerationi fidelium subtracta et in armario ejusdem ecclesiæ vili tumba conclusa. Rev. Dominus Hutmacher, qui nunc hujus ecclesiæ pastor est, ut rite et pro dignitate elevarentur, studio et operæ non pepercit; at documenta authentica quum ad eorum genuitatem comprobandam deficiant, a reverend. vicario generali ad tempus supersedere de hac re jussus est. Ceteroquin tumba, qua nunc includuntur sacra ossa, tam miseram sui speciem exhibet, ut ne unum quidem prioris alicujus ornatus signum servaverit neve habeat, unde de antiqua ejus indole et conditione certo judicare liceat. Hæc tantum sunt quæ tibi communicanda habeam. Neque ex tabulino ecclesiæ parochialis S. Petri neque ex ceteris hujus urbis archiviis de hac re, quoad sciam, quidquam exuere licet. Reliqua, maxime quæ ad S. Cæciliæ templum spectant, vide supra in Annotatis ad Passionem S. Evergisli.
[18] [Cessavit fere S. Ebregisi cultus.] Supra num. 7 jam dixi S. Ebregisi festum actum olim fuisse die 28 martii et 24 octobris. Reperitur etiam ejus memoria in Catalogo generali sanctorum Ferrarii ad IV nonas aprilis et ad III nonas aprilis, id est ad diem 2 et 3 aprilis; sed error est inde ortus, quod apud Chapeavillium legitur V nonas loco V kalendas aprilis; neque exstitit umquam dies V nonas aprilis. Ad diem 15 ejusdem mensis invenit Henschenius in mss. Grevenianis Usuardi auctariis memoriam celebratam S. Ebergisi, episcopi in Trajecto superiore et confessoris. Verum nunc id unum superest S. Ebregisi cultus vestigium, quod pergant omnes episcopi, qui Trajecti sedem suam habuerunt, sancti appellari. Facit etiam aliquantum ad ejus cultum, quod ejus nomen cum sancti titulo legitur in Floribus Leodiensis ecclesiæ Fisenii [Page. 565.] , in Historia Leodiensi Fullonii [Tom. I, pag. 80 et 181.] aliisque Leodiensis ecclesiæ annalibus et episcoporum catalogis.
[19] [Nomen S. Ebregisi, cujus etymologia inquiritur, diversum est a S. Evergisli nomine.] Coronidis loco, quum toties de Evergisli et Ebergisi, Evergisi seu Ebregisi nominum affinitate dictum sit, pauca aliqua ea de re addam. Utrique nomini partem communem, scilicet Ever seu Eber, esse, nemo non videt; hoc autem aprum significari docebit te Adelung in Glossario suo Theotisco, v° Eberhard. Ast gislus in Evergislo et gisus in Ebregiso eumdem sensum non habent; adeoque Ebergisus et Evergislus duo nomina diversa sunt. Gislus enim, latina forma verbi theutonici geisil, sponsorem significat et hospitem; in gisus major difficultas est. Imprimis animadverte hanc vocem certissime in effingendis nominibus stirpis germanicæ fuisse usurpatam, ut distinctam a gislus. Etenim in vetustissimo Catalogo San-Gallensi nominum propriorum, quibus Alamanni quondam appellati [Goldastus, Scriptores rerum Alamannicarum, tom. II, part. I, pag. 95 et seqq. edit. tertia.] , sequentia occurrunt: Adalgis seu Oadalgis; Ceizo, Ceizzo, Giso, Gizo, seu Kezo; Kezeman; Liutgis seu Liutkis; Otgis; Ratgis seu Ratkis; Richkis; Theotgis seu Theotkis; Unceiz; Vuofceiz; Vuolfgis. Omitto nomina, in Goz, Coz et Koz desinentia, quamquam huc quoque referenda videantur. In Catalogo autem nominum propriorum masculinorum in Alamannia Curiensi et Burgundionensi [Ibid. pag. 112. et seqq.] hæc etiam veniunt: Adalchix; Arigisus; Fredegisus, Fredegysus seu Fretgisus; Gisbehardus; Gisemarius; Gisemundus; Gisepertus; Giso; Gisulfus; Ratgisus seu Rotgisus; Remegisus; Vuinigisus. Jam vero dubium nullum est quin Ceizo, Gizo, Kezo seu mollius Giso idem sit quod vox germanica hodierna Geitz; cujus origo, ait Adelung ad hoc ipsum vocabulum, adhuc obscura est; significatio autem crementum et cupido videtur esse. Sed cave ne ex Eber et Geitz sensum aliquem conflare velis: hæc verba pro more sibi invicem apposita sunt non ad significatum aliquem, sed ad meram distinctionem; quemadmodum a romanis cognomina et agnomina conjungebantur cum nominibus et a nobis nomina familiarum item cum nominibus.
[Annotata]
* supple legitur
* lege Leodiensis.
DE S. MARTINO, DICTO MARTIO, EREMITA ET ABBATE IN CAMPANIA,
ANNO CIRCITER DLXXX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Martinus, qui et Marcius, solitarius in campania Romana (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Confusus fuit S. Martinus cum aliis sanctis; duo dies cultus; ætas; professio religiosa; Montismassici descriptio.
Licet S. Martini de Montemassico gesta tam sigularia sint ut cum nullius alius sancti facile confundi posse videantur, [S. Martinus, qui et Martius, prius in Montecasino, dein in Montemassico eremita et abbas,] factum tamen est nescio qua fortuna ut ejus nomen cum aliis commutatum fuerit et ut qui de eo scribere velit initio versetur in mediis ambagibus. Ut autem ipsi quanta fieri potest claritate et rectitudine instituamus iter, juverit præmittere præcipuas B. Martini res, prout eas ex Dialogis S. Gregorii Magni papæ contraxit Petrus, diaconus Casinensis et sæculi XII scriptor præclarus et in libello de viris illustribus Casinensibus inseruit. In vulgatis editionibus id encomium non exstat; sed reperit illud in pleniori exemplari Casinensi Papebrochius noster. Huc forte illatum fuerat ex libro ejusdem Petri de ortu et obitu justorum cœnobii Casinensis, unde id deprompsit Angelus Majus et in parte II tomi VI Collectionis suæ novæ edidit et secundum eum Mignius [Patrol. latina, tom. CLXXIII, col. 1065.] . Martinus, vir egregius miraculorumque patrator magnificus, in Cassino prius sub sanctissimo patre Benedicto ac postea in monte Marsico degens, cum serpente per multum tempus habitavit; aquam de lapide speluncæ suæ omnipotens Deus ad bibendum concessit; mulierem ad obscœna eum opera provocantem Deus terribiliter occidit; puerum e summo montis vertice ad ima ruentem oratione sua illæsum servavit; lapidem immanissimum speluncæ suæ imminentem de loco ad locum mirabiliter mutavit. Sepultus vero est in monte Marsico. Prius itaque mansit beatus vir in Montecasino; dein ad meridiem deflectens in Montemassico. S. Benedicto, occidentalium monachorum patri, coævus fuit ejusque laudes scripsit S. Gregorius papa I.
[2] [jam pridem cultus die 3 augusti et 24 octobris, confusus fuit cum S. Marcio, abbate Arvernensi,] His addere oportet duplex ejus in honorem celebrari festum, alterum die 3 augusti, alterum die 24 octobris; atque eam rem jam aggredimur. In primis in cœnobio Bodecensi canonicorum regularium S. Augustini, quod olim in diœcesi Paderbornensi in Westfalia erat, reperit Gamansius noster Vitam beati Martini, solitarii et confessoris, versibus dictatam, cujus festum est III nonas augusti: is ibi erat titulus. In Vita autem, conscripta ab anonymo, hæc legere est: Sepultum est autem in spelunca ejusdem montis Massici beatissimi viri corpus a parte septentrionali: quod quia difficile aditu, quietum aliquandiu, atque immotum, immo intentatum permansit; et ne in dubium veniat quando hujus sancti viri obitus, immo potius vitæ festivitas debeat celebrari, sciatur proculdubio TERTIO NONAS AUGUSTI venerari debere. Demum apud Petrum, diaconum Casinensem, hæc in beati viri Vita habes: Sepultum autem est in spelunca ejusdem montis Massici beatissimi viri corpus, tertio nonas augusti a parte septentrionali. Atque hinc intelligitur errare nunc Carinulanos, quum die 3 augusti celebrant translationem S. Martini abbatis, quum hac die manifeste agenda sit anniversaria memoria ejus depositionis; deinde in Kalendario sanctorum ordinis S. Benedicti, quod anno 1527 absolvit Ferdinandus de Valye, monachus Cisterciensis in monasterio Antverpiensi S. Salvatoris, insignem confusionem factam esse, quum ad dictam diem 3 augusti ibidem scriptum fuit: S. Marcii, abbatis Arvernensis. Hujus meminit Gregorius Turonensis, cujus patrem a febribus curavit adhuc vivens. Ut enim mittam Marcium positum esse loco Martini (quod sphalma passim alibi quoque occurrit), S. Marcius, Arvernensis abbas, qui Florentium, S. Gregorii Turonensis patrem, curavit [S. Gregorius Turon. Vitæ Patrum, cap. 14, Opp. col. 1218 et seqq.] , numquam die 3 augusti, sed semper 13 aprilis, qua ejus gesta illustrarunt decessores nostri [Acta SS. tom. II Aprilis, pag. 132.] , cultus fuit. Sequitur demum tertio Martinum confessorem, qui ad diem 3 augusti in auctariis Grevenianis Usuardi occurrit, virum ignotum non esse et a reliquis Martinis indistinctum, quemadmodum ad hanc diem dixerunt decessores nostri [Ibid. tom. I Augusti, pag. 197.] , sed ipsum nostrum Martinum esse de Montemassico.
[3] [cum S. Martino, abbate Vertavensi,] Habet præterea S. Martinus alterum festum, nempe die 24 octobris; atque id ex errore aut confusione cum S. Martino, abbate Vertavensi, fuisse ortum mihi certum videtur. Primus scilicet, quem sciam ad diem 24 octobris S. Martini de Montemassico memoriam annuntiasse, est Petrus de Natalibus, sæculo XIV episcopus Equilinus. Hic enim in Catalogo sanctorum postquam ad hanc diem S. Martini de Montemassico, gesta ex S. Gregorii Magni Dialogis contracta retulisset; in fine de suo addidit: Quievit autem in pace vir Domini IX kalendas novembris; quod nullam aliam ob causam facere potuit, nisi quod in kalendariis reperiret ad hanc diem S. Martini abbatis nomen, nec sciens id S. Martini Vertavensis esse id ad S. Martinum Massicum referendum esse arbitratus fuerit. Verumtamen Ferdinandus de Valye, quem paulo supra jam appellavi, exemplum Petri de Natalibus secutus, scripsit etiam ad diem 24 octobris: Item S. Martini abbatis apud Campaniam; cujus meminit B. Gregorius. Baronius in Martyrologio Romano satis vidit duos viros esse diversos eosque accurate distinguens seorsim annuntiavit in Vertano monasterio sancti Martini abbatis memoriam, et seorsim in Campania sancti Marcii solitarii, cujus præclara opera sanctus Gregorius papa scripsit; sed utramque memoriam assignavit diei 24 octobris, pro priore secutus Usuardum, pro posteriori Petrum de Natalibus. Atque hinc proculdubio factum est, ut Carinulani inceperint S. Martini festum agere, non die tantum 3 augusti, verum etiam 24 octobris.
[4] [et cum S. Martino Sanctonensi,] Cave tamen ne credas per hanc Baronii distinctionem procuratum tandem fuisse ut nulla amplius fieret confusio: non ita est. Quum Vertavensem abbatem vocasset Martinum et, nescio quam S. Gregorii Magni editionem secutus, Massicum eremitam Marcium, quumque insuper in notis confudisset S. Martinum Vertavensem cum S. Martino Sanctonensi, de quo S. Gregorius Turonensis capite 57 de Gloria confessorum agit et cujus natalis colitur die 7 decembris, hinc plurimi, qui postea venerunt, miros induxerunt errores. Specimina tantum aliqua indicabo. Ferrarius [Catalogus SS. Italiæ, pag. 666 et 667.] prius exscripsit (eique pro more consonat Hagiologium Italiæ) epitomen gestorum S. Martini Massici, quam fecerat Petrus de Natalibus, nisi quod pro Baronii auctoritate ubique Marcium, non Martinum, scripsit; et transiit dein ad S. Martinum abbatem Vertavensem, quem in Montemassico etiam floruisse voluit atque inde translatum fuisse Carinulam: plane eum confundens cum S. Martino Massico. Hueberus in Menologio Benedictino dedit secundum Martyrologium Romanum S. Marcium solitarium et S. Martinum, abbatem Vertavensem; sed ad S. Marcium retulit quæ Usuardus, Galesinius et Felicius dixerant de S. Martino Vertavensi; atque etiam quæ Ado, non V idus decembris, sed VII idus decembris tradidit de S. Martino Sanctonensi.
[5] [qui tamen omnes facile a nostro S. Martino distinguuntur.] Distinguere itaque oportet plures Martinos et Marcios, qui inter se commixti et confusi fuerunt. Venit primo loco noster Martinus de Montemassico, qui a Baronio et dein ab aliis dictus fuit Marcius, cujus festum olim agebatur die tantum 3 augusti, nunc autem etiam die 24 octobris, et cujus laudes scripsit S. Gregorius Magnus libro III Dialogorum. Venit dein S. Martinus, abbas Vertavensis, cujus Vitam continuo ante illustravimus, et cujus solius nomen ad diem 24 octobris in antiquis calendariis et martyrologiis legitur, si excipias Catalogum Sanctorum Petri de Natalibus. Tertio loco venit S. Martinus Sanctonensis, qui ab Adone et aliis celebratur die 7 decembris et cujus gesta brevibus concepit S. Gregorius Turonensis cap. 57 de Gloria confessorum. Quarto demum loco venit S. Marcius Arvernensis, quem idem S. Gregorius Turonensis laudibus prosecutus est capite 14 Vitarum Patrum et cujus gesta dederunt decessores nostri ad diem 13 aprilis. Alii præterea sunt multi SS. Martini et Marcii abbates et solitarii; sed cum his aliis hactenus non reperio confusum fuisse S. Martinum seu Marcium de Montemassico. Hunc autem deinceps semper Martinum, non autem Marcium appellabo, quoniam in editione operum S. Gregorii Magni, procurata a Maurinis, Martinus vocatur, tum in textu græco, tum in textu latino, nulla facta variarum lectionum mentione; deinde quod in Vita ejus, scripta a Petro diacono, in altera anonyma, et in omnibus monumentis Carinulanis semper ejus nomen est Martinus, numquam autem Marcius: adeoque errat Wion [Lignum Vitæ, libro III, pag. 349.] , quum suadet corrigendos esse libros, in quibus Martinus legitur.
[6] [S. Martinus de Montemassico absque fundamento Capuanus dicitur et Benedictinus;] Silvester Agosta, qui anno 1641 ad Bollandum misit Vitam S. Martini de Montemassico, ut habetur in officio ecclesiæ Calinensis, (is est titulus,) monet doctos aliquos viros voluisse eisque consensisse Michaelem Monachum, canonicum Capuanum et Sanctarii Capuani auctorem, nempe S. Martinum fuisse patria Capuanum, eosque variis probabilibus rationibus ad hanc amplectendam motos fuisse sententiam; additque: Annis abhinc aliquot elapsis, quidam homo, nomine Joannes Baptista, vidit imaginem hujus sancti cum inscriptione: SANTO MARTINO DI CAPUA. Debilissimum utique argumentum; neque dubium est quin alia etiam debiliora fuerint. Quamobrem probandi videntur Capuani, qui hactenus inter Officia propria suæ ecclesiæ locum non aperuerunt S. Martino, quippe qui nil umquam secum commune habuisse dici possit. Quodsi Capuani nonnulli S. Martinum Massicum civem suum fecerint, nemo mirabitur Benedictinos complures ipsum suo accensuisse ordini. Quamobrem Wion [Ibid. pag. cit.] in Ligno Vitæ ejus memoriam facit ad diem 24 octobris; et similiter Hugo Menardus [Martyrologium SS. Ord. S. Benedicti, pag. 92.] , vulgo tamen abstinentior et parcior. Ruinartius et Mabillonius in primo sæculo Benedictino idem fecerunt; sed licet minoribus tantum typis ejus dederint Vitam, in sequentibus sæculis, in quibus passim severiores sunt, idem proculdubio non fecissent. Menologos Benedictinos in eamdem sententiam ivisse nil mirum. Atque hinc Antonius de Heredia, postquam fuse S. Martini sub nomine S. Marcii laudes sub præsenti die retulisset, sic pergit [Vidas de santos etc. de la sagrada religion de san Benito, tom. IV, pag. 139.] : Multi scriptores ei locum dant inter sanctos nostri ordinis et ex eo ordine fuisse habetur; et quidem eum S. Benedicto magistro usum fuisse ex eo constat quod retulimus; scilicet eum ante S. Benedictum habitasse in Montecasino, consilium quoddam S. Benedicti secutum esse eumque demum Montemcasinum habitandum reliquisse S. Benedicto. Quamobrem in imagine, quam anno 1610 Joannes Baptista Garganus et Lucretius Lucens Neapoli ediderunt, exhibetur S. Martinus amplissima veste nigra benedictina indutus; una manu tenens magnam crucem, altera librum; pede catena alligatus saxo, dum a tergo jacet meretrix mortua, coram vero sibilat alatus serpens. Equidem non obsto quin S. Martinus benedictinus habeatur, si hæc ad benedictinum faciendum sufficiant; probo tamen modestiam Mabillonii in Annalibus, Gattulæ, Tostii et multorum aliorum, qui arbitrentur ordinem S. Benedicti satis esse divitem ut severus esse possit in recensendis suis sanctis.
[7] [vixit in Montecasino circa annum 528, et in Montemassico circa annum 580.] Quoniam autem S. Martinus Massicus Casinum montem incolebat, quum eo accessit S. Benedictus, hinc indicium temporis habemus ejus ætatis. Etenim S. Benedicti in Cassinum adventum anno 529 Baronius, Hæftenus aliique collocant, quamquam Mabillonius aliique anno 528 [Gattula, Hist. abbatiæ Cassinensis, part. I, pag. 4. Cfr Tosti, Storia della badia di Monte-Cassino, tom. I, pag. 76 et 77.] ; quin etiam alii illigant S. Benedicti ad sacrum montem accessum seu Casinensis monasterii fundationem anno 527 [Peregrinius, Series abbatum Cassinensium, in proœmio, ap. Grævium, Thesaurus Italiæ, tom. IX, part. I, pag. 273 et 274.] . Sed si placuit Angelo de Nuce [Vita S. Benedicti, notis illustrata, cap. 8, ap. Muratorium, Scriptt. rer. Ital. tom. IV, col. 200.] , res Casinenses ex professo tractanti, omittere hanc controversiam, quanto magis nobis, quorum minimi hoc loco interest accurate hunc annum cognoscere? Aliud indicium aliunde habemus. Ubi S. Gregorius exorditur enarrare S. Martini res gestas: Nuper quoque, inquit, in parte Campaniæ vir valde venerabilis, Martinus nomine, in Montemarsico solitariam vitam duxit, multisque annis in specu angustissimo inclusus fuit, quem multi ex nostris noverunt ejusque actibus præsentes exstiterunt. De quo multa ipse, et beatæ memoriæ papa Pelagio, decessore meo, et aliis religiosissimis viris narrantibus, agnovi. Hæc autem scripsit beatissimus papa anno 593 aut 594 [Maurini, S. Gregorii M. Opp. tom. II, pag. 116.] . Verum cavendum est ne vocabulo nuper abutamur. Passim scilicet animadvertunt lexicographi id aliquando pro tempore satis remoto usurpari; quin etiam S. Gregorium ita usum esse hac voce ut res, viginti ab hinc annis factas, nuper contigisse dixerit, ostenderunt Maurini editores [Ibid. col. 244. not. e.] . Ex ætate S. Pelagii, qui ab anno 579 usque ad 590 S. Petri cathedram occupavit, aliquid certius elicere licet, atque ex hoc Petri, S. Gregorio ad finem historiæ respondentis, epiphonemate: Facta hæc placent, quia mira, et multum quia RECENTIA; ita ut plurimum a vero aberrare non possit, qui statuerit beatum eremitam usque ad annum circiter 580 vitam produxisse, et proin ad decrepitam venisse senectutem.
[8] [Monsmassicus aliquantulum illustratur.] De Montecasino, ubi vitam solitariam auspicatus est S. Martinus, nolim aliquid scribere, quum locus ille omnibus sit notus. Præterea in Vita, scripta a Petro diacono, quam tempore suo dabimus, plura de hoc monte traduntur; atque hæc ibidem aliquantulum in annotatis illustrari poterunt. Contra de Montemassico aliquid hoc loco commentari non prorsus erit inutile; quum ab ipsis popularibus ignoratus fuisse videatur, verbi gratia a Petro Antonio Corsignani, prius episcopi Venusini, dein translati ad cathedram Valvensem et Sulmonensem in Pelignis, qui tradidit S. Martinum et S. Gregorium papam monasticam vitam vixisse in Montemarsicano prope Trisultum [Reggia Marsicana, tom. I, pag. 142. Cfr tom. II, pag. 214 et seqq.] . Est autem Massicus mons in ditione seu saltem in vicinia septentrionali oppidi Montisdraconis, jacetque in eo Campaniæ spatio, quod ad occidentem finitur mari mediterraneo; ad meridiem Vulturno fluvio, qui, per Capuam transiens, in idem mare delabitur; ad orientem via publica, qua Terracina itur Capuam; et ad septentrionem rivo Liri seu Garigliano, qui, ex Pontecorvo veniens, in Mediterraneum mare etiam influit. Vide mappam, quam geographiæ suæ physicæ et botanicæ regni Neapolitani subjecit cl. v. Tenore [Cenno sulla geografia fisica e botanica del regno di Napoli di M. Tenore.] . Si vero ob oculos habeas chorographiam Campaniæ Felicis, quæ in tomo IX Thesauri Græviani inserta est et quam dissertationibus explicavit Camillus Peregrinius, vides ibidem istum montem propius definitum, scilicet inter viam Appiam, fluviolum Savum et viam, quæ Minturnis per Suessam ducit ad Theanum Sidicinum. Pertinet autem iste mons ad eumdem ramum, quo continentur Meta, Casinus et Cairus et ex altissimis habetur [Ibid. pag. 7.] . Calcarius est ipsemet, sed valles passim ex vulcanica tellure constant [Ibid. pag. 19.] . Ejus clivis, in varias partes vergentibus, dividuntur campi Montisdraconis, ad meridiem siti, Carinulæ ad etesias * et Suessæ * ad septentrionem, ejusque ambitus triginta circiter milliaria extenditur [Galanti, Beschreibung beider Sicilien aus dem Italianischen übersetzt von Jagemann, tom. IV, pag. 190.] . Saltus, omnigenarum ferarum latebræ, ibidem non desunt [Guistiniani, Dizionario geografico del regno de Napoli, tom. III, pag. 175.] et montis dejectus partim oleis, partim frumento aliisque cerealibus herbis occupatur; quamquam vitibus potius faveret hic locus [Galanti, loc. cit.] . Neque hæ omnino desiderantur [Giustiniani, loc. cit.] ; sed frustra quæreres pristinam copiam et præstantiam. Versamur hic scilicet in regione Massicis vinis fertili, quæ centum aut etiam plures annos incorrupta servabuntur et quæ tantopere laudarunt Cicero, Virgilius, Martialis, Horatius, Florus, Columella, Plinius et Macrobius. Atque hic plura vina Massica distinguit [Saturnalia, lib. II, cap. 16.] : Uvarum, inquiens, ista sunt genera: Aminea, scilicet a regione; nam Aminei fuerunt ubi nunc Falernum est; Asinusca, Etrusca, Albiverus; præstantissima autem Aminea seu Falerna, a Virgilio dicta in Georgicis firmissima vina. Verum sæculo VI, quo huc secessit S. Martinus, jam evanuerat pristina illa bacchi gloria. Qui plura volet de hoc monte adeat dissertationem II Camilli Peregrinii de Campania Felice [Ap. Grævium, Thesaurus Italiæ, tom. IX, part. II, col. 318 et seqq.] , ubi satis superque quæ ad antiquam horum locorum conditionem spectant prosequitur. Id unum addam has partes, vitiato aere, nunc esse fere inhabitabiles; sed ubi mox de Carinula dicemus, redibit ea de re sermo.
[Annotata]
* Nord-Est
* Sessa
§ II. Monasterii in Montemassico fata quædam; translatio corporis S. Martini tentata et tandem perfecta. Carinulæ origo. Cultus ibi, in Montecasino, Neapoli. Historiæ S. Martini.
[Post medium sæculum VIII Arichis II, princeps Beneventanus, frustra tentat auferre S. Martini corpus;] In septentrionali Montismassici parte sepultum fuisse S. Martinum ex edendis Vitis manifesto liquebit. Neque dubito quin brevi post mortem coli cœperit a discipulis, quos sibi in illa solitudine collegerat. Non enim hi post magistri mortem dilapsi sunt; sed qui inceperant in speluncis et tuguriis cum S. Martino habitare, construxerunt postmodum monasterium, quod monachorum numero aliquando valde insigne fuit. Verum, ut in Chronico S. Vincentii Vulturnensi [Ap. Muratorium, Scriptt. rer. Italic. tom. I, part. II, pag. 389.] legitur, medio sæculo VIII plane diversa ejus erat sors. Quapropter Arichis II, Longobardorum religiosissimus princeps, qui ab anno 758 [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 424.] usque ad diem 25 augusti anni 787 [Joannes de Vita, Thesaurus antiquit. Beneventan. tom. II, pag. 154.] ducatum aut principatum Beneventanum occupavit, cum multa sanctorum corpora ex diversis locis auferens Beneventi in templo S. Sophiæ sub annum 760 [Cfr Epitome chronicorum Cassinensium, ap. Muratorium, Scriptt. rer. Italic. tom. II, part. I, pag. 367 et Ughellius, Italia sacra, tom. VIII, col. 33.] honorifice collocasset et præfatum monasterium Christi confessoris Martini, quod, ut beatus Gregorius in suis dialogis meminit, magno religiosorum contubernio floruerat monachorum, jam tum ab omnibus pœne destitutum esse didicisset, concilium ei incidit, causa pietatis ac munimine civitatis Beneventanæ, confessoris corpus inde auferre, atque infra suæ urbis mœnia cum aliorum corporibus sanctorum locandum deferre. Quod cum episcopo Joanni et civibus retulisset, omnibus visum est hoc placuisse. Inde ergo pariter ad sancti tumulum cum magna devotione properantes, et ab ipso montis ascensu nudis plantis incedentes, piis precibus insistebant. At ubi pervenerunt ad locum, ubi desideratum cupiunt perficere opus, prudentissimus princeps, devotionis verba sic sancte proferens, inquit:
Maxime confessor, monachorum pastor et abbas,
Insignis meritis, magne, venerande trophæis,
Te petimusque tuos tu confer cælitus ortus,
In populos salvans nobis prece suggere…
Auxilium præbens hostilia vincere castra.
Tunc vox repente illic audita est dicens:
Si spes et virtus mors sit honor vivere Christus.
Namque ego jam prorsus nullatenus egredi possum,
Hoc loco manens per longa tempora parens.
Hujus ergo sonitu vocis omnes timore concussi pariter corruerunt ad terram; tuncque terræmotus factus est magnus, ut ab ipsis abyssi flatibus non solum totius ipsius montis, sed et cuncta vicinarum urbium mœnia concuterentur, sicque patenter omnibus datur intelligi, quoniam divina virtus locum ipsum, ubi confessoris corpus requiescit, angelicam semper jubet habere custodiam.
[10] [Cumulat hic princeps monasterium S. Martini Massicum multis donis; sed ejus successores id ipsum donant ante annum 800 monasterio Vulturnensi.] Divinæ igitur non ausi contraire voluntati, statuerunt communiter venerari sepulcrum illud, offerentes singuli quidquid acceptabile videbatur. Princeps vero isdem cum multis aliis donariis contulit ad eumdem locum præceptum firmitatis ex omnibus, quæ possederat vel possidere videbatur, adjiciens et alia plura, infra fluvium qui dicitur Carnellus et hic pro Gariliano ponitur, (licet vulgo Carnellus pro superiore parte Gariliani fluvii sumatur, dum inferior ab Suessano agro usque ad mare Garilianus vocaretur [Cfr anonymus chronographus Italiæ mediæ ævi, ap Muratorium, Scriptt. rer. Italic. tom. X, col. CCXXXI.] ) et sicut decurrit rivus Saonis seu Savonis, qui de saxo procedit et inter Vulturnum et Montemdraconis in mare influit, designata sunt; servosque et ancillas, quotquot in his manere videbatur, cum suis cespitibus, ut habeat et possideat, perpetuis tradidit temporibus. Etenim aliquantulis decurrentibus annis, cum locum ipsum vetustate deficere videretur, causa piæ solicitudinis ac restaurationis, et aliarum… Langobardorum principes et ecclesiarum Dei venerandi pontifices hoc idem monasterium cum omnibus suis pertinentiis beati Vincentii Vulturnensi monasterio ex integro subdiderunt. Diebus Sicardi, ab anno 833 usque 840 Beneventani principis, monasteria S. Martini et S. Crucis in Montemarsico a Beneventanis commutata seu tradita esse in monasterio beatissimi Vincentii; pro quibus Beneventanos ecclesias SS. Lupuli et Zosimi, castrum quoque quod dicitur Cerbinaria in Caudetanis accepisse tradit chronographus Vulturnensis [Ap. Muratorium, tom. I, part. II, pag. 402.] . Sed non potest id non esse erroneum; adeoque hæc traditio facta fuerit oportet ante initium anni 800; quandoquidem in diplomate seu testamento Radeprandi, condito pridie kalendas februarii, anno XIII principatus Grimoaldi, qui exeunte anno 787 regnare cœpit [Cfr Art de vérifier les dates, tom. III, pag. 767.] , hæc occurrunt [Chronicum Vulturnense, ap. Muratori, Scriptt. rer. Ital. tom. I, part II, pag. 375.] , ex quibus etiam situs facile intelligitur: Simulque etiam dispono in præfato cœnobio S. Vincentii Vulturnensi inclitam ipsam curtem meam, quam habeo in finibus Suessæ * loco, ubi nominatur Prisciano, ubi casam fabricatam ædificatam habeo, continente fines, da una parte Rivio, et formulo ipsius Rivi, quomodo vadit ipse Rivus usque in terram episcopi sancti Stephani; ex alia vero parte cacumine montis, ubi ædificatum est monasterium sancti Martini per hos fines, da una parte fluvio Volturno, da duabus partibus Rioza, da quarta parte terra et silva, et monte monasterii sancti Vincentii; da quarta parte, fine præfata, terra prædicti episcopi et præfati monasterii sancti Martini. Unde liquet in clivo montis orientali ad septentrionem situm fuisse S. Martini monasterium, idque decennio saltem citius quam vult Lublinus [Abbatiarum Italiæ notitia, pag. 233.] (hic scilicet vult anno circiter 810 a Beneventanis datum fuisse Vulturnensi abbatiæ S. Martini cœnobium) Vulturnenses id asceterium in suam accepisse ditionem. Quo jure donarent monasteria principes Longobardorum Beneventani si quæras, id unum respondebo in occidente æque ac in oriente omnia tum in bona ecclesiastica, dummodo a religioso usu non omnino averterentur, ausos esse reges et duces. Cæterum Paschalis papa I, quum mense julio indictione XII, id est anno 819, Vulturnensis monasterii bona confirmavit, inter ea recensuit monasterium sancti Martini in Montemassico; quin etiam monasterium seu cellam sanctæ Crucis in Montemassico [Chronicum Vulturnense, ap. Muratori, tom. I, part. II, pag. 384 et 385.] ; de qua cella post annum 1057 adhuc fit mentio [Ibid. pag. 514.] .
[11] [Quum autem Sarraceni sæculo IX aliquot Italiæ loca occupassent, maxime Trajectum prope Garilianum.] Quum penes Vulturnenses factum esset S. Martini monasterium, tunc pater Epiphanius exemplo adipiscendæ eximiæ conversationis, locum hunc expetiit et diu in sancta conversatione decertando pro merito et sapientiæ doctrina, abbas S. Vincentii Vulturnensis est effectus [Ibid. pag. 390.] mense octobri anni 823 et præfuit annos XVII, menses XI, dies VIII [Ibid. pag. 385.] ; qui consummatus obiit in pace idibus septembris anno dominicæ Incarnationis 843, indictione VI [Ibid. pag. 390.] . Verum jam tum pessima instabant Vulturnensi et Massico monasteriis tempora. Meridionalem Italiæ partem plures Sarracenorum turmæ ingressæ erant, et quæ facile expulsæ fuissent si post occasum Romani imperii adhuc aliqua sana mens, virilis animus aut civilis prudentia in italico solo umquam habitasset, plures civitates tranquille occuparunt et passim novas quasi fundarunt colonias, tributa et impium jugum vicinis imponentes. Lege miserabilem hanc tragœdiam; et italos videbis libertatis æque ac dominationis impatientes, singulos sua quærentes et aliorum invidos, Sarracensis annuentes et eorum auxilio fratres suos crudelissime opprimentes adeoque maxime nescios seipsos junctis viribus servare, nec permittentes se servari per Francos aut Græcos atque his infestos uti et italis civitatibus. Quum itaque per hanc incredibilem vesaniam et animorum varietatem factum esset ut Athanasius Junior, qui præsul simul Neapoli erat et militum magister, cum Sarracenis, quos o probrum! sæpius adversus christianos adhibuit, pacem iniisset eosque intro portas æquoreas et urbis murum collocasset, hi, ex tuto hoc castro pro libitu progredientes, terram Beneventanam simulque Romanam, necnon et partem Spoleti, cunctaque monasteria et ecclesias, urbes et oppida, vicos, montes et colles, insulasque deprædarunt [Chronicum Vulturnense, ap. Muratori, tom. I, part. II, pag. 404. Cfr Erchemberti historia Longobardorum Beneventi, ap. Grævium, tom. IX, part. I, col. 36.] . Quomodo autem Vulturnense monasterium ab iisdem die 10 octobris, feria III, anno 870 per servorum perfidiam a Sarracenis captum fuerit, partimque incensum et deprædatum, nongentique aut (ut alii habent) quingenti monachi inquilini et exteri ea strage fuerint occisi, narrare dein pergit Vulturnensis chronographus; quam historiam quoque habes in Actis S. Bertharii, quæ ad diem 22 octobris [Act. SS. tom II Octobris, pag. 672 et seqq.] illustravit collega. Verum postquam mater tam immanem passa esset cladem, non poterat tuta esse filia, maxime quod in vicinia habebat Sarracenos. Quum enim Romanus pontifex Joannes (ni fallor) VIII Cajetam Pandenolfo Capuano, pessimo viro et sæpius Athanasii, episcopi Neapolitani, et Sarracenorum amico et adjutori, tradidisset, Cajetani, duce Docibili seu Decivili, ut se a Pandenolfi jugo tuerentur, Sarracenos ex Agripoli (huc enim confugerant ii, quos Athanasius ut se ab excommunicatione pontificia liberaret Neapoli ejecerat) acciverunt. Continuo monuit eos Romanus pontifex ut a se hanc pestem amoverent; quod reapse perfecerunt armis, eis tamen per pacta conventa concedentes Trajectum, Garigliano fluviolo vicinum locum, ubi, ut loquitur Leo Marsicanus [Chron. Cassin. lib. I, cap. 43, ap. Muratorium, tom. IV, pag. 316 et 317.] , per quadraginta ferme annos degentes innumera circumquaque mala gesserunt multumque christicolarum sanguinem effuderunt, auxiliati aliquando Athanasio et Pandenolfo [Cfr Erchembertus, ap. Grævium, tom. IX, part. I, col. 36 et 38.] .
[12] [tentarunt hi S. Martini monasterium spoliare, sed ope sancti patroni repulsi sunt.] Ea tempestate, ait Vulturnensis chronographus [Ap. Muratorium, tom. I, part. II, pag. 407.] , multitudo Sarracenorum, in Gariliano juxta Trajectum habitantes, christianorum et præcipue Capuanorum maximas strages dederunt. Tunc et monasterium confessoris Christi Martini in Marsico monte adeuntes, delere nitebantur. Quorum metu exterriti ibidem habitantes monachi, ad ejusdem confessoris præsidia se contulerunt. Nec moras: divina miseratio affuit deprecantibus. Illis quippe montem ascendentibus astitit quidam venerandi habitus, qui se abbatem esse dicebat cum multitudine monachorum, quos omnes præparatos equos ascendere jubet et se comitari. Mox ipse præcedens et splendifica crucis signa sua dextera ferens, Sarracenorum cuneos erupit, multosque exercitus fortuita cæde prostravit, plurimos vulneravit, aliquos cæcitate percussit, omnes porro perniciter in fugam coegit. Mons ipse densis tenebris densus, concussa tellus videbatur absorbere cruentos. Ex tunc Sarracenorum exercitus ita attritus et afflictus extitit ut non solum bellum christianis inferre non valerent, sed semper fugam agentes mortis discrimini subjacerent. Etenim in proximo advenientibus christianissimis principibus Capuanis Atenulfo et Landulfo, cum vicinis magnatibus diversarum provinciarum et potissimum cum exercitu Græcorum, maxima illorum multitudine interfecta, et reliqui dispersi atque destructi sunt; sicque christianorum populus Christi misericordia extitit liberatus. Facta est anno 915 hæc expulsio, cujus historiam fusius narravit Leo Marsicanus [Chronicum Cassin. lib. I, cap. 52, ap. Muratorium, tom. IV, pag. 325 et 326.] . Quum vero Massico monasterio illa calamitas immineret et tanta ei impenderent pericula, trecenti aderant monachi, ut in historia, inferius edenda, legitur. Re quidem vera eodem sæculo incredibilis turba monachorum in Italiæ monasteriis degebat; sed quum Massicusmons, perdita libertate, facta esset præpositura a Vulturnensi monasterio dependens, valde verisimile est inter trecentos illos partem monachorum fuisse, qui aliquot annis ante ex Vulturnensi cœnobio, irruentibus Sarracenis, aufugerant.
[13] [ipse prior monasterii tentat furari et vendere S. Martini corpus,] Quum autem meliores illuxissent dies et jam pridem restitutum fuisset Vulturnense asceterium, temporibus scilicet B. Hilarii, qui ab exeunte anno 1011 usque ad III kalendas octobris anno dominicæ Incarnationis 1044, indictione Constantinopolitana XIII Vulturnense cœnobium abbas rexit [Ibid. pag. 494, 495 et 512.] , cum quædam gens corpus confessoris Christi Martini ex Marsico monte vellet auferre, illuc cum fratribus perrexit, et eum de sepulcro auferens tam secrete recondidit, ut usque hodie ubi sit repositum ab omnibus ignoretur. Hæc Joannes, cœnobii S. Vincentii Vulturnensis monachus [Ibid. pag. 512.] , qui monasterii sui Chronicum scripsit anno 1108 [Ibid. pag. 322.] . Sed non ita est. Sane, quum specus, in qua quiescebat beati viri corpus, extra monasterii septa et in parte inferiori montis esset et proin falli facile possent Massici monachi, fieri potuit ut B. Hilarii temporibus nonnulli conati fuerint auferre S. Martini reliquias; verum id si tunc tentatum fuerit, propterea ita non abscondit B. Hilarius pretiosum pignus ut postea plane latuerit. Sub annum enim 961, quo Pandulfus I, dictus Caputferreum, defuncto patri Landulfo II in principatu Beneventano successit, molitus est ipse S. Martini præpositus sacrum corpus vendere, quemadmodum ex sæpe dicta historia inferius constabit. Præterea ad finem sæculi XI facile id reperit S. Bernardus, Carinulanus episcopus; sed quum id clam Vulturnensibus et Montismassici monachis abstulisset, ubi id esset quatuordecim annis post ignorabant adhuc Vulturnenses et (ut fieri pronum erat) ab abbate aliquo absconditum fuisse conjiciebant et opinabantur: quæ ignoratio mira profecto esset et pæne incredibilis, si tum magnum fuisset inter vicinas etiam plebes commercium; sed id fere nullum fuisse quis nesciat?
[14] [Defertur S. Martini corpus Carinulam, quæ forte veteris Caleni locum occupat,] Quomodo autem anno 1094 Carinulam devenerit S. Martini corpus non est quod hoc loco dicam, quum inferius optimam hujus rei historiam daturus sim; sed operæ pretium fuerit pauca de illo oppido attulisse in medium. Carinula, ait Franciscus Orlendius [Orbis sacer et profanus, part. II, tom. III, pag. 1598 et 1599.] , quæ et Calinula et Calinensis civitas, nonnullis antiquior visa est ac reipsa sit. Carolus enim a S. Paulo in sua Geographia sacra Italiæ vetus Calenum esse putat: Calenum, inquit, Straboni lib. 5, vulgo Carinola. Valerius hujus episcopus subscripsit concilio Romano primo sub Symmacho. Idipsum antea dixerat Leander Albertus in Descriptione Campaniæ Felicis. Sed hanc opinionem supra rejecimus, cum a veteri Caleno quatuor circiter millibus passuum Carinula distet. Hæc quidem communis sententia; eaque est verissima, si Cales, ex quarum ruderibus Atenulfus, comes Capuanus et Beneventanus princeps, circa annum 879 Calvium * ædificavit medio itinere inter Capuam et Suessam [Ibid. pag. 1600.] , idem sit oppidum quod Calenum; nam certissime Cales seu Calvium IV M. P. a Carinula distat [Ibid. pag. 1599.] . Verum licet nunc episcopus Calviensis se Caliniensem vocet, licet regnantibus Andegavensibus Calenum semper de Calvio dictum fuerit [Giustiniani, Dizionario del regno de Napoli, tom. III, pag. 174 et 175.] et alia id genus afferantur argumenta, ego tamen fatebor mihi nequaquam demonstratum videri Cales et Calenum eumdem esse oppidum; neque id vidit chorograpus anonymus italiæ medii ævi, cujus luculentam disputationem edidit Muratorius [Scriptt. rer. Ital. tom. X, col. CCLXX.] , et qui multa diligentia contulit magnum locorum numerum, quibus scriptores classici veteres dixerunt de Calibus et de Caleno; adeoque Calium cives dicti fuisse videntur Caleni, Caleni vero oppidi Calentini. Quod si distinctæ fuerint civitates aut coloniæ, nil obstat quominus Carinula eodem fere loco condita fuerit quo pristinum stabat Calenum; et certe a Longobardis Carinula dicta est Calinium, Calinidum, Carinulum atque etiam Calenum [Ibid. col. cit.; ap. Giustiniani, tom. III, pag. 174 et ap. Peregrinum, de Campania Felice, dissert. II, cap. 33, ap. Grævium, tom. IX, part. II, col. 314.] : quod nomen Carinulæ quoque tribuitur in omnibus monumentis quæ inferius dabimus de S. Martini translatione. Accedit quod sæculo XI via publica adhuc exstitit, quæ ex via Appia duceret ad Forum Claudii, de quo brevi, et quæ proin ad septentrionem aut Caurum vergeret inter Montemmassicum et Savonem fluvium; quam ad viam latinam usque deductam non fuisse ipsa rerum conditio suadet. Quod si ita sit, ad eam positum fuisse præter Forum Claudii aliud oppidum, dictum Forum Popilii, sæculoque IV adulto adhuc existens [Peregrinus, ap. Grævium, tom.IX, part. II, col. 330.] , et præterea Calenum, nil profecto vetat.
[15] [et cujus fata breviter declarantur.] Utut hæc sunt, (nolim enim his multum immorari,) circa finem sæculi undecimi Carinula oppidum erat haud ignobile, comitatus titulo insigne, situm inter lacum maxime piscosum et Forum Claudii, cujus rudera nunc Citta rotta dicuntur, et duobus rivis circumdatum; id tamen habens incommodi, quod ventorum motu caret [Giustiniani, Peregrinus, Galantini etc.] . Atque eo tempore sanctus Bernardus e Foro Claudii tum collapso sedem episcopalem Carinulam, duobus fere milliariis dissitam, transtulit, anno scilicet 1100: de qua translatione in Actis ejusdem S. Bernardi [Acta SS. tom. II Martii, pag. 232.] plura legi possunt.
[16] Quamquam autem probe sciretur reliquias S. Martini translatas esse in festo SS. Pauliet Joannis, [Hujus translationis memoriam non recte colunt Carinulani die 3 augusti, quæ est dies obitus; itemque errant die 24 octobris.] quod die 26 junii celebratur, de ea tamen annua memoria non videtur umquam fuisse acta Carinulæ. Requidem vera lectionibus liturgicis, quæ inde olim ad decessores nostros fuerunt destinatæ, subditur translationis historia; sed quum ipsa Vita, ex S. Gregorii Magni Dialogis desumpta, in varias lectiones distributa sit atque exemplar contractum responsoriis etiam propriis sit distinctum, nil simile in translationis narratu deprehendere est. Neque nunc mense junio quidpiam in S. Martini honorem peragunt Carinulani; sed, quemadmodum supra num. monui, die 3 augusti, qua recolendus erat beati viri obitus, ex errore, quem iterum explicare necesse non est, celebrant ritu duplici primæ classis sine octava translationem S. Martini abbatis; et 24 octobris, quoniam ea die Baronius in Martyrologio Romano consignavit ejus memoriam, agunt ejus festum ritu duplici secundæ classis. Ita res ordinatas video in Calendario ecclesiastico, quod pro civitate et diœcesi Suessana anno 1821 edi jussit Bartholomæus Varrone, Suessanus episcopus, volens hæc servari Carinulæ, in Montedraconis et in dependentibus pagis.
[17] [Circumscribitur nunc S. Martini cultus angustissimis finibus pristinæ diœcesis Carinulanæ, conflatæ ex Foroclaudiensi et Sinuessana.] Non enim amplius sui juris est diœcesis Carinulana; sed ut uniretur cum Suessana jure merito opportunum visum fuit Pio papæ VII anno 1818 [Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. X, pag. 30.] . Jam pridem enim non residebat episcopus Carinulæ, sed in Casali, quo ventus accedere potest et cujus situs est omnium longe amænissimus. Præterea tota diœcesis, quæ ex antiquis Foriclaudiensi et Sinuessana conflata erat, constabat ex solis comitatu Carinulano et ducatu Montisdraconis. Comitatus autem ille continet tantummodo Carinulam cum casalibus suis, Casanova, Falciono, Nocelletto et Casali, vicisque Ventariolo et S. Donati, et circa annum 1824 incolas sibi accensebat universim 4815. Ducatus autem Montisdraconis, cujus ambitu concludebatur prisca diœcesis Sinuessana, complectebatur terram Montisdraconis cum villis S. Nicolaï et S. Michaelis et circa dictum annum 1824 incolas habebat 2050; ita ut in toto pristinæ diœcesis Carinulanæ ambitu solum habitarent homines 6865 [Cfr Giustiniani, tom. III, pag. 176 et Dizionario statistico de'paesi del regno delle due Sicilie al di qua del faro, 1824, pag. 30 et 31, et pag. 98 et 99.] . Minor itaque hæc erat diœcesis quam multæ parœciæ rurales in Belgio; atque hæc exempli instar sit, quum plures aliæ diœceses ejusdem regionis non majoris amplitudinis sint. Pulcherrimum tamen templum cathedrale habebat et etiamnum habet, seminarium præterea clericorum, duas ecclesias collegiatas et paucas aliquot parochiales, conventum FF. Minorum et similia [Moroni, tom. X, pag. 30.] . Olim tamen floruerunt hæc loca; atque etiam vicinioribus sæculis major fuit diœcesanorum numerus. Habebat enim [Giustiniani, tom. III, pag. 176 et tom. VIII, pag. 32.] :
Quis possit autem esse in tam parvis diœcesibus
delectus et institutio clericorum, quæ synodorum
diœcesanarum auctoritas, quæ episcopalis
sollicitudo et honor, quotusquisque rerum humanarum
non penitus ignarus facile suspicabitur.
Nemo utique improbabit minimas illas diœceses
a sancta Sede supprimi aut cum aliis uniri.
Sed de his, utut nobis citramontanis mirabilia
sunt, jam multo nimis forsan diximus.
[18] [Improprie patronus dicitur Carinulæ; vetus officium;] Ut autem pauca singularia de cultu S. Martini referam, monebo imprimis beatum eremitam in posteriori Italiæ sacræ editione dici cum S. Bernardo episcopo patronum templi cathedralis Carinulani [Ughellius, tom. VI, col. 462.] . Quod tamen mihi perquam dubium est, quum ejus festum cum octava non agatur, quemadmodum de patronis fit. Errorem ortum arbitror ex eo capite, quod in Vita S. Bernardi, postquam ibidem traditum est S. Martini corpus a beato præsule Carinulam translatum fuisse, sic dein pergitur [Acta SS. tom. II Martii, pag. 233.] : O felix civitas Calinensis, quæ tanto es dotata patrono, quæ in Martino habes singularis defensionis præsidium contra diabolicæ tentationis et totius nequitiæ spiritualis assultum; sed Dominus sibi adjecit ad gloriam, ut juxta consuetudinem domesticarum ejus esses vestibus duplicibus et bicoloribus adornata; duplici enim polles honorificentia: ideo tui defensor Bernardus datus est cum Martino. Sed aliud est commune præsidium, quod in iis quorum reliquiæ possidentur est repositum; aliud patrocinium solemne, quod per electionem fit et certis legibus regitur: quod posterius nequaquam illis S. Bernardi Vitæ verbis designatur. Vetus officium habeo, quod olim in officiis divinis ad honorem S. Martini Carinulani usurpabant. Depromptum id est ex S. Gregorii Dialogis et post singulos lectiones responsoria et versus propria habet et ad horas antiphonas proprias; sed in his nil singulare est. Haud scio utrum ad publicum cultum an ad privatam pietatem pertinerent hymnus et oratio, quæ reperi ad calcem imaginis, supra num. 6 descriptæ:
[19]
Martine, qui in cælestibus [hymnus et oratio ibi olim usitata;]
Gaudes beatus ædibus,
Felicitate intermina
Mundi solutus vinculis:
Deum roges, te poscimus,
Ut dæmonem teterrimum,
Qui nos misellos obruit,
Sternat potente dextera:
Ut rupe quondam Marsici,
Te deprecante, corruit,
Formam vetustam callidus
Indutus anguis lubrici.
Martine vir castissime,
Deum precare perpetim,
Ut carnis ardor noxius
Nostris recedat cordibus;
Velut tuo de pectore
Fugavit omnem protinus:
Decernis unde imposterum
Nullam videre fœminam.
Scelesta sicut fœmina
Mortem subivit illico,
Dum te beatum perdere
Molitur arte dæmonis:
Repente sic tu deleas
Sanctis precationibus,
Martine, cordis crimina,
Quæ nos trahunt ad tartara.
Orando sic nos eruas
Præsentibus periculis,
Sicut puellum liberas,
Qui rupe quondam decidit.
Martine, corpus ferreis
Sicut ligabas vinculis,
Nostra illiges sic corpora
Ut Trinitati serviant.
Amore Christi pectora
Demum catena vincias,
Qua nunc beatus fortiter
Vinctus manes in patria.
Et tu beata Trinitas
Concede nobis omnia;
Cui semper exstet gloria
In sæculorum sæcula.
Amen.
Antiphona. Triumphator acerrime carnis, mundi et dæmonis, Martine beatissime, nova lux Campaniæ, Suessanorum gloria, Calenorum nobile depositum, piumque patrocinium, Christi nobis gratiam impetres assidue. ℣ Ora pro nobis, Martine beatissime, ℞ ut Deus æternæ concedat gaudia vitæ. Oremus. Omnipotens sempiterne Deus, majestatem tuam suppliciter exoramus, ut sicut beatum Martinum confessorem atque anachoretam tuæ charitatis vinculo necti et a catena ferrea per beati Benedicti discipulum in monte absolvere voluisti: ejus nos ita meritis et intercessione dilectionis tuæ nexibus jubeas devinciri ac delictorum nostrorum laqueis liberari, ut ad montem, qui Christus est, pervenire valeamus; qui tecum etc.
[20] [reliquiæ Neapoli et in Montecasino.] Ad Neapolitanos quoque aliquando extensus est S. Martini cultus. Quum scilicet Joannes Vitellius, cæsaris regii consiliarii filius, et inter Theatinos clericus regularis, defuncto patruo Nicolao Antonio Vitellio in sede Carinulana anno 1594 successisset [Ughellius, Italia sacra, tom. VI, col. 471.] , placuit ei S. Martini corpus decentiori loco ponere. Transtulit itaque pias exuvias ad monumentum, ubi hæc inscriptio cernitur: HIC JACET CORPUS B. MARTINI TRANSLATUM DE MONTE MASSICO PER MANUS PRÆSULIS BERNARDI; ubi etiam asservatur catena, qua sanctus olim vinctus fuit [Ibid. col. 467.] . Hanc translationem dum celebravit pius præsul, sibi pro more reliquiarum partem reservavit, nempe prægrande cruris os ac catenæ partem; quæ ecclesiæ S. Pauli majori Neapolitanæ, patrum Theationorum usibus destinatæ, addixit [J. Silos, Historia Theatinorum, tom. II, pag. 199.] . Id factum sit oportet ante annum 1610, quo ad Caputaquensem cathedram promotus est [Ughellius, tom. VI, col. 471.] ; et quidem hæc narrat Josephus Silos in Historia Theatinorum sub anno 1607. Silvester Agossa scripsit olim ad Bollandum ipsum S. Martini caput Theatinis Neapolitanis dono fuisse datum: sed melior testis est, quem modo dixi Josephus Silos. Casinenses quoque sæculo XII celebrarunt quotannis S. Martini festum, ut satis liquet ex hymno, quem Petrus diaconus composuit et quem post Vitam, prosa ab eodem scriptam, inferius dabimus. Incepit proculdubio Casini S. Martini cultus anno 1094, quo (ut in Vita inferius danda narrat ille idem Petrus diaconus) ad montem sanctum delatæ sunt aliquot sancti viri reliquiæ, detractæ ab integro corpore, quod eodem tempore e Montemassico Carinulam delatum fuit. Alibi is etiam Petri diaconi hymnus in usu fuit, et certe Carinulæ, ut ex vetusto libro officiorum propriorum S. Bernardi et S. Martini constat. In annotatis signabimus, qui aliter Casini, aliter Carinulæ cantaretur.
[21] [Monumenta literaria, quæ de S.Martino supersunt.] Omnia fere monumenta quæ de S. Martino supersunt jam memoravimus; atque hæc ad quatuor fontes referenda sunt. Primus est Vita conscripta a S. Gregorio Magno ejusque Dialogis inserta; secundus est Historia translationis, peractæ a S. Bernardo episcopo anno 1094 et miraculorum, quæ proxime secuta sunt: scripta hæc fuit ipsius S. Bernardi jussu; tertius est Chronicum S. Vincentii Vulturnensis, ineunte sæculo XII collectum; quæ de reliquiis S. Martini habet, supra in commentario jam dedimus; quartus demum fons est pars scriptionis Petri diaconi, cui est titulus: Vita, translatio et miracula S. Martini abbatis et quæ quatuor (ut ita dicam) partes continet. Prima collecta seu potius contracta est ex Dialogis S. Gregorii et ex documentis aliquot Casinensibus minimumque momentum habet. Secunda constat ex narrationibus aliquot de tentata sæpius S. Martini corporis translatione; quarum pars tantum innotuerat Vulturnensi chronographo. Primæ ex illis narrationibus auctor dicitur fuisse Severus, diaconus Beneventanus, qui, quum in ipsa re præparanda operam suam studiose posuisset, gesti hujus notitiam primus posteris commendasse dicitur. Quis vero Severus ille fuerit, neminem qui me doceret reperi; et certe, si is reapse scriptionem aliquam de tentamine illo fecit, oportet ut alii apposuerint notas temporis, quum hæ ita sint turbatæ seu potius secum invicem pugnantes ut a viro coævo proficisci non potuerint. Aliarum vero narrationum nullum auctorem indicat Petrus diaconus. Tertia pars ad verbum fere historia est translationis, quæ anno 1094 fuit peracta, et prodigiorum, quæ subsecuta sunt. Quarta demum pars pauca aliquot continet miracula, quæ post hunc annum, quo reliquias S. Martini etiam Casinum devenisse diximus, in sacro monte contigerunt. Adeoque in Petri diaconi lucubratione duæ partes sunt novæ, et duæ aliunde assumptæ. Dabimus tamen integram scriptionem, tum quod passim improbari videmus monumentorum in frusta discerptionem, tum quod Petri diaconi nomen in historia literaria sat celebre sit ut is ei habeatur honor. Eadem de causa dabimus Vitam metricam S. Martini, conscriptam item (ut in fronte notatum reperio) a Petro diacono versibus valde singularibus; media scilicet pars hexametri clausula simul est sequentis pentametri, ita ut initium et finis singulorum distichon echoicam formam habeant. Vitam S. Scholasticæ et S. Mauri eodem omnino versuum genere scripsit sæculo VIII extremo Paulus diaconus, dictus Warnefridi; unde dubitare mihi subiit an Petri nomen Paulo substitutum fuerit. Ecce autem initium Vitæ S. Scholasticæ [Ap. Mabillonium, sæcul. I Benedict. pag. 42.] :
Sponsa decora Dei petit alta Scholastica cæli;
Ingreditur thalamum sponsa decora Dei.
Angelicis hodie manibus super astra levatur
Miscetur turmis angelicis hodie etc.
Utut id est, illam S. Martini Vitam metricam reperit Gamansius noster in codice canonicorum regularium monasterii de Bodeken in Westphalia; ubi præmissa erat Vitæ S. Martini, conscriptæ a S. Gregorio Magno et in lectiones distributæ; postea veniebat historia translationis, omisso prologo; et demum pone sequebantur partes scriptionis Petri diaconi secunda et quarta. Omitto alia multa quæ ex declaratis fontibus in varios rivos detorta sunt.
[Annotata]
* Sessa
* Calvi
VITA S. MARTINI,
Ex dialogis S. Gregorii Magni, lib. III, cap. XVI.
De S. Martino monacho de Montemarsico.
Martinus, qui et Marcius, solitarius in campania Romana (S.)
BHL Number: 5601
AUCTORE S. GREGORIO M.
[S. Martinus, solitariam vitam ducens in Montemassico, miraculo aquam sibi necessariam accipit;] Nuper quoque in parte Campaniæ a vir valde venerabilis, Martinus nomine, in Montemarsico solitariam vitam duxit, multisque annis in specu angustissimo inclusus fuit; quem multi ex nostris noverunt ejusque actibus præsentes exstiterunt. De quo multa ipse et beatæ memoriæ papa Pelagio, decessore meo b, et aliis religiosissimis viris narrantibus agnovi. Cujus hoc miraculum primum fuit, quod mox ut se in prædicti montis foramine contulit, ex petra eadem, quæ in semetipsa concava angustum specum fecerat, aquæ stilla prorupit, quæ Martino Dei famulo in usu quotidiano sufficeret, et nec plus adesset, nec necessitati deesset c. Qua in re ostendit omnipotens Deus quantam sui famuli curam gereret, cui vetusto miraculo potum in solitudine ex petræ duritia ministraret d.
[2] [eum turbare conatur dæmon sub specie serpentis triennium familiaris;] Sed antiquus hostis humani generis, ejus viribus invidens, hunc usitata arte pellere ex eo specu molitus est. Nam amicam sibi bestiam, serpentem e scilicet, ingressus, hunc ab eadem habitatione ejicere facto terrore conatus est. Cœpit etenim serpens in speluncam venire solus cum solo, eoque orante se ante illum sternere, et cum cubante pariter cubare. Sed vir sanctus omnino imperterritus, ejus ori manum vel pedem extendebat, dicens: Si licentiam accepisti ut ferias, ego non prohibeo. Cumque hoc continue per triennium gereretur, die quadam antiquus hostis tanta hac ejus fortitudine victus infremuit, seque per devexum montis latus in præcipitium serpens dedit, omniaque arbusta loci illius flamma ex se exeunte concremavit. Qui in eo quod montis latus omne combussit, cogente omnipotente Deo, monstrare compulsus est, quantæ virtutis fuerat, per quem victus abscedebat. Perpende, quæso, iste vir Domini in quo mentis vertice stetit, qui cum serpente per triennium jacuit securus. Petrus. Auditu paveo.
[3] [mulier, tentans eum corrumpere, subito interimitur] Gregorius. Vir iste vitæ venerabilis, inclusionis suæ tempore primo, decreverat ut ultra mulierem non videret, non quia aspernabatur sexum, sed ex contemplata specie tentationis incurrere metuebat vitium. Quod quædam mulier audiens, audacter ascendit montem, atque ad ejus specum impudenter prorupit. At ille paulo longius intuens, et venientis ad se muliebria indumenta conspiciens, sese in orationem dedit, in terram faciem depressit, et eo usque prostratus jacuit, quo impudens mulier a fenestra cellulæ illius fatigata recederet. Quæ die eodem, mox ut de monte descendit, vitam finivit, ut ex mortis ejus sententia daretur intelligi quia valde omnipotenti Deo displicuit, quod ejus famulum ausu improbo contristavit.
[4] [puer, eum visitans, præceps ruit et servatur;] Alio quoque tempore dum multi ad hunc religiosa devotione concurrerent, atque arcta esset semita quæ in devexo montis latere ad ejus cellulam properantes ducebat, puer parvulus, incaute gradiens, ex eodem monte cecidit, et usque ad vallem corruit, quæ, sub monte eodem sita, quasi in profundo conspicitur. In loco quippe eodem tanta mons ipse altitudine excrevit ut arbusta ingentia, quæ ex eadem valle prodeunt, ex monte aspicientibus quasi fruteta esse videantur. Perturbati itaque sunt cuncti qui veniebant, summaque cura quæsitum est sicubi corpus elapsi pueri potuisset inveniri. Quis enim aliud nisi exstinctum crederet? Quis vel corpus ad terram integrum pervenisse suspicaretur, dum interpositis ubique scopulis in partes discerpi potuisset? Sed requisitus puer in valle inventus est non solum vivus, sed etiam incolumis. Tunc cunctis patenter innotuit quod ideo lædi non potuit, quia hunc in casu suo Martini oratio portavit. In specu vero illius magna desuper rupes eminebat, quæ cum ex parte exigua monti videretur affixa, Martini cellæ prominens, casum suum quotidie et illius interitum ruitura minabatur.
[5] [rupes inter cadendum divinitus amovetur a S. Martini habitaculo;] Ad hanc Mascator, illustris viri Armentarii nepos f, cum magna rusticorum multitudine veniens, precabatur ut vir Dei de specu eodem dignaretur exire, quatenus ipse ruituram rupem ex monte potuisset evellere, atque in specu suo Dei famulus jam securus habitaret. Cumque hoc vir Dei nequaquam acquiesceret, et quod posset ut faceret præcepit, et ipse in cellæ suæ remotiori se parte contulit. Si tamen ingens moles rueret, dubium non erat quod simul et specum destrueret et Martinum necaret. Itaque dum ea quæ venerat multitudo conaretur, si posset, sine periculo viri Dei ingens illud, quod desuper incubuerat, saxum levare, cunctis videntibus, repente res valde admirabilis contigit, quia moles ipsa quam conabantur evellere, subito ab eisdem laborantibus evulsa, ne spelunca Martini tectum tangeret, saltum dedit, et quasi servi Dei læsionem fugiens, longius cecidit. Quod ad jussum omnipotentis Dei angelico ministerio actum intelligit, qui divina providentia disponi omnia fideliter credit.
[6] [monetur a S. Benedicto ut se non liget catena ferrea, sed Christi amore; hujus catenæ fata.] Hic cum primum se in eumdem montem contulit, necdum clauso specu habitans, catena sibi ferrea pedem ligavit, eamque saxo ex parte altera affixit, ne ei ultra liceret progredi quam catenæ ejusdem quantitas tendebatur. Quod vir vitæ venerabilis Benedictus audiens, cujus superius memoriam feci g, ei per discipulum suum mandare curavit: Si servus Dei es, non teneat te catena ferri, sed catena Christi. Ad quam vocem Martinus protinus eamdem compedem solvit, sed numquam postmodum solutum tetendit pedem ultra locum, quo ligatum hunc tendere consueverat, atque in tanto se spatio sine catena coërcuit, in quo et antea ligatus mansit. Qui dum se postmodum in ejusdem loci specu conclusisset, cœpit etiam discipulos habere; qui ab ejus specu seorsum habitantes, ad usum vitæ aquam de puteo h haurire consueverant. Sed funis in quo ad hauriendum aquam situla dependebat crebro rumpebatur. Unde factum est ut eamdem catenam quam ex pede suo vir Domini solverat ejus discipuli peterent, eamque funi adjungerent atque in illa situlam ligarent. Ex quo jam tempore contigit ut idem funis et quotidie tingeretur aqua et nullo modo rumperetur. Quia enim catenam i viri Dei funis ille contigit, ipse quoque ad tolerandam aquam ferri in se fortitudinem traxit. Petr. Facta hæc placent, quia mira; et multum, quia recentia.
ANNOTATA.
a Campaniam Felicem seu Terram Laboris intelligit S. Gregorius. Accurate situm Montismassici, quem sequioris ævi scriptores Montemmarsicum appellant, indicavi in Commentario prævio, num. 8. Hic tantum dixerim hunc montem positum esse inter Montemdraconis, Carinulam et Suessam.
b Vide quæ de hoc loco diximus in Commentario prævio, num. 7.
c Sunt tamen in hoc monte aliæ aquæ; sed de his infra.
d Alludit auctor de his quæ in solitudine arabica peracta sunt et narrantur cap. 20 libri Numerorum. De fonte Mosaïco, qui adhuc exstat, vide Commentarium de S. Hilarione ad diem 21 octobris [Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 21.] .
e Qui de Montemassico scripserunt, passim docent venenata animantia plura ibidem reperiri.In regione plana et mediterranea colubrum natricem et berum seu viperam lacertasque agilem et viridem; in clivosa et silvestri inferiori colubrum aspidem; in silvestri superiori anguem fragilem, colubrosque aspidem et cœruleum docet cl. v. Tenore in Conatu de geographia physica et botanica regni Neapolitani [Cenno sulla geografia fisica e botanica del regno di Napoli, pag. 54 et seqq.] . Quem indicare voluerit S. Gregorius non facile divinabis.
f “Excusi, inquiunt Maurini ad hunc locum, Mascator (vel Mascatus,) illustris vir, Armentarii nepos, etc.” Hæc lectio proculdubio non valet; Armentarius illustris vir fuit, non autem Mascator. Nam quod apponitur hunc nepotem fuisse Armentarii, id fit quoniam Armentarius magis notus erat quam Mascator; quemadmodum ab evangelista Marco, cap. XV, v. 21, dicitur Simon Cyrenensis pater fuisse Alexandri et Rufi, inter primos christianos notissimorum. Porro quum honorati in tres distributi essent classes, illustrium, clarissimorum et spectabilium, atque illustris dignitas, omnium suprema, primis tantum magistratibus concederetur, puta præfectis prætorio, præfectis urbi, quæstoribus, magistris militum etc.; hinc fit ut, si Mascator illustris vir fuisset, indicandus non fuisset ex Armentarii parentela, sua ipsius dignitate Armentario longe notior. Cæterum quis ille Armentarius fuerit, ab aliis discere aveo.
g Libro II scilicet Dialogorum S. Benedicti res gestas narraverat S. Gregorius. Noverant se invicem S. Benedictus et S. Martinus, ex quo hic decesserat ex Montecasino, locum faciens S. Benedicto.
h De aquis, quæ in Montemassico exstant, docet Justinianus [Dizionario geografico del regno de Napoli, tom. III, pag. 175.] sequentia. Imprimis inter Carinulam et Montemdraconis locus est valde piscosus, a Montemassico uno milliario distans. Prope Carinulam fons est optimus, dictus Malerba; et demum in ipso monte, loco dictus Vaglie, alius egregius fons est. Hic proculdubio indicatur a S. Gregorio.
i Catena hæc etiamnum servatur Carinulæ, et particulæ aliquot in templo Neapolitano S. Pauli Majori. Cfr commentarius prævius num. 20.
HISTORIA TRANSLATIONIS RELIQUIARUM
S. Martini ex Montemassico Carinulam,
Ex ms. codice canonicorum regularium S. Augustini in Bodeken, collato cum aliis.
Martinus, qui et Marcius, solitarius in campania Romana (S.)
BHL Number: 5602, 5603
a
AUCTORE CANONICO CARINULANO CÆVO.
PROLOGUS.
[Jussu S. Bernardi, episcopi Carinulani, qui translationem perfecit, eamdem describit auctor anonymus.] Quia fides usquequaque terrarum catholica ex innovatis divinorum operum relationibus religionis sumit augmentum, nova quædam divinæ pietatis opera, quæ nostris contigere temporibus, fidelium auribus intimare curamus, ut et insolitæ quadam visa novitate dulcedinis pascatur obtutus et bonorum præsentium certissima relatione delectetur auditus. Dum etenim talentum, ad multiplicationem fœnoris a Domino sibi traditum, in terram fodiens servus abscondit, nequitiæ et infidelitatis arguitur. Ne nobis igitur idem injuriæ casus et eadem meriti pœna contingat, thesaurum nostris divina dispensatione temporibus revelatum, et his, qui nostri temporis sunt, fidelibus notificare, et posteris scribendo æquum duximus insinuare. Notum quidem omnibus pæne divinarum Scripturarum rimatoribus esse non ambigimus beatum Romanæ urbis papam Gregorium, Pelagii meritis non imparem papæ venerabilis successorem, beati Martini *, qui vitam in Montemarsico solitariam duxit, et quædam in suo Dialogo miracula descripsisse. Et cui tantus vir tantæ dignitatis adhibet testimonium, indignum valde est nos et ejus corporis translationem et miracula, quæ translatus edidit, oblivioni aut incuriæ mancipare et non memoriæ fidelium commendata dimittere. Ad hujus igitur operis audaciam me non innata mentis meæ sapientia, non artificialis scientia, non facundæ loquacitatis opulentia, sed ipsius sancti, de quo loqui cupio, cooperatoris et adjutoris nostri spes est non incerta, et venerandi patris Bernardi, Calinensis episcopi, a quo se transferri permisit, petitio benigna succendit b. Quisquis igitur ad hoc opus legendum accedit, me id aggressum esse temeritati non imputet, sed obedientiæ, precor, adscribat. Explicit prologus.
ANNOTATA.
a Historia hujus translationis impressa est in Sanctuario Capuano Michaelis Monachi et in Actis Sanctorum ad calcem Vitæ S. Bernardi, episcopi Carinulani, sub die 12 martii. Eadem nobis occurrit in apographo codicis Carinulani, olim ad decessores nostros misso. Sed in hisomnibus deest prologus, non minimi momenti locus, quem in solo codice monasterii de Bodeken reperimus. Ipsa translationis historia, quæ ibidem post prologum venit, accuratius scripta est quam alibi; quamquam nullæ occurrant singulares lectiones variantes, quibus vel aliquid novi addatur, vel sensus mutetur.
b Locus valde notandus. S. Bernardus itaque ipsemet auctor fuit ut hæc historia scriberetur; cæterum ex miraculorum narratione, quæ in fine venit, facile intelligitur hanc lucubrationem continuo post translationem fuisse susceptam.
* gesta
INCIPIT TRANSLATIO SANCTI MARTINI.
[Multorum consilio et ope anno 1094, die 26 junii,] Anno tandem ab incarnatione Domini millesimo nonagesimo quarto, in anno quarto decimo principatus Richardi a, filii Jordani principis, Forum-Claudii regente venerabili episcopo Bernardo b, in octavo pontificatus sui anno, mense junio, indictione secunda, quod dudum animo suo proposuerat idem venerabilis episcopus, replicare cœpit: decreverat enim et consilium a domino Guimundo c, Aversanæ sedis episcopo, magnæ auctoritatis viro, per archipresbyterum suum Joannem acceperat, ut S. Martini corpus, cui crescente præpositorum d iniquitate non more solito debitum solvebatur obsequium, ad ecclesiam S. Mariæ et S. Joannis e, cui præerat, transferret. Sciebat enim frequentiora ibi et a clero et a populo sanctis persolvenda membris obsequia. Jonatha itaque, Richardi principis filio f, qui tunc Caleni g præerat, accersito, equitum prudentissimo, consilium ab eo qualiter hoc fieri posset, expetiit. Jonathas vero, magnæ inter sæculares vir prudentiæ, eum comprovinciales episcopos ad id secum agendum invitare commonuit, seque quidquid melioris super hoc consilii et auxilii posset daturum efficaciter spopondit. Convocatis itaque Theanensi h et Calvensi episcopis, constituto die, quo scilicet sanctorum martyrum Joannis et Pauli i erat celebranda solemnitas, montem ascendit, ad sancti corporis tumulum cum maxima reverentia devotionis accedens.
