26. September

DIES VIGESIMA SEXTA SEPTEMB.

SANCTI, QUI VI KAL. OCTOBRIS COLUNTUR.

Sanctus Callistratus martyr, probabilius Bysantii in Thracia.
Sancti socii XLIX, milites & martyres, probabilius Bysantii in Thracia.
S. Cyprianus episc. M. prope Nicomediam in Bithyn.
S. Justina virgo M. prope Nicomediam in Bithyn.
S. Theoctistus sive Theognitus M. prope Nicomediam in Bithyn.
S. Magignus martyr
S. Nabor martyr
S. Faustinus martyr
S. Senator
S. Eusebius Papa Conf., Romæ.
S. Eusebius Episcopus Conf., Bononiæ in Italia.
S. Amantius presbyter Conf., Tiferni in Umbria.
S. Vigilius episcopus Brixiensis, in Longobardia.
S. Nilus abbas, Cryptæ Ferratæ in agro Tusculano Italiæ.
S. Joannes de Meda presbyter, & primarii Ordinis Humiliatorum fundator, Mediolani in Insubria.
B. Lucia Virgo, tertii Ordinis S. Francisci, Salerni in regno Neapolitano.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Elvanus episcopus in Anglia refertur ad hunc diem in posteriore editione anni 1640 Martyrologii Anglicani. De eo apud nos actum est cum priore Martyrologio ad diem, quo in Supplemento Operis magis examinari poterit, quam initio fecit Bollandus, an de legitimo cultu satis constet,	I Januarii.
S. Wulsinus, sive Wlsius, ex abbate Westmonasteriensi episcopus Schireburnensis, refertur hoc die in Martyrologio Anglicano, & apud Ferrarium, ubi Vulfius nomen exprimitur, & solum abbas dicitur. Vita data est ad	VIII Januarii.
B. Rabani Mauri, archiepiscopi Moguntini, meminit hoc die Ferrarius. Vita data est ad	IV Februarii.
S. Davidis archiepiscopi translatio memoratur in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum, poniturque in Menenia, ut jam indicatum est in S. Davide archiepiscopo Menevensi in Wallia, de quo actum ad	I Martii.
Walterus Quercetanus, abbas Viconiensis, Ord. Præmonstratensis, ut Beatus ad hunc diem refertur a Rayssio in Natalibus Sanctorum Belgii. Vide dicta in Prætermissis ad	XV Martii.
S. Orientii Ausciensis episcopi reliquiarum aliquot translatio memoratur in Martyrologio Hispanico. Vita S. Orientii data est ad	I Maii.
SS. Fausti martyris & Basillæ Virginis martyris corpora hoc die anni 1658 translata sunt Bajocis in Gallia, corpusque S. Fausti depositum est in ecclesia cathedrali, S. Basillæ in ecclesia Religiosarum Misericordiæ sive valetudinarii publici Bajocensis. Corpus S. Basillæ inventum est in cœmeterio S. Cyriacæ cum signis virginitatis & martyrii anno 1654; & cum martyrii signis ex eodem cœmeterio extractum erat corpus S. Fausti. Translatio solemniter Bajocis facta est, ut ex variis documentis didicimus; sed gesta eorum in vita & tempus martyrii ignoramus: neque enim dici potest, cujus Basillæ sit corpus, aut cujus Fausti, si nomina ipsa fuerint inventa, & non imposita. S. Basillæ nomen videtur inventum, eaque de causa fuit picta cum corona in capite, quemadmodum etiam dicitur ægræ moribundæ bis apparuisse cum corona in capite, & cruce in altera manu palmaque in altera. Hæc etiam ægra paulatim sanata asseritur, postquam sumpserat jusculum, cui dens Sanctæ fuerat intinctus. Initio creditum fuit, esse S. Basillam, quæ colitur 20 Maii, & hoc die fixa fuit festivitas. At post diligentius examen deposita est ea opinio. Poterit iterum examinari, si videbitur, in Supplemento ad	XX Maii.
S. Amphibali translatio annuntiatur in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Additur quidem ibidem episcopi. Verumtamen non dubitamus, quin designetur S. Amphibalus clericus & martyr, cujus Acta una cum Actis S. Albani martyris data sunt ad	XXII Junii.
S. Martialis episcopi meminerunt additiones Mss. Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Plurimi sunt illius nominis Sancti, inter quos aliqui episcopi. Si designetur reliquis celebrior Martialis Lemovicensis, de eo actum est ad	XXX Junii.
B. Godeliva, uxor S. Bertulfi conf. in Gistele prope Brugis. Ita Mss. additiones Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Nimis liberaliter Sanctus vocatur Bertulfus, de cujus cultu non constat. De S. Godeleva fuse actum est ad	VI Julii.
S. Claræ canonizatio ad hunc diem refertur in Florario Ms; ut in Bulla ipsa videri potest, data in Commentario Vitæ prævio ad	XII Augusti.
Eusebius Emissenus, ut Beatus ponitur in Florario Ms.; sed ex errore, ut jam observatum est in Prætermissis ad 14 Augusti, ubi similiter ob varios Eusebios illo die, sicut & præsenti, in Fastis occurrentes, adoptatus fuerat a martyrologo particulari. Vide igitur dicta ad	XIV Augusti.
S. Luxorius M. in Sardinia hodie recurrit in variis Apographis Hieronymianis, legiturque in Appendice Adonis. Acta data sunt ad	XXI Augusti.
S. Apollinarii martyris meminit Galesinius, eumque ponit Romæ, nihil laudans, nisi codicem Ms. Verum, cum Baronius de illo non agat, suspicamur Apollinarium a die suo, & forte etiam a loco martyrii avulsum. Verisimiliter Apollinaris, de quo ex Hieronymianis jam agam, occasionem errori dederit. Apollinaris episcopi mentio fit in Apographis Hieronymianis ad hunc diem, dubitatque Florentinius in Annotatis, quis sit ille Apollinaris. In textu dato a Florentinio legitur: Arvern. dep. Apollinaris. Clarius in codice Corbeiensi: Arvernis depositio Apollinaris episcopi. In Epternacensi ad hunc aut præcedentem diem: Arvernis Apollinaris episcopi, uti etiam habet codex Richenoviensis. Arvernis etiam Apollinarem memorant Labbeanum & Augustanum Martyrologia, Gellonense mendose Aurelianis. Idem Apollinaris est in vetustissimo apud Martenium & in Autissiodorensi, imo & in Morbacensi, etsi ibi legatur Arvernis Apollonii. Idem est in Appendice Adonis, apud Grevenum, Canisium, Ferrarium, & in Florario Ms. Nequeo dubitare, quin designetur S. Apollinaris Sidonius. Etsi enim ejus filius Apollinaris deinde etiam episcopatum Arvernensem sive Claromontanum obtinuerit, non iis tamen fuit moribus, ut famam sanctitatis aut cultum sit consecutus. De Sidonio actum	XXIII Augusti.
S. Ægidius abbas ad hunc diem refertur in Martyrologio impresso Carmelitarum. Acta S. Ægidii illustrata sunt ad	I Septembris.
Eutropia vidua annuntiatur apud Castellanum. Vide dicta de illa in Prætermissis ad	XV Septemb.
De S. Albina V. M., quæ hoc die colitur, breviter actum est una cum S. Paxentio ad	XXIII Septembris.
Thevuanus abbas memoratur hodie apud Camerarium in Menologio Scotico. Vide dicta de eo in Prætermissis sub nomine Theunanus, ut alias scribitur, ad	XXIII Septembris.
S. Chrysonis martyris Calari in Sardinia meminit Martyrologium Mediolanense. In Annotatis vero ait auctor, se illa habere ex tabulario Patrum Capucinorum in oppido Tradati ditionis Mediolanensis. Apud laudatos autem Capucinos magna pars corporis S. Chrysonis, effossa Calari ex basilica Constantiniana S. Saturnini martyris, haberi dicitur. Verum de gestis aut martyrio S. Chrysonis nihil hactenus nobis innotuit; nec satis distincte exponitur, utrum nomen Chryson fuerit Martyri proprium, an post reliquiarum inventionem impositum.
Henricus, ex doctore conversus Cisterciensis, celebratur a Bucelino cum titulo Beati, sed sine indiciis cultus publici.
Aymo vel Haymo, monachus in Sabiniaco, Ordinis Cisterciensis, memoratur in impresso dicti Ordinis Kalendario, jam ex aliis Fastis insertus Prætermissis ad 30 Aprilis, & ad 1 Maii, remissusque ad hunc diem, ut inter Sanctos aut Beatos de eo ageretur, si certiora publici cultus reperirentur indicia. Verum ea non invenimus.
Odanus monachus Cisterciensis, ac deinde archiepiscopus Armachanus, si credimus Chrysostomo Henriquez, apud hunc annuntiatur ut Sanctus, apud Chalemotum ut Beatus. Apud Manricum in Annalibus Cisterciensibus ad annum 1186 cap. 1 num. 10 satis insinuatur, ipsum Henriquezium nescivisse, quid scriberet ex Philippo Seguino. Certe non agitur de archiepiscopo Armachano, cum a Seguino vocatus fuerit Ardinacensis aut Ardinachensis, ut videatur designari episcopus Ardachadensis, qui suffraganeus est archiepiscopi Armachani. Inter Ardachadenses autem episcopos apud Jacobum Waræum pag. 85, exeunte seculo XI & ineunte XII, sedit Adamus Christiani successor, qui Odanus esse potest. Hic autem a Seguino vocatur, vir doctus, sanctus, & in rebus ecclesiasticis apprime versatus. Verum ex ejusmodi verbis nequit probari sanctitas cultu ecclesiastico probata: neque tamen plura affert ad eam probandam Henriquez, apud quem sequitur Henricus Cisterciensis in Germania, & Anna de Villaroel monialis Abulensis, sed similiter cultu carentes.
Honoratus a Champigneyo, vir præstantissimus ex Ordine Capucinorum, cum titulo Beati memoratur in Martyrologio Franciscano Arturi a Monasterio, & sine illo titulo a Fortunato Huebero. In elogio, quod eidem in Annotatis primus contexuit, dicitur obiisse anno 1624 apud conventum Calvi-Montis in Bassiniaco, … ubi, inquit auctor, signis admirandis relucet, & pia fidelium veneratione colitur. Hæc verba, quæ cultum privatum videntur indicare, non publicum, fecerunt, ut diligenter inquirendum censuerim, an cultu ecclesiastico gaudeat laudatus Honoratus. Petitum omnino fuit per litteras Ludovici XIII Franciæ regis, datas anno 1637, editasque in Bullario Capucinorum tom. 5 pag. 26, ut summus Pontifex examen causæ Honorati suscipere vellet. At non inventio, quid Urbanus VIII, qui tunc S. Petri cathedram administrabat, ad litteras regis responderit. Quare aut causa Honorati non fuit Romæ suscepta, aut saltem non multum promota, & in laudato Bullario, quod anno 1748 impressum est, memoratus Honoratus, religiose sine ullo alio titulo vocatur, Fr. Honoratus, ex illustri familia Bouchart, de Champigny. Plures alii virtutibus illustres, quos beatos suo more vocat Arturus; ibidem videri possunt, cum non proferat indicia cultus publici, excepta tamen B. Lucia, de qua hodie agemus.
S. Devotæ meminit Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani, ponitque eam in Auxitana provincia; & ex eo Arturus in Gynæceo, ubi existimat, eamdem esse cum ea, de qua actum est ad 27 Januarii. Fieri etiam potest, ut ex Doda, quæ in Auxitana provincia colitur, & in titulo, Actis Mss. & officio Ms. apud nos præfixo, hoc die coli dicitur, Devotam fecerit Saussayus. Quidquid sit, Devotam illam apud alios non invenimus; nec Saussayi assertis multum confidimus. Ceterum plures memorantur in Gynæceo mulieres, tamquam Beatæ; sed cultu videntur carere omnes, exceptis S. Justina & B. Lucia, de quibus agimus.
Meginhardus aut Meginherus, abbas Hertsfeldensis in Germania, memoratur hodie apud martyrologos Benedictinos, Menardum, Wionem, Bucelinum, & Dorganium. His accessit Ferrarius in Catalogo Generali, Mabillonius in Actis Ordinis sui Benedictini, texens eidem elogium cum titulo Beati Sec. 6 part. 2 pag. 137. Plerique scriptores laudati Beatum vocaverunt, aliqui Sanctum, sed nullus vel minima publici cultus protulit indicia; neque ulla nos invenimus. Mabillonius quoque in Annalibus postea scriptis, ubi mortem Meginheri refert tom. 4 pag. 596 & 597, ab omni titulo Beati aut Sancti religiose abstinet. Apud Gelenium memoratur, ut venerabilis Meginherus.
Translatio miraculosæ imaginis beatæ Virginis Mariæ memoratur in Martyrologio Mediolanensi, Castelleti prope oppidum Abbiati in ditione Mediolanensi.
Parmæ dedicatio ecclesiæ Cathedralis annuntiatur apud Ferrarium. In Monte Vici dedicatio ecclesiæ majoris apud eumdem.
Guarinus, aut Warinus, ut loquuntur Germani, abbas, ut Sanctus hodie annuntiatur Corbeiæ in Saxonia apud Castellanum in Supplemento Martyrologii universalis. At non nisi unicum sanctitatis Warini indicium reperire potui, illudque minime sufficiens. Nimirum ex litteris, anno 1686 ad Papebrochium datis, recitatisque in S. Altfrido episcopo ad 15 Augusti, intelligimus, in ecclesia Corbeiensi haberi statuam Warini abbatis cum inscripto titulo S. Warini. At in eadem ecclesia spectatur statua Ludovici Pii imperatoris cum eodem Sancti titulo. Quapropter, cum constet Ludovicum Pium non coli ut Sanctum aut Beatum, ex titulo statuæ adjecto cultum Warini abbatis colligere non possumus, neque eum Martyrologiis adscriptum ante Castellanum invenimus.
Jotaneus monachus ex Martyrologio Anglicano memoratur apud Ferrarium: sed neuter cultum probat; imo & in editione posteriore Martyrologii Anglicani Jotaneus omissus est: & licet in Scotia commemoretur, eumdem tamen non invenio in Menologiis Scoticis Dempsteri & Camerarii.
Hebba aut Hedda, abbas Medeshamstedensis, cum omnibus monachis suis occisus a Danis, cum iisdem memoratur hodie a Menardo, sed sine cultus indiciis. De illorum cæde consuli possunt Annotata Menardi, aut Annales Mabillonii tom. 3 pag. 176.
Imerii martyris sine aliis adjunctis mentio fit in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Non novimus, quis sit ille Ymerius, nec dubitamus, quin sit avulsus a die suo. Actum est de S. Hymerio episcopo ad 17 Junii; sed nescimus, utrum collector, multa miscere solitus, illum voluerit designare, an alium. Vox item dubie scripta est, potestque legi Yvierii aut Ynierii.
Pontius abbas Cluniacensis cum titulo Sancti ponitur in Ms. Kalendario abbatiæ S. Salvatoris Antverpiensis. Fuit quidem Pontius aliquis inter abbates Cluniacenses, sed huic titulus Sancti non congruit.
S. Epicharis martyr hoc die ponitur apud Galesinium; at sequenti apud Græcos & Baronium in Romano	XXVII Septemb.
S. Ripsime aut Ripsimia virgo, cum pluribus aliis passa in Armenia, ad hunc diem refertur in codice Usuardinon Hagenoyensi, & in Martyrologio universali apud Castellanum. Apud Græcos referuntur ad 29 & 30 Septembris, ut non videam, cur Castellanus non potuerit acquiescere Martyrologio Romano, in quo figuntur	XXIX Septembris
Arsima & mater ejus Agatha cum virginibus, ut habent Fasti Coptitarum apud Jobum Ludolfum hodie memorantur. Illas non novimus, nisi forte sint, ut suspicatur Castellanus, mox dictæ Ripsime ejusque sociæ, de quibus agemus ad	XXIX Septembris.
S. Meynulphi diaconi translatio est apud Grevenum, Canisium, & in Florario Ms. De S. Mainulpho, ut alias nomen scribitur, aut Magenulpho, jam mentio facta est ad 18 Januarii, ibique Vita promissa est ad	X Octobris.
B. Seraphini Ord. Capucinorum memoria Asculi in Piceno annuntiatur apud Ferrarium. At in Martyrologiis Ordinis Seraphici & Ordinis Capucinorum, editis a S. D. N. Benedicto XIV post Martyrologium Romanum, refertur ad	XII Octobris.
S. Justina V. M. qualemcumque cultum habet Aquisgrani in monasterio monialium hoc die, crediturque esse ex societate S. Ursulæ, ut habet Epistola olim Aquisgrano ad Bollandum data. Additur, nihil de illa haberi scriptum, sed ex relatione seniorum credi filiam regis Hungariæ. Magis verisimile est, unam esse ex Sociabus S. Ursulæ, & reliqua ignorari. Plura si quis suggeret, illa examinari poterunt, quando agetur de S. Ursula & sociis ad	XXI Octobris.
S. Gorgonii episcopi & martyris inventio & translatio apud Coloniam Agrippinam annuntiatur in auctariis Usuardi ex editione Lubeco-Coloniensi & Greveno, idemque memoratur in Martyrologio Germanico. Dicitur autem Gorgonius ille fuisse ex Societate S. Ursulæ, de qua agendum ad	XXI Octobr.
S. Englatius episcopus hodie annuntiatur in Scotia apud Thomam Dempsterum & Ferrarium. Ab aliis refertur mense Novembri, quo Officium de eodem præscribitur in Breviario Aberdonensi, ubi in titulo quidem abbas & episcopus in oratione solum abbas vocatur. Itaque de S. Englatio agendum ad alterutrum diem, quo Officium figitur,	III aut V Novembris.
Naldus aut Reginaldus, Piperni in ditione Pontificia defunctus, & Joffridus Blaves Barcinone, uterque Ordinis Prædicatorum, inter plures viros feminasque illustres, quos hoc die celebrat Jacobus Lafon in Anno Dominicano, nominantur Beati, quia illum titulum jam ab aliis datum invenerat auctor, quantum existimo, neque enim profert vel minima publici cultus indicia, neque ego alibi ejusmodi indicia reperio. Joffridum item Marchesius Beatum vocat, ubi cultus iterum examinari potest, ad	XI Novemb.
B. Josaphati, archiepiscopi Polocensis & martyris, festivitatem aliquando hoc die celebratam fuisse, habemus ex litteris anno 1693 ad Papebrochium datis. An etiamnum alicubi eo die colatur ignoramus: at certe memoria ejus modo est in Martyrologio Romano ad	XII Novembris.
S. Cuniberti episcopi Coloniensis ordinatio memoratur in Florario Ms. Celebratur natalis in Martyrologio Romano ad	XII Novembris.
S. Virgilii Salisburgensis episcopi meminit Canisius, & Ferrarius dicit translationem hodie celebrari. Natalis ab utroque & aliis indicatur ad	XXVII Novemb.
S. Joannes Theologus, sive Apostolus & Euangelista, celebratur hodie in Menæis & Menologiis Græcorum & Fastis Moscorum, & Armenorum, celebrique Officio colitur. In Fastis Copitarum ponitur ejusdem translatio corporis. Apud Latinos colitur	XXVII Dec.

DE SS. CALLISTRATO ET SOCIIS MILITIBUS QUADRAGINTA NOVEM MM.
PROBABILIUS BYSANTII IN THRACIA.

Sub Diocletiano.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu, Actis, loco & tempore martyrii.

Callistratus martyr, probabilius Bysantii in Thracia (S.)
Socii XLIX, milites & martyres, probabilius Bysantii in Thracia (SS.)

AUCTORE J. S.

De quinquaginta Martyribus, quos Græci ad XXVII Septembris memorant & Officio ecclesiastico colunt, ad hunc XXVI ita habet Baronius in Martyrologio Romano: [Callistratus & Socii MM. hoc die apud Latinos memorati,] Romæ sancti Callistrati martyris & aliorum quadraginta novem Militum, qui in persecutione Diocletiani, cum Callistratus insutus culeo, & in mare demersus, Dei ope evasisset incolumis, conversi ad Christum, cum eo pariter martyrium subierunt. Philippus Ferrarius ad eumdem diem hosce Martyres retulit, ac similiter Romæ annuntiavit. Elogium, quod prolixius contexuit, ex Actis desumptum est, eaque de causa necesse non est illud huc transferre. Galesinius ad eumdem diem sic habet: Romæ præterea sanctorum martyrum Callistrati & Sociorum centum octuaginta quatuor. Hic numerus non recte expressus est: nam multitudo quidem illorum, qui conversi dicuntur, ad eum numerum ascendit; sed non omnes sunt comprehensi & martyrio coronati. Quod modo spectat ad XXVI Septembris, ex sola inadvertentia a Galesinio & Baronio ad illum diem hos Martyres translatos puto, quandoquidem ad sequentem proprie spectent. Nos tamen sequimur Martyrologium Romanum, ut solemus: lectores tamen monemus, Sanctos sequenti die & passos dici, & apud Græcos coli.

[2] Certe ad XXVII Septembris memoria S. Callistrati & Sociorum martyrum Menæis Græcorum impressis, [apud Græcos XXVII Septembris,] utrique Menologio impresso, typicisque & Anthologiis inscripta legitur; uti & Synaxario Ms., quod olim fuit Sirmondi, aliisque Fastis Mss. Consentiunt etiam Fasti Moscorum: indeque colligo, antiquum esse apud Græcos sancti Callistrati cultum. Nam recentiores Græcos in Moscorum Fastis figuratis vix reperio. Elogia, quibus Græci Sanctos exornant, ex Actis desumpta sunt, ut ex collatione fit manifestum. Hac de causa ab iis recitandis abstineo: pauca tamen observabo ad ea, quæ minus recte in iis dicuntur. In Menologio Basiliano præter Callistratum annuntiantur milites centum octoginta quatuor, quod jam correxi in Galesinio. In Sirletiano primum conversi dicuntur quadraginta pro quadraginta novem, deinde alii centum octoginta quatuor pro centum triginta & quinque, & hi posteriores etiam obtruncati dicuntur, quod in Actis de solis prioribus asseritur. Hic etiam cum illis dicitur passus Marinus, qui post illos coronatus dicitur in Actis. In elogio Menæorum par est negligentia; nam quadraginta quinque primum conversi dicuntur, deinde alii centum octoginta quatuor, omnesque simul obtruncati.

[3] Accuratius tamen Martyrum numerus exprimitur in versiculis, qui in Menæis elogio præmittuntur, & in ipsa annuntiatione, [fuerunt numero quinquaginta,] quæ sic habet: Eodem die memoria sancti martyris Callistrati, & Sanctorum ejus Sociorum quadraginta & novem Martyrum. Tum sequuntur de Callistrato hi duo versiculi:
Τμηθεὶς ὁ Καλλίστρατος ἀυχένα ξίφει,
Στρατῷ συνήφθη καλλινίκων μαρτύρων.
Cæsus Callistratus collum gladio,
Exercitui adjunctus est gloriosorum martyrum.
In reliquos quadraginta novem hi sequuntur.
Δεκὰς τετραπλὴ μαρτύρων σὺν ἐννάδι
Διὰ ξίφους ἄθλησιν ἀθλεῖ τιμίαν.
Decas quadruplex Martyrum cum novem
Gladio certamen certat honorificum.
Dati versiculi etiam recusi sunt in Anthologio Græco, quod impressum est anno 1738, ibique annuntiatio eumdem exprimit numerum. Idem quoque numerus recte legitur in Synaxario Ms. Sirmondiano, in quo datur prolixum elogium Actis conforme.

[4] [Officioque coluntur a Græcis, & eis dicata fuit ecclesia.] De cultu S. Callistrati & Sociorum martyrum apud Græcos constat ex laudatis Menæis & Anthologio: nam utrobique Officium de ipsis præscribitur. In utroque Martyrum fortitudo, certamina & victoria generalibus verbis celebrantur, & plurimis quidem & magnificentissimis in Menæis. In his etiam iterata fit mentio beneficiorum miseris præstitorum. Cum generalia sint, priorem dumtaxat locum recito: καὶ νῦν πηγάζεις πᾶσιν ιἄματα, τοῖς τῷ ναῷ σου πίστει προστρέχουσι, καὶ τοῦς ἀγῶνάς σου ἐν αὐτῷ γεραίρουσι, καὶ τὴν σεπτὴν μνήμην σου, μακάριε, πανηγυρίζουσιν. Et nunc emittis fontes sanationum omnibus, qui ad ecclesiam tuam cum fide concurrunt, & certamina tua in ea recolunt, ac venerandam memoriam tuam celebrant, Beatissime. Ex toto Officio, quod magnificis titulis & elogiis plenum est, plane liquet, celebrem fuisse S. Callistrati cultum: ex adductis vero verbis ulterius liquet, Sancto ecclesiam fuisse dicatam, ipsumque miraculis claruisse.

[5] [Sancti non videntur passi Romæ,] Verum ex his necdum colligitur locus, quo S. Callistratus passus est, & deinde ecclesia honoratus. Si Acta sine ulteriori attentione inspicimus, Romæ passus dicitur num. 2, & in media Roma, ut dicitur num. 17, ecclesia S. Callistrato & Sociis ædificata est. At difficulter credere possum, S. Callistratum cum Sociis quadraginta & novem Romæ passum, ibique magnifica ecclesia honoratum; cum nullibi inveniam, Romæ umquam cultum fuisse, aut ibi exstitisse ecclesiam S. Callistrato dicatam. Neoterici quidem passim Romæ Callistratum cum Sociis figunt; sed alia etiam in Actis occurrunt, quæ faciunt, ut eorum opinioni nequeam assentiri. Malim ego Byzantii passum credere: nam hæc urbs, ubi amplificata est a Constantino, nova Roma aut Constantinopolis fuit vocata; deinde vero a Græcis medii ævi Roma plerumque dicebatur. Opinioni meæ favet patria Sancti, qui non fuit Carthaginensis, ut in Versione Latina apud Surium perperam legitur, sed Chalcedonensis, ut in apographo nostro Græco habetur. Dicitur autem cum omni cohorte Romæ fuisse, aut Romam venisse, dum tiro erat. At cohortem Chalcedonensium, aut in quam Callistratus Chalcedonensis paulo ante adscriptus erat, Romam venisse, nequaquam est verisimile, cum nulla tanti itineris, quod prolixissimum est inter Chalcedonem & Romam, allegetur ratio.

[6] At Byzantium & Chalcedon civitates erant vicinæ, solo Bosphoro Thracico diremptæ, [sed Byzantii, sive Constantinopoli.] ut vel Byzantii vel Chalcedone adscribi militiæ potuerit. Nam Græca vox γενόμενος ambigua est, potestque sic intelligi, ut Romæ, id est, Byzantii esset cum tota cohorte, quod ibi militiæ nomen dedisset, aut etiam quod eo cum cohorte venisset. Accedunt & aliæ rationes, nimirum quod dicatur num. 6 sacco inclusus marique injectus, adstante duce in littore. Hoc Byzantio congruit, ad mare sive ad Bosphorum sito; non æque Romæ, a qua multo longius mare est dissitum. Deinde de ecclesia S. Callistrati sic in fine Actorum loquitur auctor, ut videatur exstitisse, dum scribebat, ipsique perspecta fuisse. Sic enim habet: Et eis templum postea excitaverunt, cui pulchritudine sunt pauca similia: quod stat in media Roma, civitatum omnium maxime regia. Ita Metaphrastes, qui Romam non vocasset suo tempore civitatum omnium maxime regiam; sed haud dubie ita locutus est de Constantinopoli, ibique potius, quam Romæ, fuisse S. Callistrati ecclesiam, colligitur etiam ex verbis Menæorum, datis num. 4. Quapropter vix ullum mihi superest dubium, quin dictorum Martyrum palæstra sit figenda Constantinopoli, ut ipse cultus apud Græcos, cultusque defectus apud Latinos, abunde innuit, in Orientali ecclesia passos esse Sanctos.

[7] Acta Græca S. Callistrati & Sociorum martyrum, quæ habemus ex codice Medicæo bibliothecæ regiæ Parisiensis, [Acta Græce scripta a Metaphraste:] passim attribuuntur auctori Metaphrastæ. Allatius de Simeonum scriptis pag. 129, recitans hoc principium, Τὴν τοῦ Χριστοῦ ποίμνην. &c. de Metaphraste auctore consentit; nec ullam invenio rationem, qua communi opinioni me opponam. Edita sunt Latine apud Lipomanum & Surium. Cum autem Metaphrastæ auctoritas nequeat summa esse pro gestis seculi IV, etiamsi forsan Acta vetustiora secutus sit; satis mihi erit Translationem Latinam recudere, sed collatam cum textu Græco, & emendatam, ubicumque interpres a Græco contextu videbitur aberrasse. Vitia horum Actorum, quæ satis multa sunt, eorumdemque fidem reddunt dubiam, non quidem pro summa rei, sive de ipso Sanctorum martyrio, sed de pluribus adjunctis, in Annotatis breviter assignabo. Non omnia in Actis æque probabilia esse, agnovit Baronius in Annotatis ad Martyrologium his verbis: Insunt illis tamen nonnulla, quæ corrigantur. Plura etiam hæc essent, si martyrium Romæ esset figendum.

[8] Ceterum, quod spectat ad tempus martyrii, initio Actorum certamen Callistrati videtur figi non modo sub Diocletiano, [tempus martyrii.] sed etiam in generali persecutione. Attamen ubi comprehensio Callistrati primaque ejus cum tyranno verba num. 3 referuntur, magis innuitur persecutio particularis, quæ circa finem seculi III in milites præcipue sævire cœpit, ut narrat Eusebius lib. 8 cap. 4 & alibi. Hac igitur ex parte probabilius videtur, passum esse S. Callistratum cum Sociis ante finem seculi III aut certe ante annum 403, quo generalis persecutio mota est. Quapropter Sanctorum martyrium figo sub imperio Diocletiani, omisso anno, qui propius non innotescit.

ACTA
Auctore Simeone Metaphraste,
Ex editione Latina Lipomani & Surii, collata & variis locis emendata ex textu Græco.

Callistratus martyr, probabilius Bysantii in Thracia (S.)
Socii XLIX, milites & martyres, probabilius Bysantii in Thracia (SS.)

A. Sim. Metaphraste.

[Vehementia persecutionis contra Christianos sub Diocletiano:] Cum Christi gregem in dies multiplicari videret inimicus, in eum magno irruit furore, totum perdere cogitans. Improbis enim & agrestibus quibusdam lupis in eum immissis, Diocletiano, inquam, & Maximiano tyrannis, & bestiis potius, quam imperatoribus, acerbissime & crudelissime eum per illos laceravit. Tantum enim eis immisit impetum in Christianos, ut alia quidem parva & levi cura digna ducerent: hoc autem solum magnifacerent, Christianos omnes, si fieri posset, perdere funditus: & hoc opus fore sibi majori gloriæ putarent, quam alia omnia. Præsides itaque ab illis acerbiores mittebantur per omnes partes terræ, & edicta in omnem regionem, quæ parebat illorum imperio, pervadebant, quæ erant digna & mente imperatorum, & animo ministrorum. Sed non Christi ovibus erant perpetuo futuri superiores mali persecutores: qui enim eas emiserat in medium luporum, effecit, ut novo quodam modo superarent persecutores.

[2] [fides Callistrati a progenitoribus accepta.] Atque multi quidem alii & minis, & tormentis effecti superiores, ornati fuere corona martyrii: inter cæteros autem generosus quoque Christi miles, & qui viam pulcherrimam transegit martyrii, Callistratus: qui ortus quidem erat Chalcedone a, & relatus in numerum cohortis, quæ dicebatur Calendarum b. Cum esset autem Romæ cum tota cohorte, essetque recens electus, solus veluti quædam stella in nocte, in qua luna non lucet, gratum emittebat splendorem, Christi fide illuminatus, cum tenebris erroris detinerentur commilitones. Ejus enim ex parte patris progenitor c, nomine Neocorus, Pontio Pilato administrante Judeam, cum illuc venisset, & Christi viderat perpessiones, & audiverat divinam ejus resurrectionem: & cum perspexisset ea, quæ tunc facta sunt, admirabilia, accedit ad Apostolos, & se eis efficit notum, Christi fidem, veluti quippiam preciosum, mercatus. Deinde domum reversus, omnes, qui erant ei genere conjuncti, his bonis impertitur mercibus. Sic hujus hæreditatis fit successor Callistratus, & quæ est in Christum fidem ubique induxit, tanquam divitias, quæ non possunt surripi. Quamobrem cum evasisset suspectus militibus, diligenter observabatur ab eis, quidnam ageret.

[3] [Accusatus a commilitonibus & sacrificare jussus a duce,] Cum ergo una nocte eum e cubili surrexisse, & consuetas preces Deo fudisse adspexissent, ea duci exercitus Persentino d significant. Ille autem, eo statim accersito: Num, inquit, o Callistrate, vera sunt, quæ dicuntur a tuis commilitonibus? Is autem, Nescio, inquit, quidnam de me dicant: ego enim sum nullius mihi mali conscius. Ille vero jubet milites dicere. Ii autem: Jube, aiunt, eum diis sacrificare: & sic scies, quidnam sentiat, & quænam sit ejus religio. Statim autem jussus sic facere Callistratus: Ego, inquit, non didici diis sacrificare: sed potius Deo vero & vivo, qui omnia produxit ex nihilo, & hominem formavit terra: deos vero, qui coluntur a vobis, quos fabricatæ sunt manus artificum, sculptura & fusione elegantiam ac decorem eis largitæ, eos ego, cum non deos, sed esse dæmonia potius a divina didicerim Scriptura, ita nomino. Omnes enim, inquit, dii gentium dæmonia: &, Simulacra gentium, argentum & aurum, opera manuum hominum. Deo autem sacrificare sacrificium laudis, & reddere Altissimo vota, ab eadem rursus didici Scriptura. Atque si differentia quidem dogmatis esset mihi impedimento ad munus militare, consentaneum esset, & eos me juste deferre, & tuam magnificentiam diligenter audire delationem, & propterea quod non plene officio functus essem, me accusare. Sed cum nulla in re delinquam, quanam de causa ex eo solo, quod cum vestro dogmate non conveniam, & eis facile aures præbes, & me ducis in judicium?

[4] His ira repletus dux exercitus: Non est, inquit, [constanter respondet, & verberibus tentatur:] rhetoricarum nunc tempus orationum, sed tormentorum longe acerbissimorum, & suppliciorum terribilium, quæ brevi experieris, nisi mihi parens, diis sacrificaveris, quos & ipse adorat imperator. Neque enim ignoras, quam sim ego terribilis, ut qui solo adspectu & leonino rugitu e possim perterrere vel ante supplicia. Callistratus autem: Tuus, inquit, stridor, cujusmodicumque fuerit, terrorem affert ad breve tempus: est vero æternus stridor ille dentium, in quem valde horreo incidere, & vel sola terreor memoria. Dux autem exercitus, cum iram non posset cohibere, jubet eum a militibus extensum valide verberari. Ille vero etiam cum verberaretur, non emisit vocem dolentis: non ad movendam misericordiam aliquem edidit gemitum: sed perinde acsi alius tormentum sustineret, ipse psallebat, dicens: Juravi, & statui servare judicia justitiæ tuæ, Domine. Et rursus: Humiliatus sum valde: Domine, vivifica me secundum verbum tuum: & ne permittas, ut sim ludibrio huic viro pestifero: sed me confirma, o Domine, ut feram hæc tormenta, dans vires huic humili & imbecillo corpori, & animum efficiens fortiorem. Cum autem, dum multis horis verberaretur Martyr, ejus sanguinem instar fluvii defluentem adspexisset iniquus judex, jussit relaxari a tormentis, & dixit ei: Hæc sunt principia præmiorum inobedientiæ, Callistrate. Sapienter ergo tibi consulens, morem gere iis, quæ dico, ut ab iis, quæ adhuc te manent, libereris tormentis. Deos enim tibi juro, nisi imperatorio cedens decreto, eis sacrificaveris, tormenta corpus tuum perdent, & canes quidem sanguinem tuum lingent, leones autem tuas carnes edent. Generosus autem Callistratus: Spero, inquit, in Deum fortem, Deum viventem, quod ipse me extrahet ex ore leonis, & ex manu canum unigenitam meam animam. Sola f enim revera nunc in toto, qui tibi paret, exercitu, hunc Deum agnoscit. Verum in eo confido, quod non solam, sed cum pluribus aliis eam accipiet, eis quoque indita cognitione hujus sancti & adorandi nominis.

[5] His verbis magis irritatus illa bestia, jubet multas minutas testas substerni, [per testas tractus,] & Martyrem supinum super ipsas trahi, ut corporis plagis sic discerptis, dolorum esset sensus acrior. Hoc autem dicto citius effecto, jubet rursus infundibulum ori ejus immitti, & pelvim aquæ ei infundi, ut instar utris impleretur Sanctus. Postquam autem hoc supplicium fortiter sustinuit: Nisi mihi parueris, inquit judex, maris habebit te profundum. Clarum est enim, quod nisi te brevi de medio sustulero, alios quoque mihi perdes milites. Callistratus autem: Tibi quidem, inquit, o sceleratissime, magnæ est curæ, ut, qui est sub patre tuo diabolo, custodias gregem non diminutum: mihi autem in Deo spes est & fiducia, quod hunc acquiram Christo meo, & vera fide confirmabo, & in media hac civitate figam ejus ecclesiam g. Dux vero exercitus magis animo conturbatus: Impie tu, dixit, & infelix, mortis sententia tuo jam impendet capiti, & cogitas novam figere ecclesiam, & multos ex nostris ad Deum tuum adducere.

[6] [sacco inclusus mari injicitur, sed liberatur:] Hoc cum dixisset, jubet sibi afferri saccum, & in eum iniici Sanctum, & statim demitti in profundum maris. Ipse autem stabat in littore, nulli alii rem credens, nisi propriis oculis. Saccus vero, divina quadam providentia, impetu aquarum petræ, quæ in mari latebat, allisus, fuit disruptus, justo tanquam in ventre cœti, in eo orante. Erat autem omnino Deus admirabilium, sicut prius Jonam, ita ipsum quoque servaturus. Duo itaque delphini, tanquam jussi, adnatantes, cum Sanctum tergo excepissent, sublime tollunt: deinde ad littus accedentes, sensim & caute eum deponunt in terra h. Quo in loco sanctus Martyr opportune canens ea, quæ David: Veni, dicebat, in profundum maris: sed neque procella me obruit: neque laboravi clamans, dum orarem ad te, Domine. Quoniam celeriter meas audiisti preces, & ex vinculis inevitabilibus, & ex profundo infimo me abripuisti admirabiliter, ac præter opinionem: & sacco meo disrupto, circundedisti me lætitia.

[7] [quo miraculo quadraginta novem Milites convertuntur.] Sed hæc quidem sic canebat Athleta in voce exultationis. Multitudo autem militum obstupefacta eo, quod factum erat præter opinionem, protinus procidentes, Sancti pedes prehensabant, (erant autem numero quadraginta & novem) petentes liberari ab errore simulacrorum, & ad Christum adduci. Ecce enim, aiunt, cognovimus Deum tuum esse revera magnum, qui te vel ex profundo maris liberavit admirabiliter. Beatus autem Martyr: Meus, inquit, Dominus Christus non repellit eos, qui ad ipsum accedunt. Ille enim dicit: Venite ad me omnes, qui laboratis & onerati estis, & ego reficiam vos. Gaudete ergo & exultate, quoniam merces vestra copiosa est in cælis. Hæc cum dixisset, & manus ad cælum sustulisset: Domine, dixit, qui in cælis habitas, & humilia respicis, & permanes in secula: adspice ad hunc parvum tuum gregem, & conserva ab omni damno, tam bestiarum, quæ videntur, quam quæ sub adspectum non cadunt. Quoniam solus es glorificatus in secula seculorum, Amen.

[8] [Hi verberibus cæsi cum illo mancipantar carceri,] Postquam hæc fuerunt cognita duci exercitus: ad exercitum respiciens i, per lucidissimum, inquit, solem, hic est magnis repletus præstigiis. Nam & aquæ repressit impetum, emergens illæsus a malis: & hos, ut prædixit, attraxit, eorum præstringens oculos. Deinde conversus ad Martyrem: Ego tuas, inquit, refellam præstigias, o Callistrate. Brevi autem scies, quisnam sit quidem Persentinus, magnorum deorum cultor: quis autem Crucifixus, quem & ipse colis, & in quo execrandus inaniter confidis. Cum ergo sedisset pro tribunali, jubet fustibus k verberari omnes, qui crediderant, milites: qui etiam dum graviter verberarentur, & membra eorum confringerentur, veluti uno ore dicebant: Domine Jesu Christe, adsis adjutor tuis famulis, & da nobis ad finem usque patientiam. Propter te enim, & quæ est in te fidem, sic pati nostra sponte statuimus. A te autem servetur noster quoque præceptor & pastor Callistratus, ut per eum perfectius instituti in verbo pietatis, accipiamus firmiorem tuam agnitionem. Nunc enim tamquam oves perditæ sumus in conspectu tuo, Domine. Cum vix tandem autem furoris eum cepisset satietas, qui erat plenus omni furore & ira, eos quidem jubet relaxari a flagellis, abduci autem in custodiam, illic tandiu custodiendos, donec consideraverit, quidnam de eorum statuat interitu. Neque enim eum angebat mediocriter, quod quinquaginta militibus protinus esset minuendus exercitus, idque ob mutatam religionem.

[9] Simul ergo cum sacrosancto Callistrato damnati ad carcerem, [in quo fide Christiana erudiuntur,] didicerunt ab illo veram Dei agnitionem. Unus enim ex iis, Dalmatus nomine, stans in medio eorum: Rogo te, præceptor, dicit Sancto, ut nos divina dogmata doceamur apertius, quo mens nostra fide Christi stabiliatur, & cognoscamus spem vitæ, quæ expectatur, ut non amplius instabiles cogitatione, facile decipi possimus ab iis, qui nos volunt convertere. Nota quoque nobis evadant dispensationis carnis susceptæ mysteria, resurrectionisque & remunerationis. Neque enim a nostris parentibus, neque ab ullo alio de his antea aliquid didicimus. Beatus autem Callistratus: Unusquisque vestrum, inquit, de quo velit interroget: Deus autem, qui docet hominem scientiam, nobis quoque præbebit sermonem causa vestræ utilitatis: & vobis inspirabit intelligentiam, ut pulchre agnoscatis mysteria pietatis. Cum sic dixisset, alius rursus, nomine Bibrachus l: Opus est, inquit, nobis prius scire, quomodo Christus, cum esset Deus, hominibus m quoque voluit fieri similis: ludibriaque & probra quomodo sustinuerit, colaphosque, & contumelias, & flagra, & postremo mortem Crucis.

[10] Sanctus autem ab alto incipiens, fusius eis narravit mysterium Dei cognitionis: [multa disserente] Deus, dicens, cum ex nihilo universum constituisset, manu propria fingit hominem ad suam similitudinem, & paradisum, quem ille fecerat, illi donat ad delicias, dans ei liberum arbitrium, & faciens dominum omnis rei creatæ, quæ videtur. Diabolus ergo ei invidens hoc vitæ genus, & hunc honorem, fraude eum aggreditur, & efficit, ut offendat Creatorem. In primum ergo hominem decernitur mors supplicium, & ab illo paradiso & deliciis (hei mihi) expulsio n. Quod cum factum esset, valde elatum fuit supercilium diabolo, qui eum supplantaverat, ut qui per hanc fraudem hominem sibi subjugaverat. Et quid non mali quidem faciebat? Cuinam autem errori, & execrandorum simulacrorum adorationi, serpentiumque & belluarum, non subjiciebat, hominumque cædibus uti docebat ad offerendum dæmonibus sacrificium? Et propterea eum misere trahebat ad passiones ignominiæ. Sic ergo videns Dominus suum figmentum dominio teneri a diabolo, non sustinuit id relinquere omnino expers auxilii: sed legem quoque dedit, quæ malorum reprimebat impetus, & misit Prophetas, qui docebant, quemnam oporteat adorare, & viam indicabat salutis. Postquam autem vidit non sufficere auxilium adversus tantas mali vires, victus a propriis visceribus, propter sui figmenti interitum, dat illum ipsum suum Filium unigenitum: & efficit ut fiat homo, sicut nos, cum nec ipsum quidem, quod Deus esset, perdidisset: ut prætextu carnis, & humana forma inescaret eum, qui nos deceperat: ut dum putaret se hominem aggredi, in Deum incideret. Quod etiam evenit. Nam cum invadentem inimicum vi vicisset, nobis hanc dedit victoriam per carnem ex nobis assumptam.

[11] [Callistrato] Sed ne sic quidem abstinuit adversarius ab amica sibi malignitate. Sed cum videret multos attrahi ad agnitionem veritatis, tam iis, quæ docebat, quam iis, quæ faciebat, miraculis, cæcos illuminans, & mortuos suscitans, paralyticos confirmans, & curans dæmoniacos, movet in eum genus Judæorum, invidia movens improbas illas animas. Et crucifigunt quidem, cum volentem comprehendissent, sublimiori permittente providentia: & morte afficiunt. Hoc enim factum est potius ad extremum adversarii exitium, & ad perfectam nostram erectionem. Nam cum ad inferos descendisset, deinde tertio die resurrexisset, sic morte quidem afficit diabolum, qui morte affecerat: nos autem sua resurrectione simul facit resurgere, & extollit ad cælos, ut qui simul ascenderit cum nostri assumptione. Atque ante ejus quidem cum carne adventum, forte erant digni aliqua venia, & aliqua relinquebatur excusatio iis, qui propter ignorantiam veritatis adhærebant fraudi simulacrorum: ex quo autem ille venit in terram, & Patris voluntatem reddidit omnibus manifestam, nulla est danda venia iis, qui falsum præferunt veritati post agnitionem veritatis, & tenebras luci, postquam lux illuxit. Ergo vos quoque bene fecistis, qui tenebras reliquistis, qui est cultus simulacrorum, & ad Christum veram lucem accessistis, ut vitam æternam per mortem ab ipso susceptam consequamini.

[12] [de variis] Cum sic docuisset Sanctus, surgens rursus alius, cui nomen Heliodorus: Dic mihi, inquit, domine mi Callistrate, quo vadit uniuscujusque anima a corpore separata, & quænam sors eam excipit & quæ sedes eam recipit o? Cui beatus: Duo, inquit, loca p sunt parata animabus, quæ separantur a corpore: quorum unus quidem est valde pulcher, & plenus gratiis, & magnam afferens voluptatem iis, quæ ipsum sortitæ sunt, animabus: alter vero plenus est caligine, & teter visu, & qui potest magnam afferre tristitiam. Quæcunque ergo sunt bonæ animæ, & quæ contra secus sunt affectæ, utræque sortiuntur locum sibi convenientem. Neque vero fit perfecta remuneratio, neque bonis, neque iis, qui contra se habent, donec e sepulcris surgentia corpora, his animabus rursus conjuncta fuerint. Tunc enim veniet quidem rursus Christus in terram: coram eo autem sistentur omnes homines, & recipiet unusquisque dignam vita, quam egerit, remunerationem.

[13] [fidei capitibus.] Domitianus * autem post hos surgens: Qui ergo, inquit, multum in vita præsenti peccant, non hic dant pœnas: sed iis illic est reservatum, quod luant pro factis sceleratis. Respondit autem beatus Callistratus: Illic quidem est perfectum judicium: sed tamen hic quoque multos malos Dei persequitur justitia. Nam cum sit Deus lenis & patiens, & uniuscujusque peccatoris sitiat correctionem, gladium quidem suum vibrat, & arcum tendit, terrens apparatu armorum, & evocans ad pœnitentiam. Postquam autem viderit, eos nihil hinc effici meliores, sed aliis potius præbere occasionem ignaviæ, statim infert sectionem, & sumit supplicium: aliis quidem convenienter peccatorum magnitudini, aliis autem minus, utpote quod eos rursus illic maneat supplicium: quomodo Pharaoni factum est, & Sodomis. Nam etsi eos evestigio supplicium est insecutum, nondum totam implerunt pœnam. Est autem hinc evidens: Tolerabilius enim erit Sodomis in die judicii, quam civitati, inquit, illi, quæ non accipit fidei Christi prædicationem. Sic enim ostenditur, non sufficere Sodomitis, quod est hic supplicium, si eorum, quæ peccaverunt, habeatur ratio: sed adhuc illic reservatur fæx calicis judicii Dei. Quod si nonnullis quoque justis inferuntur acerba quædam & aspera in præsenti vita, minime est mirandum: ea enim sunt probatio virtutis, quam collegerunt: aut etiam delictorum quorundam punitio, per quæ penitus emundati, mundi omnium transmittuntur ad vitam, quæ illic est. Est ergo vobis quoque studendum, ne stetis a partibus eorum, qui puniuntur propter peccata: sed ex partibus eorum, qui Deo placent: ut æterna consequamini præmia. Effecti enim estis vasa electionis, cum Deo credideritis: efficiemini autem perfecti, divino baptismo illuminati. Efficiemini denique perfectiores, si martyrii cursum forti & alacri animo peragatis. Stemus ergo magno & excelso animo, fideque muniti, resistamus diabolo: legitime decertemus, fundamusque & vertamus adversarios. Sic enim maxima præmia consequemur a Christo agonotheta.

[14] Hæc & his plura monita diu noctuque eis dans divinus Callistratus, [Omnes rursum interrogati, fidem confitentur,] docensque tanquam præceptor puerorum, parabat & animum addebat ad certamen propositum. Die autem sequenti dux exercitus, cum in insigni quodam loco civitatis præsedisset, ejus quoque assistente exercitu, accersit gloriosum victorem Callistratum, & eos, qui cum illo erant, Martyres. Qui cum producti essent, Dic mihi, inquit, Callistrate, tene & hos admonuisti, ut diis sacrificetis, & ab intolerandis tormentis liberemini: an adhuc in priori persistitis inobedientia? Magnus autem Callistratus: De me ipso quidem, dixit, do responsum, quod neque sum honestam inficiaturus confessionem, neque mihi persuasi omnino deficere a partibus Christianorum, nec mihi unquam poterit persuaderi, ut non stem pactis conventis cum Deo initis. De his autem ipse interroga: ipsi de se tibi enunciabunt: satis enim sapiunt. Ad eos itaque intuitus dux exercitus: Vos autem, dixit, quid dicitis, qui seducti estis artibus maleficis? Illi autem: Quid, dixerunt, frustra teipsum decipis, putans fore ut nos decipias? Nam si de exercitu quidem vis nos examinare, in quo tibi subjicimur, in omnibus, tibi cedimus, & nullo modo tibi resistimus. Si autem de fide & religione, a nobis nihil aliud audies, nisi quod Christiani sumus, & Deum unum agnoscimus, effectorem cæli & terræ, in quem etiam credimus, & Filium ejus unigenitum Dominum nostrum Jesum Christum, & Spiritum sanctum, quomodo nos docuit hic sapiens noster Præceptor.

[15] Hæc cum quadraginta & novem martyres tanquam uno ore respondissent, [rursumque verberati, & ex aqua liberati,] eos verberari jubet dux exercitus: deinde vinctos pedibus & manibus, projici in propinquam piscinam q, quæ vocabatur Oceanus. Cum ergo eos vinxissent, & essent in aquam immissuri, precatus est Callistratus, dicens: Domine, qui in altis habitas, & humilia respicis, ad hunc minimum tuum gregem oculos dirige, & dignare ipsum in his aquis lavari lavacro regenerationis & adoptionis per adventum sancti tui Spiritus, ut per ipsum emundati ab omni veteris hominis vanitate, fiant socii hæreditatis eorum, qui tibi placuerunt a seculo. Simul autem atque ipsi fuere in aquas projecti, evenit res digna auditu & admiratione. Eis enim solvuntur vincula, & læto vultu & alacri habitu statim emergunt ex aqua. Divinus autem Callistratus visus est in capite ferens coronam longe speciosissimam, & vox ad eum existit e cælis, dicens: Esto bono animo, Callistrate, cum tuo grege, & jam venite, in æternis requieturi tabernaculis. Simul autem cum voce magnum quoque Deus excitavit terræ motum adeo ut, quæ propinqua erat, statua ceciderit, & in pulverem sit resoluta.

[16] [conversis aliis 135,] Quæ cum vidissent & audiissent alii milites, qui erant numero centum & triginta quinque, ipsi quoque credunt. Non comprehenduntur autem cum jam dictis: sed illi soli quadraginta novem, cum sic jussisset dux exercitus, traduntur in custodiam. Dicit eis itaque Callistratus: Ecce, fratres, Christi gratia dignati estis lavacro regenerationis. Oportet ergo, quas par est, ei agere gratias. Itaque surgamus, & oremus. Tunc expansis in cælum manibus: Domine Deus, inquit, qui vis omnes homines salvos fieri, & ad agnitionem venire veritatis: qui etiam tuum gregem eripuisti ex ore leonis, & vocasti ad salutem æternam, dignare in tua fide nos omnes consummari, & ad te Dominum venire immaculatos & mundos: quoniam es benedictus in secula.

[17] [coronam obtinent. Ecclesia ipsis dicata.] Sed hæc quidem fiebanta Sanctis in custodia. Timens autem dux exercitus, ne per ea, quæ ab eis fiebant, miracula, multi ab eo deficerent, & alia pars Christo accederet, re communicata cum suo assessore, Vero Ducenario r, cum communiter cum eo consultasset, noctu mittit milites, quibus hoc imperatum fuerat, ut membratim Sanctos conscinderent in custodia. Quod quidem etiam factum est vigesimo septimo Septembris. Qui autem crediderant centum & triginta quinque milites, cum accessissent, sustulerunt Sanctorum corpora, & honorifice sepelierunt: & eis templum excitaverunt s, cui pulchritudine sunt pauca similia: quod stat in media Roma, civitatum omnium maxime regia. Porro autem chartam quoque invenerunt in custodia, in qua erat quædam doctrina & descriptio gloriosi & victoria insignis martyris Callistrati. Post illorum autem consummationem, martyrium quoque suscipit Marinus t, vir & gloria clarissimus, & doctrina eruditissimus, qui ad finem usque fortitudinem ostendit & constantiam: ad gloriam Domini nostri Jesu Christi: quem decet omnis honor & adoratio in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Notabiliter hoc loco aberravit interpres: nam apud Lipomanum & Surium legitur Carthaginensis; cum sit Græce Καλχηδονίων Calchedonensium, vel, ut alii scribunt, Chalcedonensium, videlicet civitate vel terra oriundus. An interpres forte legerit Καρχηδονίων Carthaginensium, ignoro. At in nostro apographo hoc non habetur.

b Græce τῶν Καλανδῶν.

c Græce legitur: ὁ γὰρ πρὸς πατρὸς τούτου πατὴρ, quod apud Lipomanum & Surium sic exprimitur: Ejus enim patris pater, recte, si ultimo loco pater sumatur generatim pro aliquo ex majoribus aut progenitoribus. At Surius pro avo sumpsit, ita in margine scribens: Avus ejus vidit Christum patientem. At illud πρὸς πατρὸς proprie significat ex parte patris. Quapropter nec verba Metaphrastæ sic exponenda sunt, nec verisimile est, eum dicere voluisse, avum Martyris, quem sub Diocletiano passum asseruit, cum Christo Domino vixisse. Hac de causa interpretationis ambiguitatem emendavi, locumque sic expressi, ut aliquis ex progenitoribus dicatur Christi tempore in Judæa fuisse, ibique Apostolorum tempore conversus. Non est prorsus incredibile, aliquem ex progenitoribus Callistrati in Judæa inter Romanos fuisse milites, ibidemque fidei Christianæ nomen dedisse. At auctoritas Metaphrastæ pro re tam vetusta nequit esse magna, aut eam facere certam.

d Persentinum alibi non invenio. Græce vocatur στρατηλάτης, quod de quolibet duce militari recte intelligitur, ut necesse non sit totius exercitus, qui in Thracia vicinisque provinciis erat, ducem facere Persentinum.

e Pro Leonino rugitu, ut Græca habent, interpres mitius posuerat voce. Hac occasione moneo lectores, plures id genus voces in translatione a me mutatas, ut verba Latina Græcis melius corresponderent; de iis vero solum monere in Annotatis, quæ sensum etiam mutant. Observo præterea, sermocinationes plerasque Actis insertas videri potius Metaphrastæ, quam illorum, quibus eas ipse pro rerum adjunctis attribuit.

f Non admodum verisimile est, solum Callistratum fuisse Christianum in exercitu Persentini.

g Vox ecclesia non videtur exponenda de ædificio; sed de collectione hominum, qui civitatis alicujusecclesiam constituunt. Vix tamen crediderim, Callistrati verba esse. Ea verisimiliter aliaque præcedentia, multaque sequentia sunt Metaphrastæ, aut partim scriptoris vetustioris, quem sequi potuit.

h Mari injectum fuisse Sanctum, liberatumque divina potentia non est improbabile, cum eo miraculo Socii ejus dicantur conversi. At magis difficulter fidem obtinebunt omnia adjuncta, quæ hic referuntur.

i Tres voces, ad exercitum respiciens, ex Græco textu addidi.

k Græce ῥοπάλοις, quod clavis vertit interpres: malim fustibus aut baculis.

l Sic nomen exprimitur in nostro apographo Græco, in Latinis editis Bibrachmus.

m Græce ἀνθρώποις ἶσος hominibus similis, id est, homo. Interpres vertit homo similiter.

n In Latinis communis expulsio. At vox communis non est in Græco apographo.

o Ultima verba, quæ sedes eam recipit? rursum addidi ex Græco.

p Ad hunc locum observat Lipomanus, non excludi locum tertium sive purgatorium, quia solum agitur de locis, in quibus animæ perpetuo sunt mansuræ. Addo ego, verba non esse S. Callistrati, sed Metaphrastæ: neque hujus de purgatorio sententiam mihi innotuisse, cum Græcus sit medii ævi.

q Vox Græca κολυμβῆθρα pro qua in apographo nostro vitiose legitur κολυμμῆθρα medio ævo significabat fontem baptisterii. Videtur illa piscina studiose quæsita ab auctore, ut haberet occasionem, qua milites recenter conversos diceret baptizatos. At, si defuit baptismi suscipiendi occasio, poterant saltem baptizari sanguinem pro fide fundendo. Prodigia hoc loco accumulata fiunt fidei suspectæ.

r In apographo nostro, Viro Ducinario, nescio an rectius.

s Interpres postea excitaverunt; quod verum quidem puto, sed postea non habetur in apographo Græco. Non tamen ab illis militibus, sed ab aliis fidelibus templum postea Constantinopoli exstructum existimo, non Romæ, ut dictum in Commentario prævio num. 6.

t Pluribus martyribus nomen fuit Marinus, & aliquis etiam Marinus cum multis aliis Byzantii passus est. De his apud nos ad 8 Maii. An hic memoratus Marinus etiam colatur, non invenio. Certe non videtur spectare ad hodiernam Martyrum classem.

* Græce δομετιανὸς

DE SS. CYPRIANO, JUSTINA ET THEOCTISTO SEU THEOGNITO MARTYRIBUS
PROPE NICOMEDIAM IN BITHYNIA.

Anno CCCIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Cyprianus episc. M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)
Justina virgo M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)
Theoctistus sive Theognitus M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)

BHL Number: 2048

AUCTORE J. C.

§ I. Sancti Martyres a Græcis & Latinis diebus diversis celebrantur elogiis vitiosis. Eorumdem Acta edita & Mss. Sanctorum Cypriani & Justinæ meminit S. Gregorius Nazianzenus.

Sanctum Cyprianum, a celebri doctore Carthaginensi diversum, cum S. Justina virgine & S. Theoctisto seu Theognito martyrio coronatum tam Græca, [A synonymo Carthaginensi diversus S. Cyprianus] quam Latina celebrat Ecclesia. Admiranda sunt, quæ de illo, utcumque cum synonymi sancti episcopi gestis commixta confusaque, monumenta remotæ antiquitatis referunt, quæque insigne nobis divinæ misericordiæ, quæ peccatores etiam tenacissimis vitiorum nexibus irretitos & a concupiscentia abreptos non deserit, sed omnipotenti virtute retrahit suavissimisque vinculis stringit, exemplum præbent. Sanctum nimirum Cyprianum magicis artibus ad scelera omnia usum aliosque abducentem, divina gratia miro modo operante, ejurantem dæmones totumque in perducendis ad Christum diabolo servientes exhibent. Antiquissimam esse in Ecclesia sanctorum Martyrum nostrorum memoriam, abunde probant Gregorii Nazianzeni Oratio, in editis cum Jacobi Billii versione decima octava, Eudociæ imperatricis, Theodosii junioris conjugis, carmina, quorum compendium est apud Photium Bibliothecæ codice 184, & ipsa S. Cypriani nomine vulgata Confessio, quam ante Constantini ætatem scriptam esse, critici plurimi etiam rigidiores fatentur. De singulis hisce aliisque priusquam pluribus disseramus, juverit a martyrologis ordiri.

[2] Habent sancti martyres Cyprianus & Justina suum apud Græcos elogium die 2 Octobris, [cum SS. Justina & Theoctisto colitur a Græcis] ubi Menæa canunt:

Ἀλγεῖ Σατανᾶς τὸν πάλαι φίλον βλέπων
Ξίφει φιλοῦντα συνθανεῖν Ἰουστίνῃ
Τμήθη δευτερίῃ σὺν Ἰουστίνῃ Κυπριανός.

Mœret satanas cernens Amicum olim suum,
Gladio amantem commori Justinæ.
Sectus est secunda cum Justina Cyprianus.

Ultimum carmen eodem die legitur in Fastis metricis Græcorum In Sirleti & Basiliano Menologiis Antilogiisque Græcorum recenter Venetiis impressis, pariter celebrantur 2 Octobris: at in Kalendariis Jobi Ludolfi & Leonis Allatii non invenio sanctorum Martyrum memoriam. Idem pene est in Menæis & Menologio illorum elogium; hic tamen paulo contractius & quale recudo ex Basiliano, opera Cardinalis Albani anno 1727 Urbini edito. Cyprianus sapiens pontifex, Decio imperante, Antiochiæ Syriæ natus; primum philosophus erat & magicis artibus apprime eruditus, sed postea Christianus hac occasione factus est. Justinam virginem, quæ ab Optato episcopo baptizata fuerat, Græcus quidam, Idas dictus, ardenter amabat: sed cum voti sui compos fieri non posset, confugit ad Cyprianum rogans eum, ut magicis artibus illam ad sibi consentiendum induceret.

[3] Cum vero Cyprianus fornicationis dæmones ad sollicitandam Virginem tertio destinasset, [2 Octobris ubi aliqua est in eorum elogiis] ejus tamen animum expugnare nequivit, quæ fundendis ad Deum precibus semper intenta erat; sed ipse potius a postremo, quem miserat, dæmone correptus (Græce est, Cum misisset Cyprianus tres fornicationis dæmones ad Virginem & non persuasisset ei semper Deum oranti, ex postremo dæmone, coacto & ad se ingresso) intellexit, vanam ac futilem esse magicam artem; quamobrem, combustis libris, baptizatus est, eumque in virtute progressum fecit, ut episcopus ordinatus fuerit multosque Christi fidem docuerit. Tandem una cum Justina comprehensus a Damasci præfecto pro Christo decollatus est. In Menæis dicitur S. Cyprianus nobilibus divitibusque parentibus natus: juvenis, qui S. Justinam perdito amabat, vocatur Aglaïdas, quod idem illi nomen fuisse, testantur Acta post enumeranda: comprehensi narrantur Sancti παρὰ τοῦ τῆς Δαμασκοῦ κόμητος a Damasci Comite, pro quo in Menologio est Ἄρχοντος, Præfecto. Denique Menæa addunt, ferreis clathris inclusos & in sartaginem injectos, Nicomediam deinde abductos capite obtruncatos fuisse, & his animadversionibus terminatur ibi elogium: Magnus autem Gregorius Theologus dicit, non alium, sed ipsum (S. Cyprianum) Virginis procum fuisse. Celebratur autem illorum Natalis in ipsorum martyrio, quod est trans Solomonis.