[2] [S. Bernardus clam aufert S. Martini reliquias easque in novum templum cathedrale transfert.] Primus itaque Bernardus episcopus, thesauri tam nobilis inveniendi amore succensus, oratione completa, ictum marmori, quo venerabile corpus tegebatur, incussit: et quæ pluribus antea difficilis fuerat, tam facilis prædicto episcopo venerabili et comitibus suis sancti corporis facta est revelatio, ut ipsius sancti ad suæ revelationis et translationis effectum consentanea voluntas facillime posset agnosci. Omnes vero qui aderant, tanto jucundæ suavitatis odore k sunt repleti, ut paradisi civem et cælicolam, cujus corpori assistebant, esse non ambigerent. Abstractis igitur diu desideratis sancti viri reliquiis, gratias agens episcopus Bernardus Domino, et ultra quam dici posset exhilaratus, omnibus etiam qui cum eo ierant, læta voce Dominum laudantibus, ossa venerabilia diligenter in mundo posuit linteamine; et, sicut qui victoria potiuntur, beati redire solent, omnes de tam insperata thesauri tanti inventione alacres descendunt. Cum autem populus civitatis adventum sanctissimi corporis agnovisset, omnes, viri et mulieres, parvuli, juvenes et senes, obviam processerunt. Jonathas etiam cum uxore sua et militibus suis, gratias agens Deo, pedibus nudis occurrit, et sic cum maximo honore reliquiæ sanctæ ad basilicam usque episcopii delatæ sunt; in qua plurima per eumdem sanctum petentibus fiunt beneficia, præstante Domino nostro Jesu Christo, cui honor et gloria in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Richardus I, genere Normannus et comes Aversanus, anno 1062 plenam et liberam principatus Capuani possessionem, quam jam pridem affectarat, nactus erat. Huic die 5 aprilis anni 1078 defuncto successerat ejus filius Jordanus, qui ipsemet die 19 aut 20 decembrisanni 1091 obiit. Ei successit filius ejus Richardus II; qui quum ab anno 1080 a patre principatus particeps factus esset, anno 1093 decimumquartum principatus sui annum computabat [Cfr Art de vérifier les dates, tom. III, pag. 788 et 789.] . Ut ex Chronico Casinensi Leonis Ostiensis [Ap. Muratorium, Scriptt. rer. Ital. tom. IV, pag. 501.] constat, erat Jordano præter Richardum alter filius nomine Jonathas, qui Soranis contra Aquinenses auxilium tulisse legitur. De hoc redibit sermo infra.
b Ejus Vitam vide ad diem 12 martii [Acta SS. tom. II Martii, pag. 231 et seqq.] . De Foroclaudii, cujus rudera nunc cernuntur prope Carinulam et nomine Città rotta distinguuntur, vide commentarium prævium. num.13.
c Est is Guimundus, in controversia adversus Berengarium notissimus; cujus opera collegit et nuper edidit R. V. Migne tomo CXLIX Patrologiæ latinæ. Aversa autem recta linea viginti milliariis distat a Carinula et Montemassico ad euronotum [Note: ] [Sud-Est] .
d Monasterium Montismassici circa annum 800 subditum fuisse Vulturnensi S. Vincentii dixi in commentario prævio num. 10. Ex hoc tempore Monsmassicus abbates amplius non habuisse videtur, sed præpositos seu priores, a Vulturnensibus assignatos.
e Indicatur nova ecclesia Carinulana. Quum enim anno 1078 S. Bernardus a clero electus fuisset episcopus atque eo tempore episcopalis mansio esset loco, qui Forumclaudii dicebatur; (videlicet strata publica euntibus Romam et Neapolim planum usque hodie monstrat accessum: qui locus a Calinensi seu Carinulana civitate duobus fere millibus distat;) videns sanctus Dei populum suum, deserto Foroclaudii, Carinulæ habitare, et, longe a se remotum, frequens ab eo consolationis non habere consilium, cum bona voluntate Jonathæ, Jordani Capuani principis filii et Carinulani domini, episcopatum ad prædicta civitatis claustra transtulit, et dono principis pariter et promisso in honorem sanctæ et intemeratæ Virginis Mariæ et B. Joannis Baptistæ fabricavit ecclesiam et domos competentes. Peractis igitur ædificiis, … sanctissimi viri Martini corpus … de Montemassico ad suam ecclesiam transtulit [Ibid. pag. 232 et 233.] , et ipse ab anno 1100 illic habitavit.
f Jonathas non potuit esse Richardi II filius, quum anno 1094 Richardus ea esset ætate ut filiolos habere posset, nequaquam autem filios uxoratos et magnæ inter sæculares prudentiæ viros; ut auctor loquitur. Utrum itaque hic Jonathas idem sit ac Jordani filius, de quo in annotato a, (ita ut auctor coævus hoc loco erraverit [C. Peregrinii Historia principum Longobardorum, bina stemmata principum Capuæ Normannorum, ap. Grævium, tom. IX, part. I, pag. 179.] ); an vero filius sit Richardi I, et proin Jordani frater et patruus Richardi II aliis expendendum relinquo.
g Intellige Carinulam. Cfr Commentarius prævius, num. 12.
h Quis esset tum temporis Theanensis episcopus ignoratur, nisi forte idem sit ac Guilielmus, qui anno 1071 consecrationi templi Casinensis interfuit. Qui post venit in catalogis Pandulfus, non ante annum 1099 episcopus consecratus est [Ughellius, Italia sacra, tom. VI, col. 552.] . Situm est Theanum paucis aliquot milliariis supra Carinulam ad septentrionem. Hujus diœcesis amplitudinem laudat Ughellius [Ibid. col. 549.] ; et re quidem vera anno 1823continebat incolas 30, 202, magnam pro his terris multitudinem [Dizionario statistico de Due Sicilie, pag. 263.] . De Calvio jam diximus in Commentario prævio num. 12. Habet adhuc hæc civitas templum cathedrale et plurima alia monumenta publica, sed incolas 13 tantum. Tota vero diœcesis, quæ quadraginta circiter abhinc annis, retento tamen titulo, Theanensi adjuncta est, incolas tantum habebat anno 1823 9, 703 [Ibid. pag. 241.] . Plures aliæ diœceses, nondum unitæ, adhuc pauciores habent. At quis anno 1094 Calviensis episcopus esset, latet.
i Agitur horum martyrum Romanorum memoria die 26 junii, ad quam de eis dixerunt decessores nostri.
k De naturali causa suavium odorum, qui in sepulcrorum aperitione sæpe percipiuntur, duobus locis dictum est in opere nostro ad diem 21 octobris [Cfr Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 250 et 420.] ; quamquam imprudenter negaretur hos aliquando odores vere esse miraculosos.
INCIPIUNT MIRACULA EJUSDEM.
[Captivus liberatur,] Eodem die quo Calinensis civitas fuit tanti decorata rectoris adventu, rusticus quidam, cujus filius Teani captus habebatur, cum non haberet unde filium redimeret, sanctum expetiit, et de filii sui liberatione cum suppliciter postularet, cumque mane surgens domo egredi vellet, filium a sancto liberatum foribus astantem vidit. Veniens igitur ad ecclesiam cum muneribus Deo et sancto Martino gratias egit, et omnibus qui aderant nuntiavit.
[2] [mulier male menstruata sanatur;] Post triduum vero quædam Petri, cognomine Saraceni a, uxor, quæ vim menstruorum amiserat, salutis suæ, quæ nullo modo per medicos reparari poterat, sollicita sanctum adiit et genialis officii usum sibi restitui poposcit. Mirum in modum, antequam ab ecclesia egrederetur, saluti se restitutam percepit et præsentibus indicavit.
[3] [puer debilis valetudini restituitur;] Quemdam vero puerulum, omnibus ab uno latere corporis viribus orbatum, inter ceteros infirmos ante altare sancti secum mater adduxit, orans ut aliquod suo filio beneficium mereretur. At subito sopore puer oppressus cum expergefactus esset, flasconem, quem coram se positum invenit, ambabus arripuit manibus et se sanus erexit. Quod mater mirata gratias egit Deo et sancto, qui manum filii invalidam cum toto latere sanitati restituit.
[4] [item puella;] Quod audiens quidam Capuanæ civitatis homo nobilis, Joannes Maledictus nomine b, cum haberet quamdam filiam cernuam, manibus, renibus et gressu contractam, eam cum quibusdam sanctimonialibus monasterii, cui eam devoverat, ad sancti Martini petendum adjutorium misit. Quibus ad orationem ante altare prostratis, virgo quoque prostrata ac parum somno dedita sana surrexit c.
[5] [multa miracula ommittuntur.] Pauca de pluribus, quæ post translationem corporis a sancto Martino facta sunt, miraculis recitavimus. Non enim quot febricitantes sanaverit, quotve languentes curaverit et cottidie curet memorare possumus. Quicumque vero ad ejus poscenda beneficia devotus accedit, eum auxiliatorem sibi paratissimum esse cognoscit.
ANNOTATA.
a Proculdubio is Petrus ex reliquiis fuit Saracenorum, qui hanc Italiæ partem sæpius vastaverunt. In Galliis quoque similia nomina aliquibus familiis adhæserunt.
b De Joanne Maledicto, inquit Michael Monachus [Sanctuarium Capuanum, pag. 33 et 34.] , facit mentionem privilegium a Roberto principe concessum monasterio Capuano S. Joannis anno 1108; de altero Joanne Maledicto fit mentio in Actis Alexandri papæ III, quæ habent illum a Federico imperatore factum fuisse præfectum urbis et per aliquod tempus Tusculana potitum civitate (Baronius ad an. 1170). Illum fuisse genere Capuanum et Joannis commemorati fortasse nepotem suadet nomen et cognomen, et Federici imperatoris erga Capuam et Capuanos benevolentia munificentiaque singularis.
c
Hoc loco in ms. codice Carinulano inseruntur præpostere carmina aliquot de S. Martini vita seu rebus gestis. Eadem in codice ms. Bodecensi reperiuntur ad finem carminum Petri diaconi, quæ inferius dabimus et quæ nil aliud esse quam hymnum ecclesiasticum, Casini, Carinulæ et forte alibi usitatum, num. 21 Commentarii prævii diximus. Vix dubito quin carmina illa alia similiter a Petro diacono conscripta et pars divini officii fuerint; quum tamen id conjiciendo magis quam certis argumentis compertum habeam, malo ea hoc loco in annotatis dare. Accipe itaque:
Te patre gaudentes nos et tua festa colentes
Fac, Martine, tui semper amore frui;
Es, licet inclusus, multis virtutibus usus:
Potum petra dedit, bestia victa redit.
Femina quæ credit te vincere, victa recedit;
Dum non erubuit, mortua succubuit.
Incautos saltus pueri mons decipit altus;
Læsus, quando ruit, non tamen ille fuit:
Instantem molis casum, cum cedere nolis,
Propellens, aliam cogis inire viam.
Ferro solvisti te, vinctus compede Christi;
Mens tua, plena Dei, semper adhæsit ei.
Ad nos translatus, nostros admitte precatus,
Hospes, et hospitibus annue supplicibus.
Huic humili turbæ, quæ te veneratur in urbe,
Esto gubernator auxiliique dator.
Quatuor ultima carmina soli oppidulo Carinulæ convenire videntur; sed quum Casinum quoque sub annum 1094 reliquiæ S. Martini translatæ fuerint, non omnino absonum foret, si hymnus iste ibidem quoque cantatus fuisset in officio divino.
VITA, TRANSLATIO ET MIRACULA S. MARTINI ABBATIS,
Auctore Petro Diacono Casinensi, ex codice ms. Casinensi.
Martinus, qui et Marcius, solitarius in campania Romana (S.)
BHL Number: 5604
a
AUCTORE PETRO DIACONO.
CAPUT PRIMUM.
S. Martini vita solitaria in Montecasino et in Montemassico.
[S. Martinus prius incolit Montemcasinum;] Martinus, vir venerabilis, nobilissimis ortus parentibus, nobiliores ab infantia mores possedit. Hic dum, relictis sæculi pompis, eremum peteret, devenit ad Cassinensis Heracleæ arcem b, quam sanctus martyr Demetrius c cum sociis suis propria passione et pretiosa corporis sui sepultura illustraverat. In quam ingressus, non longe ab ara Apollinis, quæ in summitate ejusdem montis sita erat, in antro eidem aræ vicino solitarius habitabat: in quo scilicet castro vetustissimum phanum fuit, ubi ex antiquorum more gentilium ab stulto rusticorum populo Apollo (ut diximus) colebatur circumquaque, et in cultu dæmonum luci succreverant: in quibus adhuc eodem tempore infidelium insana multitudo sacrificiis sacrilegis insudabat d.
[2] [quem S. Benedicto, divinitus ad eum a reliquiis idololatriæ purgandum missa,] Cumque apud stultos paganos, qui Heracleam Cassinensem inhabitabant, sancti Martini prædicatio casso desudaret labore e, beatissimo patri Benedicto, tunc apud Sublacum manenti, Dominus apparens dixit f: Surge et vade ad castrum Cassinum et populum ejusdem provinciæ, qui adhuc idolorum nefandis cultibus servit et in quorum præcordiis satanæ versutia regnat, qui nihil sciunt aut dicunt, nisi quod in cordibus eorum veternosi serpentis malitia scripsit, sermone vivifico prædicans meum ad vultum convertere stude, quia tecum ero et non te deseram; et confunde omnes adversarios tuos. Proficiscere idolorum ad pugnam, confortare et esto robustus, quia castrum Cassinum tibi tradam, et illic sedes nominis tui in perpetuum erit.
[3] [Deo jubente, relinquit] Talia cum sanctus pater Benedictus audisset, oratoria cuncta, quæ construxerat, adjunctis in unoquoque duodenis fratribus sub statutis præpositis, ordinavit. Et duobus angelis tribusque corvis pie comitantibus ad Cassinum castrum pergere cœpit g. Quo dum pervenisset, contrivit idolum, subvertit aram, succidit lucos qui circumquaque in dæmonum cultu succreverant, et in templo Apollinis oraculum beati Martini h, ubi vero ara Apollinis fuit, ecclesiam sancti construxit Joannis; et circumquaque manentes populos ad Christi fidem convertit. Antequam vero pater Benedictus Heracleæ Cassinensis castrum ingrederetur, sancto huic Martino per plura annorum curricula ibi habitanti Angelus Domini apparuit, dicens:
His tu parce locis, alter amicus erit i.
Sedibusatque locis maneat Benedictus in istis,
Marsicus est quoque mons, quo tu properare juberis.
Quo figes gressus Marsicus est quoque mons.
[4] [et pergit ad Montemmassicum, ubi obit et sepelitur die 3 augusti.] Confestim itaque, prout angelus sibi præceperat, sanctus Martinus loco cedens, montem Marsicum petiit, ubi post multas vitæ labilis afflictiones, diversas etiam hostilis astutiæ passiones, tandem vocatus a Domino, vitam est potius mutasse quam finisse dicendus. Sepultum autem est in spelunca ejusdem montis beatissimi viri corpus, tertio nonas augusti, a parte septentrionali. Quod quia difficile aditu, quietum aliquandiu atque immotum, imo intentatum permansit k.
ANNOTATA.
a Usi sumus apographo, quod in Montecasino olim scripsit Papebrochius, verisimiliter ex libro, dicto Registro S. Placidi et Casini servato [Ap. Muratorium. Scriptt. rerum Italic. tom. IV, pag. 202.] . Sub nomine Petri diaconi, cujus nomen etiam apographo isti inscriptum est, meminerunt hujus vitæ complures, puta Angelus de Nuce in annotato 26 ad caput VIII Vitæ S. Benedicti [Ibid. loc. cit.] , auctor anonymus Descriptionis historicæ Montiscasini [Descrizione istorica del monastero di Monte Casino, Napoli, 1751, pag. 11.] etc. Ipse tamen Petrus omisit hanc Vitam in recensione suorumoperum; quorum alterum catalogum texuit cap. 47 suorum Virorum illustrium Casinensium [Ap. Grævium, Thesaurus Italiæ, tom. IX, part. I, col. 384 et seqq.] , alterum capite 66 Chronici Casinensis [Ap. Gattola, Hist. abbatiæ Cassinensis, tom. I, pag. 392.] . Sed nil mirum, quum alia quoque inde absint. De fontibus hujus scriptionis dixi in Commentario prævio num. 19.
b Alibi etiam Petrus diaconus pristinum oppidum Casinum Heracleam arcem appellat. Sic in Vita SS. Dionysii, Demetrii et aliorum martyrum: Vinctum catenis, inquit [Ap. Angelum de Nuce, Vita S. Benedicti, cap. VIII, not. 20, in Scriptt. rer. Italic. Muratorii, tom. IV, col. 199.] , cum duobus sociis duxerunt ad consulem, qui sacrificio Jani præerat in Eraclea arce Campaniæ, quæ ab aliis Casca, a Romanis vero Casinus appellatur; similiter in Vita S. Athanasii, Neapolitani episcopi [Ibid. loc. cit.] , si tamen hæc Petro diacono adscribi possit [Vide Mazochi, de SS. Neapolitanæ ecclesiæ episcoporum cultu, tom. II, pag. 356.] . Sed Heracleæ nomen, datum Casino, antiquis omnibus ignotum fuisse videtur.
c Vitam seu Passionem SS. Demetrii, Dionysii et sociorum, tempore Domitiani martyrum, a Petro diacono scriptam fuisse modo secundum Angelum de Nuce monui.
d Hæc, fere desumpta ex Vita S. Benedicti,quam Dialogis suis inseruit S. Gregorius papa, centies explicata fuere a Benedictinis. Præ cæteris vide Angelum de Nuce [Ap. Muratorium, tom. IV, col. 201.] .
e Pia Petri diaconi conjectura est gentilibus prædicasse Dei verbum S. Martinum.
f Duobus se angelis comitantibus et tribus corvis, quos solitus erat alere, consequentibus, per quinquaginta circiter millia, ad hunc locum (Casinum), Christo jubente, pervenit S. Benedictus. Ita Leo Marsicanus in primo capite sui Chronici Casinensis [Ibid. pag. 247.] . Angelorum et corvorum comitatum accepit ex Marco poeta [Vide ejus Carmen ap. Mabillonium, sæc. I Benedict. pag. 29.] , S. Benedicti discipulo [Act. SS. tom. II Octobris, pag. 117.] . Christi jussa, quæ recentioris sunt temporis, explicuit (pro jure quo post Titum Livium multi usi sunt historici) Petrus diaconus, seu potius Pseudo-Gordianus, qui pluribus etiam verbis Christum loquentem inducit. Censet Tostius [Storia della badia di Monte-Cassino, tom. I, pag. 6.] S. Benedictum Casinum accessisse, quod hic locus, ut ex diplomate antiquo sequi videtur, ei datus fuerat a patricio Tertullo, S. Placidi patre; adeoque omnia mirabilia, quæ de S. Benedicti ad Montemcasinum adventu a S. Gregorio papa omissa fuere et a posterioribussolum relata, censet seponenda potius esse quam laudanda.
g Hæc omnia ad verbum lege in Pseudo-Gordiani S. Placidi Vita [Acta SS. tom. II Octobris, pag. 117.] .
h Est hic S. Martinus, Turonensis episcopus. Quæ hic traduntur accepta sunt ex S. Gregorii Magni Dialogis de S. Benedicto.
i
Hic versiculus est Marci poetæ, discipuli S. Benedicti et testis proin boni. Ecce autem totus locus [Sæcul. I Benedict. pag. 29.] :
Ad quam tu ex alio monitus cum monte venires,
Per deserta tibi dux, via, Christus erat.
Namque duos juvenes bivium deduxit ad omne
Qui te firmarent quod sequereris iter.
Hic quoque viventi justo prædixerat uni:
His tu parce locis, alter amicus adest.
Non tamen ex Marco poeta accepit Petrus diaconus illum versiculum, sed ex Vita metrica S. Martini, sive ipse Petrus eam scripserit, sive Paulus diaconus sæculo VIII. In hac enim sequentia exstant:
Alter amicus erit, tunc sic divinitus audit,
His tu parce locis, alter amicus erit.
Sedibus atque locis maneat Benedictus in istis;
Se retinebit in his sedibus atque locis.
Marsicus est quoque mons, quo tu properare juberis;
Quo figes et gressus Marsicus est quoque mons.
S. Gregorius Magnus de S. Martini in Montecasino habitatione nil habet. Marcus poeta justum aliquem ibidem ante S. Benedictum eremiticam vitam coluisse indicat; sed tacet nomen. In Vita metrica atque in prosaïca Petri diaconi S. Martinus noster fuisse aperte traditur; quemadmodum etiam in Vita S. Placidi, auctore Pseudo-Gordiano [Acta SS. tom. II Octobris, pag. 117.] . Neminem vidi qui umquam dubitarit, quin justus ille, a Marco designatus, reapse S. Martinus Massicus fuerit.
k In codice Bodekenensi hæc addita erant: Et ne in dubium veniat quando hujus sancti viri obitus, immo potius vitæ festivitas debeat celebrari, sciatur proculdubio tertio nonas augusti venerari debere.
CAPUT II.
Translatio corporis S. Martini sæpius tentata et demum perfecta. Sarracenorum incursiones.
[Rachis II, dux Beneventanus,] Deinde annis ab Incarnatione Domini revolutis septingentis triginta, anno duodecimo imperii Constantini imperatoris, qui nonus erat a magno Helenæ filio, mense septimo a, indictione decima, Arechis, Beneventanus princeps, post annum principatus sui duodecimum, corpus B. Martini, quod in spelunca Marsici montis positum audierat, Beneventum ob sui suorumque salutem transferre proposuit. Vocata igitur Theofania, conjuge sua, cujus et fidem et liberalitatem in multis expertus fuerat, ei et propositum suum et causam indicare non distulit. Illa vero Joannem episcopum, qui Beneventanæ tunc temporis ecclesiæ præsidebat b, vitæ venerabilis virum, vocari et ab eo consilium super hac re expeti [suasit]. Accersito igitur episcopo, uterque ejus sanctitati, quid super hoc proposuerint quidve tractaverint indicarunt. Quo audito, episcopus hoc sine consilio et licentia papæ, qui tunc Romanæ sedis curam gerebat, fieri dehortabatur c. Missis igitur ad papam litteris, pro consensu adhibendo deprecatoriis, per Severum diaconum, qui gesti hujus notitiam primus posteris commendavit, non solum licentiam sed etiam cum hortatione apostolicam adepti sunt benedictionem. Indicto igitur et celebrato jejunio triduano, episcopus et princeps cum conjuge, maxima etiam pars cleri et populi, cinere capita aspersi, cum litinaniis * Dominum deprecantes, nudis pedibus iter aggressi sunt. Cumque iter diei et dimidium peregissent, montis Marsici cacumen ascendunt, speluncam, in qua corpus sancti positum fuerat, intrant, missas ad memoriam ejus celebrant, et eucharistiæ perceptione omnes participari procurant.
[6] [tentat pium corpus furari, sed vetatur;] Expletis igitur missarum obsequiis, sacris vestibus indutus episcopus, una cum principe ad tumulum sancti accedens, orare cœpit, obnixe Deum deprecans, ut pro quo venerant, sancti Martini corpus ab eis transferri permitteret. Omnes etiam, qui cum episcopo et principe venerant, ad terram prostrati, sanctum Martinum ut transferri se permitteret suppliciter implorabant; et subito vehementissimi terræ motus accessu, ita ut mons ruere videretur, exterriti, sanctum suis nullo modo petitionibus in hoc acquiescere perceperunt, sicque tristes ad propria sunt reversi.
[7] [Sarraceni, qui sæculo IX vastarunt totam Campaniam et alia Italiæ loca,] [Illo quoque tempore d, Beneventi principatum regente Urso, Aionis principis filio, primo principatus sui anno, mense majo, indictione prima e, missi sunt ab imperatore Constantinopolitano ad expugnandam Beneventi civitatem stratilates * duo cum magno græcorum exercitu, quorum unus Sabbaticus, alter Georgius vocabatur. Magnæ animositatis viris obsessa, tandem et capta civitate, Georgius, ad principatum promotus, eam rexit annos quatuor et menses quatuor. Dum autem in partes Campaniæ Græci venirent, fluvium, cui Vulturnus nomen est, transmeantes, Calvestre castrum f ingressi sunt. Agareni g vero, qui ad devastandas Campaniæ partes venerant, adesse Græcos audientes, bellum contra eos paravere, et exeuntibus Græcis de castro subito obviantes, occiderunt septingentos quinque exercitus Græcorum, et ex eis autem mortui sunt Agareni quingenti et Ægyptii centum. Altero vero die congregatis in campo utrisque partibus, nutu Dei christiani vincentes, occiderunt octo millia Agarenorum armatorum equestrium, et tria millia peditum; sicque adusque Sileris i fluvium fugati, in exilium cum ingenti dedecore sunt reversi. Deinde Guido k, marchio Spoletanus, Benevento violenter expulit Græcos.] Agareni vero rursum Campaniæ depopulandæ renovato consilio, cum audissent Guidonem, expulsis Græcis, Benevento dominari, partibus illis cedentes ad insulæ majoris l, quæ territorio Neapolitano pertinet, littori naves applicaverunt; et per quadraginta et duos annos unoquoque æstivo tempore ter Campaniam invadentes, quoscumque poterant captivabant.
[8] [aggrediuntur etiam monasterium S. Martini, sed ab eo, monachis præeunte, repelluntur.] Forte Marsici montis verticem ascendentes, in valle quæ seorsum est, haud procul a specu, ubi corpus sancti Martini requieverat, constiterunt, et claustra monasterii videntes, locum Dei destruere et servos Dei qui ibi morabantur captivos ducere moliebantur. Quorum strepitu fratres percepto, fuga celeri ad speluncam sancti corporis descendentes clamabant: Martine, pater sanctissime, adjuva et libera nos de manibus Agarenorum, qui nos insequi et captivare cupiunt. Ad hunc clamorem monachorum eis subito in ea, quam ante obitum habuerat, forma beatus Martinus apparuit, confortans eos clara voce et dicens: Audite me, fratres mei, ut fratres Domini nostri Jesu Christi; scitote quia ego sum Martinus, cujus laudes quotidie frequentatis; confortamini et nolite timere, arma nobis et equi parati sunt. Ite et armate corpora vestra loricis, galeis, clypeis, ensibus et lanceis; equos ascendite et sine dubio pugnate: quia ego antecedam vos, et copiosam habebitis victoriam. Euntes autem monachi, numero trecenti, armavere se contra Agarenos; et videntes patronum suum præcedere, percutiebant eos gladio: et interfecti sunt ex Agarenis mille nongenti et novem. Reliqui vero fugientes ad insulam cum magna confusione reversi sunt, adjuvante servos suos Christo, qui dat victoriam sanctis suis.
[9] [Prior monasterii vult vendere S. Martini corpus; sed Hilarius, abbas Vulturnensis, divinitus monitus, obstat;] Alio vero tempore Hilarius m, abbas sancti Vincentii, siti juxta ortum Vulturni fluminis, beati Martini [monasterio] monachum quemdam proposuerat, qui furtim venerabile corpus abducere et aliquid pretii se posse acquirere cogitavit. Cumque noctu ad tumulum tangendum temerarius accessisset, subito tantus factus est terræ motus, ut montis ruina instare videretur. Sanctus autem Martinus abbati præfato, qui apud monasterium sancti Vincentii Capuæ dormiebat, in somnis apparuit dicens: Quid talem corpori meo custodem adhibuisti? Ad hanc vocem abbas expergefactus, statim equos, quibus montem ascenderet, apparari præcepit et monachum suum quid nocte illa egerit diligenter interogavit. Qui tandem se ad sancti corporis tumulum accessisse festine, sed ex nimio repentini terræ motus sonitu tremefactum esse professus, paternæ correptionis virga correptus, et ab ea, quam male tractaverat, præpositura projectus est.
[10] [S. Bernardus, episcopus Carinulanus,] Almifici n Verbi incarnationis quartus nonagesimus atque millesimus circulus volvebatur, residente in apostolica sede Paschali, summo pontifice et universali papa secundo, Romano vero imperio Henrico et Alexio, Forum vero Claudii regente venerabili episcopo Bernardo, in octavo pontificatus sui anno, mense junio, indictione secunda, quod dudum animo suo proposuerat idem venerabilis episcopus replicare cœpit. Decreverat enim, et consilium a domino Vuimundo, Aversanæ sedis episcopo, magnæ auctoritatis viro, per archipresbyterum suum Joannem acceperat, ut sancti Martini corpus, cui crescente præpositorum iniquitate non more solito debitum solvebatur obsequium, ad ecclesiam sanctæ Mariæ et sancti Joannis, cui præerat, transferret. Sciebat enim frequentiora ibi et a clero et a populo sanctis esse persolvenda membris obsequia. A Jonatha itaque, Ricardi principis filio, qui tunc Caleni præerat, accersito etiam equitum prudentissimorum cœtu, consilium, qualiter hoc fieri posset, expetiit. Jonathas vero, uti magnæ inter sæculares vir prudentiæ, eum cumprovinciales episcopos ad id secum agendum invitare commonuit, seque quidquid melioris super hoc consilii et auxilii posset, daturum efficaciter spopondit.
[11] [cum duobus vicinis episcopis id transfert Carinulam;] Convocatis itaque Theanensi et Aqueviensi o coepiscopis suis, constituto die, quo scilicet sanctorum Joannis et Pauli erat celebranda solemnitas, montem ascendunt et ad sancti corporis tumulum cum maxima reverentia devotionis accedunt. Primus itaque Bernardus episcopus thesauri tam nobilis inveniendi amore succensus, oratione completa, ictum marmori, quo venerabile corpus tegebatur incussit, et quæ pluribus antea difficilis fuerat, tam facilis venerabili præfato episcopo et comitibus suis sancti corporis est facta revelatio, ut ipsius sancti ad suæ revelationis et translationis effectum consentanea voluntas facillime posset agnosci. Omnes vero qui aderant tanto jucundæ suavitatis odore sunt repleti, ut paradisi civem et cælicolam, cujus corpori assistebant, esse non ambigerent. Abstractis igitur diu desideratis sancti viri reliquiis, gratias agens episcopus Bernardus Domino et ultra quam dici possit exhilaratus, omnibus etiam qui cum eo ierant læta voce Dominum laudantibus, ossa venerabilia diligenter in mundo posuit linteamine et sicut qui victoria potiuntur læti redire solent, omnes de tam insperata thesauri tanti inventione alacres descendunt.
[12] [reliquiæ aliquot donantur Monticasino.] Cum autem Foroclaudienses adventum sanctissimi corporis agnovissent, omnes obviam processere. Jonathas etiam cum uxore sua et militibus suis gratias agens Deo pedibus nudis occurrit, et sic cum maximo honore reliquiæ sanctæ basilicam usque episcopi civitatis delatæ sunt. Partem vero ad Heracleæ Cassinensis cœnobium direxere. Ad hujus autem viri Dei memoriam in Cassino perpetuo habendam, ii qui post patrem Benedictum Cassino præfuere in basilica feronimi * sui Martini a patre Benedicto constructa vocabulum addidere; in qua plurima per eumdem sanctum petentibus præstantur beneficia, præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor etc.
ANNOTATA.
a In codice Bodekenensi ita legitur is locus: Mense septembri, indictione decima erat Beneventi princeps, Archetis nomine, Dei servorumque ejus cultor devotus, honestati deditus, erga pauperes benignus, suis humillimus, hostium debellator invictus. Is post etc. Sed parum refert; nam omnes hæ notæ et temporis indicia mirum in modum inter se pugnant. Quod jam pridem animadvertit Michael Monachus, qui ex Officio S. Martini ms. Carinulano hanc historiam quoque retulit. Quæ hic habetur, inquit [Sanctuarium Capuanum, pag. 32.] , consignatio temporum nulla ex parte consistit. Notatur annus 730 cum indictione decima: at illo anno erat indictio decima tertia [et a mense septembri juxta Constantinopolitanos decima quarta.] Item cum eodem anno notatur annus duodecimus Constantini: at Arichis princeps vixit tempore Constantini Copronymi et Constantini, filii Irenes. Annus Copronymi duodecimus erat annus Christi 751; alter vero Constantinus cum matre imperavit decem tantum annos et deinde solus septem: quod si illis decem velis addere septem, annus duodecimus erat annus Christi 795. Præterea notatur cum anno Christi 730 et cum anno
Constantini duodecimo annus principatus Arichis duodecimus quoque; at ex Paulo diacono certum est Arichim principem Beneventanum obiisse anno 787, die augusti 26; et vixisse annos quinquaginta tres et fuisse principem annos triginta. Habet enim in epitaphio, quod ille scripsit:
Ter binis lustris patriæ sic rexit habenas,
Fluctibus ut lintrem navita doctus agit.
Quare ab anno obitus retrogradiendo et numerando triginta, invenimus Arichim accepisse principatum anno 758 et numerando quinquaginta tres, invenimus ipsum natum anno 735; ideoque annus duodecimus principatus fuisset annus Christi 769. Insuper nominatur Theophania uxor Arichis: at nomen uxoris erat Adelperga: sed fortasse Adelperga fuit secunda uxor. Tandem nominatur Urbanus, papa a Gregorio septimus: at in serie Romanorum pontificum nullus invenitur Urbanus post Gregorium Magnum vel Gregorium secundum seu tertium, qui septimus in Petri cathedra sederit; libenter credam vitio scriptorum corruptam fuisse veram temporis consignationem. Cæterum Arichim, Beneventanum principem, fuisse studiosissimum inquirendi et transferendi ad ecclesiam sanctæ Sophiæ corpora sanctorum ex Heremperto apud Chronicum Casinense abunde constat. Neque est quod ipsa res ob errores chronologicos vocetur in dubium; eamdem in Commentario prævio, num. 9, ex Chronico S. Vincentii Vulturnensi retulimus; in quo omnia bene conveniunt. Tentamen istud translationis factum fuerit oportet inter annum 760 et 780.
b Archiepiscoporum Beneventanorum sæculi VIII tempora non probe innotescunt. Toto sedebat sub annum 745 [Ughellius. Italia sacra, tom. VIII, col. 26.] ; Joannes II adhuc in vivis erat anno 774 [Ibid. col. cit. et 33.] ; David successerat ante annum 780 [Ibid. col. 35.] .
c In ms. Bodekenensi et in editione Michaelis Monachi locus hic sic legitur: Quidve tractaverint indicare procurant. Quo audito, episcopus hoc non sine consilio et licentia Urbani papæ, qui tunc septimus a beato Gregorio Romanæ sedis curam gerebat, adhortatur.
d Totus hic locus, uncinis inclusus, abest a codice Casinensi et editione Michaelis Monachi, atque huc illatus est ex codice Bodekenensi.
e Ursus filius Ajonis II, annos natus decem [Joannes de Vita, Antiquit. Beneventanæ, tom. II, pag. 224.] (non septem, ut aliqui [V. g. auctores Art de vérifier les dates, tom. III, pag. 772.] volunt,) principatum Beneventanum accepit, post patris mortem mense octobri anno 890; quo currebat non indictio prima, sed octava et secundum Constantinopolitanos nona. Anno sequenti ab imperatore Leone Philosopho missus est protospatharius Symbaticius, qui Beneventum expugnaret; quam reapse medio mense octobri ejusdem anni 891 dolo potius et improba fraude cepit: unde Græci quatuor circiter annos principatu Beneventano potiti sunt. Duos priores annos regimen tenuit Symbaticius; sed, tum Constantinopolim revocato, quidam Georgius, ait chronographus Salernitanus [Ap. Jo. de Vita, tom. II, pag. 224.] , Beneventum directus est: et, ut tradit Vulturnensis Chronographus [Ap. Muratori, tom. II, pag. 408.] , post Georgium sequitur Barsacius patricius. Non itaque Georgius patricius rexit civitatem annos quatuor et menses quatuor, sed mediam tantum partem.
f Castrum passim olim ab Italis dicebatur pro oppido: de qua re propter Castrum Casinum seu Casinense multum disseruerunt Benedictini [Cfr Angelus de Nuce, annot. 21 ad cap. VIII Vitæ S. Benedicti, ap. Muratori, Scriptt. rer. Ital. tom. IV, pag. 200.] . Calvestre castrum est oppidum Calvi, de quo vide Commentarium præv. num. 12.
g Intelliguntur Sarraceni, habitantes Agropoli in territorio Salernitano; huc se contulerant, quum Athanasius, episcopus Neapolitanus, excommunicatione pontificia pressus, eos ex Neapolitano suburbio expulit.
i Sillarus fluvius inter Salernum et Luconiam influit in mare Mediterraneum. Hinc constat Sarracenos, de quibus hoc loco, Agropolitanos fuisse.
k In historicis extremi sæculi IX et X valde celebris est hæc Guidonis expeditio, quæ anno 895, mense augusto, tam feliciter cessit. Veterum scriptorum loca congessit et diligenter tractavit Joannes de Vita [Antiquitates Beneventanæ, tom. II, pag. 226 et seqq.] .
l Indicatur insula Ischia, quæ et Hyschia et Ænaria. Illo tempore jam Græcorum, jam Sarracenorum, jam Neapolitanorum ditioni paruit. In Chronico Vulturnensi, ubi eadem historia narrari videtur (vide Commentarium prævium num. 12), dicuntur Sarraceni illi Gariliano, non autem Ischia venisse; sed utrique passim sociabant arma ad prædandum.
m Vide eamdem rem narratam ex Chronico Vulturnensi, num. 13 Commentarii prævii.
n Vide supra pag. 833 historiam hujus translationis, scriptam jussu S. Bernardi, episcopi Carinulani.
o In Historia Translationis loco Aquavivensis episcopi dicitur Calvensis. Sunt plura loca, dicta Aquævivæ; quarum nulla proprior quam Aquaviva, nunc vicus ad Vulturnum inter Venafrum et cœnobium S. Vincentii Vulturnense [Cfr Ughellius, Italia sacra, tom. X, col. 15.] , immo Casinense. De Aquavivensis prisci episcopatus situ multa disceptatio est; sed hæc ad nos non pertinet; id unum animadvertemus Aquavivensem cathedram eamdem visam esse Petro diacono ac Calviensem.
* al. litaniis
* strategi
* lege homonymi.
CAPUT III.
Miracula Carinulæ et in Montecasino.
[Captivus continuo post liberatur;] Eodem vero die, quo Calenis civitas est tanti decorata rectoris adventu, rusticus quidam, cujus filius Theani captus habebatur cum non haberet unde filium redimeret, sanctum appetiit et de filii sui liberatione eum suppliciter postulavit. Cumque mane surgens domo egredi vellet, filium, a sancto liberatum, foribus astantem vidit. Veniens igitur ad ecclesiam cum muneribus, Deo et S. Martino gratias egit et omnibus qui aderant intimavit.
[14] [mulier male menstruata,] Post triduum vero quædam Petro cognomine Saraceni uxor, quæ vim menstruorum amiserat, salutis suæ, quæ nullo modo per medicos reparari poterat, sollicita, sanctum adiit et genialis officii usum sibi restitui poposcit. Mirum in modum, antequam ab ecclesia egrederetur, saluti se restitutam percepit et præsentibus indicavit.
[15] [puer, qui acum deglutierat,] Eodem die a infantulus quidam acum æream, matris suæ pectori tegendo solitam præfigi, quam materna forte negligentia ori inductam gutturique illapsam ad viscera intro miserat et per quadraginta jam dies parentibus quotidie sanctum pro eo deprecantibus pertulerat, a sancto salvatus egessit, et ad hujus miraculi fidem adhibendam, acum illam pater in ecclesia habendam dedit.
[16] [alius puer debilis,] Quemdam vero puerum omnibus ab uno latere corporis viribus orbatum inter ceteros infirmos ante altare sancti secum mater adduxit, orans ut aliquod beneficium accipere mereretur. At subito sopore puer oppressus, cum expergefactus esset, flasconem, quem coram se positum invenit, ambabus manibus arripuit et sanus surrexit. Quod mater mirata, gratias egit Deo et sancto Martino, qui manum filii invalidam cum toto latere sanitati restituit.
[17] [tertius contractus,] Quod audiens quidam Capuanæ civitatis homo nobilis, Joannes Maledictus nomine, cum haberet quamdam filiam cernuam, manu, renibus et gressibus contractam, eam cum quibusdam sanctimonialibus monasterii, cui eam devoverat, ad sancti Martini petendum adjutorium misit. Quibus ad orationem ante altare prostratis, virgo quæ prostrata erat, parum prius somno dedita, sana postmodum surrexit.
[18] [et quartus cæcus sanantur.] Est etiam in territorio Aquævivensi b villa nomine Sanguinaria, in qua puer quidam, ab ipsis nativitatis suæ primordiis cæcus fuerat; hunc a parentibus ad ejusdem sancti altare deductum, Christus, quanti erga eum meriti Martinus sit ostendere volens, eodem modo quo ipse cæcum natum, ad aquas Siloë missum, illuminavit. Pauca de pluribus, quæ post translationem corporis a sancto Martino facta sunt, miraculis, recitavimus; non, quot febrecitantes sanaverit quotve languentes curaverit et quotidie curet, memorare possumus. Quicumque vero ad ejus poscenda beneficia devotus accedit, eum auxiliatorem sibi paratissimum esse cognoscit.
[19] [Mira historia duorum virorum, qui statuerant in Montecasino ceram offerre ante S. Martini reliquias;] Itaque cum duo negotiatores ad beati Martini basilicam c cucurrissent, habentes formam ceræ d quasi socialiter in commune, quidam ex iis alloquitur alterum, etsi tam parvam rem, tamen confessori Dei vel libenter offerrent. Sed in cassum sua verba in animo socii nolentis expendit. Ipse tamen cum socio suo in oratione sua prosternitur, et ceram illam occulte ante tremendi sepulcri exponit cancellos. Mox ad omnem æqualitatem ceræ ipsius formula se divisit, et pars ipsius oblatoris fidelis accepta; pars altera, videntibus plurimis, volvendo [se] usque ad alios cancellos, nutu divino, cum omni contumelia est repulsa: quasi nolens sanctus invadere, quod alter illi devotus non obtulit: quoniam semper abnuit quod ex fide non venit, tam certus in judicio quam misericors in voto. O quam incorruptibilis arbiter claret! Castior est iste in examinatione judicii quam in electione florum illa est, quæ ceram castam producit. Tunc itaque offerre noluit, et commissi criminis, se teste, confusus, et immensi reatu pudoris perculsus, videns sibi a radice suæ conscientiæ tantæ turpitudinis opprobria pullulasse, in faciem suam occultæ cogitationis facinora revelata aspexit, consideravit, ingemuit et deflevit: ut saltem lacrimarum fonte dilueret quod corde delinquente fœdaverat. Qui postea majora obtulit et actus ceræ judicio se castigavit.
[20] [ab incendio servantur ejus reliquiæ et pallium quo erant coopertæ.] Item cum juxta consuetudinem quadam nocte cereus illuminatus fuisset, casu super sepulcrum ejus, qui intercessionem suam vivificat, ardens corruit: ita ut super Martinum, quo cecidit, sine læsione aliqua perarderet. Nam in quantum fuit ceræ longitudo, cera jacens inventa est, papyro consumpta, tamquam si confinium fecisset inter ignem et pallium cera ipsa. Ut ab ipsa inveniretur defendi per quam potuisset exuri, obedit præcepto illius cui omnia se subdunt. Hinc ceram itaque ignis expavit, et quam in ardendi auxilium sumpserat, ipsa est visa repugnare. Sed inter hæc illud non prætermittam, quod in virtute confessoris, quam didicit, cera flammam extinxit; et converso ordine illud, a quo præfocari potuit, præfocavit. Diversæ species suam visæ sunt naturam mutasse, ut neque incendia læderent pallium super marmore, cum cera fluit pro flumine, sed quantum est apud illum, cerei lumen exstinguere, qui cæcis lumen ostendit. Aut cum alterius cadaveris sepultura oculorum ignem reintegrat, quam facile credimus ut de sepulcro proprio flammas expellat. Vellem adhuc insatiatus sacratissimi viri miracula quasi peculialiter decantare e, sed vereor ne unde meam cupio devotionem ostendere, inde auditoris animum fastidio nascente videar obturare. Da ergo michi pie veniam, nec textus hujus paucitatem repellas, de quo exiguum dicerem et libros implerem. Amen.
ANNOTATA.
a Miracula præcedentia et sequens legunturetiam in Historia Translationis; sed præsens omittitur ibidem; uti etiam in codice Bodekenensi.
b Hoc etiam miraculum non legitur in codice Bodekenensi, neque in Historia Translationis. Aquavivense territorium videtur hic iterum idem esse ac Calviense. Villæ Sanguinariæ nomen non reperio in lexicis topographicis regni Neapolitani.
c Præcedentia miracula facta sunt in templo Carinulano: sequentia in templo S. Martini Casinensi, quo reliquias aliquot translatas fuisse paulo ante dixit Petrus diaconus.
d Forma ceræ, parva res dicta, est ellychinum cereum, in spiram convolutum, vulgo pain de cire. In egregio opusculo de plumbis figuratis, Parisiis in Sequanæ alveo repertis, plures repræsentantur imagines plumbeæ, quas olim peregrini pileis suis affixas gestarunt et in quibus viri pii ante S. Eligium aliosve sanctos exhibentur supplices, formam ceræ manu tenentes. Passim itaque usitatus fuit ille mos.
e Vide pag. 833, annotato c.
HYMNUS SEU VITA B. MARTINI, SOLITARII ET CONFESSORIS,
Versibus dictata, cujus festum est III nonas augusti, auctore Petro, diacono Casinensi
Ex mss. codicibus Bodekenensi et Carinulano.
Martinus, qui et Marcius, solitarius in campania Romana (S.)
a
AUCTORE PETRO DIACONO.
[S. Martinus sancte vivit Casini;] Vocibus organicis Martino psallite patri.
Hunc laudate chori vocibus organicis.
Practica despiciens, hic b vitam duxit honestam.
Hic fuit et prudens practica despiciens.
Carnea membra nimis, spiratus mente, donavit.
Affligebat enim carnea membra nimis.
Montis erat loculus, Marco testante poeta;
Culmine Cassini montis erat loculus.
Montis erat loculus loculo felicior omni;
Quo fuit inclusus montis erat loculus:
Alter amicus erit, tunc sic divinitus audit;
His tu parce locis, alter amicus erit.
Sedibus atque locis maneat Benedictus in istis.
Se retinebit in his sedibus atque locis.
Marsicus est quoque mons, quo tu properare juberis.
Quo figes et gressum, Marsicus est quoque mons.
Marsica juga subit Martinus, sic quoque montis
Angelicis monitis Marsica juga subit.
[2]
[item in Montemassico, ubi diabolum vincit.] Rupis in exiguo sic demum se locat antro;
Cunjunctus Domino rupis in exiguo.
Tumque pedem religans ferro duraque catena
Ut se constringat, tumque pedem religans.
Ire catena vetat; sic te Martine coerces,
Igne Dei fervens; ire catena vetat:
Sed pater ipse pius dum percipit hæc Benedictus.
Solvere vincla jubet sed pater ipse pius:
Vincula junge tibi, non ferri, sed mage Christi.
Constantis fidei vincula junge tibi.
Tum patris imperio Benedicti vincula solvit;
Se solvit ferro tum patris imperio.
O pie vir Domini, solvisti vincula ferri;
Vincla Dei jungis, o pie vir Domini.
Vipera te refugit, dum dextram porrigis ori;
Stas, oras, psallis; vipera te refugit.
Tu decus eximium, vincis, Martine, colubrum;
Et vincis zabulum, tu decus eximium.
[3]
[Postulatur ejus patrocinium.] Spiritus ipse Dei, sed per juga Marsica montis.
Tale malum deicit Spiritus ipse Dei.
Suscipe, magne pater, pro tantis suscipe laudes;
Psallimus has voces; suscipe, magne pater.
Noxia cuncta tuis precibus depelle famellis;
Absistant famulis noxia cuncta tuis.
Dives in angelicis nos dites cœtibus ipsis;
Turmis lætaris dives in angelicis.
Pauper in orbe, Deo meruisti jungier ipse,
Regnans cum Christo, pauper in orbe, Deo.
Nos quoque tu facias conscendere cælica regna;
Vivere mente pia nos quoque tu facias.
Fers specimen generis pulchrum, Martine beate,
Practica dum spernis, fers specimen generis.
Dulce decus nimium, nobis Martine, supremum.
Acquiras regnum, dulce decus nimium.
En tibi, sancte, chorus monachorum concrepat almus;
Concinit hos cantus en tibi, sancte, chorus c.
Vocibus et modulis tibi clerus hic quoque psallit,
Proclamant pueri vocibus et modulis.
Tuque Deum rogita cunctis his parcere culpis;
Ut nobis parcat tuque Deum rogita.
Cum Genitore Deo sit honor, cum Flamine sancto,
Lausque Deo Genito cum Genitore Deo.
ANNOTATA.
a De hac Vita metrica dixi ad calcem Commentarii prævii, ubi monui eam in codicibus adscribi Petro diacono; sed versuum formampotius suadere eam factam esse a Paulo diacono, qui eadem versuum forma SS. Scholasticæ et Mauri Vitas scripsit.
b Ita legitur in codice Carinulano; in Bodekenensi Casini vixit honeste. Ratio mutationis patet.
c Hic locus et plures alii signo sunt id carmen in officio divino adhibitum fuisse.
DE S. FROMUNDO SEU FRODOMUNDO, EPISCOPO CONSTANTIENSI IN NORMANNIA,
CIRCA FINEM SÆCULI VII.
SYLLOGE.
Fromundus, episc. Constantiensis in Normannia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. S. Fromundi ortus, monastica vita, monasterii suo nomine dicti fundatio, episcopatus Constantiensis, dedicatio parthenonis Hamensis, cultus in diœcesibus Bajocensi, Rothomagensi et Constantiensi. Distinguendus est a S. Fremundo seu Fromundo, martyre Anglo, quocum ab Anglis et Normannis confusus fuit.
Quamquam solitum fere nobis sit prius amovere impedimenta, quo securius dein instituamus iter, [S. Fromundus an Brevani in pago Constantiensi ortus;] arbitror tamen lucem majorem affulsuram esse rebus dicendis, si a consueto illo modo paululum discesserim, narrans initio omnia, quæ de S. Fromundo comperta habere mihi videor, quasi nullis implicita essent difficultatibus. In diœcesi itaque Constantiensi, pristino archidiaconatu Bauptensi, decanatu Carentoniensi [Lecanu, Histoire des évèques de Coutances, pag. 491.] , jacet parochia, cui nomen Brevands seu Brevan, unam leucam a Carentano distans et quingentis fere incolis frequens. In ea natum esse S. Fromundum volunt scriptores complures; quibus aliquatenus suffragatur consuetudo parœcianorum S. Fromundi (de vico Saint-Frémond dicetur mox) aliorumque vicinorum, pie Brevanum peregrinantium, quasi ad natalem patroni sui locum. Alii quidem eum ortum fuisse volunt in Ebroicensi pago [Gallia Christ. nova, tom. XI, col. 866.] , alii in vico Ebroïco * in Constantiensi; sed, si audiatur R. D. Lecanu, recentior episcoporum Constantiensium historicus [Ibid. pag. 59.] , quum ii, qui accuratiores videri volunt, simul dicant parœciam, quam intendunt, duas leucas a S. Fromundi vico esse dissitam, profecto Brevanum intelligunt et in efferendo nomine se errare patefaciunt. Verum timeo ut hæc R. D. Lecanu dicta stare possint. Nam, ut R. D. Gilbert, vicarius generalis Constantiensis, qui in disquirendis rebus sanctorum plurimum desudavit (ipse enim conscribenda et S. R. Congregationi probanda præprimis curavit nova Officia sanctorum diœcesana), nos scriptis literis monuit, Tustanus de Billy, anno 1709 vita functus, plane affirmat in eruditissima sua Constantiensium episcoporum historia ms. vidisse se commentarios ms., servatos olim in S. Fromundi prioratu, in quibus tradebatur beatus vir natus esse in diœcesi Ebroïcensi et venisse in Constantiensem, quo liberius vitam solitariam coleret; atque hæc cum Gallia Christiana bene conveniunt et pro certis accipienda videntur. Lucem itaque illic primum vidit beatus vir aliquanto ante medium sæculum VII, sive quum Neustria singulare regnum esset, sive quum pars regni Francici haberetur. Anno enim 622 a reliquo Francorum imperio divisa est Neustria, Dagoberti ditio futura; sed anno 632 ab eodem Dagoberto iterum cum reliquis partibus in unum regnum redacta est; anno 638 a Clodovæo II iterum separata; atque anno 670 a Childerico II denuo unita, magistris palatii eidem interea præsidentibus Ega, Archembaldo, Ebroïno et ab anno 681 Varatone. Sed hæc raptim.
[2] [dicitur fundasse et rexisse monasterium. S. Fromundi dictum, sæculo XI prioratum factum Cerasiensis abbatiæ,] Prius vitam monasticam coluisse dicitur S. Fromundus in vico, qui ejus deinceps nomen gessit, nunc vulgo Saint-Frémond, et cujus modo meminimus. Neque monachus tantum ibi fuisse traditur, verum etiam monasterii fundator et abbas. Quam traditionem probare non audeo, quod certa non adsunt testimonia; neque infirmare, quum reapse illic monasterium fuerit, quod jam ante medium sæculum XI ejus nomen habebat et cujus origo cæterum in tenebris abscondita est. Haud putem aliquod antiquius exstare documentum de illo S. Fromundi monasterio quam quod legitur in Monastico Anglicano; ecce autem illud [Monasticum. Anglicanum tom. VI, pag. 1074.] : Ego Willermus de Houmez, Roberti nepos et hæres, cum viderem ecclesiam S. Fromundi per negligentiam clericorum adnichilari, fretus consilio Gaufridi (de Montbray), Constantiensis episcopi (ab anno 1049 ad 1093), ac religiosarum personarum, seu baronum meorum, monachis * ibidem restituere decrevi, concedente hoc serenissimo Anglorum rege Willielmo, (qui ab anno 1066 ad 1087 sceptrum Britanniæ Majoris tenuit). Propterea de ecclesia illa, scilicet S. Fromundi, Deo et S. Vigorii Cerasii et monachis ejus donationem feci cum omni possessione sua, de qua ab antecessore meo Roberto dotata fuit; scilicet cum terra quatuor carrucarum, et cum decima ejusdem villæ, et vinea, quæ erat ex latere ecclesiæ, et ecclesia Canigneji cum decima, et decima de Boscflameno, et parte sua de ecclesia Airel cum decima, et cum decima de omni substantia mea, et cum decima meorum molendinorum de Nira et de meis piscariis; hac conditione ut abbas, remotis clericis, substitueret monachos, Deo et S. Fromundo honorifice servientes; et ne occasionem intermittendi officium ecclesiasticum aliquam haberent, absolvi eos ab omnibus sæcularibus serviciis, quæ ad me pertinent. S. Willielmi regis Anglorum etc. Ex hoc ergo diplomate, quod inter annum 1066 et 1087 datum sit oportet, constare videtur in S. Fromundi vico fuisse monachos priusquam Robertus de Houmez eo induxisset clericos, siquidem ejus filius Guilielmus profiteatur se monachos ibidem RESTITUERE decrevisse. Unde non plane abhorret a verisimilitudine veteres monachos illos propaginem fuisse S. Fromundi instituti. Inferius ad hunc prioratum redibimus.
[3] [Creatus episcopus Constantiensis, exstruit et dedicat, ut ex epigraphe altaris constat,] Creatus deinde fuit S. Fromundus episcopus Constantiensis: quam sedem alii ante eum sancti tenuerant. In antiquis aliquot episcoporum indicibus Rochmundus et Rothmundus dicitur [Ap. Lecanu, pag. 59.] ; in Gallia Sacra Roberti et fratrum Sammarthanorum Rotmundus; in nova vero Frodomundus; sed Frothmundum quoque reperiri testis est Rev. D. Lecanu, recentior (ut jam monui) diœcesis Constantiensis historicus et parochus in Belleville. Verum de ejus gestis nil noscitur præter operam quam in Hamensi condendo parthenone posuit. Anno scilicet 1693 sub altari matutinali ibidem inventa est triplex inscriptio, quadrato trium pedum lapidi insculpta, cum crucis signo in medio et in quatuor angulis. Prius eam edidit Mabillonius in tomo I Annalium [Annales Bened. lib. XVI, num. 76, tom. I, pag. 496 et 497.] , secundum exemplar quod a duobus Benedictinis eruditis acceperat; sed deinde in appendice altera [Num. XXVI, pag. 641.] correctius eamdem expressit, accepta meliori notitia a presbytero Raguet. Rev. D. Trigan, parochus in Digosville, qui non ita pridem historiam ecclesiasticam illarum partium publici juris fecit, eamdem epigraphen edidit et explicuit; similiter cl. v. de Gerville in Notitia, edita anno 1834; et secundum hos Rev. D. Lecanu, quem supra memoravi. Hanc postremam editionem et duas Mabillonianas lectiones solum ad manum habeo; ipse vero lapis nunc asservatur in bibliotheca publica oppidi Valloniarum *, quod est in illis partibus. Porro qualibuscumque illis subsidiis munitus, eam ipse jam dabo. Prima pars quæ arcæ circuitum occupat, hæc est: † CONSTANTININSIS VRBIS RECTVR DOMNVS FRODOMVNDVS PENTIFEX IN HONORE ALME MARIA GENETRICIS DNI HOC TEMPLVM HOCQVÆ ALTARE CONSTRVXIT FIDILITER ADQVÆ DIGNE DEDICAVIT MENSE AGVSTO MEDIO ET HIC FESTVS CELEBRATVS DIES SIT PR ANNVS SINGOLVS. Quatuor autem lateribus inscripta sunt hæc alia: † ANNO … IAM REGNANTE THEODORICO REGE IN FRANCIA HOC CINVBIVM CHINGSIT ABENS CVRAM PASTVRALEM IN AMORE DNI. SVARVM OVIVM — † PATRAVIT CAVLAS QVAM PVLCHERREME NEC A MORSEBV s lupo RVM … PASCVA PERPETVA CHORO NEXAS VERGINALE CVM MARIA — † ALMESSIMA. CVM IPSA VIVANT ET EXVLTENT IN ETERNA SECOLA. LOCVM REX CONCESSIT AD ISTVM CENVBIVM. IPSI ETENEm — † PRIMVS CIPIT STRVERE HIC MONISTERIVM. DEMVM PENTIFEX PLVREMVS ATEQVE CITERAS PARtes sEPTENARI NOMERO.
[4] [parthenonem Hamensem anno verisimilius IV regni Theodorici III seu anno Christi 677,] Ex qua epigraphe colligimus primo locum
parthenoni exstruendo concessum fuisse a Theodorico
rege; secundo fabricam inchoatam fuisse
ab eodem; tertio muris cinctum fuisse cœnobium
a Frodomundo, episcopo Constantiensi; quarto
ab eodem ædificatum fuisse in honore B. Mariæ
virginis templum et altare; quinto hæc ab eo et
aliis episcopis, ita ut septem essent numero,
fuisse dedicata medio mense augusto. Annum
vacuum reliquimus, quoniam multa de eo est
disceptatio; hæc autem ejus figura est apud
Mabillonium
quam ipse interpretandam arbitratur per
quarto; ita ut legendum sit: Anno quarto
jam Theodorico regnante in Francia; (prius
autem superiorem numeri partem retulerat ad
annos episcopatus S. Fromundi; inferiorem
vero partem ad annos regni Theodorici; ita ut
illa dedicatio facta fuisset anno tertio illius
pontificatus, quarto anno Theodorici regis;
quæ interpretatio, utut certissime falsa, in
Galliam christianam novam translata est). An
prior vera sit plurimum ambigo, quum in ipsa
a Mabillonio edita figura superiora verua cum
inferioribus non ita conveniant, ut inde
facile effingi posse videatur numerus III.
Quapropter alii, animadvertentes per duos
numeros, sibi invicem superpositos, multiplicationem
faciendam esse in codicibus mss.
significari, dixerunt illa figura indicari 3×3
seu nono. Verum is huic inest explicationi
defectus quod justo eruditior videtur et nimis
longe quæsita; dein verum quidem est sæpe
inveniri 
pro trecentis et 
pro septies viginti,
quoniam per centenas numerare solemus
atque etiam per viginti (quem numerum nonnulli
populi boreales seu Normanni integrum
hominem dicebant quippe qui decem digitos
manuum et totidem pedum habeat), sed reperta
est nuspiam in Europa multiplicatio seu numeratio
per tria. Malim itaque in partes ire Mabillonii,
donec major lux alicunde affundatur;
quamquam nostra parum intersit sitne legendum
IV aut IX, quum hoc unum tantum habeamus
indicium quo S. Frodomundi statuamus
ætatem, neque proin operæ pretium sit de aliquot
annis certare.
[5] [Factus est episcopus post annum Christi 649; neque propius definire licet initium et finem ejus episcopatus.] Certius autem est hic agi de Theodorico III, qui anno 673 rex Neustriæ factus est atque Burgundiæ et quatuordecim annis post, anno nempe 687, regiam dignitatem amisit et mense martio anni 691 diem obiit [Gebhardus, Reges Francorum Merovingici, pag. 159 et seqq.] : Theodoricus enim I Austrasiæ solum rex fuit [Ibid. pag. 32 et seq.] ; Theodoricus II prius rex Burgundiæ et dein etiam Austrasiæ [Ibid. pag. 82 et seq.] ; Thedoricus IV autem seu Cellensis, qui anno 720 diademate caput cinxit et anno 737 fatis cessit [Ibid. pag. 169.] , eo tempore regnavit quo nulli Constantiensem cathedram occuparunt episcopi, nomine aliquatenus accedentes ad Frodomundum. Quæ enim similitudo inter hanc appellationem et Willebertum, Agathium, Livinum, Wilfridum, Josue, Leonem et Angulonem, qui sæculi VIII maximam occuparunt partem [Cfr Gallia christiana nova, tom. XI, col. 866.] ? Ut autem aliquomodo finiamus S. Fromundi episcopatus initium, ad antecessores et successores recurrendum est; sed hic plus tenebrarum quam lucis. Claudius Robertus [Gallia christiana prima, pag. 311.] hanc edidit seriem: Waldomarus vel Baldomerus; Trabus vel Trahus, forte Strabus; [F]rotmundus; Salomon; Agathius; Livinus; Wifridus; Aldebertus. Fratres Sammarthani [Gallia christiana secunda, tom. II, fol. v° 538.] hunc alium: Huldericus; Waldomarus vel Baldomerus; Chairiboinus: [F]rotmundus; Salomon; Agathius; Livinus; Wifridus; Aldebertus. Maurini [Gallia christiana nova, tom. XI, col. 866.] hunc tertium, conjecturis potius fultum quam documentis aut ecclesiæ Constantiensis traditione: Chairibonus; Waldalmarus seu Baldomerus; Hughierius seu Hildericus; Frodomundus; Willebertus seu Aldobertus; Agathius; Livinus; Wilfridus. Tandem Rev. D. Lecanu, passim indicans se parum his confidere, hunc quartum [Histoire des évêques de Coutances, pag. 53 et seqq.] : Chairibonus, Baldomerus, Trabeus, Huldericus, S. Frodomundus, Willebertus, Agatheus, Livinus, Willefridus, Aldobertus. Atque in his id unum certum est quod Charibonus, episcopus ecclesiæ Constantinæ, ante reliquos sedis Rothomagensis suffraganeos, quod fors ante eos ordinatus fuerat [Cfr Concil. Cabilon. cap. 7, ap. Burchardum. Vide Binterim, Geschichte der deutschen Concilien, tom. I, pag. 174, 176 et seqq.] , subscripsit concilio, tempore Clodovei II VIII kal. novembres in urbe Cabilono in basilica S. Vincentii celebrato [Labbe, Concilia, tom. VI, col. 387, 388 et 392.] ; et quidem inter annum 640, quo SS. Audoenus et Eligii, eidem synodo præsentes, episcopi renuntiati sunt, et annum 653, quo S. Audobertus, Parisiensis præsul, eique etiam subscriptus, jam decesserat [Cfr Pagius, Critice annalium Baronii, ad an. 662, num. 3.] ; immo anno 649, quo dies 25 octobris cum dominica concurrit; nam, ut animadvertit Mansius [Animadversiones in Annales Baronii, ad an. 662, not. 1.] , concilia die dominica inchoari solebant, licet Binterim [Geschichte der deutschen Concilien, tom. I, pag. 190.] malit eorum initia feriis secundis annectere, non animadvertens triduanum jejunium, iis ex stata lege præmittendum, numquam in diem dominicam protrahi potuisse. Alia ut certa traduntur; sed divinationes sunt et conjecturæ. Videlicet Wandalmari (non Waldalmari) nomen inscriptum legitur diplomati, quod die 22 junii anni 653 dedit Clodovæus II ad confirmandam donationem, a Landerico Parisiensi Sandionysianis factam [Brequigny, Diplomata primæ stirpis, pag. 213.] ; sed episcopatus locus non additur, nec satis ad Baldomerum accedit Wandalmari nomen, ut assentire ausim Mabillonio [De re diplomatica, pag. 467.] aliisque Maurinis [Gallia christiana nova, tom. XI, col. 866.] , dicentibus Wandalmarum eumdem fuisse ac Baldomerum, episcopum Constantiensem; neque magis in eorumdem partes ibo, ubi Hughierum, sine sede episcopum, subscriptum circa annum 659 diplomati Emmonis pro monasterio S. Petri Vivi Senonensi, eumdem habent ac Hildericum Constantiensem [Annales Benedictini, ad an. 658, lib. XIV, num. 64, tom. I, pag. 414; Gallia christ. nov. tom. XI, col. 866.] ; neque iis fidam, quum Willebertum, concilio Rothomagensi anni 689 [Ibid. ad an. 689, lib. XVII, num. 65, tom. I, pag. 540.] aut 693 [D. Bessin, Concilia Rothomagensia, tom. I. pag. 12 et seqq.] subscriptum, episcopum Constantiensem esse volunt, eumdem scilicet ac Aldobertum [Gallia christ. tom. XI, col. 866.] ; nam neque sedis nomen, neque aliud indicium ibidem apparet, quo id statuatur. Manet itaque S. Fromundum ad Constantiensem cathedram evectum fuisse post medium sæculum VII in eaque sedisse anno 677 aut 682, quo Hamense cœnobium muris cinxit.
[6] [Parthenonis Hamensis reliqua fata.] Et quoniam hujus asceterii memoria rediit, en paucis ejus fata. Situm erat haud procul ab Oceano, in archidiaconatu Constantiensi *, in decanatu Valloniarum. Ab irruentibus Danis seu Normannis multum passum seu potius destructum fuit [Cfr Robert Wace, Roman du Rou, ap. Lecanu, Hist. des évêques de Coutances, pag. 66.] . At quum illi, ad fidem conversi, deprædandi finem fecerant, titulo prioratus simplicis sub S. Petri patrocinio restitutum est et Saint-Pierre-du-Ham dictum. Ad id tempus referendum videtur præsens templum, cujus navis secundum sequiores romanæ architectonicæ * regulas exstructa; chorus vero tardius appositus, sæculo nempe XII. Si audiatur R. D. Lecanu [Histoire etc. pag. 531 et 532.] , suadente episcopo Algaro, qui ab anno circiter 1131 ad 1151 Constantiæ sedit, dedit Guillielmus Botellarius hunc prioratum majori Carthusiæ; contra Mabillonius, scribens ad finem sæculi XVII, hæc habet [Annal. Benedict. lib. XVI, num. 76, tom. I, pag. 497.] : Hamensis hic prioratus ab instauratione sua beatum Petrum apostolum agnoscit, idemque ab annis septingentis subjectus est Carnutensi abbatiæ S. Petri ex dono Arefasti, fratris Gonoris, uxoris quondam Richardi primi Normannorum regis. Quæ meliora sint definire nequeo [Lecanu, pag. 531 et Pouillé du diocèse de Coutances, pag. 20 et 21, Paris, 1648.] , licet gravior testis plerumque sit Mabillonius. Cæterum sat tenues erant ejus proventus, quum medio sæculo XVII librarum tantum essent 900
[7] [Sepultus fuisse videtur sanctus vir in S. Fromundi monasterio; ejus reliquiæ dum Normanni illas plagas vastarent, translatæ prius Bajocas, postea in prioratum S. Laudi Rothomagensem;] Supra diximus S. Fromundum auctorem dici monasterii, quod ejus deinceps gessit nomen. Certius videtur eum ibidem fuisse sepultum; nam non ita pridem, ut Rev. D. Lecanu [Histoire etc. pag. 60.] testis est, ostendebatur adhuc ibidem ejus sepulcrum; quod quo abiverit ignoratur, ut ad nos rescripsit R. D. Gilbert. Quamdiu autem ibidem servatum fuerit S. Fromundi corpus difficile dictu est. Re quidem vera certissimum est S. Fromundi corpus non secus ac SS. Laudi et Rumpharii exuvias in templo S. Laudi Rothomagensi fuisse asservatum exeunte sæculo XII aut ineunte XIII. Quod constat ex Ordinario canonicorum regularium S. Laudi illius civitatis; quod, quum festa non habeat SS. Bernardi, Francisci, Dominici et Ludovici, seu nullum quod S. Thomæ Cantuariensis festivitate recentius sit, circa id tempus ex veteribus libris et consuetudinibus domesticis collectum fuerit oportet. In eo scilicet hæc leguntur: De sancto Fromondo martyre duplex festum. Ad utrasque vesperas et matutinum cereus ardeat coram feretro. Ad vesperas aut Beatus vir Psalmi de die. Si dominica fuerit, ad processionem dicatur responsorium Gloria et honore; in qua processione debet capsa beati Fromondi deportari et duo cerei juxta feretrum. An vero, ut passim traditur, ab exeunte sæculo IX, quum Dani magis infestarent apertas Normanniæ civitates et monasteria, sanctum id pignus corporum SS. Laudi et Rumpharii fortunam secutum sit mihi nonnihil ambiguum est. Ex una enim parte in antiquioribus monumentis seorsim de SS. Laudi et Rumpharii exuviarum translatione mentio fit et omittitur S. Fromundi corpus; ex altera vero certum est jam sæculo XII, ut modo vidimus, servatas illic fuisse ejus reliquias, quin suspicari possimus quo alio tempore quam Normannorum irruptione eæ illuc advenissent. Quodsi hæc admittenda videantur, quum ea de re, quantum maxime pertinet ad S. Laudum, fuse dixerit Stiltingus noster ad diem 22 septembris [Act. SS. tom. VI Septembris, pag. 442 et seqq.] , quo hic colitur, brevibus tamen nobis esse licebit. Delata prius fuerunt pia corpora Bajocas, quæ civitas satis munita videbatur; saccisque seu peris ex corio et thecis ex solido ligno inclusa, ante porticum cathedralis templi terræ credita sunt. Postquam autem Rollo, Normannorum dux, anno 912 (ut plerisque placet) baptismum a Francone Rothomagensi episcopo accepisset, Theodoricus, qui tunc Constantiensis episcopus erat, videns civitatem suam plane destructam, petiit a suo metropolita ut sibi in Rothomagensi S. Salvatoris templo cathedram suam locare liceret. Annuit postulationi Franco; eaque de causa eo intulit quidquid pretiosi uspiam haberet. Defossæ itaque fuere piissimæ reliquiæ et in S. Salvatoris templum asportatæ; quod inde S. Laudi nomen sumpsit et retinuit, donec exeunte sæculo superiori clausum fuit.
[8] [ubi anno 1470 novis thecis includuntur et anno 1629 visitantur.] Anno, ait auctor historicus anonymus Rothomagensis, qui se solitarium appellavit [Histoire de la ville de Rouen, tom. II, part. VI, pag. 11.] , anno 1470, die 27 maji, corpora SS. Laudi et Rumpharii episcoporum, sanctique Fromundi martyris (de martyris titulo infra), quæ pelliceis peris inclusa erant, magnificis thecis imposita fuere cura ac pietate Guilielmi Monachi, prioris illius templi, in quo circa medium sæculum XII Algarus, Constantiensis episcopus, canonicos regulares instituerat. Idem ante eum paulo enucleatius tradiderat Arturus a Monasterio, commentarios D. Le Prevost secutus: Die 20 maji, inquit [Neustria pia, pag. 811.] , anno 1470, Guillelmus, præfatus prior, extrahere fecit per quosdam ex suis religiosis in præsentia testium reliquias SS. Laudi et Rumpharii, episcoporum Constantiensium, et S. Frothmundi, abbatis et martyris, ex antiquis saccis de corio, ubi erant reclusæ, et reponere intra capsas novas supra majus altare dictæ ecclesiæ; et dominica sequenti, 27 dicti mensis, dictæ reliquiæ ostensæ fuerunt populo supra tribus altaribus dictæ ecclesiæ, ac postea translatæ ab eodem priore intra antiqua eorum feretra, quæ reparare fecerat. Inter medias autem turbas, quas sæculo XVI huguenotti seu Calviniani excitarunt et inter quas tot in Normannia sicuti in universa Gallia spoliarunt templa, non periere illæ reliquiæ: quum enim anno 1629 a R. V. Corbet, vicario capitulari, prioratus S. Laudi canonice visitatus fuit, inscripta fuere reliquiarum catalogo plura S. Fromundi ossa [Histoire des évêques de Coutances, pag. 326.] . Hæc ex R. V. Lecanu discimus; qui alibi magis generalia de iis tradit pignoribus. Ex libro, inquit [Ibid. pag. 61.] , officiorum prioratus S. Laudi, ad finem sæculi XII conscripto [Ibid. pag. 160.] , cognovimus reliquias S. Fromundi in hoc asceterio conservatas fuisse; præcipuis festivitatibus cereum ante feretrum fuisse accensum idque cum S. Rumpharii et Laudi reliquiis in processionibus fuisse circumlatum; qui liber quum, teste ejus collectore, ex antiquioribus descriptus fuerit, ad prima post invasionem Normannicam tempora nos reducit. Neque tantum Guilielmus Monachus seu Lemoine, circa annum 1470 ibidem prior, de custoditis S. Fromundi reliquiis nos certos facit, verum D. Avicius, ipse etiam prior, eadem docet earumque cultum ad nostra usque tempora perseverasse.
[9] [Ejus brachium, in prioratu seu monasterio S. Fromundi servatum, ineunte sæculo XVI circumfertur ad colligendas eleemosynas.] Jam ante annum 1470 ex hoc thesauro extractum fuerat brachium S. Fromundi et dono datum prioratui, ejus nomine insignito. Diximus jam hoc asceterium, in quo sanctum virum abbatem fuisse volunt, inter annum 1066 et 1087, ejectis clericis, restitutum fuisse monachis et prioratum esse factum abbatiæ S. Vigoris de Cerasio. Quum eo venit Odo Rigaldus, Rothomagensis archiepiscopus, kal. septembribus anni 1250 eumque locum postridie visitavit, reperit ibi quindecim monachos de Cerasiaco seu Cerasio, omnes sacerdotes [Regestrum visitationum archiepiscopi Rothomagensis, pag. 91.] ; qui numerus videtur fuisse legitimus [Cfr ibid. pag. 251.] ; et reditus quingentarum librarum, quibus tantum tunc emisses frumenti, quantum nunc sexaginta millibus francorum [Cfr Leber, Mémoire sur l'appréciation de la fortune privée etc. in Mémoires de l'académie des Inscriptions, savants étrangers, tom. I, part. I, pag. 269.] ; neque postea decrevisse videntur ii reditus: medio enim sæculo XVII beneficium prioris, cui media pars omnium redituum attributa censenda est, habebat quotannis sedecim millia librarum [Pouillé de Coutances de 1648, pag. 20.] , tanti valentia quanti nunc triginta duo millia francorum; ita ut nunc universi reditus æstimandi forent francis sexagies quater mille aut etiam pluris [Cfr Leber, Op. et pag. citt.] . Verum licet tantæ essent hujus prioratus divitiæ, ineunte sæculo XV, quum ædificia renovanda essent, id fieri non potuit ex annuis censibus; sed Thomas III, qui et Dubourg, ab anno 1402 ad 1427 Cerasiensis abbas, postulavit ab Ægidio de Campis, qui ab anno 1408 ad 1413 Constantiensem cathedram tenuit, licentiam circumferendi per diœcesim S. Fromundi brachium et eleemosynas petendi ab illarum reliquiarum piis cultoribus [Lecanu, Histoire des évêques de Coutances, pag. 516.] . Unde liquet tunc temporis id sacrum pignus in S. Fromundi prioratu servatum fuisse; quod ab Huguenottis dissipatum fuisse traditur. Eodem sæculo, quum incendio periisset S. Fromundi templum, rogata fuit Romana curia indulgentias, illo ævo usitatissimas et dein jure merito a S. Pio V suppressas, pro iis qui auxiliatrices manus porrigerent: atque hactenus diploma, quo eæ concessæ fuerunt, servatur in archivio provinciæ Manicæ (dept de la Manche). Iis subsidiis id de novo construxit Laurentius Leclerc, Cerasiensis abbas, qui anno 1497 diem obiit [Ibid. pag. cit.] . Prope id templum fons cernitur, S. Fromundi dictus. Olim quum præ nimia siccitate sitirent agri et pluviæ obtinendæ causa piæ instituerentur supplicationes, in eum immergebatur ima crux processionalis. Anno 1840 is mos restitutus est, quinque convenientibus parœciis et de exoptato imbre eadem die lætantibus.
[10] [Ejus cultus verisimiliter continuo post mortem inchoatus,] Valde verisimile est S. Fromundi episcopi cultum brevi post mortem inchoatum fuisse. In veteribus catalogis episcoporum Constantiensium et regestis, in quibus Agathius Rotmundi, immo Frotmundi seu Fromundi, successor indicatur, scriptum legitur post Agathii nomen: Sequuntur nomina episcoporum qui non sunt sancti [Ibid. pag. 68.] ; quibus verbis omnes præcedentes, quos inter S. Fromundus, sanctorum numero recensentur; licet eorum plerique cultum publicum amplius non habeant; quod propter Normannorum depopulationes nemini stuporem ingerere possit. Cultus autem fuit, teste Rev. D. Lecanu [Lecanu, Histoire des évêques de Coutances, pag. 62.] , S. Fromundus in diœcesibus Constantiensi, Rothomagensi et Bajocensi; sed hæc restringenda potius videntur quam amplianda. Primum de Bajocensi diœcesi: utor ea parte breviarii Bajocensis, circa annum 1627 curis episcopi Jacobi d'Augennes editi [Cfr Hermant, Hist. du diocèse de Bayeux, pag. 462.] , qua proprium sanctorum continetur; atque ibi nulla S. Fromundi fit mentio.
[11] [floret in abbatia Cerasiensi et Fiscannensi cœnobio, ubi etiam parœcia ejus patrocinio erigitur] Similiter plane omittitur S. Fromundus, quemadmodum ad me scripsit R. D. Gilbert, in Ordinariis Constantiensibus sæculi XIII et XIV, in Breviario sæculi XIV et in Missalibus extremi sæculi XV et ineuntis XVI. Quamobrem plurimum dubito an umquam hic sanctus in universa illa diœcesi cultus fuerit. Verum in hac diœcesi jacebat Cerasiensis S. Vigoris abbatia, cui annexum fuisse S. Fromundi prioratum semel atque iterum vidimus. In ea itaque abbatia, donec ad finem sæculi XVIII violenter suppressa sit, quotannis actum est S. Fromundi festum die 24 octobris [Lecanu, Histoire etc. pag. 61 et 62.] . Nunc de Rothomagensi diœcesi. Habemus Breviarium insignis ecclesiæ metropolitanæ Rothomagensis, jussu Francisci de Harlay archiepiscopi anno 1627 editum; neque in hoc S. Fromundi memoria recolitur: verumtamen non omnino ex ea diœcesi exulavit ecclesiastica ejus veneratio. Mabillonius [Annales Bened. lib. XVI, num. 76, tom. I, pag. 497.] tamen juxto longius processit, quum scripsit S. Fromundum patronum esse nonnullarum ecclesiarum in pago Caletensi, vulgo Pays de Caux; nam licet satis diligenter evolvi priorem tomum Plessæi de descriptione Normanniæ superioris, qua pagus Caletensis continebatur, nullum ibi templum inveni cum hoc patrocinio, nisi Fiscannense quoddam. Et quidem ecce ejus origo. Legimus apud Ordericum Vitalem [Hist. eccles. lib. XI, num. 30, tom. IV, pag. 270, édit. Le Prévost.] de Guilielmo, abbate Fiscannensi: Navem quoque basilicæ (Fiscannensis), ubi oratorium sancti Fromundi habetur, eleganter auxit; opusque tandem consummatum a Guillielmo archiepiscopo aliisque quatuor præsulibus XVII kalendas julii (anni 1106) consecrari fecit. Hæc Guilielmi fabrica, quæ pars erat templi abbatialis, jam pridem periit [Le Prévost, Orderici Vitalis, Hist. eccl. tom. IV, pag. 270, not. 2.] ; sed ejus loco exstructa est extra illud templum alia ædes, quæ donec stetit, S. Fromundi dicta est. De his Tussanus Plessæus erudite disputat in hunc modum [Description de la Haute-Normandie, tom. I, pag. 102.] : In commentariis aliquibus Fiscannensibus reperitur ecclesia S. Petri parochialis, intra abbatiæ ambitum sita atque anno 1450 in S. Fromundi translata. Quæ si exstitit ecclesia, nil obstat quin parœcia fuerit famulorum et commensalium abbatiæ; sed nil aliud de ea innotuit. Et si in S. Fromundi ædem fuerit translata, oportet ut id factum sit, quum id sacrarium adhuc in nave esset templi abbatialis. Hæc enim S. Fromundi ædes seu altare ab initio parœciale fuit aut saltem deinceps factum est, ejusque cœmeterium in ea primæ curtis parte erat, in qua ineunte hoc sæculo (scilicet XVIII) aquarium effossum est, dictum la voûte. Nuspiam reperitur quo tempore S. Fromundi sacrarium et parœcia extra abbatiale templum eliminata fuerint atque eo loco constituta ubi nunc S. Fromundi templum cernitur: huc forte pertinet annus ille 1450, supra indicatus. Sed, utut est, sive intra sive extra monasterii muros, anno 1288 exstabat S. Fromundi parœcia. Usque ad reipublicæ gallicanæ immutationem permansit hæc parœcia; verum tunc suppressam fuisse, ita ut nunc vix aut ne vix quidem supersit memoria [Cfr Leroux de Lincy, Essai sur l'abbaye de Fécamp; Cochet, les Eglises de l'arrondissement du Havre, tom. II, etc.] , mirabitur nemo.
[12] [et reliquiæ asservantur.] Reliquiarum S. Fromundi, quæ ibidem olim asservabantur, meminere Lecanu [Histoire des évêques de Coutances, pag. 61.] et Plessæus [Description de la Haute-Normandie, tom. I, pag. 103.] . Eæ nondum recensentur in catalogo reliquiarum, quæ quinto nonas martii anni 1162 solemnissime translatæ fuere [Leroux de Lincy, Essai etc. pag. 21.] ; sed in libro, quem exeunte sæculo XVII sacrista Fiscannensis de thesauro et historia sui monasterii edidit [Le thrésor ou abbrégé de l'histoire de la noble et royale abbaye de Fécamp.] et partim tentamini suo de eadem abbatia inseruit Leroux de Lincy [Essai sur l'abbaye de Fécamp, pag. 194.] , dicitur feretrum S. Fromundi Fiscannense laminis cupreis deauratis vestitum fuisse, in eoque contenta fuisse ossa brachiorum, crurium et plura alia: quin etiam traditur ibidem [Pag. 193 et 194.] in S. Taurini feretro caput exstitisse S. Romani martyris aut S. Fromundi; verum sæculo XIV habebatur id indubie pro capite cum reliquiis sancti Romani militis, qui a beato Laurentio martyre baptizatus fuit [Ibid. pag. 328.] .
[13] [Ejus item cultus obtinet in diœcesi Contantiensi, maxime in prioratu S. Laudi Rothomagensi;] In universa diœcesi Constantiensi exstitisse S. Fromundi cultum usque ad annum 1829, quo novum Breviarium jussu episcopi Petri Dupont-Poursat et curis R. D. Manger, seminarii præsidis, prodiit, tradit R. V. Lecanu [Histoire etc. pag. 59 et 417.] . Verum hæc quoque explicanda sunt. Quemadmodum ad me scripsit R. D. Gilbert, plane omittitur S. Fromundus in Ordinariis Constantiensibus sæculi XIII et XIV, in Breviario sæculi XIV et in Missalibus extremi sæculi XV et ineuntis XVI; similiter in Breviario, quod anno 1609 Nicolaus de Briroy, Constantiensis episcopus, edi jussit, nulla de S. Fromundo mentio fit, et ne simplex quidem de eo fit memoria; atque haud scio an inde exulaverit usque ad medium sæculum XVIII, quo, ut infra videbimus, officium ejus insertum est renovato Breviario. Verumtamen, quum prioratus S. Laudi Constantiensis diœcesis pars esset, dici nequit usque ad id tempus nullam omnino in diœcesi illa actam fuisse S. Fromundi festivitatem. Agebatur enim sæculo XII in prioratu isto in ejus honorem festivitas ritu duplici [Ordinarium canonicorum S. Laudi, ap. Migne, Patrologia latina, tom. CXLVII, col. 189.] ; qui illo ævo tantæ habebatur solemnitatis, quantæ nunc est qui dicitur ritus duplex major. Errat itaque R. D. Lecanu [Ibid. pag. 61 et 161.] , quum scripsit id festum tanta tunc actum fuisse solemnitate quanta festa Epiphaniæ, Purificationis, Annuntiationis, S. Joannis Baptistæ, S. Rumpharii, Constantiensis episcopi, et S. Augustini, canonicorum regularium patroni: omnium scilicet horum solemnitas erat certe æquiparanda duplicibus secundæ classis hodiernis. Postea tamen auctus est illic ritus officii S. Fromundi: adeoque in duobus Breviariis S. Laudi, sæculo XIV conscriptis atque nunc servatis in bibliotheca Parisiensi Mazarinea, reperit R. D. Gilbert S. Fromundi officium cum octava; sed omnia desumenda erant ex communi martyrum. R. D. Lecanu addit officium, ibidem præscriptum, olim commune fuisse omnibus ecclesiis, quæ speciali cultu prosequebantur S. Fromundum: atque his proculdubio intelligit prioratum S. Fromundi et abbatiam Cerasiensem: et quidem in antiquis hujus asceterii breviariis indicatum esse S. Fromundi festum literis rubris, ut alia solemnia festa [Lecanu, Histoire des évêques de Coutances, pag. 62.] .
[14] [ubi olim de eo tamquam de martyre, in aliis vero ecclesiis rectius officium de eo fiebat tamquam de confessore pontifice.] Verum neque hæc omnino accurata sunt. In S. Laudi templo, ut ex modo dictis et ex loco num. 7 hujus commentarii allegato constat, fiebat de sancto Fromundo MARTYRE duplex festum; contra, ut Tustanus de Billy tradit, in Cerasiensi abbatia celebrabatur olim S. Fromundi festivitas de communi confessorum pontificum; eaque de causa extremo sæculo XV curavit Cerasiensis abbas, ut habitu episcopali pingeretur sanctus vir in fenestra templi prioratus S. Fromundi; verumtamen in eadem illa abbatia prævaluit etiam demum ut de S. Fromundo MARTYRE officium fieret. Unde R. D. Gilbert scripsit ad me se in Ordinario Cerasiensi, conscripto post sæculum XVI et usque ad finem usurpato, ad diem 24 octobris reperisse sequentia: S. Frotmundi martyris duplex. Ejus hic habebantur reliquiæ, combustæ, ut traditur, ab Hugonottis. Oratio ex codice manuscripto. Lectiones I Nocturni Fratres, debitores. II Nocturni: Triumphalis dies beati martyris Frothmundi. III Nocturni homilia in eo: Nolite arbitrari. Reliqua de communi primo loco. In S. Fromundi prioratu constantiores fuerunt. Ibi semper cultus fuit S. Fromundus tamquam confessor et pontifex atque ita coli pergit; adeoque ibidem habitu pontificali et cum disco rotundo circum caput exhibetur in fenestra encaustice picta, in antiquo vexillo et in vetusta imagine pergamena; eamdemque formam habet parva sed antiquissima, quæ ibidem servatur, ejus statua. Quum vero S. Fromundi prioratus Ordinario S. Laudi sit antiquior, illa meo judicio tantæ sunt auctoritatis, ut his omnino stabiliri videatur et certissima veritas fieri conjectura Mabilloni [Annales Bened. lib. XVI, num. 76, tom. I, pag. 497.] et Plessæi [Description de la Haute-Normandie, tom. I, pag. 103.] , qui quum viderent S. Fromundum, in Normannia cultum, passim eumdem haberi ac eremitam et martyrem Anglum, non dubitarunt ab hac sententia discedere et aperte dicere eum sibi videri Constantiensem fuisse episcopum; nil ultra affirmari ausi quod nescirent S. Fromundum, in partibus Cismarinis adeo celebrem, olim habuisse officium de communi confessorum pontificum aut in veteribus catalogis Constantiensium episcoporum omnes usque ad Agathium (vide supra num. 9) inter cælites referri. Sed de hac confusione multo latius dicendum est. Etenim ut in illa conjectura felicissimus fuit Mabillonius, sic minus recte arbitratus est S. Fromundi, episcopi Constantiensis, cultum transiisse ad Anglos, adeoque illum eumdem esse ac homonymum, apud Anglos olim celebrem: Colitur, inquit, apud Neustrasios, qui olim apud Anglos maxime itidem colebatur, sanctus Frotmundus, vulgo Fremundus, sub cujus patrocinio exstat oppidulum et prioratus in diœcesi Constantiensi, et in pago Caletensi ecclesiæ nonnullæ: sed quis sit Frotmundus ille, incompertum, quem Offæ, Anglorum regis, filium fuisse recentiores quidam perperam dicunt. Facile crederem haud alium esse quam Frodomundum seu Frotmundum, episcopum Constantiensem. Ostendendum itaque est duos fuisse S. Frotmundos, alterum martyrem Anglum, alterum episcopum Constantiensem: quod ut fiat, quum de episcopo jam satis dixerimus, sufficiet ut martyris gesta brevissime indicemus, potius inhærentes ejus corporis translationibus. Si enim unum habeamus cultum pro martyre, alterum pro confessore pontifice; deinde si duo corpora servata fuerint, alterum in Anglia, alterum in Normannia, quid demonstrationi nostræ deesse possit non videmus. Sed prius seponendus est tertius Fromundus, quem huc quoque transtulere.
[15] [Peregrinatio alius Fromundi ad monasteria Ægypti, ad S. Cypriani prope Carthaginem sepulcrum et ad multa alia loca sub medium sæculum IX.] Nominis similitudine ductus, edidit sub præsenti die R. V. de Garaby [Vies des bienheureux et des saints de Bretagne, pag. 567 et seqq.] , historiam Fromundi seu Frotmundi pœnitentis, quem ipse sanctum vocat. Re quidem vera Rothonensis monachus, qui ex ore Fromundi ejus pœnitentiam et peregrinationes descripsit, addit in fine [Vita SS. Rotonensium, lib. III, cap. 8, ap. D. Morice, Mémoires pour l'histoire de Bretagne, tom. I, col. 259 et seqq.] : Eodem vero die egressionis suæ e Rothonensi monasterio, ex hoc mundo ad cælestia regna properavit; ubi nunc exultat cum angelis sanctis, regnans cum omnibus sanctis. Verum similia singularis scriptoris verba non sufficiunt ad stabiliendum cultum et ne quidem ad sanctitatis famam adstruendam: adde ab ipso Rothonensi monacho nuspiam sancti titulo honorari Fromundum. Operæ pretium tamen fuerit paucissima ex hac narratione hic referre. Natus erat Fromundus ex nobilissimis parentibus Francorum, qui majores et proceres palatii regis erant. Sub annum 850 mortuo patre, lis exorta est de hereditate, in qua Fromundus et duo ejus fratres incaute occiderunt patruum, qui et presbyter erat in palatio regis gloriosus, atque etiam fratrem suum natu minimum. Quare pœnitentia ducti, adierunt Lotharium, filium Ludovici Pii; cujus imperio episcopi ad synodum vocati, jusserunt fabricare catenas ferreas et ligare eos per brachia et per lumbos strictim et sic loca sancta circuirent in cinere et cilicio, quousque Dominus reciperet pœnitentiam eorum seu sponte disrumperentur eorum vincula. Perrexerunt itaque trini prius Romam; atque hinc, acceptis a Benedicto III, qui 29 septembris 855 ordinatus fuerat [Art de vérifier les dates, tom. I, pag. 264.] , literis formatis, Jerosolymam; postea perrexerunt viri ad Ægyptum, lustrantes monasteria, ac cœnobia, ac sanctorum agmina monachorum, fueruntque ibi fere per duos annos: ac exinde profecti direxerunt gressum ad Africam visitare sepulchrum sancti Cypriani archiepiscopi et martyris Christi, qui secundo miliario ab urbe Carthaginensi juxta mare requiescit, ubi multæ virtutes et multa miracula a Domino sæpius ostenduntur. Post autem quatuor annos (immo ad summum post duos) Frotmundus cum duobus fratribus suis iterum Romam reversi sunt; atque inde cum consilio et benedictione sancti Benedicti papæ, qui die 8 aprilis anni 858 obiit, repedaverunt ultra mare iterum visitare sepulchrum Domini. Visitarunt tunc etiam Galilæam, Armeniam, montem Sinaï et mare rubrum per tres annos, et anno quarto redierunt Romam. Dein Italiam, Burgundiam, Aquitaniam, Neustriam et demum Britanniam peragrarunt, ubique Dei misericordiam per sanctorum intercessionem postulantes. Rhedonibus excepti sunt ab Electramno, qui die 29 septembris anni 866 episcopus sacratus fuerat. Fratrem ibi amisit Frotmundus; qui et ipse, vinculorum pressione saniem emittens et sanguinem, Rotonense cœnobium petiit; ubi, quum Romam redire cogitaret, meritis S. Marcellini papæ in somno a vinculis mirabiliter solutus est; et triduo post egressus e monasterio vita functus. Prorsus itaque hic alius est, ab homonymis facile distinctus. Quare sine mora veniamus ad S. Fromundum seu Fremundum Anglum.
[16] [S. Fromundus Constantiensis] Die scilicet 11 maji festum olim agebatur in aliquot Angliæ locis in honorem S. Fremundi, cujus Vitam, fabulis maculatam, olim edidit Capgravius et mihi subministrat tomus III Vitarum sanctorum, complectens sanctos mensium maji, junii, julii et augusti, collectus exeunte sæculo XV a Vallis Viridis canonico regulari, Joanne Ghentio. In ea dicitur S. Fremundus (malunt nempe Angli hanc nominis formam Gallis non ignotam, sed norunt etiam Fromundum), filius fuisse regis Offæ; et reapse nil obstat quin ex regulo aliquo comitatus Warwicensis sæculo nono natus fuerit.
[17] [confusus fuit cum S. Fremundo seu Fromundo, martyre Anglo, cujus gesta,] Ab episcopo Heswi, quod nomen idem videtur ac Æscwy, in juventute baptizatus, annum et dimidium regni habenas tenere a patre compulsus fuit. Dein cum duobus clericis, Burchardo, qui dicitur Vitam ejus scripsisse (certe eam Anglicam, quæ postea in ejus tumulo reperta fuisse narratur), et Edebrido clam confugit in insulam Fage, positam in ostiis fluminis seu sinus Sabrinæ * [Challoner, Britannia sancta, tom. I, pag. 286.] ; ibique cellula seu oratorio in honorem sanctæ Mariæ constructo, cum sociis septem annos pientissime vixit. Interea Yngar et Hubba cum agmine Danorum seu Normannorum Angliam invadunt et S. Edmundum regem immaniter occidunt; quod die 20 novembris anni 870 factum est. Cujus rei fama quum ad Offam, S. Fremundi patrem, pervenisset, barbaris resistendum esse, si qua esset via, ratus est. Quamobrem viginti duos legatos misit qui filium, olim strenuum militem, circumquaque inquirerent. Is brevi repertus cum sociis ex insula excessit et patriam terram repetiit. Pacem iniquis et impiis conditionibus offerunt Dani; quibus jure merito spretis, ad pugnam venitur, ex qua S. Fremundus, licet secum tantum haberet duos eremi socios et viginti duos patris legatos, victor exivit. Sed brevi post Oswi, reguli Offæ olim miles, sed abjurato Christo Danorum partes dein secutus, timens ne a se expeteret S. Fremundus perfidiæ pœnas, latenter ad eum accessit eumque capite amputato impie interfecit. Quinto idus maji anni 866 id accidisse traditur in Passione, ab Harpsfeldio, Alfordio nostro [Cfr Acta SS. tom. II Maji, pag. 656.] , Cressyo [The Church-history of England, pag. 739.] , Colgano [Act. SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 693, num. 45.] et Smithio [Flores historiæ ecclesiasticæ gentis Anglorum, pag. 157. Cfr pag. 156.] ; ab auctore vero recentioris Martyrologii Anglicani [A memorial of British piety, pag. 76.] et Challoner [Britannia sancta, tom. I, pag. 286.] anno 862; sed post annum 870 hanc cædem patratam fuisse vel ex eo liquet, quod posterior sit martyrio S. Edmundi. Sepultum prius fuit sancti martyris corpus loculo plumbeo inclusum, in loco qui Offecherche appellatur intra domus regiæ septum, qui vicus quinque circiter milliaria distat a Warwicko, orientem versus: super locum vide Henschenii commentarium de S. Fremundo [Acta SS. tom. II Maji, pag. 656.] .
[18] [translationes] Elapsis autem post obitum ejus annis LXVI, quibus ad annum saltem 936 devenimus, tres puellæ, diversis corporis incommodis a prima nativitate laborantes, non sine prodigiis venerunt ad beati viri corpus idque tulerunt ad locum quemdam inter Charewel et Brademere bitumine circumdatum, ubi invicem conjuguntur hii fluvii, et in lapide niveo, mirabiliter exsculpto, martyris corpus decenter collocarunt. Ibidem super fluvium Charewelle quinque sacerdotes mansionem acceperant, seu (nisi fallor) prioratus canonicorum regularium erectus est; in quo S. Fremundi feretrum humo aliquando absconditum est, verisimiliter ob hostium incursiones. Charwell seu Cherwell rivus est ex angulo meridionali Northamtoniæ in agrum Oxoniensem influens et Oxoniæ aquas suas in Isidem seu Tamesim infundens: quis autem rivus sit Brademere non reperio, quod mihi desint accurati hydrographi angli; verum hæc ita diligenter descripta sunt, ut ii quorum interesse queat rescire quæ ecclesia istic designetur, facile ex confluente Charwell et Brademere id intelligent. Porro latuit ibi S. Fremundi feretrum, donec sacerdotes illi, indicio Ælberti cujusdam, ex peregrinatione Hierosolymitana reducis, sepulchrum in scrobe detexerunt et in eo, præsente Birino (?), episcopo Dorcestriensi, corpus gloriosi Fremundi decenter pannis involutum et in eodem sepulcro cum corpore ipsius Vitam et Passionem Anglicis apicibus annotatam. Dein delatum fuit corpus ad locum quemdam, qui Redic vocabatur; ubi id, constructa capella, Ælberto illi et quinque sacerdotibus custodiendum traditum est, in loculo laminis argenteis, quæ fidelium devotione oblatæ fuerant, decenti opere composito, collocatum: quæ de sepulcro veteri elevatio quinto kalendas aprilis facta est; et ex cæmento et lapide postea super eum oratorium fabricasse traditur ille idem Dorcestriensis præsul.
[19] [et potissimum cultus in prioratu de Dunstable in Bedfordiensi agro et diœcesi Dorcestriensi seu Lincolniensi breviter referuntur.] Diebus autem nostris, additur in codice quo utor, in prioratu canonicorum regularium de Dunstaple sanctum ejus corpus requiescens in magno honore habetur. Eo devenisse videtur ante annum 1207, ad quem in Chronico hujus asceterii, in lucem dato, ni Fallor, a Gough, Camdeni editore [Cfr Gough in sua editione Britanniæ Camdeni, tom. I, pag. 331.] , legitur [Monasticum Anglicanum novum, tom. VI, pag. 240.] : A. D. 1207 dedicata sunt in ecclesia nostra altare S. Mariæ, et altare S. Frehemundi, et altare S. Nicolaï et altare S. Jacobi; cura proculdubio prioris conventus, qui ad annum 1213 generatim laudatur quod reliquias multorum sanctorum a multis amicis adquisivit [Monasticum Anglicanum novum, tom. VI, pag. 241.] . Quin etiam aliquot annis ante jam fervebat ibidem S. Fremundi cultus. Anno enim Domini, ut laudatus chronographus loquitur [Ibid. pag. 240.] , millesimo ducentesimo tertio dedit et confirmavit nobis rex nundinas trium dierum in majo; seu, ut in Historia fundationis legitur [Ibid. pag. cit.] : Habent etiam dicti prior et canonici … ex dono … regis… Johannis feriam in festo S. Fremundi, quæ die 11 maji celebrabatur, per tres dies… duraturam. Ex hoc tempore inclaruisse videtur S. Fremundi regis et martyris nomen; unde, quum Henricus III, in Angliæ regno Joannis successor, anno 1257 in S. Albani monasterio constitutus esset, nominavit, inquit Matthæus Parisius [Historia major, pag. 915, edit. Tigurina, 1606.] , huic colloquio præsens, omnes Angliæ sanctos reges canonisatos; et ne tantus scriba circa hoc incassum studuerit, ipsos sanctos, ut sic eorum tituli ad eorum laudem recitentur, huic paginæ duximus annotandos: Albertus, Edwardus martyr, Kenelmus, Oswaldus, Oswennus, Neithan, Wistan, Fromundus, Edwulfus, Edmundus, Edwardus; quæ intellexit Colganus [Act. SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 693, num. 45.] , quasi eo anno canonisatus fuisset sanctus vir. Item inscriptum fuit S. Fremundi nomen non solum inter auctaria Usuardina, quæ indicat Henschenius [Act. SS. tom. II Maji, 656.] , et quæ inter Altempsianum olim in ecclesia Wintoniensi usurpatum fuit, ut ostendit Solerius [Martyrologium Usuardi, pag. LXIII.] ; verum etiam in Salisburgensi et Anglicano Martyrologiis [Colganus, Acta SS. Hiberniæ, loc. cit.] locum jure merito obtinuit.
[20] [Licet itaque duo corpora honorata fuerint et alter pro confessore pontifice alter pro martyre culti, confusi tamen fuere in unum sanctum tum ab Anglis, tum a Normannis.] Quum autem illo ævo Normannia et Anglia iisdem parerent regibus et vix quidpiam de S. Fromundo, Constantiensi episcopo, sciretur, paulatim factum est ut in utraque regione unus sanctus haberetur, seu, ut ad S. Fromundum Constantiensem referrentur sancti regis et martyris laudes. Ecce enim quod ad Angliam spectat. In auctario Usuardi Altempsiano, ubi ad 11 maji legitur: In Britannia majore, sancti Fresmundi (alia monumenta Anglicana Fremundum et Fromundum habere jam semel dixi) regis et martyris, et ad diem 24 octobris, quo S. Fromundi Constantiensis festum agitur, hæc occurrunt: Item sancti Fremundi martyris. Jam de Gallis. In tertio Bigotiano Usuardi codice, eoque aliis duobus antiquiore et a Solerio nostro edito, ad diem 24 octobris sancti Frotmundi martyris memoria recolitur. Inter recentiores Saussayus eum omisit: Castellanus vero prudentibus verbis usus est: In Normannia, inquiens, S. Fromundi, honorati pro martyre in prioratu S. Laudi Rothomagensi, ubi ejus corpus requiescit. Contra Cardinalis de Noaliis in Martyrologio Parisiensi minus caute scripsit: Rothomagi, sancti Fromundi martyris, cujus corpus in ecclesia S. Laudi honorifice asservatur; et demum multo incautius Petrus de Rochechouart, Ebroicensis episcopus, in suæ diœcesis Martyrologio: In Anglia, sancti Fromundi martyris, cujus corpus in ecclesia S. Laudi requiescit: quibus verbis satis aperte innuebatur sancti viri reliquias, in Normannia religiose cultas, aliquando ex Anglia in partes cismarinas fuisse translatas. At quo tempore? Divinavit id aliquando qui circa medium sæculum XVIII, episcopo Leonoro II Gouyon de Matignon, Constantiense Breviarium reformavit, scribens id factum fuisse ineunte sæculo X eaque occasione fundatum fuisse Hamense monasterium [Lecanu, Histoire des évêques de Coutances, pag. 62 et 63.] . Quod posterius quam falsum sit ex dictis numm. 3, 4 et 5 omnino patet; prius vero pugnat cum omnibus his, quæ de S. Fremundi reliquiis in Anglia servatis modo vidimus; ut ne dicam eo tempore locum non fuisse transferendis reliquiis in Normanniam, a barbaris occupatam et vastatam. Sed quod multo magis mireris seu potius stupeas, ipsi canonici S. Laudi sæculo XII martyrem eum appellabant in Ordinario et exeunte sæculo XV in commentariis, quos numero 8 retulimus, abbatem et martyrem. Sed tempus demum est contrahendi vela: quamobrem ea sit nostra conclusio errasse Mabillonium, errasse Anglos et Normannos quum unum eumdemque sanctum Fromundum seu Fremundum esse crediderunt qui in Anglia olim cultus fuit et qui in Normannia; sed recte sensisse Mabillonium de S. Fromundo Normanno, cum videlicet opinatus est eum fuisse Constantiensem episcopum, qui Hamensem parthenonem dedicavit. Nolim claudere hunc qualemcumque commentarium, quin moneam Romæ quidem nil actum fuisse ut liceret S. Fromundi festum novo Proprio sanctorum Constantiensi inserere; sed quum de hoc beatissimo viro incidisset mentio, jure merito dixisse R. D. Capaltium vicario generali Constantiensi, toties a me laudato, conservandum esse ejus cultum in S. Fromundi parœcia, quippe qui legitimus sit et antiquissima consuetudine confirmatus. Quæ memoria aliquando valebit ne forte omnino supprimatur; alibi enim nuspiam amplius in usu est.
[Annotata]
* Evreux
* monachos?
* Valognes.
* le Cotentin
* style roman
* Severn
DE S. FLORENTINO CONFESSORE, CULTO IN PRISTINA DIOECESI TULLENSI,
SYLLOGE.
Florentinus, conf. non pont. in pristina diœcesi Tullensi in Gallia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. S. Florentini, genere Scoti seu Hiberni, nomen ad plures dies fastis sacris adscriptum. Falso eum popularem suum arbitrantur præsentis Scotiæ incolæ. Ejus Vitæ capita. Sepultura et cultus Boneti in pristina diœcesi Tullensi.
[S. Florentinus, cujus memoria incuriose recolitur a Scotis diebus 24 aut 26 januarii et 18 et 27 aprilis,] Camerarius [Cfr Colganus, Acta SS. Hiberniæ, pag. 158.] ad diem 18 aprilis memoriam fecit de S. Florentino, quasi tum coleretur, scripsitque de eo: Hic ex Scotia clam fugiens, in Lotharingiæ partes pervenit; ubi in convertendis ad Christum animabus mirabilia operatus est. Quiescit sacrum ejus corpus in pago Bonnet in diœcesi Tullensi in finibus Campaniæ tribus tantum leucis a civitate Janvillana *. Celebris est ad sacras ejus reliquias stultorum peregrinatio; et vix ullus est qui inde sanitate non recuperata recedat. Vita hujus sancti circa templi parietes descripta est. Hæc verba, quibus fere quæcumque de S. Florentino innotuerunt continentur, quum legissent decessores nostri, de eo meminerunt in prætermissis ad diem eamdem [Act. SS. tom. II Aprilis, pag. 521.] ; sed quum cognovissent a Dempstero libro VI Historiæ Scotorum ejus festum statui die 24 januarii et in ejusdem Menologio Scotio die 26 ejusdem mensis, distulerunt de eo dicere in supplemento Actorum ad diem 24 aut 26 januarii. Quæ promissa ad diem 27 aprilis [Ibid. tom. III Aprilis, pag. 474.] , sub qua Camerarius libro III de pietate Scotorum iterum S. Florentini festivitatem memorat, renovarunt, errore tamen calami XIV aut XVI januarii, loco XXIV aut XXVI, scribentes. Verum Dempsterus incuriose dixit S. Florentinum coli mense januario, neque minus incuriose Camerarius mense aprili. Neutro enim anni tempore apud Tullenses, ut vult Camerarius, aut apud Lingonenses, ut tradit Dempsterus, cultum habuit S. Florentinus. De Lingonensibus mihi constat ex breviario anni 1604; de Tullensibus ex aliis libris, quos inferius designabo.
[2] [cultum obtinuit in pristina diœcesi Tullensi diebus 18 maji et 24 octobris.] Hæc intellexerunt decessores ipsimet nostri, ubi ad diem 18 maji [Ibid. tom. IV Maji, pag. 136.] in vetusto Breviario Tullensi, quod in suo musæo habebant, viderunt annuam commemorationem translationis S. Florentini, atque in eodem libro alterum seu præcipuum ejus festum annotatum legerunt ad diem 24 octobris. Quamobrem distulere de eo agere usque ad hanc diem. Et quidem præsenti die ejus memoriam recolit Castellanus in Martyrologio universali; et, omisso festo mensis maji, in Breviario, quod anno 1749 Scipio Hieronymus Begon, Tullensis præsul, secundum ritus Gallicanos novos edendum curavit, fieri jubetur hac die simplex commemoratio sine lectionibus propriis S. Florentini laïci justi. Eo tempore dissecta jam fuerat Tullensis diœcesis in varias partes; unde Sandeodatensis * diœcesis (ut ex kalendario liturgico anni 1831 intelligo) ad hoc usque tempus die 24 octobris S. Florentini memoriam ritu simplici facit; Nancejensis, quæ cum Tullensi per concordatum ineuntis hujus sæculi in unam coaluit. Accipe quæ Breviarium Nancejense de S. Florentino propria habet: Hoc eodem die (agitur enim eo die ritu simplici S. Romani Rothomagensis festivitas) a remotis patrum nostrorum temporibus recolitur memoria et non sine mirandis effectibus ad sanitatem menti alienatæ restituendam invocatur patrocinum Florentini, de quo nil aliud sat exploratum superest. Vulgo traditur ex aula patris sui, in Hibernia principis, abnegationis christianæ causa ad regionem nostram migrasse et vitam, ministerio quidem abjectam, sed virtutibus sublimem, morte sancta finiisse in una diœcesis nostræ parœcia, Bonneti nomine, quæ ipsius corpus se possidere gloriatur.
[3] [Capitula ejus Vitæ, recensita a Dempstero et Colgano,] Vitam aliquam S. Florentini scriptam fuisse extra controversiam videtur esse ponendum. Ea quæ Dempsterus libro VI Historiæ Scotorum num. 309 ea de re habet, Colganus [Act. SS. Hiberniæ, pag. 157.] ad verbum repetivit: Sanctus Florentinus, inquit, regis Scotorum filius, vir incredibili sanctitate, in Galliis colitur, templo ei in nemore densissimo dedicato in Campania non longe a Lingonibus: cujus Vita, incerto authore scripta, novemdecim capitibus continetur. I. Rex Scotiæ filio suo Florentino coronam offert et quid de ea videatur quærit: sed sub noctem intempestam angelus ei discessum nuntiat. II. Florentinus itineris sui comites triginta optimatum filios eligit, quibus coronam ostendit. III. Orat Deum ut possit mare trajicere et angelus e cælo crucem defert qua trajicit. IV. Ipse cum sociis cruci insidens enavigat. V. Mari trajecto: Oportet, inquit, sigillatim separari ut Deo serviamus. VI. Bonettam urbem accedens, porcorum custodiæ se locat triginta duobus annis. VII. In quo subulcus fuit, fons est et baculus. VIII. Porcos ad nundinas Lingonenses duxit. IX. Cæcos, claudos, mutos sanat. X. Cacodæmon in forma puellæ formosissimæ ei annulum pronubum offert, dicens illum esse Scotorum regis filium. XI. Cum cacodæmone tribus diebus et totidem noctibus sine missione pugnat. XII. Cacodæmon conatur sensum ei eripere. XIII. Baculum humi defixit dormiturus, qui fonte orto radices egit. XIV. Incidit in morbum et angelus transitum nuntiat; quis sit pastori revelat. XV. Obit, præscribens ut eo loci humaretur, quo duo tauri currui impositum deferrent. XVI. In densam silvam delatus est, et advenienti arbores cacumina inclinarunt. XVII. Terræ mandarunt in opacissima ea sylva. XVIII. Fundatur ecclesia et ingentia fiunt quotidie miracula. XIX. Miraculorum progressus. Floruit anno MCC et quod excurrit. Colitur die 24 januarii. Acta loci.
[4] [conveniunt cum picturis antiquis templi S. Florentini de Boneto; atque olim Vita ejus scripta erat in exemplari chronici S. Petri consecrati Ratisbonnensis;] Ineunte itaque sæculo XVII servabantur adhuc Boneti Acta S. Florentini; et quidem secundum ea pictæ sunt in interiori templi parte novemdecim tabulæ, quibus lingua vernacula gothicisque literis eadem capitula adscripta sunt. Pauca tamen immutata sunt; ita ut neque idem omnino utrobique servetur ordo, neque eadem prorsus dicantur: quæ tamen tam parvi momenti sunt ut non mereantur hic latius explicari; sed indicio sunt capita, a Dempstero recensita, non esse versa ex tabularum titulis (quod primo conspectu me suspicatum fuisse non diffitebor), sed reapse breviaria esse Vitæ, in novemdecim segmenta divisæ. Præterea in Collectaneis Hibernicis, quæ in Bibliotheca mss. codd. regia Bruxellensi conservantur, index texitur Chronici S. Petri Consecrati Ratisbonnensis, atque ibi inter Vitas plurium aliorum sanctorum, qui ex Hibernia in continentem terram venerunt, indicatur transitus SS. Florentini et Imari. De eo Chronico ut quidpiam rescirem adhibui benevolentiam nobilissimi viri baronis Kervyn de Lettenhove, de historia Flandriæ præclare meriti; qui de eodem percunctatus est cl. v. Lohr, bibliothecarium Monacensem. Hic duo exemplaria hujus Chronici reperit, sed in neutro exstat id de SS. Florentino et Imaro caput. Prius notatum est numeris cod. lat. 14873, kat. S. Emeram. 873; posterius clauditur in codice pretioso (lat. 103), quem Andreas presbyter Ratisbonnensis ab anno 1420 usque ad 1427 conscripsit. Utrumque exemplar valde accurate descripsit cl. v. Lohr; ita ut ambigendum non sit quin auctor collectaneorum Bruxellensium omnino simile præ manibus habuerit, uno tamen capite auctius, gestis nempe S. Florentini.
[5] [sed prodigiis incertis plena erat, ex quibus tamen apparet quanti fieret beatus vir.] Sed parum doleo hanc jacturam, quum proculdubio liber ille, in aliis quoque sanctis fabulosus, nil aliud contineat quam epitomen imaginariæ illius S. Florentini Vitæ, quæ olim Boneti custodiebatur atque nunc adhuc pictura ibidem expressa exstat. Hanc porro nullius auctoritatis esse quis non videat? Nil scilicet in ea occurrit quod in aliis sanctorum Hibernorum fabulosis Actis passim non appareat. Viden'? Ut S. Wendelinus, cujus gesta illustravimus sub die 21 octobris, sic quoque S. Florentinus regis Scotorum filius fuit et porcos pavit. Cum porcis suis per aerem translatus est S. Wendelinus; cum iisdem mirabili modo devenit S. Florentinus ad nundinas Lingonenses. Crux cimbæ loco fuit S. Florentino et triginta suis sociis; alii multi Hiberni pallio trans maria vecti sunt atque etiam aliqui ligno crucis. Baculis terræ infixis, quot orti fontes? Quod vero tauris duobus rufis permissa est S. Florentini sepulcri electio, quid mirum? nonne S. Notburgæ famulæ corpus similiter transtulerunt duo tauri, æque prudentes [Acta SS. tom. IV Septembris, pag. 723.] ? Sed quid singulare id exemplum memoro? Quadraginta alia congessit Bonifacius Bagatta; quæ si lubet vide [Admiranda orbis christiani, tom. II, lib. VII, cap. 1, § 1, pag. 478 et seqq.] . Nil itaque istis narrationibus fidendum est; sed considerandæ potius ut indicia æstimationis maximæ, qua olim habebatur beatus vir, ita ut arbitrarentur simplices homines nil ab eo fieri potuisse communi modo, sed omnia miraculorum gloria fuisse honestata. Quæ censura si cui minus probetur, nolit tamen me nimiæ severitatis arguere, quippe qui promptus sim ad admittenda omnia ista prodigia, dummodo testimonia afferantur bona, quæ in rebus extraordinariis potissimum expeti possunt et debent. De cultu meliora habemus.
[6] [Maxime colitur S. Florentinus in parochia Bonnet, in qua sæculo X traditur exstitisse] Ex his quæ jam attulimus manifestum est nuspiam majores S. Florentino honores haberi quam in parœcia Bonnet, in qua sepulturam nactus est. Boney hunc locum vocat Castellanus; decessores autem nostri ad 18 [Acta SS. tom. IV Maji, pag. 136.] maji Bonnesium; auctores vero Dictionarii universalis Galliæ [Diction. univ. de la France ancienne et moderne, Paris, 1726, tom. I, col. 460.] Bunetum. Hi ipsi accensent hanc parœciam diœcesi Lingonensi; quo errore accedunt ad Dempsterum, quem dicentem audivimus S. Florentinum in Lingonibus cultum fuisse. Verum indubium est Bonetum, Bonnesium seu Bunetum in pristina diœcesi Tullensi fuisse, nempe in archidiaconatu Lenejensi * et decanatu Gondulficurtis *. Situm quippe est sesquileuca a Gondulficurti occidentem versus, super viam qua Joanvilla * itur Vallemcolorum *, non procul ab Odorni * rivi fontibus. Anno 969 factum est hujus loci altare, dictum S. Florentini, seu oblationes sacræ penes S. Mansueti monachos dono S. Gerardi, episcopi Tullensis, ea conditione ut ejus post mortem nomen inscriberetur monasterii necrologio et ut anniversarium officium fieret pro quiete animæ Volcheri, Frederici I ducis Lotharingiæ verisimiliter fratris, qui immerita morte interemptus fuerat [Benoit Picard, Histoire de Toul, pag. 195.] . Ita P. Benedictus Picard in sua Historia Tullensi, quocum convenit Calmetus in Historia Lotharingiæ, hac usus dictione: L'église de Saint-Florentin de Bonnet. Sed P. Benedictus in Vita S. Gerardi S. Florentini nomen non exprimit, sed altare, ecclesiam et decimas de Bonneto dicit. Id discrimen prima specie videtur nullius esse momenti; verum si certo constaret S. Florentini nomen in diplomate S. Gerardi legi, probum inde exsurgeret argumentum S. Florentinum tanto tempore ante annum 969 floruisse, ut jam tum exstarent ecclesiæ, ejus titulo insignitæ. Contra quum varius sit P. Benedictus, et Calmetus ejus dicta nude repetivisse videatur, non possumus non cauti esse.
[7] [altare S. Florentini, a S. Gerardo donatum monachis S. Mansueti.] Adivi ea de re, uti etiam de multis aliis, R. V. E. Morel, hujus parochiæ deservitorem, virum utique (quantum ex ejus literis intelligere potui) sagacem; quin etiam (ut apertius loquar) raro omnino nobis contigit cum rurali parocho literarium commercium habere, qui tantæ prudentiæ, judicii et accurationis nobis dederit indicia. Animadvertit hic itaque ante extremi sæculi XVIII turbas in aliquo Bonetensis parochiæ vico sacellum fuisse S. Florentini, idque suspicatur datum fuisse a S. Gerardo Mansuetianis monachis; quæ inde confirmari quod S. Pirminus, qui etiamnum multum colitur, patronus parochiæ fuisse habetur ante S. Florentinum, ita ut tempore S. Gerardi parochiale altare non videatur potuisse vocari altare S. Florentini; dein quod præsens parochiale templum, quod super S. Florentini sepulturæ locum consurgere dicitur, sæculo XIII aut XIV antiquius non est. Verum hæc si admittantur, dicere necesse est tres aliquando Boneti fuisse ædes sacras, videlicet pristinum templum parochiale S. Pirmini, dein sacellum S. Florentini, dono S. Gerardi penes S. Mansueti monachos factum, et demum templum S. Florentini, recentius in sepulturæ loco exstructum; præterea statuendum erit duas donationes a S. Gerardo fuisse factas, alteram de altari S. Florentini seu de oblationibus fidelium in ejus sacello factis, alteram de ecclesia S. Pirmini, ejus altari et decimis. Certe luculente constat S. Mansueti monachos non solum S. Florentini altare, verum etiam decimas aliaque parochialia Boneti jura aliquando accepisse, quandoquidem eorum villici judicio parlamenti Mettensis de die 26 julii anni 1653 coacti fuerunt ad sartatecta procuranda ecclesiæ de Boneto ejusque annexæ Horvillæ; quemadmodum R. V. Morel in superstitibus parochialibus libris legit. Quamobrem non ægre irem in hanc sententiam, si satis mihi constaret præsens templum reapse super S. Florentini sepulcro, et non potius in pristinæ S. Pirmini ædis area fuisse exstructum translatoque S. Florentini sepulcro cohonestatum fuisse; unde etiam S. Florentini nomen acceperit. De his itaque nil certi statuere possumus; sed quod faustum fortunatumque est, inferius occurret melius argumentum pietatis S. Gerardi in S. Florentinum: atque id non minus valebit ad ejus ætatem modo qualicumque cognoscendam. Interea S. Florentini res Bonetenses prosequimur.
[Annotata]
* Joinville.
* Saint-Die.
* Ligny
* Gondrecourt
* Joinville
* Vaucouleurs
* L'Ornain.
§ II. Olim plurimum invocabatur S. Florentinus Boneti pro amentium valetudine. Singulares observantiæ. Similes Ghelæ et Rothnaci in Belgio.
[Sepulcrum S. Florentini in templo illius parochiæ;] Erat itaque olim in choro templi Bonetensis S. Florentini sepulcrum, sed jam pridem vacuum; nunc autem in alia templi parte est. Porro id constat ex cavato lapide, quinque fulcris seu columnis nixo. Opertum est altero lapide, exhibente S. Florentinum habitu regio et jacentis in modum. Qui pie huc peregrinantur, ante hominum memoriam solent ter genibus reptare sub sepulcrum; unde inferior tabula, licet ex duro sit lapide, plane trita est. Qui religiosus ritus adhuc obtinet multis in locis; et in Belgio nostro incognitus non est. Quum S. Florentini sepulcrum impedimento aliquando esset ceremoniis sacris, meus decessor, inquit R. V. Morel, id prius transferendum curavit post chorum, dein in capellam lateralem: quo etiam delatæ reliquiæ, quæ extra sepulcrum conservantur. Huc itaque conveniunt peregrini; qui olim frequentissimi erant, nunc autem pauciores, quamquam crescere iterum incipiat eorum numerus. Mutationis illius, addit R. V. Morel, hæc fuit causa. Decessor meus, arbitratus ceremonias pristinas, quæ pro amentium sanatione fiebant, sæculo XIX esse indignas, sustulit omnem hanc pietatem.
[9] [quo ritu ibidem ille sanctus pro salute amentium olim coleretur;] Hæc autem in eo erat posita ut adducerentur Bonetum amentes et novem diebus coleretur eorum nomine S. Florentinus. Tonsis crinibus (qui pœnitentiæ profitendæ vetus mos) et rubra quadam veste induti (in memoriam forte vestis candidæ seu purpureæ, quacum Christus in domo Herodis, ut fatuus qui se regem credebat, illusus est) intererant quotidie missæ sacrificio, quod pro eorum salute celebrabatur. Absolutis sacris, stola eos circumligabat presbyter aut, ut in ultima de S. Florentini gestis tabula pictum est, collo stolam imponebat. Demum ubi presbyter absolverat preces super amentem in templo, deducebatur is ad fontem S. Florentini (vide supra num. 3) et aqua super ejus caput fundebatur. Hæc tribus primis diebus. Diebus quarta, quinta et sexta ligabatur amens in unis ex trinis cunis, quæ in inferiori templi parte prope capellam S. Florentini exstabant, atque ibi diurnum nocturnumque tempus transigebat. Per ablationem autem illarum cunarum maxime factum est ut intermissa fuerit ad S. Florentini sepulcrum peregrinatio seu potius ut eo non amplius adducantur amentes, quamquam alii interdum pro eis ibidem supplicatum adhuc veniant. Certe incommoda erat hæc trium dierum totidemque noctium in templo habitatio: sed nonne fieri posset, quod Ghelæ in templo S. Dymphnæ? Huic templo adjectum est parvum nosocomium, pluribus instructum cubiculis, quorum fores in templo patent, ut inferius explicabimus. Sed Bonetum redeamus. Tribus ultimis diebus peragebantur fere eædem ceremoniæ ac tribus primis diebus; atque insuper ter quotidie subtus S. Florentini sepulcrum transibat amens. Innumeræ, ait R. V. Morel, hic olim factæ sunt sanationes et capella S. Florentini ante extremum sæculum XVIII plena erat anathematibus, oblatis in earum memoriam. Hoc etiam sæculo pluribus liber mentis usus restitutus est: quod vero ante hominum memoriam semper singulare visum est, qui, perfuncti novendiali illa exercitatione, valetudinem animi non recuperabant, ordinarie paulo post moriebantur. Porro, licet religio illa abolita fuerit et incolarum pietas generaliter plurimum refriguerit, perseverat tamen passim eximia de S. Florentini patrocinio fiducia; quæ si recte excolatur, ut ab optimo præsenti parocho exspectandum est, valere potest maxime ad sacramentorum frequentem usum revocandum et ad honorem suum aliis christiani hominis officiis restituendum.
[10] [singularium amentium sanationis non servata memoria, sed militis impotentis.] Licet autem tot illic homines mentis sanitatem adepti fuerint, de nullis tamen servata est memoria aut, si servata fuerit, hæc cum parochialibus libris perierit. In baptismali tamen libro sequens legitur prodigium, gallico narratum idiomate: Die 29 augusti anni 1705 huc advenit Petrus Montbrun, natione Nannetensis et miles regius tormentarius; qui quum die 26 junii, proxime præterita, ruderibus rupti Theodonisvillæ pontis obrutus fuisset, toto corpore impotens factus erat. Jussu medicorum Theodonisvillæ Borbonias aquas (non procul a Lingonibus) petebat, curru vectus. Ut autem Bonetum accessit, a commilitonibus adjutus et nixus fulcris, contulit se summo conatu in chorum templi ibique super S. Florentini sepulcro, cujus antea magnam famam audiverat, fervidas Deo preces obtulit, rogans eum per intercessionem hujus sancti ut se bonæ valetudini restitueret. Sensit tum in toto corpore sanguinis tremulum motum et eodem temporis momento sanatus est in præsentia octodecim militum, qui cum eo ad Borbonias aquas pergebant (olim enim ibidem versabantur multi milites a die 30 julii usque ad 2 octobris [Dictionnaire universeI de la France, tom. I, pag. 413.] ); RR. PP. Hieronymi et Urbani, Recollectorum Gondulficurtis; pictoris Dombal, tum in Bonetensi templo pingentis; totius parœciæ, quæ continuo accurrit; atque in mea ipsius. In gratiarum actionem jussimus campanas pulsari (de campanarum sonitu, cum miracula patrantur, diximus alibi) et hymnum Te Deum cantavimus. Mense posthac denuo transiit dictus Montbrun, bene valens et gratias acturus Deo et fideli ejus servo S. Florentino. Factum hac die 23 octobris anni 1705. Vaultier parochus Boneti.
[11] [Observantiæ olim et partim nunc Ghelæ in usu;] Nullus dubito quin religio illa, quam olim Boneti pro amentium valetudine observatam fuisse diximus, plurimis admirationem creatura sit. Non tamen erat singularis aut illi loco propria. Similes fere ritus (ut jam insinuavi) in Belgio usurpabantur et adhuc usurpantur. Ghelæ enim in provincia Antverpiensi S. Dymphna, natione Hiberna et martyr in Ghelensi oppido, atque Rothnaci S. Hermes, martyr Romanus, in has partes olim translatus, similiter eximia veneratione coluntur, tum ut amentibus rationis usum a Deo impetrent, tum ut valentibus ejusdem conservationem exorent. Ineunte sæculo XVII sequentia Ghelæ in more erant posita [P. D. Kuyl, Legende der martelaren van Gheel, SS. Dimphna en Gerebernus, Antwerpen, 1860, pag. 26.] : I Infirmi, amentes aliique, ut aliquantisper rationis usum adepti erant et a presbyteris judicabantur idonei, peccata sua sacramentali confessione expiabant et S. Eucharistiæ sacramento reficiebantur; II ter circuibant templum totiesque nudis pedibus sub feretrum S. Dymphnæ repebant, recitantes interea tricies orationem dominicam, scilicet ter in honorem SS. Trinitatis; decies quinquies in memoriam quindecim Christi Domini effusionum sanguinis; septies ad venerationem septem dolorum B. Mariæ Virginis et quinquies ad laudem S. Dymphnæ; III novem dies commorabantur in nosocomio, quod juxta pronaum ad latus dextrum ingredientium S. Dymphnæ templi ædificatum est et adhuc exstat; IV intra id tempus accedebat ad eos quotidie presbyter, orationes præstitutas super eos recitans eisque aquam, vino mixtam, seu ablutionem calicis bibendam porrigens; V pro majori pœnitentia vetabantur vestes mutare; VI offerebant S. Dymphnæ tantum frumenti, quantumdem ipsorum pendebant corpora; quam ob causam bilanx erat in minori choro, cujus altera lanx sedilis formam habebat, altera sacco instructa erat; frumentum autem istud solebat ostiatim mendicari. Nunc autem pleræque illæ ceremoniæ omittuntur; ita ut id solum nunc observetur ut rari amentes, qui novem dies nosocomio S. Dymphnæ includuntur, a presbytero quotidie orationibus aliquot adjuventur et sanctæ martyris reliquiis benedicantur, dum propinqui aut alii novendiales preces recitant.
[12] [item Rothnaci, ubi anno 1597 novenaria circuitio et novendialis lotio suppressa fuit. Aliæ observantiæ. Privilegia lotorum inscriptorumque libro S. Hermetis.] Rothnaci nonnulla olim in more erant posita, quæ Mathias Hovius, archiepiscopus Mechliniensis (Rothnacum scilicet prius subditum fuerat præsuli Cameracensi, dein post diœceseon novarum in Belgio erectionem Mechliniensi, nunc autem Gandavensi), collegiale S. Hermetis templum visitans, die 3 novembris anni 1597, decreto proposito, abolita voluit. Ante enim quam infirmus exorcizaretur (amentes enim illo ævo sæpe adhuc, ut etiam nunc in oriente fit, dæmoniacorum loco habebantur,) novem vicibus eum circuibant clerici; quemadmodum etiam in Officio defunctorum moris est: timebat enim præsul ne hoc ritu locus fieret superstitioni. Alter ritus, ab eodem illustrissimo viro suppressus, in novendiali lotione constitutus erat. Vir scilicet fidus, designatus a capitulo, quotidie infirmos in frigidum aut tepidum balneum mittebat, dum interea duo cerei in choro coram altari maximo, tertius coram altari S. Hermetis arderet, et quartus anathematis seu donarii loco in lance coram S. Hermetis feretro jaceret; sacerdos vero missam balnei diceret, prima die in honorem Spiritus Sancti, postulans per intercessionem S. Hermetis ut Dei benedictio novendiali pietati accederet, ut per spiritum scientiæ intelligeret infirmus rerum terrestrium fragilitatem et stabilitatem cælestium et ut per spiritum fortitudinis adversa hujus sæculi constanter ferret et præsenti vita præpararetur ad æternam. Quum itaque balnei usus indecens visus esset pientissimo præsuli, jussit ejus loco amentes aspergi aqua benedicta, cui reliquiæ S. Hermetis (tunc nondum invaluerat Romani pontificis vetitum) immersæ fuissent. Præter illas consuetudines vigebant et adhuc vigent aliæ. Offerebantur scilicet pluries centeni pulli gallinacei, qui ad templi utilitatem vendebantur; aut cerei et imagines cereæ et argenteæ: quæ posteriora donaria nunc potissimum afferuntur. E regione altaris S. Hermetis, sub arcu in muro constructo exstat adhuc scamnum, uncis ferreis instructum, in quo, ut olim, sic etiam hodie furiosi sedent, dum preces super eos recitantur a presbytero aut ab aliis pro iisdem Deus oratur. Precibus autem istis continentur fere initium Evangelii secundum Joannem et orationes aliquot in honorem B. Mariæ Virginis, S. Hermetis, SS. Cornelii et Cypriani et SS. Trinitatis. Dum autem preces illæ fiunt, extenditur stola super capita, asperguntur homines aqua benedicta et reliquiæ S. Hermetis porriguntur ad osculum: quibus peregrini multi, sæpius interiorem aut exteriorem templi ambitum circumeuntes, alias multas addunt orationes. Neque amentes solum ita benedici amant, sed validi etiam; præcipue vero pueri, a matribus oblati. Magnum negotium olim erat libro amentium seu S. Hermetis inscribi, quod singularia hinc orirentur privilegia, saltem si qui simul balneo legitime fuissent loti. Quum enim suicidæ, sive libera mente, sive furore aut amentia funestas sibi manus intulissent, sepultura ecclesiastica privarentur eorumque bona non hæredes sequerentur, sed fiscum; qui libro inscripti fuerant et in balneum missi, duplici hac pœna prorsus eximebantur: sed ut balnea suppressa sunt, periere simul privilegia; et tanto major numerus inscriptus fuit S. Hermetis aut confratrum libro, qui jam non solis amentibus, sed omnibus facile patebat [Hagiographie de l'illustre martyr S. Hermès, patron de Renaix. Renaix, 1860, pag. 48 et seqq. passim.] .
[13] [Incusatio superstitionis generatim repulsa a Joanne Wiggers.] In his plura jam pridem male oluerunt apud plurimos. Unde Joannes Wiggers, ortu Diestensis et professione Lovaniensis theologus: Quæret aliquis, inquit [Commentaria in 2. 2. D. Thomæ, de Virtutibus, tract. VIII, cap. V, dub. XV, num. 98 et seqq.] , quid dicendum sit de multis et variis cæremoniis, adhiberi solitis solemniter in diversis locis ad effectus quosdam obtinendos, ut … ad liberandos energumenos a dæmone in municipio Gelensi et in aliis ecclesiis: quæ tamen cæremoniæ vim non habent aliquam naturalem ad tales effectus; neque videntur pertinere ad Dei vel sanctorum cultum aut venerationem. Respondetur ejusmodi cæremonias, quamvis, si recenter et a privatis adinvenirentur et adhiberentur ad similes effectus, merito haberentur suspectæ imo et superstitiosæ, tamen non facile esse damnandas illis in locis, ubi antiquo et solemni usu sunt frequentatæ a quovis genere hominum, etiam a bonis ac piis, præsertim eo quod satis semper episcopis et ordinariis locorum fuerint cognitæ, nec etiam nuntios apostolicos cum potestate legati potuerint latere, qui in locis satis vicinis sæpius resederunt: neque interdictæ aut prohibitæ reperiuntur. Quare pie de illis potest credi, quod aliquando viris aut religiosis fuerint divinitus suggestæ: quodque iis mediantibus voluerit Deus suam benignitatem et (ut sic dicam) benevolam humanitatem hominibus demonstrare ad intercessionem suorum sanctorum talibus in locis, ut per hujusmodi effectus homines ad se attraheret ac in fide catholica et sancta spe confirmaret, utque ad ipsum homines in suis necessitatibus confugerent et ab illo salutem tum corporalem tum spiritualem exposcerent. Possunt autem istæ cæremoniæ sanctum quoque habere usum, v. g. piam aliquam significationem, qua rememorentur mysteria salutis nostri, vel servire ut animus excitetur ad devotionem, aut foveatur in illa, ne fervorem conceptum mox remittat, vel ut diutius opera pia et pœnalia exerceantur, quæ etiam serviunt ad exercitium obedientiæ et ad mortificationem affectuum, quibus solent satis adversari. Insuper etiam multum valet oratio justi. Quibus subdit in Scripturis sanctis legi Deum per diversas cæremonias externas contulisse diversos effectus corporales hominibus.
[14] [Animadversiones in donaria, maxime in ea quæ speciem redemptionis habebant: ritus ponderandi frumenti, tantumdem pendentis quantum infirmus.] Verum enim vero in hoc rerum genere multi mihi videntur peccare, quod, rerum originibus non intellectis, plurima illicita pronuntiant, quæ tamen hanc notam non merentur, sive vetustæ ecclesiasticæ disciplinæ reliquiæ sint, sive ejusdem imitamenta; nunc autem mira apparent, quoniam disciplina illa partim aut omnino interiit. Ut primum de donariis dicam, ea duplicis erant generis: alia meram eleemosynarum formam habebant, sive numerata pecunia esset, sive ministeria ecclesiastica, sive fructus terræ, animantia aut alia id genus; alia vero redemptionem quamdam imitabantur, ita ut res rei secundum similitudinem quamdam substitueretur: quæ ratio in hominum natura constituta esse videtur et semper in sacrificiis usuvenit, quum in iis victimæ mactatione significetur Deum humanæ vitæ et mortis esse dominum. Hujusmodi erant oblata frumenta, cera, casei aliaque cibaria ejusdem ponderis, quod pendebant peregrini; cerei ejusdem magnitudinis ac eorum erat statura; imagines cereæ et argenteæ, quibus aut integri pueri et viri aut membra quædam infirma repræsentabantur: atque hæc postrema nondum cessasse nemo non novit. Utrique generi suæ olim propriæ erant benedictiones, quarum specimen habes in Sacerdotali seu Rituali Romano, quod Albertus Castellanus, Venetus, ordinis Prædicatorum collegit et hæredes Petri Rabani anno 1554 typis Venetis ediderunt. Benedictionem muneris, quod offertur in ecclesia, omitto, quoniam nil singulare ea continetur; sed subjiciendus videtur Ordo ad ponderandam personam, per votum obligatam dare de aliqua re quantum ponderat corpus ejus, sicut triticum, oleum, ceram, vinum vel alia; sacerdos dicit ℣ “Adjutorium nostrum.” Quo dicto ponit personam ponderandam super lancem vel tabulam more solito et dicat antiphonam: “Benedicimus Deum cæli: et coram omnibus viventibus ei: quia fecit nobiscum misericordiam suam.‘ Et intonet: “Te Deum laudamus… In te Domine, speravi; non confundar in æternum.” Quo finito, dicat ℣ “Salvum fac servum tuum vel ancillam tuam.” ℞ “Deus meus, sperantem in te.” ℣ “Mitte ei, Domine, auxilium de sancto.” ℞ “Et de Sion tuere eum.” ℣ “Esto ei, Domine, turris fortitudinis.” ℞ “A facie inimici.” Deinde sequitur psalmus “Laudate pueri” totus cum Gloria et Sicut erat. ℣ “Domine, exaudi orationem meam.” ℞ “Et clamor.” ℣ “Dominus vobiscum” ℞ “et cum spiritu tuo.” “Oremus.” Oratio: “Suscipe, sancte Pater, omnipotens, æterne Deus, tuorum preces et supplicum vota; et per sanctissimi Filii tui Domini nostri Jesu Christi et genitricis Mariæ et sancti tui N. intercessionem præsta nobis ita beneficia tua cognoscere ut in gratiarum semper actione maneamus; ut, dum fideles tui pro quacumque petitione ad te vota emittunt, protinus tua largiente clementia ejus postulata concedens *, te miserationum Dominum fateri et laudare mereamur. Per eumdem Christum Dominum nostrum.” ℞ “Amen.” Et aspergantur omnes aqua benedicta. Quum vero hæc ab Italo Italis scripta sint, hinc patet illum ponderandi usum non observatum fuisse a solis Saxonibus, in Germania, Belgio et Anglia consistentibus, eorumque vicinis Veromanduis et Insulensibus, unde exempla sua sumpserunt Cangius [Glossarium latinum Cangii, V° Ponderare.] et Carpentarius [Supplementum Glossarii latini Cangii, V° Ponderare.] ; verum etiam, non secus ac saxonicum Weregeldum, quæ etiam viri rei redemptio erat, ultra montes propagatum fuisse.
[15] [Animadversiones de ritu imponendæ stolæ,] Mos stolam capiti imponendi aut collo circumdandi nullam etiam admirationem creare debet. In celeberrimo Manuali, toties typis repetito, exorcismorum, conscripto a Maximiliano ab Eynatten, canonico et scholastico Antverpiensi, quo continentur instructiones et exorcismi ad ejiciendos ex corporibus obsessis spiritus malignos aliaque id genus, hæc leguntur initio: Sacerdos exorcizaturus, alba vel superpelliceo cum stola indutus, aliam stolam afflicto super humeros in modum crucis imponet. In aliis quoque rerum adjunctis similis fiebat cæremonia. In Charta pro fundatione hospitii S. Joannis Baptistæ Bruxellensis de anno 1211 statuitur ut novitius, sive frater, sive soror, peracta quatuor mensium probatione, si … unicorditer placuerit, sæculo et propriis ac propriæ voluntati renunciet, votum continentiæ sub stola in manu sacerdotis deponat [Carpentier, Suppl. ad Cangii Glos. V° Stola.] ; et similiter in charta pro fundatione hospitii S. Gertrudis de anno 1255 [Miræus, Diplomat. supplementum, pag. 610.] . Non aliter jurabant homines sub stola [Cangius, Glossarium latinum, Vis Juramentum sub stola, et sub stola Jurare.] ; atque nunc adhuc passim in Belgio benedicuntur matrimonia, aut certe sponsa eo modo benedicitur, et nupturientium manus stola colligantur. Ast quid hæc prosequor, quum passim benedicendorum capitibus stola imponatur? Si quæras quæ hujus consuetudinis origo sit et ratio, hæc proculdubio constituenda est in communi illo sacramentalium rerum fonte, ipsam dico naturam humanam, qua homines amant exteriora et palpabilia signa verbis adjicere: unde nil olim fere fiebat, maxime apud populos ex stirpe germanica, quin corporeæ cujusdam rei tactus aut traditio intercederet.
[16] [rependi sub feretro, ejus tangendi etc.] Atque huc fere etiam refer morem rependi sub feretro, tangendi feretrum gena, ore, manu, atque aliquando etiam baculis; quibus, ut ad diem 21 hujus mensis ostendimus, rupta aliquando fuit S. Wendelini reliquiaria capsa. Neque hæc facta sunt aut nunc fiunt, quasi virtus aliqua mirifica inde scaturiret, sed potius propter communem illam animi propensionem, qua quam proxime accedimus ad ea in quæ magno amore, spe et cupiditate ferimur, ea amplexamur, osculis tegimus et, si fieri posset, nobismet ipsis conjungeremus. Ita genua, pedes hominum adeoque scabella complectimur, ipsaque vestigia adoramus, deosculamur; mutuas imagines amatores lacertis stringunt et basiis implent, icunculasque, crines et alia id genus pectore aut digito circumferunt. Sed frustra his inhæreo; quum ea tantopere humanæ naturæ insita sint, ut quocumque te vertas obviæ tibi sint externæ hujusmodi interiorum affectuum significationes; quas sæpe explicare difficile est, quoniam nimium nos latent qui inter corpus et animam intercedunt nexus; sed satius videtur multa simplicitate probare, quam inepta superbia irridere. Adde hæc passim veterum patriarum consuetudinum esse reliquias, quæ olim non in solis sanctis, verum etiam in parentibus, principibus aliisque majoribus venerandis plerumque observabantur; nunc autem, quum in rebus profanis paulatim obsoleverint et in sanctorum cultu perseverarint, miræ interdum videntur et superstitioni proximæ, non alia de causa quam quod in earum originem non inquiritur.