[4] Quæ hic observanda vel castiganda sint, infra monebimus; [diversitas. Apud Latinos celebrantur hodie mendosis passim elogiis.] ad Fastos sacros Latinos progrediamur. In Hieronymianis incogniti sunt SS. Cyprianus & Justina, in Romano Parvo Rosweydiano sic nuntiantur XXVI Septembris: Romæ Cypriani episcopi Antiochiæ passi, & cum martyre Justina Romam translati. Beda metricus Acherii Sanctorum non meminit, verisimillimum tamen est, ex Beda de more descriptum esse, quod habet Rabanus eorum elogium. Sic nuntiat ad XXVI Septembris, qui passim dies apud Latinos eorum memoria insignitus est. Sanctorum martyrum Cypriani episcopi & Justinæ, quorum Justina sub Diocletiano multa pro Christo perpessa, ipsum quoque Cyprianum, cum esset magus & magicis suis eam dementare conaretur, convertit ad Christum; cum quo jam episcopo & nobili doctore facto martyrizavit sub Claudio principe. Hanc annuntiationem sic secutus videtur Usuardus, ut anachronismum correxerit, omittens, quæ de eorum passione sub Diocletiano & consummato sub Claudio imperatore martyrio mendose ibi referuntur. Martyrologus Viennensis prolixius Sanctorum nostrorum laudes prosequitur. Juverit, propter ea, quæ in discussione discretioneque Actorum mox observanda venient, elogium totum hic inserere. Sic igitur memorat Ado ad eumdem diem. Natale sanctorum martyrum Cypriani episcopi & Justinæ, qui passi sunt sub Diocletiano imperatore, judice Eutolmio.

[5] [Ado prolixam annuntiationem ex Actis de more concinnavit,] Justinæ pater erat Dusius apud civitatem Antiochiam. Qui viam religionis a diacono, nomine Prohelio, audientes baptizati sunt a sancto episcopo Optato. Virgo autem Justina Domino serviens frequentabat ecclesiam. Hanc Agladius scholasticus videns, exarsit ob amorem ejus: & cum nullo modo posset pertingere ad illam, rogavit Cyprianum magum promisitque ei duo talenta auri, si virginem Justinam in amorem ejus excitare posset. Cyprianus autem magus, vocatis dæmonibus, cœpit agere, ut Virginem Christi ei adducerent: qui semel, bis & tertio venientes ad beatam Justinam, nihil apud illam suis deceptionibus valuerunt; sed signo Crucis repulsi, victi recesserunt. Cyprianus vero, cum illorum virtutem adversus Virginem haudquaquam valuisse videret, dicit ad diabolum. Dic mihi, quemadmodum victi estis a virgine Justina? Cui diabolus: Dicere tibi non possumus, nisi prius jures mihi. Cumque Cyprianus illis jurasset, ait diabolus: Vidi signum Crucifixi, & extimui. Cyprianus dixit: Ergo Crucifixus major te est? Dicit ei diabolus: Etiam; major enim est omnium. Quod audiens Cyprianus, contemnens virtutem diaboli & currens venit ad episcopum Anthimum, cecidit ad pedes ejus rogans, ut doceret eum & baptismo Christi consignaret. Beatus autem episcopus gratias agens Deo catechizavit eum. Et revertens Cyprianus in domum suam omnia idola confregit.

[6] [& studiose declinavit, quæ ibi] Tunc rediens ad ecclesiam diligenter salutis verbum auscultare cœpit. Hora deinde residens, qua catechumeni foras mittebantur ecclesiam, monitus est a diacono, ut cum reliquis catechumenis egrederetur. Conversus vero ad diaconum, dicit ei: Servus factus sum Christi, & foras me mittis? Dicit ei diaconus: Factus es perfectus servus Dei? Cyprianus inquit: Vivit mihi Christus, qui dæmones confudit, & mihi misertus est, quia non exeo hinc, nisi perfectus fuero servus Christi. Diaconus vero Anthimo episcopo hæc renuntiavit: qui secundum ordinem instructum baptizavit eum, & non multo post etiam diaconum ordinavit: qui doctrina & moribus, plusquam dici posset, excrescens, miraculorum gloria præclarissime floruit. Verum, non multo post interjecto tempore, factus est episcopus sanctamque Justinam matrem virginum constituit. Quorum virtutem non ferens diabolus per satellites suos apud Eutolmium comitem Orientis egit, ut comprehenderentur Cyprianus episcopus & virgo Christi Justina. Cujus ante conspectum vinculis ligati cum fuissent adducti, comes dixit ad beatum Cyprianum: Tu es Cyprianus doctor Christianorum, qui per maleficia multos errare fecisti? Beatus Cyprianus dixit: Aliquando in perditione dæmonum positus multos luxuriosos feci: sed salvavit me Deus per virginem Justinam, dum eam per dæmonia tentare vellem, quæ illa, fide Christi armata, per omnia contempsit. Comes iniquus jussit, sanctum Episcopum post hæc suspendi & exungulari; beatam vero Justinam post alapas, crudis nervis immaniter cædi; deinde sanctum Episcopum in carcerem recludi, & sanctam Virginem in domo cujusdam matronæ custodiri.

[7] Qui post aliquot dies in sui præsentiam reductos in sartagine ferrea jussit torreri, [magis offendunt.] picem, adipem & ceram desuper ministris infundentibus. Et cum ibi laudem omnipotenti Deo dicerent, Athanasius sacerdos idolorum postulavit comitem, dicens: Jubeat claritas tua, & in nomine Deorum vincam virtutem Christianorum. Et cum appropinquasset ad sartaginem, erupit flamma & consumpsit illum. Comes, acceptis tot miraculis, quæ Christus in Servis suis operabatur, scripsit imperatori, quid super eis juberet. Qui rescripsit, ut dirigerentur Nicomediam & ibi gladio ferirentur. Perducti igitur ad locum sunt decollationis; & vidit eos quidam Christianus Theognitus, & accurrens osculatus est Cyprianum: quod cernens Servius cognatus regis, iratus egit, ut cum sanctis Cypriano & Justina Theognitus decollaretur. Et jacuerunt corpora Sanctorum projecta feris sex diebus insepulta. Quidam autem nautæ Christiani nocte rapuerunt ea, & navigantes deportaverunt ad urbem Romam: & matrona venerabilis Rufina reverenter excipiens illa, sepelivit in prædio suo. Passi sunt autem sexto Kalendas Octobris. Hactenus Ado contrahens Passionem aliquam simulque evitans pleraque, quæ lectorem criticum ibidem maxime offendere debebant, ut sunt imperatorum nomina, sub quibus passi coronatique Martyres perhibentur.

[8] Non inde tamen præcidit omnia, propter quæ Acta, [Variat hinc inde S. Theoctisti nomen, qui videtur a Græcis] quibus usus est, in suppositionis figmentique suspicionem venerunt, ut videbimus. Adonis annuntiationem rursus contraxit Notkerus, apud quem nomina propria valde luxata sunt. Wandelbertus ita canit:

Sexta martyr ovat Cyprianus, virgo beata
Quem Justina Dei fecit cognoscere regnum,
Artibus insanis tandem furiisque relictis.

Superius Martyrologia aliqua & Kalendaria, quæ Hieronymianis hinc inde accensentur, ubique Sanctorum nostrorum serius inducta apparet mentio, recensere non lubuit; omitto hic post martyrologos classicos recentiores alios enumerare; quæcumque enim ii tradunt, ex hactenus citatis profecta sunt. Ado & Notkerus SS. Cypriano & Justinæ jungunt Theognitum, in auctario Usuardino Bruxellensi Actisque variis martyrii pariter memoratum. Notkeri Martyrologium a Canisio editum, Theognotum appellat, Usuardus Bruxellensis Theogintum, quo modo ejus nomen in variis Mss. Passionibus scribitur. Metaphrastes in apographo Græco, quod habemus, Theoctistum vocat, unde apud Lipomanum & Surium ita pariter sancti Martyris nomen scriptum reperitur, uti & in Actis edendis, quod proinde retinebimus. Græci in Menæis ad diem III Octobris commemorant SS. Theoctistum, Theogenem, Theotecnum tamquam diversos; qui an revera distinguendi sint, ad præfatum diem dispici poterit.

[9] Certe Theoctistus, de quo ad præcedentem non fit apud Græcos mentio, [die 3 Octobris nuntiari. Incertus est dies natalis.] videtur idem ille esse, qui ad mortem raptis SS. Cypriano & Justinæ occurrit, seseque Christianum professus, illis laurea conjunctus fuit. Castellanus in Martyrologio Universali ad diem III Octobris S. Theoctistum nuntiat apud Græcos; inter Addenda XXVI Septembris monet, ad annuntiationem Sanctorum nostrorum adjungendum; S. Theoctistus nauta, eadem sententia martyrium passus est. Sancti illi ecclesiam habent Tolosæ, quæ nomen S. Cypriani (S. Subrein) facit suburbio, ubi sita est. In Aëmeris iterum de eodem agens, ait, incertum esse, an XXV Septembris cum Latinis, an 2 Octobris cum Græcis colendus sit S. Theoctistus. In utroque numero mendum est, ut abunde ex præmissis liquet. Quare autem Sanctum nautam fuisse, asserat Castellanus, hactenus mihi incompertum est. Vereor tamen, ne ex satis levi conjectura profectum sit, credaturque Sanctus ex iis Catholicis nautis fuisse, qui in Actis asseruntur. Nicomedia Romam Martyrum corpora transvexisse. Porro quod ad diem eorum natalem spectat, utrum 2 Octobris, quo nuntiatur a Græcis, an potius XXVI Septembris, quo in Fastis Latinorum consignatus est, melius celebretur, vix, aut ne vix quidem decidi potest. Quæcumque hactenus Acta martyrii illorum Latina vidi, eorum mortem XXVI Septembris contigisse asserunt: Metaphrastes eamdem in 2 Octobris rejicit, quod unde hauserit, nescio. Nisi secutus est Acta multo antiquiora, par est Græcos in eo Latinis concedere, apud quos sunt testimonia plurima priora ætate Metaphrastæ, ut ex Martyrologiis & non unis Passionibus extra dubium est.

[10] [Eorum Acta Græca & Latina Mss.] Et vero habemus SS. Cypriani & Justinæ Martyrium in duobus egregiis codicibus in Museo nostro asservatis, quorum alter notatur Q. Ms. 6, alter Q Ms. 7. Idem plane est in paucis solum verbis discrepans. Apographum præ oculis habeo extractum ex codice aliquo anonymo, collatumque cum Mss. S. Maximini Trevirensis & S. Audomari, quæ nec a se invicem, nec a codicibus nostris magis discrepant. Præter Acta Latina missa sunt ad Majores meos Græca ex Ms. Medicæo regis Franciæ transcripta, moneorque in fronte, haberi similia in Ms. reginæ Sueciæ notato num. 13. Papebrochius in Ephemeridibus Græco-Moscis testatur, Passionem Græcam a se visam Romæ, cujus exemplar non inveni. Si non est diversa ab illa, cujus habeo mox memoratum apographum, facile ferenda jactura est, cum perspicuum sit, Simeonis Metaphrastæ deformem fœtum esse, cujus habemus Latinam versionem apud Lipomanum & Surium, multum diversum & magis mendosum ceteris Actis Latinis hactenus recensitis. In Catalogo Bibliothecæ regiæ Parisinæ tom. 3 Mss. Græcorum variæ assignantur Sanctorum nostrorum Passiones, quarum initia spem mihi fecerant non exiguam fore, ut genuina SS. Cypriani & Justinæ Acta, quibus usa sit Eudocia, detexissem; at spem fefellit eventus, de quo plura inferius. Edmundus Martene Thesauri anecdotorum tom. 3 Col.amp; seqq. ex Ms. codice S. Audoëni Rotomagensis edidit Acta sanctorum nostrorum Martyrum, ab auctore, ut quidem ait, coævo, tribus libris conscripta. Similia, si non prorsus eadem, habeo in Ms. apographo, quod pars fuisse videtur crassioris collectionis Vitarum Sanctorum, undeque sic alia omnia avulsa sunt, ut nullibi deprehendere possim, unde extractum vel ad nos missum fuerit. Perpetua scrupulosaque in ipsis fere verbis cum editis a Martenio convenientia suspicionem ingerit, Rotomago pariter ad Majores meos pervenisse. Horum Actorum pars seu liber 1 complectitur S. Justinæ Conversionem, ut in titulo præfigitur; 2 Pœnitentiam S. Cypriani; 3 denique utriusque Passionem. Secundam partem, a reliquis separatam jam ante ediderat Joannes Fell, heterodoxus Oxoniensis episcopus, ad calcem Operum S. Cypriani Carthaginensis episcopi & martyris, extraxeratque ex tribus codicibus bibliothecarum Anglicarum. Eamdem habeo in duobus exemplaribus, quorum alterum ex Ms. codice S. Maximini Trevirensis exscriptum, alterum ex Ursi-Campensi anno 1666 nobis missum est a Ludovico Nicquet, bibliothecæ Cælestinorum Suessionensium præfecto.

[11] Confessiones omnes hæ, seu potius una eademque in diversis codicibus, [& edita. S. Gregorius Nazianzenus] Latina est. Primus, quod sciam, & hactenus solus similem Sancti nostri nomine insignitam lucubrationem Græce edidit & nova versione donavit Prudentius Maran, Benedictinus congregationis S. Mauri, qui, ut in Præfatione monet, inchoatam a Baluzio ejusque morte interceptam Operum S. Cypriani Carthaginensis editionem perfecit. Inter varia, quæ vir eruditus Baluzii reliquiis adjecit, est inserta Opusculis, quæ vulgo S. Cypriano adscribuntur, Confessio, cujus exemplar Græcum Ms. testatur accepisse se ex celebri bibliotheca Colbertina. De enumeratorum martyrologorum assertis monumentorumque hactenus recensitorum merito priusquam ulterius disputamus, juverit protulisse testimonia indubitatorum scriptorum, qui sanctis Martyribus tempore viciniores fuere, eorumque res gestas propius perspectas habuisse potuerunt. Inter illos primus venit S. Gregorius Nazianzenus eruditione & eloquii flumine inter Patres Græcos celebris. Floruit is post medium seculum quartum, adeoque non integro seculo est S. Cypriano ætate posterior. Verum, quod maxime dolendum, tot tituli mox spem ingerentes indubitatæ veritatis detegendæ, virum sanctum non præmunierunt contra errores, in quos scriptores alii prolabi solent. Etenim hodiedum eruditis perspectum est, duos Cyprianos sic a Gregorio Nazianzeno confusos, eorumque Acta sic permixta fuisse, ut quid cui adscribendunt sit, vix, aut ne vix quidem discerni queat. Imo nec satis certo decidi potest, utrum laudandum susceperit; ita ut contendant alii, occasione festi S. Cypriani Antiocheni nostri panegyrim dictam esse, reclamantibus aliis & asserentibus, S. Cyprianum Carthaginensem pro concione laudatum; & alterius historiam seu fabellam huic fuisse affictam.

[12] De cultu S. Cypriani Carthaginensis per Orientem tam late disperso & celebri tempore Gregorii Nazianzeni, [S. Cypriani nostri gesta] aliunde non constat quidem; verisimillimum vero est, S. Cyprianum nostrum celebrem, dum viveret, ibidem fuisse, & in corde Orientis passum, cultum mox obtinuisse; at modus, quo S. Gregorius Cyprianum suum laudat, videtur rursus dubium magis facere, de utro potissimum loquatur, seu utri laudando alterius synonymi facta applicet. Etenim quæcumque recenset ad S. Cyprianum Carthaginensem spectantia, videtur mihi ita percurrere, acsi sciret, auditoribus suis probe aliunde perspecta fuisse; contra vero enucleatius narrare tamquam nova, quæcumque ex S. Cypriani Antiocheni Actis profecta sunt: contrarium, ni fallor, facturus, si hujus nota gesta in panegyrim duxisset, iisque permiscuisset alterius minus cogniti non perspecta auditoribus facta. Quidquid sit de controversia, de qua etiam alibi agemus, laudavit S. Cyprianum Gregorius Oratione, quæ inter ejus Opera per Jacobum Billium cum Latina interpretatione & Notis edita, est decima octava. Non conveniunt rursus eruditi, ubinam dicta fuerit memorata Oratio. Billius ex Græco Nicetæ tale Orationis argumentum suis Notis inseruit. Nazianzo mons quidam præruptus imminet, ad cujus radices calentium aquarum scaturigo est. Illic igitur cum Theologus partim ob quietæ & tranquillæ vitæ studium, partim ob solatium, quod ipsi e renibus laboranti thermarum usus afferebat, versaretur, festo magni Cypriani, cujus templum parvo intervallo ab urbe distabat, interesse non potuerat. Postridie igitur illius diei, quo Martyris commemoratio celebrari solebat, Nazianzum reversus, hanc in ejus laudem Orationem habuit. Hæc Nicætas Orationis materiæ satis accommodata, sed ex solis forte conjecturis, quæ tamen nihil habent unde falsi arguantur. Alii non pauci scriptores opinantur, de S. Cypriano perorasse Gregorium Constantinopoli, ubi sedem episcopalem aliquot annis occupavit; secundum quam opinionem potuit illam Orationem dixisse sub annum 380, quo tempore eamdem cathedram moderabatur, sicque non minus commode intelligentur Gregorii verba.

[13] [cum synonymi Carthaginensis rebus] Initio panegyris sic loquitur Gregorius: Cyprianus fere nos effugit, O ingens damnum! idque vos passi estis, qui eum omnium maxime suspicitis, annuisque honoribus festisque celebratis. Hinc perspicuum quidem fit, eo loco dictam fuisse Orationem, ubi singularis erat S. Cypriani celebritas, quam sine peculiari ratione ibi institutam fuisse, non est credibile: at utra ex præcitatis civitatibus talem rationem habuerit, dicere non possum, ita ut ex hac parte res tota plane incerta maneat. Aliunde mihi verisimile apparet, Antiochiam Pisidiæ utriusque Martyris patriam fuisse, & vicinia Nazianzi, quo excurrere Sancti, vel eorum fama facile pervadere potuerunt, pro hac parte verisimilitudinem ministrat; at pro Constantinopoli militare possunt, tum celebrior ibi Martyrum omnium per totum Orientem passorum cultus, tum etiam vicinia Nicomediæ, ubi ad fluvium Gallum coronati Sancti sunt. De Solomonis, ubi Menæa asserunt eorum martyrium celebrari, si quid innotuisset, inde forte hic lucis affulgeret aliquid, nam nescio, an vox ibi post trans omissa tam certo per Constantinopolim restituenda sit, quam quidam præcipitanter asserant. Certe hujus loci apud Constantinopolim figendi notitia alibi non occurrit. Ut ut est, si Constantinopoli panegyrim dixit Gregorius, verisimile est, id factum esse circa tempus assignatum, si vero Nazianzi, cum post patris obitum ibi episcopalibus muniis vix functus videatur, credibile est ante eum, anno Christi 374 locari solitum, contigisse. Orationis porro illius parte refert, quæ prioris vitæ (S. Cypriani) ratio fuerit, quæ salutis via, quæ vocatio. Nec improbandum esse, ait, consilium suum, volentis crimina Cypriani nondum ad fidem conversi enarrare, cum Cyprianus ipse, sic suæ superioris vitæ turpitudinem longa oratione proscindat, ut ipsam quoque scelerum confessionem Deo muneris loco offerat, ac multis eorum, qui ab improba & flagitiosa vivendi ratione animum revocant, ad melius sperandum via existat. Hinc non obscure liquet, Cyprianum narrationem quamdam suorum peccatorum & criminum scripto commendasse; nisi enim id ita intelligatur, nullum est Gregorii argumentum. Quænam porro ea fuerit Confessio brevi patebit. Sequamur narrantem Gregorium, in iis maxime, quæ Carthaginensi doctori adscribi non possunt, & proinde S. Cypriano nostro tribuenda sunt. Quæ igitur (inquit) illius (S. Cypriani) improbitas fuerit, quamque magna & gravis, expendite. Dæmonum cultor erat, qui Christi postea discipulus fuit, & persecutor acerbissimus, qui postea magnus veritatis propugnator exstitit; atque & re & verbis … viam nostram turbabat, qui postea utraque re peregregiam Christianis operam navavit. Jam quantus huic malo ex arte magica cumulus accedebat, a qua potissimum ad hominum famam pervenerat; quantumque item hæc crimina exaggerabat corporis intemperantia & libido, quæ tantam vim habet, ut sapientes etiam alioqui viros furore afficiat deteriusque sentire cogat, equulei petulantis & indomiti more rationem secum arripiens! Ad ipsum autem jam mali caput se confert Oratio.

[14] Nec vero quisquam primas vitæ Cypriani partes intuens voluptatibus indulgeat, [cunfudit, & quæ noster] verum ultimis castigetur atque ad pudicitiam revocetur. Virgo quædam erat patricio genere nata honestisque moribus prædita … ac Virgo hæc forma erat perquam liberali & egregia, sincera Christi Sponsa… Hujus amore magnus Cyprianus captus est: unde & quomodo, haud scio; quippe Virginis omni ex parte tutæ, ac morum gravitate præditæ… Nec tantum captus est, sed ejus quoque pudicitiam tentabat… Ceterum ipse quidem eam sollicitabat, ac pro lenone, non vetula quadam muliercula ad hujusmodi res idonea, sed dæmone quodam corporum ac voluptatis amante utitur… At Puella simul atque malum persensit atque insidias intellexit, … quid facit, & quid adversus vitii opificem molitur? Desperatis omnibus aliis remediis, ad Deum confugit, atque adversus detestabilem amorem Sponsum suum patronum ac defensorem assumit. Hic exempla aliquot divinæ protectionis ex Scriptura sacra & aliunde delibat, ac deinde prosequitur: Hæc atque his plura commemorans Virginemque Mariam supplex obsecrans, ut periclitanti Virgini suppetias ferret, jejunii & Chameuniæ (id est, dormitionum super pavimento seu humi) pharmaco sese muniens, partim ut formæ venustatem tamquam insidiosam obscuraret, sicque flammæ materiam subtraheret ac libidinis facem absumeret, partim, ut per sui afflictionem propitium sibi Deum & exorabilem redderet… Virgo superat, dæmon superatur. Tentator ad amantem accedit, seque succubuisse, indicat, eamque ob causam ab ipso contemnitur. Quam rem indigne ferens contemptorum ulciscitur.

[15] Quænam autem hæc ultio est? In eum ipsum, a quo ante colebatur, [ante conversionem criminapatravit,] immigrat … atque a Virgine quidem, non secus ac bellica quædam machina a firmo & valido muro, repellitur; sermone nimirum & precibus fugatus; cum eo vero, a quo missus fuerat, colluctatur… Quid hic igitur demens ille Amator & prudens arreptitius? Mali depulsionem quærit & invenit… Ad Virginis Deum … confugit; ad hujus pastorem se confert, ut amore per acceptam plagam, ita malo spiritu per fidem in Christum purgatur, amoremque commutat. Quæ res episcopo tam nova & miranda accidit, ut diuturno tempore fidem ipsi abrogaret eumque repelleret, quod incredibile ac miraculi simile videretur, ut Cyprianus aliquando inter Christianos enumeraretur, etiamsi alioqui omnes homines eam religionem susciperent. Ceterum commutat (imo commutatur seu convertitur, est enim Græce μετατίθεται) ac mutationis perspicuum argumentum edit. Magicos enim libros publice proponit deque pravi thesauri imbecillitate triumphum agit, amentiam prædicat, ingentem ex illis flammam excitat & diuturnam imposturam, quæ nec uni quidem carnis flammæ opem afferre potuerat, igne absumit; a dæmonibus secedit, Deo adjungitur, atque, O mirificam gratiæ vim! per improbum amorem ac spiritum Deum invenit ac sacri gregis ovis sacra efficitur, atque etiam, quemadmodum a quodam accepi, ædituus, idque multis quoque precibus ab eo adhibitis, ut ad prioris arrogantiæ purgationem humilitatem exerceret. Pastor deinde creatur ac pastorum optimus & probatissimus. Hactenus Gregorius, plura deinde subnectens, quæ fere omnia cum SS. Hieronymi, Augustini & Pontii de S. Cypriano Carthaginensi assertis tam bene conveniunt, quam cum eorumdem silentio testimoniisque contrariis pugnent, quæcumque hactenus recitata sunt.

[16] [perperam alteri tribuit.] Fuisse S. Cyprianum Carthaginensem ante susceptam fidem artium liberalium amantem philosophicaque scientia & eloquentiæ laude insignem, ii pariter omnes tradunt: magnum, & ita diabolicis artibus imbutum fuisse, ut eo potissimum nomine apud homines claruerit, ejus discipulus S. Pontius, SS. Hieronymus, Augustinus aliique scriptores ignorare non poterant, nec tamen verbum de similibus prodidere. Carthaginensem doctorem ex arte oratoria hominum laudes & inanis gloriolæ fumos, ut hujusmodi homines solebant, captasse, iidem innuunt, sed eum adeo turpiter libidini servivisse & tam enormibus criminibus vitam maculasse, non insinuant, qui ne verbo quidem meminerunt, iis etiam locis, ubi divinæ gratiæ potentia tam pulchro exemplo commendari maxime poterat, gentilem adhuc oratorem similibus sceleribus peccatisque implicitum vel addictum fuisse. Denique ipse S. Cyprianus Carthaginensis non uno loco, & præcipue in epistola ad Donatum, præteritæ vitæ suæ errores præ humilitate exaggerans potius, quam extenuans, testatur quidem, ab iis peccatis, quæ hujusmodi instituti, quale exercebat, hominibus ethnicis communia esse solent, immunem se non fuisse; sed nec verbum occurrit ullum, unde vel levissimam suspicionem nutrias, prolapsum perdite fuisse in crimina tam horrenda, quam de Cypriano commemorat Gregorius. Mitto, quæcumque de Justina ab ipso referuntur, neutiquam Carthaginensi tribui posse. Ad nostrum igitur hæc spectant; neque enim fictitia sunt ex rumoribus Carthaginensi Cypriano perperam afficta, ut infra probabimus. Interim juverit meminisse, hæc a Gregorio dicta esse elapso vixdum seculo post S. Cypriani Carthaginensis martyrium, vixque septuaginta annis post nostri passionem, si sub Diocletiano contigit. Pergamus ad certius de illo Eudociæ Augustæ testimonium.

§ II. Eudociæ Augustæ de Sanctis Martyribus nostris lucubratio. Conferuntur cum illa Gregorii Nazianzeni asserta & de occasione, qua is in errorem, confundendo duos SS. Cyprianos, inductus sit, inquiritur.

[Eudociæ imperatricis] Eudocia, Leontii philosophi Atheniensis filia, a teneris annis humanioribus litteris, philosophicisque & mathematicis disciplinis instructa, annoque 421 Pulcheriæ Augustæ inductu in thori consortium a Theodosio Juniore assumpta, non nulla Opuscula posteritati reliquit, quibus magnum nomen inter eruditos obtinuit. De illis Socrates, Photius Græcique plurimi. Photius schismaticus patriarcha Constantinopolitanus, non eruditione minus, quam criminibus celebris, post medium seculum IX floruit, interque plurima ejus Opera superest hodieque ejus Bibliotheca, qua libros a se lectos recenset. Inter illos pag. 414 editionis Andreæ Schotii nostri, Eudociæ Augustæ lucubrationes enumerare incipit. Codice 184 de ejusdem Opusculo in honorem Sanctorum nostrorum composito, agit. Verba ejus, etsi paulo longiora, quoniam pro lydio lapide nobis erunt, integra huc transferenda censui. Sic scribit: Legi eodem carminis (heroici, quo conscriptum ab eadem fuisse dixerat præcedentem codicem continentem Metaphrasim Octoteuchi genere atque idiomate Metaphrasim Propheticorum librorum, B. Zachariæ & inclyti Danielis. Eadem autem artificii venustas hæc quoque exornabat. Hoc ipso item volumine continebantur simili versuum forma conscripti Libri tres in laudem B. Cypriani martyris, ostendebantque vel ipsa carmina, ut liberi matrem solent, hunc quoque Augustæ partum esse legitimum. Primus horum Liber res B. Justinæ martyris persequitur; ut in Christianorum illa numerum adoptata, parentes quoque suos ab idolorum ad veri Dei cultum transtulerit; utque amore quidam ejus captus, frustra illa sollicitata, ad Cyprianum magicis deditum artibus se contulerit, rogans, perdite amanti succurrat, ac Puellam sibi obsequentem reddat.

[18] Addit, Cyprianum omnes magicæ artis rationes incassum tentantem violentissimos quosque ac perniciosissimos dæmones oppugnandæ Virginis castitati immisisse; [de Sanctis nostris] hos vero pudore suffusos victosque sacrosanctæ Crucis signo rejectos fuisse, ut ex illis cognorit. Quare propensum suum in improbos illos spiritus animum deposuisse, omnesque adeo magicos libros flammis tradidisse; Christiana denique fide imbutum, mox etiam baptizatum esse ac templi janitorem constitutum. Quin & charismatum dona a Deo accepisse, itaque morbis alios, alios dæmonibus liberasse, donec tandem archiepiscopi (ita quidem vertit Schottus τὸ ἀρχιερατικοῦ, de quo infra) quoque dignitate ornaretur. Et hæc quidem liber habet primus. Secundus deinde, dum a capite paulo altius res Cypriani arcessit, ipsummet narrantem inducit, suum jam inde a pueritia in idola studium cultumque dæmonum & discendæ magicæ artis cupiditatem atque conatum. Quænam dehinc alia de herbarum variarum stirpium atque animantium natura didicerit, utque varia etiam dæmonum ludibria viderit. Quomodo item Athenis Argos indeque in Phrygiam profectus dæmonibus ubique sacrificus constitutus fuerit, ac multam magicæ artis exercitationem collegerit. Pergit adhæc narrare, ut in Ægyptum eorumdem causa venerit atque ad ludos accesserit, quæque ibi inopinata & valde absurda, cum alia, tum simulacra viderit atque observarit.

[19] Addit, se cum trigesimum jam ætatis annum attingeret, [lucubratio metrica] ad Chaldæos venisse, eorumque litteris institutum astrologiam accurate perdidicisse, quæque alia cognitu digna apud illos viderentur. Omnia tandem hæc vidisse refutata, quando stulto seu potius animis pernicioso labore hisce artibus impenso, a Justina martyre repulsus est. Commemorat item hic nonnulla, quibus alium seipse interdum exhibuit, aliosque interdum transformavit, utque a dæmonum cultu recedens cacodæmonem minitantem & ad desperationem usque territantem senserit, ac quomodo horum sit metu liberatus, cum in pium virum incidisset, cui Timotheo nomen. Quomodo præterea Antiochiæ apud frequens auditorium narraverit, nefanda multa se ac prodigiosa effecisse, quibus homines ita decipiebat, ut pro Deo ipsum haberent. Lacrymis itaque ac luctu genas ob hæc humectantem ex memoria improborum facinorum, in salutis desperationem iterum delapsurum fuisse, nisi Eusebius quidam optimus ad pietatem & pœnitentiam dux, sacræ Scripturæ alloquiis sacrisque narrationibus desperationis nebulam dissipans, claræ spei radiis eum illustrasset, & in domum suam deductum cibum capere jussisset trium dierum inedia jam maceratum. Refert item, ut in sacrum ab illo templum fuerit adductus & sua ipse manu coram multitudine magicæ artis suæ libros allatos flammis tradiderit, ac bona insuper sua pauperibus distribuerit, atque ad Christianorum inde cœtum aggregatus sit. Eusebius autem hic, ait, sacerdotii dignitate exornatus erat. Accedit, quomodo Aglaïdas, gravis ille Justinæ procus, cum voti compos factus non esset, bona quoque fortunæ pauperibus omnia erogaverit &, dæmonibus tamquam deceptoribus nuncio remisso, Christianis sese sacris addixerit. In quo secundi libri finis est.

[20] [fida metaphrasis fuit] Tertius denique martyrium complectitur B. Cypriani & claræ virginis Justinæ, qui Diocletiano & Maximiano Romæ imperantibus, morte testimonium dixerunt fidei. Una enim ad martyrii lauream abrepti sunt: Cyprianus quidem ex patria urbe, Antiochia, cujus etiam archiepiscopatum (rursus ex eadem Græca voce ἀρχιερατικὸν sic transtulit Schottus) post Anthimum administrarat, Justina vero Damasco; ibi enim illa, postquam Antiochia migrarat (quæ & ipsa Virginis patria erat) palam Christum professa est. His ita captis, cum impii ille hominis sermonibus nihil moveretur, vinculis in sublime rapti latera raduntur, hæc autem boum nervis cæditur. Verum ubi nihil illi de constantia remittere tyranno videntur, in custodiam eos seorsum reductos compingit. Unde post evocatos cum verbis frustra tentasset, in æream sartaginem (pice, adipe, ac cera in eadem simul mistis multoque igne accenso) Martyres Dei conjecit. Ibi cum Athletæ illi fortiter in cruciatibus perdurarent, ac potius velut in rore Deum, quod tormentis superiores evasissent, læti laudarent, Athanasius quidam miser dæmonum sacerdos B. Cypriano antea perfamiliaris & assessor tum forte judicis tormenta inferentis, mentis cæcitate correptus, ausus est deos suos familiares invocans in ignem quoque ingredi. Sed dum miraculum extenuare nititur, si & ipse sine noxa ibidem perduraret, magis illud auxit: confestim enim igne absumptus in cinerem versus est.

[21] [alterius O. pusculi] hæsitans ergo judex decrevit, Martyres ad Diocletianum mittere, & ad eum, tum quæ pertulissent tormenta, tum quemadmodum pœnis essent omnibus superiores, perscribere. Quæ cum imperator Nicomediæ intellexisset, præcepit, Martyres ad vicinum urbi flumen, cui Gallo nomen, capite truncari. Cum his & eadem ipsa hora Theoctistus martyrii palmam accepit, pietatis suæ hoc solo dato indicio, quod Martyrem Christi salutasset. Reliquias istorum Sanctorum nautæ quidam Roma eo nuper delati, quibus & Theoctistus martyr usus fuerat familiariter, clam custodibus abstulerunt Romamque vexerunt, ubi & pulchrum ipsis templum, Claudii foro proximum, excitatum opera Rufinæ piæ matronæ, quæ generis stirpem a Claudio imperatore repetebat. Et hæc quidem libro tertio, ubi simul terminatur Photii extractum. Præmiserat, de ejusdem Eudociæ Metaphrasi in Octateuchum agens, qualis esset Augustæ methodus in similibus opusculis ad metri leges redigendis. Illustris, inquit, est hic labor, ut in heroico carmine, si quis umquam alius. At dum artis legibus altius immergitur, in hoc uno, maximo tamen illo ad eorum laudem, qui propius libros vertendos censent, ab arte deficit, quod neque poëticæ libertate veritatem in fabulas commutando adolescentum aures demulcere studeat, neque rursum digressionibus auditorem a re proposita abducat, sed ad verbum adeo veteribus illis scriptis suum metrum adaptet, ut iis nihil, qui hæc verset, indigere videatur: nam & sensuum, nihil quidquam diffundendo aut contrahendo, proprietatem servat assidue, & in verbis, quoad ejus fieri potest, proxima quæque & simillima consignat. Igitur nihil est in Metaphrasi Eudociæ ab imaginatione aut deforis petitum, nihil accersitum aliunde, sed talia omnia, si verba, quæ metro servire debent, exceperis, qualia in libris, quos carmine exornandos suscepit, legebantur.

[22] Utinam laudata Eudociæ Metaphrasis de sanctorum Martyrum Actis ad nostram ætatem pervenisset! Photio teste, [Examinatur, quomodo in confusionem duorum Cyprianorum lapsus sit S. Gregorius.] teste, ad veritatem fidemque historiæ carere possemus libris, quos metro donavit, nec proinde multum esset laborandum in disquisitione, an libri, quales illi præluxerunt, hodieque supersint; ad quod nos adigit lucubrationis Eudocianæ jactura. Verum priusquam id examen aggredimur, discutiamus, unde Gregorius Nazianzenus hauserit asserta quæ mox ex illo protulimus tam male cum S. Cypriani Carthaginensis rebus permixta; seu potius, qua occasione in errorem inductus vir tantus gemini Sancti gesta confuderit. Profecto quo magis Orationem ejus lego sæpiusque relego, tanto magis lapsum hunc illius demiror, minusque circa illum certi aliquid statuere audeo. Ecce tamen, quid conjectem. Imprimis, ut jam superius monui, pene certum mihi est, Gregorium legisse Confessionem S. Cypriani, quæ materiam præbuit libro 2 Metaphrasis Eudocianæ, & usque hodie superesse videtur. Id mihi suadet tum Gregorius ipse S. Cypriani Ἐξαγόρευσιν manifeste appellans, tum continua pene assertorum ejus cum illa conformitas, de qua re paulo inferius. Nec magis dubium mihi videtur, illum non vidisse, quæcumque libro 1 & 3 Actorum & Metaphrasis Eudocianæ referuntur; at hæc omnia, si forte exceperis unum, quod ex peculiari relatione hausisse potuit, penitus ignorasse. Ut ita opiner, facit altissimum ejus silentium de omnibus, quæ spectant ad conversionem S. Justinæ, illiusque cum SS. Cypriano & Theoctisto martyrium, quas res libri memorati pertractant. De hisce, inquam, in rerum adjunctis Gregorii silentium inducit me, ut credam, neutiquam Gregorio fuisse perspecta. Etenim perorabat loco, sive is Constantinopolis fuerit, sive Nazianzum, ubi celebris erat cultus ejus S. Cypriani, quem laudabat, ubique proinde credibile non est, ejusdem gesta omnibus fuisse ignota.

[23] Demus tantisper, panegyrim de Antiocheno nostro Martyre dicere voluisse Gregorium, [Non videtur is alia de S. Cypriano nostro] novisseque, quæ omnia illum ignorasse, suspicor; qualem nobis illum fingemus, quam consilii tam insolentis sacro oratori rationem subministrabimus? Debuisset nimirum sciens ac volens ridendum se exposuisse auditoribus, dum quæ maxime S. Cyprianum Antiochenum ornabant, præcidisset, atque alia omnino & extranea, neque sane illustriora substituisset venditassetque illis, quos saltem omnes errorem suum latere non posse, judicare debuisset. Neque dixeris, perspecta habuisse omnia quidem & Gregorium & auditorum forte etiam aliquos; at Antiochenum Martyrem ejusque gesta jam tum inter fabulas fuisse reposita; sic enim Eudociam, de quo plura paulo post, summæ inscitiæ, an potius impudentiæ, argues, quæ aliquot post annis historiam illam pro vera obtrudere rursus voluerit, simulque opinionem eo convertes, quod de S. Cypriano Carthaginensi agere voluerit Gregorius. Hanc ego opinionem hactenus ut satis probabilem habeo, quam hic vicissim tantisper pro admissa habeamus, ut demonstremus, Gregorium in illo etiam casu turpissime erraturum fuisse. Et vero ignorare non potuisset, de eodem plane Cypriano Confessionem agere, cujus pro fabula Passionem, uti & hujus Justinæque Conversionem habebat. Qua igitur fide, non solum Confessionem præreliquis adoptasset, sed etiam attribuisset alteri synonymo martyri Carthaginensi, cui convenire non posse, quæ in illa narrantur, tum certe perspicere maxime debuit, cum illam alteri, Antiocheno nimirum, ibi tributam vidit. Inde sane ansa dubio & examini subministrabatur, post quod debite institutum suspicari non ausim, tam crasse Gregorium hallucinaturum fuisse taliaque concioni propositurum, non reddita ulla selectus ratione; quare nimirum hæc fabulæ non minus suspecta, præ ceteris adoptanda alterique applicanda censuisset.

[24] [habuisse perspecta præterquam ea,] Nisi multum fallor, quisquis mecum Orationem totam attentius perlegerit, judicabit, tanto magis consilii hujus sui rationem auditoribus reddere Gregorium debuisse, quod sparsim illis, utpote abunde perspecta, mente revolvenda relinquat, quæ de S. Cypriano Carthaginensi enucleatim percensere potuisset, dum totus est in iis, quæ ex Confessione hauserat, exornandis & pro concione, tamquam si hactenus inaudita essent, deprædicandis. Sic facturum illum fuisse, si binas alias historiæ partes legisset, multoque minus si ut fabulosas improbasset, in animum inducere non possum, ne vel negligentem nimium vel impudentem mihi fingam Gregorium. Quod si autem statuamus, solam Confessionem ad ejus manus pervenisse; utrum Cyprianum laudare voluerit, tolerabilior erit error, inductaque a gemini Cypriani gestis confusio. Etenim si de Carthaginensi agere proposuit, nec de Antiocheni nostri martyrio ceterisque ad illum spectantibus & in Confessione non memoratis audierat, Confessionem seu Pœnitentiam illam nactus, nec de Carthaginensis rebus ante conversionem speciatim singula edoctus, potuit facili etiam errore, si dubitare non accidit, huic adscribere, mutatis nonnullis, quæ arbitrabatur in illam Confessionem per errorem inducta fuisse; qualia forte erant varia ibi descripta per Orientem itinera ad magicæ artis acquirendam peritiam, patria Antiochia, ubi scenæ famosissimæ peractæ referuntur; quæque omnia vel evitavit, vel sciens præcidit Gregorius, forte suspicatus, minime ibi Carthaginensem martyrem Cyprianum egisse.

[25] [quæ in Confessione,] Nec multo gravior idem error videbitur, si credamus, in laudem Antiocheni nostri Martyris panegyrim illum dixisse: quippe, si præter Confessionem ignorabat cetera, non est tam mirandum, si alterius synonymi, nec tam ibi celebris, gesta pro alterius rebus accepit, sicque hallucinatus est, ut hæc cum illis in extemporanea quodammodo Oratione combinare conatus sit. Ut ut est, ego aliam viam non reperio Gregorii errorem concipiendo, quam si, ut jam dixi, opinemur, non habuisse illum alia de S. Cypriano nostro perspecta, quam quæ Confessione comprehensa sunt. Unum porro speciatim videtur adversus conjecturam illam moveri posse. Gregorius nimirum sub finem Orationis ita loquitur. At vero postquam ille Martyrum Deus commune omnium bonum (sancti Martyris reliquias) alicui privatim concedere, ac singulari erga illam gratia publicis commodis detrimentum afferre minime sustinuit, per revelationem corpus in apertum profert; atque hunc rursus honorem probæ cuidam mulieri confert, ut mulieres quoque ex eo sanctificentur, quod, quemadmodum Christum ante pepererunt resurrectionisque ipsius nuntium Discipulis attulerunt, ita nunc etiam Cyprianum, hoc est publicum orbis bonum, partim indicarunt, partim tradiderunt. Hæc laudum ipsius postrema est: sic in medium prodit, qui indignus erat, ut in obscuro jaceret, nec sui furtum tolerare sinitur: quandoquidem præstantiori atque excellentiori animo erat, quam ut eos honores ambiret, qui corporibus haberi consueverunt.

[26] Ex his, inquam, argui posset; videri Gregorium non latuisse, [ejus nomine celebri,] quomodo S. Cypriani Antiocheni corpus Romam translatum & a Rufina exceptum fuerit; cumque id sub finem Passionis descriptum inveniatur, verisimile esse, hanc etiam ab ipso lectam, & propter fabellas neglectam fuisse. Quamquam non sunt hæc, qualia primo forte intuitu apparent, & quamvis ad S. Cyprianum Carthaginensem, cujus corpus nocte a martyrio proxima cum triumpho delatum est ad areas Macrobii, nec deinde apud mulierem quampiam delituit, pertinere non possint, non sine aliqua etiam difficultate, de qua, ubi de translationibus reliquiarum agemus, nostro Martyri tribui possunt. Interim potuit Gregorius hæc vel oretenus vel ex scripta quapiam particulari relatione accepisse. Sane, paucis interjectis, ita auditores suos alloquitur: Vestræ jam partes sunt, ea quæ restant, a vobismetipsis adjungere, ut nonnullum ipsi quoque Martyri munus offeratis; dæmonum nimirum oppressionem, morborum depulsionem, futurarum rerum prænotionem: quæ quidem omnia vel cineres ipsi Cypriani, modo fides adsit, efficiunt; quemadmodum norunt, qui hujus rei periculum fecerunt, ac miraculum ad nos usque transmiserunt, ejusdemque memoriam posteris quoque tradituri sunt. Postremis nimirum verbis innuit Gregorius, non invenisse se illa in monumento quopiam, quod ab omnibus legi posset, sed vel ex relatione vocali vel saltem peculiari & recenter scripta, accepisse; cum dicat, memoriam posteris, procul dubio testimonio quodam scribendo, commendandam.

[27] Denique nonnulla ex aliorum ore hausisse se, manifeste sub medium ejusdem Orationis testatur, [apud Eudociam] his verbis: Quemadmodum a quopiam accepi, sanctum scilicet Cyprianum æditui seu custodis ecclesiæ munus multis lacrymis præ humilitate ambiisse & impetrasse: quod sane dicere non debuisset, si legisset primam partem historiæ nostræ, ubi idem asserebatur, uti videre licet ex contracto Metaphrasis Eudocianæ apud Photium. Porro sicut nihil habet Gregorius eorum, quæ ibi libro 1 & 3 referuntur, ita quæcumque de S. Cypriano Antiocheno Orationi inseruit, presse conveniunt cum narratis libro 2 Eudociæ, assertisque in Confessione S. Cypriani; quæ conformitas fecit etiam apud eos, qui Confessionem Cypriani pro supposititio commento habent, ut crediderint, illam a Gregorio lectam fuisse, ejusque antiquitatem usque ad Constantini tempora & seculi IV initium producant. Nihil, inquam, in hisce habet Gregorius, quæ pugnent cum Eudociæ narratione, & paucissima omnino sunt, in quibus a Confessione, quam hodieque habemus, discedere videatur. Unum in Menæis observatum, jam superius adverti potuit: de Aglaïda nimirum Virginis proco, qui omnibus modis Justinam ad amorem ac nuptias sollicitarat, & Cyprianum induxerat, ut magicis artibus illam in suam voluntatem inclinaret, nullam mentionem facit Gregorius; contra insinuans, Cyprianum ipsum iniqua libidine erga Virginem exarsisse, ejusque potiundæ causa machinas omnes incassum admovisse.

[28] At levior est hæc, imo nulla fere dissonantia. In sæpe memorata Confessione, [referuntur.] tum Græca tum Latina, non solus Aglaïdas, sed ipse etiam Cyprianus, si petitæ a dæmonibus suppetiæ successum darent, desiderio Justinæ flagrasse dicitur, Aglaïdæ scilicet procantis votis perfide abusurus vel elusurus cupiditatem. Gregorius Cyprianum laudans ex vitæ emendatione, Aglaïdæ amores, ut alia non pauca, omisit, utpote instituto suo non necessaria neque splendorem additura, ut ea produceret, quæ ad solum S. Cyprianum pertinebant, eumque solum commendare debebant; quod sane in oratore minime mirandum est, uti & si quæ cum aliqua exaggeratione protulerit. Tale verisimiliter est, quod sequitur. Virgo superat, dæmon superatur. Tentator ad Amantem accedit, seque succubuisse, indicat, eamque ob causam ab ipso contemnitur. Quam rem indigne ferens Contemptorem ulciscitur: in eum ipsum, a quo colebatur, immigrat… Quid hic igitur demens ille Amator & prudens Arreptitius? Cyprianus nimirum, quem ut a dæmone possessum seu energumenum vivis coloribus depingit; per exaggerationem scilicet, ex eo, quod in Confessione legerat, S. Cyprianum a frendente ob cladem suam dæmone vehementer territum & pene suffocatum fuisse. Mitto similia nonnulla, in quibus a Confessionis relatione discedere videtur Gregorius, cum clarum sit, totam diversitatem a munere oratoris & eloquentiæ flosculis ortam esse, remque eamdem, hisce præcisis, narrari. Sed de Gregorii Eudociæque testimoniis cum Confessione comparatis pluribus agemus, ubi Fellum & hanc & cetera Acta omnia pro fabulis explodentem refutabimus.

§ III. Examinantur monumenta cetera de Sanctis nostris scripta; quæ & qualia edenda.

[Videtur Eudocia Metaphrasim combinasse ex tribus Opusculis,] Cum S. Gregorius Nazianzenus eodem seculo, quo coronati sunt sancti Martyres, Eudocia vero imperatrix sequenti scripserint, & hæc quidem eo instituto, quo jam sæpius dixi, materiam tractarit, ea, opinor, monumenta nobis pretiosiora esse debent, quæ cum eorum testimoniis maxime conspirant, atque ea certe, si supersint, præstantissima, quæ illis ipsis, qualia sunt, prælucere & materiam præbere potuerunt. An talia ad nostra tempora pervenerint, investigemus. Imprimis certum est, Acta, qualia a Martenio num. 10 laudato edita sunt, secundum ordinem dispositionemque materiæ & narrationem non esse diversa ab iis, quæ in Metaphrasi sua versibus donavit Eudocia, ut mox fatebitur, quisquis illa cum Photii analysi contulerit. Imo, quæcumque hactenus vidi, ab illis non multum discedunt, cum, quæ Eudociæ librum 2 facit S. Cypriani Confessio, ab illis avulsa, vel si mavis, iisdem ab ipsa forte Eudocia fuisse inserta videri possit. Sane nihil impedit, quo minus ex tribus diversis Opusculis, nimirum S. Justinæ Conversione, quæ libro 1; S. Cypriani Confessione, quæ secundo, ac denique utriusque Sancti Passione, quæ tertio comprehenditur, suam Metaphrasim combinarit Eudocia, cujus postea exemplum secutus sit vel Latinus interpres, vel ante ipsum Græcus quispiam, undeque Acta, qualia apud Martenium habemus, coaluerint.

[30] [quibus utcumque similia adhuc hodie exstant varia,] Ut ita potius contigisse censeam, faciunt tum adhuc ibi præpositi partibus singulis tituli, & duo prologi finesque alias ab aliis dividentes, tum etiam, quod Acta, quæ incipiunt Inluminatio Domini nostri, circa hæc ipsa divisionis signa conveniant, separatæque ab invicem partes tum Græce, tum Latine inveniantur, ut jam videbimus. Imprimis, quod ad S. Cypriani Confessionem attinet, passim illa a reliquis partibus divisa reperitur. Antiqua Latina versio sic in pluribus codicibus invenitur, ut jam superius monui num. 10 & XI; eadem separata etiam Græce legitur, ut liquet ex illa, quam Maranus edidit & Latine vertit. Prima & tertia pars etiam in multiplicibus codicibus utcumque invicem connexæ exstant: ibi scilicet passim, ubi Actorum initium est Inluminatio Domini nostri, quæ eadem esse cum Martenianis, si Confessionem & pauca alia exceperis, jam jam ostendemus. Non vidi hactenus partes illas a se invicem separatas seu unam sine altera in codicibus Latinis; at P. Gabriel Brotier bibliothecæ Parisinæ nostræ præfectus, tertiam solam legi in Mss. aliquot bibliothecæ regis Galliæ, monuit primum me, & illam deinde diligenter exscripsit mecumque humanissime communicavit. Singula hæc nunc prius cum editis a Martenio atque deinde cum Eudociæ assertis comparemus & examinemus. Ac primo quidem Acta, quæ habemus in pluribus codicibus Mss. primam & tertiam Martenianorum partem complexa, sic incipiunt: Inluminatio Domini nostri Jesu Christi Salvatoris de cælo facta est, & completis verbis prophetarum, omnis, qui sub cælo est, mundus inluminatus est verbo Dei, & credentes in Deum Patrem & Dominum Jesum Christum & sanctum Spiritum baptizabantur. Addebatur autem & virgo Justina, cujus pater erat Edusius, in civitate Antiochia, quæ est juxta locum, qui dicitur Dafnis.

[31] In impresso Catalogo codicum Mss. bibliothecæ regis Galliæ tom. 2 inter Mss. Græca assignantur Codice 1454 num. 15 Acta SS. Cypriani Antiocheni & Justinæ, [quæ inter se comparantur. Conversio S. Justinæ edenda,] quæ incipiunt: τῆς ἐπιφανείας τοῦ Κυρίου ἡμῶν, quæ videntur eadem esse, ex quibus translata sit Latina nostra versio mox memorata. Sæpius in eodem Catalogo Passio SS. Cypriani & Justinæ alias occurrit, cumque suspicarer, errores, qui in Latinis Actis reperiuntur non uni, ex translatoris inscitia vel amanuensium posteriorum oscitantia ortos esse, rogavi laudatum P. Brotier, ut codices assignatos consuleret & me doceret, si quid inde sperari posset. Præstitit is utrumque eadem humanitate monuitque, assignatum codicem 1454 ita deturpatum & exesum esse, ut vix aut ne vix quidem legi possit, erasa in singulis paginis dimidia facile litterarum parte. Addidit, Acta illa tum ibi, tum in aliis codicibus assignatis neutiquam comparari posse cum alteris, quæ descripsit & de quibus uberius infra agendum erit. Joannes Fellus in Monitione præfixa elogio Adonis de Sanctis nostris ait, statuisse se primum SS. Cypriani & Justinæ Vitas & Martyria ex codice Græco edere, sed mutasse sententiam, quia digna non videbantur, quibus bonæ chartæ impenderentur. Qualia monumenta ista sint, aliunde non novi; at si propter eas tantum rationes, quas refellam, luce indigna judicavit, merito omissionem lugebunt eruditi. Interim uti cogimur pro prima Actorum parte, quæ S. Justinæ Conversio inscribitur, sola antiqua Latina versione, cujus jam dedi initium; in quo mox adverti potuit, non memorari Diocletianum, sub cujus imperio locatur in Martenianis Actis S. Justinæ conversio; quæque cum multis annis Sanctorum mortem præcesserit, non videtur contingere sub eodem imperatore potuisse, quod dicit Eudocia.

[32] Fluunt in sequentibus Mss. nostra cum Martenianis usque ad hæc verba in fine columnæ 1624: [ab excusa a Martene in quibusdam] Tunc Cyprianus multis argumentis eam appetiit; hæc enim & omnia, quæ duabus integris columnis sequentibus ibi narrantur de pestilentia aliisque vexationibus a dæmone Justinæ causa Antiochiæ immissis, non habentur in Mss. nostris memoratis, sed post hæc, recessi dissolutus sicut fumus, ita prosequitur diabolus: Si autem vis discere victoriæ ejus virtutem, jura mihi, & dicam tibi. Interrogat, ut apud Martenium, Cyprianus: Per quid tibi jurem? ac sequuntur deinde reliqua fere ad verbum convenientia usque ad finem 1 partis. Quæ hic interjecta sunt apud Martenium, non sunt quidem a Gregorio aut Eudocia memorata, sed occurrunt contracta in Confessione tum Græca tum Latina, unde in Acta transferri & amplificari potuerunt. Porro clausula primæ partis apud Martenium in Actis nostris non habetur, sed post hæc verba & augebat gregem Christi, omissa etiam integra Confessione, immediate sequitur, Cum completi fuissent prophetici sermones, quod est initium tertiæ partis Actorum apud Martene. Pauca sunt, quæ in prima hac parte carpantur, quæque sequentibus §§ discutiemus. Interim Acta hæc nostra Mss. in eo præstare editis videntur, quod, ut jam dixi, conversionem S. Justinæ non figant sub Diocletiani imperio, cui cum ejusdem Sanctæ passione, stantibus reliquis notis chronologicis, non nisi ægre videtur includi posse. Habent quidem etiam Martenii Acta suam in hac parte præ nostris prærogativam, quod pro patria S. Justinæ Antiochiam tantum vage designent, ubi nostra his verbis Antiochia, quæ est juxta locum, qui dicitur Dafnis, luculenter determinant Syriæ metropolim, quæ saltem non videtur theatrum fuisse, ubi res tota gesta sit, ut infra videbimus. Quidquid sit, cum Conversio hæc nostra in antiquissimis pluribus Mss. exstet, Martenianæ merito non cedat, neque hactenus edita sit, statui collatam excudere.

[33] Verum quia longior est locus apud Martene, de quo num. præcedente, [& potissimum] quique Annotata nimium extenderet, illum hic subjicio ex apographo nostro anonymo. Ita simul deprehendere lector poterit exilem hoc inter, & illo, quo usus est Martenius, discrepantiam. Sic habet. Tunc iterum Cyprianus multis argumentis eam expetiit *, & nullo modo potuit eam superare: nec ulla ars potuit eam vincere maligni; non infirmitas, non timor, non dolores, non fantasiæ, non minæ, non blandæ cogitationes, non substantiæ, non escarum dulce desiderium, non condemnatio parentum, non latronum superventa, non dolositates. Omnia enim hæc per Christi virtutem superabat Puella. Verum quia Deus noster merita Virginis suæ examinabat, permissus est diabolus, ut pessima infirmitate percuteret eam; ita ut de ea amici desperarent. Parentes autem ejus plorabant & lugebant: ipsa vero signans se dixit eis: Non moriar, nec sentio infirmitatem, sed quasi transmissio febris ex aëris spiritu fit mihi. Et signans se, fugabat omnia, quæ fiebant adversus eam, opera draconis iniqui. Tunc diabolus quemadmodum adversus Job, ita & adversus sanctam Virginem omni malitia virtutis pugnabat: nam multa mala faciens parentibus ejus, fecit eos condemnari. Pastores eorum occidit cum gregibus, boves & asinos & omnia quadrupedia, quæ in domo eorum erant, occidit: mancipiorum exterminium fecit, & de genere eorum multos interemit; multis quoque diebus ac noctibus fundamenta domus eorum commovit: sed erat ibi invisibilis medicus, qui occulte visitans eam omnia dispergebat opera maligni. Illi vero, qui vexabantur per inimici artes, & omnis parentela ejus venientes clamabant adversus Virginem, dicentes: Omnia nostra pereunt. Et rogabant parentes S. Justinæ & dicebant: Date Filiam vestram ad nuptias legitimas, ad procreandos filios; propter eam exterminati sumus a diis, & propter ipsam perimus. Justina autem sancta consolabatur eos in Christo, dicens: Patientes estote & nolite desperare, sed mihi omne damnum adscribite: omnia enim recipietis nunc, & in futuro sæculo vitam æternam.

[34] Iterum inimicus per malam artem dedit prodigium in tota Antiochia, [uno loco satis prolixa,] per dæmones annuntians, mortalitatem esse futuram in civitatem, nisi Justina virgo nuptui traderetur: quia sic significaverunt dii. Tunc pœne tota civitas morbo gravi periclitabatur: non minima enim turba jacebat in lectis de infirmitate corporis. Insurrexit autem adversus parentes Justinæ multitudo civitatis, & clamabat omnis populus ad januam eorum, & minabantur occidere eos, urgentes Virginem ad conjunctionem legitimarum nuptiarum. Illa vero resistebat & contradicebat divinationi dæmonum. Ad patrem autem clamabant, dicentes: Esto pater civitatis & non adversarius. Si amator civitatis es, consenti civitati; præsta nobis petentibus te, conjungi tuam filiam. Vir adolescens Adolescentulam amat, sicut natura exigit. Quare prævaricas nuptiarum leges, & fraudas homines nativitate * filiorum? Dii hoc volunt & nos rogamus; ut fiant horum filii * & nepotes priores civitatis tuæ. Miserere juveni, quia pereunt fortunæ tuæ. Non est indignus Aclaïdus; suscipe ejus servitutem *, libera tuam civitatem pessimis languoribus vexatam, compesce populum, quia minatur pugnam: meliores sunt nuptiæ, quam pugnæ. Honora conjugium, ut sit tibi æterna memoria apud civitatem. Da victoriam adversus mortem, ut vivamus. Time divinationes deorum, ut tollas mortalitatem perditæ civitatis. Miserere populo, qui non ad mortem petunt Filiam tuam, sed ad concordationem conjugii. Omnis populus Antiochensium hoc rogabat, & deprecabatur. Pater autem ejus Ædisius compescuit tumultum, dicens: Et ego, domni fratres, hoc illam monui, adjurans, & non consensit mihi. Sed quid ei faciam, quia * ante nuptias mori elegit? Et timebat Ædisius omnem populi conventum, & volebat effugere de civitate. Manifestatum est autem per diabolum hoc consilium, & portæ & plateæ custodiebantur. Populus autem irascebatur patri ejus. Tamen omnis multitudo concurrens, rapuerunt Virginem, & interficere minabantur, nisi tradere se promitteret Aclaïdo; quia Aclaïdus nimio amore inflammatus erat.

[35] Siquidem videret manus Virginem contrectare, ipse sublevabat; [qui in Ms. deest,] & cadebat, antequam tangebat * manus Virginis. Erat enim populus detentus duplici necessitate, & nihil mali in eam potuerunt facere. Paratus enim erat Aclaïdus ante ipsam mori: populus vero utriusque partibus parati erant servire: Aclaïdo quidem pro conjunctione Virginis: Puellæ autem, quod sine injuria custodiretur. Cum autem S. Justina contenderet contra civitatem, populi nihil agentes, clamabant dicentes: Justina, si non consentis civitati, vel de ista mortalitate libera ægrotantes, ut cognoscamus virginitatis tuæ virtutem, & vince deos malignos & erue nos de morte, ut & nos & familiæ nostræ laudemus Dominum tuum, agentes gratias virginitati tuæ. Justina vero compescuit populum, dicens: Per fidem vestram factura sum petitionem: & sic ab ea recesserunt. Septimo autem die mortalitatis multorum morientium, Justina sancta jejunans & vigilans & Dominum deprecans, pro languore omnium postulabat eum, & in ipsa hora omnes salvi facti sunt, ita ut multi derelinquentes idola, confugerent ad ecclesiam Christi, cognoscentes, quia divinationes dæmonum mendaces sunt. Hæc in apographo nostro uno & totidem verbis in Conversione S. Justinæ a Martenio edita, quæ illine postea inserta, an potius inde præcisa fuerint, quis dicat? Horum omnium, ut monui, nihil habet Eudocia in Metaphrasi, ita ut nostra Mss. cetera in eo cum illius assertis melius conveniant. Sed neque alibi quidpiam hic occurrit, quare non censeam, primam hanc Actorum partem translatam esse ex monumento Græco, quod imperatrici librum suum primum pangenti præ oculis fuerit.

[36] [differt. Confessio S. Cypriani Græca, multo magis, quam Latinæ editæ,] Certe non credo, menda aliquot, quæ vel in textum Græcum postea irrepserint, vel interpretis vel amanuensium aliorum inscitia vel incuria in versionem Latinam intrusa sint, opinioni meæ multum obesse posse. Ad secundam partem, quæ S. Cypriani Pœnitentia & sæpe alibi Confessio inscribitur, transeamus. Superius jam monui, ter illam editam exstare, atque insuper reperiri in multis Mss., passim ab aliis partibus separatam. Missis manuscriptis, in quibus nihil observatu dignum occurrit, editas examinemus. Inter Confessionem S. Cypriani ex bibliothecis aliquot Angliæ a Fello erutam ejusdemque Sancti nostri Pœnitentiam a Martenio seu Durando impressam exigua plane & fere nulla est discrepantia; sed magna est inter has & alteram a Marano Græce ex Ms. Colbertino cum Latina versione nova Operibus sancti Carthaginensis martyris a Baluzio adornatis subjectam. Longum esset, nec magnæ operæ pretium differentias singulas hic referre: Marani Confessionem Græce & Latine cum aliis collatam excudam: præcipuas variationes in Notis deprehendet lector, nec a me dissentiet in eo, quod censeo, veterem interpretem valde negligentem & liberalem fuisse, si ab eo ex simili monumento Græco profecta est versio, qualem hodie apud Fellum vel Martenium habemus.

[37] [ad Metaphrasim Eudociæ accedit estque a nobis excudenda.] Porro versa a Marano S. Cypriani Confessio, in quibus ab aliis diversa est, magis accedit ad Eudociæ & Gregorii asserta, imo cum illis ita consonat, ut affirmare non dubitem, similem, si forte, prout hodie exstat, nonnihil describentium negligentia sit deturpata, & Gregorio & Eudociæ præluxisse habereque proin, si non omnem sinceritatem, de quo postea, talem certe antiquitatem, a qua maxime commendetur. Certe ipso fere initio elevat difficultatem ab aliquibus ex antiqua versione desumptam contraque ejus, non sinceritatem modo, sed etiam antiquitatem intortam. Scribit nimirum Photius, apud Eudociam lib. 2 narrasse Cyprianum, Quomodo… Athenis Argos indeque in Phrygiam profectus, dæmonibus ubique sacrificus constitutus fuerit ac multam magicæ artis exercitationem collegerit.. Ut in Ægyptum eorumdem causa venerit atque ad Indos accesserit. De hisce S. Cypriani itineribus in antiqua versione Latina Confessionis vel nulla vel certe subobscura mentio est: at eadem in textu Græco Marani eodem ordine & diserte narrantur. Rursus librum 2 claudens Photius ex Eudociæ Metaphrasi scribit: Accedit, quomodo Aglaïdas, gravis ille Justinæ procus, cum voti compos factus non esset, bona quoque fortunæ pauperibus omnia erogaverit, & dæmonibus tamquam deceptoribus nuntio remisso, Christianis sese sacris addixerit. Hæc iterum ab antiquo interprete prætermissa sunt & reperiuntur in textu Græco, qui proin tum his tum aliis magis ad Eudociæ asserta accedit & suam antiquitatem commendat.

[38] [Passio Græca, ex qua versio antiqua Latina] Tertia pars Actorum, seu utriusque Sancti cum Theoctisto Passio, in paucis rursus apud Martene differt ab ea, quæ in Mss. nostris est secunda pars Actorum, quæ incipiunt Inluminatio Domini nostri. Exigui momenti variationes aliquot in Notis hinc inde observatas dabo. Ab hisce magis differt Græca, quam ex codice Mss. regio notato num. 520 transcriptam, collatamque cum altero ejusdem bibliothecæ Ms. codice sub num. 1485 ad me misit laudatus P. Gabriel Brotier, qui in adjecta erudita annotatione monet me, ex codicibus, unde copiam desumpsit, alterum superius valde putredine corruptum, alterum in inferiori parte lacerum esse: ita ut conferri & ita singula combinari debuerint. Addit, non nisi unum locum in neutro codice legere se non potuisse: denique ubi a se invicem discrepant, variantes lectiones in margine diligenter adnotavit. Est diversitas inter binos codices Græcos non magna & exigui sane momenti, ut in Annotatis deprehendere poterit curiosus lector. Passio illa, prout est in codice 1485 paulo amplior tamen est, atque secundum ea magis accedit ad editam a Martenio, sic ut nullus dubitem, quin illa ex simili Græca profecta imo versa fuerit, in quo rursus mecum conveniet, qui variantes illas in Annotatis assignandas, cum editorum a Martenio Actorum tertia parte contulerit. Martyrium ex codice 520 non sine magno labore eruderatum, videtur antiquissimum, cui additiunculæ accesserint: neque enim eæ, quæ in altero codice reperiuntur, ineptæ sunt aut tam inutiles, ut credam illas a posteriore quopiam Acta contrahente præcisas rejectasque fuisse.

[39] Cum tamen advertam iis locis, ubi contractius est, [profecta videtur, non caret mendis: excudenda tamen] desumptum ex codice 520 Martyrium, semel & iterum mutilum videri, certius id affirmare non ausim, quandoquidem, ut hæc forte codicis vitio vel amanuensis Græci oscitantiæ unam alteramve vocem omittentis vel corrumpentis adscribi possent, ita vicissim nihil magnopere vetat suspicari, omnia, quæ in altero codice reperiuntur, alterutrius vitio excidisse. Ut ut est, cum exigua sit differentia illa, dici tuto potest, ex Actis illis vel similibus Græcis olim ab interprete, forte non valde perito, Latinam versionem adornatam fuisse, quam hodieque habemus tum a Martenio editam, tum etiam cum exigua discrepantia in Mss., ubi pars secunda est Actorum, quæ incipiunt Inluminatio. Porro quæ in Latina versione difficultatem magnam pariunt, eadem fere omnia in Græcis Actis nostris reperiuntur, ut postea experiemur: cum tamen aliqua hic ita legantur, ut posterioris alicujus vitio corrupti videantur loci, unde difficultates aliquæ ortæ sunt, & interpres Latinus satis etiam libere quæpiam verterit atque amplificarit, Acta Græca ex apographo a sæpe laudato P. Brotier ad me transmisso edam novaque interpretatione donabo. Non sunt talia, ut qualia sunt, integra credam ab Eudocia visa fuisse; at habent suam certe non contemnendam antiquitatem, illudque imprimis notabile, quod sanctorum Martyrum passionem sub Diocletiano figant; unde manifestum fit, epistolam Claudio cæsari in hisce paulo ante, ut in ceteris Actis omnibus Latinis, inscriptam ab interpolatore inepto insertam, vel saltem imperatoris nomen corruptum fuisse.

[40] Eo quidem id insuper facilius suadebitur, quo manifestius in Græcis Actis hisce epistola aliunde corruptionis vel suppositionis ipsa in se indicia prodit: [cum castigatione & cum versione Latina nova.] quippe quæ talem titulum præfert. Κλαυδίῳ καίσαρι τῷ γῆς καὶ θαλάσσης δεσπότῃ Διοκλητιανῷ χαίρειν. Claudio cæsari terræ ac maris domino Diocletiano salutem, quæ sane nihil significant. Sed de his inferius. Interim si Claudium ex isto titulo expunxeris aliaque eo errore leviora vel mutaris vel deleveris, nihil est, quod vetet similem Passionem esse illi, quam ad manus Eudocia habuit. Sane cetera multo magis, quam Latina cum ejus Metaphrasi secundum Photii relationem conveniunt, ut, vel jam ex fixo sub Diocletiani imperio Sanctorum martyrio advertere licuit. Ceterum ex iis, quæ de prima & secunda Actorum parte hactenus proposui, satis liquet, non esse illa talia, qualia primo fuere composita & forte Eudociæ ætate adhuc exstiterunt, sed ab iniqua, negligenti aut indocta manu deturpata ad nos pervenisse. Sane lapsui non uni occasionem præbere potuit S. Cypriani Carthaginensis celebre nomen, quod si Gregorium Nazianzenum in Oriente, ubi SS. Cypriani & Justinæ celebria nomina esse debuerunt, ubique martyrio coronati sunt, vix elapso medio postquam contigerant omnia seculo in eum errorem induxit, ut ex ejus gestis nostro Cypriano panegyrim ex parte texuerit, quanto magis simile quid contingere debuit scriptoribus multis seculis posterioribus in Occidente, ubi illustrior erat Carthaginensis, minus nota Antiocheni Cypriani memoria, ubique proin facile ex ejus Actis magis vulgatis quæpiam mutuari nostrique Sancti Gestis intrudere inconsiderantius potuerunt. Profecto neutiquam dubito, quin sic Decii & Claudii imperatorum nomina in Passiones quaspiam SS. Cypriani & Justinæ irrepserint. Verum ad expendendas, quæ contra sanctos nostros Martyres eorumque Acta moventur, difficultates progrediamur.

[Annotata]

* Martene appetiit

* Mart. nativitatibus

* Mart. tui

* Mart. servitium

* Mart. quæ

* Mart. tangeret

§ IV. Examinatur Joannis Felli episcopi Oxoniensis intemperans de rebus ad SS. Cyprianum & Justinam spectantibus critica.

[Ex decreto Gelasii Papæ non sequitur,] Joannes Fellus, ut jam superius monui, Pœnitentiam S. Cypriani ex tribus Angliæ bibliothecis desumptam inter Opuscula perperam S. Cypriano Carthaginensi doctori attributa edidit nonnullis Notis illustratam. Illi præfixit Monitionem ad lectorem, in qua laudat monumenti illius antiquitatem, quippe quod ad Constantini M. ætatem usque producit, at simul contendit, non solum id supposititium esse & ab impostore quopiam confictum, verum etiam longius progressus, SS. Cyprianum & Justinam albo Martyrum simul & mortalium erasos cupit. Contra illum strinxerunt calamos Durandus in Admonitione præfixa Actis sanctorum illorum Martyrum in Thesauro Martenii editis, Tillemontius tom. 5 Monument. Eccles. pag. 329 ac novissime laudatus sæpe Prudentius Maranus § 1 ad Vitam S. Cypriani Carthaginensis, a quibus pro data opportunitate mutuabor, quæ efficaciora videbuntur ad confutandum Fellum. Hunc, cum breviores sint animadversiones ejus scriptæque sine multo felle, presse sequamur. Postquam dixit, ex quibus instrumentis edendam Confessionem, ante Constantini ætatem natam, acceperit, admittit, eamdem illam Ἐξαγόρευσιν esse, qua usus sit Gregorius Nazianzenus, quamque diligenter describit ex Eudociæ Metaphrasi Photius. Eamdem tamen a Gelasio Papa pro apocrypha habitam asserit, itaque mox ad alia viam sternens S. Cypriano Opusculum illud abjudicat. Genuinusne is Sancti fœtus sit, hactenus non inquiro: id extra dubium censeri potest, incertum esse, an Gelasii Papæ in concilio Romano decretum illam lucubratiunculam, & sic quidem feriat, ut ex eo S. Cypriano nostro legitime abjudicetur.

[42] [Confessionem fœtum S. Cypriano] Concilium Romanum illud celebratum est anno 494, ad quem legitur Gelasii decretum in Labbei & Harduini collectionibus Conciliorum, & in eo quidem dicitur: Liber, qui appellatur Pœnitentia S. Cypriani, apocryphus: quod tamen laudatum Opusculum non ita perstringit. Nam imprimis inter eruditos decretum illud interpolationis & corruptionis suspectum est ex eo, quod Opera quædam præstantissima ibi occurrant, quæ appositas censuras minime merentur. Eane inter nostrum hoc locum habere non possit, & decreto postea intrusum non sit, quis satis certo edicat? Profecto suspicionem augere debet, quod non in omnibus decreti illius exemplaribus Pœnitentia S. Cypriani recenseatur: nam in eo, quod ex insigni Jurensi codice sub nomine Hormisdæ in Notis ad Vigilium Tapsensem pag. 149 edidit Petrus Franciscus Chiffletius, verba allegata non habentur, neque ulla fit istius Pœnitentiæ mentio. Deinde videre Fellus poterat, quid de hisce censeret Baronius in Annalibus ad annum Christi 261 num 46, ubi opinatur, sermonem esse in Decreto Gelasii de Opusculo perperam S. Cypriano Carthaginensi supposito, quod Pœnitentiæ ejus seu Retractationis in famosa quæstione de baptismate hæreticorum titulum gerebat. Insuper demus, quod, ut liquet, ad minimum incertum est, in hoc ipsum Opusculum cadere Gelasii censuram, nondum ideo S. Cypriano nostro mox adjudicandum erit. Etenim potuit eadem illa Confessio adscribi sancto Carthaginensi synonymo martyri, & hoc nomine, ut male illi tributum, a Pontifice rejici.

[43] Denique, quod solum sufficit, ut ostendatur, ex censura illa minime sequi, [suppositum esse. Antiqui] quod S. Cypriano nostro supposita sit, certum est, quod particula Apocryphum ibi tantum significet, quod ea auctoritate non polleat, ut in ecclesia publice fidelibus prælegi debeat vel possit, ut de simili censura probat Fontaninus de Antiquitatibus Hortæ lib. 2 cap. 3 post Baronium, Thomasium, Mabillonium ceterosque ibidem laudatos. Dicere autem, Tale scriptum in ecclesia legi non debere, & dicere, Tale scriptum non esse auctoris, cujus nomen præfert, res est toto cælo diversa, ut cuilibet manifestum est. Et sane ratio non deerat, quare Gelasius Papa Pœnitentiam S. Cypriani fidelibus prælegi vetaret; ut enim omittam quæpiam castas virginum aures & verecundiores animos facile læsura, maxima pars versatur in magicis artibus earumque effectibus narrandis, quæ utique ædificationi fidelium instructionique in fidei mysteriis & confirmandæ Christianorum in illa constantiæ erant minime profutura. Ad Fellum revertamur. Postquam rationem reddidit eorum, quæ de Eudociæ Metaphrasi refert Photius, satisque confidenter pronuntiavit, Metaphrasten Metaphrasim illam, quam verisimilius numquam vidit, imo cujus nec notitiam ullam probabilius habuit, interpolasse, sic pergit: Pars media totius Operis (Actorum SS. Cypriani & Justinæ) ex Græco in Latinum conversa solum ad nos integra pervenit, quam hic repræsentamus: quod eo lubentius fecimus; siquidem, ut recte observatum, nullus sit vetustus liber, utcumque supposititius & mali moris, qui non alicui usui inserviat.

[44] Sit Superis gratia, habemus hodie non solum partem 2 multo meliorem illa, [scriptores celebres,] quam Fellus edidit, sed binas alias etiam tales, ut, stantibus Eudociæ testimoniis, ad id nobis profuturæ sint, ut temere, ne quid aliud dicam, erasos a Fello ex Kalendariis Sanctos restituamus. Audiamus iterum Fellum. Opportunum autem (inquit) hic erit de Personæ statu, cui hæc tribuuntur, paucis inquirere; præsertim cum hodierna Ecclesia Romana pariter & Græca duos statuant episcopos & martyres Cyprianos; primum Carthaginensem, alterum Antiochenum: & horum posteriori ea omnia, quæ ad magiam & Justinæ amorem spectant, ab utrisque referuntur. At e contra veteres passim, (Adverte lector, quot nobis veteres producturus sit) Nazeanzenus, Prudentius, &, ut Cardinalis Baronii verbis utar, communiter Græci Cyprianum Antiochenum cum Carthaginensi confundunt. Consulat, cui otium est, Nicephorum, Syncellum, Cedrenum, & Simeonem Metaphrasten ab ipso Surio editum, & uni Afro nostro totam de magia & Justinæ amoribus narrationem attributam reperiet. Liceat mihi hic ex Fello quærere, quos scriptores veteres vocitet, quam Ecclesiam Romanam hodiernam. Gregorium Nazianzenum & Prudentium inter scriptores antiquissimos Catholicos lubens recipio, sed anne eorum albo eradendi sunt Eudocia imperatrix doctissima suique & omnium seculorum prodigium, quæ sub medium seculum V, S. Aldelmus seu Althelmus Schireburgensis apud Occidentales Saxones episcopus, qui seculo VII, auctor Martyrologii Rosweydiani seu Romani Parvi forteque Beda, qui seculo VIII, Wandelbertus, Rabanus Maurus, Ado, Usuardus, Notkerus, Photius, quiseculo IX vixerunt, dum Nicephorus, qui seculo XIV, Georgius Syncellus, qui seculo VIII exspirante, Cedrenus, qui seculo XI, Metaphrastes denique, qui seculo X scripserunt, inter veteres computabuntur?

[45] [Sanctum nostrum ejusque gesta] Nemo profecto sani judicii id affirmabit. Atqui tamen ii omnes S. Cyprianum Antiochenum luculenter ab Afro distinxerunt. Dedi aliorum testimonia initio hujus Commentarii: accipe hic Aldelmi versus ex lib. 1 de Virginitate seu de Laude Virginum edito apud Canisium tom. 1 Lectionum antiq. pag. 744.

Sic quoque Justinam modulabor carmine castam,
Aurea virgineo lucrantem regna pudore,
Quæ terrena tori disrupit vincla jugalis,
Florida mundanæ calcans commercia vitæ.
Huic procus illustris pravo succensus amore,
Nectere non cessat verborum retia frustra,
Ut sibi forte foret dotalis Virgo per ævum,
De qua posteritas esset ventura nepotum.
Sed cum tale nefas gestaret mente malignus,
Nec tamen insontem posset pervertere fallax,
Virginis aut fibras cæcis incendere flammis,
Nititur egregiam magicis maculare venenis.
Tunc famosus erat Cyprianus fraude nugaci
Doctus in horrenda sceleratorum arte magorum,
Qui tunc auxilium spondebat ferre petenti.
Plurima schematizans sacræ molimina menti,
In tantum, ut diris certaret dæmonis armis.
Quos Magus assidue strophosus misit ad almam,
Ut pia pulsarent stimulis præcordia stupri.

[46]

Sed cum Virgo Dei sprevisset frivola carnis, [ab homonymo Carthaginensi ejusque rebus]
Lurida tetrorum confringens tela latronum,
Credidit Altithronum salvantem secula Christum,
Ad Dominum tota conversus mente fidelis.
Pœnituit tandem Magus idola spurca relinquens,
Expertus, Virgo quid posset ferre pericli,
Quæ numquam valuit superari mille nocendi
Artibus, incesti sed fugit crimen iniquum.
Post hæc, imperio regeret cum Claudius orbem,
Impius edictis Sanctos crudelibus urgens,
Heu scelus! ut Christum damnati voce negarent;
Nolentes autem sectari jussa tyranni
O quam dura necis graviter tormenta luebant!
Tunc Justina suum ferro supponere collum
Sanguinis aut rivos non horret fundere fibris.
Sic geminis felix ornatur Virgo triumphis:
Martyra cum roseis rubuit veneranda coronis,
Candida virgineis florebat Femina sertis.
Cum qua martyrii meruit vexilla cruenti
Crudus athleta Dei Cyprianus fuso cruore *.
Sicque poli pariter scandebant sidera Sancti,
Ut prædira necis pariter tormenta tulerunt.

Hæc S. Aldelmus auctor seculi VII. Porro ne quis ex mendis aliquot, quæ huc ex corruptis Actis profecta sunt, omnia ad S. Cyprianum Carthaginensem, qua poterit vi, detorquere conetur, demus aliqua ex libro, quem sanctus præsul sub eodem titulo scripsit stilo soluto, quique exstat Orthodoxographiæ tom. 2 pag. 1677, recentiusque ex Mss. Angliæ editus est a Warthono cum aliquot Bedæ & Egberti Opusculis.

[47] Hic Capitulo 43 ita scribit Aldelmus. Denique Justina justitiæ vernacula ab orthodoxis non contemnenda virgo, [distinxerunt: non est igitur recens in Ecclesia nostrorum Martyrum] cum Diocletianus imperii sceptris infœliciter fungeretur, quanta vel qualia apud Antiochiam pro virginitate servanda pertulerit, quis mediocri fretus ingenio expedire se posse glorietur. Prosequitur deinde narrans Cypriani ad illam expugnandam molitiones, harum successum, Cyprianique conversionem ac promotionem ad episcopalem dignitatem: singula denique ex Actis nostris contrahit & pergit: Justina vero non solum integritatis gloria fine tenus favorabiliter prædita permansit, verum etiam ad capessendam passionis palmam adamante durior diversis tormentorum cruciatibus macerata non cessit … quæ dum crudis nervorum flagris truciter cæderetur & crebris palmarum contunsionibus exalaparetur, tandem in sartaginem ferream sevo & pice crepitantem, ut in tanto tormento tenerrima Virgo torreretur, scandere jussa est. Sed Christus … virgineos artus ab ingruenti sartaginis exitio potenter protexit. Postremo, Claudio cæsare, … sententiam decollationis accipiens una cum Cypriano, non jam necromantia freto, sed pontificatu prædito, sacrosancto cruoris ostro purpurescit. En Antiochenos Martyres manifeste ab Afro distinctos seculo VII; en Acta diversa jam tum existentia, unde singula cum ipsis mendis desumpta sunt: en in omnibus fere Eudociæ consentientem auctorem binis seculis posteriorem, quem deinde alii per secula ad usque hanc nostram ætatem subsecuti sunt. Desinat igitur Fellus antiquos suos scriptores nobis jactare.

[48] De Gregorii lapsu, quem solum cum Prudentio sibi faventem habet, [memoria, ut asserit Fellus;] mox plura ad ejus interrogationes respondebo. Minime interim miror, Græcos scriptores, quos recenset, homonymia deceptos fuisse, cum aliunde Gregorium antesignanum haberent, quem tanti, nec immerito, semper fecerunt, ut etiamsi alibi dedoceri potuissent, forte maluerunt ejus errori insistere. Sane quid simile contigisse Simeoni Metaphrastæ, dubitare non possum: videor enim videre hominem in consuenda historia illa misere se torquentem. Quidquid tamen fuerit, una videmus hic, quam ecclesiam Fellus Hodiernam appellet, dum cognitos seculo V & ante in Ecclesia tum Orientali tum Occidentali Sanctos, noviter excogitatos asserit. Dico & ante, ut facile evincitur, saltem quoad Orientalem. Etenim scribebat seculo V Eudocia imperatrix, scribebat in Oriente, clarissimeque rebus toto vitæ cursu gestis Cyprianum Antiochenum ab Afro distinxit, ejus cum Justina passionem, palæstram, tempus martyrii distinctissime expressit. Erat igitur jam tum in Ecclesia Orientali notus & pro diverso ab Afro martyre habitus Antiochenus episcopus & Nicomediensis martyr Cyprianus. Neque nugetur aliquis reponens, Eudociam doctissimam fæminam simul & piissimam, eas, quæ omnibus perspectæ esse poterant, fabulas pro vera historia obtrusisse, idque, si Superis placet, nemine, quod sciamus, contradicente, dum interim notum esse debuisset, novos fabulososque tres episcopos in Antiochensem sedem intrudi, auferrique Carthaginensi martyri celeberrimo gesta, quæ applicarentur commentitio alteri, cujus, si exstitisset, recens, utpote vix per integrum seculum deducta, debebat esse memoria. Sentiant enimvero ita de Eudocia, qui se ridendos præbere satagunt: non usque eo sane progressus est Fellus, sed difficultatem tacite præterivit, vel deducendum inde ratiocinium Gregorii Nazianzeni errore & Eusebii silentio conatus est elidere.

[49] [cujus, hypercrytica] Audiamus illum rursus loquentem. Baronius ait, hoc (confusionem Actorum) ex nominis similitudine contigisse & homonymia deceptum fuisse Nazianzenum cum Græcorum reliquis: qui Gregorii errorem, vel non visis alterius Cypriani Actis, sine examine secuti sunt, vel perspecta neglexerunt, ut Gregorium errantem sequerentur. Et ego quidem (resumit Fellus) libens concesserim, Græcos in Latinorum rebus enarrandis, in quibus perpetui sunt hospites, facile labi potuisse, præsertim in iis, quæ eorum tempora anteverterunt: sed quis dixerit, in Oriente gesta ipsis vivis & videntibus, eos pariter ignorasse. Nemo sanus id profecto dixerit. At vixitne tempore Diocletiani Gregorius & vidisse debuit, quæ S. Cypriani gesta narrantur? Minime id quidem; cum tantum natus sit circa annum 314, ut ostenditur in Dissertatione præliminari ad tomum III Septembris, nec proinde intueri potuit, quæ gesta sunt, Diocletiano Fideles persequente. Credo, contemporaneos Antiochenses res Cypriani habuisse probe perspectas, & eorum aliquem Acta scripsisse, quæ deinde Eudocia carmine complexa est. Et vero, ut in ipsummet Fellum convertamus interrogationem, quis dixerit, in Oriente fabulatorem aliquem tam impudentem repertum fuisse, ut forte ipso eo tempore, vel paulo postquam res contigisse narrat, Diocletiano nimirum, Maximiano Galerio aut Constantino imperantibus, tam inaudita obtrudere ausus sit iis, qui, si revera gesta fuissent, ipsi suis oculis spectare debuissent; atque hæc tam insulsa sine scrupulo adoptasse Gregorium & postea Eudociam? Oportet tamen ita contigerit, si sua velit dicta cohærere. At quantum hoc altero, quod tam speciose explodit, absurdius est!

[50] [ex Gregorii] Pergamus audire criticum Oxoniensem. Quod ad Gregorium attinet, inquit, adeone ille vecors, ut solus nesciret, quæ in Nicomedia ante paucos annos gererentur, & alienissimo tempore, nimirum die anniversaria Cypriani Carthaginensis apud plebem suam alterius gentis & seculi hominem operose pro concione celebraret? Cogor Fellum interrumpere, & antequam illi respondeam, de aliquibus monere. Non Nicomediæ, ut in unico nostro Ms. Græco, contra manifestum Eudociæ testimonium, legitur, sed foris, ad fluvium scilicet Gallum, sancti Martyres passi sunt; idque cum exiguo apparatu & nullo tumultu; nam Actis inhærendo, Diocletianus utrumque videtur studiose cavisse, veritus ne, quos tot alia tormenta superasse a præfecto acceperat, iidem novis prodigiis Fideles in fide confirmarent, suamque crudelitatem arguerent. Neque Gregorius alium a Carthaginensi celeberrimo martyre operose pro concione laudavit, sed alterius tantum, ipsi forte incogniti, gesta alteri applicuit; in quo etsi errorem video, vecordiæ nihil perspicio. Nunc vicissim Fellum interrogemus. Adeone vecors Gregorius, vecors post illum Eudocia, ut soli illi suspecta non habuerint, quæ aliquos ante annos conficta explodi ab omnibus debuerunt? Atqui tamen admittere hæc rursus cogetur Fellus, si sua defendere voluerit. Prosequamur. Non erat, inquit, Gregorius ad fidem Christianam noviter accitus, & eorum rudis, quæ ad pietatem spectabant, sed a primis annis lac Ecclesiæ hauserat: patrem enim is habuit episcopum, qui Diocletiani rebus & magnæ Nicænæ synodo intererat.

[51] Numquamne illi de Antiocheno Mago ad fidem nuper converso, [errore deducere volentis] de Justina tum temporis miraculis & passione nobilitata, de Aglaïda scholastico & Athanasio mago, de sartaginis ignibus frustra Antiochiæ adhibitis & capitali pœna tandem Nicomediæ irrogata, filium admonuit, ne hæc Afro, qui imperante Valeriano passus erat, eadem tribueret? Respondeo. Unde Fellus acceperit, sanctos Martyres Antiochiæ variis tormentis affectos, nescio: nondum sane id vidi in monumentis antiquis assertum. Ad cetera repono: si SS. Cypriani & Justinæ gesta perspecta habuisset & filii futurum in eo lapsum prophetico spiritu prævidisset S. Gregorii pater, non dubito, quin præcavendo errori illa filium docuisset: at prophetiæ dono illustratum fuisse S. Gregorii patrem, nondum legi, neque video, quare tantopere alias filio ea referre debuerit; non ægre autem capio, quomodo vel illa ignorare, vel Gregorius, si Sanctorum nomina & alia forsan generatim aliqua juvenis audiverit, eorum postea oblivisci potuerit. Sane experimur indies, quam sæpe fallax sit memoria, atque ita viris ceteroqui summis quandoque contingere, eorum lapsus docent. Quod vero ad alterum spectat, profecto exinde, quod Gregorii pater tempore Diocletiani vixerit, non debuit callere, speciatim saltem, quidquid per totum Orientem, sæviente ubique persecutione, in singulis locis gestum est.

[52] Imo audisse potuit, SS. Cyprianum & Justinam prope Nicomediam occisos fuisse, [sanctos Martyres nostros] sed cetera ignorasse; nec propterea ex martyrio satis vulgari speciale quid habuisse, quod filio referret. Sane quo tempore in Christianos ubique Diocletianus sæviebat, nondum inter fideles vivebat S. Gregorii pater, ab Hypsistariorum hæresi ad fidem conversus tantum viginti circiter annis post S. Cypriani nostri martyrium: cumque, ipso Gregorio Nazianzeno teste, hæc hæresis multa haberet ab ethnicis, nec pauciora a Judæis accepta, parum patris ejus tum intererat, studiosius perquirere, quid a Christianis alibi præclare gereretur. Nihil est igitur, quod magnopere suadeat, illum Martyrum nostrorum gesta perspecta habere filioque narrare debuisse. Quod si tamen pro Fello instare quis voluerit, rursus dicta ejus in ipsum retorquebo. Neque enim video, quare minus moneri debuerit Gregorius, vulgatam illam Confessionem supposititiam esse; quare minus doceri Eudocia debuerit, fictitia esse omnia, quæ pro Metaphrasis materia assumpserat, maxime cum & illa in virorum eruditissimorum coronis continue versaretur: quæ sane applicata volo ad ea, quæ sequuntur. At fieri potuit (pergit Fellus interrogare) ut ipse Nazianzenus per Nicomediam ex Capadocia sæpius Athenas pergens & exinde remeans errorem tam gravem, & cuilibet non prorsus stupido obvium, non statim detegeret?

[53] Proh Superum fidem, quot erunt crassissimæ stupiditatis arguendi viri ceteroqui maximi, [tum temporis incognitos, postea tantum] si propter hunc errorem ad stupidos prorsus ablegandus esset Gregorius! Quotusquisque est scriptor celebris etiam hujus temporis, ubi tot duces & monitores habet, qui non in errores pro materia, quam tractat, non leviores lapsus sit, maxime ubi ab ea, in qua excellit, quamque potissimum excolit arte vel scientia, nonnihil evagatur. Floruerit scientiis reliquis omnibus ecclesiasticis Gregorius, in ea certe parcissime versatus fuit, quæ Sanctorum res gestas examinat posterisque commendat. Habuerit Gregorius pro re nata laudandum verisimilius S. Cyprianum Carthaginensem martyrem; huic scriptum applicuit, quod quidem non illi congruebat, sed quod, cujus esset, aliunde non noverat, quæque in illo minus congrua videbantur, præcidit, vel sic torsit, ut non prorsus stolide Carthaginensi tribuerentur. In eo quid tantæ stupiditatis sit, ego non video. Jam superius Fellum monui, non Nicomediæ, sed foris Sanctos coronatos fuisse. Nec ibidem interrogati fuerunt, nec in urbem intrasse quidem videntur; sed mox Diocletiani jussu ad flumen Gallum capite truncati sunt; quæ omnia splendorem nullum aut celebritatem martyrio contulerunt. Deinde clam alio ablata fuerunt sacra illorum pignora, idque paucissimis post passionem diebus: quæ omnia satis mihi persuadent, non fuisse Sanctos Nicomediæ, ubi tot alii ejusdem persecutionis tempore illustriori martyrio pro Christo occubuerant, multum celebratos

[54] [confictos fuisse, quod nihilo magis evincunt Eusebii silentium,] Illac igitur transierit Gregorius, nihil est, quare speciatim erudiri debuerit, quoad ea præcipue omnia, quæ martyrium præcesserant, quæque illos maxime illustrabant, sed quæ Nicomediæ poterant esse minus perspecta & tamen potissimum contra errorem Gregorium præmunire debuissent. Eusebii silentium deinde sic intorquet Fellus; Si hæc Nazianzenum simul & illius patrem fugerent, utique Eusebium historiæ ecclesiasticæ scriptorem diligentissimum, præsertim cum Anthimi Nicomediensis martyrium enarrat, cui successisse fingitur Cyprianus, latuisse illa putabimus? Contra Baronium, si quid valent, valere debent postrema hæc. Credit is, S. Cyprianum ab hoc Anthimo baptizatum & ordinatum diaconum fuisse, secus ac referunt Acta, ubi de Antiocheno episcopo Anthimo, non de Nicomediensi sermo est. De hisce infra; interim pariter Eusebium pro scriptore diligenti habeo, sed nego, ejus, cujus lucubrationes non unæ de sanctorum martyrum certaminibus perierunt, ut videre licet apud Tillemontium Monument. eccles. tom. 7 articulo 7 in Eusebio; & ego ad diem XXII Septembris Commentarii prævii ad Acta S. Mauritii & sociorum § 7 ostendi, silentium hic aliquid evincere posse, ne innumeros martyres, quos aliunde novimus, quorumque meminisse potuit, nec fecit tamen in Operibus, quæ supersunt, mentionem, stolide rejicere debeamus. Atque hæc responsio eo magis petitam ab hujus silentio rationem elevabit, quanto magis remoti ab iis locis, ubi gesta certamina enarrat Eusebius, decertarint Martyres nostri, qua de re pluribus infra

[55] [aut aliæ] Nec Fellus suam hypercrisim aliis, quæ subnectit, meliorem reddidit. Postquam dixit, multos fabulatores & impostores olim in Ecclesia fuisse, a quibus jam ab ipsis ejus initiis nova Euangelia, Longini, Christophori, similesque commentitii Sancti profecti sint, ita denique censuram suam colligit: Ut quod sentiam, libere eloquar, verisimmillium mihi videtur, Christianum quempiam ex illorum numero, qui Martyrum res gestas novis augmentis decorare gestiebant, & pia fraude eorum existimationi velificare, Cyprianum Carthaginensem per omnes undique ecclesias celebrem pigmentis suis ornatiorem reddere studuisse; & quandoquidem res humiles & quotidianæ videbantur ejus pietas, eruditio, proscriptio, secessus & martyrium, assumenta de magicis artibus, Justinæ amoribus, & sartaginis miraculis attexuisse, ut qui virtutibus clarus, vitiis suis cumulatius nobilitaretur. Artifex porro, ut patriam suam demereri aliquatenus possit, dramatis scenam Antiochiæ posuit; quæ quidem cum essent admodum mirifica & historiæ prius receptæ subnixa, non modo indoctum vulgus, sed ipsos Ecclesiæ antistites percellebant. Ineptæ seseque ipsas destruentes conjecturæ. Applicemus Felli dicta tempori, quo contigisse debuissent, quæ suspicatur, & nihil erit conjecturis illis stultius, nihil fidelibus ipsisque sanctis Patribus, qui tam ineptis deliriis decepti fuerint, magis stolidum.

[56] Seculo IV, quo celebris erat S. Cyprianus Carthaginensis per totum Orientem, [ineptæ] ejusque gesta cognita & adhuc recentia, scriptor Antiochenus, ut patriam suam demereatur, fingit, ante aliquot annos (pergo in Felli opinione, quod S. Cypriano Carthaginensi ea omnia, quæ de S. Cypriano nostro sunt, afficta sint) fingit, inquam, fabulator scribens Constantini M. tempore vel initio seculi IV, famosum ibi magum ad fidem conversum, presbyterum & episcopum ordinatum fuisse; fingit, Justinam Antiochenam virginem nobili genere natam, ejus procum Aglaïdam, opulentum juvenem, nominat; Eusebium Cypriani familiarem aliosque nominatim assignat, ac plura denique enarrat publice gesta, quæque Antiochensium fere neminem, si contigissent, latere potuissent. Et hæc omnia falsa sunt, fabulosa, commentitia, subdole temereque conficta, qualia ab omnibus mox deprehendi debebant. Atqui tamen hæc fabulator scribit, si Fello credimus, ut patriam suam demereatur. Vah impostorem impudentissimum de patria sua sic benemerentem stolidosque omnes Antiochenos, qui gratiam rependunt, imposturis patriam maculanti resque fabulosas, quas, si contigissent, vel ipsi spectare propriis oculis plurimi, vel a parentibus recentissima memoria accepisse debuissent, pro veris venditanti!

[57] Sunt hæc, ni fallor, omnia absurda nimium, quam ut, [Joannis Felli conjecturæ.] critico Oxoniensi invitante, admittantur, & quidem sola spectata Confessione; ex Actis autem, quæ versibus donavit Eudocia, facile sequelæ deducuntur, unde luculentius pateat Fellianæ censuræ intemperantia. Acta certe illa scribi debuerunt non multo tempore postquam Confessionem exaratam credit, ne prudentissimæ imperatrici Eudociæ recentes suo tempore fabulas, aut historias scriptas diu post res gestas ita credamus placuisse, ut eas præ tot aliis suo labore dignas censuerit. Quid autem de horum auctore, stante Felli critica, censere prudentes debebunt? Plura sane adhuc is enarrat publice gesta, loquiturque de rebus Diocletiani tempore peractis, quibus quanto esset vicinior, tanto magis contemporaneorum Antiochensium ferulam metuere debuisset. Huncne altero adhuc magis effrontem, magis in ipsum indulgentes Orientales pene omnes magisque insensatos credemus? Nugæ. Igitur ruunt omnes hactenus allatæ Joannis Felli conjecturæ censuræque, & manent Sancti nostri indubitati, quos a tot jam seculis agnovit Ecclesia, atque huc Fellus transferre potest verba, quæ in eadem Monitione paulo ante scripsit. Minime quidem decet sobrium rerum sacrarum æstimatorem publicis Ecclesiæ scriptis consignata, &, quod fortasse majus est, ejusdem praxi munita ob leves conjecturas (quales profecto sunt, quas allegavit) convellere & sollicitare: Ceterum examinemus alia, quæ ex martyrologorum dictis, in Acta sanctorum Martyrum intorsit, quæque a neotericis aliis adoptata vel rejecta sunt.

[Annotata]

* an non sanguine fuso?

§ V. Discutiuntur reliquæ difficultates a Fello adversus Martyrum nostrorum historiam motæ. Actorum aliqualis chronotaxis.

[Neutiquam verisimile est, duos Cyprianos] Fellus post ea, quæ præcedenti § ex illo protulimus & refutavimus, nonnulla observat de corrumpendi & fabulandi prioribus etiam Ecclesiæ seculis licentia, quæ, utpote speciatim ad nos hic non spectantia, sciens prætermitto. Stomachum ad nauseam provocet legendo Gelasii Decreto, cui id expedire videbitur: meminerit tamen, modice & prudenter ex eo portionem sumere: neque enim totum lolium est, quod ibi reperitur, uti jam superius monui. Sequamur criticum Oxoniensem ulterius ratiocinantem. Suboluerat vero, inquit, viris in Occidentalis Ecclesiæ rebus aliquantum versatis, hanc splendidam Cypriani historiam Carthaginensi præsuli minime quadrare: unde, ne tam elegans periret fabula, novus excogitabatur Cyprianus Asiaticus, qui rectius personam istam sustineret. Næ viros in Occidentalis Ecclesiæ rebus aliquantum versatos, ut impostores leviter criminatur Fellus! Sed quid, quæso, de Actis, quæ habuit Eudocia? Metaphrasisne, cujus initio Monitionis suæ ex Photio rationem reddidit, hic oblitus est criticus; an subdole simulavit, ut facilius fucum faceret? Enimvero qui adverterit ad Acta, quæ imperatrix sæpe laudata seculo V præ oculis habuit, non quæret tam effrontes impostores, & eos quidem in Occidentalis Ecclesiæ rebus aliquantum versatos. Pergamus audire, ut eosdem illos stupidos & bardos nobis depingat Fellus. Sed commentum istud adeo infeliciter erat designatum, ut nec temporum, aut locorum, aut rerum gestarum circumstantiæ quidquam rectius cohærerent. Meminerit lector Actorum Eudocianorum, ut mox deprehendat, tum hujus, tum plerarumque sequentium assertionum vanitatem.

[59] [ad salvandam fabulam excogitatos fuisse,] Ecclesia Romana (prosequitur Fellus) diem anniversariam passionis hujus Cypriani diei XXVI Septembris assignat, Menologium Græcorum Octobris secundo affigit: interim Hieronymi, quod dicitur Martyrologium a Dascherio editum, & vetustius illud a Maria Florentinio in lucem emissum utrobique prætereunt. Nihil Fello prodesse potest, quod alio a Latinis, alio a Græcis die sancti Martyres celebrentur, quippe quod illis cum aliis innumeris pene Sanctis commune est, dum altera Ecclesia mortis, altera translationis vel similis celebritatis agit memoriam. Quod pertinet ad Martyrologium S. Hieronymi nomine insignitum, etsi diffiteri non possum, utcumque mirari me, quod in vetustioribus exemplaribus locum non habeant SS. Cyprianus & Justina, non tamen id silentium multum torquere debet eos, qui norunt, quam corrupta sint omnia, quamque facile sub contortis vitiatisque aliis nominibus latere possint, aut, ut multi alii, rejecti forte aut neglecti fuerint. Quamquam, omissa fuerint eorum nomina, necne, parum refert, cum eorum historia monumentis antiquioribus, quam sint illa Martyrologia, sit abunde stabilita. Igitur ad alia cum Fello procedamus. Quod ad martyrii tempus, inquit, attinet; Aldhelmus, Rhabanus, Petrus de Natalibus cum aliis nonnullis sub Claudio passum aiunt: Notkerus, Ado, Photius (Quid nobis hic cum Photio rursus? Eudociam saltem dixisse, oportebat, cum ille imperatricis tantum asserta, non sua referat. At hujus satagit Fellus perpetuo oblivisci) cum nobili Annalista sub Diocletiano coronatum referunt, scilicet anno OCCXC.

[60] Sed neutra hypothesis phœnomenis respondet; cum per totum Claudii imperium, [Paralogismi Felliani,] qui etiam Nicomediæ egisse non legitur, & ad extrema fere Diocletiani tempora, pace frueretur Ecclesia, & ipse Anthimus, cujus successor perhibetur Cyprianus, in primis persecutionis a Diocletiano motæ initio, anno nimirum CCCIII, passus esset, ut inaudito prius miraculo martyr præcoci fato, persecutionem annis XIV anteverteret; & etiam post tot annorum vices usque sibi superstes, ad martyrium denuo subeundum in vivis permaneret. Sistamus hic criticum ita evagantem & permiscentem omnia, ut seipsum perdat. Id verum est, martyrium SS. Cypriani & Justinæ ab Aldelmo aliisque sub Claudii imperio perperam figi, manifesto errore ex corruptis Actis profecto; cum iidem scriptores passim Claudium post Diocletianum in eodem elogio ad vivos reducant. Fuerat nimirum jam eorum ætate in exemplaribus aliquot inducta, quæ Claudio inscribitur, Eutolmii satis insulsa epistola, ad quam scriptores illi offenderunt, epocham inde martyrii desumentes. Facile etiam Fello dabo, Claudium Nicomediæ non egisse; at illud minus illi concedam, ab hujus imperii initiis usque ad postrema fere Diocletiani tempora, tam pacate Christianorum res fluxisse, ut eorum nusquam ulli, præfectorum maxime ferocia vel avaritia, illo intervallo tormenta subierint, mortemque pro Christo oppetierint: contrarium enim tum a Ruinartio Pagioque, tum centies in Opere nostro indubitatis exemplis argumentisque fortissimis evictum est.

[61] Quamquam, ne hisce inutiliter immoremur diutius; [in Baronii errore] lubens agnosco, errorem istorum martyrologorum: & passionis epocham ab Eudocia aliisque sub Diocletiano, non anno 290, ut perperam asserit criticus, sed posteriori aliquo hactenus non determinato, consignatam accipio, ostendoque, quam admirabilis sit hic Felli critica. Imprimis ut hanc epocham (hypothesim ejus verbis nominemus) tot venerandorum monumentorum testimoniis stabilitam, phœnomenis contrariis everteret, debebat, ni fallor, phœnomena saltem non minus firma, seu de quorum exsistentia non magis dubitari posset, allegare; debebat ex phœnomenis demonstratis vel admissis ab eodem, qui hypothesim propugnat, contra illam pugnare: tantum vero abest, ut id præstet, ut phœnomena falso adstructa alleget, ex iisque impugnet & illum, qui hypothesim non admittit, & alios, qui phœnomena illa ut conficta & spuria rejiciunt. Oppugnat epochæ possibilitatem ex Baronii errore, idque non satis quidem fideliter, ac si illa stare non posset, si quid ille male cohærens per errorem protulisset: quæ sane ratiocinia non sunt hominis philosophi systemata vel hypotheses ex phœnomenis debite exigenti. Dico ex Baronii errore; idque non satis quidem fideliter: probo utrumque. Ac primo quidem, in Confessione elogiisque martyrologorum, quæ sola Fellus vidit, non legitur, Anthimum, cui successit S. Cyprianus, Nicomediensem episcopum & martyrem fuisse. Sed neque id alibi hactenus inveni; imo in Actis, ubi Anthimi mentio fit, dicitur is, non martyrio coronatus, sed spontanea morte occubuisse; quæ sane, etiamsi deessent aliunde alia, vetant, intelligi de Nicomediensi martyre celeberrimo, qui ipso mox persecutionis a Galerio inculcatæ initio, anno nimirum 302 trucidatus est.

[62] Solus id cogitarat incongrue Baronius; ut jam superius monui, [maligne ludentes,] ab eoque proin, quem paulo ante citarat, id phœnomen accepit Fellus, quod ab iis, qui hypothesim seu epocham sub Diocletiano figunt, merito exploditur. Porro erravit ibi Eminentissimus scriptor, non tam crasse tamen, ut se paradoxis illis & anachronismis, quæ contorquet Oxoniensis criticus, implicarit, aut implicandum dederit. Nam imprimis, falsum est, quod Baronius S. Cypriani mortem umquam anno 290 illigarit, ut infide ludit Fellus. Imo qui in Annalibus ad annum 302 Nicomediensis Anthimi coronam refert, ne asserit quidem, S. Cyprianum nostrum sub Diocletiano passum esse, neque proin hypothesin admittit. Ad annum 311 inter Martyres, qui sub Diocletiano posteaque sub Maximiano Galerio lauream Nicomediæ consecuti sunt, nostros solum enumerat. In Notis ad Martyrologium suum ita loquitur: Fuit etenim hic, (S. Cyprianus) de quo agitur, patria Antiochenus, ex mago Christianus, inde diaconus, & una cum Justina sub Eutholmio præside temporibus Diocletiani in sartagine positus, Nicomediæ martyrium consummavit. Denique, ne cuiquam dubia sit adhibita a Baronio circa martyrii epocham cautela, accipe verba ejus ex ipso Martyrologii textu. Nicomediæ natalis sanctorum martyrum Cypriani & Justinæ virginis, quæ sub Diocletiano imperatore & Eutholmio præside multa pro Christo perpessa, ipsum quoque Cyprianum, cum esset magus & suis magicis artibus eam dementare conaretur, convertit ad Christum, cum quo postea martyrium sumpsit. En rursus omnia sic disposita & permixta, ut ex solis ejus verbis evincere non possis, Martyres sub eodem Diocletiano morte affectos fuisse.

[63] [refelluntur.] Porro sedulo id cavisse, videtur Baronius, quod quidem ipsum cavere tantopere non oportebat, quia in Actis forte aliquot corruptis legerat, plures annos in episcopatu Cyprianum egisse, quibus propterea locum post annum 302, quo successerit Anthimo, laborabat invenire. Cum autem anni illi in plerisque melioribus Actis presbyteratui ejus, & determinatum tempus episcopatui non assignentur, poterat tuto ea sollicitudo deponi, martyriumque Sanctorum nostrorum sub Diocletiani imperio sine scrupulo figi. Demus nunc, expuncto, quem morti illorum affinxit Fellus, mendaci anno 290, demus, inquam, S. Cyprianum anno Christi 302 ad cathedram assumptum, quid vetabit, eumdem biennio post anno 304, imperante adhuc & Christianos persequente Diocletiano, coronatum fuisse? Debebitne ideo Anthimus, inaudito prius miraculo, præcoce fato persecutionem annis XIV antevertisse & etiam post tot annorum vices usque sibi superstes, ad martyrium denuo subeundum in vivis permansisse? Tantine anachronismi devorandi erunt, si ex vacillantibus Baronii verbis, retenta epocha mortis S. Anthimi successioneque S. Cypriani in ejus locum, martyrium Sanctorum nostrorum ad Galerii Maximiani imperium differamus? Minime id quidem. Atqui tamen non in Baronii opinione solum, sed in quacumque alia chronotaxi similes contradictiones evincendæ erant, ut ex his hypothesis seu epochæ martyrii sub Diocletiano impossibilitas erueretur.

[64] [Nihil aliorum quorumdam scriptorum ex corruptis Actis] Hoc cum multo minus sophismatis suis Fellus egerit, nihil egit; nisi velis, malam fidem suam aut rationum inopiam demonstrasse. Verum de his plusquam satis: cetera ejusdem dicta expendamus. Manifestius, (inquit, circa martyrii nimirum epocham) secum pugnat Beda nostras, qui in Martyrologio ad Septembris XXVI Justinam plurima sub Diocletiano passam refert, & deinde capite plexam cum Cypriano sub Eutholmio tempore Claudii; quæ pariter cum historiæ fide & Bedæ ipsius judicio pugnant. In secundo enim tomo Operum ejus Claudio annum mundi MMMMCCXXIV assignat, Diocletiano vero annum MMMMCCXXXVIII. Monui superius, in Martyrologio Bedæ Metrico, quod edidit Acherius, SS. Cypriani & Justinæ mentionem non fieri: unde applicari potest Sollerii nostri opinio. In Bedæ Martyrologio, quod Majores nostri tom. 2 Martii præfixerunt, locum habent, ibique, fateor, anachronismus legitur, quem merito hic carpit Fellus. At sive is Bedæ error fuerit, seu Flori, sive alterius posterioris, qui textum corruperit, debile hinc repetitur contra historiæ veritatem argumentum; rursus enim ad Eudociam Actaque, quibus usa est, ubique vitia illa non reperiuntur, provoco; indeque concludo, eadem ab inscitis interpolatoribus postea corrupta fuisse. Concludat inde Fellus, quod lubuerit, non me morabitur. At quoniam de anachronismis illis speciatim crisis occurrit, juverit hic aliquid circa illos observasse.

[65] Irrepserunt in Acta omnia seu Actorum omnia exemplaria, [profecti errores contra historiæ] quæ hactenus vidi, indeque, si cautiores paucos exceperis, ad martyrologos omnes transierunt. In omnibus scilicet Passionibus sub finem Claudio cæsari inscribitur insulsa aliunde etiam Eutolmii præsidis epistola, idque passim post factam in præcedentibus Diocletiani imperatoris mentionem, sub cujus imperio in aliquibus exemplaribus figitur S. Justinæ conversio ad fidem. Dicere, ni fallor, non debeo, epistolam memoratam, utut iis etiam mendis careret, auctoris inventioni relinquendam esse. Rarissime enim critici, idque non nisi fortissimis rationibus convicti, monumenta similia pro sinceris & genuinis admittunt; cum non sit probabile, privatas præsidum ad imperatores litteras tam facile in aliorum manus venisse. An Eutolmii epistola in Actis Eudociæ expressa fuerit, incertum est. Photius, quæ huc spectant, ita refert: Hæsitans ergo judex decrevit Martyres ad Diocletianum mittere & ad eum, tum quæ pertulissent tormenta, tum quemadmodum essent pœnis omnibus superiores, perscribere. Quæ verba dubium relinquunt, an epistolam expresserit imperatrix; at simul persuadent, quod, si expressa fuerit, ad Diocletianum, non vero ad Claudium missa fuerit.

[66] Hinc etiam mihi suadetur, hunc errorem postea irrepsisse, [veritatem facit,] quem cum mirarer tam universalem esse, inutilem quidem operam impendi scrutando, an Claudii nomen umquam Diocletianus gesserit. Ut id facerem, magis impulerat me Ms. Passio Græca ubi, ut supra monui, inscripta est: Κλαυδίῳ καίσαρι τῷ γῆς καὶ θαλάσσης δεσπότῃ Διοκλητιανῷ χαίρειν Claudio cæsari terræ ac maris domino Diocletiano salutem. Hic hiulca phrasi utrumque nomen eidem imperatori tribui videtur; neque enim conjectare ausim, Galerium hic Claudium vocari, cum etiam hoc nomen non legatur gessisse, & illud insuper, utpote tantum cæsaris, Diocletiani imperatoris Augusti nomini saltem fuisset postponendum. Verum, ut dixi, operam perdidi, neque usquam inveni, Diocletianum illustre Claudii nomen sumpsisse. Igitur suspicor, titulum aliquem alium, forte amanuensium inscitia, in Mss. Græcis in Claudium migrasse, quem cum invenisset sciolus quispiam cum Diocletiano cunjunctum, hujus nomen præpostere pro alterius nomine expunxisse; vel, si mavis, olim in initio conversionis S. Justinæ, illam ejusve nativitatem Claudii, mortem Diocletiani imperio assignatam fuisse, alterumque in alterius locum ex scriptoris negligentia vel inscitia transiisse. Id si ita contigerit, potuit rursum alius non magis eruditus, cum in aliis Mss. Claudio inscriptam epistolam vidisset, ejusdem nomen ibidem Diocletiano, quem in suo exemplari invenerat, inscite adjungere.

[67] Quidquid sit de erroris occasione, certum est, si in Actis Diocletianum cum Claudio permutemus, recte chronotaxim fluere, quam, data hic occasione, [quibus correctis, Actorum chrononotaxis aliqua] lubet aliqualem texere. Ac primo quidem ex Eudociæ testimonio statuamus, Sanctos sub Diocletiano passos esse, idque verisimilius tempore magnæ persecutionis. Agebat, ad quem ab Eutolmio missi sunt, imperator Nicomediæ XXVI Septembris, quo Sanctorum memoria a Latinis agitur, vel initio Octobris, quo apud Græcos celebrantur. Iis mensibus sæviente persecutione, non nisi anno Christi 304 Nicomediæ fuit Diocletianus, ut ex scriptorum testimoniis conficit Tillemontius. Eo igitur anno SS. Cypriani & Justinæ martyrium illigandum est. Accipiamus ex Menologio Basiliano, a vetustiori verisimiliter teste mutuatam, S. Cypriani sub Decio nativitatem, conversionem vero S. Justinæ sub Claudii imperio ponamus; ceterasque temporis notas combinemus. Decius imperare cœpit anno Christi 249, Claudius autem anno 268, & uterque biennio fere imperavit. Hujus anno ultimo, Christi 270, conversa ad fidem S. Justina egerit annum ætatis circiter 16, Cyprianus vero 21; anno Christi 304, quo coronati martyrio fuerunt, is numerabit ætatis annum 55, illa 50. In Confessione seu Pœnitentia legitur S. Cyprianus anno ætatis 30 ad Chaldæos profectus, & cum ibi aliquo tempore egerat, reversus Antiochiam sollicitationibus Aglaïdæ S. Justinam magicis artibus aggressus fuisse. Possunt sanctæ Virginis cum Aglaïda dæmonibusque certamina circa annum Christi 282 figi, cum jam Cyprianus ageret ætatis 33, sancta vero Justina 27; residuique erunt usque ad martyrium anni 22, quibus gesta reliqua commode innecti poterunt: conversio scilicet S. Cypriani, ejus ordinatio, sedecim anni in presbyteratus Ordine, residuique in episcopatu acti.

[68] [non impedite fluit. Non probatur, ante Constantini tempora] Quod si quis nimiam ætatem Justinæ, amoribus Aglaïdæ appetitæ, assignari censuerit, maxime cum in Confessione Adolescentula vocetur, illique alibi tales etiam tituli adscribantur, ut videatur multis annis fuisse S. Cypriano junior; per me licet, is Justinam sub Claudio, ut Cyprianum sub Decio, natam credat, figatque conversionem ejus sub annum 282, post quam mox subjiciat Aglaïdæ amores; non minus commode fluet reliqua chronotaxis, ut facile patebit consideranti. Ad Fellum revertamur aliam machinam admoventem. Interim, inquit, siquidem hæc gesta finguntur Antiochiæ sub Eutholmio comite Orientis, hæc ad Diocletiani tempora pertinere non possunt, cum non ante Constantini tempora aliquis comes Orientis illic constituebatur; unde ob mutatam imperii formam apud Zosimum vapulat Constantinus; & Joannes Antiochenus de Feliciano ad illam dignitatem admoto verba faciens, addit expressis verbis οὐκ ἦν πρῶτον ἐν τῇ αὐτῇ μεγάλῃ Αντιοχείᾳ κόμης ἀνατολῆς ἐγκάθετος. Miror propius locum non assignari, ubi hæc dixerit Joannes Antiochenus; verborum sensum ex adjunctis certius erueremus, qui etsi nunc utcumque dubius est, Felli tamen assertionem neutiquam stabilire potest. Græca ad verbum Latina facio. Non erat prius in magna Antiochia comes Orientis degens: an potius immissus? Ut lubuerit, verte ἐγκάθετος, at ne per speciem quidem inde extundes, tunc primum comitatum Orientis fuisse institutum; possunt enim non uno sensu esse hæc verissima, etiamsi longo ante tempore fuissent in Oriente comites.

[69] [comitatum Orientis non fuisse institutum. Retunduntur alii] Quod ad Zosimum spectat, nescio an satis bona fide a Fello allegatus sit. Certe in tota ea parte Historiæ, quæ de Constantino est, nullum verbum est de comitatu Orientis nihilque, quod vel umbram præbeat Felli asserto. Sub finem quidem suo more intemperanter in Constantinum debacchatur Zosimus, quod ille potestatem præfecti prætorio in quatuor præfectos partemque in magistros militum partitus esset. At non volet, opinor, Fellus, per præfecturam prætorii, aut per magisterium militum comitatum Orientis intelligi: nimis enim id falsum esset & ridiculum. Erravit igitur vel imposuit, cum Zosimi testimonium allegavit. Ceterum, etsi satis certo aliunde probare non possim, Diocletiano imperante, comites in Oriente fuisse, nihil inde accedit Fello; ejus quippe est, qui historiam impugnat, illam falsitatis convincere, non meum singula aliis testimoniis probare. Eumdem autem judicem Photius ex Eudociæ Metaphrasi, non comitem Orientis, sed præfectum tantum appellat; unde si quis postea comitem cudisset interpolator, non esset res multum miranda, neque inde profecto historiæ totius falsitas & suppositio debite erueretur. Quæ Fellus subnectit sequentia, demum, ne singula persequar, quocumque enim oculos converto, mendacium perlucet, sine scrupulo deleat, cum hactenus evicerit prorsus nihil, nec quidquam ostenderit, quod fabulam, multo minus mendacium probet. Nec melius ipsi succedunt pauca, quæ adhuc subjunxit. Photius, inquit, ait, Cyprianum Antiochiæ episcopum post Anthimum factum. Asserit id revera ex Eudociæ verbis Photius, quid tum? Quem (Anthimum) certissimum tamen est, non urbis istius sed Nicomediæ præsulem fuisse.

[70] Belle. Si hæc valet logica, jam tandem ego ostendam, [ejusdem Felli cavilli.] Carolum nullum Angliæ regem fuisse, quia certissimum est, fuisse imperatorem Romanorum, qui rex non esset Angliæ, Caroli nomine appellatum. Pergamus. Nec quidquam magis sincerum, quod alii tradunt, eum (S. Cyprianum) Nicomediæ successisse, quando fabulatores uno ore consentiant, Cyprianum ex mandato Eutholmii ab Antiochia Nicomediam transmissum, martyrio illic statim coronatum & ad Galli flumen urbi vicinum una cum Justina capite obtruncatum: ita utcumque Anthimi in martyrio successor fuerit, certe in episcopatu succedere non potuit. Sic observationes suas concludit Fellus, qui videtur hic sophismatum suorum ex confictis anachronismis de morte S. Anthimi Nicomediensis martyris debilitatem sensisse, cum rursus eodem redeat, Baronii errorem etiam liberaliter aliis affricans. Quod ait, fabulatores omnes consentire, Cyprianum Antiochia Nicomediam missum esse, acsi ibi egisset Eutolmius tormentaque Sanctis inflixisset; pariter falsum est, imo id nullibi assertum vidi. Contra Eudocia scribit, S. Cyprianum Antiochia, S. Justinam Damasco ad præsidem perductos fuisse, quibus satis innuit, non Antiochiæ, sed alia in urbe egisse tunc temporis præfectum, & Sanctos interrogatos, tortos, indeque ad imperatorem missos fuisse. Hunc Felli lapsum, etsi parum hic ad rem faciat, observatum tamen volui, quia tam severe aliorum errores exagitat, ex iisque tam facile fabulatoris titulum illis tribuit. Nunc aliorum criticorum judicia discutiamus.

§ VI. Examinantur Tillemontii critica, illique contrariæ Bailleti & Marani censuræ. Disseritur de Sanctorum patria & Antiochena S. Cypriani sede. Scripta quæpiam S. Cypriano nostro non satis certo tributa.

[Tillemontium Confessionem propugnantem deserit Bailletus,] Viderat Tillemontius Felli Admonitionem, quam duobus § § præcedentibus impugnavimus, illique se opposuit tom. 5 Monumentorum Eccles. pag. 329 & seqq. pertractans, quæ ad Sanctos nostros pertinentia invenerat. Præter Confessionem editam a Fello, non videtur consuluisse Acta præter ea, quæ a Metaphraste compilata sunt, quæque ex Gregorii Nazianzeni aliorumque Græcorum errore confusionem duorum SS. Cyprianorum traxisse, agnoscit. Confessionem pro genuino S. Cypriani nostri fœtu habet & tuetur; quoad reliqua, si unum alterumve exceperis, sequendam censet Eudociam, quippe cui credit Acta genuina præ oculis fuisse, ex quibus Metaphrasim suam magna fide & sine inventis poëticis composuerit. Ex hisce igitur historiam sanctorum Martyrum nostrorum adornat. Mira est Bailleti ducem suum Tillemontium deserentis critica. Demus censuram ejus ex Tabula critica ad XXVI Septembris Latine versam. Ita scribit: Videri potest … scriptum, cui titulus, Confessio S. Cypriani, quæ videtur composita fuisse jam ab ipso martyrii illorum tempore. Exstat in ultima editione Operum S. Cypriani Carthaginensis adornata per Fellum & Pearsonium, qui illam merito pro suspecta habent. Tillemontius favorabilius de eadem judicat, creditque, pro autographo fuisse Gregorio Nazianzeno & imperatrici Eudociæ cum Actis antiquis deperditis. Inveniuntur alia apud Surium, sed quæ auctorem habent Metaphrastem & confundunt geminos Cyprianos, ut fecit Gregorius. Denique fateri oportet, nihil de Sanctis illis, quod pro authentico haberi possit, nobis superesse. Prætensa S. Cypriani Confessio imprimis videtur multis locis sustineri non posse.

[72] [cujus censura mire inconstans est.] Ita Bailletus vage & nescio quid agitans. Ergone Fellus & Pearsonius Confessionem solum pro suspecta habent, dum contendunt, omni admota machina evincere, fabulosum auctorem esse, cui tum scriptum ipsum, tum gesta, quæ narrantur in illo, mendaciter tribuuntur? Hæc ego non satis assequor. Certe illi hypercritici & auctorem & scriptum ipsum pro fabulis & imposturis habent. Quod si censet Bailletus, adulterinum esse fœtum ab impostore S. Cypriano nostro suppositum, & quod quidem suam in se falsitatem prodat, tuto delere poterat marginalem notam, quam ad relatam Felli censuram annectit; Dubitari tamen potest, an S. Cypriani ipsius sit Confessio; etenim credere saltem decebat, S. Cyprianum jam ad fidem conversum fabulas & commenta tam insolentia pro veris factis non venditasse. At fortasse significare tantum Bailletus voluit, si forte S. Cypriani illud Opusculum sit, esse sane plurimis mendis postea corruptum? Etsi nihil tale vacillantia ejus verba præferunt, esto tamen: at Bailleti tunc certe partes erant, assignare, quænam ea essent, quæ defendi neutiquam possent & corrupta posterius arbitraretur, sicque censuræ suæ rationem reddere. Tantum vero abest, ut simile quid præstiterit sive loco citato, sive in ipso elogio, ut videatur hic pro probabilibus habere, non solum quæ ex Confessione profecta sunt, sed alia etiam, quæ ex indubie corruptis Metaphrastæ Actis accepit, & ex quibus non jam ibi titubans elogium suum consuit. Plura talia recensere hic possem, sed operæ pretium non duco, ejus crisim pluribus exagitare, quod sciam, eruditis in confesso esse, Bailletum, quando suum Tillemontium deserit, nec alium habet ducem, qui Tillemontium confutarit, levem esse & passim aberrare.

[73] Cum aliquot difficultates in Tillemontii sententia occurrerent, [De ejusdem sinceritate minus etiam favorabiliter judicat Maranus, sed censuræ rationem] quas elevare forte non poterat; ne hunc semper sapere videretur, negativam tueri & sequi Fellum maluit: at cum hujus critica eo tendat, ut Martyres nostros, non Sanctorum modo, sed hominum etiam albo eradat, eaque censura reliqui cavilli nitantur; qui in primo ducem sequi non est ausus, facile sollœcismis irretiri & hærere in reliquis potuit. Prudentius Maranus sæpe laudatus, qui adornatam per Baluzium Operum S. Cypriani Carthaginensis editionem perfecit, Fellumque § 1 Vitæ ejusdem Sancti perstrinxit quoad existentiam sanctitatemque SS. Cypriani & Justinæ, a Fello quoad antiquitatem sæpe memoratæ Confessionis dissentiens, simul a Tillemontio circa sinceritatem ejusdem utcumque tecte recedit. In Præfatione pag. 5 ita Maranus loquitur: Haud equidem numeraverim inter meliora antiquitatis monumenta Confessionem Cypriani, quam editor Oxoniensis Latine vulgavit. Sed tamen quia … in pretio fuit apud Gregorium Nazianzenum, Eudociam, Photium, non modo illam in hac editione desiderari non sum passus, sed etiam in locum Latinæ interpretationis… Græcum ipsum textum … ac novam interpretationem substituere non dubitavi. Deinde § 1 Vitæ Fellum impugnans fatetur, se Felli opinioni de Confessionis antiquitate non subscribere. Porro, inquit, fatetur ipse Fellus, cui tamen hac in re non omnino assentior, Confessionem Cypriani ante Constantini tempora scriptam fuisse, id est circa illud tempus, quo perfunctus martyrio creditur, nimirum sub Diocletiano & Maximiano. Enimvero si sincera est memorata Confessio, debuit illam Cyprianus ante martyrium scripsisse, quo cum illam Maranus posteriorem judicet, simul ei sinceritatem abjudicat, censetque, fœtum ab altero illi suppositum fuisse: neque enim voluerit, opinor, reductum fuisse ad vivos Martyrem, ut post coronam sua crimina condito testimonio recantaret.