[17] Balnea sua tuebantur Rothnacenses, quod amentibus curandis opportunum remedium esset; [Unde orta consuetudo mittendi amentes in balnea.] neque ea superstitionis damnabat Mathias Hovius, sed indecentiæ. Et sane extremo sæculo XVI, quum in his tractibus parcissimus esset balneorum usus, quum omni tempore in partibus septentrionalibus, ut ex Vita S. Ottonis, Bambergensis episcopi et Pomeranorum apostoli, liquet, baptismus, per immersionem collatus, incommodis plenus visus sit, quumque in Belgio post concilium Tridentinum eadem baptizandi ratio in locis, in quibus adhuc obtinebat, similibus de causis suppressus fuerit, nemo mirari potest non placuisse Mechliniensi præsuli Rothnacensium lavandi morem. Hi quidem naturale medicamen esse affirmabant; neque ego contra ibo; verumtamen hæc hujus instituti origo non erat. Qui ad S. Hermetis feretrum ducebantur, sæculo XVI passim non habebantur amentes, sed pro inolita persuasione dæmoniaci atque energumeni: quare ad hanc usque diem S. Hermes, uti etiam S. Dymphna, vix sine domito diabolo aut catenis alligato pingitur. Jam vero in antiquissimis universæ Europæ exorcismorum formulis habes orationem: Domine sancte Pater omnipotens, æterne Deus, Pater Domini nostri Jesu Christi, qui illum refugam tyrannum gehennæ deputasti etc., scilicet in vetustissimo Pontificali Anglicano monasterii Gemmeticensis [Martene, de Antiquis ecclesiæ ritibus, tom. III, pag. 500.] , in codice ms. S. Gatiani Turonensis, sæculo X aut IX exarato [Ibid. pag. 505.] , in duobus sæculi XII [Ibid. pag. 510.] , in Vindobonensibus sæculi X et sequentium [Gerbert, Monumenta disciplinæ Germanicæ, tom. II, pag. 130.] et in multis aliis; atque hæc oratio recitabatur super energumenum, dum in balneo esset, ex aqua benedicta præparato, uti constat ex Pontificali Anglicano monasterii Gemmeticensis, in quo quippe illi orationi præmittitur rubrica: Ex hac (scilicet benedicta) aqua præparetur ei omnis usus in cibo et in potu; sed et balneum, ut interius exteriusque illa invigetur. Similiter in Ritu et ordine conficiendi aquam benedictam, tempore mortalitatis seu etiam furoris hominum vel rabiei bestiarum celebrandam; ut quicumque ex ea gustaverit, mentis et corporis recipiat sanitatem; quem ex codice Uticensis monasterii produxit publico Martenius; legitur ad calcem [Martene, de Antiquis etc. tom. III, pag. 530.] : Atque his ita peractis, omnes, præeunte cruce, ordine quo venerunt, in sacristiam revertentur. Deinde lavantur in aqua sic benedicta furiosi, qui sanitatem ex hujusmodi lotione consequi solent. Persuasum enim erat dæmonem ex parte corporis sanctificata signo crucis, aqua benedicta aut aliis rebus fugere in aliam; adeoque satagendum esse ut nullus ei locus relinqueretur; et nil proinde magis aptum esse quam ut interius exteriusque dæmoniaci corpus aqua benedicta contingeretur; eademque de causa jubebatur aliquando diabolus non tantum corpore exire, sed ex singulis membris, ut in citato S. Gatiani Turonensis codice cernitur, ubi exorcista ad dæmones: “Exite velociter, ait [Ibid. pag. 502.] , de capite illius, et de capillis ejus, de toto isto homine, de vertice, de fronte, de superciliis, de oculis, de temporibus;” et dein omnes percurruntur corporis partes, quales illo ævo physiologis notæ erant. Atque in his magnam simplicitatem constitutam fuisse libenter dabo; sed superstitionem quis in his reperiet?
[18] [Jejunium cum multis singularibus observantiis dæmoniacis, qui plerumque amentes tantum erant, olim impositum;] Singularia etiam passim observabantur in delectu ciborum et vestium; quæ totidem prisci modi celebrandi jejunii et faciendæ pœnitentiæ reliquiæ et vestigia sunt. In ambobus codicibus sæculi XII Vindocinensi et bibliothecæ regiæ Parisiensis fuse describitur jejunium dæmoniacis imponendum [Martene, de Antiquis etc. tom. III, pag. 520.] . Hoc jejunium, sic ibidem legitur, providebit unusquisque, qui a dæmonio vexatur, XL diebus et XL noctibus. Primam hebdomadam jejunet quotidie usque ad vesperam et tunc manducet subcinericium panem frigidum, cum sale et aqua benedicta factum, et bibat aquam benedictam. Et tunc præterea alias hebdomadas quinque nihil aliud manducet nisi panem tertia die coctum (seu durum), cum lardo super unam noctem cocto (seu frigido), et cervisiam tres noctes habentem (seu fermentatam), vel si vinum habet, tantum staupum plenum vino bibat, et numquam inebrietur. Et quando primum legatur super infirmum hominem, det illi presbyter aquam benedictam cum sale benedicto bibere et cum absynthio mixta donec evomet. Manus autem, neque faciem, neque pedes, neque ullum corporis membrum in illis sex hebdomadibus lavet nisi cum aqua benedicta… In extremo jubeatur illi ut duo genera piscium, tineam scilicet et anguillam non gustet, nec de ullo genere bestiarum vel volatilium. Et si firmiter istud jejunium cum oratione et pura confessione servaverit, credimus de misericordia Dei et vere confidimus quia de omnibus incentivis diabolicis, Domino largiente, liberabitur. In codice Vindobonensi sæculi X, quem partim edidit Gerbertus [Monumenta veteris liturgiæ Alemannicæ, tom. II, pag. 128 et 129.] , similia occurrunt. Ecce tibi: Quando venit aliquis vexatus a dæmone, tunc presbyter consignet eum cum tribus collectis. Jubet eum postea exire de ecclesia et despoliari vestimentis suis in secreto loco. Interim autem cantet letaniam. Benedicat salem et aquam. Tunc induat eum vestimentis novis aspersis cum aqua benedicta, et tunc vadat ante altare et jejunet usque ad nonam et presbyter cantet missam pro eo et det ei sacrificium per VII dies et maneat cum presbytero usque ad XV dies, nihil comedens nisi panem et salem, et, si presbyter permittit, pisces, legumina, cum benedictione salis et aquæ. Et si tunc non prævaluerit inimicum superare, tunc faciat usque dum Deus dignetur super illum facere misericordiam; quia Dominus dixit: “Hoc genus in nullo potest exire, nisi in oratione et jejunio.” Nihil comedes, neque bibes, nisi prius de aqua benedicta. Non comedat de capra; nec caseum, nec putirum *; nec nihil quæ illa generat; nec caput ullius pecudis; nec de pisce, et usque ad XV dies abstineat se ab uxore sua et illa similiter a viro suo; et usque ad plenum annum non comedet in die dominico factum panem; nec hanc carnem, quæ in ipso die occiditur; nec calidam cerevissam in dominico factam; et nihil calidum manducet nec bibat, usque dum vixerit.
[19] [non videtur id superstitiosum fuisse.] Quæ hic afferuntur de selectu ciborum, alio quam qui ad jejunium spectet seu abstinentiam, a superstitione haud vacua videntur Gerberto: sed hic non advertit universum illum ciborum selectum, quum ille liber scriptus est, spectasse ad abstinentiam; selectum autem ciborum omni ævo alium fuisse in Oriente, alium in Occidente; numquam eumdem, neque etiam recitentiori ævo, ubique locorum per totum patriarchatum latinum observatum fuisse; et demum in singulis regionibus eumdem selectum non semper perseverasse, sed alium fuisse aliis temporibus. Et quidem, si res ipsa spectetur, nil refert utrum carnem comedas et a pisce abstineas an comedas piscem et abstineas a carne; utrum ovinam admittas carnem et abjicias bovinam, an contra; utrumque avibus vesceris et oleribus panemque seponas, an solo pane contentus sis: quum in panis, olerum, avium, bovinæ et ovinæ carnis pisciumque usu aut abstinentia nulla virtus posita sit; sed ea jejunii pars, quæ selectu ciborum continetur, hinc maxime suam laudem habet, quod libertas restringitur seu humana libido, ad rerum varietatem prona, domatur; adeoque quatenus aliquis huic libidini sive sponte sive excerta lege modum imponit, carnem suam mortificare dicitur, nequaquam autem superstitiose agere; contra in superstitionis crimen incideret, si singularem vim, aliam quam naturalem, speraret ex comestione aut omissione alicujus cibi. Quamobrem in dijudicandis id genus rebus cauti simus oportet, maxime in observantiis quæ in sacris locis usurpantur: quæ enim ibi plerumque fiunt, veteris disciplinæ reliquiæ sunt, ut jam monui, neque satis monere possum. Si quis tamen a me quærat utrum videantur illa omnia retinenda aut in usum reducenda, luculente respondebo. Plurima ex his nituntur persuasione, olim passim recepta, amentes fuisse a dæmone obsessos; quæ persuasio quum falsa fuerit, quæ inde fuere orta, omittenda videntur. Verumtamen omnes exorcismos abjiciendos esse nemo dixerit, sed eos tantum qui singulares sunt et diversi ab iis, qui in benedicenda aqua, sale, templi area et similibus rebus adhibentur. In aliis autem rebus selectus habendus, ita ut ex una parte populus non privetur externa pietatis exercitatione, ex altera autem ne causa irridendi detur iis qui deforis sunt. Addiderim demum de pluribus, quas hic non attigi, luculente scripsisse Norbertum Pampichler, Seittenbergensem monachum, in egregia de sacris peregrinatiobus rebusque connexis dissertatione theologico-dogmatica, qua illarum omnium honestas et utilitas ex sacris literis et primorum ecclesiæ sæculorum traditione ostenditur. De recitatione autem initii evangelii secundum Joannem aut aliarum sacri codicis partium, nil ipse habet; quare cogitaveram de ea quoque re hoc loco dicere; verum præter mentem tam longa hæc facta est digressio, ut hic calamus ponendus videatur; seu potius referendus ad S. Florentinum, cujus cultus explicandus est.
[Annotata]
* concedentem
* butyrum
§ III. Festum translationis; pius peregrinantium concursus; templum S. Florentini a S. Gerardo ædificatum. Ejus ætas et patria.
[Festum translationis S. Florentini et annua supplicatio cum peregrinorum concursu.] Numero hujus Commentarii 2 diximus olim in universa diœcesi Tullensi celebratam fuisse die 18 maji S. Florentini translationem. Ast ut de gestis hujus sancti nihil habent Benedictus Picard et Calmetus, sic quoque plane hanc translationem omittunt; nihil etiam de ea me docere potuit R. V. Morel. Arbitror autem eam nihil aliud esse quam reliquiarum exaltationem seu solemnem ejus ex humo deductionem; quamquam damnare non ausim eum qui contenderit S. Florentinum prius in alio Boneti loco fuisse sepultum ac postea ad id templum translatum. Nunc etiam Boneti id festum non agitur; sed octava Corporis Christi solemnis instituitur supplicatio ad fontem S. Florentini, atque in ea deferuntur hermæ seu mediæ statuæ SS. Pirmini et Florentini. Hanc potissimum diem seligunt exteri, quibus lubet ad S. Florentini sepulcrum peregrinari. Fueritne substituta hæc dies translationis festo dubitari potest; equidem non credo; sed æstimo hunc usum inde esse ortum, quod passim in Gallia et Belgio peregrinationes communes olim fiebant circa pentecostalia festa.
[21] [Reliquiæ hactenus servatæ et paucis ecclesiis communicatæ.] De visitatione reliquiarum S. Floretini nulla videntur exstare monumenta medio sæculo XVIII antiquiora. Die autem 24 maji anni 1752 Scipio Hieronymus Begon, episcopus Tullensis, in mandatis dedit Paulo Hussenot, parocho Gondulficurtis et decano, ut, in præsentia quatuor proborum testium sepulcrum seu capsam reliquiariam S. Florentini aperiret, aliquot inde excerperet particulas, in pyxidibus nitidis et decentibus inserendas; has pyxides prius benedictas sigillo clauderet non secus ac loculum et de omnibus quæ peragerentur commentarium authenticum conficeret. Concessit prævie episcopus ut novæ illæ pyxides circumferrentur in supplicationibus solemnibus et publico exponerentur. Dum extremo sæculo XVIII alibi in Gallia fureret impietas et innumera deleret sacra pignora, intactas reliquit S. Florentini reliquias, quæ anno 1809, (ut constat ex epistola R. V. Faverotte, parochi Bonetensis, ad Ill. V. d'Osmond, episcopum Nancejensem,) servabantur in sacello, dicto sacello reliquiarum S. Florentini. Postulabat his literis R. V. Faverotte licentiam donandi aliquot reliquias rectrici hospitalis domus S. Nicolaï de Portu; quam concessam fuisse credibile est. Videntur etiam S. Florentini reliquiæ servari in ecclesia de Gelaucourt, cujus patronus est et quæ annexa est ecclesiæ de Battigny, in minore pago * de Colombey. Ignoro autem an in Uruffe etiam S. Florentini reliquiæ existant; sed in hac parochia, in vicinia et alibi pro restauratione valetudinis infirmorum animantium invocatur, quippe qui, dum viveret, porcos pavisse traditur.
[22] Demum, ut tradit P. Benedictus Picard [Histoire de Toul, pag. 23.] , in ambitu parochiæ Domni Germani, ad meridiem seu potius ad occidentem hiemalem Tulli in pago * Tullensi sitæ, [In vicino vico domni Germani, nunc autem Charmes-la-Cote, sæcul X S. Gerardus in S. Florentini honorem] sæculo X ecclesiam seu capellam titulo S. Florentini consecravit S. Gerardus episcopus eamque dono dedit S. Mansueti monachis. Indicatur hæc ædes sacra in mappis topographicis Cassinii, sed præteritur a Grille de Beuzelin [Rapports sur les monuments des arrondissements de Nancy et de Toul, pag. 111 et 112.] . Neque mirum; nam, ut me monuit R. V. Morel, rebellionis gallicanæ tempore destructa est et ejus loco postmodum crux erecta. Capitur nunc pristinæ hujus capellæ sedes intra fines parochiæ Charmes-la-Côte, quoniam termini parochiarum mutati sint. Plane scilicet certum est olim in parochia Domni Germani hanc sitam fuisse ecclesiam. Exstat enim adhuc diploma, quod anno 1112 dedit Ricuinus, S. Gerardi in sede Tullensi successor et quo præcipua hujus ecclesiolæ fata innotescunt. Quum nullum antiquius de S. Florentino habeamus documentum, dabimus id integre [Gallia Christiana, tom. XIII, pr. col. 482 et seq.] . In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus sancti. Riquinus, Dei gratia sanctæ Tullensis ecclesiæ minister et servus, universis hujus sanctæ sedis fratribus et filiis servare unitatem spiritus in vinculo pacis. Summopere vigilandum est rectoribus ecclesiarum ut infatigabilis ardore desiderii fideliter elaborent in cultura vineæ agrique dominici, quatenus veniente summo patre familias sub tempore messis et vindemiæ cum fructu multiplici servi non segnes et desides, sed parati et vigiles valeant inveniri; ad cujus piæ intentionis propositum utile est et necessarium sanctorum prædecessorum exempla semper oculis imitanda proponere, quorum sectantes vestigia rectos gressus in via Dei dirigere, beatique et immaculati in lege Domini studeant ambulare. Sanctus denique prædecessor noster Gerardus, cui vita fuit splendor clarissimus orbi, erga reparationem ecclesiarum Dei devotionem extendens pii desiderii sui, in parochia villæ Domni Germani revelatione divina oratoriolum construxit in honore beati Florentini, quod secundo cal. augusti persolemniter dedicavit, et ab omni censu et servitio auctoritate pontificali liberum perpetualiter constituit, abbatique sancti Mansueti primi pontificis et protectoris nostri disponendum et providendum commisit, cujus sancti et apostolici præsulis ecclesiam, quoad vixit, speciali prærogativa dilectionis, quantum potuit, restruxit, coluit et provexit; fideles autem, qui adfuerunt, ad dotem altaris beati Florentini hæc prædia contulerunt, Vidradus jornale unum in Hungoni valle, Humbertus jornale unum in Lamberti boscho, Lierna jornale dimidium in confiniis S. Apri, Gobertus jornale unum in grandi-campo, Hildimus jornale unum in confinio Wauræ, Erlevaldus jornale unum super Malheni vallem, Andrada jornale 1 in Taurili, Gundenus jornale 1 in confinio S. Medardi, Nortaudus jornale unum in Lamberti boscho, Lantrannus ibidem jornale I, Avenildis jornale dimidium in Rovei pratis, Paviardis jornale dimidium in Roves pratis, Genulfus jornale dimidium in prato Gileranni, Winibertus jornale unum in confiniis sancti Apri, Norgaudus partem prati ad carradam feni, Gerbaldus partem vineæ ante hostium ipsius ecclesiæ, Fulcherudis vineam unam ad duo modia vini, Girhildis partem vineæ ad duo modia vini, Albricus partem vineæ ad unum modium, Ermenaldus partem terræ in loco ubi oratorium ipsius Sancti situm est. Dedit Asperus VI pedes terræ, Hildineus sex, Gubaldus VI, Hispierus sex.
[23] [ecclesiolam construxit, quæ ineunte sæculo XII restaurata est et nova dote aucta, ut ex Ricuini episcopi literis constat.] Succedenti tempore, cum præesset ecclesiæ beati Mansueti dilectus filius noster abbas Theomarus vir honestate morum vitæque religione merito venerandus, mulier quædam Deo vota nomine Bertrada, mutato sæculari habitu, remotius vivere proposuit, prædictamque beati Florentini ecclesiam veterno jam situ deciduam reparare instituit, et ad hoc interventu jam dicti abbatis consilium et opem nostri patronicii requisivit: quod supplicibus lacrymis non tam emeruit quam extorsit. Prædecessoris itaque nostri sancti videlicet Gerardi imitatores effecti, sæpe dictam beati Florentini ecclesiam iterato Theomaro abbati studiosius contuendam reccommendavimus, quam solito tenore ab omni censu et servitio liberam esse perpetualiter reconsignavimus; de cætero non tam licentiam damus quam pastorali admonitione monemus ut quibuscumque banni nostri hominibus placuerit res vel prædia conferendi eidem ecclesiæ liberam habeant facultatem. Præterea dominus et consanguineus noster Petrus, qui jure hæreditario villam de Chalamis a nobis tenebat in beneficio, piæ compassionis succensus desiderio, concessit fratribus ibidem demorantibus usum villæ communiter in omnibus, in pratis, silvis, pascuis, aquis aquarumve decursibus, exitibus et reditibus. Si quis vero de censuali terra aliquid ecclesiæ conferre voluerit, ministeriales villæ a procuratore loci debitum censum simpliciter requirant, et de reliquo nullam deinceps loco vexationem vel inquietudinis molestiam inferant. Ceterum si, quod absit, locus idem aliquando quocumque casu in neglectum devenerit, omnia ad eumdem locum pertinentia ecclesia beati Mansueti possideat, donec, miserante Deo, reparatus in priorem statum resurgat; hæc denique sunt quæ temporibus nostris eidem ecclesiæ quique fideles contulerunt, Riquinus. […] […] […] […] Cum itaque sit necessarium vineam dominicam non tantum excolere, sed etiam sepi et maceria præmunire, ad capiendas vulpeculas, quæ demoliuntur vineas; ad evitandas videlicet calumniatorum adversantium molestias, omnia, quæ jam præfata sancti Florentini ecclesia acquisivit vel deinceps devota donatione fidelium adquisierit, ut rata et concussa permaneant, sub præsenti testamento pontificali auctoritate et anathemate confirmamus, præsentemque descriptionem nostro munitam sigillo, signis et testimonio nostrorum fidelium roborandam contradimus. Sig. Riquini episcopi, S. Theomari abbatis, S. Mansueti, S. Widrici abbatis, S. Apri, S. Raimbaldi archidiaconi, S. Stephani archidiaconi, S. Hugonis Calvi archidiaconi, S. Golberti archid., S. Alberonis cancellari, S. Bernefridi decani, S. Rainardi comitis, S. Petri de Briseio, S. Widonis et Vulteri de Briseio. Acta sunt hæc Tulli in ecclesia majori, in generali synodo. Anno ab incarnatione Domini MCXII, indictione IIII, epacta XX, concurrente secundo, imperante Henrico IIII, duce Theodorico, comite Rainardo, anno ordinationis nostræ v°, regnante per secula Domino Jesu Christo. Feliciter. Amen.
[24] [Hinc colligitur S. Florentinum medio sæculo X antiquiorem esse et genere Hibernum.] Ut alia multa omittam quæ ex hoc diplomate concludi possunt, id præcipuum est, ex illius ecclesiolæ ætate certissime nosci S. Florentinum medio sæculo X, quo tempore florere cœpit S. Gerardus, anteriorem esse; non autem sæculo XII vixisse, ut voluit Dempsterus. Quum vero hinc extra controversiam sit S. Florentinum remotis illis temporibus in vivis fuisse, liquet eumdem sanctum, qui in Vita sua Scotus dictus est, natione Hibernum fuisse; nam qui ante id tempus vixere et Scoti dicti sunt, ii omnes Hiberni habendi sunt, quemadmodum in opere nostro sæpius jam demonstravimus: hoc enim ævo numquam præsens Scotia hoc nomine donata fuerat. De regio S. Florentini genere jam superius mentem meam aperui; quodsi tamen quis voluerit eum reguli cujusdam filium fuisse, per me stat; quum bene multos olim regulos haberet Hibernia. Alia me latent.
[Annotata]
* canton
* arrondissement
DE S. MONTANA, IN DIOECESI BITURICENSI ATQUE OLIM IN SENONENSI CULTA,
ANTE ANNUM M.
SYLLOGE CRITICA.
Montana, virgo, in diœcesi Bituricensi et olim in Senonensi (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus, S. Montanæ applicata Vita S. Gertrudis Nivellensis. Unde dicta abbatissa Cavensis. Furto transfertur ejus corpus e diœcesi Bituricensi Ferrarias in Senonensi. Traditiones de ea et cultus utrobique. Processionum seu peregrinationum Pentecostalium origo.
Anno 1653 P. Carolus Alexander a Manderscheydt, natione Luxemburgicus, [In codice Vitæ S. Montanæ, scripto Ferrariis in diæcesi Senonensi, dicitur illa sancta mortua 24 octobris;] comitis de Pimentel, regis Hispaniarum in regia Suecica legati, capellanus, et deinde Catharinæ, reginæ Sueciæ, Stockholmia Romam peregrinantis, socius, misit ad Bollandum nostrum Vitam S. Montanæ. Codex ille, ut ex apposita ad marginem nota satis constat, conscriptus fuerat in monasterio Ferrariensi diœcesis Senonensis in Galliis sæculo XVII ineunte et videtur in Sueciam fuisse delatus, quoniam, quum titulus hæc ferret: Vita S. Montanæ virginis ex monasterio Ferrariensi in agro Vastinensi, ager ille Vastinensis idem visus est ac territorium, ubi olim celebre S. Brigidæ Vastinense cœnobium stabat in Suecia: sed id plane erroneum erat. Rediit itaque ex septentrionalibus plagis codex; cui manu sua inscripsit P. Bollandus festum agi die 24 octobris aut ea die de illa sancta agendum esse; et, ut ex Sollerii indice constat locus datus in Musæo bollandiano inter monumenta, Vitis Sanctorum hac die illustrandis reservata. Verum licet nuspiam alibi reperiam S. Montanæ memoriam consignatam sub die 24 octobris, asserere tamen non ausim id temere et imprudenter a decessoribus nostris fuisse factum; et certe, licet in aliis codicibus, S. Montana diem obiisse legatur kalendis octobribus, in illo codice prius dicitur lætum emisisse spiritum sub die nono kal. novembris et summa diligentia marmoreo tecta fuisse tumulo: ubi sanctorum omnium resurrectionem exspectat. Inferius quidem, fuse enarratis ejus morbi et mortis adjunctis, sub die kalendarum octobris spiritum emisisse perhibetur, ut in aliis etiam codicibus legitur. Sed, festum duplex fuisse, alterum die 1 octobris, alterum 24; quin scirent Ferrarienses utra recessisset ex hac vita pia virgo.
[2] [ibi tamen et in diœcesi Bituricensi colebatur die 1 octobris. Ei aptata fuit Vita S. Gertrudis, abbatissæ Nivellensis.] Nemo (ni fallor) ante Menardum in martyrologiis aut kalendariis, luce publica donatis, protulerat S. Montanæ memoriam; ille autem in Martyrologio Benedictino hæc ad diem 1 octobris protulit: Apud Ferrarias in agro Vastinensi sanctæ Montanæ virginis et abbatissæ; quibus verbis dux præivit Bucelino, Saussayo, Castellano aliisque. In libro autem II Observationum hæc deinde addidit: Hæc sancta virgo colitur in monasterio Ferrariensi, in agro Vastinensi sito, diœcesis Senonensis; cujus Vita ibi exstat ms. in libro, quem monachi hujus cœnobii vocant Commune;alias vero dicitur Kalendarium: quem præ manibus habui. Ubi dicitur filia Pipini et Mononæ et accepisse velum a sancto Amando, fuisse abbatissa cœnobii Cavensis et obiisse calendis octobris. Multaque ibi alia narrantur, quæ præter nomen matris, monasterii et diem obitus prorsus conveniunt S. Gertrudi Nivellensi, filiæ Pipini ducis Brabantiæ; ut conferenti librum hunc ms. cum Vita S. Gertrudis Nivellensis, quæ exstat apud Surium, manifestum erit. Itaut merito quis dubitaverit sanctam Gertrudem Nivellensem coli a monachis Ferrariensibus sub nomine sanctæ Montanæ: aut certe hujus Montanæ Vitam non ita fideliter scriptam fuisse. Illam ideo colunt monachi Ferrarienses, quod dicant ejus corpus ad suum monasterium fuisse translatum. Atque hæc quidem Menardus. Profecto nil certius est quam S. Montanæ Vitam, quæ circumfertur, putam esse S. Gertrudis Vitam, paucissimis tantum locis studio mutatis, aliis librariorum inscitia corruptis. Neque hæc res raro in hagiographia occurrit, quemadmodum ad diem 16 octobris in Commentario de S. Silvano Agedunensi, et ad diem 19 octobris in Commentario de S. Caprasio Agennensi (utrique enim S. Symphoriani, Augustodunensis martyris, Acta sine ullis fere immutationibus aptata fuerunt) jam pridem animadvertimus; et quidem pauca in opere nostro sunt volumina, in quibus similia ausa non fuerint observata.
[3] [Unde dicta fuerit abbatissa fuisse Cavensis.] Vitam S. Montanæ edidit Philippus Labbeus, ex legendario, ut ipse loquitur [Bibliotheca mss. tom. II, pag. 593.] , vici in diœcesi Bituricensi, qui ab eadem sancta Montana cognomen vulgare ad hunc usque diem servat, eique titulum, quem procul dubio in codice ms. repererat, præscripsit: Vita sanctæ Montanæ virginis, cujus festum quotannis colitur kalendis octobris. Idem legendarium, ait Cointius [Annales eccles. Francorum, sub an. 659, num. 6, tom. III, pag. 469.] , per R. P. Nicolaum de Gresbemaisnil, nostræ congregationis presbyterum, consuluimus; atque ille idem Cointius ita illam Vitam edidit ut in una columna Vitam sanctæ Gertrudis ex editione Suriana exhiberet, in altera Vitam sanctæ Montanæ ex editione Labbeana proponeret [Ibid. pag. 470 et seqq.] : quo cæcus fere videre possit hanc illius esse corruptum exemplar. Quam vero ipse ex Manderscheidii dono ob oculos habeo, ea (ut dixi) non ex codice Bituricensi, ut Labbeana aut Cointiana, sed ex Ferrariensi, quem Menardus manibus tractavit, desumpta est et vix a Labbeana, si citatum num. 1 locum demas, differt. Signandus hic solum locus est, unde Cavensis cœnobii abbatissa a Menardo, Saussayo, Bucelino eorumque sequacibus dicta fuit. In fine Prologi Vitæ sanctæ Gertrudis biographus dixerat se jam scriptionem aggressurum esse, maxime, ut loquitur, id a me poscente sacra virgine et abbatissa dominicana * sanctaque Nivellensis cœnobii, cui Gertrudis beatissima præfuit, congregatione; quæ in Labbeana editione ita mutata sunt: Adjuvante Christo, atque sanctæ puellæ dominicæ abbatissæ orationibus, vel sancta congregatione monasterii, ubi sancta virgo præesse videbatur, postulante; ubi, quum verba abbatissa dominicana mutata sint in dominicæ abbatissæ, de Cavensi abbatissa nondum aliquid habes: sed fac, muta vocabulum dominicana in Domini, Cavæ, jam Cavensis abbatissa prodibit. At vero ecce quid in exemplari Ferrariensi, quod præ oculis habeo, legatur: Adjuvante Christo, atque [auxilio] sacræ puellæ Domini, Cavæ abbatissæ, vel sancta congregatione monasterii, ubi sancta virgo præesse videbatur, postulante etc. Sola itaque illa sectione vocabuli dominicana in Domini, Cavæ nititur assertum S. Montanæ in Cavensi monasterio abbatiale munus. Cæterum Cavæ, quod virile monasterium erat, abbas olim fuit, nequaquam abbatissa.
[4] [Circa annum 1000 monachus Ferrariensis furto transfert ejus corpus in suum monasterium ex vico domnæ Martinæ in Biturigibus.] Nil igitur de S. Montanæ gestis cognoscitur; et ne ullum quidem certum indicium est eam umquam fuisse monialem, multo minus abbatissam. Verisimiliter vixit in diœcesi Bituricensi, quum ibi ad annum circiter 1000 ejus exstiterit tumulus. Mabillonius enim, ut memoravit Ferrariense seu Bethleemiticum monasterium paulo ante instauratum fuisse, continuo addit [Annales Benedictini, lib. LI, num. 112, tom. IV, pag. 127.] : Venerabilis quidam ejus loci monachus, Aimonus nomine, fraterno more majorum suorum in sancti Benedicti Floriacensi monasterio cum abbatis sui permissu subinde versabatur. Ea enim tunc temporis mutua inter utrumque monasterium confœderatio erat, ut sese invicem identidem inviserent. Forte accidit ut prædictus frater diuturno febrium incommodo pulsatus, fama vulgante mira audiret de sancta Montana virgine, cujus reliquiæ in vico pagi Bituricensis, Domna Martina dicto, asservabantur. Illuc voti causa profectus, cum morbi levamen ejus meritis omnino persensisset, de asportandis ejusdem sanctæ reliquiis consilium cepit. Quamobrem a sacerdote loci facultatem pernoctandi in ecclesia postulat impetratque. Favente itaque noctis silentio, tumulum reserat, reliquias sacras extrahit, et nitida veste involutas furtim defert in suum monasterium; ubi hactenus, subdit egregius annalium scriptor, caput sanctæ Montanæ asservatur in scrinio argenteo, quod Ludovicus de Blanchefort abbas ante annos ducentos fieri curavit.
[5] [Videtur is vicus idem fuisse ac hodierna parochia S. Montanæ.] Historiam illius translationis præ oculis habuisse Mabillonium, licet id ipse non indicet, indubium est; at ubi terrarum nunc lateat quis dixerit? Vicum, Domnam Martinam dictum (quod vulgari sermone esset Dammartin) et in diœcesi Bituricensi situm, neque in recentioribus neque in antiquioribus polyptychis reperio. Putem autem hunc locum, posito antiquo nomine, eumdem esse ac parochiam S. Montanæ vulgo Sainte-Montaine (dép. de l'Indre, arr. de Sancerre, cant. d'Aubigny). Nuspiam enim in diœcesi Bituricensi magis viget S. Montanæ cultus et eam in his partibus versatam esse memoria superest; quæ et quidem tam firma remansit ut quum in Breviarii Bituricensis kalendario, sæculo superiori confecto, legatur S. Montana abbatissa fuisse Ferrariarum apud Vastinenses (quibus verbis indicantur Ferrariæ in diœcesi Senonensi, de quibus supra), S. Montanæ parochiani id transtulerint ad Vastinum, vulgo Vatan, aliquot leucis ad occidentem a vico S. Montanæ dissitum, ibique olim monasterium fuisse, nomine Ferrarias, sibi imaginati sint. Hinc in literis, quas R. D. Couppé, hodiernus S. Montanæ parochus, nuper ad me dedit, legitur vulgi ore ferri S. Montanam ex Vastini (Vatan) vicinia sæpius venisse, etiam ante susceptum velum monasticum, ad parochiam S. Montanæ, maxime ad pulcherrimum fontem, suo etiam nomine nunc appellatum et sacello ornatum atque patronæ statua. Verumtamen fatendum est in templo S. Montanæ sepulcri particulas aut memoriam non superesse; et licet chartæ et diplomata supersint, ante sæcula sex aut septem conscripta, numquam ibidem (quantum hactenus scitur) reperiri parochiam ibidem nuncupatam Domnam Martinam, sed vel S. Montanæ parochiam vel S. Germani de Busco, quod S. Germanus patronus secundarius sit; demum in universa parochia neque angulum, neque villam esse Domnæ Martinæ nomine honestatam.
[6] [Quæ illic et in vicinia ferantur et picta sint de S. Montana;] Quidquid itaque de illa mea divinatione statuendum sit, paucis jam accipe quæ illic de S. Montana supersint. In primis exstat ibidem reliquiaria capsa, in modum hermæ confecta, antiqua satis et sanctæ virginis capiens reliquias aliquot. Sunt illic præterea tres tabulæ pictæ: quarum una repræsentatur S. Montana parentibus valedicens et sæculi pompis remittens nuntium; secunda exhibetur habitu monastico ornata, abbatiale pedum manu tenens et altera benedicens puerulis, sibi a matribus oblatis; tertia demum, qua fausta ejus mors referebatur, putredine in frusta abiit: atque ab his omnibus numquam deest corona regia, quod ex Pippini genere esset: ita ut hæ tabulæ (quod cæterum exspectandum erat) secundum S. Gertrudis Nivellensis Vitam, S. Montanæ aptatam, pictæ fuerint. Atque hæc eadem facta picta sunt in templo S. Genulfi seu Selles-Saint-Denis, quod paucis leucis ad occidentem a S. Montanæ parochia exstat; et quum ab episcopo ibidem velum monasticum beata virgo suscepisse fingatur, hunc S. Genulfum esse volunt, sæculo III Cadurcensium apostolum habitum et in diœcesi Bituricensi pio coronatum fine: cujus Acta dederunt decessores nostri ad diem, quo potissimum colitur, 17 januarii [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 81 et seqq.] . Sed hæc mera popularis conjectura, alio non nixa fundamento quam quod S. Genulfus illic patronus est. Neque dubitandum est quin episcopus ille, quantum desumptus fuit ex Vita S. Gertrudis, S. Amandus sit, Trajectensium episcopus et apostolus Belgarum. Manifestum itaque est nil ex his deduci posse quo S. Montanæ gesta ex tenebris eruantur.
[7] [quæ Ferrariis olim de eadem ferrentur et de loco Glorisa.] Quum, ut diximus, S. Montanæ corpus circa annum 1000 Ferrarias in Vastinensi pago delatum est, radices paulatim ibi etiam egit ejus cultus et simul invaluit opinio eam ibidem vixisse; quam opinionem a Bituricensis Breviarii scriptoribus admissam fuisse paulo supra vidimus. Quum autem in S. Gertrudis Vita legeretur laïcos aliquos res cœnobii sibi scelerate vindicasse atque hæc ut reliqua in S. Montanæ Vita suscepta essent, in codice Ferrariensi, quo utor, ad marginem gallice adscriptum est res illas, inique occupatas, locum fuisse Glorisa dictum, terram dominicalem et baroniam Ferrariensis monasterii, ibique sæculo scilicet XVII adhuc exstitisse oratorium, quod S. Montanæ mater exstruxerat consilio ducendæ ibidem cum puellis aliquot religiosæ vitæ. Verum hæc confutatione non indigent.
[8] [S. Montanæ corpus Ferrariis videtur fuisse positum in tumulo marmoreo; caput sæculo XV includitur scrinio argenteo et a quæstoribus circumfertur; reliquus ibidem cultus.] Tumulo marmoreo S. Montanæ corpus, ut primum Ferrarias allatum est, inclusum fuisse pronum est credere; quum illa mentio, quæ a Vita S. Gertrudis abest, Vitæ S. Montanæ inserta fuerit in codice Ferrariensi, ut num. 1 monuimus. A Ludovico I de Blanchefort, qui anno 1465 Ferrariense pedum obtinuit idque anno 1506 una cum vita in odore sanctitatis reliquit [Gallia Christiana nova, tom. XII, col. 167.] , caput beatæ virginis scrinio argenteo inclusum fuisse supra num. 4 ex Mabillonio didicimus, consentiente Gallia Christiana nova [Ibid. col. 162.] . Tunc temporis adhuc in usu erat ut a quæstoribus eleemosynarum sacræ reliquiæ circumferrentur: res profecto, ut postea plerique omnes agnoverunt, nimiis patens incommodis et facile deceptionibus viam sternens. Utut id est, quum statuisset egregius abbas cœnobium suum restaurare, a Ludovico, archiepiscopo Senonensi, facultatem obtinuit anno 1469 circumferendi feretrum reliquiarum ad resarcienda bellis diuturnis imminuta ædificia. Inter reliquias autem recenset 6 * novembris hujus anni caput S. Aldrici, Senonensis archiepiscopi, caput S. Montanæ, filiæ Pipini regis, caput S. Pavacii, caput S. Albani, caput S. Rigomeri etc. [Ibid. col. 167.] . Eas literas, ut me monet Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 659, num. 7, tom. III, pag. 477.] , Guilielmus Morinus, magnus Ferrariensis prior, libro sexto, capite II, Historiæ suæ Vastinensis inseruit: at hæc Historia, ut de abbatum Ferrariensium serie agentes Maurini affirmant [Gallia Christiana nova, tom. XII, col. 157.] , tot mendis, fabulis et repetitionibus infarta est, ut nulla ei adhiberi posse videatur fides. Verumtamen hæc nota ad auctoris narrationem, non vero ad relata documenta pertinet. Addiderim demum illic S. Montanæ festum cum octava celebratum fuisse, ut mihi constat ex toties indicato exemplari Ferrariensi Vitæ S. Montanæ. An vero nunc omnino cessarit in diœcesi Senonensi S. Montanæ cultus, dicendo non sum. Certe ante reipublicæ Gallicanæ subversionem, qua Ferrariense monasterium cum reliquis omnibus id genus institutis periit, non celebrabatur ejus festum in reliqua diœcesi, ut mihi constat ex kalendario Breviarii reformati, quod anno 1641 Octavius de Bellegarde, Senonensis præsul, edi curavit; neque id etiam reperio in kalendariis liturgicis Senonensibus anni 1827 et 1839.
[9] Melior fuit B. Montanæ in diœcesi Bituricensi fortuna. Re quidem vera in Breviario quod anno 1625 Rolandus Herbert, [Cultus S. Montanæ in diœcesi Bituricensi; processionum Pentecostalium, quæ illic] Bituricensis archiepiscopus, pro sua diœcesi edidit, nulla adhuc S. Montanæ memoria fit, neque intra, neque extra kalendarium. Sed anno Domini 1734, quo Fredericus Hieronymus de Roye de Rupefulcaldi novum Breviarium edi jussit, præceptum est ut die 1 octobris in universa diœcesi S. Montanæ memoria ritu simplici fieret. Quod institutum saltem usque ad annum 1849 duravit, quemadmodum ex kalendariis liturgicis anni 1830 et 1849 colligo. Sed postea id intermisisse videntur Bituricenses; quandoquidem R. D. Couppe in suis ad me datis literis vetus Bituricense breviarium, excluso novo (verisimiliter ad ritus pure Romanos reducto), alleget. At in vico S. Montanæ beatæ patronæ veneratio crescere videtur. Re quidem vera non amplius agi videtur festum dominica post diem 9 julii, quæ ineunte sæculo XVIII celebris adhuc erat [Dictionnaire universel de la France, V° Sainte-Montaine.] ; neque peregrinationes toto anni tempore et maxime a Paschate ad Pentecosten, prout olim [Ibid. loc. cit.] , fiunt; ast postquam hæc omnia oblivione fere sepulta fuerunt, aliis anni diebus pristina pietas reviviscit; ita ut nunc die 1 octobris eo jam conveniant plurimi peregrini pii; et longe tamen major sit peregrinorum multitudo feria II Pentecostes; tunc enim bis atque etiam ter mille videre est, quos inter decem atque etiam duodecim leucarum iter instituerunt. Alii adsunt vespere ipsius Pentecostes diei, alii mane feriæ secundæ: quodque mireris hoc præsertim tempore, nulla ibi tunc fiunt festa profana, nullæ instituuntur choreæ; quas neque magistratus civilis, neque incolæ ferrent. Ex peregrinis autem discedit nemo, nisi postquam solemnia omnia peracta sunt; quæ inter evangelia aliquot recitantur peculiaria et suffragia fiunt. Petuntur autem a Deo per intercessionem S. Montanæ curationes morborum omnis generis; neque cassum id fieri scripsit ad me laudatus parochus, quippe qui habeat scripta testimonia, appensa anathemata seu ex voto et alia id genus.
[10] [et passim alibi adhuc fiunt et crucium bannalium reliquiæ aut imitationes sunt,] Quod autem peregrinatio seu processio instituitur feria II Pentecostes, vetus omnino mos et consuetudo est, multis adhuc in locis Galliæ et in aliquot etiam Germaniæ et Belgii servata. Non est dubitandum quin orta sit ex pristino crucium bannalium usu. Hic autem in eo erat positus ut sub festum Pentecostes filiales parochiæ munera deferrent ad ecclesias matrices, parochiales ad cathedrales et cathedrales etiam ad metropolitanas; ad cujus rei similitudinem multi atque etiam integræ parochiæ, spontanea pietate aut alieno jussu obligati ad certa jura sanctis seu ecclesiis aut monasteriis, in quibus singulariter colebantur, persolvenda, id quoque eo tempore præstare paulatim consueverunt. Unde pronum erat ut pedetentim eximia celebritas illis diebus accederet et Pentecostes feriæ processionum dies fierent. Cave tamen ne existimes infra illam tantum octavam cruces bannales aut processiones vectigales institutas fuisse; non ita est; institutæ fuere toto anni spatio, sed nullo communius, nullo frequentius quam infra hebdomadam Pentecostes. Exempla pauca referam. Gualdricus, qui ab anno 918 ad 933 Autissiodorensem ecclesiam rexit [Gallia Christ, nova, tom. XII, col. 280 et 281.] , hanc in sua instituit ecclesia saluberrimam consuetudinem, ut omnes sui episcopatus diœcesani sacerdotes cum suis parrochiis per dies Pentecostes festivos cum crucibus atque vexillis ad principalem S. Stephani convenirent aulam, lustratis in gyro cunctis abbatiis, ibique ab archidiacono spiritualis verbi reficerentur epulis, et dehinc, si episcopus exstiterit, percepto benedictionis munere, alacres redirent ad propria cum gratiarum actione [Historia episcop. Autissiod. ap. Labbe, Bibliotheca mss. tom. I, pag. 444.] . Cl. v. Leopoldus Delisle [Bibliothèque de l'école des Chartes, série II, tom. IV, pag. 347 et seqq.] singulari modo in hanc rem, (quantum spectat ad Normanniam, ubi celebratissima erat,) inquisivit et in primis protulit canonem IX concilii, anno 1080 Juliobonæ habiti, quo statuitur ut presbiteri semel in anno circa Pentecosten cum processionibus ad matrem ecclesiam veniant, et de singulis domibus denariatæ ceræ vel idem valens ad illuminandam ecclesiam altari offeratur [Cfr Concilia Normanniæ, part. I, pag. 68.] . Hæc prius a parochiis exegerunt episcopi; sed suo tempore archiepiscopi convenerunt episcopos, ab his processiones pentecostales exacturi. Carpentarius, qui Glossarium Cangianum latinitatis medii ævi auxit, ex abbate Petroburgensi in Henrico II [Tom. II, pag. 716.] hæc ad annum 1191 refert [Supplementum ad Glossarium Cangii, V° Processiones.] : Sententiam excommunicationis in episcopum Dunelmensem tulit archiepiscopus Eboracensis … qui idem episcopus Dunelmensis jura ecclesiæ Eboraci, scilicet … processiones ebdomadæ Pentecostes … detinuit occupatas. Derivatus quoque hic mos ad ecclesias inferioris ordinis, ut liquet ex sequenti charta, quam anno 1202 Guido, cardinalis Prænestinus, legati munere in Belgii partibus fungens, dedit [Cangius, Glossarium latinum, V° Cruces bannales.] : Dilecti filii fratres Eykensis ecclesiæ humiliter a nobis postularunt, quod sacerdotes et parochianos quarumdam villarum, ecclesiam suam infra milliare circumjacentium, … literis nostris commoneremus ut singulis annis cum bannalibus crucibus sicut de jure et antiqua consuetudine ad alias conventuales ecclesias per episcopatum Leodiensem fideles solent convenire, ipsi quoque pro salute animæ suæ peregrinantes, infra quatuor dies Pentecostes prædictam ecclesiam visitarent. Imitamen id fuisse videtur oblationis primitiarum pentecostalium veteris legis.
[11] [origo explicatur.] Cave ne credas has processiones a parvo hominum numero fuisse factas; tanta erat multitudo extremo sæculo XI in templo cathedrali Constantiensi, quemadmodum in S. Bernardi Tironiensis Vita [Act. SS. tom. II Aprilis, pag. 220 et 221.] legitur, quod vix locus ille capere sufficeret. Quum itaque passim inolevisset ut sub Pentecostes festum processiones bannales seu vectigales fierent, id tempus opportunum paulatim habitum est celebrandis omnigenis processionibus. Ne mireris itaque si apud Joannem Bohemum in libro de omnium gentium moribus, cap. XV, prout a Martennio [De divinis celebrandis officiis, cap. XXVIII, num. 20, pag. 544.] citatur, legas: In Franconia Pentecostes tempore ubique fere hoc agitur. Conveniunt quicumque equos habent aut mutuare possunt et cum Dominico Corpore, quod sacerdotum unus, etiam equo insidens, collo in bursa suspensum defert, totius agri sui limites obequitant, cantantes supplicantesque ut segetes Deus ab omni cæli injuria et calamitate velit servare. Atque hæc, ni fallor, sufficiunt ut intelligatur quomodo factum sit ut nunc adhuc tot peregrinationes seu processiones fiant non diebus, quibus sanctorum natales coluntur, verum feria II Pentecostes aut alia proxima. Hæc consuetudo vel pristinarum crucium bannalium reliquiæ sunt, vel processionum ad earumdem imitationem institutarum. Nolim autem integrum commentarium conscribere de processionibus in genere: de his innumeri dixerunt; contra de pentecostalibus supplicationibus aliquid dicere operæ pretium visum fuit, quoniam in illorum scriptionibus, quarum integrum acervum coram habeo, vix aut ne vix quidem de his sermo est.
[Annotata]
* in opere nostro Dominica
* immo 16
DE B. ARETHA, MONACHO CRYPTENSI, KIOVIÆ IN RUSSIA,
SUB INITIUM SÆCULI XIII.
COMMENTARIUS R. P. JOANNIS MARTYNOV.
Proxime sequitur ejusdem disquisitio de auctore Paterici et Vita B. Simonis episcopi Vladimiriensis et Suzdaliensis.
Arethas, monachus Cryptensis (B.)
Simon, episc. Vladimiriensis (B.)
AUCTORE J. MARTYNOV.
MONITUM.
A vero aberraret procul dubio qui opinaretur decessores nostros ita præclusisse aliis omnem ad Acta Sanctorum aditum ut nil in eis admitterent quod suo non deberetur studio et diligentiæ. Aliter profecto res est. Ad diem enim 11 julii ediderunt R. D. Humberti Belhommei, Mediani monasterii abbatis, commentarium de S. Hidulfo, quin quidquam in ipsa scriptione mutarint; quod in omni alia id genus occasione a se persancte servatum iri ibidem polliciti sunt, modo nihil admisceretur quod fabulam aut exotica placita redoleret. Quin etiam ut extraneos magis allicerent ad similes secum communicandas lucubrationes, hæc totidem addidit Sollerius verba [Act. SS. tom. III Julii, pag. 207 et 208.] : Habebunt hic hagiophili exemplum potentissimum sinceri, quo flagramus, desiderii, ut singuli religiosi ordines, abbatiæ, monasteria, capitula, pastores, communitates et quævis sodalitia symbolam studiose conferant, quo immensa operis nostri moles facilius promoveri et ipsi sanctos suos tanto citius in eo contemplari possint. Quum hanc invitationem intellexisset et in sanctis, genere slavis, illustrandis operam suam nobis obtulisset R. P. Joannes Martynov, domo russus, et societatis nostræ presbyter literarum slavicarum non mediocriter peritus, eamque gratissimo animo admisissemus, dedit ad nos primitiarum loco commentarium de B. Aretha, monacho Kievocryptensi, in quo multus erat de Paterico slavico sermo, uti etiam de B. Simone, primo episcopo Vladimiriensi et Suzdaliensi, qui eam primævi Paterici partem scripsit, quæ B. Arethæ continet laudes. Præterea ad sequentes dies alii veniunt etiam sancti Russi, in eodem Paterico laudati; ubi ea de causa iterum idem liber adhibendus erit. Quapropter seponendus visus non est ingens ille de hoc volumine tractatus; sed ut justo longior erat qui in commentario de B. Aretha, cujus pauca gesta innotuerunt, retineretur, boni consuluimus eum ad calcem, parergi loco, edere una cum Vita B. Simonis; ex cujus præterea ætate pendet definitio temporis quo vixerit B. Arethas. Re quidem vera potius de eo dicendum fuisset, ut inferius liquebit, ad diem 10 maji; sed omnis ad hanc diem de eo mentio omissa est; ita ut simul lacuna impleta futura sit. Atque hic stylum ponere possem, nisi explicanda viderentur quædam verba. Quum scriptores nonnulli recentiores sæpius adducerentur in medium et monendum aliquando esset (ita argumenti conditione postulante) eos non venerari debita obedientia romani pontificis auctoritatem, abstinendum visum est a schismaticorum appellatione, et dicendi potius non catholici, non uniti, orthodoxi aut aliis id genus nominibus; quoniam nulla videbatur esse ratio cur hominibus illis aut eorum popularibus ingratum hoc loco imponeretur vocabulum. Et ne quis contendat injuria eos orthodoxos appellari, juverit in memoriam revocare gravissimos viros, qui Russorum symbolicos et liturgicos libros diligenter versarunt, jam pridem sibi firmiter persuasum habere doctrinam eorum ecclesiasticam (theologorum russorum quorumdam placita hic curanda non sunt) verbis potius quam rebus a catholica diversam esse eamque jure merito orthodoxam dici posse. Cæterum ex hac indulgentia nil mali enasci potest, quum non in una doctrina tesseram veræ ecclesiæ, quam concilia œcumenica unam, sanctam, catholicam et apostolicam nuncuparunt, positam esse nemo non noverit; et quum catholicum nomen, de quo orthodoxi parum cogitant, quodque romanæ ecclesiæ clientibus, non secus ac umbra corpori, adhæret, sufficiens nota et indicium sit, dicente S. Augustino [Liber de Vera religione, cap. VII, num. 12. Opp. tom. I, col. 752.] : Tenenda est nobis christiana religio, et ejus ecclesiæ, communicatio, quæ catholica est, et catholica nominatur, non solum a suis, verum etiam ab omnibus inimicis. Velint nolint enim, ipsi quoque hæretici et schismatum alumni, quando non cum suis, sed cum extraneis loquuntur, catholicam nihil aliud quam catholicam vocant. Non enim possunt intelligi, nisi hoc eam nomine discernant quo ab universo orbe nuncupatur.
§ I. Memoria S. Arethæ in fastis russis. Gesta nota ex Paterico.
Sanctum martyrem Aretham sequitur in sacris Ruthenorum fastis alter Arethas, monachus Kievocryptensis; [S. Arethas, monachus Kievocryptensis, propter morem sociandi sanctos cognomines, maxime inter orientales usitatum, nuntiatur hodie] quem, licet parum notus sit, non conjunctum tamen cum aliis Cryptensibus, sed seorsim colit hac die ecclesia Kioviensis. Non casu fortuito id evenisse, sed de industria factum esse plane liquet. Nimirum mos ecclesiæ Ruthenicæ est antiquioribus sanctis proprios sociare, temporum utique intervallo dissitos, nomine vero conjunctos. Exempla adferri possent maximo numero; quædam tantum dabimus, eaque viciniora, utpote ex mense octobri deprompta. Igitur ad diem 20 octobris cum S. Artemio martyre conjunctum invenio in menologiis Russicis Artemium, thaumaturgum Verkoliensem in regione Novgorodensi, anno reparatæ salutis 1532, vitæ vero duodecimo, defunctum. S. Hilarionem abbatem seu Magnum, ad diem 21 octobris comitatur ejusdem nominis episcopus Meglinensis. Dies 23 S. Jacobo, apostolo adelphoteo, jungitur thaumaturgus Borovicensis, nominetenus fere notus. Nestori martyri appositum habes Nestorem, chronologum Kioviæ celeberrimum simul et hagiographorum Ruthenorum facile primum; de quo ad diem 27 octobris prolixior, Deo dante, instituetur tractatio. Die proxime sequenti duæ occurrunt sanctæ Parasceviæ, martyr Iconiensis altera, altera ducissa Polocensis ac abbatissa, quæ sæculo XII floruit. Atque hæc ad propositum nostrum satis esse videntur. Rationem etiam rei subjungere liceat; quæ, meo saltem judicio, non alia esse videtur, nisi quod, quum horum sanctorum dies emortualis prorsus ignoraretur, opportunum visum est eorum nomina iis inscribere diebus qui similibus nominibus in kalendariis vulgaribus jam distincti erant. Dein hac recentiorum sanctorum cum antiquioribus conjunctione innuebatur fidelibus non omnino incongrue, sanctos illos patronorum suorum non tantum nomina sortitos fuisse, sed etiam virtutes esse imitatos, ac propterea dignos factos esse, qui, ut olim certaminis fuerant socii in terris, ita honoris præmiique consortes fierent in cælis. Cæterum idem modus sociandi sanctos cognomines apud Latinos in usu est, licet paulo infrequentiori.
[2] [in fastis russis; in aliquibus tamen omittitur.] Utut sit, S. Arethæ Cryptensis nomen ad hanc diem exhibent Fasti Ruthenorum: et quidem Menæa, Ustavum, Prologus, Kalendarium ecclesiæ orientalis, auctore Versinski, sæpius a nobis citandum, Dictionarium hagiologicum, auctore incerto, Petropoli anno 1836 editum [Artic. Arethas.] , aliique auctores [Eugenius, Descriptio Lauræ Kievo-Crypt. pag. 105, Kioviæ. 1831.] , Patericon, de quo modo, hac in re secuti. At silent Ephemerides græcomoscæ Papebrochii, Tabulæ Capponianæ, uterque codex vaticanus mss. ab Assemano citatus [Calend. Eccl. univ. tom. I, c. 8, pag. 101.] , et Calendarium Possevini. Quod magis mireris, tacet etiam de eo Kulcinius ipse, qui tamen in suo Specimine ecclesiæ Ruthenicæ ad Vitas patrum Cryptensium passim recurrit, multaque ex eis describere assolet. Cum itaque S. Arethæ mentionem faciant Slavonica Paterici exemplaria fere omnia, sive impressa sint, sive manuscripta; silentii causam non assequor, præsertim cum Kulcinius Paterico usus fuerit Kossavii polonico, quod licet ex slavonico prolixiore contractum sit, et quosdam patres revera omiserit, ut videbimus infra, tamen S. Arethæ nomen inter prætermissos, quos citat Eugenius metropolita, frustra quæsivi [Descriptio Lauræ, pag. 125.] . Similiter in Menologio suo Basiliano idem Kulcinius dicere omisit de S. Aretha.
[3] [Plures alii sancti Kievocryptenses coluntur mense octobri, ex Paterico noti, quos inter S. Arethas.] Nec illud prætereundum est, quod hocce mense sancti Kievocryptenses nobis occurrunt numero plures, opportuno consortio juncti, licet dierum intervallis ab invicem separati. Sic præter S. Aretham nostrum et Nestorem chronographum, superius laudatum, tres alii memorantur ad diem 5 octobris: Damianus, medicus ἀνάργυρος, cum Matthæo et Jeremia Providis (Prozorlivii); ad diem vero decimam quartam Nicolaus Devotus, Cernigoviæ dux; et ad ultimam mensis Spiridion et Nicodemus, prosphorarum pistores. Mitto Theophanem Jejunum ad diem 11 octobris, Marcum cum Theophilo ad diem 29 et Anatolium ad diem 31, ut minus notos [V. Descriptio Lauræ Kievocryptensis, pag. 103, 107 et 108.] . Jam vero, cum ad diem 5 octobris venissent operis hujus editores, ex tribus illis prioribus monachis simul junctis Jeremiam quidem inter sanctos hic non inserendum esse decreverunt, quippe quem præter Menologium Sparwenfeldii slavo-russicum nuspiam alibi reperissent, ac proin prorsus esset sibi ignotus [Act. SS. tom. III Oct., ad diem 5, pag. 5, E.] ; Matthæum vero et Damianum, licet de eorum fine minime dubitarent, quod sæculo XI floruissent, inter sanctos tamen referre non sunt ausi, eo quod Horologium (seu Ustavum) Kulcinianum, cui cum elogio inseruntur Damianus et Matthæus, non nisi anno 1679 fuerit typis Leopolitanis excusum, nec aliunde constaret sibi, an duo hi monachi centum annis ante decretum Urbani VIII, anno 1634 emissum, a Russis catholicis cultu ecclesiastico fuerint affecti [Ibid. pag. 6. A.] . Eamdem ob rationem inter prætermissos collocatus est Nicolaus Devotus mortuus anno 1113, licet prolixis laudibus e Vitis Patrum Cryptensium depromptis ab eodem Kulcinio sit exornatus. Eadem sors manere debuisset Nicodemum et Spiridionem, Nestorem, nec non et Aretham, de quo sermonem nunc habemus: omnes enim e monasterio Kievocryptensi prodierunt; ejusdem parentis, S. Theodosii, spirituales filii sunt, eodemque spiritu ac doctrina imbuti. Accedit, quod Cryptensium monachorum plerique innotuerunt nobis potissimum ex libro Paterico vocato; qui liber ab hominibus non catholicis primum in lucem datus est, atque ea quidem ætate, qua maxima nec unquam satis deflenda æstuarunt in ecclesia Kioviensi dissidia et in sedem apostolicam ferverunt odia.
[4] [Generalia quædam de Paterici editionibus animadvertuntur, aliis ad alium locum remissis.] Primus namque Paterici editor fuit Sylvester Kossov, episcopus Mohiloviæ et Mstislaviæ ac deinceps (1647 – 1657) metropolita orthodoxus non catholicus Kioviensis. Cujus opere quamvis uteretur Kulcinius in Specimine ecclesiæ Ruthenicæ, cum sede Romanæ semper unitæ (utebatur autem quotiescumque de Cryptensibus Patribus loquendi dabatur illi occasio); nunquam tamen de operis indole aut sinceritate quidquam animadvertit, exscribendi facili negotio contentus. Quas autem polonico idiomate redditas Patrum Cryptensium Vitas evulgaverat Kossovius, notisque illustraverat, eas fusiori stylo exaratas typis Kioviensibus mandari curavit anno 1661 Innocentius Gizel, archimandrita Cryptensis et non tantum Romanæ ecclesiæ non secus ac ille Sylvester infensus, verum etiam in protestantium doctrinas propendens, ut ex præfatione, quæ Vulgatæ ejus Paterici editioni præmitti solet, atque etiam aliunde satis superque palam fit. Corruptum esse notabiliter fructum istum zeli Gizeliani et nos fatemur libentissime et auctores orthodoxi non diffitentur vel ipsi [Philaret, arch. Cernigov. in opusculo: Obzor duhovnoj' russkoj literatury, operi Academiæ periodico Ucenyja Zapiski, tom. 3, pag. 198, n. 180, inserto. Petropoli, 1856.] ; nec tamen ideo omnes monachos ex Cryptensi monasterio oriundos e sanctorum albo expungendos esse censemus, aut operi huic minime inserendos; præsertim cum ex una parte Patericon illud Kievocryptense plus duobus sæculis ante Cossovii ætatem, ac proin ante concilium Florentinum exstitisse certissimum sit, imo et ad sæculum XII et iniens XIII (saltem quod ad partes præcipuas spectat) referri queat; ex altera vero Patres illi de quibus agit fere omnes vel sæculo XI vixerunt; quo toto tempore Russi catholici fuerunt; vel XII, quo certe nil obstitit quin catholici essent. Quum igitur nobis de S. Aretha Cryptensi tractaturis ad Patericum recurrendi necessitas incumberet, quumque insuper in aliis quoque commentariis de sanctis Ruthenicis idem liber adhibendus futurus sit, non abs re fore putavimus, accuratius opus istud, passim citari solitum, penitiusque introspicere, ejus origines investigare et incrementa, indigitare auctorem, fata percurrere, quæ contineat sub oculos lectoris ponere, auctoritatem expendere, et totius denique rei exactiorem notitiam dare: id quod paucis, et quantum ad majorem rei intelligentiam necessum est, præstare conabimur. Ne autem, quæ de S. Aretha dicenda nobis sunt, hoc tractatu plane obruerentur, eum appendicis loco, ad finem hujus commentarii excudi jussimus, addidimusque Vitam S. Simonis, episcopi Vladimiriæ et Suzdaliæ, qui anno 1225 ad Polycarpum, monachum Kievocryptensem, epistolam scripsit, qua S. Arethas laudatur. Hæc vero epistola pars est primævi Paterici atque etiam Patericon vulgatorum; sed in his nonnihil mutatum fuit a librariis et editoribus; de quibus vide quæ in appendice illa fusius docuimus.
§ II. B. Arethæ ætas. Patria Polocia. Hujus civitatis decora ecclesiastica sæculo XII.
[Videtur B. Arethas vixisse sæculo XII, ut non solum ex Paterico,] Jam de B. Aretha agemus distinctius. Et primum quidem quæritur, quandonam vixerit B. Arethas. Sese id ignorare fatetur auctor Dictionarii historici Sanctorum [Pag. 40, art. Arethas.] ; contra Menologium Versinscianum refert beatum virum ad sæculum XIII [Ad 24 Octobr. pag. 169.] ; ast sæculo XII eum vixisse verisimilius est. Etenim narratio Simonis de B. Aretha id sibi proprium habet ac peculiare quod dum aliorum monachorum Cryptensium gesta dictaque ex alieno testimonio vel etiam ex traditione referat, de S. Aretha sermonem tanquam testis oculatus instituit. Quod aperte manifestum facit ipsum Patericon in Vita S. Simonis, ad calcem voluminis adjecta [Patericon, fol. 234 verso, ed. Mosq. an. 1759.] , atque a nobis inferius repetita; multo autem significentius ipsa Vita S. Arethæ, ex eodem Paterico etiam danda. Eam scilicet sequenti modo exordiuntur editores: Vere dignum est semper Deo gratias agere… Hoc enim non modo justis … gratiam adauget, sed vel magnos peccatores in sanctos mutat virosque perfectos, ut manifestum est in beato, de quo episcopus Simon, testis oculatus, hæc tradit etc.… [Ibid. fol. 213.] . Quod si in decursu narrationis nunquam in prima persona loquatur Simon, mirabitur nemo, qui modum, quem in edendo Paterico Gizelium observasse in appendice dicemus, ante oculos habuerit. Contra in apographis mss. antiquioribus sane indubia deprehendimus oculati testis indicia: non semel enim occurrit ibi pronomen primæ personæ in plurali numero: v. g. Nos autem omnes deprecabamur; .. et alio in loco: Nos autem, his auditis, glorificabamus Deum etc. [Kubarev, Disquisitio de Paterico, pag. 12 et seqq. Macarius, Historia Eccl. russicæ, tom. III, not. 76.] . Sed quia codices istos inspiciendi copiam non habuimus, ideo ex aliis historiæ monumentis maluimus nostra elicere.
[6] [verum maxime ex ætate B. Simonis, ejus biographi,] Porro argumenta illa suppeditat nobis biographus S. Arethæ coævus, Simon episcopus, vir tempore suo inclytus, dignitate ecclesiastica conspicuus, literis clarus. Jam vero, quemadmodum inferius late demonstrabimus, notissima sunt præcipua vitæ ejus capita; eum scilicet ex monacho Cryptensi creatum fuisse prius hegumenum monasterii Vladimiriensis Nativitatis B. M. V.; dein in episcopum ejusdem urbis fuisse assumptum omnium post Rostoviensis diœcesis divisionem primum, et tandem ad superos abivisse anno 1226. Unde jam pro certo statui potest B. Aretham vixisse ante hunc annum. Sed ulterius progrediamur, terminosque, quantum fieri potest, definiamus exactiores. Horum indicia exhibet nobis annus, quo famosam suam epistolam ad Polycarpum dedit Simon. Dedit autem anno 1225, ut in appendice fusius probavimus. Et quoniam se B. Arethæ convixisse in monasterio testatur ibidem Simon, inquirendum manet, quandonam Kioviense cœnobium reliquerit ipse, aut cathedram Vladimiriensem ascenderit ac Suzdaliensem. Nec enim duo ista miscenda sunt.
[7] [qui cum eo in Cryptensi cœnobio vixisse videtur sub annum 1185.] Supponamus igitur Simonem anno vitæ suæ vigesimo quinto, ut minimum, factum esse hegumenum; proinde si de anno 1197 demamus annos viginti quinque, annus ejus natalis erit 1172. Fac insuper eum vitam monachalem professum esse quum juvenis esset quindecim saltem annorum; habebimus annum 1187, quo primum S. Arethæ contubernio uti potuerit. Concludamus itaque oportet S. Aretham sub finem sæculi XII floruisse, atque Simoni, olim Vladimiriæ episcopo, tunc vero simplici monacho, intra annos 1185 et 1197 in cœnobio Kievocryptensi convixisse. Quod si vulgato Paterico satis confidere liceat, nimirum S. Aretham “post multos labores,” vel, quod idem significat, ætate provecta, supremum obiisse diem, id quod innuit etiam senis nomen, S. Arethæ tumulo Cryptensi impositum [Herbinius, opere cit. pag. 36, in tabula, cryptas exhibente.] , conjicere fas erit S. Aretham circa medium sæculi XII lucem aspexisse, imo non terræ tantum, sed et cælo esse natum.
[8] [Polociæ natus est B. Arethas, nequaquam autem in regione Polovecensium, qui tum Russis infesti erant.] Natus vero est beatus vir Polociæ, ut perhibent passim auctores indigenæ, Patericon hac in re secuti. Certe in editione Mosquensi anni 1759 apertissime nominatur urbs Polocia. Nec attendendus editor, ubi in nota marginali vocat S. Aretham non Polocensem, sed Polvcensem, vocum similitudine deceptus, cum nonnisi unica littera voces illæ Polocensis et Polvcensis ab invicem distinguantur. Nec enim Polocia cum Polovcensium regione temere confundenda est, aut Polocenses in Polovcenses facile transformandi. Erat nimirum ultima ista gens Kioviensibus aliisque Russis inimicissima, et Tartarorum immanium veluti prænuntia. Hinc bella contra eos, sæculo XII potissimum, fere continua et atrocia. Celeberrima sane est atque a poëta suo tempore perbelle decantata expeditio illa, quam Igor Sviatoslaides, anno 1185 susceptam, tanto successu tantaque gloria absolvit. Polovcenses tamen non nisi ad tempus a patriæ finibus arcere valuit: nam ipso sæculo XIII ineunte, anno scilicet 1202 mense januario, invaserunt illi Kioviam denuo, tantaque clade affecerunt quantam vel ab invecta fide christiana nunquam vidisse Russos ipsorum chronographi testantur [V. Arcybysev, Narratio de Russia, tom. I, pag. 267, ad hunc annum.] .
[9] [SS. Euphrosyna et Parasceria florebant tum Polociæ, quæ proprios suos habebat episcopos.] Contra, Polocia, quæ est Lithuaniæ urbs omnium antiquissima, tunc temporis erat sive principum auctoritate et potentia, sive etiam religionis christianæ cultu florentissima. Sane memoratur in chronicis jam ad annum 864, quo eam Ruricus, Normannorum dux, cuidam ex sociis suis tradiderat regendam. Quod vero ad religionem attinet christianam, eam Polociæ sæculo XII dubiam adhuc fuisse voluit Papebrochius, ac urbem ecclesia cathedrali prorsus destitutam. At catholicam fuisse fidemque firmiter stabilitam non spernendæ auctoritatis comprobant documenta. Nominasse juvat duo illa luminaria, in ecclesia Polocensi perillustria, S. Euphrosynam, inquam, et S. Parasceviam, utramque ducali sanguine claram, sanctitate clariorem. Quarum prior, S. Vladimiri felix propago ac celeberrimi monasterii, SS. Salvatori Transfigurato sacri, fundatrix atque prima hegumenissa, vitam angelicam Jerosolymis terminavit, anno 1173, annos 40 abbatissæ munus Polociæ defuncta. Præterea, villam suam Seltse dictam ac prope Polociam sitam possidendam traditurus episcopus sæculi illius, nomine Elias, sequentia verba addidisse perhibetur: Est ibi insuper ecclesia SS. Salvatoris, in qua jacent fratres nostri, IN EPISCOPATU ANTECESSORES [Macarius, Histor. Eccl. Russ. tom. II, pag. 270, not. 45.] . Ex quibus concludere licet, laudatum antistitem Eliam circa annum 1128, quo Borisus, S. Euphrosynæ avus, mortuus est, floruisse, et præter Mennam (1105 – 1116) alios quoque habuisse decessores; ac proinde ecclesiæ Polocensis initia ad sæculum XI referenda esse. Ex successoribus autem Eliæ nominantur Cosmas (1143 – 1156), Dionysius, mortuus anno 1183, et Nicolaus, ab anno 1185 episcopus [Macarius, loc. cit. tom. III, pag. 255, not. 43.] . Altera, S. Parascevia, Rogwolodi seu Reichwaldi ducis filia, postquam in eodem monasterio, quo olim Euphrosyna, sororibus per septennium præfuisset, Romam anno 1225 perrexit, ibique sanctissime obiit anno 1239, deinceps a Gregorio XIII Sanctorum albo inscribenda [Stebelcius, Dwa swiatta etc. pag. 141 – 221. Kulcynski, pag. 55, ed. 1859.] .
§ III. B. Arethæ vita in monasterio Cryptensi, mors et sepultura in crypta Antoniana. Cultus immemorabilis.