[74] Quid Maranum, Bailletum aliosque moverit, ut Opusculum illud S. Cypriano nostro abjudicarent, [non reddit. Errores præcipui] nescio: nullam sane opinionis suæ rationem speciatim attulerunt; nec proinde specialibus argumentis necesse est illud Sancto, cujus nomen præfert, cuique a Gregorio Eudociaque & tot aliis subsecutis scriptoribus tributum fuit, vindicare. Miranda ego in Confessione illa video plurima, sed quæ non possem falsitatis convincere. Tentent id illi, qui similia decretorio mox ore inter fabellas ablegant: sed meminerint, quid in libris Job & Tobiæ atque in novo Testamento de dæmone ejusque fallaciis maleficiisque legatur, deindeque argumentis, non fortibus verbis, rem aggrediantur, ut saltem videri possint aliquid conati, & responsum mereantur ab aliis, qui non tam facile scriptis similibus fidem negant. Ego interim Confessionem sæpe memoratam tamdiu pro authentica habebo, donec aliter doctus & solidis argumentis fuero convictus. Verum ad Tillemontium revertamur, cujus criticam eodem modo verbis, sed nullis rationibus improbat Bailletus, quæque, cum ea fere omnia, quæ in prima & tertia Actorum parte, seu S. Justinæ Conversione & Martyrum Passione, difficultatem pariunt, satis studiose discusserit, examinari ulterius meretur. Vitia ea omnia colligit Nota 2 in S. Cyprianum nostrum tom. V Monument. pag. 720; unde ea delibo, quæ in Acta nostra cadunt & nondum ad Felli cavillationes discussa sunt, prætermissis iis, quæ ad interpolationem Metaphrastæ tantum pertinent. Primum, quodque meo quidem judicio difficultatem parit maximam, est Antiochia, quæ non solum dicitur Sanctorum nostrorum patria fuisse & scena, ubi res præcipue gestæ referuntur, sed ubi insuper S. Cyprianus infulas adeptus dicitur post Optatum, qui S. Justinam ejusque parentes baptizarit, hujusque successorem Anthimum, a quo Sanctus ad Ecclesiam admissus sit.

[75] [in Actis occurrentes. S. Cyprianus Antiochiæ Syriæ] Porro in Conversione S. Justinæ, quam edemus ex Mss. nostris, manifeste designatur Antiochia Syriæ, quæ & Antiochiæ Daphniticæ, Magnæ, vel ad Orontem adjuncto nomine, apud scriptores venit. Est autem certum, Antiochiæ, quæ est Syriæ metropolis, archiepiscopum non fuisse S. Cyprianum nostrum, nec illum in ea cathedra præcessisse nominatos binos alios. Etenim Eusebius, apud quem Antiochenorum patriarcharum usque ad sua tempora Catalogum habemus, nullius horum meminit, quos tamen tanto minus prætermittere potuisset, cum ipsi coævi & contemporanei fuerint. Adde, quod, si gesta tam præclara & admiranda, qualia sunt Sanctorum nostrorum, Antiochiæ Magnæ, in vicinia nimirum regionis, ubi scribebat, contigissent, non potuisset illa ignorare Eusebius, qui Christianorum res, in Syria maxime vicinisque regionibus pro fide sub Diocletiano gestas, enarrans, eorum videtur etiam relationem inducere debuisse. Sed de his mox plura. Imperatrix Eudocia apud Photium Antiochiam Syriæ metropolim expresse non designat. Quæ huc pertinent, ubique solum Antiochiæ mentio fit, sic habet Photius libri 3 initio. Ὁ δὲ τρίτος, τὸ μαρτύριον τοῦ ἁγίου Κυπριανοῦ καὶ Ἰουστίνης τῆς καλλιπαρθένου μετρεῖ, οἳ ἐμαρτύρησαν, Διοκλητιανοῦ καὶ Μαξιμιανοῦ τὴν Ρωμαίων ἀρχὴν ἐχόντων. Συνελήφθησαν δὲ ἐπὶ τὸ μαρτύριον, ὁ μὲν ἐξ Ἀντιοχείας, ἧς καὶ μετὰ Ἄνθιμον τὸν ἀρχιερατικὸν ἴθυνε θεσμὸν, τὴν ἀυτὴν καὶ πατρίδα λαχὼν. ἡ δὲ ἐκ Δαμασκοῦ, ἐκεῖ γὰρ τῆς Ἀντιόχου μεταστᾶσα (ἅυτη δὲ καὶ τῇ Παρθένῳ ἐχρημάτιζε πατρὶς) τὸν Χριστὸν ἐκήρυσσε λαμπρῶς.

[76] [episcopus non fuit,] Textum sic Latine vertit Schottus: Tertius denique (liber) complectitur martyrium S. Cypriani & claræ virginis Justinæ, qui Diocletiano & Maximino (imo Maximiano) Romæ imperantibus, morte testimonium dixerunt fidei. Una enim ad martyrii lauream abrepti sunt: Cyprianus quidem ex patria urbe Antiochia, cujus etiam archiepiscopatum post Anthimum administrarat; Justina vero Damasco: ibi enim illa, postquam Antiochia migrarat, quæ & ipsa Virginis patria erat, palam Christum professa est. Imbiberat scilicet Schottus vulgarem opinionem, quod de Antiochia Syriæ metropoli ageretur, sicque ἀρχιερατικὸν θεσμὸν archiepiscopatum interpretatus est, quæ pressius ad textum vertenda credo, Pontificium seu primarii sacerdotis ritum vel munus, ut saltem de episcopo, vel ejus vices gerente dici possint. Mallem etiam magis ad litteram, correcto mendo in Photii textu τῆς Αντιοχείας vel τῆς Ἀντιόχου πόλεως, ita vertere: Illa vero Damasco: ibi enim, postquam migrarat Antiochia (hæc etiam Virgini patria nominabatur) Christum &c, ut non major suspicio de Antiochia ad Orontem in Latino ingeratur, quam suppeditet textus Græcus, qui, ut consideranti liquet, illam nobis necessario non repræsentat, nisi forte ex vicinia Damasci, qua de re infra pluribus. Observo interim, in Actis ab Edmundo Martene & Durando editis Antiochiam Syriæ metropolim etiam distincte non exprimi, uti nec in Passione nostra Græca & aliis nonnullis monumentis, contra quæ in eo militare non potest Conversio S. Justinæ Ms. edenda, in quam facile ab interpolatore, cui vel sola illa Antiochia innotuerat, vel qui saltem de illa agi, non satis caute judicabat, denominatio a vicino luco Daphnitico intrudi potuit: quod morari nos non debet, ne Antiochiam aliam requiramus.

[77] Plurimæ olim fuerunt urbes hoc nomine ab Antiochis insignitæ. [sed alterius] Præter Syriæ metropolim, celebris semper fuit Antiochia Pisidiæ, quæ præsules suos sacros habuit jam ab Apostolorum temporibus. Variæ aliæ fuerunt synonymæ urbes. Stephanus Byzantinus tredecim enumerat; quatuordecim Eustathius; sedecim condidisse, vel Antiochiæ nomine donasse saltem Seleucum, Antiochi filium, auctor est Appianus in Syriacis; varias assignant Ortelius aliique geographi recentiores. Inter eas omnes locum patriæ utriusque Sancti & trium episcoporum sedi, quandoquidem de Magna Antiochia intelligi Acta non possunt, perquiramus. Tentavit jam id Tillemontius Nota 4, ubi pro Antiochia Phœniciæ stetit. Tillemontii conatus pessime excepit Bailletus, in elogio Sanctorum nostrorum sic claudens numerum 3, postquam dixerat, ut jam præmisimus, de Antiochia Syriæ sermonem in Confessione esse non posse. Hoc, inquit, cogit illos, qui illam (Confessionem) accipiunt pro veritate historica potius, quam pro fictione poëtica, aliam Antiochiam quærere, quæ potuerit fuisse SS. Cypriani & Justinæ patria, & hunc habuisse episcopum: in quo videntur satis inutiliter se cruciasse. Hæc Bailleti censura rursus est sine ulla probatione; conjectura vero Tillemontii non apparet mihi tam insolens & levis, ut nisi duo me retraherent, lubens illam, cum erudito Assemanno in Admonitione ad Martyrium SS. Luciani & Marciani, quidquid dicat Bailletus, admitterem. Quoniam vero talis mihi videtur, juverit & hujus & momentorum illi contrariorum rationem reddere. Quare Antiochiam Phœniciæ præ aliis synonymis eligat, sic exponit Tillemontius pag. 722 Nota 4. Ex omnibus, quæ de SS. Cypriano & Justina refert Eudocia, clarum est, S. Justinam Damasci captam & S. Cyprianum Antiochiæ comprehensum ad eumdem judicem pertractos fuisse. Igitur verisimillimum est, Antiochiam illam ejusdem provinciæ fuisse, cujus erat Damascus, nimirum Phœniciæ.

[78] Hæc, inquam, posito, quod Eutolmius peculiaris tantum provinciæ præfectus fuerit, [synonyme civitatis,] sunt mihi valde verisimilia: etenim Antiochiam in Phœnicia reperit Tillemontius, & satis difficulter aliunde intelligeretur, alterutrum Martyrem ex provincia, in qua jurisdictionem non habuisset præfectus, ad illum perductum fuisse. Quod ad Antiochiam in Phœnicia spectat, Stephanus Byzantinus quinto loco recenset Antiochiam a Semiramide conditam, Cœlesyriam inter & Arabiam. Situm propius non assignat; at probabile admodum est, Stephani Antiochiam hanc in Phœnicia & valde Damasco vicinam fuisse. Cœlesyriam Strabo lib. 13 Libano & Antilibano terminat, ex quibus aliisque conficit Cellarius Geograph. ant. lib. 3 cap. 12 pag. 267, Damascum in extremis ab hac parte Cœlesyriæ finibus sitam esse. Aliunde certum est, Cœlesyriam ab eadem parte, ad Meridiem scilicet & Orientem hibernum utramque Arabiam conterminam habuisse; unde fluit, Antiochiam, quæ utramque media inter statuitur, propinquam Damasco esse debuisse, & sic Antiochia in Phœnicia Tillemontio probabilissime ab antiquis subministratur, neque proin inutilem is operam in ea quærenda impendit. Porro accipe nunc, lector, quare Tillemontio non assentiar, & Antiochiam Sanctorum nostrorum patriam præcipuorumque gestorum scenam alibi quærendam opiner. Imprimis Antiochiam Phœniciæ nusquam in Notitiis ecclesiasticis invenio: inducere autem in animum non possum, sic mox post S. Cypriani martyrium cum urbe Antiochia concidisse sedem illam episcopalem, ut nulla ejus in subsecutis eodem seculo conciliis alibive amplius mentio inveniatur. Hinc mihi fit verisimile, Antiochiam illam S. Cypriani nostri tempore non amplius exstitisse.

[79] [& forte] Deinde, sicubi valere debet argumentum a scriptoris alicujus silentio petitum, credo, quod hic locum postulet, ut SS. Cypriani & Justinæ patriam non Phœnicia solum, sed etiam Cœlesyria vicinisque regionibus excludamus. Eusebius Cæsareensis auctor contemporaneus Historiæ suæ lib. 8 cap. 2 persecutionem sub Diocletiano, malaque & mortes, quæ tum tulerunt fideles, describit; deinde peculiari argumento & instituto Acta Martyrum Palæstinæ enarrans, percenset illustria certamina episcoporum Syriæ, Phœniciæ, Ægypti, Arabiæ vicinarumque provinciarum, pro fide sub Diocletiano obita; provinciarum illarum præsides, tyrannos plurimos nominat: & tamen inter hæc omnia nulla fit SS. Cypriani & Justinæ, Eutolmii aliarumque rerum ad ipsos spectantium, quæ saltem Syriam, se contigissent in ejusdem provinciæ metropoli, universam pervadere suique insolentia percellere debuissent, nulla, inquam, fit ab Eusebio mentio. Sane hic ego, si umquam alibi, argumentum negativum & vim ejus agnosco; ita ut solum hoc me a Tillemontii opinione repelleret. Nunc porro, quoniam alia Antiochia quærenda est, probabilior mihi apparet opinio Lequieni, qui Antiochiam Pisidiæ Optati, Anthimi Cyprianique nostri episcopalem sedem hujusque proinde & S. Justinæ patriam statuit. Huic imprimis favet, quod Antiochia Pisidiæ simplici Antiochiæ nomine non minus, quam altera a scriptoribus appelletur, ubi aliæ synonymæ specialibus additis denominationibus passim ad distinctionem usurpantur. Nec sane credo, Eudociam, si minus celebrem binominemque Antiochiam quampiam nobis significare voluisset, nude Antiochiam appellaturam fuisse.

[80] [Antiochiæ] Deinde Photius satis innuere videtur, de Antiochia Syriæ sermonem imperatrici non fuisse, quando, ut observavit Tillemontius, scribit, S. Cyprianum ἐξ Ἀντιοχείας, Antiochia ad judicem pertractum fuisse; quippe comites Orientis Syriæque præfecti Antiochiæ ad Orontem seu in provinciæ metropoli sedem fixerant, adeoque non est verisimile, Sanctum inde alio, sed potius aliunde eo ad judicem deducendum fuisse. Tertio denique, licet certum sit, jam ab Apostolorum temporibus sedem episcopalem Antiochiæ Pisidiæ erectam & per seriem occupatam fuisse, nullus tamen episcoporum illorum innotuit usque ad Eudoxium, in Græcorum Fastis sacris memoratum ad diem XXIII Junii, ubi dicitur baptizasse S. Eustochium martyrem Ancyranum, qui sub Maximiano Galerio martyrio coronatus est; ita ut hic locus S. Cypriano nostro duobusque præcessoribus catalogo inserendis facile inveniatur. Lequienus Eudoxium primum statuit, deindeque tres nostros subjungit. Jam adultus erat S. Eustochius quando ab Eudoxio fuit baptizatus, dubiumque videri posset, an viginti minimum annis, quot sane admittendi sunt a conversione S. Justinæ sub Optato episcopo usque ad passionem, baptizatus fuerit S. Eustochius, antequam martyrio coronatus sit, adeoque an Eudoxius tot annis ante persecutionem Diocletiani Antiochensem cathedram occuparit. At facile elevabitur hæc difficultas, si Eudoxium, quod nihil aliunde vetat, Optatum inter & Anthimum medium statuas; sic enim quam paucis fere volueris annis S. Eustochii baptismum ab ejusdem passione removebis. Major est difficultas ex Tillemontii ratiocinio jam superius deducta. Nimirum in nimia hujus urbis a Damasco distantia, ut idem judex censeri possit in utraque jurisdictionem habuisse. Sane Damascus urbs Phœniciæ Antiochia Pisidiæ totis provinciis Pamphilia, Isauria, utraque Cilicia Syriaque sejuncta est.

[81] Si comites Orientis jam Diocletiani tempore cum tam diffusa jurisdictione, [Pisidiæ metropolis. Male carpuntur Acta, quod seculo 3] quantam postea habuerunt, Orienti præfuerint, minime vexare nos debet hoc argumentum. Certum quippe est, comites Orientis amplissimam, vicariam tamen sub Præfecto prætorio, administrationem nactos fuisse, ut liquet apud Bulengerum Imp. Rom. lib. 4 cap. 25. Ostendi num. 69 & seq. contra Fellum, saltem pro dubio haberi debere, an imperante Diocletiano & etiam ante comites Orientis instituti non fuerint. Adhuc magis incertum est, an tum temporis magistratus sub vicarii vel alio nomine tam amplam in Oriente potestatem, quanta comitum fuit, non obtinuerint. Fuerit igitur Eutolmius vel comes, vel sub alio nomine, simili jurisdictione donatus, poterit Sanctos ex diversis provinciis ad quæstionem accersivisse. Præterea etiamsi forte magistratum cum tam ampla potestate non gerebat Eutolmius, si ipsi innotuerat, quanta quamque mirabilia S. Cyprianum inter & Justinam olim contigissent, potuit a Phœniciæ præside, vel curiositate vel superstitionis œstro impulsus, cum jam comprehensus esset Cyprianus, illam requirere, quam conversionis S. Cypriani auctorem fuisse intellexerat. Quidquid sit, quandoquidem conjecturis ex Eudociæ asserto eruendis agendum est, meam hanc, cui certe aliud nihil verisimilitudinem adimit, Tillemontianæ oppono; cui per me licet potius subscribat, quisquis rationem aliquam pro excusando Eusebii de Sanctis nostris Notitiarumque ecclesiasticarum de Antiochena in Phœnicia sede silentio, in promptu habuerit. Tillemontius eadem Nota 2 alium errorem in Actis invenit apud Metaphrasten, qui si error est, in nostra pariter redundat.

[82] Sub finem I partis seu Conversionis S. Justinæ apud Martene sic legitur: [parthenones seu cœtus virginum adstruant.] Cyprianus autem S. Justinam virginem promovit, faciens eam diaconissam, & constituit eam matrem monasterii virginum; quæ in Mss. nostris sic variata sunt: Cyprianus vero episcopus S. Justinam virginem promovit in monasterio virginum abbatissam & matrem monasteriorum virginum. Porro hæc displicent Tillemontio aliisque nonnullis contendentibus, seculo III monasteria virginum nondum exstitisse. Verum, etiamsi similes errores facile condonari possent inepto interpreti vel interpolatori, indubium aliunde videtur, falli criticos illos, cum non solum tunc, sed etiam diu ante in Ecclesia conventus & ascœteria virginum, licet sub alia longe norma, quam postea fuerint instituti, exstiterint. De domibus, ubi congregatæ virgines aliquot, viduæve & diaconissæ jam a primis seculis convivebant, indubitatum est; & de similibus agere hic videtur anonymus. An congregationibus illis perperam monasterii nomen dederit, inquirant alii, quibus de nomine lubet litigare: certe parthenones jam ante Diocletiani tempora exstitisse, agnoscit luculenter ipse Tillemontius, quando Monument. Eccles. tom. 7 pag. 107 de S. Antonio agens ex Vita ejusdem a S. Athanasio scripta refert, Sanctum illum sororem suam in monasterium, εἰς παρθενῶνα, induxisse; quod solum, etiamsi deessent alia plurima, anonymo abunde patrocinatur. Atque hæc sunt, quæ de Actis SS. Cypriani & Justinæ discutienda reperi, ex multis autem, quæ hinc inde inspersa sunt, facile lector colliget, quo apud me loco sint, haberique pro non uno loco, iniqua vel inscita manu deturpata.

[83] [Lucubrationes] Si quæ alia occurrerint præter ea, quæ hactenus culpavi, erunt sane levioris momenti, nec tanta discussione egebunt, ut non sufficiat in Annotatis lectorem monuisse. Nunc nonnulla adhuc dicenda restant de lucubratiunculis aliis, quæ S. Cypriani nomen præferunt & nostro Martyri adscribuntur. Joannes Fellus sæpius memoratus Confessioni subnectit elogium sanctorum Martyrum nostrorum ex Adone & in præmonitione ad illud sic loquitur: Hic succedere deberent duo libelli, alter idiomate Latino, alter Græco conscriptus. Prior dicitur Secreta Cypriani, alter εὐχαὶ Κυπριανοῦ; quos quidem ex membranis describendos curavi, eo animo, ut quandoquidem Opuscula martyris nostri (S. Cypriani Carthaginensis) nomine insignita, utcumque spuria, edenda suscepissem, nihil per negligentiam aut fraudem prætermisisse viderer. Sed cum tractatus istos superstitione fœdissima & ineptis dæmonologiæ mysteriis scatere deprehendi, imo barbariem valde recentem redolere, excusatum me fore spero, quod luce publica prohibuerim. Opuscula memorata alibi non inveni, nisi forte εὐχαὶ una sit Græca Oratio ex binis de quibus mox. Quod spectat ad Secreta, non est verisimilitudini contrarium; compositam lucubrationem talem fuisse a S. Cypriano jam converso dæmonisque fallacias & dolos ostendere, & sic Christianis cautum cupiente. Perspecta in superioribus Felli critica incertum satis mihi relinquit, an tam certo repudianda sint Opuscula illa, quam quidem asserat; vereor sane ne paulo, ut solet, liberalius fœdissimam superstitionem & inepta mysteria exaggeret. Binæ insuper aliæ lucubratiunculæ S. Cypriani nostri nomen præferunt, suntque omnibus editionibus Operum S. Cypriani Carthaginensis, quas vidi, insertæ.

[84] [quædam] Pamelius pag. 516 primæ titulum præfigit Oratio Cypriani pro martyribus; deinde vero in argumento sic loquitur: Cypriano autem (de Carthaginensi sermonem esse vult) constanter hanc asscribunt, non modo Manutii & Morelii Ms. cod., sed etiam Anglicus, Affliginiensis, Marchinensis ac Dunensis; quorum tamen nullus adjicit illud Pro Martyribus. Certe etiam stilus a Cypriano non est alienus. An solum Cypriani nomen in codicibus suis præfixum Orationibus illis invenerit Pamelius, ut dubitem, faciunt editiones posteriores. Joannes Fellus in Oxoniensi utroque loco additum habet Antiocheni; & primo loco quidem Notam annectit, quod non credo illum facturum fuisse, si vocem illam de suo adjecisset. Certe ejus tunc partes fuissent, in eadem Nota lectorem inductæ ex suspicione interpolationis monere. In Præfatione edendorum Opusculorum rationem reddens easdem Orationes communi cum Confessione sorte inter nugarum refertissimas sarcinas personatis declamatoribus adjudicat, sed nihil speciatim addit. Prudentius Maranus adornatæ a Baluzio editioni inter Opera vulgo adscripta doctori Carthaginensi col. 27 insertas & eosdem Felli titulos præfixos reliquit. In Præfatione pag. 5 dicit, has jam prelo commissas fuisse a Baluzio, & pro Cypriano, an Carthaginensi (an etiam Antiocheno nostro, non docet) affictis habet. Difficillimum esset, circa illas aliquid dicere. Non sum tam assuetus stilo sancti Carthaginensis doctoris, ut ex eo, quo breviores lucubratiunculæ exaratæ sunt, cum Pamelio pronuntiare audeam, illi adscribendas esse.

[85] Unde in Felli & Baluzii editionibus distincte Martyri nostro tributæ sint, [non satis certo] ignoro; nihil pariter in illis adverto, quare alterutri certo abjudicari debeant: unum assero, satis disertum & Latine doctum fuisse interpretem, si translatæ fuerint ex Græco, quod procul dubio censendum est, si a S. Cypriano Antiocheno nostro sunt compositæ. Sane Hellenismos, & nescio quam stili hæsitantiam in monumentis antiquitus versis passim invenimus: at hic phrasis purior videtur & minus solito impedita. Cum tamen in antiquissimis Mss. Orationes præfatæ inveniantur, & forte quidem Cypriano Antiocheno adscriptæ, nec defuerint seculis pene omnibus doctiores & Græcarum litterarum gnari, ne quid lector desideret, illas hic subjicio. Primæ titulum superius dedi, reliqua sic fluunt in Baluzii editione. Hagios, hagios, hagios, Sancte sanctorum, Pater patrum nostrorum, Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Jacob, Deus apostolorum, Deus prophetarum, Deus virginum, Deus bene viventium, Deus credentium, Deus & Pater Domini nostri Jesu Christi filii tui, te invocamus supplices pariter & deprecamur Fili unigenite, qui ex ore Altissimi procreatus es ante mundi dispositionem, & ex Mariæ sanctæ Virginis utero per mysterium editus, orantibus nobis sancti desiderii spiritale incrementum & integritatem cordis præstare dignare, ut lavacro salutari recreatum pectus a delictis carnalibus incolume persistat. Petimus fide illibata, mente incorrupta, devotione robusta, operatione seu dilectione continua, ut in Ecclesia sancta tua nos florere permittas; quoniam tibi flectimus genua & curvamus cervices, cui angeli & archangeli, millia millium martyrum, chorus Apostolorum & prophetarum gloria exsultant, cui omnes aves canunt laudes, linguæ confitentur cælestium, terrestrium & infernorum; tibi omnes aquæ in cælo & sub cælo confitentur; te insensibilia sentiunt, tu es solus, & præter te & extra te nemo.

[86] Te quæsumus, Domine Pater omnipotens, qui soli Filio conspicabilis es (Notat hic Fellus, [S. Cypriano] monere Pamelium, in omnibus exemplaribus legi Conspectabilis; ipsi tamen præplacet lectio altera, quia Prudentius dixit, coram refulsit ore conspicabilis. Legatur, ut voluerit; theologis strictiorem in verbis significationem quærentibus obscurum semper videbitur, Patrem soli Filio conspectabilem, conspicabilem esse) cujus angeli & archangeli obtemperant tibi, Domine Pater; te oramus, ut tribuas nobis mentem integram, innocentiam puram, sinceritatem devotam, conscientiam sanctam, puram, sobriam, castam, contra omnes insidias seculi gloriosa fide degentem; contra diaboli minas & carnales illecebras munitum pectus concedas, ne violenti & cruenti hostis letalibus laqueis implicemur, ut signum salutis æternæ incolume perferamus. Pelle a nobis omnem sæculi illuviem omnemque diaboli persuasionem. Laqueetur, concidat & superetur a nobis & amoveatur, sicut a Sara famula tua Asmodæus dæmon nequissimus, exstinctus per angelum tuum Raphaël, & sicut Tobiæ affuisti, ita mihi adesse digneris; & ut tribus pueris in camino, & Danieli misericordiam præstitisti, sic circa nos famulos tuos facere digneris. Qui mortuos suscitasti, cæcos illuminasti; surdis auditum, mutis eloquia, claudis gressum, leprosis sanitatem dedisti, ita & da famulis tuis, qui te tota virtute mentis credimus natum, passum, venturum judicare vivos & mortuos. Assiste nobis, sicut Apostolis in vinculis, Teclæ in ignibus, Paulo in persecutionibus, Petro in fluctibus; qui sedes super septem thronos ad dextram Patris, respice nos & libera de æternæ mortis interitu, unus in uno, Pater in Filio, Filius in Patre, Spiritus sanctus, per quem & cum quo est tibi in sancta Ecclesia honor, virtus, claritas, majestas, potestas, benedictio, immortalitas & nunc in æternum semper & in omnia secula sæculorum, amen.

[87] [Antiocheno nostro martyri] Quare hæc Oratio, quæ sane convenit optime quibusvis conditionis fidelibus, pro martyribus vocitata fuerit, hactenus non perspicio. Porro quod superius dixi de puritate stili, nolim ita lector accipiat, ac si judicem, nævis expertem esse: facile enim adverterit, impeditam uno alterove loco phrasim esse; sed menda illa amanuensis vitio facile induci potuisse videntur. Latinitatem etiam eo tantum sensu laudavi, quod videatur supra vulgus medii ævi interpretum esse. Eadem dicta cupio, circa sequentem, quæ Oratio Cypriani Antiocheni, quam sub die Passionis suæ dixit, apud Fellum & Maranum, seu potius Baluzium, inscribitur, quamque pariter repræsento. Domine sancte Pater hagios, Deus hagie & hagie Deus meus; quis enim major te? Tibi gratias & laudem refero Deus Abrahæ, Deus Isaac & Deus Jacob, Deus patrum nostrorum, Deus Apostolorum & Deus prophetarum & Deus martyrum, qui fuisti ante mundi dispositionem, Deus vivorum venturus judicare vivos & mortuos, qui es Deus verax, qui sedes super Cherubim & Seraphim sedem honoris tui & prospicis abyssos, qui vides cuncta, priusquam nascantur, qui habes potestatem occidere & rursus restituere, qui habes potestatem de arido viride facere, tu omnium Dominus dominator, libera me ab hoc sæculo & exaudi me orantem, sicut exaudisti filios Israël de terra Ægypti, & non tibi crediderunt nec famulo tuo Moysi.

[88] [in editionibus Operum] Væ peccatis meis! Cum elevaveris confringere terram, sub qua fissura petrarum me absconsurus sum ab ante virtutem tuam? Cui monti dicturus sum, cade super me; & cui colli, tege me ab ante metum Domini, cum te levaveris confringere terram? Rogo, Domine, subveni mihi; noli secundum actum meum me judicare; nihil enim in præceptis tuis parui. Exaudi me orantem, sicut exaudisti Jonam de ventre ceti, sic exaudias me & ejicias me de morte ad vitam. Sicut Ninivitæ induerunt cinerem & cilicium & pœnitentiam egerunt ante Dominum … exomologesin facienti ante conspectum tuum pro universis peccatis meis, qui es amator pœnitentiæ, miserere mei. Sed & David dicit: Domine, propter nomen tuum dele peccatum meum: & ego deprecans * majestatem tuam, dele universa peccata mea, & exaudi me orantem, sicut audisti tres pueros de camino ignis, Ananiam, Azariam, Misaëlem, & misisti angelum tuum cum nimbo roris, & confusus est Nabuchodonosor præpositus regni; quoniam tu es Rex regnantium & Dominus dominantium, qui solus habes immortalitatem & lucem habitas innaccessibilem, quam nemo hominum videt nec videre potest. Exaudi me orantem, sicut exaudisti Danielem de lacu leonum, & misisti Abacuc prophetam, & attulit ei prandium & dixit: Prande prandium, quod tibi misit Deus. Et dixit Daniel: Non relinquet Deus quærentes se. Exaudi me orantem, sicut exaudisti Tobiam & Saram, dum orarent in atrio domus suæ; tunc obtulit pro eis Raphaël angelus orationes eorum; sic & tu exaudias preces meas & admittas ad aulam sanctam tuam orationes meas & continenter mittas angelum tuum, qui deleat universa delicta mea, sicut delesti spiritum immundum a Sara, filia Raguel, & illumines cor meum, sicut illuminasti oculos Tobiæ. Exaudi me orantem, sicut exaudisti Susannam inter manus seniorum, sic me liberes ab hoc seculo, quia tu es amator puræ conscientiæ.

[89] Exaudi me orantem, sicut exaudisti Ezechiam regem Juda, [S. Cypriani] & delesti ab eo infirmitatem, sic & a me auferas infirmitatem carnis; & augeas mihi ad fidem, sicut illi auxisti annos quindecim ad vitam. Libera me de medio sæculi hujus, sicut liberasti Teclam de medio amphiteatro; libera me ab omni infirmitate carnis meæ. Te deprecor, Pater majestatis, qui in fine temporum misertus es nostri, mittens nobis Jesum Christum Filium tuum, Dominum, Deum, Salvatorem nostrum, natum ex Maria Virgine de Spiritu sancto, annuntiante Gabriele angelo, per quem nos liberasti de periculo mortis imminentis. Et te deprecor Filium Dei vivi, qui fecisti tanta mirabilia: qui in Cana Galilææ de aqua vinum fecisti; qui cæcis oculos aperuisti; qui surdos audire fecisti; qui paralyticos ad sua membra revocasti; qui solvisti linguas blæsorum, dæmonio vexatos sanasti, claudos currentes fecisti velut cervos, mulierem de profluvio sanguinis liberasti, mortuos suscitasti, super aquam pedibus ambulasti; qui Petro labenti manum tradidisti; qui mare fundasti & terminum ei posuisti & dixisti: Hucusque venies & hic te confringes in virtute tua. Te deprecor Filium Dei vivi propter universa commissa mea, qui es in cælis Filius in Patre & Pater in te in sempiternum; qui sedes super Cherubim & Seraphim sedem honoris tui. Tibi assistunt angeli, numerus innumerabilis, timentes & paventes honorem & virtutem tuam, clamantes voce magna & dicentes: Sanctus, sanctus, sanctus, Domine Deus Sabaoth.

[90] Tu ipse nobis testamentum fecisti; Petite & accipietis, [Carthaginensis] pulsate & aperietur vobis: Quodcumque a Patre meo petieritis in nomine meo, ego a Patre peto, ut accipiatis. Ego peto, ut accipiam, quæro, ut inveniam, ego pulso, ut aperiatur mihi; ego in nomine tuo peto, ut tu a Patre petas & detur mihi. Paratus sum propter nomen tuum victimam sanguinis fundere & quodcumque tormentum sustinere. Tu es, Domine, auditor meus & defensor; defende me ab adversario meo. Angelus tuus lucis protegat me, quoniam tu dixisti, quod credentes petieritis per orationem, dabitur vobis. Omnis homo mendax, tu es verax. Sicut tu repromisisti, potestatem habes, Domine, dare mihi omne sacramentum tuum cæleste, ut dignus sim faciem Sanctorum tuorum videre. Spiritus tuus in me operetur, voluntas tua in me fiat: quoniam tibi spopondi omnibus diebus vitæ meæ, qui passus es sub Pontio Pilato, bonam confessionem, qui crucifixus descendisti & conculcasti aculeum mortis: devicta est mors, devictus est inimicus diabolus. Tu resurrexisti a mortuis & apparuisti Apostolis tuis; sedes ad dexteram Patris, qui venturus es judicare vivos & mortuos. Tu dominaberis; libera me de manu quærentis animam meam. Per nomen tuum libera me ab adversaria potestate, ut opem des vincendi inimicum meum; quoniam tu es potens assertor & advocatus precum & petitionum nostrarum animarum. Die ac nocte interpelles pro peccatis meis; orationem meam perferas ad Patrem tuum.

[91] [adscriptæ] Et tu, Domine, sancte Pater, digneris respicere super preces meas, sicut respexisti super munera Abel. Digneris me liberare ab igne & pœna perenni, & ab omni tormento, quod parasti iniquis: per bonum & benedictum Jesum Christum Salvatorem nostrum, per quem tibi laus, honor, virtus, gloria in sæcula sæculorum amen. Hactenus edita apud Baluzium & alios; ad quæ porro observasse ulterius juverit, vehementer suspicari me, ne & is & Fellus a Pamelio mutuatus sit omnia, & prout uterque ibi invenit, nullis aliis consultis Mss., excuderit. Etenim variantes lectiones sunt omnino nullæ, cum tamen fateatur Pamelius, se ex editis & Mss., quæ habuit, variis locis quæpiam desumpsisse atque ita combinasse. Mirandum vero summopere esset, posteriores illos editores Ms. invenisse, in quo omnia cum Pamelii textu pro arbitrio & ex conjecturis tantum emendato & consuto, tam scrupulose consonarent. Quidquid sit, rursus potuit observasse lector, tum loco, quem punctis supplevi, tum etiam alibi, non esse lectionem sic restitutam, ut non locis quibusdam hiulca sit & impedita. Nunc Acta subjicio.

[Annotata]

* forte deprecor.

ACTA INTERPOLATA
Auctore anonymo
Ex Mss. collata cum editis a Martenio tom. 3 Thes. Anec.

Cyprianus episc. M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)
Justina virgo M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)
Theoctistus sive Theognitus M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)

BHL Number: 2047

A. Anonymo.

PARS I.
Conversio S. Justinæ virginis & S. Cypriani episcopi.

a

[S. Justina, auditis Euangeliis, ad fidem accensa] Inluminatio Domini nostri Jesu Christi Salvatoris de cælo facta est &, completis verbis prophetarum b, omnis, qui sub cælo est, mundus inluminatus est verbo Dei, & credentes in Deum Patrem & Dominum Jesum Christum & sanctum Spiritum baptizabantur. Addebatur autem & virgo Justina, cujus pater erat Edusius c, in civitate Antiochia, quæ est juxta locum, qui dicitur Dafnis d. Hæc erat audiens Prelium e diaconum per suam fenestram: sedens autem audiebat magnalia Dei, quemadmodum suscepit hominem Dominus Salvator noster, & secundum adnuntiationem prophetarum, quomodo de Maria Virgine natus est, & Magi adoraverunt eum, & stellæ visionem, & angelorum clarificationem f, signorumque & prodigiorum virtutem, & Crucis gratiam, & ex mortuis resurrectionem, & manifestationem ad discipulos, & in cælos ascensionem, & ad dexteram Patris sessionem, & immortale ejus regnum. Hæc autem cum audiret beata Virgo a diacono per fenestram, sancti Spiritus inflammationem sufferre non potuit, sed cupiebat facie ad faciem videre diaconum. Et non ferens ardorem Spiritus sancti, dixit matri suæ: Mater mea, audi me tuam Filiam: nihil enim sunt hæc, quæ cotidie adoramus: idola sunt de argento & auro & ferro & eramento, plumbo & lapide & ligno & de ossibus mortuorum contexta, quibus si advenerit unus de Galilæis, antequam incipiat manu, verbo tantum omnes simul conteret.

[2] Mater autem ejus dixit ad eam: Tace, ne forte audiat pater tuus sensum tuum hunc. [ad eamdem allicit parentes, qui simul] Et ipsa dixit ad matrem suam: Notum tibi sit & meo patri, quoniam ego Christum adoro, quem per diaconum Prelium didici perfecte, pluribus diebus audiens per fenestram omnia mirabilia, quæ fecit Dominus. Hic vero Deus per signum Crucis suæ semper adest timentibus eum: dicunt enim Christiani; Non est Deus alius, in quo salvemur. Et hæc cum dixisset, abiit in ecclesiam Christi ad orationem. Mater autem ejus in cubiculo viro suo omnia narravit. Diu vero cum vigilarent, venit eis sopor; & vidit Edusius & uxor ejus angelorum exercitum & in medio Christum dicentem sibi: Venite ad me, & ego regnum cælorum dabo vobis. Mane vero surrexerunt, & stupebant in eis, quæ viderant; & tollentes suam Filiam venerunt ad ecclesiam Dei, una cum Prelio diacono, & rogabant eum, ut induceret eos ad episcopum Optatum g; quod & fecit ipse diaconus. Procidentes autem ad pedes episcopi obsecrabant, ut acciperent signaculum Christi.

[3] Episcopus autem non consentit, donec annuntiaverunt visionem suam, [baptizantur. A proco frustra ad nuptias sollicitata] quomodo eis visus est Christus. Dixerunt vero ei & desiderium Virginis de Christo. Edusius vero totondit h caput suum & barbam (erat autem sacerdos idolorum) & procidentes ad pedes episcopi acceperunt toti tres signaculum Christi; Edusius autem meruit honorem presbyterii anno uno & mensibus sex i, & recessit de seculo. Virgo autem frequenter ibat ad ecclesiam Dei. Agladius k quidam scolasticus, videns Virginem frequenter euntem ad ecclesiam, in desiderio ejus venit, & transmittebat viros ac mulieres petens eam uxorem, quæ omnibus illis dicebat: Desponsata sum Christo cælesti sponso; ipse me custodiet immaculatam usque ad adventum suum. Agladius autem congregans multitudinem virorum & observans eam euntem ad ecclesiam, volebat per vim rapere eam. Mulieres vero vel puellæ, quæ cum ea erant, exclamantes, notum fecerunt in domo ejus, & exeuntes cum gladiis & fustibus fugaverunt omnes l. Virgo vero signum Crucis faciens sibi in fronte salva fiebat ab omni temptatione, semper frequentans ecclesiam & vacans orationi. Agladius autem accessit ad Cyprianum magum, & promisit ei duo talenta auri & argenti, ut per maleficia caperet ei virginem Justinam, ignorans infelix, quod invicta est virtus Christi. Cyprianus autem per suas magicas artes vocavit dæmonem, & dæmon veniens dixit ad eum: Quid me vocasti?

[4] Dixit ad eum Cyprianus: Amo Virginem de Galilæis m. [variis præstigiis] Potes suadere ei & adducere eam mihi? Dæmon autem potestatem nullam habens, promisit ei. Et Cyprianus dixit dæmoni: Dic mihi opera tua & credam tibi, quia adducis mihi virginem Justinam. Dicit ei dæmon: Ego desertor factus sum a Deo obædiens patri meo; ego homines turbavi, angelos de alto traxi; ego Evam persuasi & Adam paradiso fraudavi; ego Caïn docui, ut occideret fratrem suum; ego persuasi Judæis, ut crucifigerent Christum; ego commovi civitates, muros elisi, domos effodi & alia multa cum fecerim, non me vincet hæc Virgo. Accipe ergo medicamina & disperge circa domum ejus deforis, & ego subveniens paternum sensum meum injiciam in eam, & statim obaudiet mihi in illa hora. Virgo namque Dei surgens tertia hora noctis reddebat orationem Domino Deo suo n. Sensit autem impetum dæmonis & signavit se & domum suam signo Crucis, & precabatur, ut fugaretur dæmon, & dixit cum lacrymis virgo Justina: Deus omnipotens o unigenite, qui cælum extendisti, qui terram fundasti super aquas, qui fecisti hominem ad imaginem & similitudinem tuam, tu Domine, qui fecisti Evam de costa Adam immaculate epulari de tua creatura p, hos autem persuasioni serpentis obædientes & morti traditos misertus es donans remissionem peccatorum & resurrectionem vitæ æternæ. Omnis creatura, quam fecisti, glorificat te verum Deum.

[5] [& maleficiis] Domine Deus redemptor, adjuva me & conforta Famulam tuam, & dignam me fac, quam vult temptare adveniens in hac hora Satanas: & consignans totum corpus suum signo Crucis exsufflavit dæmonem. Et recessit dæmon ab ea, & veniens ad Cyprianum stetit ante eum; & dixit ei Cyprianus: Dic mihi, quare non adduxisti Virginem? Dicit ei dæmon: Non me cogas dicere, quod non possum: vidi autem quoddam signum, quo contabui. Cyprianus autem deridens eum dimisit, & iterum per artem magicam vocavit alterum dæmonem fortiorem. Similiter autem & hic gloriabatur & dicebat ad Cyprianum: Audivi & tuam jussionem & illius impossibilitatem; ego emendo & facio voluntatem tuam. Accipe ergo hoc cor meum q & sparge circa domum ejus, & ego vado & persuadeo ei. Cyprianus autem accipiens fecit sicut præcepit ei dæmon. Virgo autem Justina media nocte surgens oravit, dicens: Media nocte surgebam ad confitendum tibi super judicia justitiæ tuæ; Deus omnium & Dominus misericordiæ, cælestium rerum & terrestrium Dominator, qui diabolum confudisti & sacrificium per fidem suscepisti & dedisti hominibus potestatem conculcare inimici virtutem, sanctum Danielem de lacu leonum detraxisti, Bel & draconem occidisti, qui obscurata illuminasti & mortua corpora vivificasti & mortem confudisti, qui donasti hominibus resurrectionem, non me despicias, pie Pater; parce Famulæ tuæ Rex omnipotens, Domine, & custodi me in castitate, & inextinctam meam lampadem custodi; ut intrem tecum in requiem. Immaculate Salvator Domine, gloria tibi sancte Deus, Deo Patri & unigenito Filio tuo una cum sancto Spiritu, amen.

[6] [nequidquam tentatur] Et consignans se signo Crucis, in nomine Jesu Christi exsufflavit in dæmonem, & reliquit eam. Dæmon autem venit ad Cyprianum & stetit coram eo, & erubescens tacebat. Dixit ei Cyprianus: Ubi est Virgo, ad quam transmisi te? Dæmon dixit: Victus sum, timeo dicere; vidi enim quoddam signum terribile & contabui. Cyprianus autem dimisit & hunc cum injuria, & iterum per magicas artes vocavit ipsum diabolum, patrem dæmonum, & dicit ei: Quæ est hæc infirmitas vestra? Victa est omnis virtus vestra ab una Virgine. Dicit ei diabolus: Ego modo adducam illam tibi, tantum tu paratus sis. Cyprianus autem dixit diabolo: Dic mihi quod est signum victoriæ tuæ? Dicit illi diabolus: Ego vexo eam furiis variis & incendam illam & corpus ejus ad fornicationem, & freneticam eam faciam adducens ei fantasma in media nocte, & parabo eam tibi ad desiderium corruptionis. Tunc dæmon ostendit se in specie virginis S. Justinæ, virgini Dei, & intravit, & sedens supra lectum ejus dicit sanctæ virgini Justinæ: Ego hodie missa sum ad te a Christo tecum vivere in castitate; dic vero mihi, quæ est merces certaminis tui pro virginitate? Multum enim te video vexatam ab abstinentia. Sancta virgo Justina dixit: Merces quidem multa, labor modicus.

[7] Dicit ei dæmon: Quomodo ergo Eva, cum esset in paradiso virgo vivens r cum viro se separans ab omni scientia, [a S. Cypriano, qui expertus dæmonis] postea repleti sunt & generaverunt filios & repletus est mundus? Deus enim benedixit eos, dicens: Crescite & multiplicamini & replete terram. Puto enim, si in virginitate permanserimus, pro nihilo faciemus Dei verbum & in judicium incidemus, velut contemnentes Dominum & non obedientes ei. Sancta autem Virgo, cum audisset, turbata a diabolo volebat exire foras ostium, quia cogitationibus turbabatur in corde vehementer. Sensit autem in semetipsa, quæ loquebatur ei per Spiritum sanctum, qui habitabat in ea s; & consignans se & orans insufflavit diabolum; & diabolus liquefactus est sicut cera a facie ignis, & non comparuit. Sancta autem Virgo in se rediens post turbationem statim fugit ab ea inflammatio carnis, & cœpit dicere: Gloria tibi, Christe, Fili Dei, Salvator noster, qui eos, qui deprimuntur a periculo, salvas & deducis ad lumen servos tuos & ad tuam voluntatem de aliena voluntate: Domine, Deus meus, ne permittas Famulam tuam a maligno satana vinci; non polluat inimicus serpens immaculatam Columbam tuam, sed custodi me incontaminatam ad tuam Deitatem; confige clavis timoris tui carnes meas, & de lege tua miserere mei.

[8] Diabolus autem confusus apparuit Cypriano; & dixit illi Cyprianus: [impotentiam, convertitur] Sicut video, & tu victus es; quemadmodum tamen victi estis ab una Virgine Christiana? Dic mihi, quæ est victoria ejus? Dicit illi diabolus: Dicere tibi non possum; vidi autem quoddam signum terribile, & tabui, & statim discessi dissolutus velut fumus t. Si autem vis discere victoriæ ejus virtutem, jura mihi, & dicam tibi. Dicit illi Cyprianus: Per quid tibi jurem? Dicit illi diabolus: Jura mihi per virtutes meas magnas, quæ permanent, non te discedere a me aliquando. Cyprianus autem dixit: Per virtutes tuas magnas non a te discedam umquam. Diabolus autem fiducialiter dixit: Vidi signum Crucifixi & statim contabui & fluxi sicut cera a facie ignis. Dicit ei Cyprianus: Ergo Crucifixus major te est? Dicit ei diabolus: Etiam major est omnium, quia per ipsum misertus est Deus mundo. Quoscumque autem hic pervertimus & errare facimus, ibi furcella est v ænea & stimuli ignei infiguntur in eis cum tormentis, & sic accipiunt sententiam inextinguibilis ignis in æternum cruciandi. Dicit illi Cyprianus: Ergo & ego debeo festinare amicus fieri Crucifixi, ut ne & talem incurram pœnam. Dicit ei diabolus: Jurasti mihi per virtutes exercitus mei, per quas nemo potest perjurare. Dicit ei Cyprianus: Contemno te & omnes fumigantes virtutes tuas: nocte autem hac cognovi virtutem Christi & orationem Virginis, quomodo omnes vos confudit & liquefecit sicut fumus, propter quod consigno memetipsum & renuntio tibi & dæmoniis tuis: Consigno me, dicens: Gloria tibi, Christe Filius Dei, Salvator noster. Tu autem diabole, audi me: Habeo Christum Dominum, qui me salvum fecit. Tunc diabolus discessit confusus. Cyprianus autem vadens ad episcopum, cecidit ad pedes ejus, dicens: Famule Dei excelsi & signa me & catechiza in Christi notitiam.

[9] [ad fidem,] Beatissimus autem Antimus u episcopus putans, ne forte ecclesiam venisset in errorem mittere, expulit eum, dicens: Sufficiant tibi Cypriane hi, qui foris sunt, nihil potes adversus ecclesiam Dei, invicta est enim virtus Christi. Cyprianus dixit: Certus sum & ego, quia invicta est virtus Christi; nocte enim, quæ transiit, transmisi principem dæmonum & ipsum diabolum ad sanctam virginem Justinam, ut quaqua ratione seducerent eam; & cognovi in precibus ejus, quod per virtutem Crucis & orationes effugavit eos & ipsum diabolum: propter quod deprecanti miserere mei & salva animam meam. Episcopus vero gratias agens Deo benedixit eum & permisit ire, dicens ei: Festina Fili ad ecclesiam Dei & orationem sine cessatione redde Deo. Cyprianus vadens in domum suam omnia idola confregit & per totam noctem lugebat, dicens: Quomodo ausus sum apparere virtuti Christi, cum tanta mala fecerim? Quomodo benedicam eum in ore meo, cum invocaverim frequenter multos inmundos dæmones, & manducaverim de pollutis sacrificiorum? Et nunc positus sum in cinere; miserere mei misericordiam Dei sustinentis w. In magna autem die Sabbati x vadens ad ecclesiam oravit, dicens: Domine Jesu Christe, si dignus sum vocari servus tuus perfectus, da mihi audire per sanctum Spiritum.

[10] [baptizatur, & fit presbyter] Ingressus in ecclesiam sanctam quærebat audire a sanctis Scripturis verbum consolationis, & cum ingressus esset ad limen sanctæ ecclesiæ, qui psallebant exclamaverunt, dicentes: Salvum fac servum tuum sperantem in te: & iterum lectio prophetæ: Ecce intelligit puer meus; exaltabitur & glorificabitur nimis: iterum in Psalmo: Vidisti, Domine, ne sileas, Domine, ne discedas a me: iterum Apostolus ait: Christus nos redemit de maledicto legis: & iterum in sancto Euangelio dicit: Filius meus hic perierat & inventus est. Et post hoc clamabat diaconus, dicens: Procedite catecumini. Cyprianus autem sedebat. Et dicit ei Asterius diaconus: Surge & exi, Cypriane. Cyprianus dicit ei: Servus factus sum Christi, & foras me mittetis? Dicit ei diaconus: Factus es perfectus factus fuero servus Christi. Diaconus antem nuntiavit hæc episcopo. Convocans autem eum episcopus & interrogans voluntatem ejus secundum consuetudinem ecclesiæ inquirens diligenter omnia, catecizavit eum; & sic eum baptizavit y. Post aliquod autem tempus factus est diaconus sanctorum Sacramentorum Christi, & gratia data est illi adversus dæmones, & omnes infirmitates sanabat. Multos autem de gentili errore convertens fecit Christianos. Erat autem & vita ejus irreprehensibilis & mores ejus sine malitia. Completo autem anno, promotus est in gradum presbyterii & permansit sedecim annis in officio presbyterii. Beatus autem Antimus prævidens exitum suum, convocat synodum episcoporum z & ordinavit S. Cyprianum episcopum; & statim in Christo migravit ad Dominum. Cyprianus vero episcopus S. Justinam virginem promovit in monasterio virginum abbatissam aa & matrem monasteriorum virginum, multos enim Cyprianus inluminabat per verbum Christi & convertebat augens gregem Christo bb.

ANNOTATA.

a Titulus in Mss. nostris est, Passio B. Cypriani & Justinæ similisque exstat in apographis S. Maximini Trevirensis ac S. Audomari, ubi nimirum tertia Actorum pars similiter primæ conjuncta est. In apographo anonymo, quod dixi cum editis a Martene passim consonare, tantum hic habetur Conversio S. Cypriani. Nescio, an Martenius titulum in suo Ms. invenerit, qualem excudit; nimirum: Conversio S. Justinæ virginis & S. Cypriani episcopi; at certe is rebus hac parte contentis plene accommodatus est.

b Prologus satis inconcinnus non legitur in Mss., quæ insertam habent Confessionem, secundam partem Actorum constituentem. Ibi tale est exordium: Tempore illo sub imperatore Diocletiano in civitate Antiochia erat quædam virgo, nomine Justina. Pater vero ejus &c. Conversionem S. Justinæ sub Diocletiani imperio contigisse, ægre intelligitur; in quam rem videri possunt, quæ Commentarii prævii § 5 num. 64 disputata sunt. In impresso Catalogo codicum Mss. regis Galliæ tom. 2 occurrunt Acta SS. Cypriani & Justinæ Græca cod. 520 num. 9 hoc exordio τῶν προφητικῶν λόγων; codice vero 1454 illo, τὴς ἐπιφανείας τοῦ Κυρίου ἡμῶν, quæ non videntur a Latinis nostris multum diversa esse. Suspicatus, quæ in hisce nendosa sunt, forte interpretis esse, sollicite studui illa mihi comparare; at Parisiis a viro in Græcis erudito responsum est, assignatos codices sic detritos & mutilatos esse, ut legi hicvix aut ne vix quidem possint. Consule, si lubet Comment. prævii num. 31 & seq.

c In Actis Martenianis vocatur Edisius: in iisdem sequitur: Hic erat sacerdos idolorum: mater vero ejus nomine Cledonia. Eadem fere habet Metaphrastes; at in nostro apographo anonymo, quod valde editis consonat, matris nomen est Dedonia. Utrumque forte ex eodem codice diversimode lectum & exscriptum. Lequienus in Oriente Christiano & Catalogo episcoporum Antiochiæ Pisidiæ, ubi de Sanctis nostris agit, notatum cupit, patrem S. Marinæ etiam Ædesium appellatum fuisse.

d Lucus Daphniticus famosus fuit apud antiquos. Nota est fabula de Daphne in laurum versa. Scenam ibidem ponunt pagani plurimi. Locus erat quadraginta stadiis Antiochia distans, densissimis lauris cupressisque consitus, fontanis aquis irriguus & voluptatibus consecratus. Medium tenebat celeberrimum Apollinis ac Dianæ fanum cum azylo, ad quod Onias lib. 2 Machab. 4 confugisse legitur. De oraculo Daphnitico prodigiosisque aquis varia etiam fabulantur antiqui. Denique tam celebris lucus ille fuit, ut vicina Antiochia, Syriæ metropolis, ab illo Epidaphnes & ad Daphnen cognominatafuerit, ut tradunt Ortelius aliique. In Actis editis a Martenio non leguntur particulæ, quæ Antiochiam Syriæ hic distincte designant; sed nec similes inveniuntur apud Photium. Consule, si lubet, quæ de hac interpolatione pluribus disserui Comment. prævii § 5 num. 74 & seqq.

e Apud Metaphrasten vocatur Πραΰλιος, apud Martenium Prelius, ubi illum legentem quadam die audisse Justina dicitur, quod frequentius contigisse verisimile est, & nostris Mss. conforme, uti & ipsis Martenianis, ubi paulo infra legitur: Cum hæc ergo audiret beata Virgo per fenestram per singulos dies a diacono.

f Apud Martene & in apographo S. Maximini est glorificationem, ubi etiam paulo infra legitur mendose sedentem pro sessionem. Tum hæc, tum alia plurima suadent, Acta ex Græcis versa esse.

g Eumdem nominatim habent Mss. omnia, quæ vidi. Optatus nullus invenitur in Catalogo episcoporum Antiochiæ Syriæ: locus illi locando in sede Antiochiæ Pisidiæ aptus assignatur Comment. prævii num. 80. Quo circiter anno figi possit hæc conversio, habes in qualicumque chronotaxi num. 67 & seq. deducta.

h Correxi ex Ms. S. Maximini: in nostris enim & reliquis fere omnibus mendose legitur tondens. Quæ porro hic de Edusio dicuntur, eadem plane sunt in editis apud Martenium; ubi æque, quod fuisset idolorum sacrificus seu sacerdos, pro causa allegatur, quare baptizatus & ad Ecclesiam admissus capillos & barbam totonderit. De sacerdotibus Syris indubitatum est apud Lucianum De dea Syria, & Apuleium in Asino aureo, solitos pro superstitione fuisse comam sibi & barbam radere. Hinc confirmatur opinio nostra, quod de Syriæ metropoli sermo non sit in Actis, dum Antiochia sanctorum Martyrum nostrorum patria fuisse asseritur. Etenim hic satis luculenter insinuatur, Edusium in patria idolis servivisse. Morem sacrificulorum patrium non servasse, non est credibile; multoque minus, comam & barbam, quam ex superstitiosa professione alere non licebat, nec proinde habebat, deposuisse. Verum alia in verbis hisce difficultas est: etenim certum videtur, omnes passim Orientales, tam gentiles, quam Christianos, laicos æque ac sacerdotes, integros capillos & barbam gestasse. Quare igitur Edusius Christianis accensendus a more illo desciscens barbam &comam rasisset, & quæ est hujus faciendi peculiaris ratio, quod sacerdos fuisset idolorum? Fuit apud Orientales tonsura constans signum luctus & mœroris. Igitur Edusius voluerit calvitie testari dolorem de peccatis præteritis, quæ a munere sacerdotis idolorum graviora & plura fuisse censeri possunt.

i Non dicitur hic Edusius mox a suscepto baptismo ad sacros Ordines promotus: ita ut non amplius sesqui anno supervixerit. Notatum id cupio, quia in quibusdam exemplaribus adhuc in vivis sistitur Edusius in fine conflictus, quem S. Justina cum dæmone, Cypriani malis artibus excito, gloriose gessit. Vide infra ad litteram t.

k Martenius habet Aclaïdus; Metaphrastes cum Eudocia apud Photium Ἀγλαῒδας sicut etiam appellatur in secunda parte seu Confessione S. Cypriani a Martenio edita. Scholastici porro primum vocati fuerunt, qui lites sibi fingebant exercendæ arti oratoriæ & eloquentiæ suæ; quod postea nomen ad illos, qui eloquio eruditioneque præstabant, ac denique etiam ad patronos seu advocatos, qui causas in foro agunt, transivit. Videtur in ultima acceptione Aglaïdæ tribui. Vide, si lubet, Cangium in Glossario. Metaphrastes ait, illum Aglaïdæ appellationem forte consecutum fuisse a pulchritudine; ἀγλαὸς nimirum splendidum, seu pulchrum significat.

l Belle hic Metaphrastes varios Aglaïdæ conatus, Sanctamque raptam usque ad ungues & sputa illi repugnantem exhibet.

m Sic gentiles ad ignominiam Christianos appellare solebant. Gregorius Nazianzenus Oratione 3, quæ est adversus Julianum, pag. 81 ait, ab ipso sic passim vocitatos fuisse, eumdemque, ut ita vocarentur, publica lege sancivisse.

n Variant hæc apud Martenium hoc modo: Igitur sancta Virgo, cum surgeret tertia hora noctis ad orationem secundum consuetudinem, sentit impetum dæmonis, quæ pleniora sunt. Quæcumque porro hic de præstigiis maleficiisque appetita per Cyprianum S. Justina referuntur, ex Confessione desumpta sunt, ubi Notis necessariis, quas, si volet, lector consulat, illustrata recurrent.

o Apographum Audomarense interjecta habet: Unigeniti Filii tui Pater, qui homicidam serpentem in inferno demersisti. Qui carne indutus es propter nos, Salvator mundi Jesu unigenite &c, quæ fere cum editis consonant.

p Post similitudinem tuam, habent Acta Marteniana, te deprecor adjuva me, & conforta Famulam tuam promittentem castitatem, & dignam me fac hac hora. Et consignans totum corpus &c, quæ in nostris translata sunt ad initium sequentis numeri. Illis rursus ad verbum consonat prolixius apographum nostrum anonymum; sed reliqua Mss., quæcumque hisce interjecta habent, hærentia sunt & hiulca. In Audomarensi post tu Domine sequitur: qui posuisti eum cum sua costa immaculate epulare de tua creatura; apographum S. Maximini post Adæ sic prosequitur: ut cum suo conjuge immaculate epularetur de tua creatura; denique in aliis pro epulari, passim legitur copulari: mendose ubique, ut liquet, amanuensis procul dubio vel inepti interpretis vitio.

q Hic apographa pleraque habent medicamentum; anonymum brevius & aliud S. Maximini Trevirensis formium, quæ vox in iisdem legebatur numero præcedenti pro medicamina. Verisimile est cor meum, quod manifeste in codicibus nostris legitur, ex formeo natum esse: & hoc quidem unde? φόρβια Latine medicamenta sunt; φόρβιον seu φόρμιον herbæ nomen, cujus est usus ad storias tegeticulasque nectendas. Cangius in Glossario, voce Formus, Papiam allegat, formeum interpretantem per Sanguinem calidum.

r Rursus in variis manuscriptis multum hic variat periodus. Marteniana sic exhibent: Quomodo ergo cum esset Eva in paradiso virgo conveniens viro, separati erant ab omni scientia; cum autem consenserunt manducare de ligno scientiæ, statim omni scientia repleti sunt & genuerunt filios, quæ sunt correctiora quidem; nec tamen sine mendis ridicule dæmonem ratiocinantem faciunt.

s Etiam hic minus quoad sensum mendosa sunt Acta edita, ubi sic legitur: Tunc sancta Virgo hæc audiens inflammata veneno serpentis, surrexit turbata, volens exire ostium, quæ cogitationibus turbabatur in corde suo vehementer. Sed Deus, qui non permittit, tentari servos suos supra id, quod possunt, sed facit in tentatione deffensionem, ut possint sustinere, revelavit Virgini per Spiritum sanctum, quia diabolus erat, qui loquebatur. Quæ in omnibus Mss. brevioribus, fere ut in eo, quod excudimus, truncata & manca sunt.

t Apud Martenium & in prolixiori apographo nostro interjecta sunt hic plurima, quæ Commentario prævio num. 33 & seqq. dedi. Ad illa porro observata cupio, quæ superius monui ad litteram i relataad Commentarii prævii num. 67 & seq. Ceterum prolixa interpolatio Actis editis hic inserta profecta videtur & ampliata ex assertis in Confessione, sicut ibidem annotabo: reliqua de Aglaïdæ amoribus magicisque S. Cypriani machinationibus inde etiam desumpta sunt; quare lectorem plura de his desiderantem eo pariter remitto. Post interpolationem, Martenii Acta sic ad nostra revertuntur. Post hæc vero multa & tanta videns Cyprianus, quia in omnibus Christi signo superatur, iterum per magicas artes vocavit diabolum principem dæmoniorum, & dicit ei: Dic mihi virtutem signi illius, in quo superat vos Puella. Dicit illi diabolus: Jura mihi &c.

v Non parum in hac periodo variant lectiones. Edita a Martenio cum plerisque apographis habent egerimus; paulo post furiella aërea pro furcella, vel furcilla, ut habet exemplar Audomarense, ænea. Cangius in Glossario, voce Furiella, locum ex Actis SS. Justinæ & Cypriani a Martenio editis allegat, conjectatque, ex voce Græca Θύελλα, male versam. Fateor, ænea & aërea voces characteribus valdevicinas esse, & alteram pro altera facile legi & describi potuisse; suspicor tamen ex sequentibus, tormenta designari debere, nec proin credo, legendum aërea procella ex Græco Θύελλα, sed fornax ænea, ut habet apographum nostrum brevius, vel quid simile. Ceterum miror hic dæmonis orationem, quæ sane non est commendantis se vel benevolentiam captantis. In Confessione diabolum coactum imbecillitatem suam fateri, videbimus.

u Non est Anthimus is Nicomediensis episcopus, qui initio persecutionis martyrium subiit, ut perperam opinatus fuit Baronius; sed alius homonymus, qui verisimiliter sedit Antiochiæ Pisidiæ. Vide disputata Commentarii prævii num. 79 & seqq., num. 60 & seq., ac denique superius allegata ad litteram g.

w Hæc rursus varie in variis Mss. contorta & luxata sunt. Martenius legit: & nunc positus sum in cinere misericordiarum ejus sustinens. Apographum anonymum brevius sic habet: & ponens cinerem super caput suum orabat ad Dominum, ut sui misereretur, quæ quoad sensum sunt procul dubio correctiora.

x Lequienus in Catalogo episcoporum AntiochiæPisidiæ, cui S. Cyprianum cum superius enumeratis præcessoribus inserit, ait, S. Cyprianum ad diem 20 Junii factum Christianum; quod, quibus argumentis nixus, asserat, ignoro. Per magnum diem Sabbathi forte Magnum Sabbatum seu dies, qui Pascha proxime præcedit, designatur: at hoc numquam in mensem Junium, multo minus in 20 ejusdem incidere potest. Solemnis baptismus apud Orientales etiam conferri solebat in pervigilio Pentecostes, ut habes apud Gregorium Nazianzenum Oratione 40. Verum quandoquidem Pascha numquam removetur ultra 25 Aprilis, Pentecoste in diem posteriorem 13 Junii cadere non potest. Oportet igitur, ex aliis hæc asseruerit Lequienus.

y De iis, quæ baptismum olim præcedebant & comitabantur, audiri merentur Tertullianus & Ambrosius. Ille libro de Corona militis cap. 3. Ut a baptismate, inquit, ingrediar, aquam adituri aliquanto prius in ecclesia sub antistitis manu contestamur, nos renuntiare diabolo & pompæ & angelis ejus. Et S. Ambrosius lib. 2 de Sacrament. cap. 7 Interrogatus es, inquit, Credis in Deum Patrem omnipotentem? Dixisti, Credo, & mersisti. Iterum interrogatus es, Credis in Dominum nostrum Jesum Christum & in Crucem ejus? Dixisti: Credo, & mersisti. Tertio interrogatus es, Credis in Spiritum sanctum? Dixisti, Credo, & mersisti. Videri etiam circa hæc omnia potest S. Joannes Chrysostomus Catechesi I ad illuminandos.

z De synodo non est mentio apud Martenium, ubi tantum ita legitur: Convocans S. Cyprianum ordinavit eum episcopum. Forte vox Græca cætum significabat, aliquot nimirum episcoporum, quam per synodum interpres reddiderit.

aa Carpitur a plerisque inter cetera, quod jam seculo 3 parthenones in Ecclesiam inducant Acta. Hæc vindicavimus Commentarii prævii num. 82, quem consule.

bb Apud Martenium & in apographo nostro longiori sequitur: Cum quo Deo Patri gloria, una cum sancto vivificante Spiritu nunc & semper & in sæcula sæculorum; amen: sicque clauditur pars 1 & subjicitur Confessio. In Actis nostris Mss. sine titulo intermedio mox sequitur, Cum completi fuissent, quæ est inductio ad Passionem seu 3 partem. Vide ibidem Annotanda ad litteram a.

PARS II
Confessio seu Pœnitentia S. Cypriani, editore & interprete Prudentio Marano Benedictino, cum aliis editis collata.

a

CAPUT I.
Narrat S. Cyprianus, quomodo a parentibus idolis consecratus, omnes superstitionis scholas frequentarit, quidque in singulis didicerit.

ΟΣοι τοῖς τοῦ Χριστοῦ μυστηρίοις προσκόπτετε, τοῖς ἐμοῖς δάκρυσιν ἐπιβλέψατε, καὶ γνῶτε πάντων τῶν ἐμφερομένων ἐν αὐτοῖς τὴν δύναμιν. Ὅσοι τοῖς δαιμονικοῖς ἐπιτέρπεσθε τρόποις, παρ᾽ ἐμοῦ μάθετε τὴν ματαιότητα τῶν ἐν αὐτοῖς χλευασμάτων. Οὔτε γὰρ ὑμῶν ἐμοῦ δεισιδαιμονέστερος πότε γενέσθαι δυνήσεται, οὔτε διερευνήσασθαι τὰ περὶ θεῶν τῶν λεγομένων, οὔτε ἐφικέσθαι τῆς παρ᾽ αὐτῶν ἐνεργείας. Ἐγώ εἰμι Κυπριανὸς, ὁ ἐξ ἀπαλῶν ὀνύχων ἀνατεθεὶς τῷ Απόλλωνι κειμήλιον, μυηθεὶς ἔτι νήπιος τὴν τοῦ δράκοντος δραματουργίαν. Επτὰ οὔπω ἤμην ἐτῶν ὅτε καὶ τοῖς τοῦ Μίθρου προσῆλθον μυστηρίοις, καὶ ὡς Αθηναῖος ἐπήλυτος ὢν, ὐπὸ δὲ τῶν γεννησάντων με διὰ σπουδῆς πολίτης γενόμενος, ἔτι ὢν δέκα ἐτῶν, ἐδαδούχησα τῇ Δημήτρᾳ, καὶ τῆς κόρης τὸ λευκὸν πένθος ὑπέμεινα, καὶ τῆς ἐν τῇ ἀκροπόλει Παλλάδος τῷ δράκοντι ἐλειτούργησα, εἰς προκοπὴν νεωκόρου καταστάς. Εγενόμην καὶ ἐν τῷ Ολυμπίῳ ὄρει, τῶν θεῶν, ὠς λέγουσιν, οἰκητηρίῳ, καὶ ἐμυήθην ἤχους ὁμιλιῶν καὶ ψόφων διήγησιν. Εἶδον ἐκεῖ φαντάζοντα πρέμνα, καὶ πόας ἐνεργεῖν δοκούσας θεῶν ἐπισκοπαῖς. Εἶδον ἐκεῖ ὡρῶν διαδοχὰς, πνευμάτων ὑπαλλασσόντων, καὶ ἡμερῶν διαφορότητα ὑπό τινων ἐνεργειῶν ἐναντίων συνισταμένων. Εἶδον ἐκεῖ χοροὺς δαιμόνων ὑμνούντων, καὶ ἄλλων πολεμούντων, καὶ ἑτέρων ἐνεδρευόντων, ἀπατώντων, συγχεόντων, καὶ ἑκάστου θεοῦ καὶ θεᾶς ἐθεασάμην ἐκεῖ τὴν φάλαγγα, μείνας αὐτόθι ἡμέρας τεσσαράκοντα· ὁπόθεν ὡς ἐκ βασιλείων ἀποστέλλονται τὰ πνεύματα, ἐνεργεῖν ἕκαστον αὐτῶν ἐν τῇ γῇ καὶ ἐν πᾶσι τοῖς ἔθνεσι.

[2] Καὶ ἐσιτούμην ἀκρόδρυα μόνον μετὰ δύσιν ἡλίου, καὶ δή ὢν ἔτι ἐτῶν πεντεκαίδεκα ἐμυούμην τὴν ἑκάστου αὐτῶν ἐνέργειαν ὑπὸ τῶν ἑπτὰ ἱεροφαντῶν· λίαν γὰρ οἱ ἐμοὶ γονεῖς ἔσπευδόν με ἐπιγνῶναι τὰ γῆς, ἀέρος καὶ θαλάσσης, οὐ μόνον τὰ κατὰ φύσιν φθορᾶς καὶ γενέσεως ποῶν καὶ πρέμνων καὶ σομάτων, ἀλλὰ καὶ ἐν πᾶσιν αὐτοῖς ἐνεργείας, ἃς ὁ ἄρχων τοῦ αἰῶνος τούτου ἐνετύπωσεν, ἐναντιούμενος πρὸς τὴν τοῦ θεοῦ διατύπωσιν. Ἤλθον καὶ ἐν Ἄργει ἐν τῇ τῆς Ηρας τελετῇ, ἐμυήθην ἐκεῖ βουλὰς ἑνότητος, ἀέρος πρὸς αἰθέρα, καὶ αἰθέρος πρὸς ἀέρα, ἅμα δὲ καὶ γῆς πρὸς ὕδωρ, καὶ ὕδατος πρὸς ἀέρα. Ἔφθασα καὶ ἐν τῇ Ιλιάδι, καὶ τὴν ταυρόπολιν Άρτεμιν κατέλαβον ἐν Λακεδαίμονι, ἵνα μάθω ὕλης σύγχυσιν καὶ διαίρεσιν, καὶ μετεωρισμοὺς λοξῶν καὶ ἀγρίων διηγήσεων, καὶ τὰ κατὰ μαντικὴν κατείληφα παρὰ Φρυγῶν, καὶ ἡπατοσκοπίαν ἔμαθον· καὶ ἐν βαρβάροις οἰωνισμὸν, καὶ τετραπόδων καμπὰς, καὶ γνωστικῶν κληδονισμοὺς· καὶ φωνὴν τρισμοῦ παντὸς ξύλου, καὶ λίθου, καὶ νεκρῶν ἐν τάφοις, καὶ θυρῶν ψόφους, καὶ παλμοὺς μελῶν ἔγνων, καὶ αἱμάτων φορὰς ἐν τοῖς σώμασι κατ᾽ ἐνέργειαν, καὶ μυρμηκιασμῶν συστάσεις καὶ ἀνατάσεις, καὶ βολὰς λόγων καὶ ἀριθμῶν εἰς λόγους, καὶ λόγων εἰς ἀριθμοὺς· καὶ ἐπιπολαίους κακώσεις σωμάτων, ὡς φυσικὰς, καὶ τὰς φυσικὰς ὡς ἐπιπλάστους, καὶ ὃρκους ἀκουομένους καὶ μὴ ἀκουομένους, καὶ συμφωνίας εἰς ἐναντίωσιν. Καὶ οὐδὲν ἐν γῇ καὶ ἐν θαλάττῃ καὶ ἐν ἀέρι με ἔλαθεν, οὔτε φασματικὸν, οὔτε γνωστικὸν, οὕτε πολύτροπον, οὐ μηχανικὸν, οὐκ ἔντεχνον, ἄχρι τῆς τῶν γραφῶν μεταφορᾶς μαγγανικῆς, καὶ τῶν τοιούτων ἁπάντων.

[3] Μετὰ τὰ τοιαῦτα εἴκοσι γενόμενος ἐτῶν, παρ᾽ Αιγυπτίοις εἰς Μέμφιν ἦλθον, κᾀκεῖ τῶν ἀδύτων λαμβάνω πεῖραν, ἐν οἷς πρὸς τὰ περίγεια ἑνοῦνται, καὶ κατὰ ποῖον ἀποτρόπαιοί εἰσι τόπον, καὶ τίσιν ἐπιτέρπονται ἄστροις καὶ θεσμοῖς καὶ πράγμασι, καὶ ἐν τίσι φυγαδεύονται· πῶς σκότος τηροῦσι, καὶ ἐν τίσι πράγμασιν ἄλλοις τὴν ἀντίστασιν ἔχουσιν. Ἔγνων ἐκεῖ πόσοι ἄρχοντες σκότους εἰσὶ, καὶ πῶς ἐν ψυχαῖς κατορθοῦσι καὶ σώμασιν ἑαυτῶν κοινωνίαν ἔχουσι, καὶ ποία ἐνέργεια δι᾽ αὐτῶν κατορθοῦται, δρόμος, γνῶσις, μνήμη, φόβος, τέχνη ἔνδολος, ἀθρύλλητος ὁρμὴ, λήθη καὶ ὄχλου παίγματα, καὶ τὰ τοιουτότροπα. Ἐκεῖ ἔγνων σεισμῶν καὶ ὑετῶν ὁμοιότητα, καὶ γῆς καὶ θαλάσσης ἐπιτετηδευμένην ὁρμὴν, ὡς ἂν εἰς ἐναντίωσιν τῆς ἐποπτικῆς κινήσεως τοῦ θεοῦ. Ἐκεῖ εἶδον γιγάντων ψυχὰς ὑπὸ σκότους τηρουμένας, καὶ φασματικῶς ὀρθούσας γῆν, ὡς ἄν τις ἐπ᾽ ὥμων φέρῃ φορτίον βαρύτατον. Ἐκεῖ εἶδον δρακόντων κοινωνίας μετὰ δαιμόνων, καὶ τὴν ἐξ αὐτῶν προἳεμένην πικρίαν εἰς ὄλεθρον τῶν ἐπιγείων. Ὅθεν μετέχοντα τὰ ἀέρια πνεύματα τοὺς ἀνθρώπους τὰ πάνδεινα διατίθενται, ὡς βοηθείας ὑλικῆς ἀπολαύοντα. Εἷδον καὶ γῆν βαρουμένην ὑπὸ πνεύματος, καὶ μὴ χαλωμένην ἐπὶ τοῦ ὕδατος, διὰ τὴν ἐπαναφορὰν τῶν στηριγμάτων αὑτῆς τῶν φυσικῶν, [Ἦλθον ἐν χώρῳ ὅπου αἱ ἰδέαι τῶν μετὰμορφώσεων τοῖς δαίμοσι γίνονται] ἣν ὁ δράκων ἀντιδιατασσόμενος τῇ θείᾳ διατυπώσει πρὸς τὴν τῆς πλάνης παράταξιν ἐπετήδευσε. δι᾽ ὧν τὰ πονηρὰ πνεύματα λειτουργοῦσι τοῖς συσπόνδοις αὐτῶν ἐν ἀσεβείᾳ ἀνθρώποις. Ἐκεῖ εἶδον πῶς συνίσταται ἀσεβὴς εὐσέβεια καὶ ἄλογος γνῶσις, καὶ ἄδικος δικαιοσύνη, καὶ συγκεχυμένη κατάστασις.

[4] Εκεῖ εἶδον εἶδος τοῦ ψεύδους, μορφὴν ἔχον παμποίκιλον, καὶ τὸ εἶδος τῆς πορνείας τρίμορφον, αἱματῶδες, ἀφρῶδες, λιπῶδες. Εἶδος ὀργῆς, πετρῶδες, ἔρημον, καὶ τραχὺ καὶ θηριωδέστατον. Εἶδος δόλου, πυκνὸν, σύμφυτον, πολλαῖς γλώσσαις κατάκομον. Εἶδος μίσους τυφλὸν, ἔχον τέσσαρας ἐν τῷ ὀπισθοκρανίῳ ὀφθαλμοὺς, φεύγοντας ἀεὶ τὸ φῶς, καὶ πόδας ἔχον πολλοὺς εὐθὺς ἠρτημένους ἀπὸ τῆς κεφαλῆς, καὶ μὴ ἔχον κοιλίαν διὰ τὴν ἄσπλαγχνον ὁρμὴν· εἶδος φθόνου ὅμοιον τῷ ζήλῳ, διαφερόμενον δὲ ὅτι τὴν γλῶσσαν προσφέρει ὡς δρέπανον. Εἶδος πονηρίας εἶδον ἐκεῖ, λεπτῶδες, τὸ πολυόφθαλμον, ἀντὶ τῶν κόρων βέλη ἔχον, πρὸς ἐπιβουλὴν τὴν ὁρμὴν κεκτημένον. Εἶδος ἀπληστείας, κεφαλὴν ἐχον στενὴν καὶ μακρὰν, στόμα δὲ εἶχε καὶ ὄπισθεν καὶ πρὸς τῷ θώρακι τὴν γῆν ἀνιμώμενον, καὶ τοὺς λίθους, καὶ λεπτότερον ἐγίνετο, μηδὲν προσιέμενον. Εἶδος λυπότητος, ὀξὺ ὅλον τὸ σῶμα ἔχον κατὰ τὴν ἄρπην, καὶ τὰς κόρας τῶν ὀφθαλμῶν ἔχον συνδυνούσας εἰς ἔκλειψιν. Εἶδος ἐμπορίας, κονδὸν, γοργὸν, ῥυποῦν, ἔχον ἐπὶ τοῦ νώτου δεσμὸν περιέχοντα πᾶσαν αὐτοῦ τὴν ὑπόστασιν. Εἶδος ματαιότητος, εὔτροφον, εὔσαρκον, μὴ ἔχον δὲ ὀστᾶ τὸ συνόλον. Εἶδος εἰδολολατρείας, ὑψιπετὲς, τὰ πτερὰ ἒχον ἐν τῇ κεφαλῇ, καὶ πάντα σκέπειν ἐπαγγελλόμενον, μηδὲ ἓν μέλος ἒχον ὑπ᾽ αὑτῶν σκιαζόμενον. Εἶδος ὑποκρίσεως, ὅλον πεπονηρευμένον, καὶ ἔχον στέρνα μεγάλα, ἀλλὰ λελἤθότως διαῤῥέοντα, καὶ ὡς ἐπὶ τῶν ἀνεμίων εἰς μυρία περιστρεφόμενον. Εἶδος ἀνοίας, νέον, ἀῤῥενόθηλυ, γυμνὸν, ἀναιδὲς, ἀπερίστατον. Εἶδος προπετείας, γλῶσσαν ἒχον μακρὰν τοῦ ἂλλου σώματος. Εἶδος μωρίας, κεφαλὴν ἔχον καρσίον, καρδίαν χαύνην διαχεομένην, καί μηδὲν βαστάσαι ἰσχύουσαν. Καὶ ἑκάστου ἐλαττώματος εἶδον ἐκεῖ μορφὴν, ἣν ἕκαστος δαίμων ἐνδυόμενος ἐπὶ τὸν κόσμον προΐεται.

[5] Τριακόσια ἐξηκονταπέντε παθῶν εἲδη εἶδον ἐκεῖ, καὶ τῆς κενοδοξίας καὶ κενῆς ἀρετῆς, καὶ κενῆς σοφίας, καὶ κενῆς δικαιοσύνης, ἐν οἷς πλανῶσι τοὺς Ελλήνων φιλοσόφους. Ὅλως γὰρ ἐστολισμένα εἰσὶν, ἀλλ᾽ ὐπόστασιν οὐκ ἔχουσι, τὰ μὲν ὡς κονιορτὸς, τὰ δὲ ὡς σκιὰ θᾶττον διαῤῥέοντα· ἐν γὰρ τοῖς τριακοσίοις ἐξηκονταπέντε πάθεσι τὰ δαιμόνια ἐνεργεῖν παρασκευάζουσιν εἰς ἀποπλάνησιν. Καὶ ἵνα μὴ τὰ πολλὰ λέγων πολλὰς βίβλους καταγράψωμαι, βραχέα εἰπὼν ἐκ τῶν πολλῶν, τὴν σπουδὴν τῆς ἀσεβείας μου ὑμῖν παραινίττομαι. Τριάκοντα ἐτῶν ἤδη γεγονὼς, παρ᾽ Αἰγύπτου στέλλομαι πρὸς τοὺς Χαλδαίους, ἵνα μάθῳ τοῦ αἰθέρος τὴν ὁρμὴν, ἣν αὐτοὶ οὗτοι ἐπὶ πυρὸς λέγουσιν, οἱ δὲ ἀκριβεῖς αὐτῶν ἐπὶ φωτός. Παρ᾽ αὐτῶν ἔγνων ἀστέρων ὡς ἐπὶ βοτανῶν διαφορὰς, καὶ χοροὺς ἄστρων, ὠς ἐπὶ πολέμων διαταγαῖς. Οὗτοί μοι κατέλεξαν οἴκους ἑνὸς ἑκάστου, καὶ κοινωνίας, καὶ τροφὰς καὶ πόματα, καὶ συνουσίας νοερὰς ἐπὶ φωτὸς ἀνθρώποις τελουμένας. Οὗτοί μοι διείλαντο αἰθέρα τρόποις τριακοσίοις ἐξηκονταπέντε, καὶ φύσιν ἕκαστον ἕχοντα κοινωνὸν ἐνεργείας ὑλικῆς, καὶ συμβουλίᾳ χρωμένους τῇ τοῦ ἄρχοντος διαταγῇ, καὶ παραμηνύοντα τὴν βουλὴν τοῖς κινήμασι, καὶ κρύπτοντα μυστικὴν ἐντολὴν, καὶ πειθόμενα λόγοις πραγματικοῖς τοῖς ἐκ θυσιῶν καὶ σπονδῶν. Τινὰ δὲ μὴ πειθόμενα, ἀλλὰ διάθεσιν τηροῦντα πρὸς τὴν βουλὴν τοῦ φωτός. Ἔδειξαν δὲ μοι πῶς ἐπείσθησαν μετέχειν σκοτεινῆς βουλῆς, καὶ ἀντιπαρασχεῖν βουλὴν φωτὸς εἰς ἐπικράτησιν. Εἶδον τοὺς μεσίτας, καί ἐθαύμασα, ὃτι καὶ ἐν τοῖς ἀερίοις τοῦ σκότους πνεύμασιν ὀ βίος κατακερματίζεται. Ἔγνων τὰς πρὸς ἀλλήλους διαθήκας, καὶ ἐξεπλάγην ὅτι ὅρκοις ἰδίοις κεκράτηνται.

[6] Ἐκεῖ διαθέσεις, ἐκεῖ ἐντολαὶ, ἐκεῖ σπουδὴ καὶ ἔννοια, ἵνα τῆς μετουσίας αὐτῶν ἀπολαύσωσιν, ἣν ὁ ἄρχων σοφίᾳ δεινῇ ἐξεῦρεν. Ἐκ γὰρ ἀέρος τὸν νοῦν ἐπλήρωσε συνέσεως, ἐκ δὲ γῆς τὴν γλῶσσαν δολιότητος, ἐκ δὲ τῶν καταχθονίων τὴν προαίρεσιν κακούργου πράξεως· καὶ οὕτως ἀπησχόλησε τὸν πάντα χρόνον, ἀποστῆναι πίστεως καὶ Θεοῦ καὶ τῆς εὐσεβείας αὐτοῦ. Πάντα ἐν τῇ πλάνῃ ἐνεπορεύσατο· πάντα συνέχεε, καὶ αὐτὸς ἐν πηγῇ ματαιότητος βασιλεύει τῆς ἀνομίας. Εμοὶ πιστεύετε, ὅτι αὐτὸν τὸν διάβολον ἐθεασάμην, ἐμοὶ πείθεσθε, καὶ ἠσπασάμην αὐτὸν, καὶ συνελάλησα, καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ τὰ πρῶτα ἐχόντων ἐνομίσθην. Εὐφυὲς με μειράκιον προσεῖπε, νέον Ιαμβρὴν, εὔτονον εἰς λειτουργίαν, ἄξιον τῆς κοινωνίας ἐκείνου. Ἐπηγγείλατό με ἄρχοντα ποιήσειν μετὰ τὴν τοῦ βίου τελευτὴν, ἐν πᾶσι τοῖς κατὰ τὸν βίον συνεργεῖν. Διὸ ὡς τιμὴν ἔχοντί μοι παρ᾽ αὐτῷ, καὶ φάλαγγα δαιμόνων ἐνεπίστευσεν. Ανδρίζου, μοι ἐξίοντι ἀνεβόησε, σπουδαιότατε Κυπριανὲ, καὶ προέπεμψε με ἀναστὰς, ὁπὲρ καὶ πάντες ἐθαύμασαν. Διὸ καὶ πάντες οἱ ἄρχοντες αὐτοῦ ὑπήκουόν μοι, εἰδότες τὴν τιμήν μου τήν παρ᾽ αὐτῷ. Ἦν δε τὸ εἶδος αὐτοῦ ὡς ἄνθος χρυσίου τιμίοις λίθοις κεκοσμημένον, καὶ τὴν κεφαλὴν ἐστεφάνωτο λίθοις συμπλεκομένοις, ὧν αἱ ἐνάργειαι τοπαδίον ἐκεῖνο κατηύγαζον· καὶ ἠ στολὴ οὐκ ἀνόμοιος· καὶ ἔσειε τὸν χόρτον περιστεφόμενος.

[7] Πολλὴ δὲ ἡ περὶ τὸν θρόνον αὐτῷ παράστασις διαφόρων ταγμάτων κεκλικότων πρὸς ὑποταγὴν αὐτῷ τὰς εἰδέας καὶ ἐνεργείας. Ἀλλὰ καὶ ἐνεδείκνυτο ὡς τὸν τόπον φωτίζει καὶ ἐφάνταζεν, οὐ μετρίως καταπλήττων ἅπαντας. Καὶ γὰρ ἐν πᾶσιν ἄστροις καὶ ἐν φυτοῖς, καὶ ἐν τοῖς τοῦ Κυρίου κτίσμασιν ὁμοιότητας ἑαυτῷ παρέπλεξε πρὸς πόλεμον Θεοῦ καὶ τῶν ἀγγέλων αὐτοῦ παραταττόμενος. Δι᾽ ὧν ἐδόκει τοῦς ἀνθρώπους πλανᾷν ὡς Θεὸς, μηδὲν ἔχων ἐν ὑποστάσει, τὰ δὲ πάντα ζωγραφίᾳ σκιώδει οἰόμενος ὑφιστᾷν καὶ προβάλλεσσθαι. Ὅθεν ὅταν φαίνωνται ἐν μορφαῖς οἱ δαίμονες, διαλύονται· σπουδάζουσι γὰρ κἄν διὰ τῶν εἰκόνων δεικνῦναι αὐτῶν τὴν ἐξουσίαν. Πῶς δὲ ἔχει τῶν σκιῶν τούτων ὕλην ἐρῶ. Ὅτι οὐκ ἄλλοθεν, ἀλλ᾽ ἢ ἐκ τῶν θυσιῶν. Αἱ γὰρ ἀναθυμιάσεις ἐκ τῶν κνισσῶν ἐκείνων γίνονται αὐτῷ, ὡς ἔριον καὶ λῖνον καὶ ἱστῶνες καὶ βάμματα, τέχνη τε ναοῦ καὶ ὄργανα. Καὶ ἐν αὐτοῖς ἑαυτοὺς ἀμφιέννυσι, ταῖς σκιαῖς αὐτῶν ἁντὶ μορφῶν χρῴμενοι. Διὰ τοῦτο αἰτεῖ θυσίαν, ἄχρι καὶ μύρμηκος, καὶ ὕδατα ἀπαιτεῖ καὶ ἔρια, καρποὺς, καὶ πάντα τὰ ἐπὶ γῆς, ἵνα ἒχῃ ἐν αυτοῖς τῶν φαντασιωδῶν σκιῶν τὴν ἀπόχρησιν. Ὥσπερ οὖν τῶν θανόντων τὰς μνήμας ἐμμόρφους ἔχομεν ἐν διανοίᾳ, καὶ ὁρῶμεν αὑτοὺς μὴ φαινομένους, καὶ μὴ ὁμιλοῦσι συνομιλοῦμεν, οὕτω καὶ ὁ διάβολος τῶν ἀφιερωμένων αὐτῷ τὰς μορφὰς ἀνατυπούμενος, ἑαυτῷ τε καὶ τοῖς ἑαυτοῦ περιτίθησιν, ὑετὸν διδοὺς, ἀλλ᾽ οὐχ ὕδωρ· ποιῶν πῦρ, ἀλλὰ μὴ καῖον· διδοὺς ἰχθῦν, ἀλλ᾽ οὐ τροφήν· καὶ χρυσὸν δωρούμενος, ἀλλ᾽ οὐκ ἐνύπαρκτον. Καὶ γὰρ ἐκ τῶν ἄλλων ὑλῶν συμμορφαζόμενος, πόλιν δείκνυσι, καὶ οἲκους καὶ χώρας, ὄρη τε καὶ πατρίδας, ὡσαύτως καὶ πόαν καὶ ἄνθη καὶ ἔρια, καὶ ἄνθινα ἀπλώματα, καὶ ὀνείρων ὑπόστασν δείκνυσι· καὶ γὰρ αὐτὸς ἐν νυκτὶ φαντάζει τὰς ψυχὰς. Καὶ ταῦτα μὲν ἐκεῖνος φαντάζει, οἱ δὲ ἀσεβεῖς ἄνθρωποι θεραπεύοντες παρασκευάζουσιν αὐτὸν, καὶ ταῦτα ποιεῖν.

[A teneris annis] Quicumque Christi mysteriis infensi estis b, lacrymas meas aspicite, & quam vim habeant, quæcumque his mysteriis continentur, cognoscite. Quicumque dæmonum delectamini institutis, discite a me ludibriorum, quæ in illis deprehenduntur, vanitatem. Neque enim vestrum quisquam superstitiosior me umquam esse poterit, aut accuratius eos, qui dicuntur, deos investigare, eorumque efficientiam c assequi. Ego sum Cyprianus, qui a teneris unguibus donum Apollini consecratus sum, & adhuc infans draconis artibus initiatus. Nondum annos septem natus eram, cum & ad Mithræ d accessi mysteria; & cum Athenas venissem, & parentum meorum cura & sollicitudine civis factus fuissem, annos natus decem in Cereris mysteriis facem prætuli e, & clarum puellæ luctum sustinui, ac Palladis in arce draconi f ministravi, ad munus æditui evectus. Veni etiam in Olympium montem, deorum, ut dicitur, sedem g, & initiatus sum sonis sermonum ac strepituum narrationibus. Vidi illic in phantasia arbores & herbas, quæ deorum præsentia operari videntur h. Vidi illic horarum successiones, spiritibus vices exercentibus, & dierum discrimen a contrariis quibusdam efficientiis constitutum. Vidi illic choros dæmonum canentium & aliorum bellum gerentium, & aliorum insidiantium, decipientium, permiscentium; ac dei & deæ cujusque conspexi illic phalangem, dies quadraginta ibi commoratus; unde velut ex regia quadam mittantur spiritus, ut unusquisque in terra & in omnibus gentibus operetur.

[2] Fructibus i tantum vescebar post solis occasum, & uniuscujusque illorum efficaciam edocebar a septem sacrorum antistitibus, [idolorum servitio addictus, in variis scholis] cum annos nondum quindecim implevissem. Id enim parentes mei valde studebant, ut cognoscerem, quæ in terra & in aëre & in mari, nec naturales tantum herbarum & arborum & corporum generationes & corruptiones, sed etiam insitas his omnibus virtutes, quas princeps hujus seculi impressit k, ut Dei constitutioni adversetur. Veni etiam Argos in Junonis sacris l. Vidi ibi aëris cum æthere, & ætheris cum aëre, simul etiam terræ cum aqua & aquæ cum aëre unitatis consilia. Penetravi etiam in Iliadem m, & ad Tauropolon Artemidem n, quæ est Lacedæmone, accessi, ut materiæ confusionem & divisionem discerem & obliquarum & atrocium enarrationum sublimates. Divinationem a Phrygibus & haruspicinam accepi, auspicia apud Barbaros o & quadrupedum p flexiones, & peritorum ominationes, & stridoris vocem ligni omnis ac lapidis, & mortuorum in sepulcris, ac ostiorum strepitus & membrorum palpitationes cognovi, & sanguinis in corporibus motus secundum efficientiam, & pulsationum contractiones & extensiones, & subductiones rationum & numerorum in rationes & rationum in numeros, & simulatos corporum morbos, quasi naturales, & naturales quasi simulatos, & juramenta, quæ audiuntur, nec tamen audiuntur, & consensiones ad discordiam. Nec quidquam in terra aut in mari aut in aëre me latuit, sive phantasia, sive scientia, sive variis modis, sive machinatione aut artificio contineatur, usque ad scripturarum per præstigias translationem, & alia ejusmodi omnia.

[3] [omni superstitione] Postea annos natus viginti Memphim q in Ægyptum veni, ac ibi in adyta admissus, cognovi, quæ sit eorum (dæmonum) cum terrenis rebus communicatio, quibus in locis averrunci sint, quibus delectentur astris & legibus & rebus, quibus fugentur; quomodo tenebras servent, & quibus aliis in rebus resistant. Cognovi illic, quot sint tenebrarum principes, & quomodo illis succedat in animabus & corporibus, quæ cum illis communicationem habent, & qualis per eos ad exitum perducatur efficientia, cursus, scientia, memoria, metus, ars dolosa, tacitus impetus, oblivio & turbæ ludibria, & alia ejusmodi. Vidi illic terræ motuum & pluviarum similitudinem, & terræ ac maris motum de industria excitatum, ut inspectrix Dei motio interpelletur. Vidi illic gigantum animas sub tenebris detentas, & in phantasia sustinentes terram, velut si quis gravissimum onus humeris ferat. Vidi illic draconum cum dæmonibus communicationes, & emissam ex illis amaritudinem ad rerum terrenarum perniciem; unde participes aëri spiritus pessime homines afficiunt, utpote materiæ auxilio adjuti. Vidi & terram a vento gravatam, nec in aqua demersam propter erectionem naturalium ejus fulcrorum, quam draco r, qui divinæ constitutioni adversatur, ad fraudem instruendam elaboravit. Veni etiam in locum, ubi ideas transfigurationum habent dæmones, per quas nefarii spiritus hominibus in impietate secum fœdere conjunctis ministrant. Vidi illic, quomodo consistat impia pietas & rationis expers scientia, & iniqua justitia, & confusus status.

[4] [& magicæ] Vidi illic speciem mendacii formam habentis omni genere variatam, & speciem fornicationis triformem, sanguineam, spumosam, pinguem: speciem iræ petrosam, desertam, & asperam & efferatam: speciem doli coagmentatam & concretam, pluribus linguis comantem: speciem odii, cæcam, habentem quatuor oculos in occipite semper lucifugos, ac multos pedes protinus ex ipso capite suspensos; sine ventre ob viscerum expertem animi affectum: speciem invidiæ similem æmulationi, in eo tamen discrepantem, quod linguam instar falcis proferat. Vidi illic speciem improbitatis tenuem, multos oculos habentem, & pro pupillis sagittas, impetu ad insidias instructam. Speciem avaritiæ angustum & longum caput habentem, atque os a tergo & ad pectus, terram & lapides exhauriens; sed tamen eo tenuior fiebat, nihil adsciscens. Speciem tristitiæ totum corpus acutum habentem instar falcis, & pupillas oculorum succumbentes, ita ut deficere videantur. Speciem mercaturæ invenustam s, velocem, sordidam, ferentem dorso fasciculum, qui totam ipsius substantiam complectitur. Speciem vanitatis nitidam & pinguem, sed ossibus omnino carentem. Speciem idololatriæ altius volantem, ac pennas habentem in capite, seque omnia obtecturam promittentem, sed ne unum quidem membrum habentem, quod his alis obumbretur. Speciem hypocrisis totam improbe agentem, magnumque pectus habentem, sed quod sensim diffluit, & velut ea, quæ vento moventur, in partes propemodum infinitas circumfertur. Speciem amentiæ, juvenem, masculofeminam, nudam, impudentem, fatuam. Speciem temeritatis, linguam habentem procul a reliquo corpore. Speciem stultitiæ caput obliquum habentem, cor laxum & diffluens, quodque nihil ferre valeat. Vidi illic singulorum vitiorum formam, qua quisque dæmon indutus in mundum prodit.

[5] Vidi illic trecentas sexaginta quinque vitiorum species, [artis] & inanis gloriæ & inanis virtutis, & inanis sapientiæ, & inanis justitiæ, quibus Græcorum philosophos decipiunt. Omnino enim ornata sunt, sed substantiam non habent, nunc instar pulveris, nunc instar umbræ cito diffluentia; nam in trecentis sexaginta quinque vitiis dæmones operationes ad decipiendum instruunt. Sed ne pluribus dicendis multos libros conscribam, pauca de multis referens, meum vobis impietatis studium subindico. Annos jam triginta t natus ex Ægypto proficiscor in Chaldæam, ut discam vim aëris, quam ipsi quidem in igne, qui autem inter eos accuratiores v sunt, in luce positam dicunt. Ab his cognovi astrorum, veluti herbarum discrimina, & choros velut instructas u acies. Hi enarraverunt mihi domum uniuscujusque & communicationes, & cibos & potus, & spiritales cum hominibus in luce congressus. Hi diviserunt mihi ætherem in partes trecentas sexaginta quinque w & unumquemque (dæmonem) natura præditum materialis virtutis participe, & principis mandato obsequentem, & motibus consilium indicantem, & secretum mandatum occultantem, & efficacibus per sacrificia & libationes verbis obtemperantem x: quidam tamen non obediunt, sed affectum servant ad lucis consilium. Demonstraverunt mihi, quomodo adducti fuerint, ut participes essent consilii tenebrarum, aut consilium lucis ad imperandum opponerent. Vidi mediatores, & miratus sum in ipsis etiam aëris tenebrarum spiritibus vitam in minutissimas partes distrahi; cognovi eorum inter se pacta & obstupui, quod peculiaribus juramentis teneantur.

[6] Illic affectiones, illic mandata, illic studium & cogitatio, [præceptis] ut illius communicationis participes fiant, quam princeps astuta sapientia invenit; nam ex aëre mentem implevit prudentia, ex terra linguam dolo, ex infernis voluntatem pravis actionibus; sicque tempus omne in eo insumit, ut a fide & a Deo ejusque cultu abducat. Omnia per fraudem molitus est, omnia confudit, ac in ipso vanitatis fonte regnum iniquitatis tenet. Credite mihi, diabolum ipsum vidi, credite mihi, amplexus sum illum & collocutus, & unus ex illis, qui primas apud eum habebant, existimatus sum. Ingenuum me adolescentem salutavit, novum Jambrem, firmum & habilem ad ministerium, ipsiusque communicatione dignum. Promisit, facturum me principem post vitæ finem, ac in omnibus viventi adfuturum. Quapropter, cum in honore essem apud illum, phalangem dæmonum mihi commisit. Macte animo, exclamavit abeunti, optime Cypriane, meque assurgens deduxit, quod quidem omnes admirati sunt. Hinc omnes illius principes mihi obtemperabant, cum scirent, quanti apud illum fierem. Erat autem species ejus quasi flos auri, lapidibus pretiosis ornata y, & in capite ex gemmis nexis corona, quarum splendor locum illum illustrabat; nec dissimilis stola, & conversus septum tremefaciebat.

[7] Plurimus autem circa illius sedem astabat variorum ordinum comitatus, [instruitur S. Cyprianus.] ideas suas & efficientias illius imperio submittentium. Illud etiam mihi monstratum est, quomodo locum illuminet, ac species exhibeat, non mediocriter omnes percellens; nam in omnibus stellis & in plantis & in Domini operibus illigavit sibi similitudines, ad bellum cum Deo & angelis ejus gerendum paratus. Unde videtur homines quasi Deus decipere; quamvis nihil solidum habeat, sed velut umbratili quadam pictura hæc omnia constituere & producere videatur; hinc, cum videntur in formis suis dæmones, dissolvuntur; id enim studio habent, ut saltem per imagines potentiam suam demonstrent. Quomodo autem materiam habeat ejusmodi umbrarum, edisseram. Non aliunde profecto, quam ex sacrificiis. Ipsi enim fiunt vapores ex illis nidoribus, quemadmodum & lana & linum & textilia & tincturæ, ac ars templi & instrumenta. His enim seipsos induunt & eorum umbris pro formis utuntur: propterea postulat sacrificium, usque ad formicam, & aquas exposcit & lanas & fructus & quæcumque in terra sunt, ut in his habeat umbrarum ad phantasiam pertinentium usum z. Quemadmodum ergo mortuorum formas memoriæ & animo impressas habemus, eosque videmus, quamvis non videantur, & cum illis non loquentibus colloquimur; sic & diabolus eorum, quæ ipsi consecrata sunt, formas exprimens, sibi & suis circumponit; pluviam dans, sed non aquam; ignem efficiens, sed qui non comburat; piscem dans, sed non cibum; aurum donans, sed minime solidum. Nam & aliis ex materiis formas colligens, urbem monstrat & domos & agros & montes & patrias, & herbam & flores & lanas & florida stragula, & somniorum materiam ostendit. Nam & ipse nocte species exhibet animabus. Atque hæc quidem in phantasia ludificatur; sed impii homines, dum illum colunt, ad hæc facienda incitant & acuunt.

ANNOTATA.

a In aliis Mss. vocatur Pœnitentia S. Cypriani, in aliis Confessio, ut ediderunt Fellus & Maranus. Græcum textum, ut monui Commentarii prævii num. XI, accepit is ex Ms. codice Colbertinæ bibliothecæ. Inter Mss. regiæ Parisinæ Catalogi editi tom. 2 cod. 1506 num. 10 initium datur ejusmodi monumenti, quod, cum codex olim Colbertinus fuisse dicitur, suspicor, idem esse a Marano editum. Suam Confessionem Martenius habuit ex Ms. Rotomagensi S. Audoeni, suam Fellus ex bibliotheca Oxoniensi contulitque cum Mss. Usserii, & sanctæ Trinitatis Cantabrigiæ, quod, quia illas cum textu nostro interdum conferemus, hic in limine observatum cupio. Ceterum monet Fellus, monumentum esse, quod Græce diceretur ἐξαγόρευσις, eoque respicere Gregorium Nazianzenum Oratione 18, de quo plura disputata inveniet lector Comment. præv. § 2.

b Vetus interpres apud Fellum & Martenium habet proficitis, notatque Maranus, legisse illum προκόπτετε. Sic certe convenit versio: substituit ipse infensi estis, a προσκόπτετε, ex quo tamen mallem vertere: Quicumque in Christi mysteriis, vel ad Christi mysteria, offenditis. Paulo post habet Oxoniensis, Quicunque dæmoniacis suademini vitiis, amici, discite vanitatem eorum, quæ perimunt animas. Martenius lectionem suam, a me discite vanitatem earum, quæ in eis pereunt animarum, præferendam censet; utraque sane corrupta est & a textu Græco aliena, ut ad singulas fere lineas quædam in antiqua versione occurrunt: at ego monitionibus continuis, ubi operæ pretium non videbitur, lectorem deinceps non morabor.

c Felli Mss. habent vanitatem virtutum: edita a Martenio vanam virtutem. Sic certe intelligendum est hic Græcum ἐνεργείας, ut significet, vanitatem potentiæ.

d Mithræ nomine apud Persas Sol appellatur. Apuleius libro ult. Metamorph. nomen idem primario seu summo sacerdoti tribuit. Antiquus interpres vertit, ad Solis accessi templum, in hoc, quantum videtur, non male: at multum variant, quæ apud illum mox ita sequuntur: & cum adhuc tenerrimus essem, cœpi iniquitates agere. A parentibus enim dæmonibus traditus sum, & velut votum erat eis, vita mea turpis: quæ, nescio, quomodo ex simili textu Græco proficisci potuerint.

e

Δημήτηρ, quasi γημήτηρ terræ mater, vocatur Ceres; tamquam nomen proprium Demetra expressit interpres vetus, qui mox etiam vehementer aberravit, cum ita vertit; & idoli pupillæ albi luctum exspectavi. Nimirum τῆς κόρης pro pupilla, deceptus æquivocatione, accepit, cum tamen his verbis manifeste Proserpina significetur, ut liquet ex Diodoro Siculo aliisque historicis Græcis hac voce promiscue utentibus. Hic porro sermo est de celeberrimis Græcorum sacris Eleusiniis, ab oppido Eleusi in Attica non procul Athenis sito, quibus hic asserta per quam optime conveniunt. Atheniensis civis cura parentum factus dicitur, quia majoribus sacris Eleusiniis non patebat externis aditus. De cereorum seu facium in iis sacris usu scribit Lactantius lib. 1, Facibus in Ætnæ vertice accensis quæsisse (raptam nimirum Proserpinam) in Sicilia Ceres dicitur, idcirco sacra ejus ardentium tædarum jactatione celebrantur. Et Statius lib. 4 Sylv.

Tuque Actæa Ceres, cursu cui semper anhelo
Votivam taciti quassamus lampada mystæ.

Quiautem in illis Cereris sacris faces ferebant Δαδοῦχοι appellabantur, unde est hic ἐδαδούχησα. De his qui plura desiderat, Felli Notas consulat & eruditum Castellani de Festis Græcorum Opusculum ac Joannis Meursi de Sacris. Eleusiniis lucubratiunculam: inveniet ibi vestium candidarum in illis usum, unde forte hic λευκὸν potius candidum, quam clarum interpretatum volet.

f Monet Maranus, male existimasse Fellum, ubique dæmonem per Draconem, ut a S. Joanne in Apocalypsi, nude designari. Hic certe videtur sermo esse de speciali quadam superstitione. Herodotus in Terpsichore arcis templique Minervæ meminit narratque, Dorenses ab ejus adyto prohibitos religione fuisse: in Urania vero sub medium tradit, instantibus innumeris sub Xerxe Persarum copiis, Athenienses, ut arcem ægre tandem relinquerent & ad naves properarent, persuasos fuisse monito antistitis, asserentis ὄφιν μέγαν templi custodem, cui libamina apponere solebant, in adyto templi non amplius comparere libaminaque intacta manere, ex eoque ominatos, arcem Minervam reliquisse & Atheniensibus se ducem ad mare præbuisse. Eadem modo diverso habet Plutarchus in Themistocle. Perduravit ea apud Athenienses superstitio de dracone templi custode, cui præfata forte libamina apponere æditui erat, ad quod munus evectum se, scribit Cyprianus. Observo autem, arcem illam ab Herodoto etiam ἀκρόπολιν appellari, pro quo habet vetus interpres in summo montis, addit Felli codex vertice.

g Apographum Græcum Marani habet οἰκητήριον: at recte opinatur, legendum οἰκητηρίῳ, quod, alterum amanuensis vitium ratus, substitui. Omnis porro fere regio in Oriente Olympum suum montem habuit, ubi aliquis mons altior est & vertice nubes superat; derivato nimirum nomine ab ὄλος λαμπρὸς; verum peculiaris hic quidam designari videtur, dum additur deorum, ut dicitur, sedem, nisi & hoc forte, quod montes omnes diis deabusve sacros antiqui voluerint, omnibus commune fuisse, quis contenderit. Diodorus Siculus lib. 5 cap. 10 partitionis Rhodomani, in insula Panchæa, Felici Arabiæ vicina, Triphilium Olympum diis specialiter sacrum, etiam cæli sedem appellatum fuisse, tradit. Olympi montes insuper quatuor apud geographos occurrunt, quorum celebratissimus est in Thessaliæ contra Macedoniam finibus, hodieque Olympo, aliis Lacha vocitatus. Celebris etiam fuit Olympus Syriæ juxta Antiochiam, de quo Libanius in Vita sua. Ibi ludi festaque cum tam ingenti pompa celebrabantur, ut imperatores quandoque illis adsistere voluerint. De Thessaliæ tamen monte suspicor hic sermonem esse, propter observanda ad litteram k.

h Pro hisce habes apud Martenium; Vidi illic phantasmata arborum & herbarum, quasi validam vim ad omnem rem per phantasiam idolorum. Vidi illic successiones & sublimitates & spirituum denuntiationes a virtutibus quibusdam adversariis insurgentibus. Quæ deinde in nostro sequuntur usque ad numerum 3 in veteri versione omissa sunt; reperiuntur tamen designata in analysi Photii, cum qua tum hic, tum alibi, passim textus Græcus melius consonat. De dæmonum variis illusionibus, quæ hic narrantur, pluribus agit Martinus Delrio lib. 2 quæst. 27, quem, si plura desideras, consule.

i Ακρόδρυα vertit Maranus fructus, antiquus autem interpres Martenii sumina (Fellus habet summa) tenera de arboribus. Vox Græca non fructum quemlibet significat, sed fructus arborum, & strictius quidem eos tantum, qui in ambitu lignosum putamen habent, quales sunt nuces & amygdala. Quod si vocis Græcæ etymon spectes, forte non multum aberravit vetus interpres, dum dixit sumina, vel summa tenera, pro arborum surculis. Quæ sequuntur in veteri versione prætermissa sunt. Vide litteram r.

k Herbarum plantarumque cognitio & scientia naturalis plura subministrare possunt ad effectus, qui vulgo stupendi & prodigiosi videri solent: hac ad illusionem magi etiam non raro abutebantur; & sæpius insuper herbis ad superstitionem, in qua Thessali arte potissimum delirasse feruntur. Quandoquidem de Olympo monte iisque, qui ea superstitione potissimum pollebant, hic agatur, verisimile est, apud Thessalos ea instructum dici Cyprianum. Quod si in plantarum phantastica dispositione & imagine ludebatur, possunt hæc ad divinationem pertinere, quo referendum videtur, quod paulo ante de plantis herbisque deorum præsentia operantibus dictum est. Verum hic de herbarum ad effectus plane stupendos applicatione apparet sermonem esse. Similes fieri possent, inducta per dæmonem corruptione vel commixtione aliarum rerum. Vide Martinum Delrio Disquisit Mag. lib. 2, quæst 6 & seqq.

l Ab Argis illustri civitate in Peloponneso ad Inachum fluvium, Juno Argiva & Argolica apud antiquosdicta est; quod nimirum haberetur urbis illius præses protectrixque & singulari ibidem honore coleretur. De sacris Junonis ejusque ibidem templo consuli possunt in Ἥραια laudati supra Castellanus & Meursus. Physici porro Junonem aëra interpretantur, ideoque Jovis sororem & conjugem appellatam aiunt, quia summa est ætheris cum aëre cognatio. Interpretationi favet hic locus. Alii in Junone lunam adumbrari autumant, quia Kalendæ illi speciatim erant dedicatæ. Applicari huic sensui possent, quæ de conjunctione aquæ cum aëre mutuaque in invicem operatione hic memorantur.

m Mendum, forte amanuensis vitio inductum, non observavit Maranus, dum excudit, Ἰλιάδι vertitque Latine in Iliadem, qui locus geographicis omnibus est incognitus. Non dubito, quin Græce legendum sit Ἤλιδι, Latine Elidem vel Eleam; hæc enim est regio Peloponnesi inter Achaiam & Messaniam, quam proxime ab Oriente hiberno attingit Laconica, cujus caput est Lacedæmon, de qua mox.

n Artemis Diana est sive luna, quæ sic vocatur ab eo, quod aërem secet, quasi ἀερότομος, seu ut Strabo lib. 24 tradit, ἀπὸ τοῦ ἀρτεμίας ποιεῖν, quod partus reddat integros & parturientibus præsit, inquit Stephanus. Dianam vero ταυροπόλην dictam, tradunt, quod illi non humano sed taurino sanguine litaretur, hujusque moris originem repetunt a substituto pro Iphigenia immolanda accurrente tauro. Alii sic appellatam contendunt, quod luna tauris vecta exhibeatur & Diana gregibus præsit. Suidas ταυροῶόλον nominatam credit, quia immissum a Neptuno in Hyppolitum taurum œstro perculisse & errantem passim sagittis lente confixisse, memoratur. Lacedæmon porro præclarissima quondam civitas Peloponnesi, fuit etiam Sparta appellata, Lycurgi rigidissimis legibus instituta, suorumque in bellis gerendis fortitudine celebrata.

o Barbaros appellare solebant Græci quoscumque extraneos, seu qui Græci non essent. Auspicia ab avibus desumebantur, ut Græcæ vocis etymon indicat; cetera hic fere ad auguria referenda sunt.

p Monet Maranus, in codice legi καμπτὰς, substituendumque καμπὰς, ut edo. Accipe, quæ in eadem Nota subnectit observanda. Paulo post nonnullæ in codice Ms. litteræ vetustate exciderunt, quas tamen non difficile fuit explere. Sic enim legitur: ἐπιποπλαίοις … ώσεις σωμάτων ὡς φυσικὰς, καὶ τὰς φυ .. κὰς ὡς ἐπιπολάστοις (forte supra legendum pariter ἐπιπλάστοις) καὶ ὅρκοις … ονομένοις. Sic etiam infra, ἐποπτικῆς κινή … τοῦ θεοῦ ἐκεῖ εἶδον γιγάντων ψυχὰς ὑπὸ σκότο .. ουμένας.

q Memphis, præclarissima Ægypti urbs sita ad verticem Deltæ, in sacris Litteris a prophetis ut celeberrimum superstitionis ac idololatriæ domicilium memoratur. Famosa ibi fuerunt Osiridis seu Apidis fana. Strabo lib. 17 de Memphi scribit. Apidis templum Vulcanio adjacet, quæ est ædes templi magnitudine aliisque rebus sumptuose adornata. In fronte dromi colossus jacet ex integro lapide… Memphi etiam est Veneris fanum, quæ Græca dea censetur; quidam lunæ fanum appellant. Magnam etiam & populosam suo tempore civitatem fuisse, tradit, perstititque usque ad seculum Christi septimum, quo ab Arabibus excisa fuit. Notat Fellus, magici systematis typum exhiberi ab Origine contra Celsum lib. 6 & διάγραμμα nominari. Circa plurimas in scripturis superstitiones citat Jamblychum cap. 4 & 5. additque, hunc contendere, magnam ad magicos usus vim nominibus Ægyptiis inesse, sed in aliam linguam transferri non posse; quo forte hic asserta spectant. Ceterum docet Delrio, tempestates & his similia vera a magis per dæmones fieri posse: hic tamen passim de præstigiis sermo est. De peculiari magorum & dæmonum in serpentes draconesque potentia vide Martinum sæpe laudatum lib. 2 q. 13.

r Quæ uncis inclusa sunt monet Maranus rejicienda esse post ἐπετήδευσε ut sensum faciant, quem Latine expressit, sed in quo ego nonnihil hæreo; non satis capiens, quomodo naturalis fulcrorum terræ erectio ad fraudem instruendam a dracone elaborata dici possit. Emendatione locus eget; quid si pro ἣν legamus ἃς, an non erit sensus magis plenus? Tunc ita vertam. Vidi & terram a vento gravatam nec in aqua depressam propter renisum fulcrorum ejus naturalium. Veni etiam in locum ubi dæmones habent ideas transfigurationum, quas draco, qui divinæ constitutioni adversatur, ad fraudem instruendam adornavit, & per quas nefarii spiritus secum in impietate fœderatis hominibus ministrant. De terra porro ab aqua vecta seu in undis pendula habes quorumdam opinionem apud Apuleium de Mundo post initium.

s Sic vertit Maranus, qui legendum arbitratur ἄκορδαν pro κορδὸν, ut monet in Notis. At si in Ms. legebatur, ut hic in textu expressit, κονδὸν, poterat tuto relinqui & verti parvam, quod significat. De corporibus, quæ dæmones induunt, modoque, quo in hisce mortalibus illudunt & nocent, consule Delrio lib. 2 quæst. 27, ubi pluribus hanc materiam tractat, uti & lib. 1 cap. 4 quæst. 3.

t Huc usque ab initio numeri nostri 2 prætermisit omnia vetus interpres, quod jam observaverat Fellus, in sylloge Photii contracta legens, quæ hic habentur. Epocha porro triginta annorum nobis usui fuit deducendæ qualicumque chronotaxi Comment. prævii § 5 num. 67, quem, si lubet, consule. Multum hic & in sequentibus diversa est vetus interpretatio magisque contracta.

v Apud Prophetas Chaldæa omnem fere regionem comprehendit, quæ inter Tigrim, Euphratem Arabiamque Desertam jacet, atque adeo Babylonem ejusque viciniam, quam geographi posteriores ab ea eximunt, & Babyloniam appellant, sic ut Chaldæam quidem Babyloniæ tantum partem faciant. De Chaldæis habet Cicero lib. 1 de Divinatione cap. 1, quæ huc pertinent, sequentia. Chaldæi, non ex artis, sed ex gentis vocabulo nominati, diuturna observatione siderum scientiam putantur effecisse, ut prædici posset, quid cuique eventurum & quo quisque fato natus esset. Quod in astronomia, a qua deinde ad astrologiam deflexerunt, peritissimi Chaldæi essent, id nomen astrologis magisque passim datum est. Vide Strabonem lib. 16 post initium & Diodorum Siculum lib. 2 Bibliot. sub medium, ubi illorum philosophiam & superstitionem descriptam habes. Maranus τοῦ αἰθέρος τὴν ὁρμὴν exposuit per vim aëris; mallem interpretari impetum ætheris, seu ejus motum & impulsum, aut potius principium, a quo impellitur & movetur. Eo spectant Apuleii verba lib. de Mundo post initium. Cælum ipsum, inquit, stellæque cæligeræ omnisque siderea compago, Æther vocatur; non, ut quidam putant, quod ignitus sit & succensus, sed quod cursibus rapidis semper rotetur. Elementum vero, non unum ex quatuor, quæ nota sunt cunctis, sed longe aliud, numero quintum, ordine primum, genere divinum & inviolabile. De elemento hoc, ni fallor, hic sermo est. Ceterum de conjecturis divinationibusque astrologorum ex varia astrorum maximeque planetarum dispositione, uti & de conjectatione ex nascentium horoscopo, variahabes apud Delrio laudatum.

u In arte magica etiam celebris est herbarum usus, quæ nimirum pro diversis signaturis vires habere, & diversis astris adscriptæ in illa vires exercere credebantur. Hinc Plinius lib. 24 cap. 2: Durat tradita persuasio in magna parte vulgi, veneficiis & herbis solis lunæque defectus cogi. Plura de his & similibus habet Seneca in Medea. Antiqua versio habet hic: Hi mihi ostenderunt singulorum spirituum aëris virtutes, facientes me abstinere ab esca animalium & a vino & a concubitu, quæ multum variant usque ad illum locum, ubi narrat Cyprianus suum ad principem dæmonum ingressum. Suspicor, vel in textu Græco, quem præ oculis habuit, contractam narrationem fuisse, vel ab ipso interprete concisam.

w Notat Fellus ex Irenæo lib. 1 cap. 23 aliisque, numerum illum Mithræ sacrum fuisse. Strabo supra laudatus paulo ante de sacerdotibus Heliopolis, ad alteram Nili ripam ex adverso Memphis sitæ, aliqua etiam scribit huc pertinentia, uti & SS. Hieronymus Commentario in Amos, Augustinus lib. de Hæres., Epiphanius Hæres. 24, Theodoretus lib. Hæret. fab.

x Maranus periodo Græcæ permixtis generibus numerisque impeditæ inseruit pro libitu dæmonem, ad quem referantur omnia; nescio tamen, an de partibus ætheris, quem animatum fabulabantur magi, non sit sermo. Sequentia sic torte expressit antiquus interpres: Vidi Meditatores (Fellus melius edidit Mediatores a Græco Μεσίτας) eorum & admiratus sum, quia & in cælestibus mundo per pecuniam imperant. Cognovi enim, quas habent ad invicem contentiones, & stupui; quia juramentis nefandis tenentur: quæ nec inter se cohærent, neque cum textu Græco conveniunt. Ceterum eruditam hic Felli Notam accipe. Ex veteri traditione, quam Jamblychus, Porphyrius, Plotinus, Julianus Apostata, ceterique, qui post Christianam fidem propagatam ad magiam declinarunt, magis commendabïlem fecerunt, mirabilia plurima bonis angelis eorumque ministerio adscribebantur. Hinc divisa magia in Albam & Nigram, quæque a spiritibus lucis derivata, Theourgia, quæ vero a spiritibus tenebrarum, Goëtia appellata fuit. Hos inter mediæ naturæ & potentiæ spiritus adstruebantur, qui Mediatores appellati sunt, de quibus Hierocles ceterique istius dementiæ sequaces. Meretur ad hæc legi Martinus Delrio lib. 2 quæst. 27 sect. 2, ubi de variis dæmonum speciebus muneribusque fuse tractat.

y Delrio sæpe memoratus Disquisitionum magicarum lib. 2 quæst. 28 sect. 3 contendit ex non uno exemplo, dæmonem, quando cum illo magi pactum ineunt, primum spectabili forma virili apparere; at postquam jam pactum est, in specie hirci hirsutum, & deformem adoratoribus spectari. Pluribus etiam de apparitionibus dæmonum in pompa tractat lib. 2 quæst. 4, ubi rem multis exemplis & rationibus probatam & confirmatam habes.

z De modo, quo, materiaque, ex qua dæmones species visibiles assumunt, multum rursus discurrit Delrio lib. 2 quæst. 28: at hic de præstigiis oculo fucum facientibus sermo est. Plurimum hic iterum variat vetus versio, ubi sic legitur: Omnia autem similia fecit per phantasias (dæmon) adversus potestatem Domini Dei, & in ministeriis & operibus phantasmatum exempli posuit resistens Deitati & pugnam constituit contra omnem Domini dispositionem. Transfigurata autem circa se habens dæmonia ad similitudinem sanctorum angelorum & per suas phantasias errorem hominis ostendit. Quemadmodum pictor de colorum temperatura figurat immobilia & mobilia, & similes facit mobilibus & rationalibus, ita & diabolus; nihil enim apud illos firmum: faciunt enim pluviam videre, sed non est aqua; ostendunt ignem, sed non comburit; præstant escam, sed non escam veram; dant aurum, sed non permanet in substantia; ostendunt autem domos & regiones & civitates & homines & fluvia & maria & montes & campos & arbores & herbas & flores & jumenta, reptilia & bestias & stragula & variis coloribus & stolas diversas, & hæc omnia vana & nihil sunt, sed tamquam somnia sunt: talis est enim virtus eorum. Nam princeps eorum & ipsi nocentes seducunt per phantasias iniquorum hominum animas, qui & colunt eos in sacrificiis & libationibus & impiis operibus. Hæc, si ex simili textu Græco profecta sunt, satis sane libere vertit interpres. Quamquam paulo etiam obscurior est hic Marani versio. Certe paulo ante, ut sensus planior sit, vertere mallem. Accipit enim ex fumo pinguedinis, quæ illi crematur, densos vapores, ex iisque format similitudines fallaces lanæ & lini & textilium & tincturarum templorumque & aliorum operum, quæ si paulo liberius versa videbuntur, sensum textus Græci certe melius expriment. Quomodo autem dæmones similes fallacias adornent, fuse docet Delrio lib. 2 quæst. 28.

CAPUT II.
Ab Aglaïda, S. Justinæ proco, inductus S. Cyprianus omnes artis modos Virginis pudicitiæ expugnandæ experitur, quos S. Justina signo Crucis vanos reddit. Dæmon virtutem Crucis suamque contra Christianos impotentiam fassus a S. Cypriano repellitur.

ΤΊ δὲ πρὸς ἐμὲ βουλόμενον Θεῷ προσελθεῖν, καὶ γνῶναι τὴν ἀτονίαν τοῦ δράκοντος, καὶ πᾶσαν αὐτοῦ τὴν δύναμιν καὶ ἀλαζονείαν, ὅτι κατώρυγμαι ἐν σκότει τῆς ἀσεβείας. Ἐπείρασα γὰρ αὐτοῦ τὸ ψεῦδος, εἰδὼς, ὅτι φαντάζει μόνον, οὐδὲν δὲ ποιεῖ ἀληθές. Ἔγνων ἐκ τῆς παρθένου Ιουστίνης τοὺς δαίμονας ὅτι καπνός εἰσι, καὶ οὐδὲν ἰσχύουσιν. Εἶδον ἐν τῇ Κόρῃ τῇ Χριστιανῇ τὸν τοσαῦτα φυσῶντα δράκοντα, μήτε κώνωπος ἰσχὺν ἔχοντα. Ἐπείσθην ἐκ τῆς εὐσεβοῦς Παρθένου τὸν τηλικαῦτα ἐπαγγελλόμενον βασιλέα τοῦ σκότους, ὅτι ἐψεύδετο· ὁ γὰρ δράκων ὡς σκώληξ κατεπατήθῃ ὑπὸ Ιουστίνης τῆς κόρης. Ὁ βασιλεύς τῶν δαιμόνων παρέμενε τῇ θύρᾳ τῆς παιδὸς, εἰσελθεῖν μὴ δυνάμενος. Ὁ μυρίαις φάλαγξι δορυφορούμενος σανίδιον τῆς θύρας αὐτοῦ διαῤῥῆξαι οὐκ ἠδύνατο. Ὁ νομίζων πάντων κρατεῖν, ὑπὸ Κόρης ἐπαίζετο. Ὁ τὴν ὑπ᾽ οὐρανὸν σείειν βρενθυόμενος, γυναικὸς τὴν φύσιν πάρεργον ἐγίνετο· οὐ γὰρ ἠδύνατο τοὺς λογισμοὺς αὐτῆς ἀλλοιῶσαι, ὁ τὸν οὐρανὸν λέγων περιτρέπειν. Ὁ ὡς λέων κατὰ πάντων ὠρυόμενος, ὡς κώνωψ ἐν τῷ προαυλίῳ αὐτῆς παρεκαθέζετο, μηδὲν ἐπιχειρῆσαι τολμῶν· καὶ ὁ δοκῶν πάντας ἐκφοβεῖν, εἰς δειλίαν οὐκ ἐνέβαλε τὴν Κόρην.

[9] Ὡς γὰρ παρείην ἀπὸ τῆς Χαλδαίων γῆς, τὴν Αντιόχειαν κατέλαβον, καὶ θαυματουργῶν ἤμην ὡς εἷς τῶν ἀρχαίων, καί πεῖραν ἐδίδουν τῆς γοητείας, καὶ ὀνομαστὸς ἤμην μάγος φιλόσοφος, πολλὴν τῶν ἀοράτων ἔχων κατάληψιν. Πολλούς τε εὐεργετεῖν ἐδόκουν, καὶ μυρίοι ἦσαν οἱ ταῖς φαντασίαις μου προσεδρεύοντες· οἱ μὲν διὰ λογιότητα, οἱ δὲ διὰ τέχνης ἀσεβοῦς ἀπόπειραν, οἱ δὲ διὰ πάθη φιληδονίας, φθόνω, ζήλῳ, κακίᾳ λεηλατούμενοι. Καὶ πᾶσι συνηρχόμην, τοῖς μὲν ἡδονὴν ῥάστην ποιῶν, τοῖς δὲ τὸν ζῆλον τρέπων εἰς τοὺς ἐναντίους, ἢ τοὺς ἐναντιουμένους

ὑποτάσσων, ἢ φιλονεικοῦντας ἀναιρῶν. Καὶ γὰρ ὑπὲρ θυγατέρων πατέρες ἐπρέσβευον συμβιωταῖς κακοῖς λεηλατουμένας ὁρῶντες· καὶ ὑπὲρ δουλίδων ἕτεροι, καὶ ἄλλοι ὑπὲρ μητέρων καὶ ἀδελφῶν. Καὶ οὐδεὶς ἀπετύγχανε διὰ τῶν προσόντων μοι δαιμόνων. Ὅθεν ἐπειθόμην μὴ εἶναι θεὸν ἄλλον, ἢ τὸν διάβολον, διότι πάντων κρατεῖ καὶ περιγίνεται. Οὐκ ᾕδειν δὲ, ὦ ἄνδρες, ὅτι ἐπὶ τοῖς ἐμοὶ ὁμοίοις ἰσχύει· οὐκ ἐνενόουν ὅτι ἀδυνατεῖ πρός τινας, ἐπειδὴ ἠγνόουν εἶναι ἑτέραν δύναμιν μείζονα. Εἰ καὶ τὰ μάλιστα ὑπὸ τοῦ συνειδότος ἐνυττόμην, ὅτι ἀδίκως παρέχει πολλὰ, λοιμοὺς, φθορὰς, ἀγχονας, καὶ ὅτι ἀσεβέσι καὶ ἀδίκοις συντρέχει, καὶ ἀνελεήμοσι, καὶ φονεῦσι, καὶ ἅρπαξι. Πλὴν διὰ τὸ πάντα αὐτὸν δύνασθαι, ἢ πλανῶντα, ἢ βιαζόμενον, ἔπαυόν μου τὴν συνείδησιν πρὸς τὴν θεραπείαν αὐτοῦ. Ἐλθόντος δὲ σὺν τοῖς πολλοῖς Ἁγλαΐδου τινὸς κομψοῦ μειρακίου, καὶ περὶ ἔρωτος ἀναθεμένου μοι Ιουστίνης τινὸς παρθένου, ἐν καθέζει γίνομαι τῆς τοῦ δράκοντος ἀσθενείας. Καὶ γὰρ πᾶσα ἡ φάλαγξ ἡ δεδομένη μοι πρὸς βοήθειαν εἰσήλασεν ἐν τῇ Παρθένῳ, καὶ ἀνέκαμττον ἄπρακτοι. Ἀλλ᾽ οὐδὲ ἀποσταλέντα εἰς βοήθειαν τοῦ Αγλαΐδου συνεργεῖν δοκοῦντα δαιμόνια ἡ τῆς Κόρης ἀφίησιν εὐχὴ, κἂν ποσῶς ἐνεργῆσαι.