[B. Arethas, in Cryptensi asceterio monachus factus, laudatur quod veteres patres imitatus est, qui ultro permiserunt res suas.] Pauca omnino comperta habemus de vita B. Arethæ monachali; quæ a Simone in litteris ad Polycarpum fuere consignata, ac dein a Paterici collectore incerto ampliata. Juvat itaque Simonis ipsissima verba hic adducere, ex epistola modo laudata, ut unusquisque brevem hanc notitiam cum fusiore, inferius danda, componere possit. In secunda igitur parte epistolæ, postquam Nicolaum Devotum ex principe monachum, et Erasmum, qui in exornanda ecclesia Cryptensi divitias suas expenderat, in medium produxerat Simon, tertium addit exemplum Arethæ, duobus illis non absimile, his verbis: Melius est, frater, (alloquitur Polycarpum terrenis rebus illectum) ut ad domum Dei, quam ad speluncam furum ac latronum exornandam ea quæ homo possidet expendantur; et Deo amoris et pacis sponte sua offerre optabilius est, quam ab incendiis flamma vindice aut a tumultu bellico spoliari vel invitum. Paupertatem religiosam vovisti; audi igitur Scripturam dicentem: “Vovete et reddite Domino vestro; [Ps. LXXV, 12.] multo melius est enim non vovere, quam post votum promissa non reddere.” [Eccles. V, 4.] Quodsi ea, quæ modo memoravi, eveniant tibi, nimirum si bona tua, antequam Deo ultro tradas ipse, sive ab hostibus tempore belli, sive a furibus tibi veluti inutilia (Deo meliora providente) eripiantur, non ideo animum despondeas, aut turberis nimium aut vituperare Deum audeas, sed laudes potius eum cum justo Jobo dicens: “Dominus dedit, Dominus abstulit.” [Job. I, 21.] Quo fiet ut merces tua non auferatur a te, sed quia gratias ob bona direpta egisti, reputabitur id tibi in eleemosynam, ut contigit beato Arethæ, monacho Cryptensi, cujus bona a furibus fuerunt ablata. Et re quidem vera si parva res esset bonorum rapinam grato animo ferre, profecto nequaquam beatus senex ille, de quo in Paterico (Scetensi [Ap. Rosweydum, Vitæ patrum, Verba seniorum, libro V, interprete Pelagio, libello XVI, num. 13, pag. 631.] ), cum latronibus spoliatus esset, atque vestem sibi mansisse recordatus, abeuntibus eamdem ultro obtulisset ad currens; quam illi abstulerunt quidem, at cæteris omnibus relictis. Quæ ubi legisset alius quidam senior, cujus mentio fit in Limonari [Pratum spirituale Joan. Moschi cap. 212, ap. Rosweydum, Vitæ patrum, pag. 926.] , continuo deprecatus est Deum, ut latrones omnia sibi auferrent; exauditus vero in manus supervenientium omnia sua tradidit ultro. Tales profecto laudibus effert Apostolus dicens: “Rapinam bonorum vestrorum cum laude suscepistis, cognoscentes vos habere in cælis meliorem et manentem substantiam.” [Hebr. X, 34.] Hactenus Simon [Patericon, fol. 227 verso et 228, ed. Mosquens.] . Unde colligimus B. Aretham monachum fuisse in monasterio Kievocryptensi, habuisse quædam bona, eorumque rapinam non ægro, sed grato potius animo tulisse lætoque. Sane avaritiæ hic sordidæ vestigia deprehendes nulla; imo potius quia terrenarum rerum contemptum exemplo suo docet Arethas, ideo sane Polycarpo, qui eisdem plus æquo incubabat, a magistro suo Simone proponitur imitandus.
[11] [Licet tunc temporis in monasterio Cryptensialii sanctiores monachi stylitæ essent, alii reclusi, ipse tamen B. Arethas cœnobita fuit et videtur officio aliquo functus.] Cœnobiticam vitam egisse B. Aretham cuique Vitam inferius dandam legenti perspicuum erit: siquidem non semel sermo versatur ibi de fratribus conviventibus, et aliunde exploratum est a S. Theodosio communem vivendi rationem secundum Studii monasterii exemplum fuisse institutam. Nec obstat Cryptensis nomen, quod latu sensu accipiendum est. Imo tempore B. Arethæ numerosam fuisse familiam religiosorum Cryptensium vel inde colligere licet, quod jam Nestoris ætate, qui anno 1106 mortuus est, ferme centum fratres, ut ipse testis est, simul conviverent. Addendum tamen est, non omnes Cryptenses monachos cœnobitarum instar degisse, sed triplex viguisse vitæ genus etiam XII sæculo, videlicet cœnobitarum, reclusorum et stylitarum. Prioris exemplar perfectissimum exhibuit S. Theodosius, ideo monasticæ vitæ in Russia parens appellatus. De Niceta Stylita mortuo anno 1108, quædam legere est apud Kulcinium. Stylita quoque fuit Cyrillus Turoviensis, qui post annum 1150 a columna descendere jussus est et sedem episcopalem occupare, ut vetus ejus biographus testatur, a D. Suhomlinovio, in universitate Petropolitana professore, nuper editus [Codd. mss. Comitis A. Uvarovii, tom. II, continens Cyrilli Turov. opera quæ supersunt omnia, pag. 1 et 2. Petrop. 1858.] . Reclusorum numerus major esse solebat; inter quos, præter Athanasium et Joannem omnium notissimos, Clemens recensendus est vel ipse, quem e claustro hoc strictissimo ad sedem metropolitanam evectum fuisse affirmant auctores fidei digni [Philar. Histor. Eccl. Russ. tom. I, pag. 144, not. 404.] . Reclusi illi monachi vitam degebant in cella Cryptana per foramen cibum accipientes; et post obitum in eadem, quam vivi habitaverant, mortui reponebantur [Herbinius, op. cit. pag. 85.] . Ex eadem Vita, a nobis edenda, conjicere fas est B. Aretham non simplicem monachum fuisse, sed munere aliquo insigniori fuisse functum, sive œconomi, sive alius officialis, utpote qui fratres durius tractasse ibidem perhibeatur, ipsum, ut ab ira ac injusta vindicta cessaret, humiliter deprecantes.
[12] [Sepultus fuit in crypta Antonii.] Sepultum fuisse beatum virum in crypta testatur Patericon; ast in utra non liquido tradit. Constat namque inter omnes duas antiquitus exstitisse cryptas, Antonianam scilicet seu viciniorem et Theodosianam seu remotiorem, ut nihil dicamus de aliis minoris famæ cryptis, omittentes etiam cryptam Varegorum, quam primum Antonii habitaculum fuisse tradunt, et quæ apud Herbinium [Pag. 74.] Barasensis (vulgo pieczara Barareska) satis barbare dicitur. Duplex illa crypta, ad ripam Boristhenis sub monte edita, præter cellas in quibus monachi numero paucissimi plus minusve commode degerant olim, continebant ædiculam, ubi precibus et psalmis recitandis aliisque religionis officiis peragendis vacare possent secure. Fuerunt etiam qui corpora sua jejuniis atque vigiliis castigaturi, ultro se antris istis includerent, pane modico et oleribus victitantes [Herbin. ibid. pag. 65.] . Sed et hoc animo religiosi illi Rutheni propria effodiebant sibi in cryptis antra, ut sibi vivis cellæ, mortuis vero essent sepulcra. Re quidem vera ex quo tempore monasterium, in montis proclivie editum, habitari cœptum fuit, tempore scilicet Theodosii, prius illud monasterium, sub terra situm vereque cryptense, aut sepeliendis fratribus inservire cœpit, aut quibusdam monachis, reclusorum vitam ibidem constanter ducturis. Porro sepultus est B. Arethas in crypta Antonii, ubi ad hodiernum usque diem requiescit simul cum bene multis aliis corporibus [Eugenius Metropolita, Descript. Lauræ Kiov. pag. 109.] ; quorum quædam ab invisentibus aperta conspiciuntur. In tabula vero, quam Herbinius toties allegatus opusculo suo ad pag. 36 adjiciendam curavit, videre est Aretham medium inter Jeremiam Providum et Moysem Hungarum.
[13] [S. Arethæ nomen antiquis Kioviensibus et Mosquensibus kalendariis, sanctorum aliquot Russorum memoriam vix continentibus, inscriptum non est;] Jam si quæritur quandonam hujus beati viri cultus initium cœperit et quo auctore, in difficilem quæstionem delabimur. Illud unice [Col. constat, nostra ætate coli B. Aretham a Russis acatholicis veluti sanctum, quin et officium habere, non proprium quidem, sed pluribus aliis Kioviensibus beatis commune [Descript. Lauræ Kiov, pag. 109.] . Officium illud nequaquam catholica manu exaratum est, nec bullæ Urbani VIII ætatem antecedit, quippe quod auctorem habuerit Meletium Syrigum græcum, qui anno 1643 e Moldavia Kioviam venerat, ibique canonem istum, ut vocatur, concinnavit, mox slavonico idiomate donatum, et, quibusdam mutatis ac emendatis, typis Kioviensibus excusum. Præterea cum tempestate illa luctuocissima ecclesia Kioviensis in duas partes esset scissa, quarum altera catholicæ fidei erat addictissima, altera contra inimicissima, merito in suspicionem venit Meletianæ lucubratiunculæ fides, sponteque sua quæstio exsurgit, utrum ante annum 1643 apud catholicos Cryptensium cultus invaluerit, et quandonam initium ceperit. In comperto est, caute admodum egisse olim ecclesiam Kioviensem, ubi de honoribus, qui sanctis deferri solent, decernendis agebatur, nec nisi paucissimos Dei servos cultu publico primitus fuisse honoratos. Inter quos omnium antiquissimus censendus est S. Theodosius, annis triginta quinque post obitum suum, id est, anno 1108, sanctorum albo adscriptus, adeoque in vetustissimis Calendariis obvius, simul cum S. Vladimiro et SS. martyribus Boriso et Glebo, quem proxime secutus est S. Antonius Cryptensis et S. Olga. Hos omnes reperire est non modo in Calendariis aut Menologiis Kioviensibus, sed et Mosquensibus: id quod de aliis beatis Cryptensibus dici nequit. Nimirum ecclesia Kiovensis e Mosquensi diu nullatenus pependit, nil quidquam habens cum illa commune [Ibid. pag. 117 et seq.] .
[14] [sed hinc non sequitur eum a catholicis non fuisse cultum centum annis ante Urbani VIII decreta.] Hinc est ut, ante tempora Demetrii Rostoviensis, id est, ante annum 1547, Cryptensium sanctorum nomina in Calendariis Mosquensibus quæras frustra; et licet ille Menæis suis Majoribus, ut vocantur, quorumdam Cryptensium Vitas inserendas curaverit, non ideo tamen cultum publicum ubique obtinuerunt; quo nonnisi anno 1762 donati sunt. Sed nec in ecclesia Kioviensi omnes, qui nunc in Paterico aut in canone Meletii inscripti leguntur, sanctorum honoribus gaudebant; siquidem præter S. Theodosium et S. Antonium, quinque tantum alii colebantur ut sancti. Tempore vero præterlabente, paceque ecclesiæ Kioviensi post miserrimam illam Tartarorum invasionem tandem reddita, alii quidam beati calendariis Kioviensibus inscripti fuerunt, at numero admodum pauci, plurimis adhuc in tenebris latitantibus. Ex dictis hactenus colligere fas est, B. Aretham jam ante sæculum XVI in ecclesia Kioviensi cultu publico fuisse condecoratum, nec enim aliter in Officium anni 1643 fuisset invectus. Utrum vero cultus ejus annum 1537, ab Urbano VIII præscriptum, excedat aut etiam longe antiquioris originis sit, id probabile videtur vel ex acerrima illa disceptatione, quæ catholicos inter seu unitos et non-unitos ineunte sæculo XVII exorta fuit. Nec enim de orthodoxia SS. Cryptensium dubia movebant catholici, sed vere catholicos illos fuisse asserebant probabantque. Rem manifestam facit præfatio, quam Kossovius Paterico suo Polonico præmittere, Herbinius vero latine reddere curavit [Herbinius, op. cit. pag. 107.] ; ac luculentius et multo fusius Theophanes Procopovicz, archiepiscopus Novgorodensis, in Apologia sacrarum reliquiarum patrum nostrorum, qui in cryptis nostris Kioviensibus quieverunt [Miscellanea Sacra, pag. 107 et seq. ed. Vratislaviæ, 1744.] .
[15] [quum autem extremo sæculo XVI controversiæ fervebant inter unitos et non unitos, utrimque admittebatur S. Aretham et alios Cryptenses reapse esse sanctos.] Objiciebant nempe catholici sanctos istos, quorum corpora in cryptis Kioviensibus incorrupta dormiunt, vixisse illa christianorum serenitate, cum orientales græcorum et occidentales latinorum ecclesiæ tamquam sorores germanæ in mutuo amplexu, hoc est in unitate fidei adhuc perseverarent; cujus unitatis recuperandæ gratia nos in sacrificio Missæ incruento ita supplicamus: Da nobis uno ore et uno corde confiteri et laudare gloriosissimum nomen tuum Patris et Filii et Spiritus Sancti etc. Ergo, concludebant, patrum, illo tam beato ecclesiæ christianæ tempore viventium, ob unitatis illius sanctissimum consortium dono incorruptibilitatis a Deo donata sunt [Herbinius, loco citato.] . Ad hæc respondebant adversarii sanctos istos vixisse omnino post triste illud divortium ac secessum græcorum ab ecclesia occidentali; divortium autem hoc consummatum fuisse tempore S. Vladimiri, quo imperante universa fere Russorum gens Christi fidem fuerat amplexa [Idem, loc. cit.] . Quæ responsio objectionem nullatenus solvit, cum abunde constet sæculis X et XI Kioviensem ecclesiam Romanæ fuisse unitam; prout solide probatum est tum a Stiltingo nostro [Act. Sanct. Septembris, præfatio de conversione et fide Russorum.] , tum ab aliis auctoribus catholicis [Verdière, Origines catholiques de l'Eglise russe, in opere periodico: Etudes de théologie, de philosophie et d'histoire, publiées par les PP. Gagarin et Daniel, tom. II.] . Sed penitius id argumentum inspiciendum est.
§ IV. An sæculo XII metropolitæ Kiovenses et hegumeni Cryptenses catholici essent.
[B. Aretham fuisse catholicum ostenditur] Sponte scilicet occurrit quæstio, quotiescumque de sanctis Ruthenis agitur, necessario agitanda, utrum ille S. Arethas catholicus habendus sit, an non. Re quidem vera non convenit nobis, quos beati hujus gesta fere latent, affirmantem sententiam adstruere solis argumentis, ex ipsius Vita petitis; (omittenda tamen omnino non sunt;) sed potius illa res ex factis synchronis, quantum fieri potest, illustranda videtur. Aliqua lux affulget quæstioni huic intricatissimæ ex serie tum metropolitarum Kioviensium, tum hegumenorum Cryptensium, accurate inspecta. Quare singulos percurramus, incipiendo a medio sæculo XII; notabimus vero antea, cum Stiltingo nostro [Act. Sanct. tom. II Sept. præf. pag. XIX. n. 74.] , Kioviensem ecclesiam toto isto sæculo partim catholicam fuisse, partim acatholicam.
[17] [ex serie metropolitarum qui ab anno 1150 ecclesiam Kiovensem gubernarunt, præsertim vero ex historia Clementis, impositione manus S. Clementis papæ,] Primus igitur occurrit nobis Clemens, in metropolitam assumptus anno 1147, non requisito patriarchæ Constantinopolitani consensu, et Kioviæ consecratus modo prorsus inaudito, nimirum imposita manu S. Clementis papæ et martyris, ad significandam, ut bene advertit Kulcinius [Specimen ecclesiæ Ruthenicæ, pag. 115, edit. noviss.] , obedientiam, quam erga Romanam sedem profitebatur semper. Concilio aderant, præter magnum ducem Iziaslaum, Clementi amicissimum, sex episcopi, Onuphrius Cernigoviensis, Damianus Juriensis, Theodorus Vladimiriæ (in Volynia), Manuel Smolenscensis, Euthymius Perejaslaviensis et Niphon Novgorodensis; quibus addunt nonnulli [Patericon vulg. fol. 219, in Vita Niphontis, ed. Mosq. 1759.] Joachimum Turaviensem et Cosmam Polocensem; at perperam. Onuphrium electionis modum proposuisse et defendisse, suffragantibus aliis, exceptis Niphonte et Manuele, consentiunt omnes.
[18] [refragrantibus duobus episcopis, patriarchæ Cplitani jura tuentibus,] Refragabantur hi duo, non quod aliquid contra Clementis mores objicerent, (erat enim vir pietate ac eruditione præstantissimus,) sed quia patriarcharum Cpolitanorum jura lædi asserebant, patrio amore abrepti, utpote græci homines ambo [Macarii Hist. eccles. Russiæ, tom. III, pag. 10, not. 14.] . Contra, Clemens, natione cum esset Russus, et quidem Smolensco oriundus, indigenarum jura quodammodo promovere videbatur. Clementis partes tuebantur potissimum magnus dux Iziaslaus, cæterique præsules, plerique alienigenarum dominatum ægre ferentes. Nec sola nationis propriæ jura tuenda suscepit synodus, sed et sinceram erga Romanum pontificem sedemque B. Petri observantiam attestari sategit, quemadmodum facta subsequentia faciunt palam. Siquidem Clemens, renunciatus metropolita, patriarchæ nomen ex SS. liturgiæ precibus expunxit, Niphontem vero, Novgorodiæ episcopum, sibi infensissimum, in monasterio Cryptensi includi jussit et detineri, volente Iziaslao.
[19] [atque etiam Suzdaliæ duce, ordinati et exilium dein variaque fata passi.] Ut autem ab Iziaslao Clemens, ita a Georgio, Suzdaliæ duce, fobebatur Niphon et animabatur, cæcis odiis inter utrumque principem exortis. Unde factum est, ut simul ac Georgius Longimanus (Dolgorouki) rerum potitus est, anno 1148, Niphon ecclesiæ suæ libertatique redditus est; Clemens autem, sede pulsus, exulare debuit Vladimiriæ in Volynia una cum Iziaslao devicto. At ubi Iziaslaus jura sua vindicavit, iterum Kioviam repetiit exul metropolita, præfuitque ecclesiæ non solum ad mortem usque Iziaslai, quæ anno 1154 advenit, sed et sub Rostislao, ejus successore, donec scilicet Kioviensem regionem Georgius denuo invaserit, anno 1155. Tunc rursus exilii viam arripuit Clemens, una cum Iziaslai filiis, adversa omnia forti animo perferre eos edocturus.
[20] [Interea Constantinus græcus, omnia ex Græcorum sententia administrans, Kioviensem sedem occupavit et in Clementem ejusque sequaces sæviit. Successit postea Theodorus Græcus;] Interea anno proxime sequenti, id est 1156, non vero 1160, ut autumat Kulcinius [Specimen ecclesiæ Ruthenicæ, edit. Par. pag. 115.] , venit Kioviam Constantinus, græcus. Hic ut metropolitanam sedem occupavit, protinus in Clementem ejusque fautores insæviit. Nestorem namque, Rostoviæ antistitem, aliosque sacerdotes ac diaconos, a Clemente ordinibus sacris auctos, interdicto subjecit; Iziaslaum vero, licet defunctum, anathematis fulmine percussit. At morte plectitur Georgius et ipse anno 1158; summamque potestatem Iziaslai filii, rerum potiti, Rostislao, avo suo, deferunt ultro. Hic, licet Clementis partibus olim (ut vidimus) addictissimus, nunc tamen exulantem pastorem sedi restituere detrectavit; cum autem Constantinum, cujus auctoritatem respuebant Iziaslai filii, retinere non valeret, novum metropolitam, pacis ergo, a patriarcha accersivit obtinuitque. Dum tertius iste metropolita, Theodorus nomine, ad iter Kioviense ineundum sese parat, supremum obiit diem Constantinus Cernigoviæ anno 1159. De Theodoro, qui nonnisi biennio, id est ab anno 1161 ad 1163 pedum archiepiscopale tenuit, hæc scribit Kulcinius, aut potius ex Kossovio transcribit: Theodorus, genere græcus, anno 1170 metropolita creatus, toto fere sexennio Ruthenicam rexit ecclesiam [Ibid. loco cit.] . Ubi, ut in transeundo dicam, specimen habes singularis istius chronologiæ apud quosdam auctores Russos solemnis, secundum quam Nativitas Domini nostri Jesu Christi a creatione mundi non annorum 5508, sed 5500 intervallo sejungenda sit.
[21] [et post eum Joannes Græcus, Russis frustra optantibus popularem; moritur Clemens.] Mortuo Theodoro, ut Clementem sedi suæ gregique tandem restitueret Rostislaus, legatos Constantinopolim destinavit, qui patriarchæ consensum obtinerent; at ab imperatoris legatione præventus, quæ novum metropolitam, Joannem nomine, jam comitabatur, donis onusta, priorem animi rigorem parumper emollivit; nihilominus comminatus est, si quem metropolitam, inconsulto magno duce, mittere denuo præsumpserit patriarcha, facturum se, ut deinceps propria auctoritate caput e medio sui eligerent episcopi Russi et consecrarent. Extrema Clementis annusque mortis ignorantur; nam ea quæ Kulcinius affirmanter statuit, quasi nimirum inclytus pontifex anno 1160 vita fuerit functus, postquam “sedem suam pacifice ad extremum vitæ diem per annos quatuordecim tenuisset [Ibid. loco cit.] ,” ea tum cum chronologia nunc passim ab auctoribus admissa, tum cum historiæ testimoniis, quibus Clementis pontificatum fuisse procellosissimum constat, male cohærere nemo non videt.
[22] [Joannes ille, qui ab aliis tertius, ab aliis quartus dicitur, catholicus fuisse habetur; neque ejus est epistola,] Sed ad Joannem veniamus, hujus nominis quartum, aliis vero, licet minus recte, tertium. Schismate eximit Joannem hunc Kojalovicius noster, in Miscellaneis, teste Stiltingo [Act. SS. tom. II Sept., præf. pag. XIX.] , scribens ita: Quantum, ait, unioni cum Romana ecclesia addictus fuerit, testantur ejus litteræ ad Alexandrum papam ea de re scriptæ, quæ slavonico idiomate inter Russorum monumenta habentur. Hæc Kojalovicius. Kulcinius addit scripsisse eas Joannem, exigente Rostislao, orthodoxo principe [Opere citato, pag. 116, ed. Paris.] . Contra, Lequienus suspicatur [Orbis Christ., tom. I, pag. 1264, ed. 1740.] hujus Joannis esse tum epistolam schismaticam tum canones æque schismaticos, quos edidit Herbersteinius in Commentariis rerum Moscoviticarum [Pag. 22 et 24, ed. Berol. et Petropol. 1841.] , ex codice quodam slavico depromptos. Lequieni sententiam amplexi sunt auctores indigenæ nominatiores, metropolita Eugenius [Descriptio Eccl. Kiov. pag. 80, et Diction. Scriptor. eccles., tom. I, art. Joannes III.] , Philaretes, nunc archiepiscopus Cernigoviæ [Histor. Eccl. russ. tom. I, pag. 53.] , Karamzin [Historia imperii Rossiaci, tom. II, not. 158.] , Kalaidovicius [Monum. litter. sæc. XII, pag. 207 et 208.] et alii plures. At abjudicandum esse Joanni IV, metropolitæ ab anno 1161 ad annum 1164, epistolam de qua agitur, et tribuendam Joanni II, qui ecclesiam ab anno 1080 ad 1098 rexit, virique doctissimi famam adeoque prophetæ cognomentum fuit sortitus, sententia est recentiorum, ea potissimum innixa ratione, quod in quibusdam apographis græcis inscribatur epistola Clementi, papæ veteris Romæ.
[23] [inscripta Clementi papæ, id est Guiberto antipapæ, sed Joannis II, qui vixit extremo sæculo XI.] Et quidem tempore Joannis II vivebat sub nomine Clementis III Wibertus, ex archiepiscopo Ravennatensi antipapa famosissimus, qui ab anno 1080 ad annum 1110 ecclesiam Romanam luctuosissimo schismate perturbabat et proscindebat. Sententiam hanc jam olim suam fecerat piæ memoriæ P. Tinnebroeck, hagiographus Bruxellensis, ejusque collega, R. P. de Buck [Etudes de théologie, de philosophie etc., tom. II, pag. 343.] , inter Russos autem postmodum propugnavit omnium primus Nevolin [Ucenyja Zapiski, tom. I, pag. 261, et Izvestia, tom. I, pag. 32.] , olim academiæ Petropolitanæ ornamentum, quem secuti sunt plerique omnes, inter quos Cernigoviensis archiepiscopus Philaretes [Ucenyia Zapiski, Scripta scientifica Academiæ Petropolit. tom. III, prodromus. litter. pag. 14.] , priore sententia repudiata. Jam vero perspicuum est, in hac opinione nullam adesse rationem, cur Joannes IV communionis cum sede Romana habeatur inimicus; quin potius favere Kojalovicium aliosque auctores catholicos, aperte id testantes; præsertim cum aliunde constet, Alexandrum III inter et Manuelem imperatorem actum esse pluries de communione ecclesiarum solemniter instauranda [Cozza, Historia polem. de schism. græco, tom. II, part. IV, cap. XIV et seq.] .
[24] [Etiamsi hæc epistola Joannis IV esset, non tamen obstat, quum passim habeatur catholica.] Imo etiam si ponatur literas Joannis, quas Kojalovicius inter Russorum monumenta asserit reperiri, easdem esse ac ab Herbersteinio latine editas, nostroque Joanni IV tribuendas, assertum Kojalovicii vim ideo non amittit. Etenim, quod imprimis notandum, epistola illa, attentius perlecta, sincerum communionis obtinendæ in auctore desiderium, et erga Romanum pontificem observantiam testatur, mansuetudinem insuper spirat in similibus scriptionibus fere insolitam, agitque de latinorum erroribus subdubitanter, de Romanis vero pontificibus honorifice loquitur, utpote quos præsides nominet et summi Petri in cathedra successores (πρόεδροὶ καὶ διάδοχοι τῆς τοῦ κορυφαὶου Πέτρου καθέδρας [Ucenyja Zapiski, tom. I, pag. 5, inter monumenta literaria.] . Porro si vir sacris profanisque litteris ornatus, qualis ab auctoribus Joannes ille IV passim prædicatur [Kulcinius, Specimen eccles. Ruthen., pag. 116. Eugenius. Descriptio eccles. Kiov. pag. 79; Theiner, Die neuesten Zustande der Katolischen Kirche in Polen und Russland, pag. 32, Augsburg, 1841.] , de latinorum erroribus nonnisi dubius egerit, quid de cæteris sentiendum sit, pronum est concludere.
[25] Facile igitur a talibus ducibus in Græcorum præjudicia pertrahi potuit vulgus, [Facile etiam admittendum est Russos, quamvis tunc temporis schismatici dicendi forent, materialiter tantum schismati implicatos fuisse.] et ita bona fide in magistrorum verba jurare, nec nisi materialiter, ut ajunt, errare. Qui ergo sancte vivebant moresque suos ecclesiæ præceptis conformabant, nihil obstabat, quominus et salutem mererentur æternam, et fierent digni, quos integritate corporum post obitum Deus illustres redderet. Ita argumentabantur olim catholici scriptores, PP. Cryptensium sanctitatem propugnantes [Cfr Miscellanea sacra, Theophanis Procopovicz, pag. 112 et 113, ed. 1744. Wratislaviæ.] , et quidem recte; cum verisimillimum sit, inter episcopos non satis de fide convenisse, quod alii aliis addictiores essent ecclesiæ Romanæ [Acta Sanct. tom. II Sept., præf. pag. XX. lit. A.] . Porro catholicorum partibus adhæsisse monachos Cryptenses conjicere licet etiam ex iis, quæ ipsorum hegumeno evenerunt, nomine Polycarpo, qui et S. Arethæ coævus, utpote cœnobio anno 1164 ab ipsomet Joanne IV præpositus.
[26] [Cryptenses monachos tunc temporis catholicos fuisse suadet hegumenorum illius ævi historia: imprimis Polycarpi, multa a Constantino II passi;] Nimirum quem hic metropolita archimandritæ munere dignum esse judicaverat, eumdem Joannis successor Constantinus II, natione græcus, in concilio Kioviensi anni 1168, coram centum quinquaginta episcopis, hegumenis et monachis, erroris damnatum in carcerem misit, donec sententiam ea de re ferret patriarcha Cpolitanus. Inculpabatur autem Polycarpus propterea, quod casei et lacticiniorum usum monachis suis permitteret feria IV et VI, quotiescumque diebus istis occurrerent festa sive dominica, sive etiam sanctorum solemniora. Quæ consuetudo et in aliis diœcesibus, v. g. Smolenscensi et Rostoviensi, ea tempestate jam vigebat et monasterii Studii, cujus regulam profitebantur monachi Cryptenses, auctoritate et exemplo nitebatur [Cfr Maii, nova Bibl. tom. V, pars poster. pag. 104, n. 5.] . Quæ cum ita se habeant, non immerito suspecta apparet causa, propter quam Polycarpus publice fuerit damnatus, præsertim cum pietatis et virtutis fama gauderet apud suos, et Rostislao, Kioviensi principi, non secus ac Clemens metropolita, admodum fuerit familiaris et gratus. Utut est, nonnisi mortuo Constantino, libertatem recuperavit insons archimandrita, exceptus magno applausu populi, metropolitam injuste egisse aperto ore conquerentis causamque fuisse dicentis cur anno proxime sequenti, id est 1169, clade crudelissima Kioviam affecerit Andreas Suzdaliæ dux [Rudnev, Dissertatio de hæres. et sectis eccles. russ pag. 48, Mosq. 1836.] .
[27] [Basilii, ex clero sæculari assumpti; Theodori, Acindyni II et Polycarpi II, quorum tempore Constantinopolitani pacem fecerunt cum ecclesia Romana.] Polycarpo successit Basilius, anno 1182 a metropolita Nicephoro II in hegumenum e sacerdotibus sæcularibus assumptus, more adhuc insueto, consensu vero tam unanimi, ut non sine quodam Dei interventu id evenisse velint auctores indigenæ. Fuit Basilius vir pietate insignis, bonisque operibus ex animo deditus; nec exteriori tantum, sed et interiori domui simul consulebat sollerter, quippe qui monasterium muro circumvallandum curaverit, propriam animam vero spirituali propugnaculo communierit, accepto magno habitu seu schemate, quo majoris perfectionis desiderium testaretur. Edocent nos hæc omnia literæ celeberrimi Cyrilli Turoviensis episcopi ad Basilium datæ [Codices manuscr. Comitis Uvarov. Curavit Suchomlinov. tom. II, edit. 1838.] . Denique, post Basilium, hegumenum habuit S. Arethas Theodorum, quem mors occupavit ineunte sæculo XIII, circa annum 1203, succedentibus duobus aliis Acyndino II et Polycarpo II, ecclesiam vero Kioviensem regente Matthæo ab anno 1200 ad annum 1223. De ultimo hoc metropolita nil in præsentiarum dicemus; notabimus tamen ejus ævo ad communionem ecclesiasticam rediisse imperatorem Alexium et patriarcham Joannem, qui ab anno 1199 ad annum 1204 Constantinopoli sedit, curante id Innocentio III, ab anno 1198 ad 1216 Romano pontifice.
[28] [Memorabilem ea de re epistolam scripsit Innocentius papa III.] Cujus memorabilis exstat epistola ad archiepiscopos, episcopos et universos tum clericos tum laicos per Rutheniam constitutos, data Viterbii, nonis octobris, anno 1207 secundum Turgenevium [Historica Russiæ monumenta, part. I, n. III.] , secundum Theinerum vero, anno 1209 [Viciscitudes de l'Eglise catholique en Russie, tom. I, pag. 22, édit. 1843.] . Hanc pontifex exorditur epistolam sequentibus verbis: Licet hactenus elongati fueritis ab uberibus matris vestræ tanquam filii alieni, nos tamen qui sumus in officio pastorali a Deo, licet immeriti, constituti, ad dandam scientiam plebi suæ, non possumus affectus paternos exuere, quin vos sanis exhortationibus et doctrinis studeamus tanquam membra vestro capiti conformare, ut Ephraïm convertatur ad Judam, et ad Jerusalem Samaria revertatur. Utinam intelligere velitis, sapere, ac novissima providere, ut, a mentibus vestris omni depulsa caligine, ad viam ab invio redeatis, qui dudum post greges sodalium (id est græcorum) evagando, vos ejus pertinaciter magisterio subduxistis, quem Salvator noster universalis ecclesiæ caput constituit et magistrum, inquiens: “Tu vocaberis Cephas,” et: “Tu es petrus, et super hanc petram ædificabo ecclesiam meam.” Dein, allegatis nonnullis locis ad stabiliendum primatum Petri ejusque successorum, prosequitur ita: Ut autem ad præsens de reliquis taceamus, cum græcorum imperium et ecclesia pene tota ad devotionem Apostolicæ Sedis redierit, et ejus humiliter mandata suscipiat, et obediat jussioni, nonne absonum esse videtur, ut pars toti suo non congruat, et singulariter a suo discrepet universo? Monet eos denique, ut legatum Romani pontificis benigne suscipiant, eique pronis mentibus obsecundent. Ex his omnibus non parum momenti accedit sententiæ, quæ Aretham vere catholicum fuisse statuit. Sed de his satis.
VITA S. ARETHÆ, MONACHI KIEVOCRYPTENSIS,
Auctore B. Simone, episcopo Vladimiriensi, juxta Patericon Mosquense anni 1759.
Arethas, monachus Cryptensis (B.)
Simon, episc. Vladimiriensis (B.)
EX PATERICO.
[In adversis ut in prosperis Deo gratiæ agendæ.] Vere dignum et justum est semper Deo gratias agere pro omnibus, sive prospera sint, sive adversa. Hoc enim non modo justis, quemadmodum Jobo contigit, gratiam adauget, sed et magnos peccatores in sanctos mutat virosque perfectos, ut manifestam rem facit beatus vir, de quo episcopus Simon a, testis oculatus, hæc tradit.
[2] [S. Arethas, in monasterio Cryptensi pecuniæ suæ nimis deditus, ea spoliatur.] Fuit in monasterio Cryptensi b monachus quidam Arethas nomine, ex urbe Polociæ c oriundus. Hic cum multam pecuniam in cella sua clanculo asservaret d, eo avaritiæ processit e, ut nec egenis denarium erogaret ullum f, nec in proprios usus quidquam bonorum suorum converteret. Porro advenit quadam nocte, ut a supervenientibus latronibus, quæcunque possidebat ille, diriperentur omnino. Quapropter tanto mœrore tantaque tristitia confectus est monachus infelix, ut parum abesset quin vitam sibi ultro adimeret, insontes criminis patrati accusans fratres, imo et flagris crudeliter cædens. Hi vero, ut ab agendi ratione adeo injusta cessaret, deprecabantur illum assidue, verbisque psalmistæ solabantur, dicentis: “Jacta super Dominum curam tuam et ipse te enutriet” (Ps. LIV, 23.); at ille, monitione fratrum spreta, vel acerbioribus sermonibus pungebat cunctos lacerabatque.
[3] [Quod quum gravius ferret, angelica voce in somnis monetur, videtque angelorum dæmonumque controversiam et convertitur;] Ecce autem post aliquot dies in gravem morbum incidit Arethas, mortique proximus fit; sed ne tunc quidem a murmurando destitit aut vituperando. Igitur benignissimo Domino, qui omnes vult fieri salvos, misericordiam erga illum manifestare placuit vere mirandam. Etenim quadam nocte Arethas, cum in lecto jaceret semivivus, et a longo jam tempore ne verbum quidem proferre valeret, derepente in sequentia verba, omnibus demirantibus, alta voce prorupit: Miserere Domine! Parce Domine! Tua sunt omnia! Bonorum jacturam amplius non doleo. Hæc ubi exclamavit, illico sanatus est; de causa vero clamoris gemituumque interrogatus, hanc subjunxit: angelos se vidisse dæmonumque turmas ad se venientes, deque pecunia ablata inter sese disceptantes: Noster profecto est iste, clamasse dæmones, nobisque tradendus, eo quod in Dei vituperium, non in laudem divitiis usus sit; angelos autem hæc sibi dixisse: Utinam, o miserande, de direptis bonis gratias Deo rependisses, qua possent tibi, ut quondam Jobo, in eleemosynam reputari! uti enim, qui eleemosynam sponte sua libereque erogat, multum coram Deo promeretur, ita pariter mereri censendus est ille, qui bonorum suorum direptionem grato animo tolerat, cum donatio libera et tentatio victa idem præstent utrinque; nimirum quia non resistit modo diabolo, in peccatum spoliando pertrahenti, quin potius Deo gratis tradit universa, idcirco id eleemosynæ loco reputatur ipsi; hæc ab angelis ubi prolata fuerunt, se in prædicta verba: Miserere Domine etc. prorupisse; statimque dæmones aufugisse contristatos, angelos vero præ gaudio exultasse, et recessisse lætabundos, eo quod rapta pecunia in eleemosynam fuerit conversa.
[4] [pænitentiam agit, virtutes viliis contrarias exercens,] Quibus auditis, glorificarunt fratres Deum, qui viam pœnitentiæ edocet peccatores, tantamque grato animo vim et efficaciam indere dignatur. Arethas vero, utpote a Deo ipsomet eruditus, in virum evadit, sive animum spectes, sive mores, adeo perfectum, ut omnibus esset admirationi, illud apostoli decantantibus: “Ubi abundavit delictum, superabundavit gratia (Rom. V, 20).” Ut enim antea a vituperiis impediri, ita nec a Dei laudibus gratiarumque actione in posterum distrahi potuit, sed illud Jobi quotidie in ore habebat: “Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est: sit nomen Domini benedictum! (Job. 1, 21.)” Similiter de cæteris peccatis intensam egit pœnitentiam Arethas, atque exinde paupertati veræ minimeque larvatæ ex præcordiis adhæsit; obedientiam non ad oculum tantum, sed ex animo coluit; castitatem tum corporis tum mentis servavit, in oratione multus, in jejuniis nimius, nec jam auro corruptibili argentove, sed potius virtutibus sive externis sive internis (omnes enim gratus animus ille secum adduxerat), adeoque et, qui illarum fons est, Deo ipso, dives.
[5] [et demum moritur.] Tandem, post multos labores g exantlatos, ad Deum transiit Arethas, æterna quiete fruiturus. Conditus est in cryptis h; sese beatitudinem misericordibus promissam adæquasse, ac propterea misericordiam apud Deum invenisse, corporis integritate mirifica attestans. Cujus precibus i nos quoque gratias semper agentes vivere valeamus, quo pariter et misericordiam divinam consequi, et Deum in Trinitate unum in sæculorum sæculorum sæcula collaudare mereamur.
ANNOTATA.
a Patet exordium istud ab editoribus fuisse concinnatum; et reapse in codd. mss. passim desideratur, non excepto Cassianiano (an. 1462); ubi incipit ita: Fuit quidam monachus etc…, testante Vostokovio in egregia codd. mss. Musæi Rumiantsoviani descriptione, p. 431.
b Cryptense vocatur, non quasi in cryptis subterraneis degerent S. Arethas aliique monachi coævi, sed lato quodam sensu; quia id super cryptas, in quibus initio reapse latitaverant primi S. Antonii discipuli, exstructum fuit. Prodiit autem ex cryptarum tenebris in lucem jam tempore Barlaami hegumeni, anno scilicet1062, vivente adhuc S. Antonio, Cryptensium monachorum primo parente. Licet autem a Barlaamo constructum fuisset ac absolutum, nonnisi sub S. Theodosio, ejus successore, habitari cœptum est, ideoque Theodosianum ab annalista Nestore vocatur.
c Quæ hic ad marginem Paterici vulgati leguntur verba: Arethas erat de gente Polovecensium, perperam esse apposita, observavimus in Commentario prævio, num. 8.
d Paupertatem vovisse monachos Cryptenses aperte testatur Simon in epistola ad Polycarpum ita scribens: Vovisti paupertatem; quæ promisisti, imple. Insuper constat S. Theodosium dedisse suis regulam monasterii Studii, quæ totam complectebatur monasticam disciplinam. Jam vero inter pœnas quotidianas, a S. Theodoro statutas, vigesima fert: Si quis aliquid possederit inscio præposito, sit extra communionem diebus quindecim, aridis vescens hora nona, cum metanœis quinquaginta [Mai, nova Bibliot. tom. V, part. 2, pag. 141.] . Aliunde exploratum est, omne superfluum a cellis Cryptensium exulare debuisse. Unde siquando Theodosius monachos invisens aliquid superflui in cella offendisset, illico in ignem projici jubebat, delinquentem fratrem ad paupertatem melius sectandam paterna correptione exstimulans.
e Juvat hic ea referre quæ de avaro in canonibus suis præscripsit idem S. Theodorus Studita: Avarus, ait, insanabili morbo laborat, qui interiorem hominem exedit. Avaritia est idolorum servitus, infidelitatis filia, infirmitatum prætextus, voluntaria apostasia. Huic decernimus quadrimestrem pœnitentiam, quadraginta dierum aridum victum hora nona, et quotidianas metanœas quinquaginta, cum sit vitium animam consumens [Maii, nova Bibliot. tom. V, part. 2, pag. 133.] .
f Hinc colligitur, Cryptenses monachos non semper, habitu accepto, bonis nuntium misisse, id quod etiam in occidentali ecclesia factitatum esse constat. Cæterum varios gradus ibidem exstitisse ab ipsis monasterii incunabulis, indubium est: alii enim laicorum veste induebantur, in variis probationibus versantes; alii vero monachico habitu vestiebantur quidem, tonsuratamen nondum erant insigniti; duo ultimi ordines parvo et magno schemate, ut ajunt, differebant. Porro etiam eos, qui schemate erant condecorati, facultatem habuisse bonis utendi, licet non sine licentia hegumeni, testatur epistola Cyrilli Turoviensis episcopi ad Basilium hegumenum Cryptensem, qui schema jamjam suscepturus erat, data [Macarius, Hist. eccl. Russ. tom. III, pag. 127.] .
g Phrasis ista apud Paterici concinnatores nimis trita est ac vulgaris, quam ut inde quidpiam de ætate sancti plus minus provecta concludereliceat: potest enim referri non ad annorum numerum, sed ad solum pœnitentiæ fervorem, laborum ac mortificationum frequentiam.
h Sepultum fuisse B. Aretham in crypta Antoniana seu viciniore, observavimus in commentario prævio. In sepeliendis monachis Cryptensibus peculiaris servabatur ritus, quem descriptam exhibent plures codd. vetustiores manuscripti. Hanc sepeliendi rationem, ac defunctorum corporum ornamenta in subjunctis schematibus quodammodo spectanda proposuit Herbinius in opusculo suo de Kiovia subterranea [Pag. 67.] , toties a nobis allegato. Exhibet idem auctor et aliud schema [Pag. 70.] , quo visitatio paschalis cryptarum delineata cernitur. Solet enim, ait Herbinius, presbyter Kioviensis feria I paschatis, sacris antelucanis peractis, cum aliquot fratribus in cryptam descendere, defunctorum patrum corpora invisere, eaque sacro thure suffumigando preculas aliquot ex more recitare. Quo facto mortuos alloquitur exultabundus hisce verbis: SS. PP. et FF., hodie Christus, fracto mortis jaculo, a mortuis resurrexit! cui comites fratres respondent: Vere surrexit Christus Dominus! Hæc ille ex Paterico Kossoviano.
i Epilogus iste ab ipsis Paterici editoribus compositus est, ut patet. In codd. mss., ubi explicit Vita B. Arethæ, sequitur brevis allocutio, quam biographus in quavis Vita addere solet. Alloquitur autem hic Simon Polycarpum, atque ut Acyndino hegumeno suo obedientissimus in monasterio Cryptensi vivat moriaturque commonet.
PARERGON.
Arethas, monachus Cryptensis (B.)
Simon, episc. Vladimiriensis (B.)
AUCTORE J. MARTYNOV.
PARS PRIOR
DE PATERICO MOSQUENSI.
§ I. De auctore Paterici.
[Herbinius, qui singularem auctoritatem in rebus slavicis olim habuit, occidentalibus primum persuasit] Patericon Kievocryptense esse librum, quo Patrum Cryptensium Vitæ continentur, norunt omnes. At minus communis est accurata ejus notitia; et quemnam auctorem habuerit, aut quomodo exortum fuerit, ignoratur a plerisque. Quotusquisque est, quæso, cui illud, fama justo majore celebratum ubique, et ab omnibus confidentur citari solitum, volumen adire et perpendere licuit? Peregrini sunt hac in re non alienegenæ tantum, sed et Russorum plerique, a majoribus sibi tradita eaque jam obsoleta æquo religiosius sectantes. Et primo quidem, vulgaris fuit, etiam in Russia, error de Paterici auctore, quem passim asserebant esse Nestorem annalistam [Cfr Timkovski, Brevis disquisitio de Paterico Nestoris chronographi, pag. 61.] . Invexit illud figmentum in Occidentem J. Herbinius, Regiomontanus, in opusculo cui inscripsit: Religiosæ Kijovienses cryptæ, sive Kiovia subterranea, in quibus labyrinthus sub terra et in eo emortua a sexcentis annis divorum atque heroum græcoruthenorum et necdum corrupta corpora ex nomine atque ad oculum e Πατερίκῳ sclavonico detegit. (Jenæ, anno 1675). Nec mirum; nam specioso huic titulo accedebat scriptoris auctoritas longe speciosior; et vero cum ei, ministerii evangelici partibus in Saxonica ecclesia Vilnæ defungenti, frequens privatim cum abbate rutheno Vilnensis monasterii S. Spiritus, Martiniano Voloskovicio, consuetudo esset, cum Innocentio vero Gizelio, archimandrita Kievocryptensi, literarium etiam intercederet commercium, insuper et linguæ slavonicæ eruditionem haud mediocrem, ut jactabat ipse, hac occasione esset nactus; quæ autem traditurus erat aut ex viris illis duobus sese didicisse affirmaret, aut propriis oculis spectandi habuisse copiam; profecto veluti oraculum quoddam auscultandus erat Herbinius a popularibus aliisve hominibus, in slavicarum literarum republica prorsus peregrinis.
[2] [B. Nestorem auctorem fuisse Paterici, ipse deceptus ab archimandrita Gizelio, æque ac Schlœzerus.] Jamvero solemne est Herbinio Nestorem pro auctore Paterici exhibere. Scribit ille in opusculi sui initio: “In cryptis Kioviensibus sacra quandoque, teste Nestore, Ruthenorum historico atque chronologo, IN SUO LIBRO CUI TITULUS EST Πατερικὸν, i. e. liber vitarum SS. Patrum in cryptis Kioviensibus nunc dormientium, tempore definito peraguntur [Cap. I, pag. 4.] .” Et alibi de Paterico agens: In quo, ait, Patrum Cryptokioviensium Vitas Nestor Ruthenorum chronographus prolixe et paucis enarrat, qui liber Kioviæ anno 1661 typis editus est sclavonicis [Cap. III, pag. 13.] . Nec Vitas tantum Paterico insertas, sed et præfationem, in vulgata editione eidem præmissam, atque recentiorum acatholicis commentis refertam commaculatamque, venerabili Nestori tribuit Herbinius confidenter; summamque ejus latine reddendam curavit, confessionis etiam augustanæ placitis passim immixtis [Cap. III, pag. 4, 17 et cap. XI, num. 5, pag. 98 et 113.] . Scopulo tamen impegit vir eruditus, deceptus sane auctoritate Gizelii, viri, ut Herbinii verbis utar, inter Ruthenos ætate ista incomparabilis, omnimodo linguarum ac scientiarum, quas sibi in multis Europæ academiis atque peregrinationibus acquisivit, eruditione atque experientia eruditissimi [Pag. 31.] . Si igitur ea, quæ de Paterici auctore ceu vera et indubia protulit tanta auctoritate nixus, apud vulgus, ut fieri assolet, fidem invenerint, culpandum malim Innocentium, hac in re minime innocentem; idque eo libentius quod idem error cum multis aliis ex vulgata ipsius editione, velut ex fonte quodam, non tantum in Occidentales plagas late diffusus est, sed etiam inter indigenas promanavit, ut rectissime annotavit clar. vir Kubarev [Disquisitio de Paterico Cryptensi, pag. 12 et 22, ed. Mosq. 1847.] , a nobis sæpius hic laudandus. Sane errorem hunc sancivit Schlœzerus ipse, historiæ criticæ in Russia parens tantopere deprædicatus. Ipse enim, quamquam arte hypercritica polleret, impediri tamen omnino non potuit, quominus eidem scopulo, cui Herbinius, vehementer impegerit, sive vulgi errore abductus, sive Mulleri sibi amicissimi testimonio cedens [Timkovski, Brevis Disquis. de Paterico Nestoris, pag. 62.] , aut potius proprio judicio nimium confisus. Audi ipsum decretorie pro more suo rem definientem: “Duo sunt, ait, quæ reliquit nobis Nestor: videlicet Vitæ quorumdam hegumenorum aliorumque virorum monasterii Cryptensis, uti habetur in prima Paterici parte, cui inscribitur: Vitæ sanctorum et deiferorum Patrum nostrorum Cryptensium, a venerabili P. N. Nestore, Russorum chronographo, conscriptæ. Alterum opus majoris momenti est Chronicon etc [Nestor, ed. Mosq. 1809, præf. § 3, pag. 14. Germanicæ, pag. 19.] … Et subdit modo Vitas istas, teste Paterico (vulgato) in præfatione, bellicorum tumultuum injuria ad nos pervenisse quidem, at non integras, sed tantum præcipuis partibus salvas, curante id S. Simeone (lege Simone), episcopo Vladimiriensi et Suzdaliensi qui sæculo XII floruit.” Unde patet, Schlœzerum in eorum sententia fuisse qui Nestorem auctorem esse vellent libri peculiaris, Paterici dicti, et ab ipsius Chronico prorsus distincti.
[3] [In eamdem deinde sententiam iverunt russi eruditi v. gr. Eugenius, metropolita et Kacenovski;] Quid quod Patericon Cryptense a Nestore conscriptum et dein deperditum esse affirmarint viri alioquin eruditissimi et de rebus Slavicis meritissimi? Quorum unum alterumve in medium adduxisse juvat. Primus esto Eugenius metropolita, qui in opere cui titulus: Dictionarium historicum scriptorum ecclesiasticorum Russiæ, pag. 93, tom. II, ed. Petropolit. 1827, Schlœzeri asserta ad verbum refert eodem prorsus testimonio, id est Vulgati Paterici præfatione, nixus. At in prædicta præfatione nuspiam talia inveniet, quicumque rem attentius legerit. En ipsa editorum verba: Venerabilis Nestor scripsit, præter Chronicon, peculiarem librum quo S. Patris nostri Antonii vita uberius enarratur. Qui liber equidem in vetustis Paterici manuscriptis memoratur, at bellorum injuria nobis abreptus est. Legerat tamen illum notissimus testis Simon, qui et annum, mensem diemque quo venerabilis hic Pater obierit inde nobis declaravit [Patericon, ed. Mosq. 1759, fol. 7 verso, et Kubarev, loco citato, pag. 18.] . Agitur hic tantummodo de Vita S. Antonii, quæ sola bellorum tempestate periisse, et ex qua Simon episcopus, si voces bene intelliguntur, non excerpta, sed unicum factum exprompsisse dicitur. Cæteroquin Antonii Vitam, de qua hic sermo, nunc quidem deperditam, falso Nestori tribui ab editoribus Paterici et, qui eos sequitur, Eugenio [Descriptio Lauræ Kievocryptensis, § XVI, pag. 121, edit. Kioviens. 1831.] neminem fugit. Eugenio addendus Kacenovski, in universitate Mosquensi olim professor et scepticorum, ut ajebant, in re historica antesignanus. Hic, dum Nestoris annales fœtum esse asserebat ætate posteriore conceptum, verum in eo legitimumque Paterici parentem salutare non dubitavit: Quidnam enim, inquiens, verisimilius excogitari possit, quam ut monachus sæculi XI (agitur de Nestore), memoriam Theodosii veneraturus, qui monasterium Cryptense fundaverat, ejus Vitam quoque exarare secum statuerit, aliorum Patrum Kioviensium Vitis adjectis? Ita Kacenovski, citatus in Disquisitionibus de historia Russiæ, auctore Pogodin [Tom. I, pag. 366. Mosquæ. 1846.] .
[4] [sed oppositam tenuit Timkovski, asserens B. Nestorem Paterici auctorem non esse, sed partem ejus chronicorum in hunc librum fuisse illatam. Karamsinii sententia.] Contra, Timkovski, modo laudatus, affirmat Nestorem ne cogitasse quidem de Paterico conscribendo, et Vitas, quæ nunc in prima parte Paterici vulgati leguntur atque Nestori tribui solent, primitus partem fuisse Chronici ab eodem compositi et non nisi temporis intercapedine ab incertis collectoribus inde excerptas fuisse atque Paterico invectas. Ego quidem affirmo, sunt verba ipsius, nullum exstitisse librum peculiarem, qui Nestorem habuisset auctorem et Vitas sanctorum contineret, Patericon nuncupatas [Loco cit. pag. 71.] . Imo nec scribere potuisse probat ex multis rationibus, quibus expendendis hic supersedemus, miraturque non immerito, qua fieri potuerit, ut viri alioquin eruditi et linguæ propriæ peritissimi tam fœde errarint, aut falsis alienigenarum interpretationibus se abduci siverint [Ibid. pag. 66.] . Denique, postquam Vitam Theodosii, quæ certo certius Nestoris est, tanquam spuriam aut saltem interpolatam, respuisset, cætera vero omnia a Simone fuisse aut ampliata aut etiam ex integro adornata asseruisset, rem totam concludit his verbis: Ergo probata manet veritas illa maximi momenti, nimirum nullum aliud monumentum relictum nobis esse a Nestore præter pretiosos ipsius annales [Tom. I, pag. 73, Mosquæ, 1846.] . Restabat igitur, ut Simonem et Polycarpum solos Paterici auctores duceret, præsertim cum nemini alii unquam fuerit tributum, et de ipsis nullum exstiterit dubium. Simile quid pronuntiavit Karamzin, patriæ historiæ indagator omnium illustrissimus; at ob alias omnino rationes. Nimirum voluit ille hosce duos scriptores solos esse Paterici auctores [Histor. imperii rossiaci, tom. I, pag. XXXIII, edit. 1818.] , non quod Theodosii Vitam, in prima parte vulgati Paterici contentam et Nestori certo tribuendam, eidem, quemadmodum fecit temere Timkovski, abjudicaret, sed ut recte observavit Kubarev [Opusculo citato, pag. 2.] , quia advertebat illam in melioris notæ Patericis mss. occurrere initio quidem positam, at Paterici Cryptensis titulo destitutam; contra Simonis epistolam eodem ornari. Quia igitur alii aliter de Paterici auctore sentiunt, quæstio illa undenam tandem provenerit ille liber et quomodo aut quandonam exortus sit, sponte exsurgit.
§ II. Paterici ortus, incrementa, partitio.
[Primitivum Patericon continebat tres partes:] Imprimis igitur sciendum est Patericon esse opus non unius auctoris, sed plurium, nec formam primigeniam servasse aut intemeratam, sed novas, quotiescumque exscribebatur, induisse, donec tandem anno 1661 ultimam a sæpe dicto Gizelio acceperit (utinam mox deponendam!) atque in magnum excreverit volumen, quod maxima olim assiduitate a Russis pervolvebatur. Enatum autem est hoc modo. Ex tribus initio constabat lucubrationibus; quarum prima erat epistola B. Simonis, episcopi Vladimiriæ et Suzdaliæ, de quo multus erit nobis sermo ulterius, data anno 1225 ad Polycarpum monachum Kievocryptensem; secunda Epistola ejusdem Polycarpi ad hegumenum Cryptensem, Acyndinum, tempore posterior; tertia demum narratio erat de primis monachis Kievocryptensibus, præcipue ex Annalibus Nestoris toties laudati deprompta [Macarius archiep. de recensionibus Paterici Cryptensis antiquioribus, in opere periodico: Izvestija Academii etc. I. e. Notitiæ Academiæ Petropolitanæ, sectionis literariæ tom. V, pag. 131.] . Ex hisce tantum opusculis primævum Patericon constitisse, probatur vel eo, quod inveniuntur codices, in quibus nonnisi tria hæc scripta legantur, Paterici nomine insignita. Jam quid unumquodque eorum in se complectatur breviter, quantum ad rem nostram facit, indicemus.
[6] [quarum prima, seu epistola B. Simonis, episcopi Vladimiriensis, de duodecim agit monachis Cryptensibus, de monasterii origine et de S. Antonio fundatore;] Porro in epistola Simonis, quæ primo loco venit, tres partes facile distingui possunt, parænetica, hagiographica et mixta seu historica. Scripturus ad Polycarpum, monachum adhuc juniorem, honoris cupidum, obedire vero nescium, ab hortatione orditur pius antistes; paterna caritate ægrotum adit; humilitatem religiosam laudibus cumulat; vota in memoriam revocat; vocationem sub oculos ponit; mundanæ gloriæ vanitatem commonstrat; ardoresque juveniles suaviter sedat compescitque. Hæc in prima parte, quæ nomine Epistolæ designari solita est, utpote monitis salutaribus plena. In secunda, quæ ad rem nostram potissimum spectat, exempla domestica in medium adducit Simon, quo efficacius tepescentem stimularet, animumque despondentem erigeret facilius. Prodeunt igitur in palæstram milites quidam virtute insigniores, inter quos Arethas noster. Numero sunt duodecim, scilicet Onesiphorus cum monacho quodam indigno; Eustratius jejunator, martyrio clarus; Nicon, cognomento Aridus, duramque captivitatem apud Polovecenses passus; Kuksa, hieromartyr; Pimenus jejunator; Athanasius reclusus; Nicolaus, cognomine Devotus (Sviatosa), ex duce monachus; Erasmus, terrenarum rerum contemptu insignis; Arethas, cujus Vitam dabimus supra; Titus denique presbyter cum Evagrio diacono, dira morte abrepto. In ultima parte ostenditur monasterii Kievocryptensis excellentia, sanctorum fundatorum Antonii et Theodosii merita declarantur et enarratur origo sanctissimi illius loci miraculis illustrata. Demonstratur præterea hanc domum arborem esse uberrimis fecundam fructibus, et præsulibus ecclesiæ Russicæ seminarium futurum esse feracissimum. Et quidem, teste eodem Simone, qui scripsit anno 1225, ejus ævo inde jam prodierant episcopi fere quinquaginta.
[7] [secunda Polycarpi, monachi Cryptensis, de aliis quindecim monachis;] Simonis monita, uti arbor bona, bonum dederunt fructum, litteras dico Polycarpi, rogante venerabili hegumeno Acyndino, circa annum 1230 datas, atque pietatem auctoris, in virum alium mutati, sanctitatemque clare testantes. Possunt autem illæ considerari veluti prioris epistolæ continuatio; fatetur namque Polycarpus, se de iis solummodo monachis Cryptensibus tractaturum, de quibus silet epistola Vladimiriensis episcopi, nec quidquam se dicturum nisi quod ex magistri sui amantissimi ore acceperat. Quare Simoni debetur quodammodo altera hæc epistola, Vitas Cryptensium patrum longe fusiori calamo enarrans. Memorantur ibi sequentes monachi, numero quindecim: Nicetas ex recluso episcopus Novgorodensis; Gregorius thaumaturgus; Agapetus medicus ἀνάργυρος; Joannes Patiens; Moyses Hungarus, castitatis amantissimus; Prochorus thaumaturgus; Marcus et Theophilus, fossores cryptarum; Theodorus Tentatus; Basilius, Theodori familiaris; Spiridion et Nicodemus, prosphorarum pistores; Olympius pictor; et denique Pimenus Patiens.
[8] [et tertia, ex B. Nestoris Chronicis desumpta, de quatuor aliis.] Utrique epistolæ additur, ut notavimus, narratio de primævis Cryptarum monachis, ex Chronico Nestoris desumpta; ubi præter narrationem de rebus præcipuis, ad vitam domesticam spectantibus, proponuntur etiam Vitæ Damiani presbyteri, Matthæi Providi, Jeremiæ senis admodum annosi, et demum Isaaci a dæmone tentati: et quidem trium priorum breves sunt, ultimi vero fusior. Atque hæ sunt tres Paterici partes, quæ tamquam fundamentum hujus libri sunt, aut potius tria opera, auctore, tempore, proposito inter se distincta, licet rebus, quas continent, non dissimilia. Ex his porro simul junctis, conflavit incertus concinnator sæculo XV volumen illud tripartitum, Paterici nomine non incongrue decoratum, utpote quod Vitas Patrum Cryptensium contineat; sunt autem numero triginta et inveniuntur apud collectores fere omnes, sive recentiores sive ætatis remotioris.
[9] [Postmodum plura alia addita fuere, partim jure merito, utpote monastica,] Cætera omnia, quæ in Paterico leguntur, posterioribus temporibus eidem addita sunt, adeoque non in omnibus codicibus reperiuntur. Sunt autem hæc: 1° Narratio de monasterii Cryptensis erectione et de sancto Antonio, e Nestoris Chronico desumpta; 2° Vita sancti Theodosii, ab eodem Nestore fusiori calamo exarata, ubi quædam narrantur de aliis monachis, de S. Antonio, Barlaamo, Ephræmo, deinceps metropolita Kioviensi; quibus addendi Nicon, Isaias, ad sedem Rostoviæ evectus, Damianus presbyter, Hilarion et Stephanus, ad episcopatum Vladimiriæ postea electus. Hæc autem fragmenta omnia, si Theodosii Vitam excipias, in vulgato Paterico in totidem opuscula integra excreverunt, quemadmodum et illa de monachis primævis, de Damiano, Jeremia, Isaaco ex Annalibus excerpta. Unde non immerito affirmare potuit clarissimus Timkovski, Nestorem nunquam cogitasse de conscribendo libro, qui tales Vitas contineret, quales in vulgato Paterico habentur. 3° Narratio de inventis reliquiis sancti Theodosii, prout legitur in Nestoris Annalibus; 4° Encomium sancti Theodosii, auctore incerto; 5° Epistola cujusdam de religione Varegorum seu Latinorum, ad M. D. Jaroslaum data et sancto Theodosio a quibusdam perperam [V. Opusculum a me editum, Manuscrits slaves de la bibl. impér. de Paris, pag. 96. Paris, 1858.] tributa, fatentibus id orthodoxis auctoribus vel ipsis [Philareti archiepiscopi Cernigoviensis in Patrologia, tom. III, pag. 412. Petropoli, 1859. Kubarev, de Paterico Crypt. Disquisitio, pag. 3.] ; 6° Chronicorum excerpta quædam de Niphonte, episcopo Novgorodensi, et de presbytero Basilio tractatio. Excepit Basilius iste in regendo archimandritam Polycarpum, qui anno 1182 mortuus et qui ab altero Polycarpo hagiographo, supra laudato, probe distinguendus est. Quæ omnia licet adventitia sint et secundaria, cum præcedentibus tamen, si rem ipsam de qua agunt spectas, non male cohærent.
[10] [partim immerito, sive quod ad alias hagiographiæ partes spectent, sive spiritu minus catholico infecta sint.] Verum aliter statuendum est de sequentibus additionibus aut potius interpolationibus, quæ, si non mere sunt historicæ, certo certius ad Patericon Kievocryptense nulla ratione pertinent: agunt nimirum de apostolatu sancti Andreæ in Russia; de ecclesia Kioviensis originibus; de sanctis Cyrillo et Methodio deque Slavorum conversione ad fidem; de sanctis Olga et Vladimiro; de Varegis quibusdam, Vladimiri tempore martyrium passis; de sanctis fratribus Boriso et Glebo martyribus; nec non et de adventu Normannorum in Russiam; de primis ejus ducibus Rurico, Olego, Igore et sequentibus. Mitto epistolam Photii, metropolitæ non uniti, ab anno 1410 ad annum 1431, ad monachos Cryptenses datam. Cumprimis autem illud notatum velim non reperiri ista nisi in codicibus ætatis recentioris, ac proin minorem auctoritatem habere, magisque suspectæ fidei esse. Hisce ita de Paterici ortu et incrementis, de auctoribus et partitione explanatis, jam de modo, quo res, ibidem contentæ, a variis collectoribus ordinatæ fuerint aut permixtæ, contractæ aut extensæ, interpolatæ aut immutatæ, foret nobis disserendum; sed quia lector non levi afficeretur fastidio, si in meatus literalium istarum cryptarum, admodum contortos, homo peregrinus deduceretur, ideo, ingrata opera hac relicta, quædam tantum de præcipuis Paterici recensionibus, sive manuscriptis, sive impressis, attingemus, quo et genuini Paterici pretium expendatur melius, et vulgatæ editionis defectus magis innotescant.
§ III. Variæ Paterici recensiones manuscriptæ.
[Olim a Russis, intranscribendis libris occupatissimis, innumera facta sunt Paterici exemplaria,] Patericon in deliciis olim fuisse Russis, multoque magis ac Nestoris Chronica pervolvi solitum aut transscribi, auctor est D. Kubarev, optimus sane hac in materia judex [V. in Collectaneis historicis (Istoriceskij sbornik) quæ edidit Pogodin, tom. I, pag. 429.] . Revocentur hic in memoriam quæ de transscribendi diligentia aut potius voluptate, genti huic peculiariter indita, tradunt Schlœzerus [Nestor, ed. Mosq. præf. § 19.] aliique. Sane Kohlius scribebat verba notatu digna: Nullum credo populum in describendis libris tam laboriosum ac frequentem esse quam Rutheni sunt: hinc plurimos apud eos homines videas, qui per totum diem nihil aliud agunt, quam ut libros russicos describant, nulla alia re victum quæritantes: hisque non tantum manuscriptas et nondum editas, cujus generis sunt libri historiam patriam complectentes, annales dicti, (significare potuisset præsertim historiam sacram,) sed impressos etiam rariores ac pretiosiores describendos tradunt: ac sæpe, tabernas mercatorum Petropoli ingressus, in quosdam sermones Chrysostomi vel Ephræmii Syri vel Sacræ Scripturæ libros descriptos incidi [Introductio in historiam et rem litterariam slavorum imprimis sacram etc… pag. 5. Altoniæ, 1729.] . Addendum, quod homines pii, Kiovienses cryptas invisentes, ut gratias sibi necessarias facilius obtinerent, aut de obtentis grati animi pignus exhiberent, Vitam alicujus sancti Cryptensis officiumve manu propria describere promittere solebant, voti etiam sacramento sese adstringentes [Kubarev, loc. citato.] . Quo factum est ut Paterici ecgrapha admodum multiplicarentur olim.
[12] [quæ ad quatuor familias Arsenianam, Theodosianam, Acacianam et Kassianinam revocari possunt.] Quæ vero hodiedum noscuntur, facile ad tres aut quatuor familias seu classes præcipuas reduci queunt; quorum tamen nullum sæculo XV vetustius est. Omnium antiquissimum, anni est 1406 [Macarius, De recension. Pater. antiq. pag. 134.] , non autem anni 1409, ut voluit quidam [Philaretus, Hist. eccl. russ. tom. I, pag. 49.] , et vocatur Arsenianum nomine episcopi Tverensis Arsenii, quo volente confectum fuit. Hunc ego antistitem omnium primum fuisse conjicio, qui Cryptensis Paterici proprie dicti consilium conceperit ex tribus illis auctoribus Nestore, Simone et Polycarpo concinnandi. Pedum episcopale tenuit Arsenius, indigenis sanctus, ab anno 1390 ad annum 1409 [Diction. histor. Sanctorum Eccl. russ. tom. I, pag. 41.] . Nec ætate solum, sed et merito cætera antecellere apographum Arsenianum auctor est doctissimus Kubarev, ideoque ut publici juris fiat, dignissimum. Extant recensionis hujus codices tres; quorum unum membranaceum clarissimus D. Kubarev fuse descripsit in opusculo toties hic laudato [Disquisitio de Paterico Cryptensi, ed. Mosq. 1847.] , ubi totam hanc de Paterico quæstionem optime illustravit. Protypon tamen istorum codicum adhuc desiderari, observabimus cum eodem. Apographa secundæ familiæ, a Theodosio transscriptore Theodosiana nuncupata, ad ætatem quidem prioris accedere dicuntur, at fere nullius sunt auctoritatis. Contra, tertia classis, quam Acacianam appellant, anno 1460 exorta, auctoritate et merito ad Arsenianam proxime accedit, imo, teste Macario qui eam fuse delineavit, eidem palmam præripere videtur, aliqua saltem ex parte [De Paterici Crypt. recensionibus antiquior. cap. IV, pag. 143 et seq.] . Ultima demum seu Kassiani refertur ad annum 1462, et est maxime interpolata [Kubarev, de Nestore, in Collectaneis historicis D. Pogodin, tom. IV, pag. 400. Mosq. 1842.] , quidquid dicant in contrarium recensionis hujus defensores [Macarius, loc. cit. cap. V, pag. 153.] . Unum alterumve exemplum attulisse juvat. Sæpenumero in Legenda de monasterii Cryptensis initio, aliisque fragmentis ex Chronico Nestoris in Patericon illatis, ubi chronographus de se ipso, tacito nomine, sermonem facit, Kassiani codex exhibet nomen “Nestoris;” quod in nullo alio reperitur. Et quia Nestoris scripta initio poni solebant, hinc sane evenit, ut Paterici lectores, (erant autem innumeri,) totum quoque volumen ipsi tribuerint [Kubarev, loco cit. pag. 428. (lege 378) in fine, cap. III.] . Continet insuper codex Kassiani epistolam de fide Varegorum seu Latinorum, S. Theodosio perperam, ut vidimus, adscriptam et alia similia, de quibus multa habet D. Kubarev. Hoc tamen apographo præ ceteris usi sunt vulgati Paterici editores. Minoris momenti sunt codices sæculis XVI et XVII exarati, ideoque silentio prætereundi. Excipiendus tamen ultimus, quem curaverat Josephus Trizna, Kievocryptensis archimandrita ab anno 1647 ad annum 1656. Pergrande volumen est, ex centum et tribus capitibus constans, at rudis et indigesta moles. Titulum nota: Patericon Kievocryptense seu Vitæ et gesta SS. PP. nostrorum qui in Cryptis claruerunt. Scripsit B. Nestor Russiæ chronographus; auxit deinceps Simon Vladimiriæ et Suzdaliæ episcopus Dei amans; demum fusius adornavit et in unum concinnavit B. Polycarpus archimandrita (sic) Cryptensis. Nunc vero fusius adhuc… explanari et in unum redigi jussit Josephus Trizna, lauræ Cryptensis archimandrita.
§ IV. Editiones seu impressiones variæ Paterici.
[Primum omnium edidit Vitas Patrum Kossovius lingua Polonica, anno 1635, editionis hujus et vulgatæ majores discrepantiæ.] Ut autem ad editiones Paterici jam progrediamur, omnium prima prodiit Kioviæ anno 1635, polonice, curante Sylvestro Kossovio, tunc episcopo Mstislaviæ, Orszæ et Mohiloviæ, annuente Petro Mohila, metropolita Kioviensi. Titulum libro suo imposuit Sylvester sequentem: Patericon seu Vitæ SS. Patrum Cryptensium, a S. Nestore monacho et chronographo olim idiomate slavonico fuse conscriptum, nunc vero ex eodem contractum et ex variis auctoribus græcis, latinis, slavonicis et polonicis illustratum prodit, opera Rever. Patris Sylvestri Kossovii, episcopi Mstislaviensis etc… typis monasterii Cryptensis. Ubi notandum est, Vitas Patrum tribui a Kossovio Nestori soli, omissis duobus aliis, Simone et Polycarpo; quem errorem altas dein egisse radices ostendimus supra. Kossoviano Paterico usus est Kulcinius, nobis hac in re felicior. Nec quidquam propterea addendum hic occurrit, nisi quod notis illustratum sit, quæ in istiusmodi opere apprime necessariæ sunt, et quas ex editione Vitarum Patrum Rosweydi nostri latina haustas esse suspicor ego vehementer. Hæc enim jam, anno 1615, lucem aspexerat, notationibus illustrata quam uberrimis. In multis insuper abludit volumen Kossovianum a vulgato. Continet namque nonnulla, quæ in hocce ultimo desiderantur, v. g. quæ narrantur de V. Onesiphoro, et de monacho quodam, qui clanculum cibos manducarat. Floruit autem Onesiphorus tempore Pœmenis, hegumeni intra annos 1131 et 1141. Contra, nihil habet de Ephræmo et Isaïa, deinceps episcopis, de Marco et Theophilo. Ordinem quoque sequitur a vulgato diversum, et ut in universum loquar cum Eugenio metropolita, meo hac in re duce [Descriptio Lauræ Kievocrypt. § XVI, pag. 125.] , exemplaris sui slavonici ideam formamque reddidit longe exactiorem Kossovius quam Gizelius, nisi dicantur diversis protypis usi esse. In fine denique appositam habes chronologiam metropolitarum Kioviensium, quam se extraxisse fideliter ex authenticis ecclesiæ Kioviensis diptychis testatur auctor, mox metropolita vel ipse; eamdemque secutus est Kulcinius in Speciminis sui tertia parte; ubi traditur metropolitarum Kioviensium series ad auctoris tempora usque producta. Sed ad vulgatam editionem gressum faciamus.