[10] Καὶ δὴ μετὰ πολλὰς τοῦ νεανίσκου ἀγρυπνίας, καὶ πολλὰς περιεργίας, καὶ τοῦ διαβόλου φιλονεικίας, ἐν ἑβδομήκοντα ἡμέραις συμβεβλημένας, αὐτὸς ὁ διάβολος σὺν τοῖς πρώτοις ἄρχουσιν αὐτῇ παρατάσσεται· οὐκέτι γὰρ ὁ Αγλαΐδης εἴχετο μόνος ἐρωτικῶς τῆς Κόρης· ἀλλὰ κᾀγώ· καὶ ἦν ἰδεῖν τὰς τοσαύτας δυνάμεις σὺν τῷ δράκοντι ὑπὸ μιᾶς κόρης καταργουμένας, καὶ ἐκπλαγῆναι. Ἀλλ᾽ οὐδὲ τὴν ἐπιθυμίαν ἡμῶν τρέψαι ἠδυνήθη ὁ διάβολος, καίπερ πολλὰ πειρασθεὶς ἐπιτηδεύσαι. Εἶπον γὰρ αὑτῷ· εἰ ὅλως σοι τὸ τῆς φύσεως σύγκριμα ὑποτάσσεται, κᾄν τὴν ἐπιθυμίαν ἡμῶν ἄμβλυνον, ἵνα μή γελασθῶμεν ἐπιμένοντες καὶ μηδὲν ἐξανύοντες. Διὸ ἐπ᾽ ἐμοῦ καλέσας τὸν τῆς πορνείας δαίμονα, πάμπολλα αὐτὸν ἐπετίμησε, κελεύσας ποιεῖν ὃ προεῖπον, λέγων· Εἰ μὴ χαυνωθῇ ὁ Αγλαΐδης, τὰ πάνδεινα ὑποστήσετε. Ἀλλὰ πολλὰ δράσας, οὐκ ἠδυνήθη, οὔτε ἐν τούτῳ ἐνεργῆσαι ἐν ἡμῖν, δεικνύντος τοῦ θεοῦ, ὅτι οὐ δύναται πρὸς τὴν φύσιν ὁ διάβολος, ἀλλὰ μετὰ τῆς φύσεως μεγάλα φρονεῖ, ὡς ὅτε τις κυλλὸς, ἢ χωλὸς ἵππῳ πολεμεῖν εἰδότι χρησάμενος, δοκοίη τὰ κατορθώματα εἰς οἰκεῖον πρόσωπον ἀναφέρεσθαι· ἡ γὰρ μελέτη τοῦ νέου σώματος ἐξάπτει τὸν πόθον, καὶ τὴν φύσιν πλέον ἐγείρει εἰς ὄρεξιν. Ἦν οὖν πολλὴ ζυγομαχία ἐμοῦ πρὸς τοὺς δαίμονας, καὶ τῶν δαιμόνων πρὸς ἑαυτοὺς, καὶ ἀλλήλοις ἀπεδυσπέτουν. Ἐγὼ δὲ τὴν ἀναχώρησιν τῷ δράκοντι ἠπείλουν ἐπιφυόμενος· ὁ δὲ οὔτε ἔβρυξε συνορῶν ἑαυτοῦ τὴν ἀσθένειαν· κατεβόων τε αὐτοῦ, καὶ ἔφερε δεδιώς μου τὴν ἀναχώρησιν. Ἐν τῇ πεντηκοστῇ οὖν ἡμέρᾳ ἠβουλήθη πλανῆσαι τὸν Αγλαΐδαν εἰς νεανίδα τινὰ, καὶ οὐκ ἴχυσεν, οὔτε τῆς σκιᾶς τῆς Ιουστίνης περιγενέσθαι, καίπερ μεταμορφωθεῖσαν τὴν κόρην, οὐκ ἦν εἰδέναι αὐτῆς ὅμοιόν τι. Ἐπέγνων οὖν αὐτῶν τὴν πλάνην, καὶ προσετίθουν τὴν κατάγνωσιν.

[11] Τέλος οὖν, τὸν τῆς πορνείας δαίμονα κατασκευάζει ὁ διάβολος μορφὴν Ιουστίνης δεῖξαι τῷ νεανίσκῳ, καὶ τὴν μὲν μορφὴν ἐδόκει δεικνύναι· ὡς δὲ ἐπλησίασε τῷ Αγλαΐδᾳ περιχαρῇ γενομένῳ καὶ προσφωνήσαντι, καλῶς ἦλθεν Ιουστίνα ἡ ὁλόκαλος· πρὸς τὴν ὀνομασίαν τῆς Παρθένου εὐθὺς ἡ μορφὴ ἀφαιρεῖτο, καὶ ὁ διάβολος ὡς καπνὸς διελύθη, καὶ πρὸς φυγὴν ἐτράπη· οὕτως ὅτι καὶ τὸ ὄνομα τῆς Παρθένου βαρὺ ἦν τοῖς δαίμοσι. Ἐγὼ παρήμην, ὦ ἄνδρες, τούτων σκευαζομένων· ἐγὼ τὴν πεῖραν ἔχων τῆς πίστεως αὐτῆς, καὶ τῆς τοῦ δράκοντος εὐτελείας· συνεχυνόμην, ἠγρύπνουν, παρήδρευον, εἰς γυναῖκα μετεμορφούμην, πετεινὸν ἐγινόμην· ἀλλὰ μόνον ἔφθανον τῆς προσαυλίου τὴν θύραν, ἀναχωρούσης τῆς φαντασίας, Κυπριανὸς ἤμην τῆς τέχνης κατηργημένης. Ἐποίησα ποτὲ στρουθίον τὸν Αγγαΐδαν, καὶ ἀναπτάσας ἔστη ἔμπροσθεν τοῦ δώματος τῆς Ιουστίνης· ὡς δὲ προέκυψεν ἡ Ἁγία, ἀπολώλει τοῦ εἶναι στρουθίον, καὶ ἔμελλεν ἀπόλλυσθαι ἐξ ἄκρου ἑστηκώς ὁ ἄθλιος, εἰ μὴ ἐλέει τῆς Παρθένου, εὐφυῶς κατηνέχθη ἀπὸ τῆς ἀσθενεστάτης ἐξοχῆς τοῦ δώματος. Παραινέσασα οὖν αὐτὸν ἡσυχίαν ἄγειν, καὶ Θεὸν εὐσεβεῖν, ἐκβάλλει τῆς προαυλίου. Οὐ νόσος, οὐ βάσανος, οὐκ αἰκισμὸς ἄλλος τις αὐτῆς περιγέγονεν· ὅτι καὶ ἐν τούτοις καὶ τοῖς τοιούτοις αὐτὴν κατέτεινεν ὁ διάβολος. Πολλάκις οὖν αὐτὴν ἀπαγορευομένην ὑπὸ τῶν ἰατρῶν ἔκλαιον οἱ γονεὶς, ἡ δὲ πρὸς αὐτοὺς ἔφη. Μὴ κλαίετε, ὅτι οὔτε θνήξομαι, οὐδὲ γὰρ ἀθυμῶ, οὐδὲ ἀλγῶ τι· οὐδὲ αἰσθάνομαι ἀσθενείας, ἢ μόνον ἐπιπολαίου τινὸς καύματος, ὡς ἐξ ἀέρος μοι περιχυνομένου. Τί γὰρ οὐκ ἐποιήσαμεν, ἢ τι οὐκ ἐδράσαμεν αὐτᾖ; Ἡ δὲ ἐποίει τὸ σημεῖον τοῦ Χριστοῦ, καὶ ἀπήλαυνε τὰς ἐνεργείας τῶν δαιμόνων. Ἐκάκωσα οὖν αὐτῆς τοὺς γονεῖς, ποίμνας αὐτῶν ἀνεῖλον, βόας καὶ ὑποζύγια.

[12] Ἡ δὲ παρῄνει μὴ ἀθυμεῖν καὶ μὴ ἀπελπίζειν, καὶ διὰ τῆς νουθεσίας αὐτῆς, ἐπῆλθεν ἀπολήψεσθαι πολυπλασίονα, τοῦ Θεοῦ εὐλογοῦντος τὰ περιλειπόμενα. Ἔδεισαν τὴν ἐπικειμένην αὐτῇ ὀργὴν καὶ πάντες κατεβόων ἐπιδοῦναι τῷ νεανίᾳ ἑαυτὴν, οὐ πρὸς φθορὰν, ἀλλὰ πρὸς γάμον ἔννομον. ἀλλὰ Ιουστίνα τῷ σταυρῷ τοῦ Χριστοῦ ἰᾶτο αὐτῶν τὰς ἀσθενείας, καὶ ἔπαυε τῆς ὀχλήσεως· καὶ τῷ δήμῳ λοιμὸν προσήγαγεν ὁ διάβολος, καὶ χρησμὸν δίδωσι μὴ ἀπαλλαγήσεθαι, ἐὰν μὴ ἡ Ιουστίνα συναφθῇ τῷ Αγλαΐδᾳ. Ἀλλὰ καταβοῶντα τὸν δῆμον ἠ εὐχὴ αὐτῆς κατέστειλεν, ὁμοῦ καὶ τὸν λοιμὸν ἀποδιώξασα τῆς πόλεως· ὧν οἴσθησιν λαβόντες οἱ πολῖται μεταβαλλόμενοι τὸν Χριστὸν ἐδόξαζον, ἐμὲ δὲ ὡς τῆς πόλεως ἐπίβουλον ἐλοιδόρουν σφοδρῶς, ὥστε με λεληθότως προἳέναι καὶ ἐντρέπεσθαι προσυπαντᾷν τοῖς γνωρίμοις μου. Τέλος ὡς εἴδον, ὅτι οὐδὲν τῆς τοῦ Χριστοῦ σφραγίδος περιγίνεται, ἐν ἐμαυτῷ γενόμενος, εἶπον πρὸς αὐτὸν τὸν διάβολον· Ὀλέθριε, καὶ πάσης πλάνης χορηγὲ, καὶ θησαυρὲ ἀσεβείας, τί μου τῇ ψυχῇ ἐπεβούλευσας, συνειδώς σου τῇ ἀσθενείᾳ; εἰ γὰρ ἡ σκιὰ τοῦ Χριστοῦ περιγίνεταί σου, τί δράσεις, ἐὰν αὐτὸς παραγένηται; καὶ εἰ μόνον ὀνομάζεται Χριστὸς, καὶ τρέμεις, τί ποιήσεις ἐὰν θελήσῃ σοι ἐπιθέσθαι; εἰ τὸ σημεῖον τοῦ πάθους αὐτοῦ ἀσθενῆ σε ποιεῖ, τῇ ἐνεργείᾳ αὐτοῦ ποῦ ἂν εὑρεθήσῃ; εἰ σφαγίζει, καὶ οὐ τολμᾷς ἐπιβῆναι τῷ ὄρῳ αὐτοῦ, τίνας οὖν δυνήσῃ ἐξελέσθαι ἐκ χειρὸς αὐτοῦ; Οὐδὲν εἶ, οὐδὲ ἔχεις ὑπόστασιν πρὸς ἄμυναν, οὐδὲν ἰσχύεις, οὔτε πάρεστί σοι δύναμις εἰς ἐκδίκησιν. Νῦν ἔγνων σου τὴν πλάνην· ἐπαίχθην ταῖς φαντασίαις σου· ἔγνων σου τὴν ἁσθένειαν· οὐδὲ γὰρ ἔχεις τὶ ἐνυπόστατον, ἀλλὰ ματαίας καὶ προσκαίρου ῥοπῆς ἀπολαύσεις. οὔτε οἱ τύποι σου, οὔτε οἱ θεσμοί σου, οὕς ἀντιτέθεικας τῇ εὐσεβείᾳ, ἀληθεῖς εἰσιν, ἀλλὰ πλάνη καὶ φαντασία.

[13] Διέφθειράς μου τὴν διάνοιαν, ἀπώλεσάς μου τὴν ψυχὴν, τὰς ἐλπίδας μου διέῤῥηξας, πᾶσάν μου τὴν λογικὴν κατάστασιν εἰς χάος κατέσπασας, ἀπώλεσας τὴν ζωήν μου, καὶ τῇ κακίᾳ κατεδαπάνησας, καὶ πᾶσάν μου τὴν κατάστάσιν τῆς φύσεως διώλεσας. Μεγάλως ἐπλανήθην πιστεύσας σοι, ὑπερβαλλόντως ἠσέβησα, ἀφρόνως ἠνέχθην, ἐπιδούς σοι ἐμαυτόν· ἐματαιώθην ἐπὶ γράμμασι, τῆι παιδείᾳ μου ἐπιβλαβῶς ἐχρησάμην ὑπακούσας σου· ἀπώλεσά μου χρήματα καὶ πράγματα ἐξακολουθήσας σου τῇ ἀπάτῃ. Μετὰ γὰρ τῆς πατρικῆς οὐσίας, καὶ τὴν ψυχήν μου προσεζημίωσας Εἰδ᾽ ἔνειμα χρήζουσι τὰ ἐν σοὶ ἀπολλόμενα, εἶχον κᾂν γοῦν βραχείαν σωτηρίας ἐλπίδα.όυαί μοι, τί πεπονθα; Δεινῶς κατεφθάρην, ἀνιάτως ἐτραυματίσθην, νεκρὸς ὤν ζῇν ἐνόμιζον καὶ ἐλάνθανον πολλῷ χρήματι τάφον ὠνησάμενος, ζῶν ἐπικινδύνως σοι προσεδρεύσας. Δεῖ με παρακαλέσαι Χριστιανοὺς, ἵνα με ἐλεήσωσι· χρή με ὑποπεσεῖν τοῖς εὐσεβέσιν, ἵνα με οἰκτειρήσωσι· δεῖ με καὶ τῆς Ιουστίνης τῶν ποδῶν ἐφάψασθαι, ἵνα μου προνοήσῃ τῆς σωτηρίας. Ἄπελθε απ᾽ ἐμοῦ ἄνομε, βέβηλε, ἀποστάτα· ἀποχώρει μου ἐκθρὲ τῆς ἀληθείας καὶ τῆς εὐσεβείας ἀναντίε. Ὁ δὲ ἀκούσας καὶ ἐπιδραμών μοι, ὥρμησε τοῦ ἀνελεῖν με, καὶ ἐπιπεσὼν πνίγειν με ἐπειρᾶτο· ὡς δὲ οὐκ εἶχον ἰσχύν λεαινόμενος αὐτοῦ τῇ βίᾳ, καὶ πᾶσα ἐλπίς μοι περιῄρετο τοῦ ζῇ· ὑπεμνήσθην τοῦ σημείου, οὗ ἡ Παρθένος ἐχρᾶτο, καὶ λέγω· ὁ Θεὸς Ιουστίνης βοήθησόν μοι, καὶ μετὰ τῆς φωνῆς εὐθέως ἐνισχύθην, καὶ τὴν χεῖρα κινήσας κατασφραγίζομαι· Ὁ δὲ ὡς βέλος ἁποῤῥιφεὶς ἀπέστη μου, καὶ στὰς ἐπειρᾶτο ἀπειλεῖν, ξίφος κατ᾽ ἐμοῦ χρησόμενος· καὶ δὴ πεῖραν λαβὼν διὰ τῆς σφραγίδος Χριστοῦ, θαρσαλεώτερος γέγονα πλέον ἔτι καὶ συχνὸν Χριστὸν ἐπιβοώμενος. Τότε οὖν ἀπήει ἀπειλῶν μοι καὶ λέγων· Οὐ μή σε σώσῃ ἐκ τῶν χειρῶν μοῦ ὁ Χριστός· καὶ γὰρ βδελύσσεται ἀσεβεῖς· καὶ δόλωι νῦν σοι βοηθεῖ, ἵνα τῷ ὀλέθρῳ σε παραδῶι· ὅτε οὖν σε ἀπώσηται, ἐγώ σοι δείξω τί ποιεῖ τὸ καταφρονεῖν τοῦ κράτους μου· ὅτι καὶ ὁ Χριστὸς οὐ προσίεται τοὺς ἐμοὺς· ἐστερήθης γοῦν καὶ τῆς ἐμῆς διαθέσεως, κἀικεῖνος οὐδέν σε ὠφελήσειεν.

[14] Ἐπὶ τούτοις τοῖς λόγοις ἐφοβήθην σποδρῶς· δεινῶς γὰρ μοι ἀπεκρίνατο. Διὸ ὑμῖν τοῖς παροῦσι λέγω· ἐλεήσατέ μου τὴν ἀθλιότητα, εἴπατέ μοι περὶ Χριστοῦ, εἰ δύναμαι αὐτὸν ἐξιλεώσασθαι, εἰ μετανοῦντά με δέχεται, εἰ ἐπιδίδωσί μοι βοήθειαν εἰς τῆς ἔμπροσθεν ἀσεβείας ἀπαλλαγήν. Ὁς δὲ οἱ πλείονες ἡσύχασαν, εἷς τις διᾴρας τὸ στόμα λέγει· θάρσει Κυπριανὲ, ὅτι δέξεταί σε ὁ Χριστὸς, ἀγνοῶν γὰρ ἐποίησας· κἀγώ πρός αὐτὸν, μὴ ἆρα, ὡς εἶπέ μοι ὁ διάβολος, οὕτω μοι ὁ Χριστὸς ποιήσειεν, ἔσχατόν μου ἀπωθούμενος; Ὁ δὲ εἶπε πρός με· ἔγνως, ὅτι ψεύστης ἐστὶν ὁ διάβολος, καὶ τοῖς ἐκείνου λόγοις πιστεύεις; Οὐκ ἔστι δόλος παρὰ Χριστῶι, Κυπριανὲ, ὅτι αὑτός ἐστιν ἀλήθεια· οὐκ ἔστι ψεῦδος παρ᾽ αὐτῶ, ὅτι ἐξ αὐτοῦ πηγάζει ἡ δικαιοσύνη. Ινα δὲ μάθῃς ὅτι πηγή ἐστι χρηστότητος, ὁ Θεὸς πάντων ὼν καὶ δημιουργὸς, ἂνθρωπος γέγονε δι᾽ ἡμᾶς, καὶ ὑπὲρ ἠμῶν κατεδέξατο θανεῖν, ἵνα ἠμεῖς θανάτου ἁμαρτιῶν ὑπεράνω γενώμεθα δι᾽ αὐτοῦ· καὶ ὁ παντοκράτωρ Θεὸς κατηλλάγη ἡμῖν, καὶ ἐλπίδα ζωῆς αἰωνίου ἔχειν ἡμᾶς παρεσκεύασε, τὸν ὑπογραμμὸν ἡμῖν διὰ Χριστοῦ παρασχόμενος, ὅπως βιώσωμεν εἰς ἐπίγνωσιν ἀναστάσεως. Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς διὰ τοὺς ἀσεβεῖς καὶ ἁμαρτωλοὺς ἀπέθανε, θάρσει Κυπριανὲ, ὅτι σὲ οὐ μὴ ἀποβάληται· εἷς εἶ τῶν ἀσεβῶν καὶ πάντως ἐξιλάσεταί σε. Σύνες γοῦν ἐκ τῆς εὐσπλαγχνίας τόν Χριστὸν, καὶ μὴ φρόντιζε περὶ ὧν ἔπραξας· καὶ εἰ περὶ τῶν σταυρωσάντων προσηύξατο, πῶς σὲ ὑπερόψεται; Λέγει γὰρ τῶν Πατρὶ περὶ αὐτῶν, Πάτερ ἄφες αὐτοῖς, οὐ γὰρ οἴδασι τί ποιοῦσι· καὶ πῶς σοὶ οὐκ ἀφήσει τὰς ἀσεβείας σου, ἅς μετὰ ἀγνοίας ἐποίνησας; Μή φοβοῦ μηδὲ δειλία, ἀλλ᾽ ἀναστὰς, ἄπελθε πρὸς τὸν ἐπίσκοπον ἡμῶν, καὶ ὑποδείξει σοι τὴν προσέλευσιν τὴν πρὸς τὸν Χριστὸν. Ταῦτα οὖν αὐτοῦ εἰπόντος, ἦλθον εἰς ἐμαυτὸν, καὶ ψυχὴν ἔλαβον· ἠρξάμην οὖν ὁμιλεῖν μετὰ θάρσους καὶ λέγειν· Ἆρα ἑταῖρε Τιμόθεε, οὕτως ἔχει ὡς λέγεις μοι; Ὁ δὲ πολλοῖς λόγοις με ἑτέροις ἐπιστώσατο.

[S. Cyprianus magicis artibus] Sed me ad Deum accedere volentem, quid juvat imbecillitatem draconis, omnemque ejus virtutem & stultam arrogantiam cognoscere, cum demersus sim in tenebras impietatis? Nam deprehendi illius mendacium, ac vidi, illum species tantum inanes objicere, veri autem nihil facere a. Cognovi ex virgine Justina, dæmones fumum esse, nec quidquam posse. Vidi in Virgine Christiana, draconem illum adeo inflatum b ne culicis quidem vim habere. Persuasit mihi pia Virgo, regem tenebrarum, dum tot ac tanta pollicetur, mentitum esse: conculcatus est enim draco instar vermis a Justina virgine: rex dæmonum mansit ad ostium Puellæ, intrare non valens: & quem stipant innumeræ phalanges, axiculam januæ perfringere non poterat: qui videtur sibi omnium dominari, a Virgine ludebatur: qui terram sese concutere gloriatur, nullo negotio vincebatur a Muliere: non enim potuit illius sententiam immutare, qui cælum a se circumagi c dicit: qui leonis instar adversus omnes rugit, sedebat instar culicis in illius aulæ vestibulo, nihil audens tentare: & qui terrere omnes videtur, metum injicere Virgini non potuit.

[9] Cum enim ex Chaldæorum gente redirem, Antiochiam veni, [S. Justinam] ac mira faciebam, tamquam unus ex antiquis, & experiendæ rei magicæ copiam faciebam, ac celebris eram magus philosophus, multa rerum invisibilium cognitione præditus. Bene multis facere videbar, ac innumeri propemodum ad meas præstigias assidebant, alii ob eruditionem, ut artis impiæ periculum facerent; alii ob libidinis morbum, invidia, æmulatione & nequitia agitati. Ac omnibus quidem subveniebam, aliis facilem reddens voluptatem, aliis æmulationem in adversarios vertens, aut illis adversarios summittens aut rivales occidens. Nam & pro filiabus patres deprecabantur, quas ab improbis maritis vexari videbant, alii pro ancillis, alii pro matribus & sororibus. Nec quisquam spe excidebat; quia aderant mihi dæmones d. Unde persuasum mihi erat, non alium deum esse, nisi diabolum, ut qui omnibus dominaretur, & omnia sibi subjiceret; sed non noveram, illum in mei similes aliquid posse, non cogitabam, aliquos esse, in quos nihil possit; quippe cum ignorarem, aliam esse majorem virtutem. Pungebat autem me maxime conscientia, eo quod multa ab eo injuste proficiscantur, pestes, corruptiones & suspendia, & quod injustis & impiis opem ferat & crudelibus & homicidis & raptoribus e: sed tamen, quia omnia potest, aut fraude aut vi, sedabam conscientiam meam, ut eum colerem. Sed cum venisset cum multis Aglaïdas lautus adolescens, & ad me retulisset de amore Justinæ cujusdam virginis, deprehendi draconis imbecillitatem: nam universa illa phalanx, quæ mihi auxilio data fuerat, irruit in Virginem; sed, re infecta, redierunt, nec sivit Virginis oratio, ut missi in auxilium Aglaïdæ dæmones, qui eum adjuvare videbantur, quidquam omnino proficerent.

[10] [pellicere in amorem] Ac post multas adolescentis vigilias ac curiosas operationes, & diaboli contentiones, quæ septuaginta dies consumpserunt, & ipse diabolus cum primis principibus suis congreditur; jam enim non solus Aglaïdas Puellæ amore tenebatur, sed idem ipse ego patiebar f. Ac videre erat tot ac tantas virtutes cum dracone ab una Virgine compressas & perculsas. Sed nec cupiditatem nostram immutare potuit diabolus, quamvis sæpe id perficere tentaverit. Dixi enim illi: Si tibi omnino subjecta naturæ moles, saltem cupiditatem nostram obtunde, ne rideamur perseverantes, nec quidquam promoventes. Quapropter, cum vocasset coram me dæmonem fornicationis, pluribus comminatus est, atque ut faceret, quod jam dixi, sic imperauit: Nisi Aglaïdas relaxetur, gravissimas pœnas dabitis. Sed cum multa fecisset, ne in hoc quidem operari in nobis potuit, demonstrante Deo, nihil posse adversus naturam diabolum, sed eum natura adjutum magna sibi sumere g; velut si quis incurvus aut claudus equo belli perito utens, præclaros successus ad propriam personam referre videatur. Nam exercitatio corporis juvenilis cupiditatem accendit, ac naturam magis excitat ad appetitum. Erat ergo multa mihi adversus dæmones, & dæmonibus inter ipsos concertatio. Minabantur invicem, ac ægre rem ferebant. Ego vero discessionem draconi minitabar in eum irruens h. At ille ne infremuit quidem, cum sibi conscius esset suæ imbecillitatis; conviciabar illi, & ferebat, ne ab eo discederem, metuens. Quinquagesimo igitur die Aglaïdam decipere voluit in quadam adolescentula; sed ne umbram quidem Justinæ assequi potuit; & quamvis puella in aliam formam induta esset, nihil Justinæ simile videri potuit. Cognovi igitur illorum fraudem, eosque condemnabam.

[11] [nititur, sed artis vanitatem] Tandem perfecit diabolus, ut fornicationis dæmon Justinæ formam adolescenti ostenderet. Ac formam quidem ostendere videbatur, sed postquam prope accessit ad Aglaïdam lætitia exsultantem & clamantem, præclare advenit pulcherrima Justina, ad Virginis appellationem statim forma evanuit, & diabolus instar fumi dissolutus ac in fugam conversus, quia vel ipsum Virginis nomen grave erat dæmonibus i. Ego aderam, o viri, cum hæc fierent, ego fidem illius expertus sum, & draconis vilitatem. Pudore suffundebar, vigilabam, assidebam, transmutabar in mulierem, avis fiebam: sed ut primum attigeram vestibuli januam, inanis forma recedebat, & Cyprianus eram, arte nullum exitum habente. Feci aliquando passerem Aglaïdam k, & cum evolasset, stetit ante domum Justinæ, sed cum Sancta prospexisset, periit forma passeris, ac miser ex alto stans periisset, nisi Virginis misericordia leniter demissus fuisset per tenuissimam domus prominentiam. Hortata igitur, ut quiesceret ac Deum coleret, ejicit eum ex vestibulo l. Non illam morbus, non cruciatus, non alia quævis plaga superavit; his enim eam in aliis ejusmodi vexavit diabolus. Sæpe igitur illam desperatam a medicis plorabant parentes; sed illis ipsa dicebat: Ne lugeatis, non enim moriar, nec animo deficio aut quidquam doleo, nec ullum morbum sentio, nisi forte levem quemdam calorem, tamquam ex aëre mihi transmissum. Quid enim non tentavimus, aut quid illi non fecimus? Ipsa vero signo Christi se muniebat, & dæmonum pellebat operationes. Male igitur illius parentibus feci, eorum greges occidi, & boves & jumenta.

[12] Illa autem hortabatur, ne animum desponderent aut desperarent, [dæmonisque impotentiam] ac prudenti ejus consilio evenit, ut multo plura reciperent, Deo iis, quæ superfuerant, benedicente. Metuebant imminentem illi iracundiam, ac omnes clamabant, ut sese adolescenti daret, non in stuprum, sed in legitimum matrimonium. Sed Justina Christi Cruce eorum morbos sanavit, & tumultum sedavit. Populo pestem inflixit diabolus, ac oraculum dedit, eos liberatum non iri, nisi Justina Aglaïdæ jungeretur. Verum clamantem populum Justinæ compressit oratio, & pestem simul ab urbe propulsavit. Quibus rebus animadversis, immutati cives Christum celebrabant, ac mihi, ut urbis insidiatori, vehemens convicium faciebant, ita ut latenter prodirem & notorum occursum metuerem m. Tandem cum viderem, Christi signum nulla re vinci mecumque ipse versarer, dixi ipsi diabolo: Perniciose ac fraudis omnis artifex & impietatis thesaure, cur animæ meæ insidiatus es imbecillitatis tuæ conscius? Nam si te umbra Christi vincit, quid facies, si ipse adveniat? Si tantum nominatur Christus, & tremis, quid facies, si ipse te aggredi velit? Si signum illius passionis infirmum te facit, coram illius potentia ubinam eris? Si signat, nec audes accedere ad limitem ejus, quosnam igitur poteris ex illius manu eripere? Nihil es, nec quidquam habes solidi ad defensionem, nihil potes, nec tibi adest vis ad ulciscendum. Nunc cognovi fraudem tuam, delusus sum tuis phantasiis, cognovi imbecillitatem tuam; neque enim quidquam habes, quod consistat, sed inani & cito evanescenti momento perfrueris. Nec modi ac leges, quas opposuisti n pietati, quidquam habent veri, sed error & phantasia sunt.

[13] Corrupisti mentem meam, perdidisti animam meam, [agnoscens,] spes meas infregisti, omnem rationis meæ statum in chaos pertraxisti: pessumdedisti vitam meam & nequitia consumpsisti, ac omnem naturæ meæ statum o perdidisti. Vehementer erravi, dum tibi credo; majorem in modum impius fui, stulte abreptus sum, dum tibi me dedo; evanui in litteris, & doctrinæ institutione ad meam perniciem abusus sum, dum tibi obsequor; perdidi res meas, dum tuas fraudes sequor: nam & cum re patria animam meam damno affecisti. Quod, si, quæ in te perierunt, egentibus distribuissem, saltem parvam aliquam salutis spem haberem. Væ mihi, quid passus sum! Omnino perii, insanabiliter vulneratus sum! Vivere mihi videbar, cum essem mortuus, nec videbam, me multa pecunia sepulcrum emere, dum tibi assidens periculose vivo. Oportet, me precari Christianos & piorum pedibus accidere, ut eos misereat mei & Justinæ pedes amplecti, ut salutis meæ cura tangatur. Aufuge a me, improbe, profane, transfuga, discede veritatis & pietatis inimice. Hæc ille audiens, & in me incurrens impetum fecit, ut me occideret, ac irruens suffocare p conabatur. Cum autem viribus deficerem illius violentia oppressus, ac vivendi spes omnis ablata esset, memini illius signi, quo Virgo utebatur, ac dico: Deus Justinæ auxiliare mihi, & cum voce statim vires accesserunt, & manum movens consignor. Ille autem instar teli projectus abscessit a me, ac stans cœpit gladium intentare, volens occidere. Sed cum Christi signum expertus essem, confidentior factus sum, magis ac magis invocans Christum. Tunc igitur a me discessit minabundus ac dicens: Non te salvabit ex meis manibus Christus, nam detestatur impios. Et nunc per dolum tibi auxiliatur, ut te morti tradat. Cum te ergo projecerit, ego tibi ostendam, quid sit meum imperium contemnere: quippe cum meos non admittat Christus. Cares igitur mea gratia, nec quidquam te ille juverit.

[14] [ad Christum convertitur.] His verbis vehementer exterritus sum: astute enim mihi responderat. Quapropter vobis, qui adestis, dico: Miseremini calamitatis meæ. Dicite de Christo, an eum placare possim, an pœnitentem me recipiat, an auxilietur, ut pristina impietate liberer. Cum tacerent plerique, unus q os aperiens, dixit: Confide, Cypriane, suscipiet te Christus; ignorans enim fecisti. Tum ego ad eum: An non forte, ut dixit mihi diabolus, ita mihi Christus faciat, postremo me repellens? Ille autem mihi dixit: Nosti mendacem esse diabolum, & ejus sermonibus credis? Non est dolus apud Christum, Cypriane, siquidem ipse est veritas: non est mendacium apud eum, quia ex ipso scaturit justitia. Atque ut discas, eum esse bonitatis fontem; cum Deus sit omnium & creator, factus est homo propter nos, ac mortem pro nobis oppetiit, ut a morte peccatorum per eum liberemur; ac omnipotens Deus nobis reconciliatus est & spem vitæ æternæ nobis dedit, formam per Christum exhibens, ut in agnitione resurrectionis vivamus. Si ergo Christus propter impios & peccatores mortuus est, confide, Cypriane, non te abjiciet; unus es ex impiis, ac omnino placabitur tibi. Cognosce ergo Christum ex misericordia, & nec de iis, quæ egisti, sollicitus sis. Si pro iis, qui eum crucifixerunt, precatus est, quomodo te despiciet? Dicit enim pro iis Patri: Pater dimitte illis, nesciunt enim, quid faciant. Quomodo tibi non dimittet impietates tuas, quas imprudens commisisti? Ne timeas, neque paveas; sed surge & adi episcopum nostrum, & ostendet tibi, quemadmodum ad Christum accedas. Hæc igitur cum dixisset, me ipse collegi & animum recepi, ac fidenter colloqui cœpi ac dicere: An hæc ita se habent, ut dicis, carissime Timothee? Ille autem pluribus me aliis sermonibus confirmavit.

ANNOTATA.

a Vetus interpretatio sic habet: Quid vero ad me, qui volo cognoscere verum Deum? Ego autem tentavi ejus mendacium & vanam superbiam & cognovi, quia phantasma facit tantum; quæ cum sequentibus sensum non satis plenum faciunt. Observat Maranus in Notis, S. Cyprianum hic vehementem dolorem suum usque ad desperationem incipere significare, sensumque esse, parum sibi prodesse, quod dæmonis imbecillitatem noverit, cum ad Deum accedere quidem velit, nec audeat tamen in impietatis tenebras demersus. Simile quid certo significari debet; at vel sic hæsitat phrasis in textu Græco, unde forte aliquid excidit, quo sublato, male cohæret periodus. Quæcumque porro hic sequuntur contracta habes apud Gregorium Nazianzenum & Photium in Eudociæ Metaphrasi. Consule Comment. prævii §§ 2 & 3.

b Antiquus interpres vertit, Vidi enim per Christianam Puellam eum, qui magna sufflat, diabolum. Græcum φυσῶντα jactantem, gloriantem, superbia inflatum significat, ut cum Fello observavit Maranus,

c

Quomodo dæmon astrologis magisque illudat, & sibi astrorum cælorumque motus & regimen adscribat, docuit Cyprianus cap. 1 num. 5. Quantum magiæ in stellas astraque potentiam jactarint antiqui, probat Delrio lib. 2 quæst. 9. Pauca inde delibo. Virgilius Eccloga 8 canit:

Carmina vel cælo possunt deducere lunam.

Ovidius Metamorphoseos lib. 14 de Circe:

Concipit illa preces & verba precantia dixit,
Ignotosque deos ignoto carmine adorat,
Quo solet & niveæ vultum confundere lunæ,
Et patrio capiti bibulas subtexere nubes.

Rursus de Medea in Epistola Hipsyphiles:

Illa reluctantem cursu deducere lunam
Nititur, & tenebris abdere solis equos.

Tibullus lib. 1 Elegia 2:

Hanc ego de cælo ducentem sidera vidi.

Apud Petronium sic gloriatur saga:

Quid leviora loquor? lunæ descendit imago
Carminibus deducta meis, trepidusque furentes
Flectere Phœbus equos revoluto cogitur orbe.

Horatius Epodon Ode 5 de saga cecinit:

Quæ sidera excantata voce Thessala
Lunamque cælo diripit:

Ac denique Lucanus lib. 6 de Erisichto:

Cessavere vices rerum, dilataque longa
Hæsit nocte dies, legi non paruit æther,
Torpuit & præceps audito carmine mundus:
Axibus & rapidis impulsos Juppiter urgens
Miratur non ire polos. Tunc omnia complent
Imbribus & calido producunt nubila Phœbo,
Et tonat ignaro cælum Jove.

Plura apud ipsum videri possunt.

d Quæcumque hic narrantur ab initio numeri 9 prætermisit interpres vetus. De Antiochia, quæ eadem esse videtur, ubi & nati sunt sancti Martyres, ubique S. Cyprianus in Actis dicitur episcopatum administrasse, disputata plurima & conjecturam meam vide Commentarii prævii § ultimo.

e Hæc sane sensati hominis mentem pungere quam maxime debebant: quid enim a malorum origine & incentore nisi mala exspectari poterant? Quod infra suo exemplo testatur Cyprianus, dæmonem mala immittere, tollere vero vel nolle, vel non omnia posse, probatur ex sacris Litteris Exodi cap. 7 & seqq., ubi magi incantationibus suis quædam prodigia Moysis in immissis plagis imitari quidem potuerunt, at plagas ipsas tollere nequiverunt, ita ut pro eo exorandus fuerit Moyses.

f Apud Gregorium Nazianzenum videtur solus S. Cyprianus amore erga Virginem exarsisse, & contra in Actis nonnullis omnia in gratiam procantis Aglaïdæ machinatus esse. Ex iis, quæ hic habentur, facile utraque combinantur, ut observavimus Comment. prævii § 2 num. 26.

g Ostendit Martinus Delrio sæpe laudatus lib. 2 quæst. 7, miranda plurima & pleraque dæmonem magosque ab ipso adjutos perficere ex causarum naturalium, quarum hominibus vires incognitæ, sunt, conjunctione applicationeque ad effectus. Si vera sunt, quæ idem docet lib. 3 part. 1 quæst. 4, sect. 4 potuisset per se loquendo diabolus libidinem & amorem illis auferre; tumque dicendum esset, impedivisse Deum, ut sic clarius ejus impotentia Cypriano innotesceret & contemneretur.

h Vox Græca ἠπείλουν, ut monet Maranus, hinc translata fuerat & paulo ante subjecta ἀλλήλοις, undeillam huc transtuli. Discedit porro hic rursus vetus interpres sic scribens. Erat autem grande miraculum videre in septuaginta diebus certamen Virginis & spiritus, qui est super fornicationem. Erat autem & regis dæmonum videre imperium vanum. Me autem multa & incantante & sacrificiis & libationibus omnes eos placante, suscitabam eos adversus Virginem. Cum autem vidissem, quia nihil explicabant, sed longe ab ostiis ejus velut canes latrabant, blasphemavi diabolum stans contra eum a desiderio detentus, & impetum feci adversus eum manus levans, & puto, quia & alapa eum percussi, & verbis improperii convitiatus sum ei. Post quæ sic revertitur: Postea ergo voluit me sic seducere. Vide § 2 & 3 quam belle omnia hæc cum Gregorii Nazianzeni & Eudociæ assertis conveniant.

i Multo disertior est hic antiquus interpres fusius narrans, quomodo dæmon ipsum Cyprianum, assumpta Virginis forma, decipere voluerit, quomodo non permiserit Deus, ut succederent fraudes ejus, dissoluto mox schemate & fugiente dæmone, cum Justinæ nomen petulans amator inclamaret. Quæcumque etiam hucusque in Græco Aglaïdæ adscripta sunt vetus versio Cypriano tribuit.

k Veram realemque corporum translationem dæmonis ope per magos fieri, pluribus probat Delrio Disquisit. magic. lib. 2 quæst. 16, contra Lutherum, Melanchtonem aliosque incredulos & physicos, quibus fere pro regula est, nullis testimoniis fidem habere, nihil credere, quod non ipsi per sese experti sunt. Circa transformationes idem agit quæst. 18, ubi docet, plerasque illusorias & præstigiosas esse, turbatis nimirum per dæmonem tum spectantium, tum ipsius transformati sensibus: addit tamen & exemplis probat, exuvias mortuorum animalium quandoque magis sic circumdatas applicatasque fuisse, ut a spectantibus formæ mendacium detegi non posset. Et hæc quidem utcumque verisimilia videri possunt de earum bestiarum membris, quæ magnitudine cum humanis utcumque quadrare possunt; verum bufonis, passeris similiumque animalculorum pelles formasque hominibus adptari per dæmonem reipsa posse, non est credibile, siquidem penetrationem corporum extra dæmonis potentiam passim removent doctores. Præstigiis itaque res hic cum Aglaïda peracta fuit. Iis, invocato Jesu & Mariæ nomine, signoque Crucis formato, dissolutis, plures male mulctatos citata quæst. 16 profert Delrio.

l Uberius iterum omnia hæc ita narrat vetus interpres: Feci tunc Aglaïdam transfigurari in passerem; & volans stetit ad fenestram ejus (S. Justinæ.) Mox intendit in eum Virgo; jam non erat passer, sed Aglaïdas, stans foris ante pinnam fenestræ Virginis, & erat juvenis in angustia, nec poterat salire propter nimiam altitudinem, nec habebat, quo fugeret. Tunc sancta Virgo sensit, quomodo hic devenerat per dæmonum dolum; & miserta est ejus; ne cadens creparet & periret, consignans se vocavit domesticos suos, ut deponerent eum per scalam a fenestra, & monebat eum, dicens: Cessa ab hac insania; melius est tibi sobrie vivere. Tunc sancta Virgo mandavit expelli eum foras ab atrio, & non tradi eum judici, ne periret secundum legis consuetudinem quasi maleficus.

m Vice versa, quæcumque noster habet de plagis, parentum fortunis Justinæ causa a dæmone inflictis, de peste morbisque urbi immissis, uti & de oraculo, prætermissa sunt in veteri versione. Eadem etiam non leguntur in parte Actorum prima seu Conversione S. Justinæ a me impressa, ut ibidem observavi. Nec eorum est mentio apud Photium. Reperiuntur tamen in prima Actorum parte a Martenio edita. Consule, si lubet, Commentarii prævii § 3 num. 33 & seqq.

n Monente Marano, substitui ἀντιτέθεικας, pro ἀνατέθεικας, ut in codice legitur. Videtur ita etiam legisse interpres, dum vertit: Neque tu, neque leges tuæ, neque dispositiones tuæ, neque figuræ tuæ, quibus te putas per phantasias resistere dispositioni Dei, aliquid sunt, nisi error & mendacium.

o Sunt hæc nonnihil timide a Marano versa nec satis clara. Mallem sane, mutatis paucis, ita liberius reddere: Corrupisti mentem meam, perdidisti animam meam, spes meas dirupisti, omnem rationalem meam industriam in confusionem pertraxisti: pessumdedisti vitam meam & nequitia consumpsisti, omnemque naturæ meæ dignitatem perdidisti. Paulo infra pro brevem salutis spem substitui parvam, quod procul dubio significatur.

p Gregorius Nazianzenus scribit, dæmonem sic a S. Cypriano pœnitente male habitum, in eum ipsumingressum esse. At hæc qualiscumque varietas stylo oratorio & eloquentiæ flosculis adscribenda est, ut monui Comment. prævii § 2 num. 28. Orationem porro, qua Sanctus in dæmonem invehitur, satis libere amplificavit interpres. Quæcumque hic noster habet, pergunt cum Photii analysi presse convenire. De Crucis virtute contra dæmones habes exemplum apud Gregorium Nazianzenum Orat. 3 in Julianum, ubi narrat, quomodo is apostata dæmonem consulturus spectrisque territus ex pristina consuetudine signo Crucis se munierit, ad quod statim dæmones fugerint cessarintque terrores.

q Timotheus is appellabatur, ut ex fine hujus numeri liquet. Eumdem nominat Photius, ubi quæ ad illum spectantia hic narrantur, contracta leguntur.

CAPUT III.
S. Cyprianus enarrat, quomodo Antiochiæ apud cœtum fidelium publice sua crimina confessus sit, quomodoque horum atrocitate & multitudine perculsus ad desperationem pene devolutus fuerit.

Τὀτε ἠρξάμην ἔμπροσθεν πάντων ἐξαγγέλλειν μου τὰς ἀσεβείας, καὶ λέγειν· ἀρα ἀφίησί μοι ὅσα διεπραξάμην, ἄνδρες Αντιοχεῖς; πολλὰ γὰρ ἠσέβησα, καὶ οὐκ ἔστιν ἀριθμὸς, οὐδὲ λόγος εἰς ἐξήγησιν τῶν κακῶν μου· ἐν γαστρὶ ἐχούσας τοῖς δαίμοσιν ἀνέτεμον, καὶ εὐγενίδας μεταμορφῶν, τῶν οἰκείων πόλεων ᾐχμαλώτιζον καὶ συλλαμβανούσας ἐκ πορνείας ἀνῄρουν· νήπια γαλουχοοῦντα ἐσφαγίασα ὐποκάτω τῆς γῆς· ἄλλα ἔπνιξα, ἕτερα ἀπεστραγγάλωσα ἐπ᾽ ἀγγελίᾳ βοηθείας τοῦ δράκοντος· ἡβῶντας ἤδη ἐσφαγίαζον, ἄλλους προἳόντας τῆ ἡλικίᾳ συνέχωσα τῷ Πλούτωνι, καὶ διὰ τὴν Ἑκάτην ξένων ἀνδρῶν τὰς κεφαλὰς ἀπέτεμον· γυναικῶν ἔτι παρθένων τὸ αἷμα τῇ Παλλάδι κατέσπεισα, τῷ δὲ Ἄρῃ καὶ Κρόνῳ ἄνδρας ἤδη τελείους· καὶ συχνοὺς ἄλλους δαίμονας διὰ τοιούτων θυσιῶν ἐπληροφόρησα, ἵνα οὕτως αὐτῷ προσέλθῳ διαβόλῳ. Καί ὅτε ἤμελλον αὐτῷ προσιέναι, αἷμα παντὸς ζώου ἐν σκεύει αὐτῷ χρυσῷ προσήνεγκα, καὶ δεξάμενος ἐῤῥάντισε πρῶτον αὐτοῦ τὸν στέφανον, καὶ τὰς δυνάμεις αὐτοῦ, εἶτα καὶ ἐμὲ, εἰπὼν· Λάβε καὶ σὺ ἐξουσίαν ἐπὶ πᾶσαν ψυχὴν ἀλόγων καὶ λογικῶν φίλοις παρεχόμενος· Ἀπείρους ἄλλους ἐφόνευσα, πένητας πολλοὺς κατέστησα· αἱ μὲν οὖν εὐεργεσίαι μου οὐκ εἶχον ὄνησιν, ὅτι οὐκ εἶχον ὑπόστασιν, ὡς φαντασίαι· αἱ δὲ ἀδικίαι μου ἀληθεῖς ἐγίνοντο, ἐπειδὴ ἐνήργουν οἱ δαίμονες ἐπιβλαβῆ εἰς τὰς ὑπάρξεις, παρασχεῖν δὲ ὕπαρξιν οὐκ ἠδύναντο. Εἴ τινι χρυσὸν ἐδίδουν, πρὸς ἡμέρας τρεῖς ἴσχυεν, ὅθεν οἷς ἔλεγον τὸν δόλον, θᾶττον αὐτὸν συναλλάττοντες

ἐζημίουν τοὺς συνναλλάττοντας. Οὐκ ἔχω εἰπεῖν ὅσας μοιχείας καί παιδεραστείας ἔδρασα, ἅμα ἐμοὶ καὶ ἑτέρὼν πολλῶν παρατρέπων τὰς ψυχὰς καὶ μὴ θελούσας. Ὅσα ἐτεχνασάμην εἰς μοχθηρίαν, εἰς πολέμον, εἰς ἀπώλειαν καὶ ὄλεθρον τίς ἂν εἴη ἱκανὸς ἐγγράψασθαι; Πῶς οὖν πάντα συγχωρήσει ὁ Θεὸς, ὦ φίλοι; πῶς με ἐλεήσει, ἑαυτὸν μὴ ἐλεήσαντα; εἰ ἦν μοι ὁ λόγος περὶ μιᾶς, ἢ δυό ψυχῶν, εἶχον ἐλπίδα πρὸς ἀπολογίαν μου· πολλά εἰσιν ἃ ἔδρασα φαῦλα.

[16] Τίνα παρήσομαι, ἢ τίνα ἐξαγορεύσω; γένους ὄλεθρον, φίλων ἔνδολον διάθεσιν, ξένων ἀναίρεσιν, τῶν ἄλλων ἀνθρώπων τὴν κατασφαγὴν, τῶν εὐσεβῶν τοὺς διωγμοὺς, τῶν χριστιανῶν τὰς ἐπιβουλὰς, τὰς φθορὰς τῶν παρθένων, τῶν ἐκκλησιῶν τὰς καθαιρέσεις, τῶν εὐκτηρίων οἴκων ἐρήμωσιν, τῶν σεμνῶν γυναικῶν τὴν δημαγωγίαν, τὰς ἐπὶ πᾶσιν ἐπινοίας κατὰ τῶν μυστηρίων, ὅτι πολλοὺς ᾕκιζον ἐξαγγεῖλαι, καὶ ἀκούων ἔλεγον, καὶ διηγούμενος ἐχλεύαζον, καὶ τὰς ἁγίας γραφὰς ἐφενάκιζον, ἔῤῥιπτον, ἐξουδένουν, ἔκναιον· τοὺς διασπαραγμοὺς τῶν προσεδρευόντων τῇ ἐκκλησίᾳ, τὸ μῖσος, τὸν γέλωτα τοῦ βαπτίσματος, τὴν ἔχθραν τὴν πρὸς τοὺς κληρικοὺς, τὴν ὑπόνοιαν, τὰς κατ᾽ αὐτῶν ἐπιβουλὰς, τὴν χλεύην τῶν προσευχῶν, τὸν μυκτηρισμὸν τῆς λειτουργίας, αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ Χριστοῦ Ιησοῦ τὰς δυσφημίας, τῶν εὐαγγελίων αὐτοῦ τὴν ἐπίληψιν. Τί μοι οὖν ἆρα ἀφήσει πρῶτον ὁ Χριστὸς, ἢ τί μοι συγχωρήσειεν; τὰ πάντα γὰρ φαῦλα καὶ ἀσεβείας μεστά· οὐκ ἐπαρκεῖ μοι πρὸς ἀπολογίαν ὁ χρόνος τῆς ζωῆς τῆς ἐμῆς· Οὐκ οἶδα εἰ ζήσομαι ἄλλα εἰκοσι ἔτη· μιᾶς μου πράξεως μόλις ἔχει μετάνοιαν· τίς μοι χρόνος ὑπάρξειε πρὸς τὰς ἀπείρους ἀσεβείας μου. Εἴπατέ μοι, φίλοι, τί ποιήσω, τί διαπράξωμαι; Ἐπέγνων Χριστοῦ τὴν θεότητα, ἀλλ᾽ οὐκ ἔχω δύναμιν ὅπως αὐτὸν ἐξιλεώσωμαι· ἐπέγνὼν τῶν ἱερέων αὐ᾽ οὐ τολμῶ ἅψασθαι, ὑπὸ τοῦ συνειδότος ἐλεγχόμενος· ἐπέγνων ὄτι μυστήριον ἀθάνατον ἡ πίστις Χριστοῦ, ἀλλ᾽ οὐκ ἔχω ἰσχὺν ἐκμειλίξασθαι αὐτῆς τὸ ἐνάρετον· ἐπέγνων τῆς ἐκκλησίας τὴν κατάστασιν, ἀλλ᾽ αἰδοῦμαι κᾂν τοῖς προσαυλίοις ἐγγίσαι. Συνῆκα Θεὸν, καὶ πῶς αὐτῷ ἀπολογήσασθαι ἀπορῶ.

[17] Εὐσεβῆσαι ποθῶ, καὶ ἡ ἀσέβειά μου περιγίνεται· ἐπιθυμῶ δοῦλος ἀκοῦσαι Χριστοῦ, καὶ ἀγνοῶ εἰ θίλει ἐμὲ πριᾶσθαι εἰς αὐτὸν· πολῶ ἐμαυτὸν, καταγράφω δοῦλον αὐτῷ· οὐ θέλω ἀντιτίμησιν, μόνον με προσδέξηται· εἰ μὴ θέλει μου συγνῶναι, ἐμαυτῶ ἐπιγράφω τὴν αἰτίαν, μόνον κᾂν ὡς ἀσεβῆ με ἐπιβλέψῃ. Ἣν οἶδα ὅτι αἰωνίου ὀλέθρου ἄξιός εἰμι· οὐ παραιτοῦμαι τὴν τιμωρίαν, μόνον αὐτοῦ κελεύσαντος ἀποθανεῖν ἀξιωθῶ· ὑπὸ τὴν αὐτοῦ ἐξουσίαν γενόμαι, κᾂν γοῦν θανατῶσαί με βούληται· οὐκ αἰτῶι ἄφεσιν· ὑπερβάλλει γὰρ τὸ χρέος τάχα τὴν αὐτοῦ χρηστότητα· οὐ πειράζων προσέρχομαι· πεῖραν ἔχω τῆς δυνάμεως αὐτοῦ ἀπὸ Ιουστίνης, καὶ καταγράφω ἐμαυτῶι θάνατον. ἴδω μόνον πῶς προσκυνεῖται Χριστός. Εἴπατέ μοι, ὦ φίλοι, εἰ δύναμαι κᾂν ὡς ἀλλότριος ἐπιστῆναι τοῖς εἰρημένοις, ἵνα μήκοθεν ὁρῶ αὐτοῦ τὴν θεότητα. τήκων μου τὴν ψυχὴν καταμαρανῶ· Οὐ πιστεύω ὅτι ἀφίενσί μοι· οὐ πείθομαι γὰρ χείρονά μου γεγενῆσθαι ἄνθρωπον, ὑπερβαλὼν Ιαννὴν καὶ Ιαμβρὴν τοὺς λεγομένους· ἐκεῖνοι ἐν τῷ γοητεύειν ὡμολόγησαν Θεοῦ δάκτυλον· ἐγὼ δὲ παντελῶς διεκείμην μὴ εἶναι Θεὸν· εἰ ἐκείνοις ὁ Θεὸς οὐ συνεχώρησε, κᾂν ἐν μέρει ἐπιγνοῦσιν αὐτὸν, ἐμοὶ πῶς συγχωρήσειε παντάσιν ἀγνοήσαντι; Οὐ καυχῶμαι ἐπὶ ταῖς ἀσεβείαις μου. οὐ γὰρ τὸ ψεῦδος πάλιν θεραπεύειν ὀφείλων, ἀγνοῶ τὴν χάριν, ἀλλ᾽ οἶδα ὅτι ἀληθείας ἀντιποιεῖται. Τίς ὑμῖν διηγήσεται ἀσεβείας πέλαγος; τίς ὑμῖν ἄβυσσον βλασφημίας διαγράψοιτο, τίς ὑμῖν ἐπιστήσειε κακίας τοὺς θησαυρούς; ἐγὼ πᾶσαν αὐτὴν ἐχώρησα, καὶ ἐν ἐμοὶ ἄβυσσοι αὐτῆς ἐχώρησαν. Ἐν ἐμοὶ πολλοὶ ὑπ᾽ αὐτῆς ἐναυάγησαν.

[18] Οὐκ εἰμὶ μόνος ἐν τῇ ἀπωλείᾳ μου, οὐδὲ ἐμαυτὸν μόνον ἐβαράθρωσα · πολλοὺς ἄλλους σὺν ἐμοὶ κατέσπασα. Ποῖα δὲ κλαύσω; περὶ τίνος δακρύσω; περὶ τῶν σωματικῶς ἀναιρεθέντων, ἢ περιέργως πραχθέντων μοι; περὶ τῶν μαθόντων δι᾽ ἐμοῦ, ἢ τῶν ἐμὲ μιμησαμένων; Ἄφθονος ἐγενόμην ἀσεβείας διδάσκαλος, σπουδαῖος κήρυξ τῆς κακίας γέγονα· ἀπείρους εἶχον τοὺς μανθάνοντας, πολλοῖς μετέδωκα τοῦτο τὸ δηλητήριον· φίλοις δοκῶν παρέχειν, ξίφος προσεπηγνυον· καὶ συγγενεῖς οἰόμενος ὀφελεῖν, αἴτιος αὐτοῖς ὀλέθρου κατέστην, καὶ διὰ πρεσβείας αὐτῶν συχνοὺς ἐποίησα γόητας· νέους προεβίβασα κακῶς γηράσαι, καὶ γέροντας ἔπεισα ἐναποθανεῖν ματαιότητι, ξένους ἀποδημεῖν πρὸς γοητείαν· καὶ καλὰ δρῶντας οὐκ εἴασα προκόψαι πρὸς εὐσέβειαν· Ἐμύησα ὡς ἱερεὺς, ὡς δαιμόνων νεωκόρος ἐδίδαξα, πρὸς ἅπατην ἐπότισα, ἐπεδειξάμην πρὸς πλάνην· ὡς ἱεροφάντης ἐτέλεσα ἑκατόμβην, καὶ ὡς πολλὰ ἰσχύων, οὐδενὸς ἐφεισάμην. Πολλοὺς ἐξῆψα πρὼς μίμησιν, καὶ ἐμοὶ ἐρίζοντας πολλοὺς ἐφόνευσα· πολλοὶ δείσαντές με κατέπιπτον, καὶ προδότης ἐγενόμην τῶν θελόντων μοι ἀντιστῆναι· ἀξιούμενος ἐποίησα ἐν ἀέρι πέτασθαι, καὶ ἐν θαλάσσῃ βαδίσαι, καὶ ὡσεὶ παρέχον ἀνέμους πλεῦσαι, ἱπταμένους καὶ μὴ βαδίζοντας ἀποδημῆσαι παρεσκεύασα· ἀνέμους ἀπέλυσα καὶ πάλιν ἐκώλυσα· νῆας ὑποβρυχίους γενέσθαι, καὶ ἄλλας ἐπώκειλα· πρὸς γέλωτα ὕδωρ ἐν ἐρήμῳ ῥεῦσαι ἐφάντασα, καὶ ἐν οἴκοις λιμνάζειν ἔδειξα· γύναια διώκεσθαι ἀπὸ τῶν συμβίων πρὸς τοὺς μοιχοὺς ἐποίησα· τεκνοφορίαν ἐδείκνυον εὐχερῆ χάριν θανάτῳ παρέχων, οἴκους ὅλους παρεδίδουν εἰς ὄλεθρον, φίλους δολοφονηθῆναι ἠνεσχόμην, οἰκετῶν γνησίων συχνοὺς ἐζημίωσα. Ἐν τούτοις ἔνιοι ἠξίουν ὁμοιωθῆναι θαυμάζοντες, καὶ οἱ δαίμονες συγχαίροντες, ὅτι με προετρέποντο.

[19] Εἴπατε γοῦν μοι, ὡ φ;ίλοι, εἰ ἔστιν ἐπίνοιά τις πρὸς τὴν τούτων ἀπαλλαγὴν, ἢ μᾶλλον χρὴ ἑλέσθαι τὸν δι᾽ ἀγχόνης θάνατον; τὸ γὰρ ζῆν ἐν τοιαύτῃ μνήμῃ πονηρῶν πράξεων, κᾂν μηκέτι γένωνται, ἐσχάτου θανάτου ἐστὶν ἄξιον. Ἤθελον οὗν κἀγὼ ἀκοῦσαι περί τῆς τοῦ Χριστοῦ δυνάμεως, καὶ οὕτω θανεῖν τὸν ὡρισμένον μοι θάνατον. ταύτην τὴν ἐπιθυμίαν ἔχων ἀνέχομαι ἔτι τοῦ ζῆν· οἶδα γὰρ ὅτι πᾶσά μοι σωτηρίας ἐλπὶς περιῄρηται. Οὐ φέρω εἰπεῖν τὰ λοιπὰ, ἵνα μὴ τὴν μνήμην μου ξίφος γενέσθαι παρασκευάσω· οὐχ ὑπομένω φάσαι τὰ ὑπέρτερα, ἵνα μὴ ἀναστάντες ἀποδράσητε· οὐκ ὀφείλω ἐπιδοῦναι ἐπὶ τὰ μείζονα, ἵνα μὴ καὶ ὁ οἶκος αὐτὸς εἰς τέλειον ἔδαφος κατασπασθῇ. Ἔνια ὑμῖν μόνον δείκνυμι ὁποῖός εἰμι ἐγὼ ἀσεβῆς, ὅτι τὴν ψυχὴν ἰδία τοῦ σώματος ἐν ταρτάροις εἶχον, συκοφαντοῦσαν, πολεμοῦσαν πολὺ τῶν εἰρημένων ἀνοσιώτερον· τοῖς ἐν ἀέρι βουλὰς ἐδίδουν ζηλοῦν, καὶ τοὺς κάτω πρὸς τὰ ἄνω συνέβαλον, καὶ ἐμαυτὸν παρεῖχον ἐκατέροις τεκμήριον. Οὐ χωρῶ διελθεῖν τὸ κατάλοιπον, οὐ γὰρ συμφέρει τοῖς ἀκούουσι. Πῶς οὖν λέγετε, ὅτι Χριστός σε παραδέξεται, ἀγνοοῦντες τὰ κατ᾽ ἐμέ; Ιουδαίους μοι εἰς μέσον ἠγάγετε, ἐπειδὴ ἔτυχον ἱλασμοῦ· ἐγὼ καὶ αὐτοὺς τοὺς χριστοκτόνους, θεομαχήσαντας ὑπερέβαλλον, τάχα δὲ καὶ τοὺς ἐνεργήσαντας εἰς αὐτοὺς δαίμονας· καὶ ὑμῖν πλείστη χάρις, ἐγὼ δε οὐκ ἐλπίζω ἔτι σώζεσθαι, τοσαύτην ἐπιδεδειγμένος εἰς Θεὸν καὶ ἀνθρώπους ἀσέβειαν. Οἶδα ὅτι εἶπον ἐμαυτὸν μείζονα θεοῦ· ἀλλὰ καὶ ἐγέλων αὐτὸν ἄγροικον ἀποκαλῶν· ἐδείκνυον γὰρ καὶ νεκροὺς ὡς ζῶντας, καὶ χωλοὺς ὡς τρέχοντας· καὶ πολλοὺς ἐνεπόδισα αὐτῷ πιστεύσαι, ὅτι θεός ἐστιν· ἀλλὰ καὶ λόγῳ ἐκώλυον μὴ γενέσθαι χριστιανοὺς, πείθων ὅτι οὐκ ἔστι θεὸς ὁ Χριστὸς, ὅθεν καὶ ἐσταυρώθη ὑπὸ Ιουδαίων, τοῦ διαβόλου ἐνεργήσαντος.