[14] [Vulgata editio Kioviensis princeps anno 1661 prodiit et sæpe dein renovata.] Princeps editio Paterici slavonici seu vulgati prodiit Kioviæ, anno 1661, in folio, cura archimandritæ Innocentii Gizel, ad normam, ut observavimus, codicis Cassiani exacta, estque Sanctorum iconibus exornata. Titulum accipe: Patericon Cryptense, Vitas Sanctorum et deiferorum Patrum nostrorum Cryptensium, auctoribus patribus Cryptensibus, iisque sanctis, Nestore annalista russo, Simone episcopo Vladimiriæ et Suzdaliæ et Polycarpo archimandrita Cryptensi. Nimirum Nestori tribuitur pars prima, Simoni secunda, tertia Polycarpo; quem editor, ut in transitu id notem, confundit cum altero Polycarpo quinquaginta fere annis ante defuncto, anno nempe 1182. Vulgata hæc editio innovata fuit sæpius tum Kioviæ, tum etiam Mosquæ. Notabimus præcipuas, quæ deinde in lucem venerunt. Secunda diem vidit Kioviæ anno 1678, estque nonnihil immutata; tertia anno 1680, vivente adhuc Gizelio; quinta anno 1702, sub archimandrita Joasapho Krokovski, iterum correcta et epistola dedicatoria ad Petrum Magnum aucta. Hanc imitatæ sunt sequentes editiones omnes, excepta ultima Kioviensi, anno 1830 procurata; quæ ordine decima quinta est et cui addita legitur narratio de reliquiis ducissæ Julianæ Olsanensis, inventis sæculo XVII. Ex duabus editionibus Mosquensibus, notanda prior, anno 1759 in lucem data; quam ego præ manibus habeo, eaque de causa solam deinceps citabo. Est autem, teste Sopikov, viro in bibliographicis versatissimo [Bibliographiæ russicæ tentamen, tom. I, n. 817, pag. 171.] , raritate et præcellentia insignis, nec ulla ratione, si forte icones demas, Kioviensibus editionibus impar. Kioviensem quidem vocavit illam Strahlius [Beitrage zur russischen Kirchengeschichte, tom. I, pag. 91, edit. Halle. 1827.] , in errorem inductus, quia Sopicovii, quem dubio procul citat, verba male intellexerat.
[15] [nævi communes omnium editionum;] Ex dictis hactenus pronum est concludere: primo Simonem episcopum, S. Arethæ Cryptensis biographum, prima Paterici posuisse fundamenta, licet nec Simon, nec Polycarpus et multo minus Nestor auctor Paterici sensu proprio nuncupandus sit; deinde vulgatæ editionis textum nec genuinum nobis exhiberi nec intemeratum, sed temere interpolatum esse et secundum artis criticæ regulas examinandum; atque adeo non majorem fidem, imo minorem promereri quam ecgraphon Kassianianum, ad cujus normam a Gizelio exactus fuit ille textus. Jam vero modus, quem collectores illi sæculo XV et duobus sequentibus in conficiendis Paterici exemplaribus secuti sunt, neminem fugit. Adscribebant nimirum genuinis scriptis quæ vellent; demebant alia, alia addebant de suo, aut immutantes aut edoctæ eloquentiæ floribus exornantes [Vostokov, Descriptio Codd. mss. Musæi Rumiantsoviani, pag. 433, col. 6. n. CCCV., edit. Petropol. 1842.] ; præfigebant titulos proprio marte excusos; ordinem pro suo quisque ingenio intervertebant; ne multa, agebant impune tantaque securitate simul et temeritate ut genuini textus indicia difficillime agnosci queant; qui scribendi modus, a nemine sane probandus, utrum malevolentiæ an inscitiæ et simplicitati, ut illis temporibus, tribuendus sit, decernere nolim. Forsitan exspectabant amplificatores isti obscuri lectorem aut tam securum, rerumque omnium ignarum, ut scopulos historicos, chronologicos aliosque inoffenso pede præteriret; aut si quem offenderent acutioris sensus, persuadebant sibi, eum facile, etiam non admonitum, additamenta aliena esse agniturum.
[16] [novæ editionis criticæ necessitas.] Nec aliam viam inierunt editores Kiovienses anni 1661, fatentibus id auctoribus ecclesiæ greco-russiacæ cæteroquin addictissimis [Macarius, De Apographis Paterici Cryptensis, præsertim antiquioribus. In opere periodico Academiæ Petropolitanæ Izvestija II Otdelenija Academii, tom. V, pag. 163 et sequentibus.] ; imo longius processerunt, quandoquidem a prædecessoribus suis recensita novis interpolis auxerunt, magisque genuinum Paterici textum propriis vitiarunt additamentis [Philareti archiep. Historia eccl. russicæ, tom. I, pag. 49.] . Certo certius autem spreverunt eam artem, qua aurum a scoriis purgatur, seu qua commentatorum inventa ab auctorum verbis secernuntur; licet ea in hoc lucubrationum genere potissimum adhibenda sit. Et utinam aliquis, sive Russus sive alienigena, slavicorum idiomatum peritus, opus hoc aggrediatur perficiendum, nobisque textum Paterici antiquiorem ex melioris notæ apographis eruat, ad artis criticæ leges exactissime expensum et notis historicis aliisque uberius instructum! Quod et slavicarum rerum cultoribus in genere, et sacrarum præsertim indagatoribus quantopere exoptandum sit, quivis, nisi in sole meridiano cæcutiat, aut præstitutis opinionibus irretitus teneatur, facile dabit.
PARS POSTERIOR
DE B. SIMONE, EPISCOPO VLADIMIRIENSI ET SUZDALIENSI.
§ I. Ejus ortus, vita monastica Kioviæ, episcopatus et cultus, ex variis auctoribus collecta.
[B. Simon, genere honesto, ast (ut videtur) non nobili natus, extremo sæculo XII degit in monasterio Kievocryptensi;] Simon, quem alii Simeonem vocant, forte quia nomen illud in sacro baptismate sortitus est, in religione olim mutandum, unus est ex celeberrimis sæculi XIII præsulibus, non doctrina tantum literisque conspicuus, sed morum etiam sanctitate commendandus, ideoque a popularibus in sanctorum album relatus. Quo anno lucem aspexerit, quove genere sit natus, certo definiri nequit; conjicere tamen fas est eum intra annum 1160 et 1170 primum lucem vidisse, ut ex reliqua vitæ serie probabile videbitur. Parentibus honestis quidem at non generis nobilioris originem traxisse suspicari licet propter verba, quibus ipsemet Polycarpum, non affectu modo, sed et carne sibi conjunctissimum [Patericon Mosq. fol. 136 in Vita Polycarpi.] , alloquitur, in Vita S. Nicolai Devoti, ex principe monachi. Sic enim ait: Num divitias sprevisti? Nullas habuisti. An gloriam? At ne hanc quidem eras assecutus, quin potius a pauperie ad gloriam gressum fecisti omneque bonum [Kalajdovicius, Monumenta litteraria sæc. XII, pag. 246.] … Utut sit, illud solum compertum habemus Simonem, spreto mundo, habitum religiosum accepisse in monasterio Kioviæ Cryptensi, ibique ad extremum sæculum XII degisse: quo temporis intervallo eum convixisse B. Arethæ monacho, sæculi XIII initio nequaquam superstiti, atque etiam B. Tito presbytero, ejusque socio Evagrio, cujus diram inopinatamque mortem in Vita prioris, ut testis oculatus, enarrat ipse, in Commentario de S. Aretha pluribus vidimus. Titum autem occupavit pretiosa in conspectu Domini mors anno 1196, demortuo jam Evagrio [Patericon, in Vita B. Titi, edit. Mosq.; Strahl, Beitrage zur russischen Geschichte, pag. 136.] .
[2] [ubi quum ex lectione Vitarum sanctorum multum profecisset, accersitur Vladimiriam primus monasterii Nativitatis B. M. V. hegumenus futurus:] Monachus factus Simon BB. Antonii et Theodosii virtutes viriliter imitandas sibi proposuit; silentii orationisque studium ab Antonio, caritatem fraternam zelumque a Theodosio, humilitatem, obedientiam ab aliis sanctis patribus ediscens diligenter; omnes vero virtutes simul junctas in B. Maria Virgine veluti in speculo nitidissimo contemplans. Hanc enim sanctissimam monasterii Cryptensis patronam peculiari cultu prosequebatur et affectu, ut etiam in Elogio inferius edendo perhibetur. Dum vero tantis exemplis cor suum animumque erudiret et religiosis virtutibus informaret, intellectum quoque excolere minime neglexit, quin potius in legendis patrum Cryptensium Vitis aliisque scriptis ad pietatem facientibus erat assiduus; atque hinc eum uberes etiam fructus collegisse ipsius propria volumina testantur; de quibus infra. Quia igitur commendabant virum et mores optime compositi et doctrina parum vulgaris, hinc factum est ut in hegumenum electus sit monasterii Vladimiriensis, Nativitati B. M. V. sacri, acceptaque consueta benedictione, Kioviensi cellulæ vale dixerit.
[3] [functus est hoc munere verisimiliter ab anno 1197, sed certe annis 1206 et 1214. Confessarius fuit Mariæ, uxoris Vsevolodi, magni ducis.] Quandonam id evenerit, non omnino liquet; annus tamen 1197 potest probabilissime assignari. Constat nimirum monasterium Nativitatis Vladimiriense anno 1192 erectum esse [Martynov, Antiquit. artis architect. monumenta, fascicul. IX, pag. 87 et seq. et Corpus Annalium, tom. I, pag. 172, 174.] atque solemniter a Joanne, episcopo Rostoviensi, anno 1197 consecratum. Id vero insigne fuisse, ita ut cæteris omnibus, quæ in urbe illa tunc principe exstabant, monasteriis palmam aliquando præripuerit, auctores sunt annalistæ [Cfr Dmitrievski, De originibus Vladimiriæ Kliazmensis, pag. 282, edit. Petrop. 1802. Cfr etiam Macarii, arch. Tambov. Historiam eccl. russicæ, tom. III, pag. 43.] ; qui vel eo maxime hac in re credendi sunt quod monasterii illius præpositos ad cathedram episcopalem assumendi et archimandritæ titulo honorandi consuetudo ex illo præsertim tempore inolevit [Macarius, ibid. Corpus Annal. tom. I, pag. 192.] . Jam vero parum credibile videtur, tanti nominis cœnobium, capite suo ad annum 1215, per annos scilicet fere viginti caruisse, aut Simonem ex cella Kioviensi ad cathedram Vladimiriensem, nullo hegumenatus intervallo interjecto, prosiluisse, ut perperam innuit auctor Dictionarii hagiologici [Cfr art. S. Simon, ep. Vladimir. pag. 251.] , vulgatum Patericon secutus [In Vita S. Simonis, fol. 233.] . Certe hegumenum fuisse Simonem, anno 1214, consentiunt omnes; utrum vero inde ab anno 1197 monasterio illi præfuisset, definire non auderem, omnibus, quotquot pervolvere mihi licuit, auctoribus hac de re tacentibus; probabilissimum tamen esse persuasum mihi habeo. Sane alius ante Simonem nominatur nemo; ille vero, jam anno 1206 hegumeni munere functus in annalibus perhibetur luculentissime [Corpus Annal. ad ann. 1206. tom. I, pag. 178. Arcybysev, Narratio de Russia, ad eumdem annum, tom. I, pag. 269. Pogodin in Disquisitionibus de historia Russiæ, tom. I, pag. 174.] . Narratur nempe ad hunc annum obivisse magni ducis Vsevolodi uxorem, Mariam nomine, pietate ac in egenos caritate insignem, atque habitu monachali in cœnobio, quod ipsa fundaverat, indutam; ejusque sepulturæ inter alios interfuisse Simonem hegumenum, qui ipsi a confessionibus fuerat; atque hic certe a nostro non est distiguendus. Pridem igitur hegumenum fuisse Simonem, valde probabile esse videtur; quæ sententia proculdubio firmissima evasisset, modo ulterius inquirendi data fuisset copia.
[4] [Licet Vladimiria potentissima tunc esset civitas, suberat tamen episcopo Rostoviensi. Lugenda bella orta sub annum 1212 ex Vsevolodi testamento.] Erat autem tunc Vladimiria magni ducis sedes princeps et totius Russiæ facile caput; ecclesiis, monasteriisque frequens, tantaque jam pollens auctoritate, ut parum abfuerit, quin altera metropolis evaserit, Kioviensi æmula, curante id Andrea Bogolubscio, detrectante vero patriarcha Constantinopolitano. Renuit scilicet patriarcha his votis obsecundare, ea maxime ratione, quod ecclesia Vladimiriensis, in politicis licet esset pollens, in ecclesiasticis tamen nullum gradum haberet; proprio tunc temporis destituta pastore; adeoque non secus ac Suzdalia, quæ olim suos episcopos habuerat, ad diœcesim Rostoviensem pertinens. Porro tempore Simonis regebat Rostoviensem ecclesiam una cum Vladimiriensi, Suzdaliensi ac Perejaslaviensi episcopus Joannes nomine, qui ab anno 1190 usque ad annum 1214 hanc dignitatem tenuit. Dici itaque non potest ecclesia Vladimiriensis pastore suo per aliquod tempus orbata fuisse, ut vult Patericon [In Vita Simonis, fol. 233.] ; nam ad hanc diem proprium episcopum non habuerat, sed a Rostoviensi præsule, in cujus diœcesi ante jacebat, regebatur. Vladimiriæ vero regnabat Vsevolodus III, Georgii et Constantini parens, ab anno 1176 ad 1212 ducali corona insignitus. Hic autem, morti proximus cum esset, regni gubernacula non Constantino, qui natu maximus erat, Rostoviamque jam regebat, sed Georgio, natu secundo (erant namque Vsevolodo sex filii) commisit, suadentibus id Joanne episcopo cæterisque e clericis, inter quos Simonem etiam recensendum esse putamus. Quæ partitio dissidiorum inter fratres bellorumque fons exstitit deflendus. Ut enim rem accepit Constantinus, ira motus, supercilium, ut cum annalibus loquar [Arcybysev, Narratio, tom. I, pag. 283.] , extulit in suasores, præsertim vero in Georgium, totamque regionem Vladimiriensem ac Suzdaliensem vindicandum sibi illico statuit, tribus aliis fratribus sibi in auxilium adscitis.
[5] [Magnus ducatus Suzdaliensis scinditur in duas partes, alteram constantem ex Vladimiria et Suzdalia sub principe Georgio, alteram ex Rostovia et Perejaslavia sub principe Constantino.] Interea in duas partes scissus est magnus ducatus Suzdaliensis, cujus alteram partem Vladimiriam nempe et Suzdaliam regebat Georgius, dum Constantinus imperaret alteri, Rostoviensi ac Perejaslaviensi. Cum autem principes maxima in ecclesiis, ditioni ipsorum subditis, pollerent auctoritate, atque in eligendis episcopis essent arbitri et auctores præcipui, cum præterea uterque princeps Vladimiriæ et Rostoviæ eumdem antistitem sedere ferret ægerrime, hinc natum, ut politicam partitionem mox ecclesiastica sit subsecuta.
[6] [Hinc oritur, Joanne abdicante episcopatum Rostoviensem, diœcesis divisio. Pachomius fit episcopus Rostoviensis, et Simon anno 1214 episcopus Vladimiriæ et Suzdaliæ.] Et quidem Joannes episcopus, dissidiis fratrum finem imponere non valens, episcopatu ultro abdicato, in monasterium Suzdaliense SS. Cosmæ et Damiani secundum quosdam [Annal. tom. VII, pag. 119.] , secundum veterem autem annalistam in monasterium Bogolubense [Corpus Annal. tom. I, pag. 185. Macarius, Histor. eccles. Russ. tom. III, pag. 39 et not. 90.] secessit anno 1214; ibique supremum obiit diem. In cujus locum suffecit Constantinus Pachomium, Rostoviensem hegumenum S. Petri, suumque confessarium. Sacrum gradum episcopatus accepit Kioviæ Pachomius mense novembri 1214; mense vero januario ejusdem anni (ordiebatur namque annum mensis martius) Rostoviam rediit. Similiter egit Georgius: congregati namque proceres virique ecclesiastici Simonem communi suffragio episcopum denuntiarunt, et Kioviam miserunt; ubi eodem anno [Annales, tom. I, pag. 185; tom. VII, pag. 119.] in episcopum sacratus est a Matthæo metropolita (1200 – 1220). Quia autem, teste Paterico in Vita Simonis, ad calcem posita [Fol. 231 verso, ed. Mosquens.] , duodecim annorum spatio pedum episcopale gestavit Simon, quem anni 1226 mense majo die 22 obiisse certo certius est [Annales, tom. I, pag. 190, tom. VII, pag. 133.] , hinc sequitur, electionem et ordinationem evenisse anno 1214. Fuit igitur Simon Vladimiriæ et Suzdaliæ episcopus ordine primus, post renovatam a Rostoviensi diœcesi separationem, et a Rostoviensi præsule minime pendens.
[7] In difficiliora, ut vidimus, tempora incidit antistes noster, honorumque splendorem tribulationis caligo mox obnubilavit. [Principis Georgii fata sequitur B. Simon; unde anno 1216 exulare jussus, anno sequenti Suzdaliam redit; et an. 1219 Vladimiriam, ubi scribit epistolam ad Polycarpum.] Nimirum Georgius, a fratre suo natu majori in pugna Lipicensi anno 1216 devictus, una cum decem millibus hominum regni quoque gubernacula amisit atque exulare coactus est Radilovium; quæ urbs ad sinistram Volgæ ripam est posita, viginti leucas circiter a Novgorodia inferiore distans. Exulem principem comitati sunt amicissimorum quidam, inter quos Simon noster. Anno proxime sequenti Vladimiriam remeavit una cum Georgio, quocum pacem inire statuerat Constantinus, fideque sibi exacta, regnum de novo partitus est, ea conditione ut Suzdaliam acciperet Georgius, Vladimiriam quoque aliquando accepturus. Rebus ita compositis, Suzdaliam remissus est Georgius, donis dives, ditior autem spe. Dum vero Suzdaliæ degeret Simon, ecclesiæ in honorem B. Mariæ Virginis a fundamentis extruendæ vacans, ecce venit Vladimiriam episcopus Polocensis Vladimirus, anno 1218, pretiosissimis thesauris onustus, venerandis scilicet reliquiis Crucis Dominicæ, sancti Longini et sanctæ Magdalenæ, Constantinopoli advectis. Quem Constantinus, sacrarum reliquiarum cultor eximius, summo honore magnaque populi frequentia excepit, die S. Longino sacro; donisque in ecclesia S. Demetrii repositis, templum sub vocabulo Exaltationis S. Crucis seu Crucis Exaltatæ in eadem urbe erigi jussit; quod quinque mensium spatio, utpote ex ligno, absolutum fuit et cultui publico apertum. Mortuo Constantino, anno 1219, die 8 februarii, ecclesiæ suæ restituitur Simon, regno Georgius. Eodem anno, Vladimiriæ ecclesiam Nativitatis, in qua olim præfuerat hegumenus, dedicavit ritu majore, pompa maxima. Nec aliud quidpiam ad extremam pontificis vitam illustrandam dicendum remanet, nisi quod tunc famosam epistolam suam ad Polycarpum adornavit; de qua nonnulla jam prælibavimus, et plura adhuc dicemus modo.
[8] [Anno 1226 prius conditur in templo Vladimiriensi, dein in Kievocryptensi.] Tandem, postquam pontificatus munere perfunctus esset annos duodecim [Patericon, ed. Mosq. fol. 235 verso.] , e vivis recessit anno 1226, mense majo, die 22, magno schemate, ut mos tunc temporis ferebat, indutus [Corpus Annal. tom. I, pag. 190; tom. VII, pag. 119.] . Corpus ejus, in ecclesia Vladimiriæ cathedrali conditum, dein in monasterium Cryptense translatum est; quod se desiderare dixerat in epistola ad Polycarpum [Patericon Mosquense, fol. 235.] . Translationem in dubium revocat Karamzin [Historia imperii russ., tom. III, not. 171, ed. 1818.] ; at dubitandi rationes non affert. Certum tamen est, inter episcopos, quorum corpora in ecclesia Vladimiriæ cathedrali asservantur, frustra quæri Simonem [Ratsin, De monasteriis et ecclesiis Russiæ, pag. 56, edit. 1852.] , omnium utique celeberrimum; ex altera vero parte, hodiedum invisentibus Cryptas Kiovienses illud idem ostendi spectandum non diffitetur historiographus modo laudatus vel ipse [Loco citato.] . Herbinius vero et locum indicat quam accuratissime, cryptam nempe Antonii, in ipso ingressu, prout exhibetur in tabula priori, opusculo ejus ad pag. 36 adjecta.
[9] [Licet die 22 Maji e vivis recesserit, recolitur tamen ejus memoria ritu minus solemni die 10, ut societur S. Simoni Zelotæ.] Mortuum esse Simonem die 22 maji, diximus modo, Annalium testimonio nixi; nihilo secius memoria ejus celebratur passim die ejusdem mensis decima, ad quam exhibent illum Menæa, Prologus, Patericon, Menologium Ecclesiæ orientalis, auctore Versinski, Dictionarium historicum sanctorum ecclesiæ Russicæ [Pag. 251.] , sanctorum Cryptensium Canon Syrigianus in Acathistorum libro, Kioviæ edito anno 1705 [Fol. 229, verso.] . Diem hanc Simonis emortualem esse asseruit quidem Eugenius metropolita [Dictionar. histor. Scriptorum eccl. russicæ, tom. II, pag. 218.] , Vulgati Paterici auctoritate sane deceptus; at perperam. Etenim, et cum Annalium testimoniis aperte pugnat, et auctoritate nititur, quæ, ubi de chronologicis agitur, omnino minima est, aut potius nulla. Alioquin latuisse Paterici editores diem Simonis emortualem colligere est vel ex eo, quod die maji decima colitur memoria sancti Simonis apostoli, cognomento Zelotæ: qui modus sociandi sanctos cognomines in usu fuit tum apud Græcos, tum etiam apud Latinos, ut in Commentario prævio de S. Aretha uberius probavimus. Ad cultum vero quod attinet, nil aliud hic dicendum occurrit, nisi quod in monasterio Kievocryptensi Simonis memoria celebratur ritu paulo solemniore, utpote cum polyeleo [Eugenius, Descriptio Lauræ Kievocrypt. pag. 106.] , id est adhibita recitatione psalmi 135, in quo vox miserere toties recurrit, ob quam polyeleï græcum nomen sortitus est. Cætera dicta reperies, ubi de cultu S. Arethæ. Restat ut quædam de scriptis Simonis disseramus, eaque ab omni heterodoxiæ labe vindicemus.
§ II. B. Simonis, ep. Vladimir. scripta.
[In epistola, data ad Polycarpum, monachum tentatum et hegumenatum seu etiam episcopatum captantem, monet hunc de officio monachi,] Inter varia, quæ Simoni episcopo tribui solent scripta, principem locum obtinet epistola ad Polycarpum monachum, quam supra, ubi agebamus de Paterico, jam memoravimus. Incipit his verbis: Frater, sede in silentio, mentemque recolligens dic tibi: O homo, nonne ideo huc venisti, mundo et secundum carnem parentibus valedicto, ut animæ saluti consulas? et tamen minime spiritualia sectaris. Ad quid igitur monachi nomen gestas? Putasne vestem nigram a tormentis te liberaturam? Ecce principes ac magnates et amici tui omnes beatum te esse deprædicant, dicentes: Beatus est, quod mundum ejusque gloriam odio habuerit, spretisque rebus terrestribus, cælestibus unice sit intentus. Tu vero nequaquam ut monachum decet vivis. Quare magnus invadit me tui causa timor: ne scilicet, dum isti qui te nunc beatificant regno cælorum potiti pace fruantur, nos tormentis traditi amare ingemiscamus, et nemo sit qui misereatur tui, ultro pereuntis. Exurge frater, exurge et, de anima tua sollicitus, cum timore et humili prudentia Domino servi [Kalajdovicii Monum. litter. sæc. XII, pag. 248.] … Sequuntur dein monita junioribus monachis utilissima, utpote pietate et prudentiæ christianæ oraculis plena. Innuimus alibi, quanam occasione epistolam hanc exaraverit auctor. Laborabat nimirum Polycarpus, non affectu tantum sed et carne Simoni junctus, ambitionis febri, honorum, imperandique cupidine premebatur tanta, ut monasterium Cryptense ad tempus dereliquerit, sperans fore ut alii Kioviensi monasterio præponeretur, imo et ad episcopatum viam sibi sterneret. Ægrotantem amicum sanitati redditurus Simon, qua minis, qua rationibus, qua paterna caritate utitur, nihil non tentans quo errantem in viam perfectionis reducat.
[11] [de ambitionis peccato et docet quomodo tot ex Cryptensi monasterio prodierint præclari viri.] Puto, frater, ait, non sine causa Deum permisisse ut ita egeris; odit enim superbiam, ac propterea ejecit te quemadmodum et satanam olim de cælis dejecit, quod domino tuo archimandritæ Acyndino viro sancto obedire renuisti. Monasterium Cryptense, maris instar, nihil putridi servat, sed foras ejicit, etc. [Kalajdovicii, Monum. litter. sæc. XII, pag. 253.] . Et inferius: Video te dignitates ambire gloriamque non apud Deum, sed apud homines quærere… Dicis: Egone simili munere (hegumenatum puta) sum indignus? aut isto œconomo, fratreve superius ascendente inferior? Frustratis vero desideriis turbaris. A cella ad cellam pergis, fratres congregas, congregatis inutilia fabularis, dicens: Putatne hegumenus noster aut œconomus salutem non nisi hic inveniri posse? Frater, diabolica cœpta sunt ista, tuique similium opera [Loc. cit. pag. 254.] A dignitatibus autem ambiendis arcet Polycarpum hunc in modum: Frater, non in eo consistit perfectio, ut ab hominibus laudemur, sed in vitæ disciplina cordisque munditie bene servata. Hæc enim in causa est, frater, cur tot episcopi e monasterio Cryptensi prodierunt. Quemadmodum enim Apostolos Christus Dominus in universum terrarum orbem miserat, ita in omnem Russorum terram complures episcopi a monasterii hujus domina, sanctissima Deipara, sunt missi. Quorum primus fuit Leontius, Rostoviensis hieromartyr, quem infideles quidem morte mulctarunt, Deus vero incorruptione donavit, duobus illis Variagis, pro Christo olim interfectis, in cælesti civitate adnumerandum. De Hilarione metropolita legisti quæ habentur in Vita S. Antonii, a quo tonsuram acceperat, nec non et sacerdotio dignus inventus est. Noscit suum quæque antistitem Nicolaum et Ephræmum Perejaslavia, Isaiam Rostovia, Germanum et Niphontem Novgorodia, Stephanum Vladimiria, Jurievia Marinum, Polocia Mennam, Tmutorakania Nicolaum Cernigovia Theoctistum, Turovia Laurentium, Bialogradia Lucam, Suzdalia Ephræmum. Quod si omnes dinumerare velis, annales Rostoviæ antiquiores evolve: plus triginta reperies ibi; imo quinquagesimum numerum superabis, modo ad nostra tempora progrediaris. Intellige itaque, frater, quanta sit monasterii hujus fama; confundere, pœnitentiam age, atque ad pacatam vitam turbarique nesciam, ad quam vocavit te Deus, citius redi [Ibid. pag. 256.] .
[12] [Aperit desiderium suum repetendi istius asceterii. Scripta est illa epistola inter 8 sept. 1225, qua templum Suzdaliense dedicavit, et 22 maji 1226, qua obiit.] Pauca hæc attulisse sufficiet, ut intelligatur, quanti facienda sit scriptio hæc Simonis, sive ad res ecclesiasticas sæculi XII et XIII adumbrandas, sive ad Polycarpi mores penitius cognoscendos, et ipsius auctoris indolem effigiemque exactius delineandam. Exaratam autem fuisse inter annum 1225 et 1226, epistolæ palam faciunt extrema verba, quæ sic sonant: Ego quidem episcopatum relinquerem lubens, ut me hegumeno (Kievocryptensi) submitterem; at quanam re impediar quominus id assequar, te non fugit. Quisnam ignorat, me peccatorem, Simonem, episcopum, præesse et huic ecclesiæ cathedrali, quæ est Vladimiriæ decus, et alteri, quam Suzdaliæ egomet ipse erigendam curavi? tot mihi urbes subjacere et villas, meque decimis frui per totam regionem humilitati meæ persolvendis? Quid igitur? Coram Deo loquar, omnem gloriam istam ac potestatem arbitrarer ego veluti stercora, dummodo liceret mihi in monasterio Cryptensi vivere aut ibidem sordium instar jacere humi, atque aliorum pedibus conculcari, aut veluti mendicorum unum portæ adstare [Ibid. pag. 257.] . Jam vero ecclesia Suzdaliensis, de qua hic sermo, consecrata fuit ab ipsomet Simone, anno 1225, die 8 septembris [Corpus Annal., tom. I, pag. 190. Macarius, Histor. eccles. russ. tom. III, not. 253.] . Cum igitur anno sequenti, mense majo, piissimus antistes terrenam gloriam cum cælesti commutaverit, concludere pronum est, epistolam istam scriptam esse eo temporis intervallo, quod dedicationis ecclesiæ Suzdaliensis a die Simonis emortuali sejungit.
[13] [Scripsit præterea B. Simon Origines Cryptenses, in quibus locus de conversione Variagi cujusdam aut interpolatus est] Præter epistolam scripsit Simon, ut alibi declaravimus, Narrationem de originibus monasterii Cryptensis ejusque mirifica fundatione, in qua etiam de arca Theodosii. Jam vero narrationem hanc esse catholicam habemus nobis persuasum. Nec obstant quæ ibi leguntur de Simone quodam Variago. Narratur nempe [Patericon, fol. 97, ed. 1759.] , Simonem istum, e nobili genere oriundum, simul et insignem monasterii Cryptensis benefactorem, postquam a S. Theodosio fuisset edoctus, Latinorum insipientiam rejecisse, veramque fidem in J. C. esse amplexatum simul cum presbyteris suis ac 3000 popularibus. Porro, corruptum esse hunc narrationis locum infitias ibit nemo, nisi in luce meridiana cæcutiat. Etenim S. Theodosium fuisse apprime catholicum, sedique Romanæ addictissimum, extra controversiam posita res est; nullo pacto proin a latinorum fide, quam ipsemet profitebatur, arcere quemvis potuit, aut catholicam religionem ut insipientem Deove minus acceptam habere. Recentiorum acatholicorum somnia sunt ista atque commenta. Et vero qui eidem sancto Theodosio famosam illam scriptionem De Variagorum (i. e. Latinorum) fide Jaroslao principi inscriptam, passimque schismatis fermento respersam, tribuere ausi sint, abjudicantibus aliis [Philar. Patrologia, tom. III, pag. 412. Kubarev, De Paterico disquisitio, pag. 3.] , quid mirum, si majores ipsorum, solemni apud hæreticos interpolandi morbo correpti, duas tresve voculas genuino auctoris textui inserendas curaverint, quo Simonem Variagum ex homine catholico schismaticum redderent? Præterea suspectæ nimium fidei esse vulgatam Paterici editionem probatum est, adstipulantibus Russiæ scriptoribus vel ipsis, ut alio loco declaravimus abunde.
[14] [aut de ritu slavico interpretandus est.] Re quidem vera posset præfatus locus benignam admittere interpretationem, si ponis nimirum quod agatur ibi non de fide aut dogmatibus, sed de religione in genere, aut potius de ritu, ita ut sub voce fidei ritus intelligendus sit; quæ duo promiscue usurpare solemne est apud Russos etiam nostræ ætatis. Tunc enim conciliarentur omnia, nec aliud quidpiam significarent verba modo citata, quam Simonis transitum a ritu latino ad slavicum, aut etiam a paganorum stultitia ad christianorum sapientiam: Latinorum namque nomine Occidentales quosvis insignire solebant Russi antiquiores. Possemus, inquam, locum istum, qualiscumque tandem ejus auctor sit, benignius interpretari; verum præplacet prior explicandi modus, idque vel eo magis, quod fidem cum ritu aut dogmata cum cæremoniis, res adeo dissimiles, temere miscuisse Simonem, non sine tanti nominis injuria dici queat, ex alia vero parte Vulgatum Patericon ex acatholicorum officina prodiisse, mendisque fœdissimis scatere inter omnes constet.
[15] [Falso-tributæ B. Simoni Vitæ S. Antonii Cryptensis et Niphontis Novgorodensis; dubie continuatio Chronici Nestoris.] Tribuebatur insuper B. Simoni Vita S. Antonii, quæ in prima parte Paterici legitur, nec non et Vita Niphontis, episcopi Novgorodensis, ad calcem ejusdem operis adjecta; at utraque scriptio alios prorsus auctores habuit, et hodie B. Simoni passim abjudicatur. Demum continuasse perhibetur Simon Chronicon Nestoris (ab an. 1200 ad 1225), usus in opere hoc concinnando ampla bibliotheca M. D. Constantini, quem ideo litterarum amicissimum nuncupat, et veluti mæcenatum deprædicat. Testatur id Tatiscev in Historia Russiæ [Lib. I, part. I, pag. 58, cap. 5, n. 2. Conf. Eugenii Diction. scr. eccles. artic. Simon. tom. II, pag. 218.] additque se apographum quoddam chronici Simoniani præ manibus habuisse. Licet autem hodiedum nulla chronici istius vestigia reperiantur, adeoque inter genuina Simonis opera pro certo collocari nequeat, non ideo tamen inter spuria amandandum est, quasi nimirum commentum esset Tatiscevianum. Plurima namque sunt, quæ præstantissimus ille historiæ Russicæ indagator in opere suo nobis tradidit, ex antiquioribus codd. mss., nobis quidem hodie ignotis, deprompta, atque a quibusdam justo durius perstricta, quæ tamen nostra ætate pro veris agnita sunt atque a Schlœzerii aliorumque calumniis vindicata [Cfr Testament de Basile Tatistchef, d'après un ms. de la Bibl. impér. de Paris, préface, Paris, 1860.] . Hæc de B. Simonis nostri scriptis dicta sufficiant. Sequitur Elogium beati viri; quod specimen sit hagiographiæ Russicæ, verborum abundantioris quam rerum.
ELOGIUM
B. Simonis, episcopi Vladimiriensis.
Ex Paterico Mosquensi anni 1759, ad diem 10 Maji.
Arethas, monachus Cryptensis (B.)
Simon, episc. Vladimiriensis (B.)
EX PATERICO MOSQUENSI.
[B. Simon, comparandus Simoni, Oniæ filio,] Quæ olim Jesus Sirachides de Simone, Oniæ filio, tradidit, dicens: “Simon, Oniæ filius, sacerdos magnus, qui in vita sua suffulsit * domum et in diebus suis corroboravit templum a;” et iterum: “Quasi stella matutina in medio nebulæ, et quasi luna plena in diebus suis lucet; et quasi sol refulgens, sic ille effulsit in domo Dei b;” hæc eadem nos de V. P. N. Simone, episcopo Vladimiriæ et Suzdaliæ, qui sanctorum Cryptensium secundus post Nestorem biographus exstitit, dicamus oportet. Re quidem vera et domum Dei erexit ille antistes, et ecclesiam Christi qua vitæ sanctitate, qua doctrinis de sanctorum vitis corroboravit, nihilo secus ac pastores illi boni, quos populo suo Israël promisit Dominus per os Jeremiæ prophetæ dicens: “Dabo vobis pastores juxta cor meum et pascent vos scientia et doctrina c,” ita ut similitudines ac designationes, quibus Simon Oniæ, veteris legis pontifex, condecoratur, Simoni quoque, Vladimiriæ et Suzdaliæ præsuli, optime accommodentur omnes.
[2] [in monasterio Cryptensi sanctorum Vitas legit et conatur imitari.] Hic igitur Simon, ubi se sancto monachorum habitu indutum vidit in monasterio Cryptensi, quod sanctis patribus, quasi stellis intellectualibus, luna soleque, adinstar cæli fulgebat ornatum, continuo patrum Cryptensium, qui olim vixerant Deo placentes stellasque numero exæquantes, Vitis perlegendis operam navavit, quo virtutes ipsorum moresque in se ipso diligentissime exprimeret. Considerabat scilicet frequenter actiones V. Theodosii, fundatoris, qui stellarum istarum numerum veluti luna adauxit; cujus ideo et mores imitatus est. Volvebat in mente assidue egregia sane facta coryphæi Cryptensis, Antonii, qui, soli coruscanti similis, bonorum operum radiis illustravit universos; cujus propterea cursum angelicum assequi adnixus est Simon. Et quidem humilem obedientiam didicit a Patribus, qui soli illi lunæque, stellarum frequentium instar, famulabantur; laborum vero et communium exercitationum studium præ cæteris fratribus mutuatus est a B. Theodosio, luna lucenti, quæ stellarum chorum lumine antecellit. Angelicam denique Deoque gratam in silentio conversationem hæreditavit a S. Antonio, qui vita solitaria solis cursum referebat, cætera luminaria fulgore suo fugantis. Unde natum ut spiritualia ista virtutum luminaria, stellas, inquam, lunam et solem, in seipso veluti in speculo quodam repræsentans, triplicem lucem emittere potuerit; quin immo non secus ac veteris legis pontifex, Simon, quasi stella matutina, et quasi luna perfecta et quasi sol refulgens in ecclesiis Altissimi evasit et ipse d. Digne namque famulatus est in monasterio Cryptensi SS. Deiparæ, qui ascendit sicut aurora consurgens, pulchra ut luna, electa ut sol; cujus humillimam obedientiam, precandi ardorem, silentii et divinarum contemplationum studium æmulari viriliter et quantum fas est enitebatur.
[3] [Ad sedem Vladimiriensem et Suzdaliensem promotus, solis officio ibidem fungitur] Cum igitur ita bonorum operum virtutumque radios quaquaversus ad remotissimas usque regiones emitteret B. Simon, ecce decore pontificio vacua fit ecclesia Vladimiriensis ac Suzdaliensis e, cum tamen, S. Joanne testante in Apocalypsi, stellata corona ornatam esse deceat ecclesiam. Carebat nimirum tunc ecclesia Vladimiriæ ac Suzdaliæ pastore, quemadmodum videre est aliquando cælum sine sole clarissimo aut sine luna perfecta; nec jam Psalmistæ verba usurpare licebat: Thronus ejus sicut sol in conspectu meo et sicut luna perfecta in æternum f. Christus igitur Dominus, summus omnium pastor, ut olim B. Simoni propter amorem ejus oves suas tradiderat pascendas, ita hunc quoque Simonem propter insignem ejus erga SS. Deiparam amorem ad sedem urbis Vladimiriæ a Deo servatæ evehere dignatus est. Et condecorata est ecclesia illa stellarum corona micante, thronusque ejus resplenduit sicuti sol, et sicuti luna perfecta. Etenim pastor ille bonus, in sublimi gradu positus, virtutibus longe lateque inclaruit, et quasi stella matutina, et quasi luna perfecta ac sol fulgidum, doctrinæ luce illuminabat fideles, caritatis igne accendebat, gratia denique superna precibusque ad Deum fusis implorata vivificabat. Nimirum ille, dum stellam matutinam noctis evanescentis indicem, diei vero advenientis prænuntiam esse consideraret, oves sibi concreditas ab operibus tenebrarum, peccatis scilicet arcere, opera vero lucis, gratiæ lumine perfusa, edocere studuit. Cum vero mente secum revolveret, solem lunamque universo cælo veluti duo lumina jugiter invigilare, omni solertia gregi suo prospicere satagebat, quo thronum suum sicut solem fulgidum et sicuti lunam perfectam redderet, utriusque vigilantiam in seipso quodammodo representaturus.
[4] [Vitas patrum Cryptensium mente recolit, studetque similis fieri Simoni pontifici; laudato in Ecclesiastico;] Dum vero gregem a Deo sibi commissum omni cura atque diligentia pasceret, et pastorali officio digne, ut bonum decet administrum, fungeretur, monasticæ vitæ certamina nequaquam oblivioni dedit aut neglexit; quin potius patrum Cryptensium facta gestaque in corde suo servabat diligenter, seque angelica forma g in Kioviensi monasterio indutum, eorumque consortio usum fuisse nunquam non lætus recordabatur. Quapropter eos, ut pro se intercederent, deprecabatur Simon, necnon et eorum præsidio et auspiciis, succurrente gratia Dei, sedem suam regebat adeo bene, ut reliquas etiam laudationes ac similitudines, quibus in Veteri Testamento Simonem pontificem cohonestatum legimus, promeritus sit. Jam vero, encomia illa sonant ita: Quasi arcus refulgens, ait, inter nebulas gloriæ, quasi flos rosarum in diebus vernis, et quasi lilia quæ sunt in transitu aquæ, et quasi thus redolens in diebus æstatis. Quasi ignis effulgens et thus ardens in igne. Quasi vas auri solidum, ornatum omni lapide pretioso. Quasi oliva pullulans et cypressus, in altitudinem se extollens h. Porro quæ hic pastorales virtutes mystice figuratæ perhibentur, eas nostro quoque pontifici, utpote pastori optimo, optime accommodantur. Siquidem pacis, quam arcus cælestis seu iris indicat, in populo suo servandæ fuit studiosissimus. Patientiam, quam spinæ rosis adnascentes repræsentant, exemplo alios docebat, eamque in spirituali fidelium viridario plantandam curabat. Dum vero continentiam et puritatem integerrimam tum verbo, tum exemplo commendaret, quasi lilia candida cordibus inserebat; preces autem ad Deum pro omnibus fundens, fragrantis Libani germen in memoriam revocabat. Similiter, quia in adversis Deo gratias rependebat, idque ut se imitarentur cognatos erudiebat, ideo quasi thus in igne ardens suave olebat. Vasis autem aurei similitudinem referebat ob cælestem suam sapientiam et caritatem; olivæ pullulanti demum propter misericordiam erga proximum, cypresso vero propter altam jugemque contemplationem æquiparabatur.
[5] [Vitas patrum Cryptensium literis mandat.] Nec satis habuit Simon, virtutes illas omnes in monasterio Cryptensi olim acquisitas cordis sui tabulis insculptas recondere, sed igneo zelo pressus, bonoque proximi consulturus, fontem, unde eas hauserat ipse, reserare constituit, vitas, inquam, patrum Cryptensium scripto tradere, atque in primis ea, quæ vel solummodo in hominum ore versabantur, vel, etsi unquam scripto essent tradita, simul tamen cum voluminibus, temporum tumultuumque bellicorum injuria, quibus Russia turbari solet, misere perierant, oblivioni præripere in usum posterorum servanda. Quod ut assequeretur, sicubi testes rei oculatos, aut auriculares offenderet, quid de miraculis Cryptensis monasterii noscerent, omni cura percunctabatur, apisque argumentosæ instar, rerum notitias undique colligebat in unum, eo successu, ut populares suos triplici stellarum, lunæ solisque luce nova quadam ratione illuminaverit. Scripsit nimirum de miraculis B. Antonii i, Kioviæ solis fulgentissimi; ad hæc, mirificam delineavit nobis tumbam B. Theodosii, lunæ perfectæ æquiparandi; origines quoque ecclesiæ Cryptensis, cælo non absimilis, adumbravit, quæ omnia in prima parte Paterici Nestoris narrationi immixta leguntur. Præterea plures antiquiorum BB. Cryptensium vitas Polycarpo monacho oretenus tradidit, quæ ab eodem in secunda parte Paterici scripto exarata habentur. Demum cæterorum patrum virtutes ac miracula enarravit ipse, addita epistola ad Polycarpum divinitus inspirata.
[6] [Hinc liquet quam pius esset et quanto Cryptensis monasterii desiderio teneretur. Post duodecim annorum episcopatum moritur et sepelitur in cryptis Kioviensibus, ubi corpus servatur incorruptum.] Ex quibus scriptis manifesta fit Simonis tum insignis erga SS. Deiparam devotio, tum cultus BB. Antonii et Theodosii tantus, ut per totam vitam in monasterio Cryptensi, Virgini in cælo assumptæ sacro, libenter permansisset, spiritu et corde semper ibi præsens, licet corpore absens. Quemadmodum enim Simon Petrus Dominum Jesum præ cæteris ardentius diligebat, ita Simon, Vladimirensis episcopus, SS. Dei Matrem ejusque domum Kievo-Cryptensem præ ceteris omnibus adamasse censendus est. Videre erat tunc in cælo Cryptensi magnum illud signum apocalypticum k, mulierem, inquam, amictam sole et luna, id est, sponsam mariti nesciam, purissimam Deiparam, et sub ejus pedibus stellarum lucidam coronam. Scilicet pastor ille bonus, quasi stella et luna et sol sanctis operibus lucens, tantæ humilitatis præbuit argumenta, ut, licet episcopali dignitate decoratus, ad Polycarpum scribere nullatenus cunctaretur, velle se, si fieri potuisset, veluti purgamentum sordesque in monasterio Cryptensi omnium pedibus proculcari, qua de re fuse disserit in epistola. Demum multos labores exantlavit pastor egregius, ovesque sibi concreditas non mortali cibo, sed vivificis pavit alimentis, sanctorum, inquam, Cryptensium Vitis, sanctitatis documentis et scriptorum frequentia. Postquam autem duodecim annos pastorali munere defunctus esset, ad pastores remeavit in duodecim thronis sedentes, imo ad pastorum omnium caput, Jesum Christum, immarcessibili gloriæ serto jure merito coronandus. Cujus corpus venerandum in Cryptis, prout desideraverat ipse, conditum est, ibique jacet adhuc integrum ac incorruptum l, ad gloriam et honorem Dei Unius et Trini Patris, et Filii et Spiritus Sancti. Amen.
ANNOTATA.
a Eccli, cap. L, v. 1.
b Eccli, cap. L, vv. 6 et 7.
c Jerem. cap. III, v. 15.
d Eccli, cap. L, vv. 6 et 7.
e Olim Vladimiriensis et Suzdaliensis ecclesiæ proprios suos habuerant episcopos; adeoque ipse B. Simon in epistola ad Polycarpum, cujus locum supra num. 11 recitavimus, memorat Stephanum et Ephræmum, monachos Cryptenses, quorum ille Vladimiriensem, hic Suzdaliensem sedem occuparant. Verum extremo sæculo XII Joannes, Rostoviensis præsul, simul potiebatur cathedris Vladimiriensi, Suzdaliensi et Perejaslaviensi. Quæ anno 1214 et deinceps facta sunt, vide in Commentario de B. Simone numm. 5, 6 et 7.
f Ps. LXXXVIII, v. 38.
g Vulgare hoc nomen est habitus monastici apud orientales.
h Eccli, cap. L, v. 8 – 12.
i Supra in Commentario de B. Simone dictumest hanc Vitam ab eo non fuisse scriptam.
k Apoc. cap. XII, v. 1.
l Incorruptio corporum in cryptis Kioviensibus habebatur olim Russis maximum miraculum et sæculo etiam proxime præterito proponebatur tamquam indubium indicium veram Christi ecclesiam inter Russos esse constitutam. Omitto hanc posteriorem partem, a theologis versandam; de priori id unum animadvertam incorruptionem corporum tunc solum inter miracula referendam esse, quum accedit carnis mollities et membrorum flexibilitas, per magnum annorum numerum continuata; passim enim corpora reperiuntur incorrupta, sed exsiccata et dura, quin vel umbra miraculi adsit. Sepulcreta quædam sunt, in quibus hæc omnium fere cadaverum fit conditio; neque alius generis videntur esse celebratissimæ cryptæ Kiovienses. Quamobrem quum scientiæ naturales nunc etiam apud Russos floreant, non puto viros doctos hinc adhuc confirmare ecclesiam Russiacam sinceram Christi fabricam esse; sed ad alia argumenta confugiunt. — In fine hujus lucubrationis non possum quin gratias agom R. P. Josepho Brown, societatis nostræ in Galicia præ;positoprovinciali, qui pro suo rerum slaviarum amore me plura monuit et viam aliquando stravit.
* in slav. extruxit.
DE B. JOANNE ANGELO PORRO, PRESB. CONF. ORDINIS SERVORUM B. M. V.
MDVI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Joannes Angelus Porro, presb. conf. ex ord. servorum B. M. V. Mediolani (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Præcipui de B. Joanne Angelo scriptores.
[In Martyrologio servorum B. M. V., sanctis abundante, fit B. Joannis Angeli memoria ad 25 octobris,] Quamquam ordo Servorum B. M. V. numquam eam propagationem et extensionem habuerit quam pleræque aliæ Mendicantium religiones, complures tamen dedit ecclesiæ cælites, maxime viros. Sæculo XVI nondum adulto recensebantur jam prope quadraginta, ut mihi constat ex elencho, quem R. P. Augustinus Morini, in B. M. V. Annuntiatæ Florentino monasterio novitiorum magister, reperit a tergo epistolæ, die 29 augusti anni 1598 conscriptæ, et quam mihi cum pluribus aliis documentis communicavit. Quoniam autem ex hac memoria et B. Joannis Angeli cultus antiquitas stabilitur et plurium aliorum, placet eam hoc loco edere. Lacunæ, quæ in ea apparent, erant in antiquiori exemplari, quod Fr. Joannes Paulus Villa de Brescia, qui illam epistolam anno 1598 scripsit, habuit ob oculos.
… Servorum beatæ vi … maria e exordium…
… anno a creatione mundi 5i93 … a nativitate christi i …
… ndictione. 6./ anno. 7. gregorii. 9. papae:/ anno. 22. fede…
… 2. imperatoris:/ die i5 augusti./ feria. 2./ litera dominica I…
currente:/ qua e subscriptos beatos mundo peperit./. v *.
i257 patrem fratrem Bonaiunctam de Florentia
i26i p. f. Bonfilium de Florentia
i266 p. f. Amideum de Florentia
i268 p. f. Manettum de Florentia
i270 p. f. Joannem Germanum
i276 p. f. Bonaventuram de Pistorio
i278 p. f. Ubaldum de Florentia
i280 p. f. Thomam Germanum
i282 p. f. Sustenium de Florentia
i282 p. f. Ugotionum de Florentia
i283 p. f. Bartolomeum de burgo Sancti Sepulchri
i285 p. f. Philippū de Florentia illustratorem et patronum religionis n:…
i305 p. f. Jovachinum Senensem
i309 p. f. Antonium Viterbiensem
i3i0 p. f. Alexium de Florentia
i3i5 p. f. Andream de burgo Sancti Sepulchri
i326 p. f. Franciscum Senensem
i329 p. f. Bartolomeum de Cesena
i330 p. f. Hieronimum de burgo Sancti .. pulchri
i34i sororem Julianam de Florentia
i343 p. f. Thomam Urbevetanum
i342 sororem Helisabet Senensem
i35i sororem Beatricem
i35i sororem Joannam
i3 … sororem Riccham de Cremona
i3 … sororem Joannam de Florentia
i402 p. f. Pelegrinum de Forolivio
… 8 sororem Helisabettam Picinardam de Cremona
.. 4 .. 6 sororem Benincasam de Florentia
i450 p. f. Gabrielem de Florentia
i462 p. f. Nicolauum de Aretio
i467 … f. Dominicum de Florentia
i 483 p. f. Jacobum Philippum Faventinum
…88 p. f. Bonaventuram de Forolivio
…89 l fratrem Bartolomeum de Brixia
i 496 p. f. Angelum de Mediolano
i 522 p. f. Petrum Germanum
i 524 sororem Luciam Brixianam
i 526 p. f Cedonium de Bononia
Commemoratio comunis ad omnes suprascriptos dnï C… ordinis Servorum: videlicet antifona: … viri. o gloriosissimi confessores dei. nos miseros vestris juvate precibus, ut in illa hora misericordiam consequamur quando manifesta erunt occulta hominum. (℣ omnes sancti et sanctæ dei orate pro nobis, ℞ ut digni) efficiamur promissionibus christi… … quesumus domine …fessores tui pro nobis exo … et l … nier … lus mariae servi exti … eb ta … catrici … irocinio ad te … itaæ nostræ protectores habere me … udem christum dominum nost…
Horum pars non minima venerationem dein ampliorem nacta est; quum, accedente Sedis apostolicæ auctoritate, aut per solemnis canonizationis decretum aut per cultus immemorabilis approbationem inter cælites rite recensiti sunt; ita ut nunc, si novembrem excipias, nullus currat intra annum mensis quin unum pluresve sanctos officiis liturgicis eremitæ illi colant. Porro intra mensem octobrem die 7 venerantur memoriam B. Jacobi eleemosynarii in civitate Plebis, tertii ordinis Servorum B. M. V., quemadmodum loquitur recentius eorum Martyrologium. Hunc ad diem 7 julii inter prætermissos retulerunt decessores nostri, quod sibi de legitimo cultu non constaret; neque de eo meminerunt ad 7 octobris, quod forte nondum, quum illius diei sanctos laudarent, ejus cultus auctoritate apostolica probatus esset, neque in hanc octobris diem esset indictus. Quocirca in operis nostri Supplemento de eo dicendum superest, atque interea videndus Ferrarius in Hagiologio Italico ad 7 julii et Gianii Annales [Annal. Ord. Serv. B. M. V. Centur. III, lib. II, cap. XVII, tom. I, pag. 528 et 529.] ad annum 1468; quo, postquam corpus sepultum jacuisset annos 156, (martyrium enim subiit beatus vir anno 1312,) retectum est. Verum non nomen tantum B. Jacobi mensem octobrem apud Servitas cohonestat; sed die 25 occurrit in eorum Martyrologio B. Joannis Angeli Porri memoria his verbis: Mediolani in conventu sanctæ Mariæ Servorum beati Joannis Angeli Porri, confessoris ordinis Servorum beatæ Mariæ Virginis, qui pridie hujus diei beato fine quievit. Quocirca de eo jam faciemus verba.
[2] [ejus vero gesta, a duobus coævis delibata, partim in Chronico ord. ad an. 1496,] Ejus gesta complures delibarunt potius quam conscripserunt; neque spes est umquam fore ut ejus Vita omnibus suis partibus expleta et absoluta in lucem prodeat; quum accurati et coævi hactenus deesse videantur commentarii. Duo tamen ex ordine Servorum viri, qui verisimillime cum B. Joanne Angelo vixerunt, pauca quædam de eo tradiderunt literis: Philippus scilicet Albericius, qui anno 1531 vita functus est, et Thomas Veronensis, qui certe ante annum 1540 diem extremum clausit. Hac super re scribens ad me laudatus Morinius: “Consului, inquit, regesta familiarum cœnobiorum nostrorum cujuscumque provinciæ citra annum 1542 et nusquam posteriorem inveni. De Albericio habebis quæ edisserit clarissimus noster P. Philippus Fozzius; de Thoma Veronensi autem sat est dicere eum, ut firmissime teneo, vernaculo sermone quoddam Menologium latinum (forsan illud confectum ab Jacobo de Voragine) reddidisse, Vitis nostrorum beatorum et venerabilium ad dies suos interpositis; atque hoc eum circa annum 1507 fecisse. Ridiculum quorumdam assertum est anno 1507 a quodam nostrorum conscriptum fuisse latine Florem Florum eumque anno 1590 in italicum idioma versum esse a Thoma Veronensi. Die enim 13 octobris anni 1500 lauream doctoralem Thomas adeptus est in universitate Placentina et scripta ejus, quæ in Megliabechiana bibliotheca exstant, formam non habent extremi sed medii sæculi XVI.” Misit itaque ad me sedulus Morinius utramque Vitam; sed prioris, scilicet Philippi Albericii, versio solum in meas venit manus. Ex italica denuo latinam factam, dabo eam in fine hujus Commentarii. Latuerant hactenus ambæ lucubratiunculæ; et quidem omnium primus typis beati viri propalavit laudes Michael Augustinus Pocciantius; qui anno 1567 typis Florentinis edidit Chronicum ordinis Servorum B. M. V. [Chronicum rerum totius sacri ordinis servorum B. M. V., in quo illustrium patrum, qui sanctitate, doctrina et dignitate in eo floruerunt, vitæ atque actiones continentur, autore F. Michaele Florentino.] seu historias suæ religionis ab anno 1233, quo initium Servitis factum esse traditur, usque ad annum 1566, quo ad typographum schedæ delatæ fuere [Annal. Cent. IV, lib. III, cap. VIII, tom. II, pag. 211, et lib. IV, cap. IX, pag. 255.] : unde manifestum sit a Dominico Claverino, causæ canonizationis B. Joannis Angeli patrono, non recte vocari Pocciantium auctorem contemporaneum [Resp. ad animadv. fidei promotoris super dubio an sit signanda commissio introd. causæ, pag. 3.] ; quadoquidem B. Angelus anno 1496 aut potius 1506 diem obiit et Pocciantius natus est anno 1536: hic enim, quum anno 1576 e vivis decessit, annum tantum quadragesimum primum ætatis agebat. Verumtamen neque fide, neque laude vacat; quippe qui rerum præteritarum indagator dicatur accuratissimus [Annal. O. Serv. Cent. IV, lib. IV, cap. IX, tom. II, pag. 255.] et vere ordinis sui historiæ parens habendus sit [Ibid. præf. tom. I, pag. 1.] .
[3] [in Catalogo SS. Ferrarii ad 24 oct., in Gianii Annalibus ad an. 1506,] Brevioribus ejus Vitam complexus est Philippus Ferrarius, domo Alexandrinus, theologiæ et mathesis magister, qui bis clavum totius ordinis Servorum B. M. tenuit: hic scilicet B. Joannis Angeli encomium historicum ad diem 24 octobris [Catalogus Sanctorum Italiæ in menses duodecim distributus, pag. 668.] Catalogo suo Sanctorum Italiæ inseruit, qui in lucem venit Mediolani anno 1613. Monumenta conventus Mediolanensis et Pocciantii Chronicum sibi præluxisse ad calcem testatur. Neque alia commemorat in Catalogo generali sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt, quem anno 1625 edidit et in quo quam brevissime B. Joannem Angelum laudat ad diem 24 octobris. Verum longe Ferrario et Pocciantio præstat Archangelus Gianius, natione Florentina, qui anno 1622 typis dedit Annales sacri ordinis Fratrum Servorum B. M. V., ab exordio usque ad annum 1609 deductos, partim Pocciantii vestigiis relectis, partim ineditis documentis ex tabulariorum tenebris in lucem prolatis. Prodiit ejus opus Florentiæ anno 1622. Porro de B. Joanne Angelo tradidit plura, antea ignorata; ita ut optimo jure hæc ad caput, quod de B. Joanne Angelo est, annotarit ipsemet [Cent. III, lib. V, cap. XL, tom. II, pag. 25.] : Author ex variis monumentis conventus Mediolani et Florentiæ plura congessit, quæ ab aliis non fuerunt observata: de prioratu Senarii, de prioratu Clanti, de magistro novitiorum Florentiæ etc. ex diariis ipsius conventus Annuntiatæ; de miraculis in Monte Senario ex mss. quibusdam antiquis in archivo D. Annuntiatæ de Florentia.
[4] [in ejus Vitis scriptis ab Hippolyto Porro,] In illustrandis B. Joannis gestis successit proxime Gianio Hippolytus Porro, pietatis, literarum et militiæ gloria non obscurus; qui initio se ad hanc suscipiendam provinciam permotum fuisse testatur ut beatissimo viro gratum suum animum exhiberet, quod, quum anno 1622 acerbissimis vexaretur doloribus, ab his, intercedente B. Joanne, cujus effigiem domi venerabandus servabat et cujus tunicam applicuerat corpori, subito liberatus fuerat: quocirca chalcographo sculpendam et excudendam dedit sanctissimi patroni imaginem et anno 1623 Papiensibus prelis subjecit breve encomium italicum, cui titulum fecit Vita del B. Angelo Porro. Se quoque aliquid inter hanc scribendam Vitam de familiæ suæ honore cogitasse confitetur in epistola nuncupatoria alterius libri [Diario d'Esercizi spirituali.] , anno 1629 in lucem dati [Cfr Argelati Bibliotheca Scriptt. Mediol. edit. Saxii, tom. II, col. 1120.] . In hoc vero ipso Exercitiorum spiritualium diario orationem ad B. Joannem Porrum aliasque (ni fallor) preces inseruit, atque ejus quoque memoriam celebravit in libro genealogico ms. suæ gentis, cui titulum fecit: Eugenia della familia Porro. Quum velit pueros Mediolanenses a B. Joanne Angelo doctrinam christianam doctos fuisse, æstimo huic opinioni deberi quartum Hippolyti librum: Origine e successi della dottrina cristiana Mediolani, 1640; et cum additionibus, ibidem 1703. Cæterum nil egit Hippolytus quam Pocciantii dicta aliquantum exornare atque amplificare et pauca addere quæ ex ore præstantissimi Laudensis archidiaconi, Pauli Bignami, acceperat: ad manus enim non habuit nec Gianii Annales, nec Ferrarii Catalogo multum usus est.
[5] [Paulo Paleario, Joanne Corneo] Quarto recensendus est loco Paulus Maria Pagliari ex ordine Servorum; qui italice quoque anno 1639 Mediolani B. Joannis Angeli Vitam publici juris fecit. Usus est decessorum laboribus, quos stylo ornatiori nonnihil amplificavit, et pauca tantum ex communi adjecit fama: quod ubi fiat monet ipsemet. Quæ illi quatuor viri de B. Joanne scripsere, illata sunt in Positionem super dubio an sit signanda commissio introductionis causæ, anno 1736 typis reverendæ cameræ apostolicæ impressam. Omissi libri sequentium biographorum, Cornei et Alevazoli, forte quod recentiores essent. Alter scilicet Joannes Baptista Corneus (bini cognomines sunt), sacerdos Mediolanensis et tabularii archiepiscopalis custos, octo volumina dedit in publicum et triginta duo mss. intulit in bibliothecam archiepiscopalem; pleraque eruditissima et de origine rituum ecclesiasticorum, sanctorum vitis aliusve similis argumenti [Ibid. tom. I, part. II, col. 474 et seqq.] . Inter edita venit Vita italica B. Joannis Angeli Porri [Vita del beato Giovanni Angelo Porro.] , quæ lucem vidit Mediolani anno 1649; sed semel tantum: quæ et Hippolyti Porri et Pauli Palearii librorum fortuna fuit. Cæterum Palearius videtur fere Ferrarii vestigia secutus, ut me monet Garbius [Ap. Gianium, Annal. Servorum, tom. II, pag. 29.] .
[6] [et Augustino Alevazolio enarrantur, ejusque laudes celebrantur a multis.] Alia omnino sors Vitæ, quam Augustinus Alevazolius ex Servorum B. M. V. ordine paravit. Hæc primum prodiit latine Alexandriæ anno 1691 [Epilogus Vitæ B. Joannis Angeli Porri Mediolanensis, ord. serv. B. M. V.] ; deinde multo fusior italice apud Malatestam Mediolani anno 1694 et denuo apud Richinum anno 1725 [Vita del B. Gio. Angelo Porro, nobile Milanese, religioso sacerdote dell' ordine de' servi di Maria Vergine, raccolta e descritta dal P. M. Agostini Alevazoli d'Alessandria del medesimo ordine. Cfr Argelati, op. cit. tom. II, part. II, col. 1122.] ; in qua editione quam in musæo nostro possidemus, ad finem recusa est Vita latina. Sed ut liber italicus magnus est mole, ita verbis abundat et locis communibus. Præterea id vitii habet quod multa declaret atque explicet piis conjecturis et divinationibus, modumque exponit quo res factæ sint, ut lectoribus is exemplo sit et incitamento; quamquam vix ipsarum rerum vestigia sint in antiquioribus scriptis. Paulo brevior, sed, justo tamen fusior est Vita, quam anno 1738 typis Romanis edidit P. M. Paulus M. Cardi, definitor perpetuus et secretarius ordinis, occasione approbati cultus immemorabilis B. Joannis Porri [Vita del B. Gianangelo Porri da Milano dell'ordine etc.] . Prodiit tum etiam vulgari sermone compendium Vitæ B. Joannis Angeli [Compendio della vita del B. Gianangelo Porri.] . Memoratur etiam B. Joannes a Moriggia [Nobil. Mediolan. lib. I, cap. XI et XXIV.] , Galeatio Gualdo Priorato [Relatio civit. Mediolan. pag. 50.] aliisque permultis [Argelati, op. cit. tom. II. part. II, col. 1122.] : quos inter maxime recensendus Argelatus [Ibid. col. 1120 et seqq.] , ex quo plura de B. Joannis biographis excerpsimus; necnon Petrus Paulus Bosca in Martyrologio Mediolanensi, anno 1695 edito, ad 24 octobris. Laudandus etiam Picinellus in Elogiis extemporalibus; Bagatta in Admirandis; Brautius in Martyrologio poetico, in quo eum non Porrum, sed Portam agnominare solet; Bulzius in Epigrammatibus; et qui citantur reliqui ab Alevazolio capite XXI Vitæ S. Joannis. Post illos singulari etiam encomio donarunt beatum virum Saxius [Mediolan. Antistit. Hist. tom. II, pag. 752.] et R. D. Tresvaux in Supplemento Vitarum Sanctorum Butleri [Supplément aux vies des pères, des martyrs etc., tom. IV, pag. 184.] ; quam scriptionem R. D. De Ram in recentiorem suam earumdem Vitarum editionem intulit, et R. D. Pétin [Migne, Encyclop. théol. tom. XL, ou Dict. Hagiog. tom. II, col. 101 et 102.] brevioribus concepit verbis; in hoc tamen errans quod arbitratus est S. Joannem Angelum (Jean l'Ange) et S. Joannem Angelum Porrum (Jean-Ange Porro) esse duos distinctos viros, unumque die 24 octobris et alterum die 16 novembris coli. Recentius etiam plures de eo scripserunt in Italia; quorum opuscula inferius pro re delibabo. Sed de his satis. Quoniam autem e fontibus potius bibere præstat quam e rivis, nos ea inferius edemus quæ de beato viro posteris tradiderunt Albericius, Thomas Veronensis, Pocciantius et Gianius; quibus subjiciemus miracula, quæ in Positione de signanda commissione introductionis causæ leguntur. Antea autem plura de ejus vita et cultu explicanda.
[Annotatum]
* videlicet
§ II. B. Joannis Angeli vita et munia ab anno 1430 ad 1481.
[B. Joannes Angelus, ex nobili familia Porrea ortus,] Protasius Porrus, qui anno Virginei partus MCDXXX Mediolani florebat, Joannem Angelum genuit, pietatis ac veræ sanctimoniæ exemplum optimum: ita Argelatus [Argelati, loc. cit.] . Patri nomen fuisse Protasium prodidit Albericius et Gianius. Gens patricia Porra literis, pietate, muneribus ecclesiasticis civilibusque et nobilitate olim Mediolani clara satis [Alevazoli, pag. 2 et seqq.] . Sedecim nomina Bibliothecæ suæ Mediolanensi inseruit Argelatus [Argelati, col. 1113 et seqq.] . Hos inter duo, quibus nomen Petrus Paulus Porrus; tertius cognominis, Mediolano quoque oriundus, sed inter scriptores non recensendus, typographiam arabicam in Italiam invexit, anno 1516 Genuæ excuso Psalterio Davidico, hebraica, græca, arabica et chaldæa lingua, ac tribus latinis interpretationibus et glossis aucto: cujus laboris singularis est laus [Ibid. tom. I, part. 1, pag. LXXVIII.] . Plerique illi scriptores religiosa incoluere septa. Aliorum nomina jam pridem in historia Mediolanensi honestissima. Vide indicem familiarum, quem ad calcem scriptorum rerum italicarum dedit Muratorius. Plurium quoque officia indicat Argelatus et ante eum Alevazolius.
[8] [ingreditur circa 1450 conventum servorum Mediolanensium;] Quo anno in lucem editus fuerit B. Joannes Angelus plane latet. Statuit Claverinus, causæ canonizationis patronus [Positio de introd. causæ. Informatio, pag. 2.] , ejus natalem circa annum 1430; Marcellinus Ayroldus, præpositus S. Babylæ, testis secundus inter eos qui anno 1729 auditi sunt [Ibid. Summarium, pag. 8.] , circa annum 1420: utraque tolerabilis conjectura seu divinatio: minus autem probabilis quæ in anonymo Compendio vitæ B. Joannis Angeli Porri, italice scripto, proponitur, beatum videlicet virum natum esse circa annum 1440; quare in alio Compendio, anno 1848 typis Mediolanensibus edito, natus traditur anno 1434. Juvenili ætate transgressum esse ad Servos B. M. V. consentiunt omnes: crediderim circa annum 1450. In Mediolanensi conventu ab eo vestem religiosam primum assumptam fuisse innuunt Pocciantius, Ferrarius, Gianius; affirmant Hippolytus Porrus, Paulus Palearius et plures testes: quæ res eo credibilior quo strictiori vinculo domus Porra cum Servitis Mediolanensibus conjungebatur: in eorum enim ecclesia sacrarium seu altare sibi proprium habebat; quemadmodum patebit inferius. Jam pridem Mediolanensem diœcesim incolebant illi religiosi, prius in oppido Gorgonzola, deinde, ab anno saltem 1280, intra civitatis mœnia, accepto sacello portæ orientalis, olim dicto B. Mariæ de Sacco: ubi deinceps constiterunt [Gianius, Annal. cent. I, lib. V, cap. IX, tom. I, pag. 164 et 165. Saxius, Archiep. Mediol. hist. tom. II, pag. 752.] .
[9] [unde post absolutum tirocinium et theologiæ datam operam ivit Cavacurtam;] Theologiam Mediolani didicisse perhibent Alevazolius, Cardius aliique, addentes beatum virum pro animi sui demissione doctoratus lauream recusasse; sed timeo ut hæc ex certis documentis, non autem ex pia divinatione dictum sit. Postquam autem presbyter factus est, ab iisdem traditur Cavacurtam recessisse; verumtamen animadvertendum est eum recessum ab Alevazolio in Vita sua latina B. Joannis Angeli plane fuisse præteritum et mentionem tantum fuisse factam de altero ad hunc locum recessu, seu potius gesta quæ ad utrumque pertinent, ad hunc unum posteriorem fuisse relata. Quidni monumenta indicarint Alevazolius et Cardius, quibus deinde didicerunt bis beatum virum Cavacurtam venisse? Propter hoc tamen desiderium non fit ut posteriori eorum narratui fidem denegandam esse arbitrer; non enim putem temere eos deseruisse priora dicta; deinde de posteriori recessu profertur testimonium, antea nusquam editum, medici scilicet Joannis de Predatis, qui eum Cavacurtæ curarat: unde appareat nova postea hinc venisse documenta; demum suspiciones de ejus castitate, quæ Cavacurtæ ortæ et feliciter dissipatæ sunt, facile explicari possunt, si primis ejus religiosæ vitæ annis conceptæ sint, nequaquam vero, si ultimis. His itaque de causis consentio B. Joannem Angelum, relicto Mediolano, venisse Cavacurtam. Jacet autem hic locus in diœcesi agroque Laudensi (vulgo Lodesan) ad ripam Abduæ fluminis; distat a Laude XV P. M., a Cremona XII, a Piceleone II, a Mediolano XXXV.
[10] [ubi ab anno 1456 Servitæ illegitime occupabant ecclesiam parochialem. Anno 1482 confertur parochiale beneficium clerico cuidam;] Jam ab anno 1456 Servi B. M., ab ea acciti communitate, consentiente episcopo Laudensi ejusve vicario, ecclesiam parochialem, quæ tunc dicebatur S. Maria de Arasia, administrandam susceperant, et apud illam postmodum unam domum cum horto, claustro, dormitorio et aliis accessoriis officinis construxerant et sic constructam inhabitaverant, ac curam animarum parochianorum dictæ ecclesiæ exercuerant, ecclesiastica sacramenta ministrantes eisdem; cumque ejusdem ecclesiæ fructus, redditus et proventus, qui tunc trium florenorum auri de camera, secundum communem æstimationem, valorem annuum non excedebant, ad valorem XV florenorum similium auxissent [Bulla Innocentii VIII.] , (florenus pontificius illius ævi pendet francis 96,25 et potestatem nunc haberet francorum 357,50), sub annum 1482 quidam clericus Laudensis, nomine Joannes Jacobus de Cipellis, curavit sibi conferendum parochiale munus, quasi fuisset vacuum. Hinc ortæ lites, quæ anno 1485 iis conditionibus sopitæ sunt, ut Servitæ solverent quotannis Joanni Jacobo quatuor libras monetæ Mediolanensis atque hic in manibus Romani pontificis beneficium suum cederet.