[20] Ἰδιώτην ἔλεγον αὐτὸν καὶ μαγγανικὸν, καὶ μηδ᾽ ὅλως ἔχοντα ἐπίγνωσιν, οὐ λέγω τῶν ἀοράτων, ἀλλ᾽ οὐδὲ τῶν ὁρατῶν. Καὶ πῶς μοι λέγετε, δέξεταί σε ὁ Χριστὸς, τοσαῦτα εἰς αὐτὸν ἁμαρτήσαντα; περί τίνος δὲ δυνήσομαι μετανοῆσαι; ὧν ἐκώλυσα σωθῆναι, ἤν ὧν ἔπεισα ἀπολ;έσθαι; ὧν ἔδρασα φόνων, ἢ ὧν ἔπεισα σφαγιάσαι; ὧν ἠσέλγησα ἢ ὧν ἔπεισα ἀσελγεῖν; ὧν ἐπεβούλευσα, ἢ ὧν ἐχλεύασα, ἥρπασα, ἠδίκησα, ψυχὰς καθελὼν ἀπὸ φωτὸς εἰς τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον; Ὅτι γὰρ ἠδυνήθην γνῶναι θεότητα ἀληθινὴν, οὐκ ἀρκεῖ μοι· διὰ τοῦτο συνορῶν κρεῖττον εἶναι, τοῦ αἰτεῖν χάριν Χριστὸν παύομαι, μήποτε χείρονι περιπέσω ἀσεβείᾳ, οἰόμενός με δυνατὸν εἶναι Θεῷ προσελθεῖν. Σιωπῶ ἵνα μή μου ὑπόμνησιν ποιήσηται οὐκ εἰς ἄφεσιν, ἀλλ᾽ εἰς ὐπερβάλλουσαν κόλασιν. Καὶ δὴ τοῖς δάκρυσι συσχεθεὶς, ἐπὶ τούτοις ἐσιώπησα· ἔκλαιον δὲ καὶ πάντες οἱ συμπαρακαθήμενοι σποδρῶς, ὅτι δίκαια λέγω· καὶ ἦν μέγας κοπετὸς δοκιμαζόντων, ὅτι εἰκότως ἐφρόνησα ἀπαγορεύσας Χριστοῦ πρόσοδον, ἀνάξιος ὢν τῆς θείας αὐτοῦ παραστάσεως. Καὶ περιῤῥηξάμενος τὴν ἐσθῆτα καὶ κόμην πασάμενος ἐκείμην ἐπὶ τοῦ ἐδάφους, πένθος μέγα ἀράμενος, καὶ ἀλαλήτοις δάκρυσι τὸ οὐαί μοι ἀναφωνῶν, ὄτι ἀπωλόμην ὁ ἄθλιος.

[S. Cyprianus iterum] Tunc cœpi coram omnibus narrare impietates meas ac dicere: An dimittet mihi quæcumque commisi, Antiochenses? Multa enim impie feci, nec malorum meorum numerus est aut ratio ad enarrandum. Prægnantes dæmonibus secui, nobiles in alias formas induens ex propriis civitatibus captivas abduxi, & gravidas ex stupro interfeci. Lactentes pueros sub terra mactavi, alios suffocavi, alios strangulavi ob promissum draconis auxilium a. Adolescentes trucidavi, alios ætate provectiores defodi Plutoni, & propter Hecaten b peregrinorum hominum capita amputavi. Virginum sanguinem Palladi c libavi, Marti & Saturno maturos ætate immolavi, atque his sacrificiis multos alios dæmones mihi devinxi, ut sic ad ipsum diabolum pervenirem. Cum ad eum venturus essem, obtuli ei sanguinem omnis animalis d in vase aureo; quo ille accepto, aspersit primum suam ipsius coronam ac potestates suas, deinde etiam me, dicens: Accipe & tu potestatem in omnem animam rationis expertium & ratione utentium, ut amicos juves e. Innumeros alios occidi, multos ad inopiam redegi. Ac mea quidem beneficia nihil proderant, quia substantiam non habebant, utpote phantasiæ. Sed vera erant maleficia, nam dæmones veris opibus damnum inferebant, at eas dare non poterant. Si cui aurum dedissem, valebat ad tres dies f: hinc quibus fraudem narrabam, ii cito illud permutantes, secum contrahentibus nocebant. Non possum dicere, quot adulteria & puerorum stupra commiserim, multorum animas simul cum mea etiam invitas pervertens. Quot & quanta machinatus sum ad improbitatem, ad bellum, ad perditionem & perniciem, quis scribere valeat? Quomodo igitur hæc omnia, amici, condonabit Deus? Quomodo miserebitur mei, qui ipse mei non sum misertus? Si mihi unius aut duarum animarum esset reddenda ratio, spem haberem excusationis: sed multa sunt quæ nefarie feci.

[16] Quænam prætermittam, aut quænam enarrabo? Generis perniciem, [sua peccata recolligens] perfida de amicis consilia, hospitum necem & aliorum hominum, piorum vexationes, structas Christianis g insidias, virginum stupra, ecclesiarum eversiones, oratoriorum vastationem, pudicarum feminarum abductionem, ac præterea excogitatas artes adversus mysteria, quæ multos enuntiare h verberibus cogebam, & cum audiissem, enarrabam, & enarrando irridebam, ac scripturas sanctas ludibrio habebam, projiciebam, floccifaciebam, dilacerabam: discerptos i, qui in ecclesia assidue occupati erant, odium & irrisionem baptismatis, inimicitias cum clericis, suspiciones, & structas illis insidias, precum irrisionem, jocos & cachinnos in liturgiam, & in ipsum etiam Deum & Christum Jesum blasphemias, & manus in Euangelia illius injectas. Quid igitur primum mihi dimittet Christus, aut quid condonabit? Omnia enim improba & impietatis plena: nec sufficit mihi ad expiationem totius vitæ meæ tempus. Nescio, an victurus sim viginti alios annos; unius meæ actionis pœnitentiam vix explerent. Quod tempus mihi superesse possit ad innumeras meas impietates k? Dicite mihi, amici, quid faciam, quid exsequar? Novi deitatem Christi, sed eum placare non valeo: novi illius sacerdotum pietatem, sed os meum illis offerre non audeo: novi Euangeliorum gratiam, sed ea tangere non audeo, conscientiæ stimulis agitatus: novi mysterium immortale esse fidem Christi, sed severam illius virtutem demulcere non possum l: novi ecclesiæ ordinem & statum, sed vereor vel ad ipsa vestibula accedere: Deum cognosco, nec suppetit causæ apud eum dicenda ratio.

[17] Pie vivere cupio, ab impietate vincor: Christi servus audire cupio, [eorum] nec scio, an me sibi velit emere. Me ipse vendo, ac illi in servitutem addico; non peto pretium, tantummodo me recipiat m. Si non vult ignoscere, causam mihi adscribo, tantum me ut impium saltem respiciat. Unum novi, dignum me esse æterna morte; non deprecor pœnam, tantum dignus sim, qui, illo jubente, moriar; submitto me illius potestati; saltem ergo mori jubeat. Veniam non postulo; forte enim debiti magnitudo superat illius bonitatem n. Tentatum non venio; illius potestatem expertus sum in Justina, meque ipse morte condemno; tantummodo videam, quomodo Christus adoretur. Dicite mihi, amici, an possim his, quæ dicuntur, saltem ut extraneus interesse, ut illius divinitatem procul conspiciam. Tabescens, animam meam mœrore conficiam. Non puto, illum mihi condonaturum; neque enim mihi persuadeo, quemquam hominem pejorem me fuisse; quippe cum famosos illos Jannem & Mambrem o superem. Illi enim in magicis præstigiis confessi sunt Dei digitum; ego autem omnino contendi, Deum non esse. Si illis Deus non pepercit, quamvis eum ex parte agnoscerent, quomodo mihi par qui illum prorsus ignoravi? Non glorior in impietatibus meis, neque enim quasi mendacii iterum colendi partes sustineam; ignoro gratiam, sed scio ei veritatem curæ esse. Quis vobis enarret impietatis pelagus? Quis abyssum blasphemiæ describat, quis nequitiæ thesauros recludat? Ego enim nequitiam omnem percepi, ac in me illius abyssi comprehensæ sunt. Multi per me naufragium in ea fecerunt.

[18] [enormitate] Non solus perii, nec me solum præcipitem dedi; multos alios mecum abstraxi. Quænam autem deplorem & lugeam? Quos occidi, an quæ curiose peregi? Quos habui discipulos, an quos imitatores? Liberalis exstiti impietatis doctor & diligens nequitiæ præco. Innumeros habui discipulos, ac multos participes feci hujus perniciei; & cum amicis gratum facere mihi viderer, gladium defigebam, & cum propinquos juvare, causa illis eram & origo mortis, ac eorum rogatu plurimos feci magos. Juvenes docui prave senescere p; senibus persuasi, ut in vanitate morerentur; hospitibus, ut magiæ causa peregrinarentur; & qui præclare se gerebant, eos ad pietatem progredi non sivi. Initiavi ut sacerdos, edocui ut dæmonum ædituus, potum dedi ad fraudem, mei specimen præbui ad errorem; hecatomben q sacrificavi tamquam hierophanta; & quasi multa potens efficere, nulli peperci. Multos ad imitandum accendi, & mecum contendentes multos occidi. Multi metu correpti ad pedes meos accidebant, & resistere volentium r proditor eram. Feci, ut qui rogabant, in aëre volarent, vel in mari graderentur, & s instar ventorum navigarent, vel volantes ac non incedentes peregre irent. Ventos immisi, ac rursum cohibui. Naves demersi, & alias in altum provexi. Feci animi causa, ut aqua in desertis locis fluere, vel in domibus stagnare videretur. Feci, ut a maritis mulieres ad mœchos t abirent. Faciles ad abortum vias aperui, ut gratum morti facerem; totas domos in perniciem conjeci, amicos per dolum occidi patiebar, multos ex fidelibus famulis damno affect. In his nonnulli, cum me admirarentur, imitari avebant, ac dæmones mecum gaudebant, quod me hortati fuissent.

[19] [& multitudine varie movetur] Dicite igitur mihi, amici, utrum inveniri aliquid possit, quo his malis liberer, an potius vita laqueo finienda sit? Vivere enim in ejusmodi memoria nefandorum facinorum, etiamsi non jam amplius fiant, res est morte crudelissima digna. Vellem igitur de Christi potentia erudiri, sicque destinatam mortem obire. Hæc me cupiditas retinet adhuc in vita; scio enim, spem salutis omnem mihi esse præcisam. Non possum cetera enarrare, ne memoria mea instar gladii sit; non possum eloqui graviora, ne surgentes aufugiatis; non debeo ad majora progredi, ne ipsa domus ruinas trahat & solo æquetur. Quædam tantum vobis demonstro, ex quibus impietatem meam perspiciatis. Nam anima mea seorsum a corpore in inferis versabatur v, calumnians, bellum gerens, multo quam dixi nequius. Dæmones aëris ad invidiam & æmulationem hortabar, & inferiores cum superioribus committebam, meque utriusque instar prodigii exhibebam. Non possum, quæ supersunt, percurrere; neque enim audientibus prosint. Quomodo ergo dicitis, Christus te suscipiet, ignari & inscii rerum mearum? Judæos mihi in medium affertis, qui misericordiam consecuti sunt. Ego & ipsos illos, qui Christum occiderunt & cum Deo bellum gesserunt superavi, ac forte ipsos etiam dæmones, a quibus impulsi sunt. Ac vobis quidem maximam habeo gratiam; sed salutem me adepturum, non spero, qui tantam in Deum & homines impietatem præ me tuli. Scio, me dixisse, majorem me esse Deo u; quinetiam illum irridebam, agrestem appellans. Ostendebam enim mortuos, quasi viventes, & claudos, veluti currentes; ac multos deterrui, quominus illum Deum esse crederent. Sed & disserendo impediebam, ne Christiani fierent, persuadens, Christum non esse Deum, ut qui a Judæis, operante diabolo, in crucem actus fuerit.

[20] Imperitum illum vocabam & planum, ac nulla prorsus cognitione præditum non modo invisibilium, [& præsentes ad lacrymas movet.] sed ne visibilium quidem. Et quomodo mihi dicitis, suscipiet te Christus, qui tot ac tanta in eum peccavi? Quodnam autem peccatum pœnitentia expiare potero? Avocatos a salute, an conjectos in perniciem? Cædes a me perpetratas, an quæ meo consilio patratæ? Flagitia a me admissa, an quæ admittenda persuasi? Structas a me insidias, an ludibria & rapinas & injurias animabus factas, quas e lumine in tenebras exteriores avertebam? Quod enim ad veræ Divinitatis cognitionem pervenire potuerim, id mihi non sufficit; quapropter gratiæ a Christo petendæ finem facio, id satius esse perspiciens, ne forte in majorem impietatem incidam, idoneum me esse putans, qui ad Deum accedam. Taceo, ne meminerit mei non ad veniam, sed ad gravissimum supplicium. His dictis conticui, lacrymis prohibentibus; vehementer etiam omnes plorabant, qui una assidebant, ac magnus erat planctus, iisque videbar æqua dicere ac recte sapere, quod ad Christum, utpote indignus, qui prodirem coram illius Divinitate, accedere non auderem. Ac, discissa veste & coma cinere conspersa, humi jacebam, non sine maximo luctu & lacrymarum vi clamans: Væ mihi, quia perii miser!

ANNOTATA.

a S. Gregorius Nazianzenus Orat. 3 in Julianum scribit, cadaverum acervos Oronte flumine tectos abditissimosque aulæ angulos refertos fuisse membris puerorum & mulierum ad divinationem horrendaque sacrificia ab ipso dissectis. Quare infantibus potissimum insidientur eosque occidant malefici, habes apud Delrio lib. 2 quæst. 24. De matronarum & virginum transfigurationibus, ut maritorum, parentum aut aliorum custodum oculis & potestati subducerentur, scribit plurima Apuleius.

b

Hecate, Jovis & Latonæ, ut fabulantur poëtæ, filia, sororque Apollinis, Luna in cælo, Diana in terris, Proserpina vero apud inferos appellatur. Triformem Seneca, tricipitem nominavit Ovidius, quod tria capita habere fingeretur. Eo spectat illud Virgilii,

Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianæ.

Ceterum notum est, Dianæ Tauricæ peregrinos mactari soluisse. Antiquus interpres ita habet: Infantes multos frequenter immolabam dæmoni, qui vocatur Pluto, & quæ vocatur Hecate.

c Minervæ seu Palladis multum jactata apud gentiles amor virginitatis fecit, ut illi non nisi virgines hostiæ cæderentur, sicut scribit Arnobius lib. 7: Quia virgo Tritonia est, idcirco ei convenit virgines hostias immolari. Sic dæmon diversis homicidiis diversam superstitionis rationem prætexebat; unde habes mox grandævos & robustos grandævo Saturno & armorum deo Marti trucidatos.

d Apud Delrio sæpe laudatum exempla plurima occurrunt, ubi a sagis magisque pro homagio, dum cultu illo contractum sacrilegum ineunt, parricidia homicidiaque & cæsorum sanguinem dæmon exigit. Huc refert Fellus, quod Livius lib. 10 de Samnitibus ait, scilicet illos nefando sacro mista hominum pecudumque cæde respersos fuisse.

e Recte monet Maranus, hæc conjungi posse, mutata interpunctione, cum sequentibus, ut sensus sit, quem expressit vetus interpres, nimirum: Væ mihi, quia multos occidi, inique volens amicis prodesse.

f Pluribus inquirit Delrio lib. 2 quæst. 12 num. 10, quare dæmon suos veris divitiis non ditet: conjectatque, licet aliunde conquisitas per se suppeditare posset, prohiberi tamen & impediri a Deo. Exempla varia, quomodo plurimi in pecunia a diabolo delusi sint, ibidem etiam videri possunt.

g Sic variant hæc apud interpretem antiquum: Ego feci generis exterminium, amicis dolum, peregrinorum interfectionem, multorum hominum occisiones, infantum sacrificia, virginum corruptiones, puerorum necem, justorum persecutionem. In multis regionibus Christianis maledicebam. Quantas persecutiones illis suscitavi, dicens adversus eos falsa crimina? Per maleficia enim non potui mihi subjicere ullum de viris Christianis, sicut nec S. Justinam. Omnia mala adversus eos mentiebar, & hæc faciens nihil proficiebam; sed plus magis lucebat in eis Justina (imo justitia, ni fallor) & eram ego obscuratus. Virginibus detrahebam, maritatas accusabam de mœchia, divina Sacramenta maledicebam, Scripturas superabam (an non male lectum, pro spernebam?) sacerdotes sanctos subsannabam, sanctorum illuminationem Euangeliorum negare cogebam. Hæc nimirum rursus toto cælo a textu Græco differunt, ex quo tamen profecta & amplificata videntur.

h Id est pandere, seu secreta prodere, quod hic significat Græcum ἐξαγγεῖλαι. Interpres antiquus vertit: Sanctorum Euangeliorum illuminationem negare cogebam: at quæ proxime in textu nostro sequuntur talem sensum non ferunt.

i A διασπάω :vertere mallem, oppressos, fugatos, abactos, ab ecclesia avulsos, vel quid simile: mitiorem enim significationem videntur exigere adjuncta. Porro a magis plerasque adversus Christianos persecutiones primum motas tyrannosque excitatos fuisse, notum est.

k Supple, debite deplorandas, ut sensus exigit, quem ita impedite exprimit versio vetus. Nescio, si vivam adhuc alios viginti annos; & vix in eis de una iniquitate fiet pœnitentia; quantum ergo tempus erit mihi ad millia millium iniquitates?

l Sic quidem vertit Maranus, pro quo vetus interpres habet: Cognovi Sacramentorum immortale pretium, sed non est in me opus bonum, per quod fiducialiter accedens accipiam remissionem multarum iniquitatum mearum. Videntur mihi hoc loco corrupta Græca, nec satis certo restitui posse. Certe quod Maranus vertit severam virtutem illius, fidei nimirum, non videtur satis planum sensum reddere & esse satis crude dictum.

m Legebatur προδέξεται, & paulo post βόλεται; similia tum hic, etiam alibi non semel correxi.

n Sunt sane hæc paulo duriora & crudius dicta. Vetus interpres si ita in Græcis legit, multum lenivit, sic scribens: Non peto ut parcat: superat enim modum pœnæ delictorum cumulus, sed non superat ejus benignitatem. Non tamen adeo mirandum esset, hominem gentilem primo vix fidei ejusque mysteriorum lumine illustratum, sic fuisse locutum.

o Sunt hæc nomina famosorum magorum Ægyptiorum, qui facta a Moyse coram Pharaone prodigia imitari incantationibus & præstygiis suis conati sunt. Eorum nomina siluit Moyses Exodi 7, ubi de illis agit; expressit autem Apostolus 1 ad Timotheum 3 ℣ 8. Jam a primis Ecclesiæ seculis liber eorum nominibus insignitus circumferebatur & inter apocrypha scripta rejectus est. Varia eaque fabulosa de eorum sepulcris scribit Palladius in Historia Lausiaca.

p Hinc liquet, in veteri versione quæpiam certe amanuensium posteriorum incuria fuisse deturpata: ibi enim legitur apud Fellum: Multos juvenes docui male se nescire, duabus nimirum ultimis vocibus male disjunctis profectisque ex senescere.

q

Hecatumbe ex Græco ἑκατὸν & βοῦς centum & bos compositum, sacrificii genus erat, in quo centum boves, latiusque acceptum, centum ejusdem speciei animalia mactabantur, quo tendit illud Ovidii Metamorphos. 8.

Vota Jovi Minos taurorum corpora centum
Solvit.

Hierophanta porro accipitur hic pro maximo inter sacrificulos sacerdote superstitionumque doctore primario.

r Maranus monet, præplacere sibi lectionem οὐ θελόντων, ut Latine sensus sit, Proditor eram eorum, qui mihi obsistere nolebant, quem sane adjuncta exigere videntur.

s Substitui in Græco ὡσεί pro ναυσὶ; sic enim legit etiam interpres, dum vertit & sicut ventus navigabant. Multum a textu nostro in aliis etiam hic discedit vetus versio, in qua sic legitur: Rogantes me multos homines feci currere in aëre; alios super mare bajulabant dæmones & sicut ventus navigabant. Similiter & alios peregrinari feci per aërem ambulantes. Ventos prohibui & ventos vendidi. Naves bene navigantes feci naufragare & alias super terram navigare feci. De præstigiis illis omnibus translationibusque corporum per dæmones, & malis per ipsos bonis fortunæ inferri solitis vide Delrio sæpe laudatum lib. 2 quæst. 6 & seqq.

t In editis est, Mulieres feci expelli a viris suis in domibus mœchorum, quæ satis cum Græcis conveniunt: at putat Maranus, legendum διοίχεται, ut sensum faciat, quem reddidit, quique sincerus videtur.

v De Lappis, seu Lapponibus, quos etiam ventos vendere asserunt, quæ hic leguntur, sic etiam referunt nonnulli, ut non exiguo temporis spatio a corpore absens anima alio evagetur, adduntque mira plurima, ex iis, quæ accidunt corpori, absente anima. De illis sic scribit Olaus lib. 3 cap. 18 Septentrion.regn. Descript. Si quis peregrinus cupiat de suorum conditione certi quid cognoscere, præstant, ut intra XXIV horarum spatium resciscat, quid cum illis agatur, vel si CCC milliaribus absint, hoc modo. Incantator postquam usitatis ceremoniis deos suos compellavit, subito collabitur & exanimatur, quasi extincto illo revera excedat a corpore anima: neque enim aut spiritus in eo reliquus esse, aut restare cum vita sensus aliquis aut motus videtur; sed ut adsint semper aliqui, oportet, qui projectum & exanime corpus custodiant. Quod cum non fit, dæmones abripiunt. Horis XXIV elapsis, revertente spiritu, seu e profundo somno, cum gemitu expergiscitur exanime corpus, quasi revocetur in vitam ex morte, qui conciderat. Postea sic restitutus ad interrogata respondet, &, ut fidem faciat percontatori, recenset aliquid, quod agnoscat ille & certo sciat in ædibus suis aut cognatorum fuisse. Ad hæc plurima advertit & disputat Delrio lib. 2 quæst 25: & rem ipsam quidem ex variorum testimoniis admittit: negat tamen modum. Imprimis probat, falsum esse, animam tunc a corpore separari, quippe quod extra dæmonis potestatem sit animam corpori adimere rursumque restituere. Id ipsum tamen & credere & asserere delusos magos, facile concedit: probat namque, dæmonem ecstases & raptus, ligando vel solvendo sensus exteriores, in homine causare posse. Quod si autem non unus Sanctus in ecstasibus sibi a Deo immissis credidit asseruitque, animam a corpore tum temporis separatam aliis in locis egisse, quid mirandum id de magis, quibus diabolus ut suam potentiam ostentet, omni modo illudere studet? Igitur Lapponum illorum corpora vere manent conjuncta animæ, licet obturatis omnibus sensibus separata videantur, nec anima alio evagatur, sed quæ ibi peraguntur suggeruntur mago a veloci dæmone, ab hoc vero alteri. Idem cense de hic narratis. Et vero etiamsi S. Cyprianus scivisset, quid dæmone operante perfecerit, necesse tamen non est credere, etiam calluisse illum, quo singula modo peracta fuerint.

u Similia jactitabant Simon Magus, Apollonius Tyanæus aliique, patrem suum diabolum in superbia æmulati. Horrendas blasphemias in Christum ejusque Virginem Matrem, quas a magis exigit dæmon, vide, si necesse est, apud Delrium lib. 2 quæst.4.

CAPUT IV.
Eusebius consolatur & ad spem firmam veniæ hortatur S. Cyprianum, qui ejus oratione animatus ad episcopum adducitur, instruitur fidei mysteriis & baptizatur. Quibus auditis etiam Aglaïdas, ejurato dæmone, ad Christum convertitur.

Τότε δὴ πάντων συγχυθέντων, ὁ ἑταῖρος Εὐσέβιος ἀποκριθεὶς λέγει. Κυπριανὲ, μὴ ἀπελπίσῃς, τούτων γὰρ πάντων ἡ λύσις ἐστὶν, ὅτι ἀγνοῶν ἐποίησας· ἐνόμισας γὰρ ἐνθέοις ἑαυτὸν ἔργοις ἐπιδεδωκέναι, ἀναπαύσας τὸν διάβολον· ἡ ἄγνοια τόπον σοι δίδωσιν ἀπολογίας. Ἵνα τὶ σπαράττεις σεαυτὸν διωλύγιον; ἵνα τὶ συνέπεσας τοῖς διαλογισμοῖς πρὸς ὅλεθρον τῆς ψυχῆς; Ἐμοῦ ἄκουσον τοῦ φιλοῦντός σε, παράσχου μοι ἡσυχίαν, ἵνα σε πληροφορήσω. Οἶδα πολλοὺς, ὦ Κυπριανὲ, εἰ καὶ μὴ ταῖς πράξεσιν, ἀλλά γε ταῖς προθέσεσι προσελθόντας Χριστῷ καὶ δεχθέντας· ἀπὸ τοῦ μέρους ἐπίγνωθι τὸ ὅλον. Ἐκεῖνοι γόητες καὶ ἐδέχθησαν, καὶ σὺ γόης πάντως ὅτι κατ᾽ ἐκείνους δεχθήσῃ· ἕως πότε οὖν κόπτεις σεαυτὸν καὶ τιμωρεῖς, καίπερ ὢν ἐξ ἀσθενείας πολλῆς; ἄπιδε μὴ καὶ ταύτὴν σοι τὴν ἀνελπιστίαν ὁ διάβολος δώῃ παραδέξασθαι· δεινός ἐστιν, ὡς καὶ σὺ κάλλιον γινώσκεις· ἢ ἀγνοεῖς, ὃ πρὸ τοῦ φωνῆσαι ἀλέκτορα ἐν νυκτὶ μετὰ δόλου σοι ἀπεκρίνατο, καὶ πῶς ἀπεσεισθη ἀπειλῶν; οὐκ εἶπέ σοι ὅτι ὁ Χριστὸς μισεῖ τοὺς ἐμοὺς, καὶ μετὰ δόλου, φησὶ, συνῆλθέ σοι, ἵνα σε χωρίσας ἀπ᾽ ἐμοῦ πάλιν ἀπώσηται, καὶ ποιήσει εἰς σὲ ὃ βούλεται; Τέως οὖν ὀφείλεις εἰδέναι ὅτι, παρόντος Χριστοῦ, οὐδὲν ἰσχύει ὁ διάβολος· κατασφράγισαί σου τὴν καρδίαν, ἵνα ἀφαιρεθῇ ἐξ αὐτῆς ἡ τῆς ἀνελπιστίας ἔννοια· ἐπικάλεσαι Χριστὸν, ἵνα πεῖραν αὐτοῦ λάβης τῆς χρηστότητος. Οὐκ αἰτεῖ σε δῶρα, οὐδὲ χρόνου δέεται πρὸς τὸ ἔλεος· οὐ διὰ μεσιτειῶν φαντασίας σοι ποιεῖ τὴν βοήθειαν αὐτοῦ· λέγει γὰρ ὁ μαθητὴς Χριστοῦ Παῦλος ὁ ἀπόστολος· Ἐγγύς σου ἐστὶ τὸ ῥῆμα ἐν τῷ στόματὶ σου, καὶ ἐν τῇ καρδίᾳ σου. Ποῖον τοῦτο ῥῆμα; τῆς εἰς αὐτὸν πίστεως καὶ ἐπικλήσεως δηλαδῂ. Στόματι γὰρ, φησὶν, ὁμολογεῖται εἰς σωτηρίαν, καρδίᾳ δὲ πιστεύεται εἰς δικαιοσύνην.

[22] Ἀποδέχομαί σου τὴν ἐξομολόγησιν, ὅτι ἐξήγγειλάς μοι τὰς ἀσεβείας τὰς οὔσας και τὰς μὴ οὔσας· διὸ καὶ ἡσύχασα, καὶ τοὺς φίλους τοῦτο ποιῆσαι ἔπεισα, ἵνα ἐμέσαντός σου τοῦ ἐχθροῦ τὸ φρόνημα, ἐπικουφισθῇ σου ἡ διάνοια, ἀνανεύσασα πρὸς τὴν εὐσέβειαν. Λοιπὸν οὐν κατάστα Κυπριανὲ, σύνες ὅτι ἄνθρωπος εἷ, νόησον τὴν πλάνην, τὴν ἄγνοιαν· εἰ γὰρ ἐπιγνοὺς Χριστοῦ τὴν δύναμιν τῇ ἀσεβείᾳ ἐπέμεινας, τάχα ἄν τις τὴν ἀνελπιστίαν σου ἀπεδέξατο· εἰ δὲ νῦν ἔγνως, καὶ ἀποστρέφῃ τὸν ἐχθρὸν, δῆλον ὅτι καὶ πάλαι, εἴ τις ἄν σοι περὶ Χριστοῦ ἐξηγήσατο, προτροπάδην τὴν ἀσέβειαν ἀπεκήρυττες. Νῦν οὖν τὸ μέν δακρύειν σοι παρείσθω διὰ τὴν Χριστοῦ σοι καταλλαγὴν, τὸ δὲ φρόνημα ῥωμαλέον κτησάμενος ἴθι πρὸς τὴν αὐτοῦ βούλησιν. οὕτω γὰρ ἂν πλείονας ὧν ἀπώλεσας προσενέγκαι δυνήσῃ Χριστῷ, πᾶσιν ὑποτιθέμενος τὰ συνοίσοντα. Κἀγὼ ἔφην· δακρύειν οὐ παύομαι τῷ συνειδότι πληττόμενος· τὸ δὲ τά πολλὰ λέγειν παρεὶς, (μίαν γὰρ πάλιν φροντίδα ἔχω τῆς ἁγίας Ιουστίνης ἐπιβουλῆς, εἰ περόψεται Χριστὸς τὴν αὐτῆς καταπόνησιν, καὶ ἐμοὶ συγγνώσεται, δι᾽ ἣν καὶ παιδοκτονίαν καὶ ἡπατοσκοπίαν ἐν γυναιξὶ, καὶ τὴν λοιπὴν ἄθεσμον τέχνην πεποίημαι,) παρακαλῶ οὖν, πάτερ Εὐσέβιε, παῦσόν μοι ποθοῦντι ἐκ τῶν γραφῶν τοῦ Χριστοῦ, εἴ τινα τῶν κατ᾽ ἐμὲ ἀσεβῶν ἐπιστρέψαντα ἐγκλημάτων ἀπήλλαξε.

[23] Καὶ ὁ Εὐσέβιος ἔφη· καὶ ὁ ἀπόστολος Χριστοῦ, Παῦλος τοὔνομα, εἰ καὶ μὴ μάγος ἦν, ἀλλὰ διώκτης γέγονε τῶν δούλων αὐτοῦ ἀκροθίνιος ἀμέλει· συνευδόκησε τῇ ἀναιρέσει Στεφάνου· ἀλλὰ καὶ δημοσίοις γράμμασι τοὺς κατὰ Δαμασκὸν Χριστῷ λατρεύοντας ἐξεδίωκε τῆς χώρας καὶ πάσης πόλεως· ἀλλ᾽ ἐπιστρέψας σκεῦος ἐκλογῆς αὐτοῦ ἐγένετο, ὡς καὶ ὡμολόγησεν εἰπών· Ἠλεήθην ὑπὸ Χριστοῦ, ὅτι ἀγνοῶν ἐποίησα. Ἐν δὲ ταῖς πράξεσι τῶν ἀποστόλων αὐτοῦ περιέχει, ὃτι ικανοὶ τῶν τὰ περίεργα πραξάντων ἐμπρήσαντες τὰς μαγικὰς βίβλους αὑτῶν προσεδέχθησαν Χριστῷ, καὶ βαπτισθέντες ἀφέσεως ἁμαρτιῶν ἔτυχον, τῆς δὲ ἀσεβείας καὶ τῆς δι᾽ αὐτὴν κολάσεως ὑπεράνω γενόμενοι. Εἰ δέ σοι χρὴ καὶ τὸν Βαβυλώνιον Ναβυχοδονόσωρ εἰς μέσον ἐνεγκεῖν, οὗτος μετὰ πεῖραν Θεοῦ, ἣν εἶδεν ἐν καμίνῳ πυρὸς κατηργημένης ῥυσθέντων τριῶν παίδων Θεοῦ, ἀσεβήσας, καὶ ἐκδιωχθεὶς ἀπὸ τῶν ἀνθρώπον, κτῆνος γεγονὼς, μετανοήσας ἐδέχθη, ὥστε τὸ ἐξ ἀρχῆς κράτος ἀπολαβεῖν. Καὶ τὰ ἐπὶ τούτοις Μανασσὴς δὲ ὁ βασιλεὺς Ισραὴλ, καὶ πολλοὶ ἄλλοι βασιλεῖς καὶ ἰδιῶται, καὶ μετὰ θεογνωσίαν τὰ πάντα δεινὰ δράσαντες, καὶ μεταμελιθέντες ἐδέχθησαν, ἀνεθέντες τῆς διὰ τὰ εἴδωλα βαρυτάτης κολάσεως· καίπερ ὁμοῦ σὺν αὑτοῖς δήμους ὁλοκλήρους συγκατασπάσαντες, καὶ προφήτας ἀνελόντες, καὶ τὰ ἱερὰ μιάναντες. Ἀλλὰ καὶ πάντα τὸν Ισραὴλ ἄχρι τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας συχνῶς ἀσεβοῦντα, καὶ συχνῶς μετανοοῦντα πελάγει ἀνεξικακίας καὶ ἐλέους προσεδέξατο· καὶ ἐπὶ τῆς Ἐκκλησίας ἡ κουροκόμος ματάνοια ἰσχύει πολλὰ ἕως νῦν· ὥστε καὶ τοὺς λίαν ἐξασθενήσαντας ἁμαρτίαις προσίεσθαι ἐπιστρέφοντας· ἡ δὲ δύναμις αὐτῆς ἐστι τὸ εὐαγγέλιον· αὐτὸ γάρ ἐστι τὸ μάννα τῆς τοῦ Χριστοῦ χάριτος, ὃπως οἱ ἀσεβοῦντες ἐν αὐτῷ ἐλούμενοι μὴ κατακρίνωνται· διὸ λέγει τῶ Πέτρῳ· Ὅτι οὐ μόνον ἑπτάκις ἑπτὰ ἀφήσεις τῷ ἀδελφῷ σου, ἀλλὰ ἑβδομηκοντάκις ἑπτὰ. Πῶς οὖν σοι οὐκ ἀφήσει ὁ ἀνθρώποις ἐπιτρέπων ἔχειν τοσαύτην χρηστότητα; Ἵνα δὲ μάθῃς τὴν σύγκρισιν τοῦ ἐλέους Θεοῦ πρὸς ἀνθρώπους, μαρτυρεῖ τις βοῶν· Ἔλεος ἀνθρώπου ἐπὶ τὸν πλησίον αὐτοῦ, ἔλεος δὲ Θεοῦ ἐπὶ πᾶσαν σάρκα.

[24] Τί οὖν εἶ σὺ πρὸς πᾶσαν σάρκα, ὅτι νομίζεις ἐκκενοῦσθαι αὐτὸν, ἐὰν εἰς σὲ χρηστεύσηται; Ἐπὶ Νινευίτας ὤρισε θάνατον, ἀσεβήσαντας ὑπὲρ σὲ, οὐ λέγω καθ᾽ ἕνα, ἀλλὰ τοὺς πάντας ὁμοῦ· καὶ ἐπιστρέψαντας οὐκ ἀπώλεσε· καὶ σὺ εὐτόνως αὐτὸν παρακάλεσον, ὅτι οὐ μὴ σε ἀπώσηται. Τῷ ληστῇ ῥοπῇ τὸν παράδεισον δωρεῖται διὰ τὴν ὑπερβολὴν τῆς πίστεως, καὶ σοὶ οὐ συγχωρεῖ κᾂν εἰς πελάγη κακίας κατωρυγμένος ᾖς, ἐὰν γνησίως αὐτὸν ἐπικαλέσῃ; Ἀνάγνωθι τοὺς προφήτας, καὶ εἴσῃ αὐτοῦ τὴν χρηστότητα. Λέγει Ωσηὲ τῷ Ισραήλ· Ὡς Σόδομα θήσομαί σε, καὶ ὡς Σεβωεὶμ· καὶ εὐθὺς ἐπάγει· καὶ ἐστράφη ἡ καρδία μου καὶ ἐν τῷ αὐτῷ συνεταράχθη ἡ μεταμέλειά μου· σημαίνων ὃτι ἕτοιμός ἐστι τοὺς μετανοῦντας προσδέχεσθαι. Λέγει τῷ Ηλίᾳ· Ἴδες πῶς κατηνύγη ὁ Αχαὰβ ἀπὸ προσώπου μου; οὐ μὴ ἐπάξω ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ τὰ κακὰ, καίπερ δι᾽ αὐτοῦ τοῦ Ηλία ὁρίσας αὐτῷ θάνατον περί τινος Ναβουθαὶ, ὃν δόλῳ ἐφόνευσεν Ιεζάβελ ἡ γυνὴ αὐτοῦ· καὶ δι᾽ αὑτὸν πῶς σεαυτὸν ἀπελπίζεις σωθῆναι τοσούτῳ πελάγει οἰκτιρμῶν περιβληθησόμενος; Οὐ μόνον λιτῶς σοι δείκνυμι Θεὸν χρηστευόμενον· ἵνα γὰρ μηδεὶς ἑαυτὸν σωτηρίας ἀπαγορεύσῃ, ὄμνυσι λέγων· Ζῶ ἐγὼ, λέγει κύριος, εἰ θελήσει θέλω τὴν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ὡς τὸ ἐπιστρέψαι, και εἰς ζωὴν ἐλθεῖν. Ἐξ ὅλης καρδίας μετανόησον, καὶ ἐρεῖ σοι· Ἐὰν ζῇς ἔτη ἑκατὸν ἐν ἀσεβείᾳ, καὶ ἐν τῇ ἐσχάτῃ ἡμέρᾳ μετανοήσῃς, οὐ μὴ ἀποθάνῃς, λέγει κύριος, ἀλλὰ ζωὴν ζήσεις ἐνώπιόν μου· οὐ δύναται Θεὸς ψεύσασθαι, αὐτὸς γάρ ἐστιν ἡ ἀλήθεια· μὴ διὰ σὲ ἔχει παλιλλογῆσαι, Κυπριανὲ, ὅς γε τοῦ ἰδίου υἱοῦ οὐκ ἐφείσατο διὰ τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος, καὶ ἐπὶ σοὶ ἔχει νικηθῆναι ἡ ἀγαθότης αὐτοῦ; τὰ ἐννενηκονταεννέα πρόβατα ἐν οὐρανοῖς κατέλειπε, δηλαδὴ τὰ ἐπουράνια τάγματα, καὶ πρὸς ἓν κατελήλυθε τὸ ἀπολωλὸς, καὶ ἐπὶ σοῦ ἔχει συστεῖλαι αὐτοῦ τὴν χρηστότητα;

[25] Διὰ τὸν ἄνθρωπον ἐσταυρώθη, καὶ ὀκνεῖ ἀσεβεῖ ἐπιστρέφοντι ἑαυτὸν ἐπιδοῦναι; λοιδορούμενος τοὺς ἀσεβεῖς προσκαλεῖται, καὶ δοξαζόμενος ἀπώσεταί σε; ἀπιστούμενος τοὺς ἁμαρτωλοὺς προσεκαλέσατο, καὶ πιστευόμενος οὐ χρηστεύσεταί σε; πάσχων οὐκ ἀπεστράφη τὸν ληστὴν, καὶ προσκυνούμενος πρός σε οὐκ ἐπιστραφήσεται εἰς ἱλασμὸν; εἰ μείζων τῶν ἀγγέλων ὁ Θεὸς, πάντως ὄτι μειζόνως χρηστεύεται· πάντα τὰ ἐπουράνια χαίρουσιν ἐπὶ ἁμαρτωλῷ ἑνὶ μετανοοῦντι, καὶ πῶς ὁ Θεός σε ἀποστραφήσεται; Θάρσει Κυπριανὲ, οὐκ ἦλθεν ὁ Χριστὸς καλέσαι δικαίους, ἀλλ᾽ ἁμαρτωλοὺς εἰς μετάνοιαν· μόνον σὺ μετανόησον ὡς χρὴ, καὶ ὄψει αὐτὸν περιπτυσσόμενόν σε. Ὅτι εὗρε τὸ ἀπολωλὸς πρόβατον οὐ μόνον ἐχάρη, ἀλλὰ καὶ ὡς τέκνον αὐτὸ ἐπὶ τῶν ὤμων ἐβάστασεν, ἵνα ἔργῳ μάθῃς τὸ ὑπερβάλλον Θεοὖ πρὸς ἀγγέλους, καὶ σὺ λέγεις ὅτι ἐμὲ περιόψεται; Σὺ μόνον ποίησον καρπὸν ἄξιον τῆς μετανοίας, καὶ τότε μου μνησθήση, ὅτε κληρονόμος ἔσῃ τῆς βασιλείας ὡς υἱός· ὃς βρέχει ἐπὶ ἁμαρτωλοὺς καὶ δικαίους, καὶ ἀνατέλλει τὸν ἥλιον αὐτοῦ ἐπὶ ἀγαθοὺς καὶ πονηροὺς, καὶ λέγεις ὅτι σε ἀποβάλλεται; τοὺς μὴ πιστεύοντας εὐεργετεῖ, καὶ σὲ τὸν στενάζοντα οὐ προσδέξεται; Ἐν τῷ Ησαΐᾳ λέγει· ὅτε ἀποστραφεὶς στενάξεις, τότε σωθήσῃ, καί σοι ἐγκάρπως μετανοήσαντι οὐκ ἐπιδώσειε χάριν εἰς τὴν αἰώνιον ἀπόλαυσιν; λέγει γὰρ καὶ ἐν τῷ Παύλῳ, ὅτι πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι, καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν.

[26] Καὶ ταῦτα μέν σοι παρ᾽ ἐμοῦ ἐκ πολλῶν ὀλίγα, Κυπριανέ· ὅταν δὲ πρὸς τοὺς διδασκάλους ἴῃς, ἀκούσῃ τά περὶ μετανοίας σαφῶς, κᾀμὲ ἐν φοιτητῶν τάξει σχῆς, τὸ πλάτος τοῦ δόγματος καταπλαγείς· καὶ γὰρ ἄφθονοί εἰσιν, καὶ χαίροντες χεῖρα ὀρέγουσιν· οὐκ ἔστι παρ᾽ αὐτοῖς τύφος, οὐ στολὴ περίβλεπτος ἐπίδειξιν σημαίνουσα, οὐ σοφιστικὴ οἴησις, οὐκ ἐλπίδι μισθῶν ὑπέρθεσις ἀνελεύθερος. Καὶ γὰρ ἀπὸ τῶν κεφαλαιωδῶν ἄρχονται, πᾶσαν λήψεως ὑπόνοιαν ἐξορίζοντες· οὐχ ὡς οἱ σοφισταὶ ἀπ᾽ ἐλαττόνων ἀνάγονται τὸν νοῦν, ἀλλὰ χωρὶς, ὡς ἔπος εἰπεῖν, τῇ κρηπίδι πλησιάσαι τῆς σοφίας παρακαλοῦσιν· εὐειδότες δεῖν πρῶτον τὸν θεμέλιον ὁριζειν ὅτι κράτιστον, εἶθ᾽ οὕτως ἀζημίως ἐποικοδομεῖν τὰ ἀκόλουθα. Ὄψει ἐκεῖ σεμνὴν λειτουργίαν, οὐ κυμβάλοις καὶ ὀργάνοις περιηχουμένην, οὐ κρότον ἀκοὴν ἐκθηλύνοντα, οὐκ αὐλοὺς ἠχοῦντας λελυμένας ᾠδὰς, οὐ τῦμπανα ὁρμὴν κλῶντα ἐπιεικείας, οὐ χορὸν μουσικῇ τὸ πλέον προσέχοντα, καὶ οὐκ εὐνομίᾳ· οὐ φωνὴν ἀλόγων δονοῦσαν διάνοιαν, οὐ θύματα καὶ κόπρους καθαιρομένους, οὐ ξύλα καὶ πῦρ ἀλόγων σωμάτων ἀμυντήρια· οὐχ ἱερέα οἱονεὶ ἀλόγῳ πολέμῳ καθοπλισμένον, οὐ νεωκόρους ταύρων τροποῦντας ἰσχὺν· οὐ λόγον ἀκόλαστον, οὐ γέλωτα αἰσχρότατον, οὐ βλέμμα μετέωρον, οὐ θοίνην ἄτακτον, οὐ τρόπον ἀσχήμονα· ἀλλὰ τὸ πᾶν ἡσυχίας γνώμην, καὶ κατάστασιν ἄτυφον· δι᾽ ὧν παιδευθείη τις ἂν ὁρῶν κομιδῆ νηπίους τὴν αὐτὴν πρεσβύταις ἔχοντας εὐταξίαν, ὡς ἐκ τινὸς θειώδους συνθήματος οἴεθαι τὸ νέον αὐτῶν καταβραβεύεσθαι. Πάντων οὖν ἐν κύκλῳ ἑστώτων, ἴδοις ἂν πόλιν ἱερὰν ἑνὶ πειθαρχοῦσαν ἡγεμόνι, ἑτέρους δὲ νεωκόρους ἀκολουθίᾳ τάξεως τὴν ἱερὰν τράπεζαν περιβάλλοντας· εἰθ᾽ οὕτως ὁ ψαλμωδὸς ἀφελὴς τῷ λόγῳ καὶ ὕμνῳ κατανυκτικὸς εἰς παράκλησιν, οἱονεὶ περικαθαίρων τὰ στόματα καὶ τὰς ἀκοὰς ᾠδῶν κοσμικῶν πρὸς τὰ μέλλοντα ἀναγνώσματα.

[27] Μὴ αἰδεσθῇς οῦν τὴν πρόσοδον, ἀλλ᾽ ἐν παῤῤησίᾳ προσπέλαζε, καὶ ἀναστὰς ἀπονήστεσαι, τρίτην ταύτην τὴν ἡμέραν ἄσιτος ὤν· καὶ κοινωτέρως ἴωμεν τέως πρὸς τὴν τῆς ἑσπέρας εὐχὴν· ἐξῆς δὲ τῇ πανεόρτῳ συνάξει ἐπιμένοντες· ἔθος γὰρ τῶν ἑπτὰ ἡμερῶν τῇ πρώτῃ ποιεῖν ἀναστάσεως Χριστοῦ μνείαν, μεθ᾽ ἣν τῷ πάπᾳ προσελθόντες τὰ εἰκότα δρῶμεν καὶ λέγομεν. Σαυτοῦ γενοῦ Κυπριανέ· τάχα γὰρ πλείονας σώσεις, παρ᾽ οὓς ἀπώλεσας, καί μου μνήσθητι ὅταν εὖ σοι γένηται, μεθημερινά σοι ἐνύπνια διακρίνοντι πρὸς πολλῶν ὠφέλειαν. Εγὼ οὖν ἀναστὰς ἀπρὶξ εἰχόμεν αὐτοῦ τῆς κεφαλῆς, καὶ στέρνα αὐτοῦ τοῖς ἐμοῖς προθέμενος, πατέρα καὶ ἄγγελον ἀπεκάλουν. Κᾀμὲ μέσον ἔχοντες ἑαυτῶν αὐτὸς καὶ ὁ τούτου υἱὸς συνηλικιώτης μου ὢν, καὶ τῆς αὐτῆς μοι τῶν πραγμάτων διατριβῆς γεγονὼς, εὐσεβείᾳ δὲ προύχων, εἰ καί τις ἄλλος, οἴκαδε ἀγαγόντες, παρετίθουν τὰ πρέποντα. Εἰθ οὕτως ἀπήειμεν εἰς τὴν ἐκκλησίαν, καὶ ἴδον τὸν χορὸν οὐρανίων ἐοικότα Θεοῦ ἀνθρώπων, ἢ χορῷ ἀγγέλων Θεῷ ἀναμέλποντι, Ἑβραἳκήν τε λέξιν ἐκάστῳ στίχῳ ἐπαγαγόντες μιᾷ φὠνῇ, ὡς πείθεσθαι αὑτοὺς μὴ εἶναι ἀνθρώπους, ἀλλὰ φύσιν λογικὴν σύγκλυδον ἀπηχοῦσαν θαυμάσιον ἦχον, ὃν οἱ προφῆται θανόντες διὰ τῶν ζώντων πάλιν προεφήτευον.

[28] Καὶ οἱ ἀπόστολοι οὐδὲν ἧττον ὡς παρόντες ἐφθέγγοντο, οὐ χρῄζοντες ἑρμηνείας· ἁπλούστατοι γάρ εἰσιν οἱ λόγοι ἐν διανοίαις συγκείμενοι· καὶ δὴ τὸ πλῆθος θαυμάσαν ἡμῶν τὴν εἴσοδον, γέγονε ξενισθῆναι· καὶ πάλιν οἴκοι καταχθέντες ἡσυχάσαμεν. Καὶ τῇ ἐξῆς εἶπον· πάτερ Ευσέβιε, διατί μὴ καίωμεν τὰς βίβλους τοῦ διαβόλου; Δημοσίᾳ οὖν τοῦτο δράσαντες εἴδομεν καὶ τὸν ἐπίσκοπον, καὶ πάντα καθώς μοι ἐπηγγείλατο, ἐν ἀνθρώπῳ ἄγγελός μοι γενόμενος Ευσέβιος, ἀκηκόαμεν. Ὡς δὲ ἤκουσε καὶ ἡ ἁγία Ιουστίνα τὰς τρίχας ἀποκειραμένη, καὶ τὸν θάλαμον σὺν τῇ προικὶ διοικήσασα πένησι διένειμεν, διπλῆν ἡγησαμένη σωτηρίαν τὴν ἐμὴν μετάνοιαν· καὶ γὰρ ὁ Αγλαΐδας ἀποταξάμενος τὸν διάβολον ἐνέπρησεν, ὅτι τὸ ξίφος τοῦ ὀλέθρου ἑαυτῷ περιέπηρεν, τοῦ Χριστοῦ πλέξαντος ἡμῖν διά Ιυστίνης σωτηρίαν δίδυμον. Επεὶ δὲ κᾀγὼ διένειμον τὰ πράγματα καὶ ἤμεν σὺν τῷ πατρὶ Ευσεβίῳ γενομένῳ πρεσβυτέρῳ τῆς ἐκκλησίας, τυχὼν τῆς σφραγίδος τοῦ Χριστοῦ, ἐξηγονιζόμεν κηρύττων πᾶσι, καὶ πολλοὺς πείθων ἐπιστρέψαι πρὸς τὸν κύριον· ἀλλὰ καὶ ἐπείσθησαν ἐν Κυρίῳ Ιησοῦ Χριστῷ, δι᾽ οὗ καὶ μεθ᾽ οὗ τῷ πατρὶ δόξα, κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰωνων, Αμήν.

[Eusebius presbyter] Tunc autem, omnibus verecundia & pudore suffusis, amicus meus Eusebius a dixit: Cypriane, ne desperes, horum enim omnium remedium est, quia ignorans fecisti. Videbaris enim tibi operibus divinis esse deditus, cum diabolo gratum faceres; dat tibi ignoratio excusationis locum. Cur te ipse supra modum dilaceras? Cur in has cogitationes incidisti ad animæ perniciem b? Audi me amantem tui, & patientem mihi aurem accommoda, ut tibi persuadeam. Multos novi, Cypriane, qui cum ad Christum non præclare factis, sed tamen animi affectibus accederent, suscepti fuere. Totum ex parte cognosce. Magi erant illi & suscepti sunt, tu quoque magus eodem prorsus modo ac illi recipieris. Quousque igitur te ipse cædis ac ulcisceris, quamvis admodum infirma valetudine? Vide, ne te in hanc quoque desperationem diabolus conjecerit. Versutus enim est, id quod tibi apertius est quam mihi. An ignoras, quid tibi, antequam nocte cantaret gallus, non sine dolo responderit, & quomodo sese proruperit minabundus? Nonne dixit tibi: Christus meos odit, ac per dolum tibi subvenit, ut cum te a me abstraxerit, iterum abjiciat; seque tunc de te pœnas arbitrio suo sumpturum, adjecit? Scire igitur debes, præsente Christo, nihil posse diabolum: signa cor tuum, ut auferatur a te desperationis cogitatio. Invoca Christum, ut illius benignitatem experiaris. Non postulat a te dona, nec tempore indiget ad misericordiam, nec tibi per mediatorum phantasiam subvenit: dicit enim discipulus Christi Paulus apostolus: Prope est verbum in ore tuo & in corde tuo. Quale illud verbum c? Fidei in illum & invocationis videlicet. Ore enim, inquit, confessio fit ad salutem, corde autem creditur ad justitiam.

[22] Probo confessionem tuam, qua mihi impietates a te admissas & non admissas d enarrasti. [S. Cyprianum ex peccatorum memoria ad desperationem pene redactum] Quapropter silui, & amicis, ut idem facerent, persuasi, ut postquam evomuisses inspiratam ab inimico sententiam, animus tuus allevaretur, ad aspiciendam pietatem erectus. Deinceps igitur stes animo, Cypriane; cogita hominem te esse, intellige errorem & ignorationem. Nam si, cognita Christi virtute, in impietate permaneres, non immerito tua desperatio probaretur. Sed si nunc cognoscis ac inimicum aversaris, perspicuum est, te jampridem, si quis de Christo nuntiasset, sine mora impietatem abjecturum fuisse. Nunc igitur lacrymis tempera ob Christum tibi placatum, & fortem animum assumens, sequere, quo ille vult. Sic enim ad Christum plures, quam perdidisti, perducere poteris, omnibus utilia suggerens e. At ego dixi: Lacrymandi finem non facio, conscientia perculsus. Et ne pluribus morer, (unum est enim, quod me sollicitudine distringat, structæ insidiæ Justinæ. An Christus illius laborem f parvi facturus sit mihique condonaturus, propter quam puerorum cædem & jecoris in mulieribus inspectionem, & alia nefariæ artis facinora commisi,) oro te, pater Eusebi, exple, quod scire aveo ex Scripturis Christi, an ex iis, qui similem impietatem professi sunt, conversum aliquem crimine liberaverit.

[23] [variis rationibus] Tum Eusebius dixit: Apostolus Christi, Paulus nomine, etsi magus non fuit, certe primus exstitit illius servorum persecutor. Consensit neci Stephani; sed & publicis litteris eos, qui Christum Damasci colebant, ex hac regione ac omni civitate expellebat. Sed conversus vas electionis illius factus est, quemadmodum & ipse confitetur: Misericordiam, inquit, a Christo consecutus sum, quia ignorans feci g. In Actibus autem Apostolorum illius legitur, multos ex illis, qui curiose egerant, cum libros magicos combussissent, a Christo susceptos esse, & baptizatos remissionem peccatorum accepisse, impietate & meritis ob eam pœnis liberatos. Quod si tibi & Babylonius Nabuchodonosor proferendus; is cum impie se gessisset, post spectatam Dei potentiam in camino ignis h, ex quo tres Dei pueri flamma repressa eruti sunt, ejectus ex hominum societate & bestia factus est; sed pœnitens receptus, ita ut rursus imperium recuperaret. Præterea Manasses rex Israël, & multi alii reges & privati, cum post Dei cognitionem scelera omnia perpetrassent, pœnitentes recepti fuere & gravissimis ob idololatriam suppliciis exsoluti; quamvis secum totos populos abstraxissent, & occidissent prophetas, ac sacra contaminassent. Sed & omnem Israëlem usque ad Christi adventum sæpe in impietatem delapsum ac sæpe pœnitentem quodam veluti patientiæ ac misericordiæ pelago excepit. In Ecclesia autem hactenus tonsos habens capillos i pœnitentia plurimum valet; ita ut, qui maxime debilitati sunt peccatis, conversi suscipiantur. Illius autem virtus est Euangelium, quod est manna gratiæ Christi, ut impii misericordiam in eo consecuti non condemnentur. Quapropter dicit Petro: Non solum septies septies dimittes fratri tuo, sed septuagies septies k. Quomodo igitur tibi non dimittat, qui talem hominibus commendat benignitatem? Atque ut discas comparationem divinæ misericordiæ cum humana, quidam testatur, clamans: Misericordia hominis in proximum ejus; Dei autem misericordia super omnem carnem.

[24] [ad pœnitentiam] Quis es tu ad omnem carnem, ut eum exhaustum esse existimes, si benignus in te sit? Ninivitis, quorum impietas tuam superabat, mortem constituit, non dico singulis, sed omnibus simul: conversos non perdidit. Tu quoque illum etiam atque etiam invoca, ut te non repellat. Latroni temporis momento paradisum donat ob fidei præstantiam; & tibi non parcet, etiamsi in pelagus nequitiæ demersus fueris, modo eum vere & ex animo invoces? Lege prophetas, videbis illius benignitatem. Dicit Osee Israeli: Ut Sodoma ponam te ut Seboïm; & statim addit: Conversum est cor meum & simul conturbata est pœnitentia mea: significans, se ad recipiendos pœnitentes paratum esse. Dicit Eliæ: Vides, quomodo compunctus sit Achab a facie mea? Non inducam in diebus illius mala; quamvis per ipsum Eliam mortem ei constituisset, propter quemdam Naboth, quem Jezabel ipsius uxor per dolum occiderat, ut ipsi gratum faceret. Quomodo desperas salutem, tanto miserationum pelago circumdatus? Nec simpliciter tibi Deum misericordem demonstro, sed ne quis salutem suam desperet, jurat dicens: Vivo ego, dicit Dominus, si voluntate volo mortem peccatoris, quemadmodum eum converti & ad vitam pervenire l. Ex toto corde pœnitentiam age, & dicet tibi: Etiamsi annis centum in impietate vivas, & postremo die pœnitentiam agas, non morieris, dicit Dominus, sed vivens vives coram me. Mentiri Deus non potest, ipse enim est veritas. Num propter te committet m, Cypriane, ut sermonem suum immutet, ejusque benignitas in te superetur, qui proprio Filio non pepercit propter humanum genus? Oves nonaginta novem reliquit in cælis, cælestes videlicet ordines, & ad unam, quæ perierat, descendit; & suam in te benignitatem claudet?

[25] Propter hominem crucifixus est, & pigrabitur impio converso sese dare? [fidem firmam] Conviciis appetitus impios ad se vocat, & glorificatus te repellet? Non creditus peccatores ad se vocavit, & creditus in te benignus non erit? Patiens non adversatus est latronem, & adoratus ad te non convertetur misericordiæ causa? Si major angelis Deus, major profecto illius benignitas. At gaudent cælestia omnia in uno peccatore pœnitentiam agente. Quomodo ergo te Deus aversabitur? Confide Cypriane; non venit Christus vocare justos, sed peccatores ad pœnitentiam. Tantum age pœnitentiam ut par est, & videbis eum te complectentem. Quod perditam ovem reperisset, non modo lætatus est, sed etiam illam, quasi filium humeris portavit, ut ex ipsare discas, quantum Deus angelos superet; & tu dicis, contemnet me? Tantum fac dignum fructum pœnitentiæ, ac mei tunc memineris, cum regni hæres eris ut filius. Pluit super peccatores & justos, ac oriri facit solem suum super bonos & malos; & te ab eo repelli dicis? Bene facit non credentibus, & te ingemiscentem non suscipiet? Apud Isaiam dicit: Quando conversus gemueris, tunc salvaberis; & tibi pœnitentiam non infructuosam agenti gratiam non dabit ad æterna gaudia? Dicit enim & apud Paulum, se omnes homines velle salvos fieri & ad cognitionem veritatis pervenire.

[26] Atque hæc quidem tibi a me pauca de multis, Cypriane. [in Dei promissis & misericordia] Cum autem ad magistros veneris, audies dilucide, quæ ad pœnitentiam spectant; meque in auditorum numero habebis, dogmatis magnitudine perculsus. Agunt enim prolixe & liberaliter, ac opem libenter porrigunt. Non est apud eos fastus, non vestis conspicua ad ostentationem, non sophistarum more inflatio, non spe mercedis procrastinatio illiberalis. Incipiunt enim ab his, quæ caput & summam continent, omnem munerum suspicionem repellentes; nec, ut sophistæ, a minoribus rebus animi informandi initium ducunt; sed hortantur, ut quisque ad sapientiæ, ut ita dicam, basim & fundamentum accedat; probe scientes, primo fundamentum ponendum esse quam optimum; deinde sine damno, quæ sequuntur superstruenda. Videbis illic venerandam liturgiam n, non cymbalis & organis circumsonantem, non strepitus auditum effeminantes, non tibias dissolutis modis indulgentes, non tympana modestam indolem frangentia, non chorum ad musicam, ut plurimum non ad rectas leges attentum, non vocem expertes rationis animos agitantem, non victimas & stercora expurgata, non ligna & ignem corporum rationis expertium propugnacula, non sacerdotem veluti ad bellum rationis expers armatum, non ædituos taurorum robur infringentes, non impudicum sermonem, non risum turpissimum, non superbum oculorum supercilium, non convivium o legibus solutum, non indecoram agendi rationem; sed tranquillum omnino animum & fastus expertem disciplinam; ex quibus aliquis videns, admodum infantes eamdem ac senes ordinis disciplinam servantes, facile perspiciat, eorum juventutem divino quodam signo gubernari. Omnibus igitur in orbem stantibus, videas sacram urbem uni parentem duci, ac ceteros ædituos ordinis serie circa sacram mensam stantes: deinde psaltes sermone simplex & hymno compungens ad exhortandum, expurgat ora & auditum a cantilenis sæcularibus ad futuras lectiones.

[27] [hortatur, cujus oratione motus Sanctus] Ne verearis igitur adire, sed libere accede, & surgens cibum sume jam triduo jejunus p, ac simul eamus ad precem vespertinam; cras autem celebratæ ab omnibus synaxi immanebimus; mos enim est primo ex septem die memoriam resurrectionis Christi celebrare, quo die ad episcopum accedentes convenientia facimus & dicimus. Tibi attende, Cypriane, fortasse enim plures salvabis, quam perdidisti; fac autem memineris mei, cum præclare in te agetur, diurna somnia ad multorum utilitatem interpretante. Tum ego consurgens amplexus sum illius caput & pectus, patrem illum & angelum vocans. Tum medium me habentes ipse & ejus filius æqualis meus & in eodem litterarum ludo institutus q, sed pietate, si quis alius, excellens, domum deduxerunt, & decentem cibum apposuerunt r. Deinde in ecclesiam ivimus, ac vidi chorum cælestium Dei hominum, vel angelorum Deo canentium choro similem, Hebraicam dictionem singulis versibus adjicientes s una voce, ita ut non homines esse viderentur, sed natura rationalis congregata admirabilem edens sonum, quo Prophetæ mortui iterum per vivos oracula dabant.