[11] [hinc ortæ lites, quæ per contractum simoniacum et bullam Innocentii VIII finiuntur;] Quum contractum hunc, simoniæ labe infectum, ambæ partes perfecissent, recurrerunt ad Innocentium papam VIII ut se pœnis, adversus simoniacos statutis, liberaret et contractum ratum haberet. Benigne respondit pontifex, literis datis die 7 julii anni 1485; monens tamen Servitas falso eos nixos fuisse suis privilegiis ut sine Sedis apostolicæ beneplacito novam domum admitterent et contractum vere simoniacum fuisse. Declaravit itaque eos his de causis censuras aliasque pœnas incurrisse, atque irregularitatem contraxisse, quum illis ligati existentes missas et alia divina officia, non tamen in contemptum divinum, celebrarunt, eosque etiam inhabilitatis macula se fœdasse, quum dictæ ecclesiæ fructus perceperunt. Sed hæc omnia indulsit pontifex atque etiam concessit ut parochia conventui incorporaretur [Gianius et Garbius, Annales sacri ordinis Servorum B. M. V. Cent. III, lib. III, cap. 19, tom. I, pag. 589 et seqq.] . His literis apostolicis confirmati patres, inquiunt Servorum annalium scriptores [Gianius et Garbius, Annales sacri ordinis Servorum B. M. V. Cent. III, lib. III, cap. 19, tom. I, pag. 592.] , longe majori studio animarum curam exercuere, ecclesiam fere a fundamentis iterum excitarunt, ope etiam piorum fidelium suffulti, titulum S. Mariæ de Arasia in titulum S. Bartholomæi commutantes; atque hæc quidem ad præsens tempus non pertinent, sed hoc loco notanda visa fuere, tum quoniam postea Cavacurtam rediit beatus vir, tum quoniam explicandum est quare vulgo dicatur B. Joannes Angelus conventum S. Bartholomæi de Cavacurta incoluisse. Quum autem contractus ille simoniacus, quem Innocentius VIII sanavit, initus est, certe non aderat illic amplius B. Joannes Angelus; sed fieri potest ut adfuerit, quum primum parochia accepta est et nova domus fundata; et certe, si quidem Mediolano illuc venerit, habitavit ibidem aliquandiu contra constitutionum apostolicarum vetitum et gravibus propterea ecclesiasticis pœnis in foro externo fuit obnoxius. Verum ambigendum non est quin optima fide novam illam domum recepissent Servitæ; ita ut ne cogitandum quidem sit aliqua peccati labe inde infectam fuisse B. Joannis Angeli animam.
[12] [suspiciones de B. Joannis Angeli castitate sublatæ, præsente Christophoro Torniello, aut nullo priori generali;] Suspiciones autem, quas paulo supra memorabam, explicat Alevazolius in Vita latina his verbis: Cavacurtæ in conventu S. Bartholomæi diœcesis Laudensis falso accusatus quod sæpius in hortum (erat enim publicæ stratæ proximus) ad invisendum regionis puellas diverteretur, missis ab ordinis generali qui eum observarent, in oratione defixus, quem rosæ florescentes circumquaque sepiebant rigenti hyeme soloque nive contecto, stupentibus cunctis inventus est. Addit Cardius [Vita, pag. 34.] eum tunc visum esse supra terram elevatum, quanta est statura unius hominis; atque aliquando in loco, ubi prodigium id accidit, extructum fuisse sacellum cum beati viri statua, exhibente id miraculum ad vivum; ut autem ad viam publicam patet, solere transeuntes orandi gratia illic sistere, seque ipsummet sæpius visitasse et sacrum solum osculatum esse. Vult præterea Cardius atque ipse etiam Alevazolius in Vita italica [Pag. 33 et 34.] tunc Cavacurtæ versatum fuisse ordinis priorem generalem, eum miraculi fuisse testem oculatum et nomen hujus prioris fuisse Nicolaum de Perusio. Verum his fidem habere non ausim et (ut uno verbo dicam quod sentio) in universo isto sermone id unum mihi certum videtur B. Joannem Angelum repertum fuisse in horti angulo orantem ab iis qui male de ejus castimonia confidebant. Prior generalis tunc forte adfuit Cavacurtæ; at is plane non fuit Nicolaus de Perusio. Ut enim vidimus, nova hæc domus modo qualicumque inchoata solum fuit anno 1456; quare ante id tempus ibi versari non potuit B. Joannes Angelus. Ast Nicolaus de Perusio, senio confectus, nullam tum amplius in administrando ordine partem habebat. Anno enim 1455 in Faventino communi patrum concessu magistrum Joannem de Ferraria sibi socium primarium et totius ordinis vicarium asciverat [Gianius, Annalium Cent. III, lib. III, cap. 4, tom. I, pag. 493.] , et tres dein vicarios apostolicos, auctoritate Pii papæ II constitutos, admiserat, ipse interea in Ferrariensi cœnobio ægrotans et solo titulo generalis contentus [Ibid. cap. 8, tom. I, pag. 507.] , donec die quinta januarii anni 1460, id est secundum novum stylum 1461, ad cælos abiit [Ibid. cap. 11, tom. I, pag. 512.] , seu potius donec ante mensem majum anni 1460 virgam, bursam, sigillum, librumque constitutionum cum S. Augustini regula, totidem officii insignia, resignavit in manus Christophori Tornielli, qui ipsemet in sequentibus comitiis, 23 maji Novariæ inceptis, ex vicario apostolico creatus est prior generalis [Ibid. cap. 10, pag. 510.] . Quamobrem, si quis prior generalis Cavacurtæ versatus sit, quum B. Joannis Angeli sanctimonia tam eximie a suspicionibus vindicata est, is alius esse non potuit quam Christophorus Torniellus, et totum istud negotium perfici debuit post medium annum 1460, licet Alevazolius in Vita italica [Pag. 36.] velit B. Joannem Angelum anno circiter 1459 Cavacurta abiisse, quum prioris generalis officium quasi vacuum esset.
[13] [charismata quæ beato viro concessa fuisse dicuntur.] Narratur et aliud indicium, quo Deus illo tempore declarare voluit servi sui merita. Etenim noctu etiam quandoque, verba sunt Alevazolii in Vita latina, toto ejus vultu irradiante, spicula lucis tam affluenter emisit, ut densissimum nemus, in quod ad orandum se receperat ac si dies esset illuminaretur. Contra in Vita italica [Pag. 64.] (eique consentiunt Cardius et auctor Compendii) refert id prodigium ad aliud Vitæ tempus beati viri, perhibens id contigisse quum paucis ante obitum annis ex Clanti eremo se conferret Mediolanum, ibidem prior futurus, et in itinere non procul a conventu Cavacurtensi de Christi passionibus et Deiparæ doloribus meditaretur; additque Alevazolius sæpius id portentum contigisse; sed utinam minus temerus in divinando esset ille vir! Valde familiariter Cavacurtæ etiam usum fuisse B. Maria Virgine, sibi apparente et blandiente tradit, item Alevazolius in Vita italica [Pag. 32.] , atque ex ejus manibus recepisse puerum Jesum subdit Cardius [Vita, pag. 30.] , in testimonium afferens vetera anaglypta, quibus ea conditione exhibetur: sed quum hæc centum minimum annis post ejus mortem facta sint atque eo tempore quo nil fere de beato viro sciebatur, malim ea interpretari de spirituali commercio, quod per divinam gratiam inter Christum et animam fidelem qualemcumque obtinet.
[14] [Senarium montem, in quo reformatio instituta est, petit B. Joannes; reformationis hujus laudes] Licet autem beatus vir Cavacurtæ tam impense pietatem coleret, post annum tamen (sic tradit Cardius [Ibid. pag 37.] , nulla auctoritate, sed pro more meris conjecturis ductus) sibi visus non est satis remotus esse ab omni mundano strepitu licentiamque petiit Senarii montis incolendi. Sed priusquam eum illuc sequamur, pauca quædam ex historia generalis ordinis Servorum delibanda sunt. Tunc temporis is ordo in duas divisus erat partes, Conventualium et Observantum. Observantiæ origo statuenda anno 1404, quum capitulo generali Ferrariensi visum est indecorum, Montem Senarium, in quo patres anno 1234 initium Ordinis posuerant, a filiis ferme relinqui, neque vitam amplius coli eremiticam, quam instituerant fundatores; atque hæc, quantum fieri posset, reparanda esse damna [Gianius, Annal. Cent. II, lib. IV, cap. IX, tom. I, pag. 369 et 370.] . Id consilium exsecutioni datum anno 1411, quo Antonius de Senis et religiosi aliquot alii sanctissimæ vitæ, permittente priore generali Stephano de Burgo S. Sepulcri, eo se receperunt [Gianius, Annal. Cent. II, lib. IV, cap. XV, pag. 380 et seqq.] . His anno sequenti a capitulo generali Pisano sequentes leges seu privilegia data [Ibid. cap. XVII, pag. 383.] : Primo, ut Senarius Mons, veluti Ordinis caput immediate priori generali subditus intelligeretur, neque provincialis Etruriæ, præter consuetas visitationes, quempiam ex eodem loco removere, aut alios illuc admittere deberet. Secundo, quod, loci paupertate et degentium ibi numero inspectis, pro aliquo saltem tempore Senarius publicis seu ordinis seu provinciæ Tusciæ exactionibus non gravaretur. Tertio, quod fratres Senarii reformationi addicti etiam extra jejunia ordinis consueta carnes nullibi umquam commederent. Quarto, quod prior Senarii pro tempore de consensu generalis ab eisdem singulo biennio eligeretur et per generalem confirmaretur; qui eam facultatem haberet quam prior generalis eidem concesserit et in dies expedire viderit.
[15] [ejusdem incommoda aliæque miseriæ indicantur.] Optatissima quiete et pace fruebantur Senarii incolæ, donec Antonius, episcopus Bitecti, ex concilio Constantiensi redux, habitum B. M. in sacro Monte induit. Tunc una alterave nova domus ad severiores Senarii leges admissa [Ibid. lib. V, cap. XIV, pag. 416.] ; deinceps aliæ et aliæ tum ultra, tum citra Apenninos [Ibid. Cent. III, lib. I, cap. I, pag. 426 et 427.] ; adeoque ex his conflata anno 1440 Congregatio Observantiæ, cui præfectus auctoritate apostolica Antonius de Bitecto cum vicarii generalis titulo multisque privilegiis, relicta fere priori generali visitandi potestate [Ibid. cap. VI, pag. 446.] . Porro ex hac reformatione, ut fere ex aliis quæ in ordinibus religiosis per scissuras et divisiones tentatæ sunt, calamitates exortæ sunt quam plurimæ, quas passim in Annalibus luget Gianius. Deinceps enim continuæ fere fuerunt inter ordinem et congregationem lites et simultates cum de solvendis communibus vectigalibus, tum de alternis non usurpandis domiciliis; quin etiam anno 1445 et sequentibus tentarunt Observantes se penitus ferme ab auctoritate prioris generalis subducere: quod tamen perficere non potuere; quamquam eis satis faveret Eugenius papa IV [Ibid. cap. XIII, pag. 469 et seqq.] . Postea exorta jurgia in ipsa Observantum congregatione; quibus factum est anno 1473, ut in duas scissa sit partes Transpadanam et Cispadanam, et novus inductus vicarius generalis, cui cum suis membris subessent conventus S. Cataldi Cremonensis et S. Mariæ Gratiarum Placentinus, aliique quos infra Padum, extra ea tamen loca quæ Conventuales jam occupabant, in posterum conderent, et qui ipsemet uni priori generali esset obnoxius. Hæc literis apostolicis, sub plumbo datis, probavit Sixtus papa IV [Ibid. lib. III, cap. I, pag. 538 et 539.] . Alia eodem anno concessa bulla statuit ut Mons Senarius, cujus incolis numquam placuisse videntur irrequieta Congregatorum molimina, cum suis membris a vicarii generalis potestate esset liber et uni priori generali subjectus [Ibid. cap. II, pag. 539 et seqq.] . Quum vero postrema hac bulla probarentur articuli reformationis anno 1412 constituti, quibus Observantes a vectigalibus pendendis essent liberi et provinciali Etruriæ adimeretur potestas transferendi religiosos ad conventus Observantum aut inde educendi (quod et ad priorem generalem bulla Eugenii IV nixi extenderant Observantes); quumque ex adverso anno 1472 assecutus esset prior generalis literas apostolicas in forma brevis et confirmationem alicujus bullæ Nicolaï papæ V, quibus cassi fierent illi articuli; hinc nova orta est controversia, in qua anno 1477 vicit prior generalis, causam cognoscente Sixto papa IV [Ibid. lib. III, cap. VI, pag. 551 et seqq.] . Atque his intellectis, ad B. Joannis Angeli gesta transgredimur.
[16] [Illius eremi et admittendi eremitas rationes.] Quum itaque Mediolani et Cavacurtæ vestem B. M. V. gereret, Conventualium sequebatur mitiora instituta: neque deinceps umquam vicario Congregatorum favisse legitur; sed a partibus prioris generalis semper stetisse videtur, neque probasse reformationes ejus auctoritati adversas: quamquam, ut diximus majoris solitudinis cupidus, Montem Senarium, quod Reformationis caput habebatur, petiit. Distat autem hic locus octo aut novem milliaribus Florentia, medius inter sex alios montes quibus eminet, pinis proceris tectus a solis ardoribus et aquilonis sævitia; ita ut angusta quæ in ejus vertice sita est planities vere perpetuo frui videatur [Hélyot, Hist. des ordres religieux. Art. Servites.] . Hic, quemadmodum olim monachi in oriente atque in occidente (supersunt etiamnum in Galliis [Le Noir, Architecture monastique, tom. I, pag. 1 et seqq.] vestigia), pararant primi fundatores speluncas quæ sibi cellarum essent loco. Has tamen non incoluisse videntur Observantes, quibus Sigismundus Stupkens conventum ibidem excitarat et annonam quæ duodecim eremicolis sufficeret assignarat imperpetuum. Hanc itaque sedem, cælestium rerum meditationi et vitæ severissimæ perquam accommodam, vehementissimo studio adiit B. Joannes Angelus, ut ibidem pro nominum suorum vi et significatione, Joannis Baptistæ pœnitentiam imitaretur et ad Angelorum instartotus in Deo laudando esset. Quo illuc advenit tempore, nemo admittebatur in suum cœtum ab eremitis, quin eum probassent ipsimet, maxime si ex Conventualium esset ordine. Nequaquam itaque ambigendum quin de B. Joannis moribus et animi corporisque apta conditione examen institutum fuerit. Bene id ei cessit periculum et præter morem (si vera tradunt) ei assignata est B. Sostinei specus, postea in oratorium conversa.
[17] [Hinc circa 1471 accercitur B. Joannes ut prior sit Clanti eremi;] Viginti annos in Senario Monte degisse B. Joannem consentiunt omnes; id anno 1623 etiamnum ab illius loci senibus narrari et ex vetustis aliquot constare tabulis addit Hippolytus Porrus: non tamen æstimarim eum annos viginti ibidem degisse continuos, ut hic tradit biographus cum Ferrario, sed potius cum intermissione. Quanta vero vitæ sanctimonia id honestarit tempus beatus eremita, paucis explicant Pocciantius et Gianius, alii latius pro genio amplificant; quin etiam plura addunt quæ ne possibilia quidem fuere propter hominum, temporum locorumque distantiam; sed infinitus sim, si hæc omnia expendere velim. His itaque omissis, nullum mihi potius est sanctimoniæ B. Joannis Angeli testimonium quam honorifica ejus ad eremum Clanti regendam evocatio. Patres videlicet B. M. Annuntiatæ de Florentia eremum quamdam ad meridiem urbis inter campestria Clanti (vulgo Chianti) obtinuerant anno 1470. Hanc regionem describit Lamius [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. II, pag. 727.] . Illic jam pridem in rupe super rivulum Greve inter media nemora parvam quamdam cellam exstruxerat vir quidam maxime religiosus et vitæ addictus eremiticæ, nomine F. Antonius Joannis de Sicilia. Quum autem ad seniles venisset annos, sedem suam Servis B. M. Annuntiatæ resignarat, ea tamen lege ut quoad viveret illam ipse teneret. Pactæ conditiones die 19 augusti anno 1468. Defuncto Antonio, eremi possessionem adiit Joannes Baptista prior B. M. Annuntiatæ mense septembri anni 1470, primumque ibidem priorem constituit Blasium Joannis de Florentia; cui deinde in eremi regimine, ut loquitur Gianius [Centur. III, lib. II. cap. XVIII, tom. I, pag. 531.] , successit P. Joannes Angelus Porro de Mediolano, beatæ memoriæ vir, qui solitudinis amore vehementer incensus vitam in Senario ducebat. Senarium itaque reliquit B. Joannes non anno 1470, ut in Vita italica tradit Alevazolius, sed 1471 aut 1472, quum secundum constitutionem, quam Clemens papa VI anno 1346 solemni sanxerat bulla [Ibid. Centur. II, lib. I, cap. XIV, tom. I, pag. 289.] , id officium annale esset aut saltem biennale. Exinde prioris munus adimplevit Clanti uno alterove anno. Fieri potest ut, quum aliquandiu cessasset ab hoc munere, ad id iterum promotus fuerit eoque fungeretur anno 1477, quum bellum exarsit Senenses inter et Florentinos, Carolum Montonium fraudulenter incitantes [Allegretti, Diari Sanesi, ap. Muratori, Scriptt. rer. ital., tom. XXIII, col. 782 et 783; Bruti, Hist. Florent. lib. V, ap. Burmannum, Thesaurus Italiæ, tom. VIII, col. 131 et 132; Pecci, Memorie Di Pandolo Petrucci, tom. I, pag. 12.] . Certe Gianius [Cent. III, lib. II, cap. XVIII, tom. I, pag. 531.] ad B. Joannis regiminis tempus referre videtur Clanti excidium, supracitatis hæc subjungens verbis: Interim cum Florentini bella gererent cum Senensibus et omnia ferro et cæde vastarentur, eremus hæc nostra æque ac alia finitima loca prostrata jacuere.
[18] [sub annum 1477 mittitur Florentiam,] Verum quomodocumque id se habeat, sive anno 1477 Senarium fugerit B. Joannes Senensium vindictam reformidans, sive aliquot annis ante post absolutum primum annale aut biennale regimen eo sponte perrexerit, certe inter Montis sacri eremitas degebat exeunte anno 1477 aut non multo post, quum ad Florentinum B. M. Annuntiatæ cœnobium destinatus est, consentiente iterum illius loci capitulo. Porro Florentinus conventus antiquitate et celebritate certabat fere cum Senario Monte. Septem scilicet Fundatores (id eis vulgare nomen), quum anno 1233 vale sæculo dixissent, primum secesserant in suburbanum locum, Campum Martium; dein in remotum magis quietumque Senarium Montem: verum postea prope portam Florentinam, qua Senarium itur, condiderant hospitium seu tuguriolum, cui antiquum in Caphagio nomen adhæsit aliquandiu et quo excipiebantur bini ternive fratres, qui Florentiæ ostiatim victum conquirerent eremicolis: atque hæc minima exordia in maximum creverunt paulatim asceterium [Hélyot. Hist. des ordres relig. Servites.] ; cujus magnificentiam passim laudant viatores.
[19] [magister novitiorum futurus:] Eo accersebatur B. Joannes ut disciplinam regularem restauraret ibidem: res, si quæ umquam, difficillima, maxime quod jam pridem tentata fuerat. Tempore enim concilii Florentini, cardinalis Julianus Cæsarinus, maximum in annalibus ecclesiasticis et politicis nomen, pro munere suo et auctoritate protectoris Servorum B. M. V. suaserat remedium afferendum esse malis, quæ inter Florentinos B. M. V. Servos degens animadverterat [Gianius, Cent. III ad an. 1339, lib. I, cap. VI, tom. I, pag. 444 et seqq.] . Optimum sane consilium; sed exsecutio plena fuit odiis et simultatibus. Quum enim tunc temporis caput attollerent Observantes, eos anno 1441 in id cœnobium induxit protector, amotis priore aliisque Conventualibus qui Reformationis leges detrectarant [Ibid. ad an. 1441, lib. I, cap. VIII, pag. 449 et seqq.] : res tamen probata Eugenio IV [Ibid. cap. IX, pag. 451 et seqq.] . Continuo Antonius de Bitecto, Congregationis vicarius generalis, novus prior instituitur; et ut vir acer erat et actuosæ naturæ, sine mora manum operi admovet, mores ad regulas revocans, templumque restaurans et amplificans [Ibid. loc. cit.] . Verum anno 1448, quum Eugenius IV diem obiisset supremum et locum fecisset Nicolao V, hinc ejecti Observantes et Conventuales postliminio reducti, adminiculante senatu [Ibid. cap. XIV, pag. 475.] . In fumum itaque abiissent Juliani cardinalis et Eugenii IV conamina, nisi anno 1477 præficiendus visus esset B. M. Annuntiatæ Antonius Protasii Alabantus [Ibid. Cent. III, lib. III, cap. XVI, tom. I, pag. 584 et 585.] ; qui quum civium favore frueretur, ad copiosiores eleomosynas colligendas et ad templi fabricam et reliqua ædificia absolvenda visus est aptissimus. Verum his se nequaquam ille continuit. Quamquam enim ex Conventualium castris esset, facile æquabat Observantes optimos quosque pietate, castigatione vivendi et religiosæ disciplinæ studio; adeoque communi ordinis et congregationis consensu anno 1485, postquam octennium conventum Annuntiatæ Florentinum gubernasset, prior generalis creatus est [Ibid. cap. XVII, pag. 585 et 586.] .
[20] [laus novitiatus istius ævi in Annalibus ordinis. Secedit cum novitiis B. Joannes in Senarium montem, et paulo post redit Florentiam.] Dum itaque Alabantus Florentiæ et ædificia perficienda et religiosorum mores recte instituendos haberet, optimos quosque qui sibi auxilio essent aliunde accersivit: B. Joannem Angelum qui secundum B. Philippi Benitii constitutiones [Ibid. Cent. I, lib. VII, cap. XI, tom. I, pag. 258.] magister novitiorum esset; Stephanum Nicasii de Flandria et Steterlingum qui domesticam academiam regerent et publicas etiam concertationes haberent; quin etiam magistros musices egregios ex Gallia et Germania [Ibid. Cent. III, lib. III, cap. XI et XVI, tom. I, pag. 571 et 584.] . Brevi renovata universa rerum facies et novitiorum Florentinorum fama longe lateque sparsa. Non minimam hujus rei partem fuisse B. Joannem Angelum dubitare nemo potest; et quod illo ævo non exiguum sedulitatis indicium est, conscripsit tomum Institutionum religiosi claustralis; quod cum oratione quadam de optimo modo serviendi B. M. V. unicus literarius ejus partus est, posteris servatus [Alevazoli, Vita italica, pag. 27 et 55.] ; sed numquam (ut videtur) in lucem editus. Dum autem hæc prospere fluerent, ingruit Florentiæ anno 1480 pestilentiæ lues; ut tradunt Alevazolius [Ibid. pag. 55.] et Cardius [Vita, pag. 59.] ; quamobrem coactus est beatus vir cum novitiis in proximum Montem Senarium secedere. Sed quum plus timoris quam mali fuisse videatur (omittunt enim de hac peste dicere Florentini, quos novi, chronographi [Matt. Palmerius, de temporibus suis, ap. Tartinium, Scriptt. rerum Florentinarum, etc. tom. I, col. 267 et seq.; Ripetti, Dizionario della Toscana, tom. II, pag. 190; etc.] ), menses tantum aliquot, ut habet Cardius, cum novitiis suis in Senario monte substitit B. Joannes Angelus. Florentiam quam primum reversus, perrexit operam suam efformandis novitiis impendere. Quare factum est ut brevi tempore vigor quidam inusitatus et mirabilis quædam vis et contentio inter adolescentulos illos excitata fuerint et novellæ plantæ lætissimam spem attulerint. Eos coram aspicere voluerunt seniores; quare anno 1482 octo ex eorum numero acciti ad capitulum generale Viterbiense. Qui quum templum B. M. V. Annuntiatæ reliquerunt, peregrinantium frequentia et miraculorum fama celebre, pro more illius ævi [Plombs trouvés dans la Seine à Paris, passim.] gestarunt in pileis pro tessera parvas quasdam ex orichalco B. M. Annuntiatæ imagines, et partim puerili voce, partim instrumentis musicis omnem hymnorum harmoniam in templo exprimebant. Adeo placuere adolescentuli, ut alii quoque, qui literis jam aliquam dedissent operam, evocati fuerint, ibidem publice logicas concertatiunculas elegantesque orationes habituri: laudavere Patres, stupuit civitas [Gianius, Cent. III, lib. III, cap. XI, pag. 572.] . Atque iterum id factum in capitulo generali, Vetralæ celebrato anno 1485 [Ibid. cap. XVII, pag. 585.] , et triennio post Bononiæ [Ibid. lib. IV, cap. VII, pag. 610.] . Atque hæc optimum B. Joannis magisterium commendant nonnihil.
§ III. Ejus gesta usque ad annum mortis, 1506.
[Anno 1481 mittitur ad novum conventum Mediolanensem B. M. V. de Paradiso, et brevi post, fit iterum prior Clanti restaurati;] Verumtamen his omnibus non præfuit beatissimus vir; sed hoc solum laudandus est, quod semen seminavit, ex quo messis illa (laboris amorem intelligo, pietatis studium et literarios conatus) succrevit. Ante anni enim 1481 finem Mediolanum accitus fuerat, ubi novæ domui condendæ operam suam conferret. Ut enim in Historia cœnobiorum ordinis Servorum, a P. Michaele Angelo Saler conscripta, cujus particulam ad me misit R. P. Morinius, legitur, Joannes Rodulphus de Vincemaris Mediolanensis donavit quemdam in suis agris fundum extra portam Romanam Mediolani, super quo fuit ædificatus conventus S. Mariæ de Paradiso pro congregatione ordinis Servorum, recipiente F. Jacobo Porsiano de Brixia, vicario generali, sub die 22 novembris 1481. Et primi, sic pergit, hujus loci fundatores fuerunt M. Joannes de Mediolano, Fr. Marianus de Mediolano et Fr. Amans de Brixia. Ad quem locum manu sua scripsit Garbius: Patent hæc ex instrumento donationis Joannis Rodulphi prædicti in Pergameno existente in archivio Lipaniozo (?), quod vidi die 26 augusti anni 1715; ita ut dubitandum non sit, quin mense novembri anni 1481 Mediolanum venisset novitiosque suos reliquisset B. Joannes. Paucis dein prosequitur Salerius conventus B. Mariæ de Paradiso fata: In quo loco, inquiens, commorati sunt fratres per annos circiter quinquaginta; donec, ingruentibus bellis, propter militum incursiones conventus omnino derelictus et per Antonium de Leyra, Caroli V generalem ducem funditus eversus fuit; ubi memorandum illud adhuc superest, quod sicut in marmore legimus, sic opportune hoc loco recensendum duximus: ANNO D. MDIX DIE I JVLII LVDOVICVS GALLIARVM REX ET MEDIOLANI DVX PARTA DE VENETIS VICTORIA HIC EQVVM ASCENDIT. Verum licet hæc domus in media civitate non esset, in mediis tamen operis, regularia loca construentibus, non ea erat quies, quam beatus Joannes ardentissimis votis prosequebatur: eremi enim solitudinis desiderio tenebatur continuo. Quo ut sibi redire liceret evicit tandem sub ipsum annum Christi 1481. Quadriennio scilicet ante prostratum fuisse a Senensibus Clanti eremitorium diximus supra. Jacuit autem in hac misera conditione ad annum usque 1481; quo P. Andreas de Florentia, ut testis est Gianius [Ibid. lib. II, cap. XVII, pag. 531.] , eo adire statuit ut eremum instauraret. Quod cum præstitisset, iterum ejus regimini præficitur Joannes Angelus, reformationi morum et sanctiori vitæ cum reliquis fratribus agendæ intentus; et patres divæ Annunciatæ venerandam ibi collocant B. Virginis imaginem sub invocatione S. Mariæ Gratiarum, eodem titulo ecclesiæ collato; cujus præcipuum festum non sine magna populi confluentis devotione die 8 septembris quotannis celebrare perpetuo consuevere patres, quandiu ibidem degere eis licuit; inde enim postea recessere; nempe post B. Joannis obitum.
[22] [anno 1485 iterum fit novitiorum magister et anno 1487 prior Senarii;] Ejus ibi quies denuo turbata anno 1485, quum festis pentecostalibus, Vetralæ in diœcesi Viterbiensi, Alabantus prior generalis electus est; hic quippe Florentiam revocavit B. Joannem, jussitque (quoniam nil amplius sinebant infirmi corporis vires) ut saltem semel quotidie ad statutam horam adolescentulos novitios adiret eosque sanctimoniæ leges doceret. Hæc biennium fere durarunt. Anno enim 1487 accitus fuit in Senarium Montem, quo secum pacem et tranquillitatem inveheret. Rem narrat Gianius [Ibid. lib. IV, cap. V, pag. 599.] his verbis: Die sexta augusti in Senario optimus ille religiosus et veræ observantiæ vir integerrimus P. Lucas Alexandri Florentinus extremum diem solverat … prope centenarius. Ejus funeri adfuit Antonius generalis, qui in Senarium concesserat ad nonnullas componendas difficultates circa priorem loci, per eosdem fratres qui ibi adessent ex antiqua constitutione eligendum. Incolebant tunc locum hi patres: F. Thomas de Florentia prior, qui et officium tunc resignabat; F. Matthias de Florentia; F. Joannes Baptista de Roma; F. Joannes Angelus de Mediolano; F. Ludovicus de Pisauro et F. Joannes Petri de Florentia. Obscura nomina præter B. Joannem Angelum. Hi omnes die 15 junii in manus Antonii generalis unanimi consensu elegerunt in suum priorem P. Joannem Angelum de Mediolano, virum sane tantæ probitatis ut in eo officio altissimus Deus per ejus merita et intercessionem plura signa gratiarum et miraculorum eo in monte ostenderit; at de his suo loco plura.
[23] [anno 1488 tertium fit prior Clanti; reliqua chronologia.] Hæc miracula in causa fuerunt cur, vix primo prioratus absoluto anno, Senario discesserit B. Joannes: tantum reformidabat vanæ gloriæ titillationem. Tertium itaque ad eremum Clanti profectus, tertium ejusdem loci prior creatus est consilio patrum Annuntiatæ, anno nequaquam 1470, ut tradit Argelatus [Biblioth. Scriptt. Mediol. tom. II, part. I, col. 1121.] , sed 1488 seu 1489, ut manifestum facit ipsarum rerum series. Neque Clanti diu moram traxit, denuo populi ejus apud Deum opem implorantis importunitatem fugiens. Verum quo deinde perrexerit beatus vir et quid ultimis vitæ suæ annis egerit, ignoravere non Pocciantius tantum et Ferrarius, sed ipse etiam Gianius; nec præterea inter se ulla conveniunt ratione. Aliorsum itaque convertamur oportet et novum quæramus ducem. Neque hic desideratur, sed ejus dicta cum Gianii assertis componenda sunt, ne chronologicum abrumpatur filum. Siquid porro videam, Clantum reliquit B. Joannes anno 1490 aut sequenti, et recta Mediolanum petiit; ubi quum aliquandiu constitisset, Corvariensem solitudinem in diœcesi Placentina adivit anno 1491 aut sequenti, novosque sibi adscivit discipulos quos ad omnem efformavit virtutem; hinc septentrionem versus denuo iter arripuit; venit Cavacurtam, diœcesis Laudensis castrum, ibique satis diu degit et morbo correptus jacuit; perrexit post in Senarium Montem et demum Mediolanum, ubi non multo post vita defunctus est.
[24] [Mediolani aliquandiu fructuose consistit; in Crovariensi solitudine] Ille enim postquam de Clantensi B. Joannis prioratu dixisset (quem ab eo male anno 1470 illigatum monuimus), continuo subdit: Ut autem existimationem vicinorum eluderet, Mediolanum repedavit: ubi eamdem vitæ austeritatem retinens, id in primis sibi proposuit, ut divina mysteria et christianorum dogmatum scientiam diebus festis pueros edoceret, atque ad morum castigationem non modicum insudaret, ea potissimum ætate qua liberius in vitia homines proruebant. Tradunt Alevazolius in Vita italica [Pag. 64 et seqq.] et Cardius [Vita, pag. 82 et 83.] prioris Mediolanensis munus tunc beato viro fuisse impositum; quæ etiam reperio in Compendio vitæ italico [Pag. 18 et 19.] ; adduntque tum ab eo introductum fuisse catecheseos puerilis usum. Neque hic tantummodo, pergo cum Argelato, constitit Joannis Angeli sollicitudo: nam cum a generali ordinis moderatore una cum tribus aliis probatis fratribus jamdudum ad reformandos in melius juxta normam primæ institutionis religiosorum mores selectus fuisset; id potissimum præstitit Corvariæ Placentinæ diœcesis; ubi non verbis minus quam exemplo pristinum vitæ institutum restituit: ita plane ut decennio post nonnulli ex iisdem integerrimæ ac castigatioris vitæ ab ipso propositæ exemplum secuti, congregationem sub nomine Observantiæ Servorum B. M. V. efformarint. Hæc ille.
[25] [fundamenta ponit novæ reformationis sub auctoritate generalis;] Est autem, inquit Gianius [Cent. III, lib. V, cap. XVI, ad an. 1512, tom. II, pag. 40.] , Crovaria sylvestre nemus ad pedes Apennini prope flumen Trebiam in diœcesi Placentina, solitudini et contemplationi religiosorum aptum, ubi etiam percelebris imago B. V. hoc tempore miracula quam plurima edebat, quo facile concurrebant hi patres, qui Deo ex corde satagebant servire. Diversa autem est Corvaria seu Crovaria in diœcesi Placentina a Corbaria in diœcesi Lunensi Sarzanensi, ubi anno tantum 1515, multo post B. Joannis Angeli mortem, ejus sodales conventum condiderunt titulo B. M. Gratiarum. Corvariæ conventus origo plane obscura est: adeoque id unum novimus quod anno 1502 jam pridem exstabat. Eo itaque convenerunt paulatim egregii aliquot viri; unde orta est Observantia, de qua immerito conqueri videtur Gianius [Ibid. lib. VI, cap. XVI, tom. II, pag. 100.] . Non enim per eam elevata prioris generalis auctoritas, quemadmodum in Senario Monte; non erectum altare contra altare, ut per Congregationis institutionem; non invecta separatio a reliquo fere ordine, ut per Reformationem quam Alabantus in Germaniam induxerat; sed restaurata disciplina, servata omnimoda priori generali obedientia, communio cum ordine Servorum plane custodita; quin etiam potissima hujus negotii ratio in hoc erat sita ut discessio fieret ab irrequietis Congregatis et accessio fieret ad Ordinem. Hanc B. Joanni, hujus rei incentori, ejusque discipulis fuisse mentem ipsa rerum series patefaciet.
[26] [hujus reformationis] Quum itaque Corvariæ seu Crovariæ incolæ aliquantum crevissent numero et modo qualicumque experientia novam probasset institutionem et disciplinam, factum est die 22 maji anni 1501 ut Thadæus Tancredus de Bononia a comitiis Bononiensibus prior generalis eligeretur [Ibid. lib. V, cap. IV, tom. II, pag. 10.] , vir pius et prudendia consilioque suo laudatus [Ibid. cap. X, not. Garbii, pag. 27.] atque in ordinis reformationem propensus. Favit hic itaque Corvariensibus eremitis, quorum nova congregatio ab anno potissimum 1502 sensim clarescere cœperat, magis tamen honesta religiosorum disciplina quam locorum amplitudine et numero [Ibid. lib. VI, cap. XVI, pag. 100.] : quadriennio enim post constabat tantum ex Cremonensi et Forolivii conventibus et Corvariensi solitudine, amicitiæ potius vinculis et studiorum paritate inter se connexis, quam singularis superioris auctoritate et regiminis ejusdem ratione. Quin etiam pars censebantur Congregationis, et ejusdem superiori, cui vicarii generalis fuisse titulum diximus sæpius, obnoxii adhuc erant.
[27] [felicia fata] Anno tantum 1506 a Congregatione divulsi Corvarienses. Rem narrat Gianius [Ibid. lib. V, cap. X, pag. 25.] his verbis: Videns optimus generalis Tancredus veterem illam Congregatorum observantiam obsolescere et in declinationem abire, id vehementer ægre ferebat, quando nonnulli eorum, quorum Deus corda tetigerat, laxioris illius consuetudinis pertæsi, ipsi Thadæo generali supplicarunt, ut eos a Congregatorum cœtu in tranquilliorem et magis religiosam observantiam segregaret; hi autem fuerunt F. Franciscus de Gotiis, F. Hieronymus de Zenariis et F. Eliseus de Galentiis, omnes de civitate Cremonæ, cum F. Clemente de Darleriis a Castroleone diœcesis Cremonensis. Quorum votis ut benigne et æque satisfaceret religiosus generalis per literas patentes, in initio hujus anni 1506 die 23 februarii Romæ datas, prædictos patres ab obediendia Congregationis sejunctos in novam reformationis Observantiam sub sua potestate recepit: mandans ut de cætero tali titulo nuncuparentur, nimirum filii de Observantia Servorum sub prioris generalis obedientia; concedens eis conventum Cremonæ, conventum Forolivii et S. Mariæ de Corvaria diœcesis Placentinæ, cum potestate et mandatis ut loca quæcumque et oratoria pro sua observantia amplificanda ubique recipere sub ipsius generalis obedientia et redigere possent; quin et quoscumque fratres tam Congregationis quam Ordinis in suum cœtum aggregare valerent; quæ quidem concessio, secundum quosdam, etiam per apostolicam Sedem firmata fuit. Franciscus de Gotiis primus de Corvariensibus prior assignatus [Cent. III, lib. V, cap. X, not. Garbii, pag. 27.] .
[28] [simul et infelicia narrantur.] Verum medio eodem anno 1506 habita Romæ comitia, in quibus ambitio et malæ artes prævaluere. Thadæo titulus prioris generalis relictus, potestas vero translata in Cyriacum Fulginatem, et mortale vulnus inflictum reformationi Cremonensi seu potius Corvariensi. Ut enim fratres Congregationis, Gianii [Ibid. pag. 27.] verbis denuo utimur, recentem illam reformationem, tam pio zelo a Tancredo superioribus mensibus Cremonæ ordinatam, veluti suæ ditioni contrariam omnino detestarentur, in his comitiis curarunt, ut recuperatis prius et in pristinum redactis cœnobiis Cremonæ et Forolivii, quæ Tancredus F. Francisco et sociis denuo concesserat, locum etiam S. Mariæ de Corvara authoritate Sedis apostolicæ (Julii nempe II) ab ipsis de nova reformatione sublatum, aut sibi aut conventui S. Annæ de Placentia uniri curarunt. Sed quid plura de his? Quando eodem ferme tempore ipsimet conventus modo concedebantur, modo per contrarias bullas adimebantur: tales enim mores ea tempestas ferebat! Subreptio et obreptio quotidiana tunc piacula. Et quidem non videntur paruisse Corvarienses illis præceptis nec ea rata habuisse ipse novus prior generalis Cyriacus Fulginas; immo Corvariensia instituta et privilegia probavit denuo; idemque fecit anno 1512 ejus successor Angelus de Aretio [Ibid. cap. XVI, pag. 40.] ; stetitque reformatio, donec anno 1547, procurante Augustino de Aretio priore generali, Corvaria conjuncta fuit Placentino S. Annæ conventui [Ibid. cap. X, not. Garbii, pag. 27.] .
[29] [Cavacurtam, ubi sat diu versatus est,] Quum autem illa anno 1506 perficerentur, non videtur amplius degisse B. Joannes Corvariæ, quin immo complures volunt eum decennio ante diem obiisse. Ab Alevazolio in Vita italica [Pag. 74.] , a Cardio [Vita, pag. 92 et 93.] et ab auctore Compendii italici Corvaria discessisse perhibetur B. Joannes Angelus, quod autumno in febrim incidisset et in hoc loco opportuna remedia non reperiret; quare, septentrionem versus pergens, Cavacurtam vectus est; ubi, ut Joannes de Predatis qui ejus curam gessit testatum reliquit, divino potius miraculo, quam humana aut naturali opera sanatus est, relinquens interea omnibus singulare patientiæ et humilitatis exemplum [Pag. 21.] .
[30] [pergit non ante annum 1497, ut ex fundatione Piceleonis patet;] Cavacurtam venisse B. Joannem ibique salutem recuperasse anno 1493 perhibet Alevazolius [Vita italica, pag. 74.] ; verum id ne contingere quidem potuit ante annum 1497, quamvis (ut sæpius dicendi fuit locus) complures alii eum tunc jam e vivis excessisse velint. Eo enim quum se conferret, per monasterium Castri Piceleonis (vulgo Picighettino, ad utramque Abduæ ripam) transiit, ut sacculi, de quibus meminit Gianius, satis superque testantur. At vero Æmiliæ et Mariæ de Caravagio, sororibus Congregationis Servorum de observantia, die tantum 18 martii anni 1497 licentia data est a magistratu condendi novi parthenonis. Continuo manus admotæ operi, et monasterium prius constitutum ad S. Juliani ædem inter arcis mœnia et fluvium Serio, anno vero 1509 intra oppidum translatum apud ecclesiam et domum Disciplinæ S. Mariæ, quæ dein SS. Trinitatis dicta; sed brevi post, die videlicet 29 junii ejusdem anni, migravit pius cœtus in eam oppidi partem, cui nomen de Contrata et del Sabbione; ubi demum substitit [Cent. III, lib. IV, cap. XVIII, tom. I, pag. 638 et 693, et lib. V, cap. XIII, tom. II, pag. 33.] . Quæ ideo explicare libuit, quoniam viguit ibi deinceps B. Joannis cultus: quamquam id unum nunc nobis demonstrandum beatum virum ad has moniales divertere nequivisse ante annum 1497.
[31] [postmodum in Senarium montem et demum Mediolanum. Hinc sequitur beatum non esse mortuum anno 1496, sed 1506,] Postquam Cavacurtam reliquit B. Joannes, rediisse in montem Senarium traditur ab Alevazolio in Vita italica [Pag. 75.] , a Cardio [Vita. pag. 93.] et ab auctore Compendii [Pag. 21.] . Paucos aliquot menses tunc ibidem degisse dicitur ab Alevazolio; annos aliquot a duobus aliis: id unum eos rescivisse putem scilicet eum paulo ante mortem aliquandiu substitisse in illa eremo. Sororem suam feliciter diem obiisse et in cælos receptam didicit ibidem divinitus seque brevi eam secuturum; quare pergeret Mediolanum, in patria visitationem Domini exspectaturus. Pro jussis fecit beatus vir; venit Mediolanum, ubi reapse sororem vita functam reperit. A priori conventus petiit sibi cellulam horto vicinam, in qua se ad mortem præpararet et quæ deinceps cella B. Joannis Angeli dicta est, donec propter novitiatus fabricam diruenda visa sit; atque in eo tandem loco æternam vitam cum temporanea commutavit. Sumo hæc omnia iterum ex Alevazolio, Cardio et auctore Compendii. Porro quum ii passim se quam proxime sequi soleant, divorsum tamen abeunt in statuendo beati viri mortis tempore. Alevazolius enim tradit eum decessisse die 24 octobris anni 1496; Cardius et auctor Compendii die 24 octobris anni 1506: qua de re jam pridem disputatum fuit. De die quidem numquam motum dubium, neque aliquando movendum: consentiunt quippe omnes B. Angelum e vivis decessisse die 24 octobris. At de anno plane non conveniunt. In antiquissimo indice Sanctorum, quem initio hujus Commentarii edidi, dicitur beatus vir ad cælos abiisse anno 1496; idemque legitur in Vita, quam inferius dabo quamque ante annum 1540 scripsit Thomas Veronensis. Quod publice primus proposuit Pocciantius. Verum qui eum proxime secuti sunt Ferrarius et Gianius, anno 1506. Nihilominus quaterni biographi, Hippolytus Porrus, Palearius, Corneus et Alevazolius, inhærent Pocciantii vestigiis: eisque accessit martyrologus Mediolanensis Bosca. Contra Gualdus Prioratus [Relatio civit. Mediol. pag. 50.] , Moriggia [Nobil. Mediol. lib. I, cap. II et XXIV.] , Garbius [Ap. Gianium, Cent. III, lib. V, cap. XI, not. Garbii, tom. II, pag. 29.] , Benedictus XIV [De Canoniz. SS. lib. II, cap. XXIV, § XLVIII, n. 181 et 182.] , anonymus Senarii montis eremita, qui anno 1763 memorias scripsit de origine et progressu eremitarum congregationis montis Senarii et Alexander Piermeus, qui anno 1805 Epitome annalium ordinis Servorum brevem B. Joannis Angeli Vitam inseruit, suffragantur Ferrario et Gianio. Plures testes, qui anno 1739 in causa canonizationis auditi fuere, sese dubitare professi sunt; et Argelatus seu Saxius [Biblioth. Mediol. tom. II, part. I, col 1121.] , non minus dubius, quamquam inter novissimos venit, scripsit: Obdormivit IX kal novembris anni a partu Virginis 1506, ut Gianio placet in Annalibus sui ordinis, Moriggiæ aliisque scriptoribus; Augustinus vero Alevazolius ejusdem ordinis in Vita, Petrus Paulus Porrus in libro, cui titulus Eugenia, sæpe a nobis citato, aliique eum obiisse asserunt anno 1496. Atque his consentit R. P. Augustinus Morinius in epistola, quam ad me dedit, postquam multa diligentia in decessoris sui gesta inquisivisset. Hanc nominum nubem occulere nolui, quoniam sententiarum diversitas in hoc commentariorum genere significanda est; sed parum hinc proficimus, quandoquidem ad solum Thomam Veronensem, qui Pocciantio præivisse videtur, et ad Ferrarium aliorum dicta tamquam ad fontes referenda sunt: ipsi enim Gianius et Garbius, qui ordinis sui excusserunt tabularia, nil ea de re reperisse videntur, et uni assensisse Ferrario: sane quod eum arbitrati sint non absque consilio certisque testimoniis Thomæ Veronensi aut Pocciantio refragatum esse. Et quidem Philippus Albericius, qui omnium primus B. Joannis Angeli gesta collegit et multo melius ea cognovit, quam qui proxime post eum venit Thomas Veronensis, aperte tradidit B. Joannem Angelum anno 1506 terrenam hanc vitam cum cælesti commutasse. Quibus accedit quod B. Joannes non potuit ante annum 1497 transire Piccileonem; quod deinde diu vixit Cavacurtæ, ut paulo ante ipse Alevazolius aliique nos docuerunt; quod post petiit montem Senarium et demum venit Mediolanum; ubi pie tandem obiit: quæ, ut cum anno 1506 facile conveniunt, ita cum anno 1496 apprime pugnant. Jure itaque in approbatis a S. C. R. lectionibus dicitur beatus vir anno 1506 abiisse ad superos.
§ IV. Translationes, cultus et cultus approbatio.
[Prima et secunda] De prima ejus sepultura pluribus agunt infra Albericius, Thomas Veronensis, Pocciantius et Gianius; quibuscum conveniunt reliqui biographi et multi anno 1729 examinati testes. Ast vereor ut ullum satis antiquum sit (etiam Thomæ Veronensis et Albericii) testimonium, quod miraculis quæ depositionem comitata dicuntur fidem conciliet. Dein inclusum cadaver in privato tumulo supra terram in familiæ Porreæ sacello, cui tunc titulus B. M. Annunciatæ. Sæculo fere post familia Porrea, teste Hippolyto Porro coævo [Positio, Summarium, pag. 35.] , renovavit sacellum et maxime altare. Anno scilicet 1605, ut tradit Garbius, dominica quarta octobris, qua de more (ut infra explicabitur) celebratum solemniter fuerat B. Joannis Angeli festum in ecclesia S. Mariæ Servorum de Mediolano, incredibili populorum concursu ad secundam usque noctis horam confluentium, sacrum ejusdem beati corpus integrum semper et incorruptum e veteri arca, in qua primo reconditum fuerat anno 1506, quo vir iste sanctissimus obierat, in aliam longe decentiorem, piorum ope fabrefactam, translatum non mediocri pompa fuit, collocatum subinde super altare Divæ Annunciatæ dicatum: ubi ad annum usque 1681 permansit: ita Gianii continuator, Garbius [Cent. IV, lib. VI, cap. IX, tom. I, pag. 351] . Veterem arcam corruptam fuisse tradit Alevazolius [Vita del B. Gio. Angelo Porro, pag. 84 et 85.] ; et idcirco anno 1605 comitissam Octaviam Serbellonam expensis suis curasse ut nova fieret ex ligno sculpto deaurato, cum hac inscriptione: BEATI JOANNIS ANGELI PORRI MEDIOLANENSIS ORDINIS SERVORUM B. MARIÆ SEMPER VIRGINIS SACRA OSSA HI SUNT CONDITA. Ex coævo autem monasterii libro refert Paulus Cardius [Vita, pag. 118.] corpus loco mutatum fuisse a priore Paulo Pelegri et novam arcam coopertam velo albo, duodecim brachia magno; festum fuisse solemnissimum; universam civitatem concurrisse; musicorum choros fuisse duos; triginta quatuor libras ab adstantibus oblatas fuisse; solemnitatem durasse usque ad horam secundam post solis occasum; quo tempore cum curia sua advenisse comitissam Serbellonam. Tunc quoque sacellum fuisse plurimum exornatum narrant Alevazolius et Cardius. Sed his non stetit Mediolanensium pietas. Ab anno usque 1668, inquit Garbius [Cent. V. lib. V. cap. XII, pag. 320.] , piorum ope et P. Petri Francisci Bestani Mediolanensis solertia in ecclesia nostra S. Mariæ de Mediolano nova corpori B. Joannis Angeli Porro arca parata fuerat. Anno autem 1681 (die 7 junii) translatum solemni pompa idem fuit in sacellum magnificentissime exstructum plurium quidem subsidio, B. Joannis Angeli cultui maxime addictorum, potissimum tamen P. Gregorii Milanesi e nostris de Summaripa, qui plures annos in amplissima illa civitate pro ejusdem cultu plurimum laboravit. Quæ omnia nonnihil aliter explicat Alevazolius [Vita, pag. 85.] . Anno scilicet 1681 translatum fuit B. Angeli corpus super altare Trium Magorum, quoniam ornatus sacelli ejus inchoandus erat.
[33] [tertia et quarta translationes.] In hoc autem perficiendo opere neque auro parcitum est, neque marmoribus pretiosis, neque minus pecuniæ impensum picturæ quam sculpturæ; ita ut fabrica vere mirabilis fuisse videatur. Omnium vero pulcherrima reliquiaria capsa, ex ære tam affabre facta ut, si ex argento esset, non pluris valeret. Tribus anaglyptis exhibentur in ea singularia quædam beati viri gesta: in medio Deipara offert ei puerum Jesum, qui manu sinistra vultum ejus permulcet, dum ipse manum dextram deosculatur. In sinistra imagine mensulæ assidet B. Angelus, signo crucis pellens dæmonem, qui libros in terram sparserit; in dextra autem monet eum angelus, ut in patriam moriturus pergat. Supra altare duo angeli marmorei manibus tenent laminam æream, his inscriptam verbis: B. JO. ANGELUS PORRUS CORP. HAC URNA QUIESCENS SPIRITU AD FIDELIUM PRECES IN CÆLIS EVIGILAT; et duo alii infra aliam cum sequenti epigraphe: TUTELAM EXPERTI LAPIDES IN TITULUM EREXERUNT; quibus verbis se indicare voluisse scribit Alevazolius, (nam ipse posterioris inscriptionis est auctor,) omnes expensas factas fuisse ab hominibus qui sibi B. Joannem Angelum propitium experti erant. In Summario tamen pro canonizatione [Pag. 57.] dicuntur expensæ factæ fuisse a sodalitio B. Joannis Angeli; sed monet alicubi Alevazolius [Vita, pag. 128 et 137.] id sodalitium fere constitisse ex gratis clientibus, et alibi [Vita, pag. 138.] pecuniam, sacello illi impensam, partim a sodalibus, partim ab aliis Christi fidelibus fuisse collatam. Quum itaque novum sacrarium paratum esset, anno 1691, die 26 augusti, quæ dominica quarta erat augusti, facta est nova translatio quam Petrus Paulus Bosca [Martyrol. Mediol. pag. 329.] quadriennio post paucis his explicuit verbis: Ejus corpus anno 1691, magna populi plebisque frequentia, VII kal. septembris, collocatum fuit in sacello recens ædificato, eleganti, sumptuosa magnificentissimaque structura; atque ex hoc tempore cœpit annua P. Joannis Angeli solemnitas celebrari, non dominica quarta octobris, sed dominica quarta augusti: quæ res duravit, donec Sedi apostolicæ probatus sit beati viri cultus [Ibid. pag. 90.] . Præterea etiam in processu canonizationis mentio fit de translatione, quæ anno 1725 peracta fuit; verum hæc minus solemnis fuerit oportet; quum præcipui, qui quadriennio post interrogati fuere, testes translationem anni 1691 ultimam fuisse dicant. Anno quoque 1725 novos ornatus accessisse sacello apparet; quum ex decreto magistratus decurionum Mediolanensium eleemosynæ oblatæ fuerint pro decentiori ornatu altaris sive capellæ B. Joannis [Positio, Resp. ad Animadv. pag. 3.] ; nisi forte tempora misceantur atque hæc pecunia impensa fuerit anno 1691.
[34] [Sacellum ejus Mediolanense ornatur anathematibus,] Quo tempore cœptum fuerit id sacellum in B. Joannis honorem tabellis et anathematibus exornari obscurum valde. Si plures audias testes, ante omnem hominum memoriam: verum parum his testificationibus fidendum. Certe anno 1566, quum scriberet Pocciantius, tabulæ ad perpetuam acceptarum gratiarum memoriam circa ipsius tumulum suspensæ… et quotidie ab infirmis ab adversitatibus liberatis signa recepti beneficii apud sacrum apposita tumulum. Sed hæc anno 1605, quum supra altare reliquiæ locatæ sunt, sublata fuisse videntur: sane nullam de his mentionem faciunt Ferrarius, Gianius et Hippolytus Porrus; quin etiam anno 1639 nulla omnino id genus pietatis signa altari appensa fuisse explicite tradit Palearius. Postea tamen reposita tabella cui dies 7 novembris anni 1604 inscripta erat, et altera viginti forte annis recentior. Atque hinc apprime convelluntur testimonia RR. DD. Bartholomæi Crassi, Marcellini Ayroldi et Jacobi a S. Lucia, qui in examine juridico ex publica retulerunt fama, tabulas et anathemata argentea aliaque id genus dona vivo beato viro jam ad hoc sacellum allata fuisse; numquam ea deinceps fuisse sublata; sed ita paulatim crevisse ut circumcirca sacellum iis ornatum sit, quin etiam ea per reliquam ædem sacram fuisse spargenda [Ibid. pag. 4.] : hæc ultima certa; cætera non bonæ frugi.
[35] [tabulis pictis et lampadibus;] Ineunte sæculo XVII Ticini et alibi tabulæ pictæ imaginem B. Joannis exhibebant; testis est Gianius. Ast nullæ erant Mediolani. Quæ anno 1729 exornabant beati viri sacellum, recentioris erant penicilli; mediam et quæ ad cornu erat evangelii, pinxerat Fredericus Macagno, tunc temporis Ticini seu Papiæ adhuc degens in vivis; tertiam, quæ ad cornu epistolæ, Stephanus Maria Legnano ineunte sæculo XVIII vita functus [Ibid. Summar. pag. 50 et 51.] . In media tabula, posita (ni fallor) anno 1691, et ad cujus pedes stat arca reliquiaria, apotheosis B. Joannis expressa; adscriptis supra his verbis: BEATUS JOANNES ANGELUS; in dextra tabula cernitur mirabilis ejus sepultura, cum insculpta marmori nigro epigraphe [Ibid. Animadv. prom. fid. pag. 2.] :
COMMVNI SEPVLCRO TVMVLARI
IMPROVISO PONDERE
CADAVER RESISTIT
COELO SCILICET VETANTE
ANGELICI CORPORIS RELIQVIAS
VVLGARI TERRAE MISCERI
FRATER VIRTVTI SVAE
QVOD LATERE NESCIRET
SECVRIOREM IN SOLITVDINE
SOLITVDINEM QVAERIT
SIC
HOMINES DVM FVGIT QVOS TRAHIT
TRAHIT QVOS FVGIT
In parietibus efficta marmorato seu opere albano plura miracula; alia pictura expressa. Tres (auctore Alevazolio [Argelati, Bibl. Med. tom. II, part. I, col. 1121.] quatuor) ibidem appensæ lampades; quarum duæ, oblatæ a senatu Mediolanensi, ardebant in festis tantum solemnioribus; tertia vero quotidie, idque ex legato (ut videtur [Positio, Animadv. pag. 3.] ) Horatii Questa, scripto anno 1693; quamquam testes, anno 1729 auditi, voluerint hujus honoris exordia ad tempus beati viri emortuale referre [Ibid. Summarium, pag. 49 et 50 et Resp. ad Animadv. pag. 3.] . Illius Horatii Questa legatum copiosum valde. Præterquam enim quod oleum huic lampadi reliquisse perpetuum habeatur, bis mille circiter florenos condonavit B. Joannis Angeli sodalitio (de eo dicetur inferius), quæ ei crediderat impendenda anno 1690 seu 1691 restaurationi sacelli ejusdem; dedit quoque duas tabulas pictas, eas (ni fallor) de quibus modo; et demum jussit ut quotannis cereum quadrilibrem offerrent heredes in B. Joannis Angeli solemnibus.
[36] [corpus incorruptum, ditissimæ arcæ inclusum,] Arcam seu thecam reliquiariam anno 1605 fuisse vulgarem et nullius fere artis ex Paleario liquet; præsentem vero, anno 1681 paratam, esse pulcherrimam consentire omnes vidimus. Argenteam atque crystallinam dicit Argelatus [Bibliot. Mediol. tom. II, part. I, col. 1121.] , videlicet argenteis laminis interposita crystalla anticæ partis distinguentibus [Bosca, Martyrol. Med. pag. 329.] et ebeno impositis. Ad latera anaglyptis expressas singulares gratias aliquot [Positio, Summarium, pag. 44.] dixi num. 33. Hujus sepulcri, quod longum est centimetra 195, altum 85, latum 45, imaginem misit ad me R. P. Augustinus Morinius, cujus anticam partem hic repræsentandam curavi. Corpus, thecæ inclusum, sæculo proxime præterito adhuc integrum, incorruptum, flexile. Anno 1729 testimonium hac de re dixere complures; judicialis visitatio instituta et facta descriptio; et commentarii oblati a medicis et chirurgis, qui in illa visitatione corpus recognoverant [Positio, Summarium, pag. 39 et Benedictus XIV, de Canoniz. lib. II, cap. XXIV, n. 182] . Dedit Paulus Cardius [Vita del B. Gianangelo Porri, pag. 113 et seqq.] descriptionem quam tum fecit Petrus Paulus Rossi, doctor chirurgicus, operam conferentibus Antonio L'anglois et Bartholomæo Curti, doctoribus medicis, Onuphrioque Ferni, doctore chirurgico, præsentibusque prælato Giudici et Josepho Antonio Catani, canonico theologo S. Stephani et promotore fiscali speciatim ad hoc negotium deputato. Corpus, in mensa positum, a capite usque ad pedes visitatum fuit, et repertum integrum, nisi quod pedis sinistri malleolus ablatus erat et prope chordam Hypocratis particula cutis et musculi. Hoc vero unum singulare: ventrem inferiorem, inquit Rossius, tetigi et inveni eum aliquantum palpabilem et tactui cedentem. Genitalia vidi integra et in statu naturali. Vellem clarius dixisset flexilisne esset caro annon; quis carnis color et alia hujusmodi. Ex illis enim dictis nil concludere licet; et, ut quod sentio aperte fatear, timeo plurimum ne B. Joannis Angeli corpus simile sit pluribus aliis corporibus, quæ ab Italis dicuntur integra, incorrupta, miraculosa, exteris vero videntur exsiccata et nullam admirationem movent; et reapse videtur id cadaver tam siccum esse ut Alevazolius [Vita, pag. 84] affirmet id a quolibet facile in pedes erigi posse: atque id quoque prodigii loco habet! Interim Argelatus [Biblioth. Med. tom. II, part. I, col. 1121.] anno 1745 id adhuc incorruptum vocat; decennio post Saxius [Archiepisc. Mediol. series, tom. II, pag. 752.] inviolatum: ita ut ab anno 1605, quo primum id prodigium intellectum est, nullam passum videatur cadaver immutationem. Ferrarius anno 1613 primus id adhuc integrum dixit; paucis annis post assensit Gianius eodemque fere tempore copiosius miraculum enarravit Hippolytus Porrus [Positio, Summarium, pag. 35.] . Corpus, inquit, odoriferum, integrum cum unguibus et auribus omnibusque membris, ad omnes moventium impulsus flexile, numquam apertum nec exenteratum, balsamo non conditum: quod miraculorum genus a Deo patratum ajunt in castitatis laudem. In Diario autem exercitiorum spiritualium [Ap. Alevazoli, Vita, pag. 98.] , quod anno 1629 cardinali Frederico Borromæo obtulit, asserit id ea conditione et statu repertum fuisse ab illo ipso cardinali, quum id anno 1624 visitaret, et pro beneplacito tangeret et moveret.
[37] [maxima veneratione et populi concursu in die festo,] Pocciantii ævo fideles, maxime infirmos, B. Joannis tumulum jam pridem veneratos esse constat. Auctum fuisse concursum, quum anno 1605 prima translatio facta est, vix non certum. Sane Ferrarius, de his agens quæ dum scriberet in more erant posita, refert ad venerandum beati viri corpus die 24 octobris totam pene civitatem Mediolanensem confluere et vota nuncupare solere; et in annotatione addit: Nondum sanctorum numero adscriptus est, neque adhuc officio ecclesiastico colitur, licet in die ejus festo maximus fiat ad ejus sacellum populi concursus. Hæc si conferamus cum Gianii Centuriis, quæ anno 1622 lucem viderunt, et cum Hippolyti Porri Vita [Positio, Summarium, pag. 35.] , quæ sequenti anno fuit edita, deprehendemus facile quo circiter tempore initium fuerit datum annuæ solemnitati, quæ prius dominica quarta octobris seu potius dominica diei 24 propinquiori celebrata est: inter annum scilicet 1613 et 1622 celebritatis illius exordium seu potius renovatio ponenda. Garbius enim, ut supra num. 32 videre fuit, adstruit id jam anno 1605 de more fuisse; quin etiam refert Alevazolius [Vita, pag. 90.] de verbo ad verbum, ut loquitur, antiquius documentum, quod nos latine faciemus: Die 22 octobris anni 1594. Inter scholares seu sodales tertii nostri habitus, in templo nostro institutos, et fratres monasterii lis exorta est de celebranda missa ad altare B. Mariæ de schola seu sodalitio. Nos enim ex instrumento publico debebamus quartis diebus dominicis uniuscujus mensis ad id altare sacra facere; sed eadem die festum erat beati nostri Angeli, anniversaria memoria celebranda institutionis scholæ et juxta patriæ et templi antiquam consuetudinem cantandum erat sacrum ad altare et in capella dicti beati. Scholares itaque seu sodales exornarant totum templum ratione diei institutionis scholæ et volebant festum suum celebrare ad altare B. Mariæ. Apprime inde anxius erat prior et dubius; quippe qui nollet consuetudinem violare, nec sancto viro aut scholæ injuriam inferre. Propositum itaque fuit patribus conventus vellentne missam conventualem celebrari ad altare B. Angeli, an ad altare B. Mariæ. Octo ajentibus et quatuor negantibus, vicit prior pars; et statutum est ut sequentibus etiam annis fieret hac die missa ad altare B. Angeli. Ego Fr. Lucas prior. Verum, ut ex dictis satis patet, hæc non omnino firma fuerunt aut stabilia. Initio, postquam id institutum sæculo XVII renovatum est, videtur hujus celebritatis ratio fuisse quod cantus pii in beati viri concinerentur memoriam, cista reliquiaria aperiretur et innumeræ multitudini flexile et incorruptum ostenderetur cadaver: nil sane aliud innuit Hippolytus Porrus, reliquis hoc loco abundantior. Sed postea, et quidem ut anno 1738 scribebat Cardius [Vita del B. Gianangelo Porri. pag. 133.] , missa solemnis de communi confessoris non pontificis cum oratione propria ad ejus altare cantata est et aliæ etiam non solemnes factæ. Postquam autem anno 1681 B. Joannis corpus arcæ crystallinæ inclusum fuit, velum deinceps injectum feretro; verum qua die annua agebatur solemnitas et per sequentes octavæ dies (nam et octava aut novena aliquando fuit addita) omnium oculis patebat crystallinus tumulus: admota tunc etiam multorum rosaria seu coronæ.
[38] [anno 1691 mutato, jam pridem cultum est.] Quarta dominica augusti anni 1691 tertiam translationem factam fuisse diximus; præplacuit deinceps hac die beati viri memoriam celebrare, quoniam nondum ea anni tempestate nobiles et honestissimi quique rus petere solent; quod incommodum exeunte mense octobri experiri erat. Ex quibus conjicias paulatim crevisse festi illius solemnia; et quidem anno 1729, quum de his auditi fuere testes, celebrabatur quotannis pompa quam maxima votivum missæ sacrificium in B. Joannis honorem, scilicet de communi unius confessoris non pontificis, cum oratione propria; cantabantur publice vesperæ; instituebatur oratio panegyrica (plurium argumenta, pleraque ridicula, commemorat Alevazolius [Vita, pag. 91.] ); vespere dabatur benedictio cum sanctissimo sacramento; atque hæc omnia per octavam continuabantur. Ad hæc alliciebatur populus, propositis ad omnia loca publica programmatibus instantis festivitatis [Positio, Summarium, pag. 54 et seqq] .
[39] [Dicuntur missæ fuisse celebratæ centum annis ante decreta Urbani VIII.] Claverinus, causæ canonizationis seu potius cultus immemorialis B. Joannis patronus, ut evincat cælitum honores ei publice delatos fuisse centum ante Urbani VIII decreta annis, adstruit [Ibid. Resp. ad Animadv. pag. 3.] quod ab annis centum et ultra ante constitutionem Urbanianam inceptum fuit celebrari in illius honorem missæ sacrificia quæ ab inde semper celebrata fuerunt et adhuc celebrantur; ut ex partitis librorum sacristiæ conventus PP. Servorum B. M. V. Mediolani, incipientibus ab anno 1526 et ex testibus constat. Testes illos mittimus, qui anno 1729 parum referre potuere de his quæ sæculo XVI acta fuerint. Partita vero seu excerptiones ex libris sacristiæ ita interpretanda videntur quasi pii homines qui beati Joannis sepulcrum visitarent petierint aliquando missas celebrari in honorem ejus et ea intentione presbyteri liturgia functi fuerint, missam diei seu de beata Maria Virgine adhibentes, nequaquam vero missam votivam de ipso B. Joanne: anno enim 1613, ut testantem Ferrarium jam audivimus, officio ecclesiastico nondum colebatur. Verum postquam altera sæculi XVII parte opera PP. Bestani et Millanesi cultus auctus fuit, plus ausi PP. Servitæ; duoque scripta legata, ex quibus quotidie ad altare beati Joannis missa fieret, alterum a comite Joanne Baptista Landriano Poro, consule Sabaudiæ, alterum a Francisco Lonati: quæ posterior donatio testamento relicta legitur [Ibid. Summarium, pag. 57.] die 25 julii anni 2570; profecto annus 1670 scribendus erat. Præterea anno 1729 et jam multo ante tempore afferebant fideles eleemosynas multas pro celebrandis in beati viri memoriam missis, ut fuse testes explicant.
[40] [Sodalitium in ejus honorem institutum;] Bis mentionem fecimus de sodalitio laicali B. Joannis, quod suam in illo sacello habebat sedem. Illi vulgare nomen Consorzio del Beato Giovan' Angelo. Id institutum anno fere 1660; promotum a Vincentio Luchesinio, Ordinis Servorum B. M. V. priore generali et ab anno 1689 archiepiscopo Ragusino; auctum die 8 februarii anni 1679 a Georgio Soggio, Luchesinii successore, communicatione bonorum operum universi ordinis et instructum certis legibus [Alevazoli, Vita, pag. 128 et seqq.] . Libellus de eo editus; cujus me latet titulus, nisi forte is sit Regole date al consorzio del Beato Giovan' Angelo [Positio Summarium, pag. 58.] . Eas regulas, quæ nil valde singulare habent, recitavit Alevazolius [Vita, pag. 130 et seqq.] . In eodem præterea sacello hæc observatur pietas, ut candelæ accendantur ante B. Joannis sepulcrum et dein ad infirmos deferantur [Positio, Summarium, pag. 50.] . Multæ aliæ id genus religiones, quæ singulorum potius pietate quam consuetudine aut certis institutis reguntur, brevi post beati viri mortem exortæ sunt. Non enim dubitandum est quin quam primum in cælitum numero habitus fuerit et populari veneratione dignatus. Reperit scilicet R. P. Morinius ejus nomen in indiculo sanctorum, anno 1512 conscripto, his verbis: B. Joannes Angelus de Mediolano; et in alio his aliis verbis: Vigesimus quartus beatus Joannes Angelus Mediolanensis; cujus corpus est Mediolani. Pictus est habitu orantis de genibus et cum lacrimis. Ego vidi et dormivi cum eo et ipse in terris. Non itaque ambigendum de cultus antiquitate, licet ea, quæ a Claverino coram S. R. C. disputata fuere, partim exaggerata sint, partim antiquiori affixa ævo quam veritatis studium sivisset.
[41] [honor ejus tunicæ adhibitus;] Quum Gianius circa annum 1620 Centurias suas pararet prelo, aut saltem anno 1613 quum Ferrarius scriberet, apud Cavamcurtam Laudensis diœcesis servabatur adhuc ejus interula parturientibus opem ferens. Verum ineunte anno 1622, hæc tunica jam in conventus Mediolanensis thesaurum illata erat. Narrat enim Hippolytus Porrus sese ibidem ejus tactu exeunte aprili valetudinem recepisse; et quum sequenti anno gentilis sui Vitam publica luce donavit, addit eam multis infirmis multisque parturientibus fuisse utilem. Palearius anno 1639 similibus laudibus tunicam illam prosequitur. Jam tunc inter applicandam corpori vestem aliquæ fundebantur preces; sed paulatim crevere ceremoniæ. Accensæ scilicet candelæ; presbyter superpellicio et stola indutus; tunica involuta culcitro, auro argentoque distincto, et clausa pyxide ebenina, argenteis laminis et crystallo instructa. Vulgare nomen il mantello del beato Giovan' Angelo, quamquam potius tunica sit ex tela nigra, quam suis ab eo consutam fuisse manibus tradit Gianius. In armorio sacelli servatur; sed quam sæpissime sæculo proxime præterlapso exhibenda erat; tum ut fideles ea benedicerentur in sacello, tum ut ad infirmos adeoque ad moniales deferretur.
[42] [ritus quo infirmis et parturientibus imponi solet;] Brevibus hic dabimus Pium ritum imponendi tunicam B. Joannis Angeli super infirmos, quem religiosi Servitæ Mediolanenses tenent aut potius tenebant, quum scripsit Alevazolius et quum anno 1725 ejus liber recusus est. Imprimis uni ex patribus impositum erat munus deferendæ sacræ tunicæ ad infirmos; quod officium, quum febribus vexaretur civitas, tam frequentis usus erat, ut qui eo fungebatur nil aliud agere posset [Alevazoli, Vita, pag. 107.] . Annexum erat id, ni fallor, muniis correctoris sodalitii B. Joannis Angeli, qui sub priori conventus fraternitatis illius curam gerebat. Certe capite 5 regularum legitur [Ibid. pag. 132.] : Pater corrector debebit se ad infirmos (sodales) cum pallio beati se conferre, quoties vocatus fuerit. Sed ecce jam prædictum ritum [Ibid. pag. 123 et seqq.] : Per signum crucis, etc. Sequentia sancti evangelii secundum Matthæum. Gloria tibi, Domine. In illo tempore cum introisset Jesus Capharnaum … in illa hora. Laus tibi Christe. Sequentia sancti evangelii secundum Lucam. Gloria. In illo tempore surgens Jesus de synagoga… Galileæ. Laus. Sequentia sancti evangelii secundum Marcum. Gloria. In illo tempore recumbentibus … non eis nocebit. (Hic sacerdos imponit tunicam super infirmum.) Super ægros … sequentibus signis. Laus. Initium sancti evangelii secundum Joannem. Gloria. In principio … et veritatis. Laus. Kyrie. Pater. Ave. Credo. ℣ Ego dixi: Domine, miserere mei. ℞ Sana animam meam, quia peccavi tibi. ℣ Convertere, Domine, usquequo. ℞ Et deprecabilis esto super servos tuos. ℣ Qui propitiatur omnibus iniquitatibus tuis. ℞ Qui sanat omnes infirmitates tuas. Domine, exaudi orationem meam etc. Oremus. Concede nos famulos tuos, quæsumus Domine Deus, perpetua mentis et corporis etc. Oremus. Omnipotens et misericors Deus, qui ad mentes illuminandas et ad corpora sananda tot mirabilia per gloriosæ virginis matris Unigeniti tui servum Joannem Angelum operari dignaris, concede per ejus merita et intercessionem hunc (vel hanc) nomini tuo fidelem infirmum (vel infirmam) de salute mentis et corporis sibi concessa ita gaudere, quatenus post præsentem vitam tui vultus gloria cum ipso semper perfrui valeat. Per. Oremus. Omnipotens sempiterne Deus, salus æterna credentium etc. Oremus. Ne despicias, omnipotens Deus, famulum tuum in afflictione clamantem etc. Quando imponitur super mulierem de cujus partu dubitatur. Per signum crucis. Adjutorium, Dominus vobiscum. Ant. Terra dedit. Ps. 66. Deus misereatur. Ant. Terra dedit. fructum suum. Pater. Salvam fac. Esto ei, Domine, etc. Oremus. Domine Deus, omnium creator et rector, accipe, quæsumus, intercedente B. Joanne Angelo patre nostro, oblationes et vota famulæ tuæ N. in afflictione clamantis pro conservatione prolis debilis, quam dedisti eam concipere, et custodi partem tuam atque sanctifica immensa † benedictione tuæ gratiæ, atque defende ab omni malo et injuria inimici, ab omnique adversitate, ut ad lucem præsentis vitæ, te adjuvante, veniat incolumis, tibique in omnibus jugiter deserviat et vitam demum mereatur æternam. Per Dominum etc.
[43] [multorum miraculorum fama. Anno 1625, auctoritate Frederici cardinalis Borromæi designati viri qui in ea inquirant;] Multarum gratiarum miraculorumve serpebat sæculo proxime præterito, etiam inter doctos, rumor [Posisio, Summarium, pag. 51 et seqq.] ; qui cæterum jam inceperat, quum Cavacurtæ adhuc servaretur pium pignus et quum sub annum 1620 Mediolanum translatum est. Haud scio spectetne ad miracula, quæ usu hujus tunicæ, an ad miracula quæ propter venerationem beati viri corporis facta sunt, diploma, quod anno 1625 dedit Fredericus cardinalis Borromæus, S. Caroli nepos et in cathedra Mediolanensi successor. Quum hic enim anno 1624 venerabundus accessisset ad B. Angeli corpus idque manibus tractasset, prior et fratres conventus, bene sperantes de ejus erga beatum eremitam favore, ab eo petierunt ut, siquidem appareret ex signis, ejus mortem secutis, animam ejus Deo gratam esse, perseveraret fidelium pietas erga ejus corpus et gratiæ obtinerentur singulares, designare vellet viros, in dignitate constitutos, eosque ornare auctoritate, qua possent scriptos recipere de illis gratiis commentarios, super iisdem testimonium recipere eaque omnia præstare quibus certa harum rerum permaneret memoria, et simul notarium deputare qui acta hæc recipiat, ex quibus opportuni fierent processus. Ad hæc responsum his verbis [Alevazoli, Vita, pag. 102 et seqq.] : Dilecto nobis in Christo Adm. Rev. domino Francisco Fideli, J. U. doctori, prothonotario apostolico et canonico ordinario metropolitanæ nostræ Mediolanensis ecclesiæ salutem in Domino. Cum nomine reverendorum prioris et fratrum conventus S. Mariæ Servorum Mediolani porrectæ nobis fuerint preces tenoris hujusmodi, videlicet etc. (breviarum modo dedimus); nos attendentes petitionem hujusmodi honestam esse et de tua scientia, prudentia et pietate plurimum in Domino confisi, te ad visitandum corpus prædicti Joannis Angeli Porri (titulus beati non adest), ad instruendos ac formandos juridice processus super miraculis, gratiis et populi erga dictum Joannem Angelum devotione constituimus et deputamus, dantes tibi facultatem super præmissis et aliis a sacris canonibus requisitis in genere et in specie, adhibito tecum presbytero Octavio Sormano, notario nostro causarum criminalium, inquirendi super articulis et interrogatoriis datis ac dandis, testium juramenta recipiendi, eosque examinandi, citandi quos et quoties opus fuerit, inobedientes compescendi sub censuris et pœnis tibi bene visis, aliaque omnia et singula, quæ ad plenam et legitimam in hujusmodi negotio probationem necessaria et opportuna fore, juxta eorumdem sacrorum canonum decreta cognoveris faciendi, gerendi et exercendi; et hoc tam ad perpetuam rei memoriam quam ad omnem alium bonum finem et effectum. Volumus autem quod in hoc negotio vigore præsentium ad abundantiorem cautelam citetur advocatus fiscalis curiæ nostræ archiepiscopalis ad dandum interrogatoria contra testes, in præmissis inducendos et examinandos, si quæ dare voluerit, et si interrogatoria aliqua dederit, quod admittantur et testes juxta illa prius fideliter interrogentur, et pariter, citato eodem advocato fiscali, in quolibet actu procedatur; et quod postquam processus isti perfecti et per eumdem Sormanum notarium redacti et transumpti fuerint, illos, sub sigillo tuo inclusos, quanto citius nobis consignare cures. In quorum fidem etc. Datum ex palatio archiepiscopali Mediolani die decima martii millesimo sexcentesimo vigesimo quinto.
[44] [sed si qui tunc facti sint processus, ii perierunt; ita ut nil fere constet de antiquis miraculis.] Processus hic inchoatus, et ingruente peste interruptus fuisse perhibetur in his ipsis literis [Ap. Alevazoli, Vita, pag. 105.] quibus die 5 decembris anni 1664 postulata est communicatio decreti archiepiscopalis, editi anno 1625; additur morbi illius tempore commentarios notarii Sormani periisse. Certe hi neque tunc a Joanne Baptista Corno, magistro chori seu præcentore in templo cathedrali Mediolanensi, neque sæculo XVIII a canonizationis promotoribus fuere inventi [Cardi, Vita, pag. 151.] , et anno 1664 vivebant procul dubio viri qui scire poterant quid anno 1625 actum esset: atque ex his manifesto intellectum fuerat Frederici Borromæi nomine decretum fuisse propositum; quamobrem valde probabile est reapse initium datum fuisse processibus; sed id certo constare dicere non ausim. Anno 1625 susceptum fuisse id opus ad viam sternendam canonizationi vult Cardius [Ibid. pag. 189.] ; verum hæc mihi ex mera conjectura dicta videntur, quum in decreto nullus alius finis proponatur quam ut gratiarum firma retineatur memoria. Porro, sive commentarii tunc nulli scripti sint, sive postea perierint, anno 1738 nulla supererat aliorum certa memoria miraculorum, quam quæ spatio triginta annorum, scilicet ab anno 1650 usque ad 1680 collecta fuerant, ut tradit Cardius [Ibid. pag. 152.] ; aut potius, ut ex serie miraculorum, ab Alevazolio edita, constat, a mense julio anni 1656 [Vita, pag. 108.] usque ad annum 1688 [Ibid. pag. 116.] . Singulare aliquod, quod anno 1608 contigit, refert Cardius, quippe qui legit sub tabula votiva hæc verba, quæ ex italicis latina facio [Vita del B. Gianangelo Porri, pag. 157.] : Helena Corti, infirma usque ad mortem, voto facto B. Joanni Angelo, recepit gratiam anno millesimo sexcentesimo octavo.
[45] [Alia cultus indicia Mediolani.] Ut tandem e beati viri excedamus sacello, servabatur anno 1729 in templi sacristia tabula picta B. Joannis, quæ aliquibus testibus satis antiqua videbatur; et Alevazolio [Vita, pag. 93.] habebatur genuina; sed hæc mera conjectura. Exhibetur in ea beatus vir manibus tenens rotulum cum his verbis, quibuscum alibi etiam repræsentatur: Tantus labor non sit cassus; et ad pedes scriptum est: B. Jo. Angelus de Porris Mediolanensis ordinis Servorum; quæ non magnam antiquitatem sapiunt. Omnium forte vetustissimæ Ticinenses aliæve, de quibus Gianius. Aliquam anno 1622 ab Hippolyto Porro servatam fuisse et aliam ab eodem fuisse datam chalcographo excudendam monuimus alibi, num. nempe hujus commentarii 4. Aliæ papyro et serico impressæ anno circiter 1639; in his videre erat beatum virum, corona et radiis cinctum, circumvolitantibus Angelis; miracula in ambitu; in imo margine carmina nonnulla Palearii; subtus superiorum permissu. Pictæ quoque ejusdem imagines in templo parochiali S. Victoris ad amphitheatrum in sacello nempe Crucifixi de jure familiæ Porreæ; in altera Servorum B. M. Mediolanensium ecclesia, scilicet S. Dionysii, et in parthenone de Malegnone ordinis Servorum [Positio, Summarium, pag. 44 et seqq.] . Cujus hæ sint ævi non reperio; verisimiliter sæculi XVII.
[46] [Aliæ reliquiæ Piceleone: S. Caroli pietas.] Sequenti sæculo in oppido Piceleonis multa veneratione habebantur manticæ (besace), quibuscum illuc olim venerat beatus vir, serico involutæ et in benedicendis infirmis adhibitæ; quin etiam in propellendis grandinibus et tempestatum sævitie [Ibid. pag. 52 et 53.] . Has jam ineunte sæculo XVII veneratus erat Gianius. A S. Carolo Borromæo rotulam de genu, immo pedis sinistri malleolum sublatum fuisse volunt aliquot testes; eum vero anno 1729 jam non amplius reperiri: sed timendum ne hæc ex publico compitorum rumore fuerint dicta; nisi forte per conjecturam, quod ille sanctissimus præsul in B. Joannem fuit pius. Certe narrat Palearius sibi ex tabulario Annuntiatæ Florentinæ compertum esse S. Carolum, quum juvenilibus annis in gravem incidisset morbum, a parentibus B. Joannis patrocinio dicatum fuisse et subito convaluisse; eum deinceps, hujus beneficii memorem, numquam in Mediolanensem Servorum ingressum fuisse ecclesiam, quin flexis genibus ad beati viri tumulum ardentes preces fuderit. Ad verbum hæc repetivit cardinalis Vibertus Borromæus, episcopus Novariensis, in epistola, quam die 24 julii anni 1735 dedit ad Clementem papam XII, postulans ut canonizationis negotium promoveretur [Cardi, Vita, pag. 156 et 157.] . Verum haud scio an hæc omnes Caroli biographi ignorarint: quidni curatius scientiæ suæ fontem ejusque ætatem indicarit Palearius, qui id prodigium omnibus aliis persuasit? Quæ vero alia de S. Carolo Borromæo narrantur ab Alevazolio [Vita, pag. 101.] , Cardio [Vita del B. Gianangelo Porri, pag. 156.] aliisque, sanctissimi cardinalis historia nituntur. Quum scilicet suasisset Romano pontifici ut apostolici visitatores mitterentur in diœceses, atque ipsi hoc demandatum esset munus, petiit ut prius ab extero viro sua visitaretur diœcesis. Fecit hoc anno 1575 Hieronymus Ragazonius, præclarus Famæ Augustæ episcopus, e diœcesi sua exul [Glussianus, de Vita et rebus gestis S. Caroli Borromæi, edit. Oltrocchi, lib. III, cap. 6, tom. I, col. 252 et 253.] . Quum itaque visitator apostolicus legitimum non arbitraretur B. Joannis Angeli cultum, secundum tit. 61 de Sepulturis, in concilio Mediolanensi anni 1515 propositum, quo jubebantur omnia cadavera, supra terram elevata, humari, bis venit in Servorum templum ea mente ut beati viri cadaver infra terram humari juberet, atque bis consilium id exsequi, aliis intentus, oblitus est: quod prodigii loco visum est Alevazolio, jure tamen merito Romæ omissum in procuranda confirmatione cultus B. Joannis Angeli.
[47] [Approbatio cultus petitur] Atque ea erat cultus B. Joannis conditio, quum tandem ejus canonizationem promovendam statuerunt Servi B. M. Processus primum constructus auctoritate ordinaria de illius sanctitate vitæ, virtutibus et miraculis et potissimum super cultu immemoriali sive super casu excepto a decretis Urbani papæ VIII. Testes examinati a mense februario ad septembrem anni 1729; corpus incorruptum recognitum aliaque id genus. Anno 1735 humiles porrexerunt Clementi papæ XIII preces, alii semel, alii bis: Joannes Gaston I, magnus dux Etruriæ; Vibertus cardinalis Borromæus, episcopus Novariensis; Carolus Ambrosius, patriarcha Alexandrinus et Laudensis episcopus; Joannes Baptista Stampa, vicarius generalis Mediolanensis; Franciscus, Papiensis episcopus; Alexander, episcopus Cremonensis; Sosteneus Maria, episcopus Eugubinus; Joannes Vincentius, episcopus Crapularum; capitulum cathedrale Mediolanense; magistratus civitatis Mediolanensis; congregatio Cisterciensis italica; et demum Ludovicus Benzoni, generalis Carmelitarum. Nulla ex his epistolis magis perculit mentem Benedicti XIV, tunc Prosperi Lambertini, quam ea vicarii generalis Mediolanensis. Scribit enim ille [De Canoniz. SS. lib. II, cap. XXIV, n. 182.] : In eo quod attinet ad cultum immemorabilem, de quo tantum actum est, scientibus et non contradicentibus ordinariis Mediolanensibus, memoratu digna est epistola vicarii generalis Mediolanensis ad sacram congregationem, in qua testatur cultum publicum in dies auctum esse, ejus festum solemni templi apparatu quotannis celebratum esse, et celebrari panegyricis laudibus et reliquis ecclesiæ honoribus, qui beatis impendi solent, nec ullum umquam aut apostolicum visitatorem ad diœcesim Mediolanensem lustrandam delegatum, aut ipsum S. Carolum Borromæum, qui omnia corpora et reliquias, quas in omnibus fere ecclesiis comperit, diligentissime examinavit, nec alium ejus successorem cultui obstitisse, sed eum potius plenissime approbasse. Non tamen hæc ita intelligenda sunt quasi archiepiscopus aliquis aut visitator positive approbasset B. Joannis cultum, ejusve corpus examinasset S. Carolus; nulla quippe illius approbationis indicia; et tumulus anno tantum 1605 primum apertus est, quum jam viginti annis ad superos abiisset S. Carolus. Latuit etiam Benedictum XIV Hieronymi Raganzonii, visitatoris apostolici, tentamen seu consilium.
[48] [et obtinetur.] Verum quod rationum firmitati forte defuit, supplevit abunde eximiorum illorum virorum patrocinium, et causa introducta est mense augusto anni 1736, non vero 1735, ut aliqui habent [Novaës, Storia de' sommi pontefici, tom. XIII, pag. 232, edit. 1822.] .Quæ dein secuta sunt ex decreto S. C. R. hauriamus: Mediolanen. beatificationis et canonizationis ven. servi Dei Jo. Angeli Porro sacerdotis professi ordinis Servorum B. M. V. beati nuncupat. Cum a sac. rituum congregatione sub die XI augusti anni proxime præteriti admissa fuerit, annuente etiam sanctissimo domino nostro Clemente PP. XII feliciter regnante die XVII dicti mensis, et successive ab eodem signata commissio introductionis causæ ven. servi Dei Joannis Angeli Porro prædicti; cumque modo ad tenorem præfatæ commissionis, instante postulatore hujusmodi causæ, propositum ab Emo et Rmo D. Card. Georgio Spinula ponente in sac. rituum congregatione ordinaria, atque discussum fuerit dubium: An sententia Rmorum DD. judicum ab Emo archiepiscopo Mediolanen. delegatorum lata super casu excepto a decretis fel. rec. Urbani VIII sive super cultu publico ab immemorabili tempore prædicto servo Dei præstito, sit confirmanda in casu et ad effectum etc. sac. eadem congregatio prævio maturo examine processus informativi super præfato casu excepto in civitate Mediolani a dd. DD. judicibus (ut supra) delegatis constructi, ac etiam tam in scriptis quam in voce R. P. D. Ludovico de Valentibus fidei promotore prius audito, rescribendum censuit affirmative, si SSmo D. N. visum fuerit. Die 13 julii 1737. — Factaque deinde per me secretarium de prædictis eidem SSmo D. N. relatione, sanctitas sua benigne annuit. Die 15 mensis julii 1737.
A. F. Card. Zondadari Pro-Præf.
Loco † sigilli.
T. Patriarcha Hierosolymitanus,
S. R. C. Secr.
[49] [Negotium canonizationis promovetur et sistitur.] Nil aliud sinebat id decretum quam ut in posterum Servi B. M. Mediolanenses pergerent B. Joanni eos conferre honores ecclesiasticos, quos ei jam pridem adhibebant. Verum plus fieri sivit Clemens XIII, concessa universo Servorum ordini facultate celebrandi B. Joannis Angeli festum sub ritu duplici, cum lectionibus secundi nocturni propriis [Ex Breviario Servorum B. M. V.] . Dies indicta 25 octobris, quod 24 occuparetur jam festo S. Raphaelis. Interea fovebant Mediolanenses et maxime Servorum ordo spem maximam fore aliquando ut solemnes canonizationis honores beato viro tribuerentur decreto apostolico. Hæc animorum sensa patefacit Argelatus [Biblioth. Mediol. tom. II, part. I, col. 1121.] , multoque magis labores Servorum, promovendæ huic causæ impensi. Atque hi eatenus optatum habuerunt eventum, ut die 23 decembris anni 1767 Clemens papa XIII declararit beatum Joannem virtutibus christianis in gradu heroïco præditum fuisse; ita ut ad examen quatuor miraculorum procedi posset [Novaës, Storia de' sommi pontefici, tom. XIII, pag. 232.] . Ulterius deinde itum non est.
[50] [Anno 1743 mutatur in oratorium cella, quam B. Joannis Angelus olim in monte Senario incoluisse dicitur.] Verum fieri non potuit ut B. Joannis Angeli cultus decreto Romani pontificis confirmaretur, quin calcar additum fuerit pietati Servorum B. M. Virginis in pristinum suum sodalem. Nil itaque mirum si in Senario monte anno 1743 novum beato eremitæ oratorium dicatum fuerit. De hac re singularem ad me dedit commentarium, continuo post celebritatem confectum, toties a me non sine laude dictus R. P. Augustinus Morini. Libet eum ex italico latinum facere, ut, si pius hic locus, quum res sacræ nunc passim in Italia ruinas trahunt, destruatur, aliqua saltem supersit memoria. Anno igitur 1743, die 21 aprilis, mane, quum Dominica in albis ageretur, in sacra montis Senarii eremo a M. R. P. Francisco Maria Baccini de Monthia rectore benedictum fuit novum oratorium in dormitorio hujus eremi, illudque commissum est patrocinio B. M. Virginis et B. Angeli Porro Mediolanensis ex nostro ordine. Oratorium id nil aliud est nisi cella aspera et invenusta, supra cujus portam exterius legebatur hæc epigraphe: CELLA B. SOSTENEI FUNDATORIS; qua certum fit hic olim habitasse B. Sosteneum de Sosteneis, unum ex septem primis fundatoribus nostri ordinis. Quare creditur hanc dormitorii partem, quæ exiguo cavædio adjacet, ex quo sacellum, a primis fundatoribus initio sui secessus exstructum, intratur, primam formam esse monasterii, ab iisdem patriarchis ibidem erecti. Similiter constanti traditione fertur illam cellam duobus fere post fundatores sæculis habitatam fuisse a B. Joanne Angelo Porro annos circiter viginti duos, quos per intervalla in Senario monte degit. Quare quo majorem venerationem huic loco Senarii montis incolæ conciliarent, statuerunt eum in oratorium convertere, quin tamen mutarent ejus formam et antiquos parietes diruerent. Quare ut ex hac cella pulcrum oratorium faceret, operi se accinxit P. Hieronymus Maria Cinelli Pisanus, sacerdos et spectatæ virtutis eremita, religiosæ observantiæ exemplar, magno animo et constantia præditus, zeloque Dei, sanctorum et decoris eremi conspicuus. Singulari itaque in B. Joannem Angelum motus pietate, rem hanc suam sponte fecit et prospere gessit, tanta usus industria ut acceperit a multis benefactoribus magnam pecuniæ rationem, pluries scilicet centena scuta. His auxiliis oratorium ex invenusta cella paravit. Pristinum objectaculum ligneum sustulit; majori luci dedit aditum; fornicem superstruxit, pristinis muris servatis. Cæmentarius fuit Stephanus Lepori Mediolanensis; pictor Stephanus Fabbrini Florentinus, qui architectonicum opus imitatus est; albarius Petrus Zicci Mediolanensis; sculptor Laurentius Bozzolini Fæsulanus, qui altare, duobus gradibus assurgens, ex lapide chalcedonio, qualis in Thuscia gignitur, erexit et marmore albo Carrarensi ornavit. Hic idem ex eodem marmore et ex lapide Tiburtino pavimentum fecit, sumptibus Thomæ Paulini, nobilis Florentini. Sub altaris mensa, duobus pulcherrimis toris fulcientibus, imposita est lamina ex marmore albo, cum inscripto disticho:
Qui modo purpureo nectar bibit Angelus ore
Hic myrrha et lacrimis miscuit ante cibum.
Supra tabulam autem pictam altaris volutæ albariæ hæc inscripta verba: Tecum deliciæ meæ. Altaris tabula, quam egregie pinxit Nicolaus Pittori Florentinus, exhibetur B. Joannes Angelus brachiis suis puerum Jesum accipiens; duabus aliis, lateralibus muris appensis, atque ejusdem pictoris operibus, idem beatus vir racemum viti affigens, et post mortem ab angelis feretro impositus; et quarta demum, cui locus supra portam est, et quam dono dedit dux militaris castri S. Joannis Baptistæ Florentini, nomine Paoli, proponitur beatus adjutorio angelico circumdatus, dum chirurgus infirmi venam aperit. Infra hanc tabulam in albaria voluta hæc legere licet verba: Divo Joanni Angelo Porro clientum pietas cubiculum in sacellum sacravit; exterius autem supra portam: Castis BB. Sostenei et Jo. Angeli amoribus adhuc calentem cellulam in sacelli formam eleganter redactam hospes ingredere et adora. Anno ⅭⅠƆⅠƆCCVIII. Duo ibidem quotannis celebrantur festa, alterum Pentecostes, alterum B. Joannis Angeli; quibus diebus exponuntur lipsanothecæ, a pluribus donatæ, et usurpantur vestes sacræ, liberaliter quoque datæ. Benefactores præcipui fuere nuntius apostolicus Florentinus Archinti, natione Mediolanensis; Anna Maria, electrix Palatina et Cosmi III Medicæi filia; Philippus Ginori Florentinus; et Thomas Paulini, quem jam designavi.
[51] [Que in præsentia conditio cultus B.Joannis Angeli Mediolani.] Per miseriam temporum et importunissimas immutationes passus est deinceps nonnihil detrimenti B. Joannis Angeli cultus; maxime Mediolani. Quum enim in hac civitate anno 1781 jussu Josephi II imperatoris Servi B. M. Virginis, non secus ac alii religiosi, impediti essent quominus cum generali suo præposito commercium haberent et anno 1797 fuissent suppressi, pristinum templum dirutum est ejusque loco aliud ædificatum, titulo S. Caroli; in quo tamen B. Joannes oratorium suum habet, conservando corpori et tunicæ opportunum. Hinc non omnino periit pietas in beatum virum, quem plebs et agricolæ plurimum adhuc colunt, amantes benedici ejus tunica. Sed legibus Josephi II suppressum est sodalitium; itemque pulsus campanarum sabbatinus post Ave Maria. Pristina autem dominicæ IV augusti celebritas adhuc agitur et die 24 octobris retegitur corpus B. Joannis; atque in nullo nisi in ejus altari hac die celebrantur missæ. Hæc ad R. P. Augustinum Morini scripsit eruditus vir Aloysius Razzolini; qui quum frustra in tabulariis Mediolanensibus memorias de beato viro quæsivisset et nil de ejus gestis docere posset, voluit tamen illa pauca scribere, quibus qua conditione nunc constituta sit solemnis ejus veneratio indicatur. Superest ut, quemadmodum initio dixi, Philippi Albericii Mantuani, Thomæ Veronensis, Michaelis Augustini Pocciantii et Archangeli Gianii lucubrationes de beatissimo viro cum lectore communicemus. Philippus Albericius latine scripsit; sed versionem tantam italicam, anno 1763 ab eremita montis Senarii factam, coram habeo; quum tamen omnium antiquissima Vita sit, non omittenda, sed denuo latine reddenda visa est. Thomæ Veronensis, Albericio coævi, scriptio ab ortu italica fuit; et, quum ad nullum aliud exemplar confecta fuerit sed primigenium documentum sit, lucem etiam videre meretur. Paulo amplior est memoria, quam latine nobis reliquit Pocciantius; verumtamen vix quidquam habet de beati viri gestis. Contra hæc exstant apud Gianium, qui Albericii (nisi potius Ferrarii) aliorumque literaria monumenta manibus versasse videtur.
VITA B. JOANNIS ANGELI PORRI,
Auctore Philippo Albericio,
Ex commentariis italicis quos de origine et progressu eremitarum
congregationis montis Senarii an. 1763 scripsit ejusdem loci eremita.
Joannes Angelus Porro, presb. conf. ex ord. servorum B. M. V. Mediolani (B.)
a
AUCTORE ALBERICIO.
[B. Joannes Porro Mediolanensis, sancte in tirocinio, sanctius viginti annos in Monte Senario vixit;] Quemadmodum mirabilia fuere gesta et ultra modum in conspectu Dei pretiosa mors B. Jacobi Philippi b, sic non minus præclari fuere actus, neque minoris pretii gloriosus obitus B. Joannis Angeli Porri Mediolanensis, ex hoc ad alteram vitam translati. Quemadmodum supra jam monui, habitavit aliquandiu in monte Senario, superioris vices fungens; verum id multo lucentius constabit ex præsenti capite, quo statui compendio exhibere egregia ejus facinora c. Natus igitur est B. Joannes Angelus Mediolani. Pater Protasius dicebatur, nobilissima Porrorum domo ortus d. A puero fovit animo Joannes tenerrimam erga Deiparam pietatem; cui nova accesserunt incrementa, quum in familiam ejus Servorum adoptatus est. Quem in tirocinio concepit fervorem, ad mortem usque servavit integrum. Ut sensit sanctitatis odorem, quem ubique Senarii montis eremitæ spargebant, spiritu divino motus, in solitudinem illam se contulit e, ubi viginti annorum spatio f vitam eremiticam duxit, corpus domans jejuniis et flagellis, mentemque piis sanctisque meditationibus applicans et ad res cælestes erigens. [bis novitiorum magister Florentiæ constituitur, reductus interim ex eremo Clantensi;] Tenuit hoc vitæ institutum, donec Antonius Alabantus, prior conventus B. M. V. Annuntiatæ Florentini, restituit ibidem novitiatum, in quo qui ex sæculo ad religionem confugerent rite exercerentur. Jussit itaque Alabantus ut Florentiam veniret B. Joannes, teneras has plantas culturus g: neque enim immerito sperabat diligentissimus prior beatum virum sermonibus suis et optimis præceptis rigaturum has arbusculas, quæ dein exspectatos ferrent fructus. Quum autem idem, a capitulo generali Vetraliensi ad supremum ordinis magistratum promotus, vehementer cuperet regularem observantiam in conventu Annuntiatæ restaurare, denuo accersivit B. Joannem, qui solitudinis desiderio Clantensem eremum petierat h, ut iterum novitios in perfectionis via duceret i: quo ministerio, dum ipse Florentiæ prior erat, jam fuerat perfunctus: quod si magistri novitiorum officium debilitati corporis ejus viribus majus esset, rogatus fuit ut quotidie stata hora juvenes adiret, regularem observantiam doceret et perfectionis initiamentis imbueret: [in Monte Senario factus prior, concordiam restituit et plura miracula patrat;] et quidem qui ejus disciplinæ subfuerunt, postmodum actibus suis satis ostenderunt sanctum sibi fuisse magistrum. Anno 1487 in monte Senario turbationi cuidam aperuit viam novi prioris electio; quamobrem eo se contulit Alabantus, tum ut omnem sedaret tumultum, tum ut juxta Romanorum pontificum bullas in officio confirmaret quem eligerent. Quamquam itaque prave res compositæ essent, præter omnem exspectationem unanimi consensu superior electus fuit beatus k. Quod officium dum obiret, ut intelligatur quanta eum Deus gloria affecerit, satis est dicere, sanatos ab eo fuisse multos morbos incurabiles, claudosque erectos, lumine donatos cæcos, et solo signo crucis expulsos ex pluribus corporibus malos spiritus. Quorum prodigiorum fama ita manavit, ut multi etiam vivo anathemata seu vota offerrent in grati animi tesseram. Verum non diu tolerare potuit similia venerationis indicia Joannis Angeli modestia: [laudes fugiens, redit Clantum, ubi prior fit et miraculis claret;] quare sub primum prioratus annum recessit e monte Senario et contulit se in eremum Clantensem, ubi a patribus Annuntiatæ Florentinis prior constitutus est l. Brevi post hic etiam de ejus sanctitate rumor sparsus est; quam ob causam concurrebant ad eum populi, et ipse solo signo crucis liberabat energumenos a malignis spiritibus, sanabat infirmos mirabiliter, variis languoribus oppressos; et in summa quicumque ad eum accedebant dolentes et afflicti, [pauperrimo habitu, transiens cum mantica Piceleonem, petit Mediolanum, ubi racemum avulsum viti resitituit.] recedebant læti et consolati. Quum vero se neque in hac eremo virtutem suam abscondere posse videret vir Dei, eam etiam deseruit et Mediolanum reversus est m. Quod iter ineffabili animi demissione instituit, tectus tunica ex tela nigra, humeris portans manticam, similis potius fratri laïco, eleemosynas conquirenti, quam viro docto et sacerdoti. Cujus rei testimonium est mantica, quæ ad hanc diem reverentissime servatur in templo monialium ordinis Servorum in castro Piceleonis prope Adduam flumen n. Ut Mediolanum venit, pristinum vitæ genus vivere perrexit, crudeliter crucians innocens suum corpus. Solus habitabat in sua cella, seorsim ab aliis posita, mirabilia prodigia patrans. Quum die quadam racemum decerpsisset a vicina vite et innocuum id furtum ægre a quibusdam suis collegis ferri videret, ad ramum transtulit et ita applicuit et univit, ut numquam avulsus fuisse videretur. [Cavacurtæ levatur super terram; ægroto to Angeli deserviunt; moritur 28 octobris 1506.] Cavacurtæ in diœcesi Laudensi quum esset, sæpius multis ulnis supra terram elevatus apparuit, dum oraret. Quid ultra? Voluit Deus ut in gravibus ejus necessitatibus auxilio ei essent Angeli. Nam quum in vehementi morbo vena ei exsolvenda esset, et chirurgus advenisset, dum religiosi omnes in civitate publicæ supplicationi interessent, atque ab hoc quærerentur alter qui pelvim sanguini excipiendo ministraret, alter qui lumen teneret, ecce apparuerunt habitu Servorum duo juvenes, qui pro novitiis habiti fuere medico et qui, necessario officio functi, evanuere. Cognovit beatus vir duos Angelos ex paradiso fuisse et impensas Deo gratias egit de tam singulari beneficio. Verum proxima jam erat hora, qua Dominus fideli suo servo concedere volebat mercedem eumque participem facere gloriæ, quam tanta vitæ innocentia et corporis afflictatione meruerat: tantopere enim extenuatus erat ut pellis ossibus adhæreret. Quare ad tremendum mortis transitum præparatus et ecclesiasticis sacramentis munitus, placide spiritum Deo reddidit die 24 octobris anni 1506. Quum sepeliretur, mirabile contigit prodigium: [Corpus in commune sepulcrum inferri non potest.] quo enim magis nitebantur religiosi ejus corpus communi inferre sepulcro, tanto gravius id fieri sentiebant et minus mobile: quam ob causam necessum eis fuit id seorsim super terram collocare. Interea dum sacrum ejus corpus diu et noctu in templo expositum esset, accurrit ad id ingens infirmorum multitudo, valetudinis restitutionem sperans, et, nemine pulsante, sponte sua sonabant conventus campanæ o. Servatur adhuc semper ejus corpus incorruptum in conventu Servorum Mediolanensi; [Cultus dein secutus.] ad quod venerandum conveniunt non Mediolanenses tantum, verum etiam omnia vicina oppida; et prodigiorum, quæ ejus intercessione fiunt, testimonia sunt tabulæ, ejus sepulcro appensæ. Propter populi pietatem celebratur ejus festivitas Mediolani dominica quarta octobris, in universo autem Servorum ordine cum officio ritus duplicis, die 29 octobris, quoniam id fieri non potest die mortis anniversaria, qua archangeli Raphaelis solemnitas agitur. Atque hæc brevis est Vita B. Joannis Angeli, quam latine scripsit Philippus Albericius; ipse vero italice fideliter reddidi. Spem animo foveamus fore ut Deus magis magisque servum suum innocentissimum glorificet; ita ut, quod populares Mediolanenses maximo ardore concupiscunt, a sancta sede canonizationis honores obtineat.
ANNOTATA.
a Albericia gens, olim ex primariis Florentinis, inter Guelforum et Gibellinorum factiones Mantuam concesserat. Ibi natus Philippus ex patre Alexandro, matre Amabilia Fiera. Servorum ordinem ingressus, doctrinæ et pietatis plurima specimina dedit. Publice disputavit anno 1509 in comitiis generalibus Placentinis et anno sequenti in Foroliviensibus, ipse a patribus de Congregatione vicarius generalis creatus anno 1515 in comitiis Mantuanis et dein Romam commissarius ablegatus [Gianius, Annalium Servorum B. M. V., tom. II, pag. 32, 35, 58, 62, 75 et 100.] . Vir numquam otiosus, sed qui semper prudentia in rebus agendis et sapientia in explicanda doctrina præstantissimus fuit, multos assecutus honores, et quem a Julio II in Galliam et Angliam nuntium et concionatorem apostolicum ac sanctæ inquisitionis contra hæreses ministrum legatum ferunt. Scripsit brevem quidem, sed pressam et elegantem historiam ordinis et congregationis; atque gesta B. Philippi collegit et pro ejus canonizatione, dum Romæ ageret, plurimum laboravit; prior [Note: ] [primus] omnium constitutiones congregationis, ad meliorem normam redactas, imprimi curavit; reformationem et disciplinam regularem, quantum potuit, suo tempore tutatus fuit… Tandem præsentium morum pertæsus, Neapolim, ut dicebatur, concessit ibique legendo et concionando gloriosæ denique extremum vitæ (anno 1531) persolvit, sepultus in æde S. Faustinæ [Ibid. pag. 101.] . Ex his liquet eum in ea fuisse conditione ut B. Joannis Angeli gesta comperta habere potuerit.
b Intelligitur B. Jacobus Philippus Bertonus, cujus acta dederunt decessores nostri die25 maji, qua mortuus est; sed qui colitur a Servis B. M. V. die 28 ejusdem mensis.
c Initium hoc non videtur esse Philippi Albericii, sed anonymi commentariorum scriptoris.
d Vide Commentarium prævium, num. 7 et 8.
e Confer Commentarium prævium, num. 14 et 16.
f Alii viginti duos annos dicunt, eosque non continuos. Vide Commentarium prævium, num. 17.
g Hæc res explicatur in Commentario prævio, num. 20.
h De Clantensis eremi incolatu vide Commentarium prævium, num. 17.
i De secundo B. Joannis Florentiam adventu et novitiorum magisterio confer Commentarium prævium, num. 22.
k Hæc quoque electio declarata in Commentario prævio, num. 22.
l Adi iterum Commentarium prævium, num. 23.
m De hoc itinere et his quæ præcessere adhibe Commentarium prævium, num. § III.
n De Piceleonis monasterio B. Joannis Angeli adventu aliisque dictum in Commentario prævio, num. 30.
o Quæ dein sequuntur, non sunt Albericii, sed anonymi.
ELOGIUM
S. Joannis Angeli confessoris,
Ex italico Thomæ Veronensis ex codice 258, quando penes Servos
B. M. V. erat, nunc C. IV, 1470 inter Megliabechianos, fol. recto 214.
Joannes Angelus Porro, presb. conf. ex ord. servorum B. M. V. Mediolani (B.)
a
[Post piam, duram et miraculis claram vitam moritur B. Angelus 24 octobris 1496.] Mediolanum illustris est civitas, non solum quia caput Longobardiæ est et ita antiqua ut anno mundi 4791 ædificata fuerit, verum etiam quoniam, ut in Scriptura sacra legitur, tot sanctorum parens est: quos inter recensendus venit præsens benedictus sanctus, ex familia Porrea ortus. Hic quum animam suam salvam facere vellet et Deo ejusque gloriosæ matri virgini Mariæ, cælesti reginæ, servire, a puero dedit se orationi, jejunia frequentabat et sæpe visitabat templa. Verum quum se fructum sexagesimum aut centesimum ferre non posse animadverteret, rogabat quotidie sanctissimam reginam angelorum ut sibi viam monstraret; motusque Spiritu sancto, Mediolani habitum religiosum Servorum induit. Statim itaque cœpit meditari passionem Domini nostri; petiit dein montem Senarium prope Florentiam, ibique vestigia pristinorum patrum secutus est; superavit cum divina gratia innumeras diaboli tentationes et similiter tentationes carnis; contempsit divitias, vanitatem et superbiam hujus mundi. Dicebat thesaurum pulcriorem reperiri non posse pura virginitate; et propterea servabat eam et amabat, corpore et mente semper virgo permanens; et quo melius eam servaret, macerabat corpus flagellis et jejuniis. Tantæ fuit sanctitatis ut solo sanctæ crucis signo infirmos sanaret et dæmones ex corporibus humanis pelleret. Spiritum propheticum habebat; inde quum viginti annos in sancto monte vixisset et quum Mediolanum redire vellet, dixit: Redditum eo rationem vitæ meæ; sequor sororem meam; quæ illis diebus Mediolani obiverat. Ubi Mediolanum venit, mansit ibi paucos dies et mortuus est die 24 octobris anni nostræ salutis 1496 b, et sanctæ religionis 264. In ejus morte pulcherrimi visi sunt juvenes. Sanctum ejus corpus liberavit multos dæmoniacos et sanavit multos infirmos. Quum autem reverendi patres vellent illud sepelire cum aliis corporibus, nequaquam potuerunt, quoniam grave erat ut lapidea aut plumbea moles. Quapropter arca confecta est, et cum imposito honorifice corpore collocata in templo Servorum, ubi quotidie patrat multa miracula.
ANNOTATA.
a Pauca diximus de hoc auctore in Commentario prævio, num. 2.
b De anno mortis vide quæ disseruimus in Commentario prævio, num. 22.
PAUCA GESTA
B. Joannis Angeli Porro,
ex Chron. Ordinis Servorum B. M. V. Michaelis Augustini Pocciantii.
Joannes Angelus Porro, presb. conf. ex ord. servorum B. M. V. Mediolani (B.)
a
AUCTORE POCCIANTIO.
[B. Joannes Angelus, in vita et in morte laudatus,] Dum Servorum misera navicula, tanto patrono b orbata, variis quassatur procellis; ne demergatur in profundum maris, ineffabilis vir, optimus pater, fidelisque Virginis servus, Joannes Angelus Mediolanensis, humana relinquens, vigesima quarta die octobris hujus anni c cælestia petit; et Deum, patrem misericordiarum ac totius consolationis, suppliciter exorat ut eam consoletur in omni tribulatione. Cum vero hujus Christi amici obitus felix per Mediolanensium divulgatur urbem, confestim convolant cuncti ad sacras Servorum ædes: nullus sexus domi remanet, quinimmo infirmi a gravissimis etiam infirmitatibus detenti eo ut ab amicis deferantur student, et saltem fimbriam vestimenti attingere ambiunt, multum sibi hujusmodi tactum prodesse existimantes. Singulis namque satis pro comperto erat quis et qualis exstitisset vir iste in vita sua: in qua monstra peccatorum placavit, tentationes dæmonum superavit, concupiscentiasque carnis et oculorum devicit.
[2] [in Senario sanctitate et miraculis claruit;] Quæ omnia, cooperante Dei gratia, ut commodius efficere posset, per viginti annos vitam in Sacro Monte Senario d duxit; beatorumque patrum vestigia insequutus, ac ipsorum exempla imitatus, semper orationibus, cum disciplinis, cum jejuniis conjunctis, vacavit: omnes mundi divitias, vanitates et insanias falsas existimans. Ut bonus enim negociator evangelicus, inventa preciosa margarita in agro virgineo, vendidit universa quæ habebat et emit eam. Quapropter placens Deo factus est dilectus; et adeo dilectus, quod solo crucis signaculo infirmos curasse et a dæmone obsessos liberasse affirment ex populo Sacri Montis majores natu; et id a parentibus, ab hujuscemodi adversitatibus curati *, accepisse testantur. Quod etiam comprobant annalia illius venerandi monasterii; ubi adhuc in tabulis ligneis hæc depicta conspiciuntur e.
[3] [prædictam mortem et miraculosum morbum] Sed ne quis id temere dictum arbitretur, audiat quæ Mediolanensis cœnobii monumenta habent: ferunt etenim quod, suæ mortis hora appropinquante, e Sacro Monte discedens f, eam prædixit, inquiens: Ut reddam rationem villicationis meæ accedo: sororemque meam sequor g: quam (ut præmonuerat) mortuam invenisse compertum est. Perveniens namque Mediolanum, sororem Deo spiritum jam reddidisse adinvenit; ipse vero non post multos hos dies ad Christum migravit. Cujus obitui felici ejusdem monasterii asserunt annalia adfuisse juvenes incognitos aspectu pulcherrimo ut necessaria subministrarent. Addunt præterea quod fides infirmorum, qui se illuc deferre curarunt et sacrum corpus tangere studuerunt, eos non fefellisset; cum plurimi a diabolica obsidie variisque languoribus essent liberati: cujus rei testes adhuc sunt tabulæ, ad perpetuam memoriam circa ipsius tumulum suspensæ. Ex quibus convincitur quantum Deo placuerit vir iste ineffabilis.
[4] [signitur prodigiosa sepultura. Ejus scripta.] Cujus cineres cum apud cæterorum patrum cadavera vellent fratres apponere, non permisit æquissimus judex. Corpus etenim, ac lapis magnus valde, immobile permansit h. Ob id patres una cum universo populo, preces pie fundentes reique signum intelligentes, tumulum construendum curarunt in quodam sacello, quod ad nobilem familiam Porream attinet, ex qua originem duxerat vir iste sanctus: ibique solemni cum pompa apposuerunt. Ubi adhuc miraculis claret et quotidie ab infirmis, ab adversitatibus liberatis, signa recepti beneficii apud sacrum apponuntur tumulum. Hic pater beatus nonnulla salutaria monita reliquit; sed inter hæc adest quædam oratio, quam unoquoque die ad imaginem Virginis persolvere solebat; quam modo dimittimus i: cum pro nobis intercedat peccatoribus, ut ad cælestia regna perveniamus.
ANNOTATA.
a In Commentario prævio num. 2 Pocciantii ætatem indicavimus. Ei inter hæc scribenda præluxere scripta aliquot antiquiora; quorum tamen ævum nulla significant indicia. Inter hæc verisimillime recensendum est elogium conscriptum a Thoma Veronensi. Reliqua fere ex fama hausit. Nil itaque mirum multa in his desiderari.
b Intelligit Antonium Alabantum, priorem generalem ordinis Servorum, die 8 decembris anni 1495 subita morte oppressum [Gianius, Annales, Cent. III, lib. IV, cap. XVII, tom. I, pag. 630.] . De hoc viro sæpius in Commentario prævio meminimus.
c Pocciantius B. Joannis mortem statuit anno 1496; eam potius anno 1506 reponendam esse docuimus in Commentario num. 31.
d Ter in Senario Monte habitavit beatus vir, quemadmodum num. 14 et seqq. Commentarii prævii ostensum est.
e Posteriores biographi et complures anno 1729 auditi testes dixerunt has tabulas appensas fuisse in beati viri, dum viveret, honorem. Atque eo venerunt amplificando Pocciantii verba; qui simile quidquam numquam somniavit. Albericius tamen id dixerat. Cfr Ann. e ad Gianium.
f Non e Sacro Monte discedebat B. Joannes, quum ultimum in conventum Mediolanensem venit, sed ex Cavacurta. Hæccine in monumentis Mediolanensibus reperit Pocciantius?
g Hæc verba dixerit beatus vir vel Cavacurtæ, vel Mediolani, ut eo rediit, priusquam aliquid de sorore rescivisset; nequaquam vero inter abeundum ex Senario Monte, ut ex dictis manifestumest.
h Id genus miraculorum de aliis etiam sanctis prædicatur [Cfr Bagatta, Admiranda, lib. VI, cap. I, sect. 2, tom. II, pag. 284 et seqq.] ; majorem reperiret fidem, si testes oculati aliquid de eo memoriæ prodidissent. Quis ignoret aliquot abhinc annis fama atque etiam libris similia miracula de reliquiis alicujus sanctæ circumlata fuisse, atque hæc jam nemini placere?
i Titulos harum scriptionum dat Argelatus [Bibliotheca Mediol. tom. II, part. I, col. 1121.] : Massime proposte al religioso claustrale, et Orazione elaborata, in cui insegna il modo piu degno di servire alla B. V. Prius opus scriptum ab eo fuisse addit, cum magistri novitiorum munere fungeretur: atque hæc sibi ex Gianio comperta. Verum nil de his habet Gianius. Tituli per conjecturam excogitati ab Alevazolio; libri scripti Mediolani, non Florentiæ: eos enim illic vidit Pocciantius. Cæterum jam pridem periere, quum frustra anno 1729 et sequentibus quæsiti fuisse legantur [Positio, Animadv. pag. 1; Responsio, pag. 2.] ; et quidem anno 1623 eos non amplius fuisse repertos testis est Hippolytus Porrus [Ibid. Summarium, pag. 16.] . Præterea R. P. Augustinus Morinius nil aliud de B. Joannis Angeli doctrina reperit quam has duas sententias,receptas inter collectanea veterum Patrum dicta, et signatas numm. 23 et 24. Ibi scilicet italice legitur: Erat B. Joannes Angelus semper in pauperes liberalis; et solitus erat dicere eleemosynas, datas mendicis, non esse donum sed debitum, quoniam ea ratione restituatur Domino bonorum, quæ cum admirabili providentia nobis largitur quotidie. Mortuus est beatus, relinquens suis religiosis hoc monitum, ut scilicet se semper secundum superioris voluntatem componerent, agnoscentes in eo personam Christi; ut solitudo, mille bonorum fons et origo, eis semper cordi esset; ut virginitatem quasi thesaurum inæstimabilem servarent, et sanctissimæ Deiparæ dolores participarent.
* curatorum?
VITA B. JOANNIS ANGELI PORRO
Ex Annalibus Ordinis Servorum B. M. V.
Archangeli Gianii.
Joannes Angelus Porro, presb. conf. ex ord. servorum B. M. V. Mediolani (B.)
a
AUCTORE GIANIO.
[B. Joannes Angelus fit Mediolani servus B. M. V.;] Talem profecto scandali occasionem b haudquaquam præbuit optimus ille religiosus, Joannes Angelus de Mediolano, cujus pium obitum et egregia humilitatis exempla hoc eodem anno c explicanda occurrunt. Is igitur, Protasio patre, Mediolani, nobili ex genere de Porris natus, ab ipsis incunabulis reginæ cæli addictus fuit; et adhuc puer optimæ indolis christianis moribus operam dedit, donec hujus nostri ordinis suscepto habitu magnum futuræ sanctitatis specimen dedit. Nam religiosam vitam, quam adolescente ætate aggressus fuerat, sacris deinde initiatus, perpetuo coluit.
[2] [secedit Senarium, dein Florentiam, post Clantum, et iterum Florentiam;] Audita interim fama eorum, qui in Senario Monte districtius B. V. inserviendo vitam ducebant, Mediolanensi patria posthabita, in Etruriam profectus, vitam eremiticam viginti annos in assiduis vigiliis, piis meditationibus et aliis carnis macerationibus exegit; donec P. Antonius Alabantus, conventus Annuntiatæ prior, novis ædificiis instaurato novitiatu, pro pueris d educandis Joannem Angelum ad illud officium magistri novitiorum e Senario Florentiam transferri jussit. Eo igitur in officio quantum pueris illis sancto Virginis habitu initiatis adjumento fuerit, non multo post indicarunt qui ejus disciplinam et mores amplexati fuerunt. Cumque Alebantus postea ad supremum ordinis magistratum in comitiis Vetralæ fuisset assumptus, et districtius cœnobium Annunciatæ reformare cuperet, Joannem Angelum, qui ad eremum Clanti colendum jam profectus fuerat, iterum ad eundem novitiatum administrandum ea lege revocavit, ut si jam assiduis gravatus infirmitatibus eidem officio non posset omnino vacare, saltem semel ad statutam horam pueros illos adiret, et perfectione regularis vitæ eos institueret, atque religiosis moribus confirmaret.
[3] [prior Senarii, claret miraculis;] Contigit autem ut anno 1487 non mediocris inter fratres Senarii oriretur altercatio de novo ejusdem loci eligendo præfecto, adeo ut Alebantus generalis, qui Florentiæ aderat, in Senarium ad eas compescendas lites, ut alias dictum fuit, se celeriter conferret. Instauratis igitur eo in loco comitiis, fratres inter sese valde dissidentes derepente unum Joannem Angelum, diu renuentem, unanimi omnium consensu in suum priorem elegerunt. Quo in officio illud satis compertum habetur religiosum virum jam suæ sanctitatis apud villicos illos præclara signa dedisse, quippe qui multos, ex variis infirmitatibus laborantes et spiritibus immundis detentos, solo crucis signo cum oratione adhibito, liberavit. Verum fama hujusmodi signorum ex iis locis usque ad urbem Florentiam paulatim percrebrescente, sibi etiam viventi e accolarum devotione tabulæ gratiarum et miraculorum, quas etiam vidimus, dicabantur.
[4] [repetit Clantum et Mediolanum; sacculos relinquit Piceleone,] Joannes Angelus, ut vanam mundi gloriam subterfugeret, vix primo prioratus Senarii absoluto anno, iterum ad eremum Clanti profectus, ibi de patrum Annunciatæ de Florentia consilio ejusdem loci priorem egit. Verum neque ibi suæ sanctitatis splendor delitescere potuit; eadem fama per illas oras sanctitatem illius promulgante adesse sanctum eremitam ex ordine Servorum, qui languores omnes et energumenos, solo crucis signo cum oratione adhibito, sanaret; quamvis ipse fere semper ex diutina pœnitentia languesceret. Quare vir Dei, eandem famam declinans, inde etiam recessit, ac Mediolanum versus f profectus est. Quo in itinere tali ac tanta usus est humilitate, ut, tunica ex tela nigra propriis manibus consuta g cum sarcinulis super humeros indutus, conversus potius eleemosynas quærens quam vir doctus et sacerdos appareret. Hujus rei testes adhuc sunt ii sacculi h, quos nos apud sorores nostras summa cum veneratione conservatos vidimus et venerati fuimus apud castrum Piceleonis i Abduæ fluminis.
[5] [et tunicam Cavacurta;] Sed quid plura? Præstat potius de ejus sequentibus gestis aliorum quam nostra dicta adhibere et præsertim Philippi Alexandrini k ordinis Servorum, qui in suo Catalogo Sanctorum Italiæ hæc ulterius prosequitur de Joanne Angelo. Mediolanum reversus eandem vitæ austeritatem retinens in cella, quæ paucis ab hinc annis adhuc monstrabatur l, seorsum ab aliis habitavit, non absque mirabilium miraculorum ostensione. Cum enim racemum ex vicina vite abstulisset, idque fratres indigne ferentes audisset, illum in eundem locum retulit; qui sic viti copulatus est, ac si nunquam fuisset abscissus. Apud Cavamcurtam, Laudensis diœcesis pagum, ubi ejus interula m parturientibus opem ferens asservatur, illum aliquando orantem a terris elevatum fuisse ferunt n.
[6] [miraculis fulget in morbo] Illud quoque admirandum, quod cum in morbum incidisset, et sanguis per venæ sectionem extrahendus esset; accidit ut, adveniente eo qui sanguinem mitteret (Eusebius illi nomen erat), nullus qui ei inserviret ex fratribus (omnibus in processionem per urbem profectis) adesset; cumque is aliquem, qui lumen, vas et alia ministraret, perquireret, continuo duo adolescentuli egregia forma, quos ille novitios ex habitu arbitrabatur, adfuere illique ministrarunt; peractaque phlebotomia disparuerunt.
[7] [et in morte et post mortem Mediolani.] Denique sanctus vir assiduis macerationibus confectus, cum pelle tantum et ossibus constare videretur, IX kal. novembris obdormivit o in Domino anno salutis 1506. In quo tumulando aliud mirum contigit: nam quo magis corpus illius in eandem cæterorum fratrum conabantur inferre sepulturam, eo immobilius et gravius videbatur, ut propterea in privato tumulo supra terram illud condere coacti fuerint. Quo tempore per diem et noctem innumera languentium multitudo ad sacrum cadaver cucurrit, multis sanitatem referentibus, campanis ecclesiæ Servorum sponte sonantibus p. Corpus adhuc integrum in æde Servorum servatur; ad quod hac die venerandum tota pene civitas Mediolanensis confluere et vota nuncupare solet. Hæc Philippus.
[8] [Publicis donatur honoribus.] Ejus vero imago, quam Ticini et alibi depictam vidimus, adinstar religiosi viri poterit effingi, qui pelle tantum et ossibus, macie consumptus, apparet, genibus flexis orans, capite radiis circumfuso. Ejus dies festus in diem 24 octobris sui obitus colendus esset; cum tamen a patribus ad majorem beati gloriam et piorum devotionem dominica quarta ejusdem mensis ritu solemni celebratur, [modo autem dominica infra octava S. P. N. Philippi q.] In cujus etiam honorem cecinit quidam r hoc elegans hexastichon:
Angelus est nomen: mirari desine, si re
Ipsa actus fuerint angelicique modi;
Si botrum viti copulat; si cernitur orans
Elatus terra, unde parabat iter;
Si adsunt cælicolæ ægroto, et (mirabile dictu)
Tympana sponte sonant, ipso obeunte, sua.
ANNOTATA.
a De Gianio ejusque fontibus dictum in Commentario prævio num 3. Pleraque quæ deinde tradit in eodem Commentario explicuimus et ad chronologiam exegimus; lacunæ quoque, quantum fieri licuit, suppletæ.
b Modo narravit Gianius miserum finem Petri Novelli de Tarvisio, qui præ regnandi libidine, expleto vicarii generalis Congregationis Servorum magistratu, religionem suam contempserat. Verum hæc ad nos nihil.
c Intelligit annum 1506; et quidem, ut ostendimus, recte.
d Afri eodem plane sensu utebantur vocabulo puer, junioribus clericis et monachis pueris parvulis et infantulis appellatis: de qua re scripsereplures quos indicat Franciscus Cancellieri [Dissert. sopra due iscriz. delle mart. Simplicia ed Orsa, pag 59 et seqq.] , ipse decessoribus uberior. Adhuc anno 1595, ut liquet ex sapientissimis comitiorum Butriensium de novitiatu legibus, plerique novitii Servorum sedecim nati non erant annos [Gianius, Cent. IV, lib. V, cap. IX, tom. II, pag. 301.] .
e Crediderim potius has tabulas dicatas fuisse in honorem B. M. V. aut alius cælitis, cujus opem infirmis apprecabatur B. Joannes; deinde vero, fama et, quam vocant, traditione omnia commiscentibus, has tabulas habitas fuisse ipsi beato viro oblatas. Vide tamen Albericium.
f Recte dicitur Mediolanum versus profectus esse, quum iverit Cavacurtam; quamquam Mediolanum non peteret, sed Cavacurtam cogitaret; ubi sat diu constitit. Verum priusquam illi se daret itineri, plures annos vixit Corvariæ; quemadmodum in Commentario docuimus num. 24 et seqq.
g De hujus tunicæ veneratione vide Commentarium num. 41 et seq.
h De his sacculis dictum in Commentario num. 46.
i De Piceleonis parthenone dictum in Commentario num. 30.
k Intelligitur Ferrarius; de quo dictum in Commentario num. 3.
l Teste Paleario, nomen beati Joannis Angeli tulit hæc cella, donec destruenda visa est, quo locus amplior fieret ædificando novitiatui.
m Vide annotatum g.
n Hyppolytus Porrus in beati gentilis sui Vita testem invocat Paulum Bignami, egregiæ bonitatis virum et Laudensem archidiaconum, qui narraret et ad jusjurandum interponendum paratus esset se ex testibus de visu audivisse B. Joannem non raro in ecstasin fuisse raptum et de terra sublatum in aerem.
o Febri sublatum fuisse volunt vulgo: ipsi viderint unde perspectum id habeant et qua ratione id temporis phlebotomia morbis illius medicina esset.
p Vulgare miraculorum genus in Actis sanctorum non coævis.
q Garbius hanc inseruit sæculo XVIII parenthesim. De universa hujus festi ratione dictum in Commentario num. 37, 38 et 49.
r
Hæc carmina leguntur apud Ferrarium, in Catalogo Sanctorum Italiæ ejusque videntur esse fœtus. Subjecit enim similia disticha Vitis seu Elogiis aliorum quoque ordinis sui sanctorum; non indicans auctorem neque innuens ea sui styli non esse. Cæterum si alius sint, habendi forent tamquam antiquissimus (qui notus sit fons) miraculorum fere omnium quæ in Vita leguntur. In Catalogo generali Sanctorum edidit hæc alia duo carmina:
Angele dive, tuum (multis medecina) cadaver
Mirandum tumulo non potuisse capi!
Alia multa deinceps de B. Joanne Angelo conditi versus: verum hi jam satis superque.
CATALOGUS MIRACULORUM
post obitum,
Collectore Gregorio Milanesi.
Joannes Angelus Porro, presb. conf. ex ord. servorum B. M. V. Mediolani (B.)
a
AUCTORE MILANESIO.
[1] [Corpus incorruptum.] Primum miraculum. Corpus beati, licet non exenteratum, nec balsamis conditum, post bina et ultra sæcula ab ejus obitu qui contigit anno 1496 (immo 1506), integrum usque in præsens in omni sui parte, incorruptum ac flexibile conspicitur et perseverat b.
[2] [Puerpera liberata;] II. Livia Orsina Ceresa cum ob fœtum, in utero mortuum ac per transversum manentem, parere neutiquam posset, audiens non alia via quam per chirurgicam operationem imminentem mortem evitari posse, jamque pro hujusmodi effectu fuerat per alterum ex ejus filiis accersitus chirurgus, petit ad se deferri reliquiam superioris tunicæ, vulgo tonachino sive mantello, beati Joannis Angeli; qua posita super ejus ventre, statim fœtus ad naturalem redit figuram, et intra breve temporis spatium illum feliciter enixa est c. [Die 2 februarii anni 1684.]
[3] [hydrops sanata;] III. Joanna Angela Ceresa, puerula annorum septem, incurabili hydrope laborans, cum per sex menses frustra ab humanis remediis auxilium quæsivisset, a medicis jam derelicta, adveniente die festo beati, enixe petiit ut perduceretur ad altare, ubi requiescit illius sanctum corpus; illuc autem cum pervenisset, recepta benedictione cum reliquia præfatæ tunicæ beati, instantanee corporis detumescentia evanuit, et ab hydrope perfecte sanata remansit d. [Anno 1681.]
[4] [præceps restituta;] IV. Anna Ceresa, præceps ruens de scala domus paternæ, per tres integras horas humi exanimis jacuerat, itaut ab adstantibus communiter pro mortua haberetur, benedicta cum supradicta reliquia beati, eaque super ejus corpore relicta, statim ad vitam rediit, moveri cœpit et sana et incolumis surrexit e. [Die 15 februarii anni 1687.]
[5] [timores pulsi;] V. Julius Cæsar Draghetti, puerulus trium circiter annorum, subito ingentique timore perculsus, in varios incidit morbos cum gravissimis symptomatibus; delatus ad altare beati et benedictus cum dicta ejus reliquia, perfectam in instanti adeptus est sanitatem f.
[6] [iliaca passio sublata;] VI. Joannes Baptista Cattaneus acerbissimis doloribus cholicis vexabatur, ac inverso fibrarum intestinorum motu g, stercora de ore evomebat; nuncupans votum ad beatum, qui ei apparuit, et benedictionem elargitus fuit, illico perfectæ restituitur sanitati. [Anno 1658.]
[7] [puerpera et filius mortuus servati;] VII. Lucretia Bolognesi filium pepererat mortuum; sed perseverantibus adhuc post partum doloribus, efflagitavit benedictionem cum dicta reliquia beati; quam cum accepisset, dolores statim recesserunt. Erecta autem ex hujusmodi recepto miraculo in majorem spem, jussit ut cum eadem reliquia mortuus etiam filius benediceretur: quo facto incontinenti ille ad vitam fuit revocatus.
[8] [febris abacta;] VIII Hyacinthus Regaldi pharmacopola, maligna febri ad ultimam vitæ periodum reductus, abjecta ex medicorum judicio quacumque recuperandæ ab humanis remediis sanitatis spe, votum fecit ad beatum, et recepta benedictione cum dicta ejus reliquia, sanus protinus evasit. [Anno 1686.]
[9] [cholici dolores amoti;] IX Theresia Palazzi, cholicis doloribus dirissime cruciata, nervisque in toto corpore contractis ad motum prorsus impotens facta, per mensem cum dimidio immobilis in lecto perseverare coacta fuit, recepta benedictione cum dicta reliquia beati, illico dolores evanuerunt; et sana e lecto prosiliens, per domum expedite deambulavit. [Anno 1688.]
[10] [fluxio tibiæ curata;] X. Sebastianus de Sotis sinistram tibiam ob fluxionem, enormi associatam inflammatione, ad motum prorsus inutilem et ineptam gestabat; ideoque lecto continuo per duos menses adhæserat. Cum advenisset dies festus beati, curavit adferri ad ecclesiam Servorum B. M. V.; ubi se commendans patrocinio beati, de repente sanum se esset comperit, ac propriis pedibus domum reversus est. [Anno 1676.]
[11] [cholica et dysuria curata;] XI. Frater Carolus Andreas Vignadotti, ordinis Servorum B. M. V., ob crudelissimam cholicam affectionem urinam emingere haud poterat; et dolorum acerbitas ita aucta postmodum est, morbique sævities adeo incruduit, ut contractus in toto corpore movere se non posset. Postquam vidit omnia humana præsidia adhibita incassum cessisse, medicis de ejus salute prorsus desperantibus, ad beati intercessionem habuit recursum; et benedictus cum memorata ejus reliquia, perfectam sanitatem in instanti adeptus fuit. [Mense februario anni 1680.]
[12] [febris et diarhea depulsa;] XII. Carolus Franciscus Maria Allegrini, gravissimam acutamque febrim patiens cum diarrhea, amissaque jam per vigintiquatuor et ultra dies loquendi facultate, omnique corporis motu destitutus, morti proximus videbatur. Nuncupato autem per ejus genitricem voto ad beatum, applicataque sæpedicta ejus reliquia super illius capite, perfecte sanus illico e lecto consurgens, cibum sumere voluit.
[13] [hæmoptysis cohibita;] XIII. Melchior Colli, disruptam in pectore venam gerens, per sex integros menses magnam sanguinis copiam de ore evomuit; cumque extremis jam ecclesiæ sacramentis munitus, mortem sibi imminere animadverteret, ad beatum viva fide se convertit; et recepta benedictione cum relata ejus tunica, sanguinis vomitus statim cessavit, ægerque integra sanitate donatus fuit. [Anno 1686.]
[14] [febris curata;] XIV. Teresia Pirella, tertiaria sancti Francisci, magna febri ultra quadraginta dies detenta, nihil proficientibus adhibitis medelis ac propinatis pharmacis, fuerat per medicos ejus salus proclamata, et jam ad mortem ecclesiæ sacramentis munita fuerat. Beati patrocinio ex corde invocato et benedicta cum ejusdem tunica, statim placido somno correpta remansit. In somniis autem apparuit illi beatus, qui propriam vestem supra eam imponens, sanam futuram prænunciavit; prout illico expergefacta, e lecto sana surrexit.
[15] [mulier gravida restituta] XV. Magdalena Bre, in utero gerens, toto erat corpore contracta, ac maligna febri prope mortem ægrotabat; ita ut vi cogeretur os apertum detinere h, ne ex negata respiratione fœtus in utero periret. Jamque promptus aderat chirurgus, qui eam, statim ac animam exhalaverat, ferro secaret, et fœtum, si possibile esset, vivum extraheret. Benedicta cum toties dicta tunica beati, instantanee motum recuperavit, et intra breve spatium sana de lecto surgens, ministeriis domus vacavit.
[16] [puerpera liberata;] XVI. Clara Mella, per tres dies ac noctes partus doloribus exagitata, fœtum in lucem edere nequaquam poterat; et chirurgus, qui fuerat vocatus, jam vi illum extrahere paratus erat. Petiit ac obtinuit benedici cum dicta beati tunica, et confestim filium feliciter peperit.
[17] [claudus sanatus;] XVII. Honuphrius Bossi, puer annum agens decimum primum, a nativitate claudus, audiens missæ sacrificium ad altare beati, ibique ejus patrocinio implorato, sanatus perfectissime remansit, et in signum tanti miraculi fulcra, quibus utebatur, ibidem reliquit.
[18] [dysuria curata;] XVIII. Margarita Perega virgo, humido frigidoque humore intra vulvam cruciata, a quo non tantum acerbissimi oriebantur dolores, sed etiam atrox urinæ retentio; cumque chirurgos ab hujusmodi pessima affectione ipsam humanorum remediorum præsidiis vindicare desperare audivisset, petiit et recepit benedictionem cum prædicta tunica beati, et illius intercessionem ferventer apud Deum imploravit; quo facto, in instanti sanam se esse cognovit. [Die 10 octobris anni 1687.]
[19] [puer a morbillis sanus factus.] XIX. Marcus Antonius Quinzani, puer duorum circiter annorum ætatem non excedens, morbillis i graviter ægrotabat, et per duodecim dies clausos oculos detinere coactus fuerat; tandem altero aperto, vidit genitrix quod morbilli, etiam intra oculos oborti, infelicem puerum omni videndi facultate orbabant. Cumque medici, quibus commissa fuerat ægri pueruli cura, de ejus cæcitate debellanda prorsus desperarent, jussit eadem genitrix ut supra pectus ægrotantis imponeretur tunica beati; quo statim peracto, dum benedictionem cum dicta reliquia recipiebat, eodem in instanti non solum visum perfecte recuperavit; verum etiam a morbillis omnino sanatus ac liberatus permansit.
ANNOTATA.
a Catalogum hunc desumpsimus ex Summario super dubio de signanda introductionecausæ. Huc ille illatus ex Libro gratiarum ad intercessionem beati receptarum, composito per R. P. Gregorium Milanesi ordinis Servorum B. M. V., ut ex annotato c colligere erit. Primum tamen miraculum ex hoc libro non repetitum. Cæterum in Catalogo illo duæ distinguendæ partes, altera quinque priora complectens miracula, altera reliqua. Hoc autem inter utramque intercedit discrimen, quod prior pars ita instructa est testimoniis ut aliquando ad canonizationem promovendam valeat; altera nude ad comprobandum B. Joannem Angelum a populo jam pridem coli instituta est: quocirca quinque priora miracula suis stipantur probationibus; cætera nude recitantur ex codice P. Milanesi, cui publica nequaquam inerat auctoritas. In Catalogo miraculorum nuspiam anni adscripti erant. Eos hic adjecimus ex capite XXIII Vitæ italicæ B. Angeli, scriptæ ab Alevazolio.
b In Summario hæc continenter subjiciuntur huic miraculo testimonia: Deponunt de insigni et stupendo hoc miraculo unanimiter testes in processu examinati, et signanter testes III (R. D. Antonius Ceresa, præpositus collegiatæ ecclesiæ S. Thomæ in Terra Amara Mediolani ætatis annorum 57, quo nullus testis acrioris judicii auditus fuisse videtur), VI (Joseph Benalea, regius syndicus fiscalis Mediolani ætatis annorum 81), X (Comes Joannes Raymundus Marlianus ex sexaginta decurionibus civitatis Mediolani ætatis annorum 60, passim testis prudentissimus), XI (Julius Cæsar Pitius, jurisconsultus, annorum 58, testis valde accuratus) et XII (Bartholomæus Curti, doctor physicus, ætatis annorum 62, qui se pium B. Joannis Angeli clientem professus est), omnes de visu et certa scientia juxta articulum 32 (interrogatorii); et clarius justificatum remanet ex judiciali visitatione et descriptione ejusdem corporis, de qua dicto processu, et ex relationibus plurium medicorum et chirurgorum adhibitorum in dicta visitatione pro recognoscendo eodem corpore, quæ registratæ fuerunt in supradicto processu. Benedictus XIV [De Serv. Dei Beatif. etc. lib. II, cap. XXIV, num. 182.] ad hæc animadvertit sequentia: Occasione processus super cultu immemorabili, facta est recognitio corporis servi Dei, Beati nuncupati, licet id ex alibi dictis non esset necessarium, cum in processu super cultu immemorabili sufficiat recognitio sepulcri ab extra. Provide tamen id factum est, cum postulatores contendant illud integrum permanere et incorruptum incorruptione quadam mirabili, prout etiam periti retulerunt: quod an subsistat judicium erit loco et tempore sacræ congregationis. Nondum hac de re, nec de sequentibus miraculis judicium latum, monuimus in Commentario.
c Subjiciuntur huic miraculo probationes sequentes in Summario: Recensent hujusmodi manifestum miraculum testis III (R. D. Antonius Ceresa, supra laudatus), filius præfatæ Liviæ juxta articulum 33, de visu; et testis XVIII (R. D. presbyter Leopoldus Ceresa, magister chori ecclesiæ collegiatæ S. Mariæ Scalensis, ætatis annorum 48), alter filius ejusdem Liviæ, de auditu a matre et fratre respective, idemque miraculum descriptum invenitur inter alia collecta in libro gratiarum ad intercessionem beati receptarum composito per patrem Gregorium Milanesi ordinis Servorum B. Mariæ Virginis et compulsato in processu. De P. Milanesi vide Commentarium, num. 32.
d Addit Summarium ad hoc miraculum: Hujusmodi miraculum de visu narrat testis III (Antonius Ceresa, vide annotatum b) juxta art. 33, et legitur etiam in dicto libro gratiarum (P. Milanesi) compulsato etc.
e Adduntur post hoc miraculum in Summario sequentia: Testantur de hoc miraculo bini germani fratres sanatæ (Antonius et Leopoldus Ceresa, vide annotatum c) de visu; qui sunt testis III et testis XVIII juxta articulum 33 et legitur etiam in dicto libro gratiarum (P. Milanesi), compulsato etc.
f Refert dictum miraculum de auditu a matre ipse sanatus testis XXIII (Julius Cæsar Draghetti, jurisconsultus, ætatis annorum 50.) Ita Summarium; in quo, quod ad sequentia miracula spectat, hæc deinde inseruntur: Sequuntur alia miracula descripta in citato libro gratiarum beati compulsato etc. Hæc in lucem dedit Augustinus Alevazolius cap. XXIII Vitæ italicæ B. Angeli Porro. Arbitrati non sumus operæ pretium esse ea huc transferre.
g Vulgo iste morbus, nomine saltem, satis notus, scilicet Miserere mei, iliaca passio, volvulus etc. In implexo ileo constat.
h Absurda ratio: verum hinc saltem constat quæ illo ævo esset conditio rei medicæ.
i Morbilli seu pusulæ rubentes ægritudo puerilis est, nota quam maxime. Gallice la rougeole.
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 24. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 24. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.