[28] [libros magicos publice comburit & ab episcopo instructus baptizatur.] Apostoli non secus ac præsentes prædicabant; nec opus erat interpretatione, sunt enim simplicissimi sermones, in sententiis positi. Evenit autem, ut multitudo introitum nostrum admirans, obstupesceret, ac domum reversi quievimus. Postero autem die dixi, Pater Eusebi, cur non comburimus libros diaboli? Id ergo, cum publice fecissemus, episcopum etiam adivimus, ac omnia audivimus, quemadmodum mihi promiserat Eusebius, quem in homine angelum habebam. Hæc autem postquam audiit sancta Justina, crines totondit, & thalamum cum dote venditum t pauperibus distribuit, duplicem salutem existimans pœnitentiam meam. Nam & Aglaïdas, qui ipse sibi gladium mortis circumintulerat, diabolum ab eo discedens v incendit, nectente nobis Christo per Justinam duplicem salutem. Postquam autem mea quoque distribui, eram una cum patre Eusebio, qui presbyter erat ecclesiæ, ac Christi sigillum adeptus, conabar prædicare omnibus & multis persuadere, ut ad Dominum converterentur. Sed & persuasi sunt in Domino Jesu Christo, per quem & cum quo Patri gloria & imperium in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Eusebium hunc, quem aliunde non novi, pariter nominat antiquus interpres, uti & Eudocia apud Photium, apud quem omnia hæc fideliter contracta leguntur.

b Vetus interpretatio ita prosequitur: Dixisti quidem, habeo pelagus iniquitatum & innumerabiles fontes impietatum & undas multorum malorum; sed pelagus & fontes & undæ sub potestate Dei sunt: jubet enim Deus & omnia dissolvuntur. Numquid possunt tua mala vincere Dei benignitatem? Quæ non habet textus Græcus.

c Corruptissima sunt hæc in versione antiqua apud Fellum: sic enim ibi legitur: Quod dicitur verbum fidei: & dicit vacue in eum est & invocationes, quæ nihil significant. Martenius, hæc ita edidit: Juxta est in ore tuo, in corde tuo, quod dicitur verbum fidei, dicit quæ in eum est & invocationes. Nostra, interpunctionibus & sensu restitutis, ex Epistola ad Rom. 10 ℣ 8 desumpta sunt, non vero ex Psalm. 54 ℣ 25, ut ex confusa periodo conjectarat Fellus.

d Hæc ita expressit interpres vetus. Suscepit te Deus, quia confessus es & pronunciasti iniquitates tuas, quas fecisti, & quas non fecisti, bene fecisti, quia vomuisti venenum draconis immundi. Monet Maranus, τὰς οὔσας καὶ τὰς μῆ οὔσας non legi in editis Confessionibus; at erronee, ut liquet. Quid porro tantum in eo laudandum vel probandum sit, quod quis confiteatur, quæ non fecit, ego hactenus non capio. An forte de peccatis Omissionis, ut loquuntur theologi, interpretandum?

e Multo in hisce omnibus disertior est antiquus interpres, cui verisimiliter debemus orationem amplificatam, quam, si lubet, vide apud Martenium: longior enim est, quam ut commode hic inseri possit.

f Variant hæc multum in antiqua versione, & sic leguntur: Deprecor autem Christum & famulam ejus Justinam incessanter, ut indulgeat mihi, quæ in eam deliqui, & ut deprecetur Deum pro me. Quæ sane toto cælo a nostris differunt.

g Leguntur ista ad Timotheum 1 cap. 1 ℣ 13; quæ vero sequuntur, spectant ad Actuum cap. 19 ℣ 19. Περίεργα porro, quod ibidem in textu Græco sacro etiam legitur, passim magicas superstitiones significat.

h Recte monet Maranus, legendum κατηργημένου, vel addendam vocem φλογός.

i En allegatam rationem, quare in Conversione sanctorum Cypriani & Justinæ, seu 1 Actorum parte dicatur etiam Edusius S. Justinæ genitor caput totondisse. Vide ibidem Annotata ad litteram h.

k Desumpta sunt hæc ex Matthæi 18 ℣ 22, ubi non legitur septies septies, sed septies tantum. Quæ paulo post sequuntur, sunt Ecclesiastici cap. 18 ℣ 12, ac deinde Osee. Cap. 11 ℣ 8 de Sodomis, ac denique Ezechielis 33.

l Immensum in sequentibus discedit interpres, ita scribens. Non ergo desperes Cypriane, mundari te posse magno pelago misericordiæ & miserationum Dei, in quo cito per gratiam Christi habes salvari. Salutarem enim aquam ipse effudit super nos affluenter, super peccatores & iniquos propter nos mortem suscipiens, sicut Isaïas prophetavit, dicens: Propter peccata populi mei adductus est ad mortem. Et iterum dicit: Non veni justos vocare, sed peccatores ad pœnitentiam, ut justificentur. Et iterum dicit: Quia opus non habent sani medico, sed male habentes. Propterea relinquens nonaginta & novem oves venit ad errantem. Et quia gaudium erit in conspectu angelorum Dei super uno peccatore pœnitentiam agente, Cypriane, tene anchoram fidei, juramentum Domini; Vivo ego, dicit Dominus Adonaï, nolo mortem peccatoris, sed ut convertatur & vivat. Post hæc ad numerum nostrum 26 fere revertitur.

m Recte monet Maranus, legendum παλιλλογῆσαι, pro corrupta voce ἀλληλογῆσαι.

n Id est publicum ministerium, ut vox Græca proprie significat, sed apud Græcos stilo ecclesiastico passim designat sanctissimum sacrificium Missæ, in quo corpus & sanguis Christi conficitur. Hic forte ponitur pro toto publico ministerio ecclesiastico.

o Legebatur paulo superius in codice ἐπὶ οἰκίας, pro quo ἐπιεικείας, deinde εὐνομίαν, pro quo εὐνομίᾳ, paulo post τροποῦσται, pro quo τροποῦντας, ac denique hic θύνην, pro quo θοίνην, Marano suadente, substitui.

p Usque ad triduanum hoc jejunium expressit diserte Eudocia. Vide Comment. prævii num. 19. Porro quæcumque hic memorantur, presse cum antiquis Orientalis Ecclesiæ ritibus conveniunt: quod si experiri lubet, consule Thomassinum.

q Censet Maranus, pro πραγμάτων legendum γραμμάτων, quia ex adjunctis credibile non est, Eusebii filium etiam magiæ studuisse. At non video quare πρᾶγμα hic necessario de magia, & in malam partem vertendum esset.

r Toto rursus cælo differunt, quæ hic habet antiqua versio: ibi enim ita legitur; Tunc ego Cyprianus osculatus sum caput ejus & pectus, & patrem eum vocabam. Erat autem & condiscipulus meus in litteris, ipse enim Eusebius ab infantia erat fidelis, & cum essem in errore meo multum me monebat, ut ad meliora transirem. Alio autem die, cum adhuc nox esset, ivimus in ecclesiam Dei. Hæc sane tam sunt diversa, ut vix ex eodem textu profecta fuisse, suspicari ausim.

s Observat Maranus, hodiernos adhuc Græcos in exequiis defunctorum addere singulis versibus Alleluia, quod sane apud ipsos in aliis Officiis & potissimum Paschalibus, tam frequenter repetitur, ut singulis versibus adjunctum dici possit. Correxi καὶ ἴδον, ex καὶ ἰδεῖν, ut Marano præplacet.

t Ecce rursus periodum veteris interpretis longe a nostra diversam. Cum ergo, inquit, audisset Dei famula Justina meam conversionem, lucernas accendit & Deo capillos suos detotondit. Parentes vero thalamum ejus consecraverunt ministerio sanctæ ecclesiæ. Ipsa vero ornamentum vendens cum dote sua omnia pauperibus erogavit, gratias agens Deo pro salute mea. In chronotaxi nostra pater Sanctæ certe non amplius erat in vivis: at anonymi vel errantis vel interpretantis asserta torquere nos non debent.

v In antiqua versione nihil legitur de conversione Aglaïdæ, quæ tamen etiam apertissime asseritur ab Eudocia apud Photium, ubi ejus narratione clauditur liber secundus Metaphrasis Eudocianæ.

PARS III.
Martyrium Sanctorum martyrum Cypriani & Justinæ
Auctore anonymo
Ex bibliothecæ regiæ Parisinæ codice 520 collato cum cod. 1485. Interprete J. C.

a

Τῶν Προφητικῶν λόγων νῦν πληρουμένων, τῶν τε λόγων τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ περὶ τῆς σπορᾶς τοῦ σίτου τῶν τε ζιζανίων πληθυνομένων, καὶ τοῦ λαοῦ σκορπιζομένου, τοῦ τε λύκου σοβοῦντος τὴν ποίμνην τοῦ Χριστοῦ· ὁ ἅγιος Κυπριανὸς πάντας δι᾽ ἐπιστολῶν διωρθωσάμενος κατὰ πᾶσαν πόλιν καὶ χώραν, πολλοὺς ἀνέσπασεν πλανωμένους ἐκ τῆς θήρας τοῦ λύκου. Ὁ δὲ ἀρχέκακος ὄφις βασκαίνων, ὑπέβαλεν Εὐτολμίῳ, τῷ κόμητι τῆς Ἀνατολῆς, ὅτι Κυπριανὸς ὁ διδάσκαλος τῶν Χριστιανῶν καθεῖλε τὴν δόξαν τῶν θεῶν· γοητεεύει δέ πάντας ἅμα τινὶ παρθένῳ, καὶ ἀνασίει πᾶσαν τὴν Ἀνατολὴν, καὶ τὴν οἰκουμένην δι᾽ ἐπιστολῶν. Ὁ δὲ κόμης θυμοῦ πλησθεὶς ὑπὸ δεσμοὺς καὶ πᾶσαν ἀσφάλειαν τῶν ἀρχόντων ἐκέλευσεν αὐτοὺς ἀπαντῆσαι εἰς τὴν Δαμασκόν. Προελθόντας δὲ αὐτοὺς ἡρώτω ὁ κόμης. Σὺ εἶ ὁ διδάσκαλος τῶν Χριστιανῶν, ὁ πολλοὺς ποτὲ συναθροίσας τῇ δυνάμει τῶν θεῶν; Νυνὶ δὲ διὰ τῆς τοῦ ἐσταυρωμένου ἐμφαίνων ἀπάτης περικλύζεις τὰς τῶν ἀνθρώπων ἀκοάς, προκρίνων τὸν ἐσταυρωμένον τῶν ἀθανάτων θεῶν. Ὁ ἅγιος Κυπριανὸς λέγει· Σὺ δὲ εἶπέ μοι· πῶς τολμᾷς ἑαυτὸν συνιστᾷν τῷ κομπῳ τῆς ἀλαζονείας καὶ τῆς διαβολικῆς μανίας; Ἐγὼ γὰρ πρώην ὥσπερ καὶ σὺ σήμερον, ἤμεν ἐξωγρημένος ὑπὸ τοῦ ἀλλοτρίου τᾑ σοφίᾳ τῶν Ἑλλήνων ἐσκοτισμένος. Πολλοὺς μέν ἀπέκτεινα, πολλοὺς δὲ καὶ πορνεύειν ἐδίδαξα. Ἀλλὰ νῦν ἔσωσέ με ὀ Χριστὸς διὰ τῆς ἁγίας ταυτῆς Παρθένου. Σκολαστικὸς γάρ τις, ὀνόματι Αγλαΐδος, ὁ τῶν Κλαυδίου, ἐρασθεὶς αὐτῆς καὶ τῷ νόμῳ ἦν ἀσπαζόμενος γάμον, καὶ μηδὲν ἀνύσας πρός με ἐλθὼν ἠξίωσέ με τῆς τοῦ φίλθρου μανίας ἐπαπολαύειν αὐτῇ.

[2] Ἐγὼ δὲ θαῤῥῶν ταῖς βίβλοις μου ταῖς μαγικαῖς ἔπεμψα δαίμονα πρὸς αὐτὴν· καὶ τοῦτον ἐξήρανε τῇ σφραγίδι τοῦ Χριστοῦ. Ἀλλὰ καὶ ἕως τρίτου ἀρχοντικοῦ δαίμονος ἔπεμψα, καὶ τούτους κατέστρωσε τῷ αὐτῷ σημείῳ. Ἐγὼ δὲ ἐσπούδασα μαθεῖν την τοῦ σημείου δύναμιν, πολλὰ ὁρκίσας τὸν δαίμονα· καὶ ὁ δαίμων ὑπὸ ἀγγέλων μαστιγωθεὶς πάντα μοι ἀνήγγειλεν. Τότε ἐγὼ ἀνανήψας τῷ πρὸ ἐμοῦ ἐπισκόπῳ προσαγαγών μου τὰς βίβλους, παρόντων καὶ τῶν πρώτων τῆς πόλεως, ἐνέπρισα ἐν πυρί. Διὸ καί σε παρακαλῶ ἀποστῆναι τῆς τῶν εἰδώλων μανίας, καὶ ἐλθεῖν εἰς τὴν δόξαν τοῦ Θεοῦ, ὅπου ὁ ἀληθινὸς Θεὸς εὐσεβῶς καὶ ἀληθῶς δοξάζεται, καὶ τότε γνώσῃ τὴν ἀνίκητον τοῦ Χριστοῦ δύναμιν. Ὁ δὲ κόμης ὀργισθεὶς θυμῷ ἐλεγχόμενος ὑπὸ τῆς οἰκείας συνειδήσεως ἐκέλευσεν αὐτὸν κρεμασθῆναι καὶ ξέεσθαι, τὴν δὲ ἁγίαν Παρθένον ὠμοῖς δέρμασι μαστίζεσθαι κατ᾽ ἄμφω ἀλλήλων. Ἡ δὲ Παρθένος ἤρξατο λέγειν· Δόξα σοι ὁ Θεὸς ὅτι ἀναξίαν με οὔσαν οἰκείωσας πρὸς τό σου θέλημα, καὶ καταξίωσάς με ὑπέρ τοῦ ὀνόματός σου ταῦτα παθεῖν. Τῶν δὲ δημίων ἀτονησάντων, καὶ τῆς ἁγίας ὑμνούσης τῶν Θεὸν, ἐκέλευσεν παύσασθαι αὐτούς. Τοῦ δὲ ἁγίου Κυπριανοῦ ἐπὶ πλεὸν ξεομένου, οὐδὲν ἐφρόντιζεν ὅλως. Λέγει πρὸς αὐτὸν ὁ Κόμης· διὰ τί ἀπονενόησαι. Ο δὲ μακάριος Κυπριανὸς λέγει πρὸς αὐτόν. Σὺ ἀπονενόησαι ἀποστάτης ὤν τοῦ Θεοῦ, καὶ δραπέτης τῆς εἰς Χριστὸν πίστεως. Ἐγὼ δὲ ὑπ᾽ αὐτοῦ ἐπιγινωσκόμενος εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν φθᾶσαι σπουδάζω, ἵνα καταξιωθῶ διὰ τῶν βασάνων τούτων ἐπιτυχεῖν τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν.

[3] Ὁ δὲ τύραννος οὐκ ἐπαύσατο τῶν βασάνων εἰπὼν· Εἰ βασιλείαν σοι οὐρανῶν περιποιοῦμαι, μείζοσιν ὑποβληθήσῃ βασάνοις. Καὶ ἐκέλευσεν αὐτὸν καθαιρεθέντα βληθῆναι ἐν τῇ φυλακῇ, τὴν δὲ ἁγίαν Παρθένον εἰς τὰ Τερεντίου προσέταξεν εἶναι. Εἰσελθούσης δὲ αὐτῆς τὴν οἰκίαν, ἐφωτίσθη πᾶς ὁ οἶκος αὐτοῦ τῇ χάριτι τοῦ Χριστοῦ. Μετὰ δε ὁλίγας ἡμέρας ἐκέλευσεν ὁ κόμης προσαχθῆναι αὐτοὺς, καὶ λέγει τῷ Κυπριανῳ· Μὴ ἀπάτῃ καὶ μαγείᾳ τοῦ τεθνηκότος ἀνθρώπου ἑαυτοὺς ἀποκτεῖναι θελήσητε. Ο δὲ μακάριος Κυπριανὸς λέγει· Οὗτος ὁ θάνατος τοῖς ποθοῦσιν αὐτὸν αἰωνίον ζωὴν περιποιεῖται. Τότε ὁ κόμης σύννους γενόμενος ἐκέλευσε τήγανον πυρωθῆναι, καὶ βληθῆναι ἐν αὐτῷ πίσσαν, καὶ κηρίον καὶ στέαρ, καὶ βληθῆναι ἐν αὐτῷ τὸν μακάριον Κυπριανὸν ἅμα τῇ Παρθένῳ. Τοῦ δὲ μακαρίου ἐμβληθέντος οὐχ ἥψατο αὐτὸν τὸ πῦρ· τῆς δὲ ἁγίας Παρθένου ἐλθούσης ἐγγὺς, ὁ μισόκαλος δαίμων δειλίαν ὑπέβαλεν. Τότε λέγει αὐτῇ ὁ μακάριος Κυπριανὸς· Δεῦρό μοι ἡ ἀμνὰς τοῦ Χριστοὕ, ἡ τὰς πύλας τῶν οὐρανῶν μοι ἀνοίξασα, καὶ δείξασά μοι τὴν δόξαν τοῦ Χριστοῦ, ἡ τοὺς δαίμονας νικήσασα, καὶ τὸν ἄρχοντα αὐτῶν εἰς οὐδὲν ἠγησαμένη τῇ σταυροφόρῳ δυνάμει τοῦ Χριστοῦ.

[4] Ἣ δὲ τὸν σταυρὸν ἐπὶ τοῦ σώματος ποιήσασα ἐπέθη τῷ τηγάνῳ· καί ἦσαν ἀμφότεροι ἀναπαυόμενοι ὡς ἐπὶ δρόσου, ὡς εἰπεῖν τὸν μακάριον Κυπριανὸν. Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία· τοῦ γὰρ διαβόλου ἐκπεσόντος ἐκ τῶν οὐρανῶν τὰ σύμπαντα εἰρήνης πεπλήρωται. Χριστὸς γὰρ ἐλθὼν ἐπὶ τῆς γῆς τὸν διάβολον ἐτροπώσατο, καὶ τῇ σταυροφόρῳ, δυνάμει τὸν κόσμον ᾠκτείρησεν. Διὸ εὐχαριστῶ σοι, Θεὲ καὶ Κύριε τοῦ ἐλέους, ὅτι τὴν κόλασιν ταύτην ὑπὲρ τοῦ ὀνόματός σου ἐκτελῶ, καὶ παρακαλῶ σε ἵνα τὰς θυσίας ἡμῶν ὀσφρανθεὶς προσδέξῃ εἰς ὀσμὴν εὐωδίας. Ἀκούσας δὲ ὁ κόμης εἶπεν· Ἐγὼ σήμερον ἐλέγξω ὑμᾶς, καὶ τὴν τέχνην τῆς μαγείας ὑμῶν ἐκπομπεύσω. Ἀθανάσιος δέ τις συγκάθεδρος ὢν αὐτοῦ καὶ φίλος, ἱερεὺς δὲ πρῶτος, λέγει αὐτῷ· Κελεύσει με ἡ ἀρετή σου ἐπὶ τῷ βρασμῷ τοῦ τηγάνου στῆναι ἐπὶ τῷ ὀνόματι τῶν θεῶν, καὶ νικήσω τὴν νομιζομένην δύναμιν τοῦ Χριστοῦ. Καὶ ἐπέτρεψεν ὁ κόμης τῷ Ἀθανασίῳ· καὶ ὁ Ἀθανάσιος, προσελθῶν τῷ τηγάνῳ, λέγει· Μέγας εἶ ὁ θεὸς Ἡρακλῆς, καὶ ὁ πατὴρ τῶν θεῶν Ἀσκληπιὸς, ὁ τὴν ὑγείαν τοῖς ἀνθρώποις παρέχων. Καὶ ταῦτα εἰπῶν, καὶ μόνον προσεγγίσας τῷ βρασμῷ τοῦ τηγάνου κατεκυριεύθη ὑπὸ τοῦ πυρὸς, καὶ ἡ γαστὴρ αὐτοῦ διεῤῥάγη, καὶ τὰ σπλάγχνα αὐτοῦ ἐγυμνώθησαν, καί τὰ ὀστὰ αὐτοῦ διεσπαράχθησαν, καὶ ἐξεχύθησαν· ὁ δὲ μακάριος Κυπριανὸς ἄμωμος ἔμεινε σὺν τῇ Παρθένῳ δοξάζων τὸν Θεόν.

[5] Τότε ἀνέκραξεν ὁ Κόμης λέγων· Τάχα ἀνίκητός ἐστιν ἡ δύναμις τοῦ Χριστοῦ. Τοῦτο δὲ μόνον μέλει μοι ὅτι τὸν ἱερέα, καὶ μόνον ὄντα φίλον μου ἀπέκτεινεν. Καλέσας οὖν Τερέντιον τὸν συγγενῆ αὐτοῦ, λέγει· τί ποιήσω τοῖς κακούργοις τούτοις. Λέγει αὐτῷ ὁ Τερέντιος· Μηδέν σοι πρὸς τοὺς ἁγίους τούτους· μὴ δὲ ἀντίπιπτε τῇ ἀληθείᾳ, ἀνίκητος γάρ ἐστιν ὁ Θεὸς τῶν Χριστιανῶν· ἀλλὰ παράπεμψον αὐτοὺς τῷ βασιλεῖ, δηλῶν τὰ κατ᾽ αὐτούς. Ὁ δὲ κόμης γράφει ἀναφορὰν τοιαύτην· Κλαυδίῳ καίσαρι τῷ γῆς καὶ θαλάσσης δεσπότῃ Διοκλητιανῷ χαίρειν· Κατὰ τὸν θεσμὸν τῆς βασιλείας σου συνέλαβον Κυπριανὸν τὸν διδάσκαλον τῶν Χριστιανῶν ἅμα Παρθένῳ ἐν τῇ Ἀνατολῇ, ὡς διὰ τῶν ὑπομνημάτων γνώσῃ, ὅτι τοσαύταις βασάνοις ὑποβληθέντες οὐκ ἐπείσθησαν· δι᾽ ὃ τῷ σῶ κράτει τούτους ἀνέπεμψα. Ὁ δὲ βασιλεὺς ἐγκύψας τοῖς σκρινίοις, καὶ τὰς βασάνους τοῦ μακαρίου θαυμάσας, ἐλογίσατο μετὰ τῶν φιλῶν αὐτοῦ καὶ λέγει· Κυπριανὸς ὁ τῆς Ἀντιοχείας διδάστκαλος, καὶ ἡ παρθένος Ἰουστίνα, ἐκλεξάμενοι τὴν ματαίαν αἵρεσιν τῶν Χριστιανῶν, καὶ παραλιπόντες τὸ ζῇν, τὸν Θεὸν αὐτῶν προετίμησαν, τὴν διὰ ξίφους τιμωρίαν ἐπενεχθῆναι.

[6] Ἀπενεχθέντων δὲ αὐτῶν ἐπὶ τὸν ποταμὸν Γάλλον ἐν τῇ Νικομηδέων πόλει, μικρὰν διορίαν ἠτήσαντο τοῦ προσεύξασθαι, καὶ μνησθῆναι τῶν κατὰ κόσμον ἐκκλησιῶν καὶ πάντων τῶν πιστῶν, καὶ τὴν ἐν Κυρίῳ ποιήσας σφραγίδα ὁ ἅγιος Κυπριανὸς, ἐκ δεξιῶν λαβῶν τὴν Παρθένον, πρὸ αὐτοῦ τελειωθῆναι ἠξίου. Καί τούτου γενομένου εἶπεν ὁ μακάριος Κυπριανὸς. Δόξα σοι Χριστέ. Θεόκτιστος δέ τις διαβαίνων ἐξ ἀποδημίας ἡσπάσατο τὸν ἅγιον Κυπριανὸν. Φουλεανὸς δὲ ὁ συγκάθεδρος… Ἐκέλευσεν αὐτῶν εἰς βοῤῥὰν τοῖς κυσὶ ῥιφῆναι. Προκειμένων δὲ αὐτῶν ἐπὶ πολλὰς ἡμέρας τοῖς αἱμωβόροις, ναῦταί τινες Ῥωμαῖοι πιστοὶ ἀκουσαντες ὅτι περετελειώθῃ ὁ ἅγιος Κυπριανὸς, ὢν αὐτοῖς ὁμόφυλος Ῥωμαίοις, ἔξ ἡμέρας παραμείναντες, καὶ πάντας τοὺς φυλάσσοντας λαθόντες, ἔλαβον τὰ λείψανα σὺν τοῖς παραχθεῖσιν ὑπομνήμασι· καὶ ἀναχωρήσαντες ἐκεῖθεν ἀνέβησαν ἐν πλοίῳ καὶ ἐπανῆξαν ἐν Ῥώμῃ, κομίζοντες δῶρον τίμιον τὰ λείψανα. Καὶ προσήγαγον αὐτά τινι Ῥουφίνῃ ματρώνῃ γένους Καβάρου, ἥτις λαβοῦσα τὰ λείψανα ἔθετο ἐν τόπῳ ἐπισήμῳ, ἐν ᾧ πάντες οἱ συνερχόμενοι ἱάσεις λαμβάνοντες δοξάζουσι Θεόν. Ἐπράχθη δὲ ταῦτα ἐν ὑπαθείᾳ Διοκλητιανοῦ ἐν τῇ ἐπιφανειτάτῃ Νικομηδείᾳ, καθ᾽ ἡμᾶς δὲ βασιλεύοντος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.

[SS. Cyprianus & Justina comprehensi interrogantur] Impletis prophetarum sermonibus b & quæ a Domino nostro Jesu Christo dicta sunt de semine frumenti & multiplicatis zizaniis, cum populus dispersus esset & lupus dissiparet gregem Christi, S. Cyprianus epistolis omnes confirmans per omnem civitatem & locum plurimos ex lupi faucibus eripiebat. Pessimus autem serpens invidens suggessit Eutolmio comiti Orientis c, quod Cyprianus doctor Christianorum destrueret gloriam deorum, cum Virgine quapiam omnes præstigiis perverteret, & concitaret totum Orientem orbemque universum suis epistolis. Comes ad hæc ira plenus vinculatos & sub præfectorum omni custodia jussit simul perduci Damascum d. Cum eo pervenissent, interrogavit comes: Tune es doctor Christianorum, qui multos olim aggregasti potentiæ deorum, nunc vero fraude Crucifixi signa edens fascinas aures hominum præferens Crucifixum diis immortalibus? S. Cyprianus dixit: Tu dic mihi, quomodo audes extollere te fastu inanis superbiæ & dementiæ diabolicæ? Ego quidem olim, sicut & tu adhuc hodie, superbia tumebam e, ab inimico paganorum scientia obtenebratus. Multos occidi & multos scortari docui: sed nunc servavit me Christus per sanctam hanc Virginem f. Scholasticus enim, nomine Aglaïdus, ex genere Claudii g, deperibat illam, &, ut solet, avide desiderabat nuptias, cumque nihil profecisset, veniens ad me induxit me, ut illam aggrederer veneficii amatorii insania.

[2] [& variis tormentis afficiuntur] Ego confisus magicis libris meis misi dæmonem ad illam, quæ hunc impotentem reddidit signo Christi. Sed & usque ad tertium principem diabolum submisi, & illos profligavit eodem illo signo. Tunc ego studui discere virtutem signi illius multum adjurans dæmonem. Et dæmon ab angelis flagellatus, cuncta mihi aperuit h. Tunc ego cum resipuissem, episcopo, qui ante me fuit i, attuli libros meos &, præsentibus urbis primoribus, laceratos combussi igni. Propterea & te oro, ut relinquas idolorum insaniam, veniasque ad fidem k Dei, in qua verus Deus pie vereque glorificatur, & tunc cognosces invictam Christi potentiam. Comes autem ira æstuans agitatus interius conscientiæ stimulis jussit illum suspendi & radi; sanctam vero Virginem crudis nervis cædi a duobus alternatim l. Virgo autem cœpit dicere: Gloria tibi, Deus, quod indignam me assumpseris secundum voluntatem tuam, dignamque judicaveris pro nomine tuo hæc pati. Deficientes autem carnifices, Sancta Deum hymnis laudante, jussit comes m, desistere. Cumque S. Cyprianus vehementer raderetur, nihil omnino tormenta curabat. Dixit autem ad illum comes: Quare tui rationem nullam habuisti. Sanctus vero Cyprianus respondit: Tu ipse tui rationem nullam habuisti, apostata a Deo & refuge a fide in Christum. Ego ab illo pro suo misericorditer agnitus satago in regnum cælorum introire, dignus habitus tormentis hisce consequi æterna bona.

[3] [constantes in confessione in sartaginem injiciuntur, in qua illæsi] Tyrannus autem non cessabat a tormentis inferendis, dicens: Si sic tibi regnum cælorum comparo, gravioribus tormentis te subjiciam. Dein jussit illum tormentis extenuatum conjici in carcerem, sanctam vero Virginem mandavit servari in domo Terentii n; quæ cum eo ingressa esset, domus tota illuminata est gratia Christi. Post non multos autem dies rursus jussit comes, Sanctos produci & dixit: Ne fraude & præstigiis morte puniti hominis vobis mortem pertinaciter accersite. Beatus vero Cyprianus respondit: Hæc mors ipsam desiderantibus æternam vitam rependit. Tunc comes, re apud se perpensa, jussit sartaginem accendi in eamque mitti picem, ceram & sebum & eo injici B. Cyprianum cum Virgine. Missum igitur in sartaginem Cyprianum ignis non tetigit; cum vero sancta Virgo prope ad illum accessisset, osor boni diabolus ipsi timorem injecit. Tunc dixit illi B. Cyprianus: Huc accede, Agna Christi, quæ portas cælorum mihi aperuisti, & ostendisti mihi gloriam Christi, quæ dæmones devicisti & principem illorum ad nihilum redegisti virtute Crucis Christi.

[4] Tunc Sancta, cum signo Crucis signasset se, insiliit in sartaginem: [perdurant: ad quam accedens gentilis comburitur.] & ambo ibi refocillabantur tamquam in rore o, ita ut B. Cyprianus dixerit: Gloria in excelsis Deo & in terra pax hominibus bonæ voluntatis; postquam enim diabolus cælo excidit, omnia pacis repleta sunt: Christus quippe veniens in terram diabolum vincivit & virtute Crucis mundum misericorditer liberavit. Quapropter tibi gratias ago, Deus & Domine misericordiæ, quod cruciatus hos pro nomine tuo patiar, & te obsecro, ut holocausta hæc nostra in odorem suavitatis admittas. Comes autem hæc audiens, dixit: Ego hodie vos convincam & fraudes magicas vestras palam faciam. Athanasius porro quidam, assessor & amicus ejus sacerdosque quondam idolorum, dixit ei: Jubeat me potentia tua in æstu sartaginis stare in nomine deorum, & vincam falso existimatam p virtutem Christi. Annuit comes Athanasio, qui appropinquans ad sartaginem, dixit: Magnus es deus Hercules & pater deorum Asclepius, qui donas sanitatem hominibus. Et hæc dicens cum tantum flammis sartaginis appropinquasset, absorptus est ab igne & venter ejus disruptus, denudata viscera ossaque ejus discerpta & diffusa sunt: beatus autem Cyprianus cum Virgine glorificans Deum intactus permansit.

[5] Tunc exclamavit comes, dicens: Forte invicta est Christi potentia! Id solum me piget, [Prodigia cernens præfectus Sanctos ad imperatorem mittit, cujus jussu] quod sacerdotem deorum unice amicum mihi occiderit. Vocans tandem Terentium consanguineum suum, dixit: Quid faciam maleficis hisce? Respondit illi Terentius: Nihil moliaris adversus Sanctos illos neque veritati obnitaris; nam invictus est Deus Christianorum: sed transmitte illos ad regem q, referens, quid cum illis actum sit. Comes porro scripsit relationem hujusmodi. Claudio cæsari r terræ ac maris domino Diocletiano salutem. Secundum legem imperii tui comprehendi Cyprianum doctorem Christianorum cum Virgine in Oriente, sicut ex monumentis cognosces. Quia vero tantis tormentis subjecti non obediverunt, ideo hosce ad majestatem tuam transmisi. Imperator autem cum hæc legisset, admiratus tormenta, quæ passus fuerat Sanctus, consultis amicis suis, dixit. Cyprianus doctor Antiochenorum & virgo Justina, qui sequentes stultam Christianorum hæresim & contemnentes vitam, Deum suum præposuerunt, gladii punitionem subeant s.

[6] Cum autem abducti fuissent ad fluvium Gallum in t civitatem Nicomediensem, [gladio feriuntur iisque jungitur S. Theoctistus. Omnium corpora Romam translata.] postularunt exiguam moram orando & commendando ecclesias omnes cunctosque fideles. Et S. Cyprianus cum fecisset signum Domini a dextris statuens sanctam Virginem, judicabat expedire, ut illa ante se v necaretur. Hocce peracto, dixit B. Cyprianus: Gloria tibi Christe. Theoctistus autem illac transiens ex itinere amplexatus est S. Cyprianum. Phuleanus u vero assessor … jussit ipsorum (corpora) ad Septemtrionem canibus projici. Cum autem multis diebus feris exposita jacuissent, nautæ quidam Romani fideles, audito, quod consummatus esset S. Cyprianus ejusdem cum Romanis fidei w, transactis sex diebus, clam cunctis custodibus abstulerunt sacra lipsana cum adjectis monumentis, & recedentes illinc conscenderunt navim & reversi sunt Romam, ferentes donum pretiosissimum sacra corpora, & illa attulerunt ad Rufinam, ortam genere Cabarorum x, quæ acceptas sacras reliquias deposuit in illustri loco, ubi omnes, qui eo conveniunt, medelam consequentes laudant Deum. Contigit hoc sub consulatu Diocletiani y in celeberrima Nicomedia, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui sit honor & gloria in secula seculorum, amen.

ANNOTATA.

a In codice Græco num. 520, unde hæc descripsit, quemque seculo 9 exaratum esse, censet P. Gabriel Brotier, sic legitur: Μαρτύριον τῶν ἁγίων μαρτύρων Κυπριανοῦ καὶ Ἰουστίνης, quæ Latine expressi, nulla facta S. Theoctisti mentione, cujus tamen martyrium sub finem hic, ut in editis fere narratur. Martenius præfixit titulum, verisimiliter ut in Ms. invenerat, hoc modo: Incipit Passio SS. Cypriani & Justinæ virginis, quæ est VI Kalendas Octobris. In apographo tamen nostro, quod cum editis presse convenire, dixi, & suspicatus sum, pariter ex codice Rotomagensi exscriptum esse, dies martyrii non consignatur in titulo, sed ejus loco habetur, atque Theoctisti. Vide etiam litteram sequentem.

b Monui Comment. prævii num. 32, tertiam hanc partem connexam esse primæ in Passione, quæ incipit illuminatio; in Martenianis vero Actis media Confessione sejunctam esse. Convenit passim Ms. Passionis pars 2 cum edita a Martenio tertia. Ab ipso mox exordio specimen do. Sic habent Mss. nostra. Cum completi fuissent prophetici sermones, & quæ vere a Christo dictæ sunt parabolæ de illo, qui exivit seminare semen suum, & quoddam cecidit in terram secus viam, quoddam in petrosa, quoddam autem necabatur ab spinis & zizania, & multi circa fidem offenderunt, & populus dispergebatur. Terreni autem reges, idolorum cultores insanientes, suscitaverunt persecutiones adversus Christianos, ut immolarent diis: sanctus vero Cyprianus episcopus per epistolas suas ecclesias omnes, ut Paulus apostolus, consolabatur & confirmabat, & per civitates singulas multos convertebat de errore. Malignus autem serpens, ut assolet, diabolus per suos homines impios suggessit Eutolmio comiti Orientis, quia Cyprianus episcopus, doctor Christianorum, ipse destruxit gloriam deorum nostrorum & omnem Orientem seducit per magicas artes, & cum aliqua virgine Justina suadet, non immolare diis. Hæc, vel ideo paulo fusius relata, conferat, qui volet, cum editis a Martenio, invenietque vix paucorum verborum discrepantiam. Sed & eadem tam accedunt ad Græca nostra, ut perspicuum fiat consideranti, ex similibus versa & nonnihil amplificata fuisse.

c In codice Græco 520 mendose scribitur ubique Κόμις, at hoc uti & leviora similia correxi ex codice 1485, de quibus, ne sæpius lectorem morer, nihil amplius monebo. Comitatus Orientis in Passionibus omnibus tum Mss. tum editis Eutolmio asseritur: Actis id vitio vertitur a quibusdam. Vide, si lubet, quæ in hanc rem disputavi Comment. præv. § 5 num. 68 & seq.

d Non sic habet Eudocia apud Photium, at contra ibi asseritur S. Cyprianus Antiochia, sancta vero Justina Damasco ad præfectum pertractos fuisse in aliam quampiam civitatem vel locum, qui non nominatur. Eadem tamen tradunt Acta edita Latina & Mss. omnia, quæ vidi. Eudociæ assertis, ut par est, adhæreo. Consule Comment. præv. § 6 num. 80 & seqq.

e Græcum ἐξωγρημένος non intelligo: antiquus interpres videtur vertisse concaveatus, seu concatenatus, ut habent nonnulla apographa nostra. An non forte legendum ἐξωγκωμένος ab ἐξογκόομαι, turgeo, turgesco? Ita quidem sensus exigere videtur.

f In Passionibus Latinis omnibus inserta est post hæc, Eutolmii interrogatio, Quomodo te docuit, sicut dicis, Christus per Virginem? Sequitur: Respondit ei Cyprianus: Scholasticus &c.

g In Actis, quæ incipiunt Illuminatio, nulla fit hic Aglaïdæ mentio: forte quia in Conversione, quæ illorum pars prima est, sufficienter hæc narrata censebantur. In editis a Martenio & apographo nostro, quod illis passim consonat, tantum legitur; Scholasticus quidam, nomine Aclaïdus, adamavit eam & per multos multa fecit &c. Miror ibi prætermissum fuisse, quod esset ex genere Claudii. An forte id olim in textu Græco non legebatur?

h Melius sic intelligitur, quomodo impotentiam suam S. Cypriano fassus sit dæmon, qui in prædicandavirtute Crucis Christi nimis facilis exhibetur in prima parte Actorum.

i Anthimo scilicet. Vide Confessionem cap. 4 num. 28, cui consonat Eudocia apud Photium scribens: Refert item (S. Cyprianus) ut … sua ipse manu coram multitudine magicæ artis suæ libros allatos flammis tradiderit.

k δόξαν legitur in utroque codice. Vetus interpres Martenii videtur legisse οἰκίαν; vertit enim, venias in domum Domini; nisi forte metaphoricam dictionem, ita interpretari lubuit. Cum δόξα firmam opinionem & sententiam quandoque significet, volui hac versione sensum magis planum facere.

l Apud Photium sic hæc redduntur. His (Sanctis) ita captis, cum impii ille hominis sermonibus nihil moveretur, vinculis in sublime rapti latera raduntur; hæc autem boum nervis cæditur.

m Hæc translata sunt in Actis Martenii, uti & in Mss. nostris Latinis, usque ad tormentis te subjiciam. Quæ porro sequuntur in textu nostro Græco, desumpta sunt ex codice 1485, cum sint magis convenientia cum antiqua versione, quam quæ in codice 520 sic leguntur: τοῦ δέ ἁγίου Κυπριανοῦ ἐπὶ πλεῖον ξεομένου, οὐκ ἔγριξεν ἔνεκεν τῶν βασάνων, πρὸς δὲ τὸν Κόμιτα λέγει. Διά τί ἀπονενόησαι ἀποστάτης ὤν καὶ δραπέτης τῆς ἐλπίδος Χριστοῦ καὶ ἀπεγνοσμένος τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν εἰς ἣν ἐγὼ φθάσαι σπουδάζω εἰ γε καταξιωθῶ.

n Vide, si lubet, quam presse omnia hæc cum Eudociæ assertis apud Photium conveniant. Certe ab illis ne latum unguem hic recedunt Acta, sic ut vel minima adjuncta expressa videantur.

o Antiquus interpres, apud quem adhortatio S. Cypriani ad S. Justinam amplior est, ita hæc reddidit: Erant utrique in sartagine sicut super ros Hermon. Variat etiam apud illum sequens S. Cypriani oratio, at operæ pretium non est, illam hic inserere.

p Sic reddidi, quod verum hunc sensum arbitrarer. Quæ sequuntur de Athanasio, rursus habet Eudocia apud Photium, sic tamen, ut ibi Athanasius dicatur non præfecto, sed ipsi S. Cypriano quondam fuisse perfamiliaris.

q Ita verti quidem, at vox Græca βασιλὲυς imperatori passim tribuitur.

r Conjectavi nonnulla circa errores hos Commentarii prævii § 5 num. 65 & seqq., quem, si lubet, consule. Insulsa sane tum hic tum alibi est etiam aliunde epistola, quæ videtur ab inscito interpolatore vel inserta, vel saltem corrupta. Scribit præfectus ad imperatorem Nicomediæ agentem, comprehendisse se Sanctos in Oriente: erat nimirum interpolator in opinione, quod de Syria ageretur. Apud Martene scribit præfectus, se illos comprehendisse in Antiochia, quod de Cypriano intelligi potest: at S. Justina Damasci capta & S. Cyprianus Antiochia alio abducti alibique cruciati fuerunt, ut tradit Eudocia. Vide, quæ disserui Comment. prævii § 6 num. 79 & seqq.

s In Græcis videtur excidisse vox κελεύω vel similis, ni lubeat, eam subintellectam, dicere. Vetus interpretatio habet: Hos jubeo tradi gladii punitioni.

t Sic etiam apud Martenium, at apud Photium legitur: Præcepit Martyres ad vicinum urbi flumen, cui Gallo nomen est, capite truncari. De origine porro & cursu fluminis Galli non convenit inter geographos, ut videre est apud Cellarium Geographiæ antiq. lib. 3 cap. 4. In eo tamen convenire videntur, quod Nicomediam non alluerit, sed potius aliquot etiam milliaribus versus Orientem hibernum ab ea semotus fuerit. Cellarius paulo infra Nicæam Gallum fluvium Sagari seu Sangario immergit. At sic videtur nimium a Nicomedia removeri.

v Metuens nimirum, ne sancta Virgo suæ necis intuitu nimium percelleretur: quomodo supra naturali quodam terrore ad sartaginis spectaculum trepidasse scribitur.

u Is apud Martenium vocatur Fervinus … cognatus regis, in Mss. nostris passim Fervius. Ceterum codex uterque Græcus ita hoc loco mutilatus est, ut, adhibita omni diligentia, legi non potuerit. Habe lector periodum ex Mss. nostris Latinis, ut conjectare possis, quid ad ea, quæ interpunxi, omissum sit. Fervius quidam, cognatus regis vidit Theognitum osculantem Cyprianum, & iratus jussit eum decollari. Consummati autem in Domino consummaverunt martyrium Cyprianus, Justina & Theognitus. Fervius vero jussit corpora eorum canibus projici.

w Sic verti: antiqua versio apud Martenium habet: Nautæ vero fideles comprovinciales (in Mss. est ex provincia) Theoctisti. Eudocia apud Photium scribit, Nautæ quidam Roma eo nuper delati, quibus & Theoctistus martyr usus fuerat familiariter; hinc forte Castellanus S. Theoctistum nautam fecit. Vide Comment. præv. § I num. 9:

x Hujus stirpis aut nominis inter celebres Romanorum familias mentionem non inveni, uti nec Crauarorum, ut scribitur in codice Græ 1485, Eudocia habet Claudii, quod adeoque nomen in Mss. nostris corruptum est.

y Commentarii prævii § 5 num. 67 martyrium Sanctorum nostrorum anno Christi 304 probabilius illigavimus, quod illo anno, non aliis, persecutionis sævientis tempore, videatur Nicomediæ egisse Diocletianus, mensibus nimirum Septembri & Octobri, quorum alterutro propter memoriam in Fastis sacris, contigisse, censendum est. Gerebat tum Diocletianus nonum consulatum, qui numerus hic forte excidit.

GLORIA POSTHUMA
SS. Cypriani, Justinæ ac Theoctisti martyrum.

Cyprianus episc. M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)
Justina virgo M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)
Theoctistus sive Theognitus M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)

AUCTORE J. C.

§ I. Narrata in antiquis monumentis prima sacrarum reliquiarum translatio & depositio Romæ, illustratur. Earumdem inventio depositioque in basilica Lateranensi & Sanctorum in urbe Romana cultus hodiernus.

[Primatranslatio reliquiarum Nicomedia Romam] Prima translatio corporum SS. Cypriani, Justinæ ac Theoctisti mox ab eorum martyrio contigit, & narratur, licet modo nonnihil diverso, in monumentis fere omnibus, quæ de eorum passione habemus. Eudociam apud Photium audiamus. Reliquias, inquit, istorum Sanctorum nautæ quidam Roma eo (Nicomediam) nuper delati, quibus & Theoctistus martyr usus fuerat familiariter, clam custodibus abstulerunt, Romamque vexerunt, ubi & pulchrum ipsis templum Claudii foro proximum excitatum, opera Rufinæ piæ matronæ, quæ generis stirpem a Claudio imperatore repetebat. Passiones Latinæ in paucis verbis inter se discrepantes sic translationem narrant. Fervius autem jussit projici corpora, canibus. Fuerunt austem per dies sex posita, & non tetigerunt eos canes. Nautæ vero Fideles comprovinciales Theoctisti noctu venientes, cum dormirent custodes, tulerunt corpora beatissimorum Martyrum, & levaverunt in navim suam onus pretiosum super aurum multum, & navigaverunt de Nicomedia Romam, accipientes a quibusdam sanctis Acta eorum ab initio usque ad finem scripta: sancti scilicet Cypriani & sanctæ virginis Justinæ & S. Theoctisti, qui cum eis consummatus est. Hæc munera pretiosa attulerunt Romam. Suscepit autem ea Rufina quædam matrona de genere claro, procurans sancta corpora beatissimorum Martyrum, & reposuit in loco laudabili, in quo loco nunc omnes, qui dæmonia habent & varias infirmitates, accipiunt sanitates a Domino.

[2] [narratur in antiquioribus monumentis.] Similia sunt, quæ in Actis Græcis editis dicuntur, differuntque nonnihil ab assertis Eudociæ, quibus solis inhærendo, potuit Rufina notabili tempore postquam Romam advecta fuerant sacra corpora, sanctis Martyribus ecclesiam erexisse, secus ac ex Passionibus intelligitur, ubi innuitur eadem Rufina sacras reliquias a nautis excepisse, & Sanctos in ecclesia quapiam tumulasse; quod, stante martyrii epocha, contigisse potuit, pacata per Constantinum ecclesia. Quamquam tanto insuper magis prævalere Actis hic debet testimonium Eudociæ, quanto videtur magis accedere ad S. Gregorii Nazianzeni dicta. Certe is, si non prorsus aberrat & omnino nihil dicit, innuit, non eidem primum mulieri S. Cypriani nostri sacra cimelia tradita fuisse, a qua deinde populorum venerationi sunt exposita. Audiamus loquentem. Cum autem (inquit) extremum vitæ diem egisset (S. Cyprianus) … hic quoque dignum vita sanctissime acta miraculum designatur. Nam quamquam Cypriani nomen apud omnes … clarissimum ac celeberrimum esset, corpus tamen obscurum erat, atque hic thesaurus apud mulierem quamdam pietate fervidam occultabatur, idque perdiuturno tempore; sive quod Deus hac ratione piam matronam honore affici vellet, ac propterea illa Martyrem complexu suo teneret, sive etiam, ut desiderium nostrum exerceret, num scilicet hoc damno angeremur acerbeque ferremus, nos sacrosanctis reliquiis privari.

[3] At vero postquam idem Martyrum Deus commune omnium bonum alicui privatim concedere ac singulari illam gratia publicis commodis afferre detrimentum minime sustinuit, [Probabiliius Sanctis ibi cultus publicus est exhibitis] per revelationem corpus in apertum profert, atque hunc rursus honorem probæ cuidam mulieri confert, ut mulieres quoque ex eo sanctificentur, quod, quemadmodum Christum ante pepererunt, resurrectionisque ipsius nuntium discipulis attulerunt, ita nunc etiam Cyprianum, hoc est publicum orbis bonum, partim indicarunt, partim tradiderunt. Hactenus Gregorius, interprete Billio, quæ præcisis verborum phaleris significant, ni fallor, S. Cypriani corpus, cui duorum aliorum Martyrum reliquiæ adjunctæ manserant, mox piæ mulieri traditum fuisse, ab eaque clam custoditum ad privatam devotionem; illa dein forte mortua latuisse, donec mulieri alteri revelatum fuerit & publicæ venerationi expositum; quæ omnia ab Eudociæ assertis minus aliena sunt, quam a narratione Passionis. Dixi autem superius, si non prorsus aberrat Gregorius, nam hæc nisi ad Orientalem Martyrem nostrum referantur, nihil omnino dicit Gregorius, cum neutiquam S. Cypriani Carthaginensis reliquiis applicari possint, ut ostensum est tom. IV Septembris pag. 339, ubi capite 2 Gloriæ posthumæ de hujus Sancti cultu agitur.

[4] Nicetas quidem apud Billium in Notis ad Gregorium Nazianzenum asserit, [aliquot annis postquam reliquiæ delatæ fuerant Romam;] eamdem Rufinam etiam Matronam appellatam fuisse, & binis istis nominibus propriis eamdem mulierem designari; sic innuens, primam mulierem, quæ matrona a Gregorio appellatur, quæque ab eodem dicitur sacra corpora a nautis accepta apud se ad privatam venerationem clam habuisse, iisdem publicæ venerationi exponendis operam impendisse. Verum minime apparet probabile, Matronam ibidem nomen proprium esse, multoque minus, eodem Rufinam designari; cum hæc ab Eudocia dicatur templum, utique ad venerationem publicam, Sanctis erexisse; quæ sane secundæ apud Gregorium mulieri melius conveniunt, quam primæ. Quænam porro Eudociæ Rufina illa sit, aliunde satis incertum est; imo sunt nonnulla, quæ suspicionem injicere possint, ne forte in nomine hallucinata fuerit erudita imperatrix, atque a nomine basilicæ, quam illa vel erexit vel ornavit, & in quam sacras Martyrum nostrorum exuvias intulit, nomen obtinuerit, ut ex sequentibus facile cuicumque subolebit. Dicit Eudocia, Rufinam de genere Claudii fuisse; sed neque inde, cum amplissima ea gens fuerit, quidpiam lucis affulget, & in Passionibus Græcis pro Claudii legitur Καβάρου & in alio Ms. Κραυάρου circa quæ vide, si lubet, ibidem Annotata. A templo, quod Sanctis nostris procurasse dicitur, multum abest, ut notitiam certiorem nanciscamur. Etenim non edicit Eudocia, quem titulum ea gesserit basilica; sed ejus verbis inhærendo, satis verisimile fit, illam a Sanctis, quibus erecta fuerat, titulum accepisse; adeoque S. Cypriani, forte cum Sociis, vel nominatis vel communi illa voce designatis, appellatam fuisse; sed rursus alia inferius occursura hanc opinionem de basilicæ titulo facient minus credibilem.

[5] [ubi in via Lavicana quondam basilica fuit dedicata S. Cypriano,] Proponamus tamen, quæ in illa verisimilitudinem aliquam habere possint. Certum est, seculo 6 ecclesiam in via Lavicana exstitisse, quæ S. Cypriani nomen gesserit. Liquet id ex veteri inscriptione, quam exhibent Antonius Bosius Romæ Subterraneæ lib. 2 cap. 8 & Aringhus lib. 2 cap. 10 num. 23, quamque ex Vaticano translatam suo tempore superfuisse asserunt in atrio ecclesiæ S. Angeli in Burgo. Videtur incisa marmori fuisse seculo 6; recensentur enim in ea variæ donationes, factæ causa & intuitu Boëtii depositi VIII Kalendas Novembris, Indictione XI, Justini Junioris anno XII, Tiberii Constantini cæsaris anno III; quæ notæ omnes, in annum 577 concurrunt, ut probat Pagius in Critica ad annum Christi 574 num. 6 & seqq. Porro in sinistro latere memoratæ inscriptionis habentur, quæ huc pertinent, sequentia.

✠ SET QUA
TTVOR VNCI
AS FVNDI EVCARPI
ANI QVOD EST CONSTI
TVM IVXTA SCM̄CYPRIAN
VM VIA LABICANA INTER A
FFINES FVNDIC APITINIANI
IVRIS SC̄Ē EC̄C̄L̄ R̄ŌM SE
D ET FVNDI FLAVIANI
IVRIS PVBLICI IVXTA
SABINIANUM
EXPLICIT

[6] [sed forte non nostro.] Ex hisce mox liquet, basilicam quampiam S. Cyprianinomine insignem via Lavicana exstitisse. Addi possent in eamdem rem nonnulla de ejus situ & Foro Claudii, in cujus vicinia conditam Eudocia asseruit, & de quo ex plurimis monumentis, quæ circa eamdem viam Claudii nomen gesserunt, facile esset aliquid conjectare; verum non videtur operæ pretium, in eo multum laborare, quandoquidem imprimis sat incertum sit, an ibi S. Cyprianus noster, an synonymus alius specialem cultum habuerit; ac denique monumenta quæpiam suadere videantur, non de illa ecclesia imperatrici sermonem esse. Et sane, quod ad horum primum spectat, etsi pro certo habeam, sanctos Martyres nostros tot prodigiis celebres, quot floruisse, Gregorius, Eudocia & alii referunt, a Romanis sic neglectos non fuisse, ut nullum illorum nomini dedicatum ibi monumentum fuerit; tamen cum aliunde etiam notissimum sit, maxime celebratum ibidem fuisse S. Cyprianum Carthaginensem episcopum & martyrem, dubium saltem manet, utri sacra fuerit illa ecclesia. Nunc ad ea descendamus, quæ suspicionem quampiam gignunt circa Eudociæ assertum de Rufina. Plura suadent, SS. Cypriani, Justinæ ac Theoctisti lipsana deposita quidem fuisse in basilica S. Rufinæ nomine insigni, sed quæ S. Rufina omnino diversa sit a matrona, qua curante, exstructa fuerit illa ecclesia; de qua, priusquam conjecturas nostras de Eudociæ assertis producimus, sunt hic coacervanda aliqua.

[7] [Videntur Sanctorum nostrorum corpora] Onuphrius Panvinius de 7 Urbis ecclesiis pagina apud me 158 describens porticum S. Venantii, quæ visitur ante baptisterium Lateranensis seu Constantinianæ ecclesiæ, ita loquitur: Apsis habet altare marmoreum Deo & sanctis virginibus Rufinæ & Secundæ dicatum, sub qua earumdem virginum corpora recondita sunt ab Anastasio Papa IV anno Domini MCLIV; qui, cum ante Pontificatum esset Cardinalis Sabinus & Papæ vicarius, ea invenerat, & Pontifex factus id altare ipse consecravit. Altera vero ædicula … habet altare muro fixum in SS. Andreæ apostoli Luciæque virginis honorem ab eodem Pontifice dicatum & utriusque Sancti reliquiis reconditis consecratum: quæ dedicatio facta est VI Kalendas Octobris, die SS. Cypriani & Justinæ, quorum etiam corpora in pilo marmoreo recondita sub eodem altari locavit, quæ sub altari sanctarum virginum Rufinæ & Secundæ invenerat, cum, ut ipsamet corpora reperiret, altius terram ea parte fodisset. Consonat hisce Baronius in Annalibus ad annum Christi 1154 num. 2 ita scribens. Moritur hoc anno in fine ipsius Anastasius Papa, nimiæ facilitatis reprehensus; de quo ea, quæ in codice Vaticano Romanorum Pontificum reperimus scripta, prodamus in lucem. Videlicet: Iste Anastasius Papa IV inventa corpora SS. Rufinæ et Secundæ collocavit juxta baptisterium Lateranensis ecclesiæ, a latere ejusdem prope apsidem; et contra eamdem apsidem recondidit corpora SS. Cypriani et Justinæ, nec non reliquias S. Luciæ virginis.

[8] Eadem fere inserta sunt Officio de Sanctis nostris, quod hoc die XXVI Septembris simplex præscribitur in Breviario Romano, [inventa fuisse in templo] sub finem 2 Lectionis, his verbis. Quorum … corpora … primum in prædio Rufinæ, nobilis feminæ, sepulta sunt; postea translata in urbem in basilica Constantiniana condita sunt prope baptisterium. Porro ex his omnibus planum fit, S. Cypriani & Sociorum corpora eodem loco inventa fuisse, ubi repertæ fuerant SS. Rufinæ & Secundæ sacra cimelia. Verum Baronii imo & Panvinii verba dubium utcumque relinquere possent, circa locum ipsum, unde sacra cimelia ad Lateranense templum translata fuerint. Illum nihilo distinctius assignat Joannes Diaconus auctor Anastasio IV contemporaneus, cujus sequentia verba ex Ms. Lateranensi adducit laudatus Aringhus subterraneæ Romæ lib. 2 cap. 16 num. 5. Retro basilicam Salvatoris (inquit Joannes) quatuor sunt oratoria; unum, quod habet apsides duas: sub una est altare sanctarum virginum Rufinæ & Secundæ, sub quo recondita sunt pretiosa earumdem virginum corpora, quæ inventa sunt sub Anastasio Papa IV, felicis memoriæ, antequam Apostolica dignitate sublimaretur, & post ipsarum inventionem fabricato altari ad honorem earumdem, propriis manibus consecravit ipsum altare, adstantibus nobis omnibus &c.

[9] Ex his, inquam, minime distincte noscitur, quo determinate loco SS. Rufinæ & Secundæ, [SS. Rufinæ & Secundæ ibique primum deposita a muliere,] adeoque & sanctorum nostrorum Martyrum corpora invenerit Anastasius. Pancirolus in Thesauris absconditis urbis Romanæ & alii recentiores illum propius designant. In sanctarum martyrum Rufinæ & Secundæ Actis, quæ subtimide in dialogismis tantum interpolationis suspecta habuit Pinius noster die X Julii pag. 29, narratur Plautilla in somnis cælitus monita invenisse corpora martyrum in via Cornelia ab urbe Roma milliario decimo, in fundo, qui vocatur Buxo, in suo prædio, illisque ibidem sepulcrum fabricasse, quod ingentibus prodigiis inclaruerit. Addunt memorati scriptores, eodem loco postea exstructam fuisse ecclesiam eamque cathedralem, quæ Cardinalibus episcopis cum titulo SS. Rufinæ & Secundæ dari consueverit. Docent insuper, dicta basilica sensim diruta collapsaque, anno 1156 (forte melius sub annum 1120 & Callisti II Pontificatum figeretur illa conjunctio) episcopatum sedi Ostiensi unitum fuisse, atque sub idem tempus inventa ibidem & ad Lateranensem ecclesiam translata SS. Rufinæ & Secundæ corpora simul cum SS. Cypriani & Justinæ venerandis reliquiis. Porro hæc sunt omnino verisimilia optimeque cohærent cum recitatis superius antiquiorum nonnullorum testimoniis. Quæ ad ecclesiæ illius initia pertinent ex antiquis monumentis collegerunt Baronius & Aringhus: & is quidem lib. 2 cap. 16 ex vetustis monumentis refert, basilicam SS. Rufinæ & Secundæ a Julio Papa, qui anno 336 Romanam cathedram adivit, inchoatam, deindeque a Damaso, qui anno 384 obiit, perfectam fuisse.

[10] [quam Eudocia forte per Rufinam appellat,] Hisce omnibus propositis, redeamus ad Eudociam memoratamque ab eadem Rufinam. Omnino probabile est, ut ex sequentibus perspicuum fiet, S. Cypriani & Sociorum sacras exuvias repertas, adeoque pridem ante conditas fuisse in basilica memorata S. Rufinæ. Potuit Eudocia a titulo ecclesiæ, satis leviter ferendo errore, nomen matronæ fundatrici ejusdem tribuisse. Exempla non deerant in Constantiniana variisque aliis basilicis a fundatoribus nomen adeptis. Potuit etiam matrona illa vere Rufina vocitata fuisse, synonymæque sanctæ martyri & patronæ suæ templum illud erexisse, atque eo SS. Cypriani Justinæ ac Theoctisti corpora nuper obtenta intulisse. Utrumlibet admiseris, fluet conjectura a probabilitate non aliena. Imprimis conspirat epocha ædificationis seu restaurationis ecclesiæ SS. Rufinæ & Secundæ, temporibus Julii & Damasi Pontificum memoratæ, cum Gregorii Nazianzeni assertis. Is quippe Orationem suam dixisse videtur sub annum 380, quo jam ad publicum cultum in ecclesiam illata fuerant, revelata aliquot ante annis secundæ mulieri, Rufinæ, sancta corpora. Neque obesse debet, quod in monumentis a Baronio & Aringho allegatis Julius & Damasus Pontifices dicantur ecclesiam S. Rufinæ ædificasse; diversi enim vario respectu ejusdem auctores dici non immerito potuerunt. Fundum impensasque subministraverit Rufina, curam sumptusque aliquos ad ornatum & in dedicanda operam contulerint memorati Pontifices, omnes dici potuerunt ecclesiam illam ædificasse ejusque fundatores haberi.

[11] [ut suadent conjecturæ] Sed nec conjecturæ nostræ tam repugnant Eudociæ asserta de loco, ubi condita fuerint Sanctorum cimelia, & templo, quod Claudii foro proximum fuerit, ut si conjecturis paulo liberioribus in tantis tenebris locus sit, intelligi non possint de eadem illa SS. Rufinæ & Secundæ basilica. Experiamur. In Actis SS. Rufinæ & Secundæ superius laudatis & in Opere nostro excusis tom. III Julii pag. 30 leguntur quoad sepulturæ & basilicæ antiquæ situm sequentia: Tunc Archesilaus eas (SS. Rufinam & Secundam) jussit in silvam in via duci Cornelia ab urbe Roma milliario decimo, in fundo, qui vocatur Buxo, & illic unam cædi capite aliamque percuti. Et sic earum inhumata corpora derelinqui … Denique Plautilla matrona, in cujus prædio hoc factum est, vidit eas in visione … dicentes sibi … veni in prædium tuum & corpora nostra invenies. Ibi eadem corpora, ubi invenire potueris, sepelies. Exurgens autem Plautilla pervenit ad locum, & inveniens sanctarum virginum corpora sine fœtore & sine aliqua læsione, adoravit & credidit & fabricavit sepulchrum Virginum Christi, in quo loco beneficia orationum earum fructum magnum virtutum ostendunt. Circa Buxum silvamque in Actis memoratam quamque prius Silvam nigram deindeque a Martyrum ibidem laurea Silvam candidam dictam, scriptores asserunt, conjecturis tantum ab iisdem agitur.

[12] Kircherus noster in Chorographia veteris Latii 7 ab Urbe milliari, [de loco, ubi templum S. Rufinæ] unoque circiter ad lævam via Aurelia Romam euntibus designat vicum S. Rufinæ, quem rusticam casam archihospitalis S. Spiritus in Saxia nominat Laderchius cap. 2 Dissert. hist. de Basilicis SS. Marcellini & Petri. Quantum assequi possum, opinantur recentiores scriptores Romani, eodem illo loco, vel in ejus certe vicinia, fuisse olim civitatem & episcopalem ecclesiam SS. Rufinæ & Secundæ superius memoratam. Vicus porro ille in Kircheri mappa distat a Portu Claudii septimo circiter milliari. Admittamus illam hactenus, uti & cetera auctorum asserta, quæ allegavi. Erraverit Eudocia, Forum pro Portu nominans, vel suspicemur, si illam defendere lubet, binominem locum fuisse, aut alium illi propinquum ab eodem Claudio, Forum fuisse appellatum. An, si de eadem Rufinæ basilica loquitur imperatrix, in distantia aberravit? Equidem non video, maxime cum ἐγγίζων, quod Schottus reddidit proximum, per accedens stricte verti debeat, quod sane majorem amplitudinem patitur. Quamquam nescio, an memorata SS. Rufinæ & Secundæ basilica eo loco fuerit & tam a Claudii Portu remota, quam vicus ille S. Rufinæ hodieque nominatus. Habe, lector, dubii rationem. Ex Actis sanctarum illarum martyrum habemus, illas a Plautilla ibi inhumatas fuisse, ubi fuerant trucidatæ, nimirum in prædio Buxo, quod erat in Silva, in via Cornelia milliario 10 ab Urbe.

[13] Ex his omnibus notis vix ulla hodierno vico convenit. [olim exstitit.] Certe tantum distat septimo milliari Roma, nec viæ Corneliæ, sed Aureliæ propinquus est, ut contemplantibus mox planum fit. Deinde non est in Silva Candida apud Kircherum designata, sed tertio milliari inde distans: quæ profecto opinionem illam ad minimum suspectam reddunt. Si recte Silvam Candidam assignavit Kircherus, in eaque fuit S. Rufinæ ecclesia & in illa Sanctorum nostrorum tumulus, facilius adhuc conciliabuntur Eudociæ verba, cum Silva Candida quatuor vix milliaribus a Portu Claudii distet. Quidquid sit de conjecturis illis omnibus, quandoquidem credunt Romani, sacra corpora Martyrum nostrorum in eodem loco cum reliquiis SS. Rufinæ & Secundæ reperta fuisse, indeque simul translata & ornata in basilica Lateranensi ab Anastasio IV, est mihi omnino verisimile, in ecclesia illa prope Silvam Candidam primo condita miraculisque celebrata fuisse. Ubi determinate sita fuerit illa basilica investigare ulterius possent, qui locis illis viciniores sunt: ego hodiernum S. Cypriani & Sociorum in Urbe cultum paucis illustro, reliquiasque aliquot recenseo.

[14] Non semel superius observavi, credere Romanos, SS. Cypriani ac Justinæ corpora in Lateranensi basilica, [Sanctorum Romæ reliquiæ & cultus.] ubi primum ab Anastasio Papa IV sub medium seculum duodecimum deposita fuerunt, etiam hodie asservari; tam facile vero ferunt, non credi ibidem integra superesse, ut ipsi fateantur, in aliis Urbis suæ ecclesiis varias eorumdem portiones ostendi & ad cultum exponi. Etenim Piazza in Hemerologio sacro ad hunc diem XXVI Septembris testatur, festum sanctorum nostrorum Martyrum cum indulgentiis plenariis celebrari non solum in sæpe memorato oratorio basilicæ Constantinianæ prope baptisterium, sed insuper in ecclesia S. Mariæ Transtiberinæ, ubi Sanctorum illorum brachium & costa S. Cypriani servantur. Alias eorumdem reliquias variis deinde Romæ ecclesiis assignat; nimirum S. Petri in Vaticano, S. Mariæ in Via, S. Nicolai in Carcere, S. Alexii, SS. Clementis ac Marcellini. Potior igitur sanctarum reliquiarum pars, quæ corpus vocetur, tantum relinquitur ecclesiæ Lateranensi, quam an illi ademptam merito asserant alii, dispiciamus.

§ II. Monumenta, quibus nituntur Placentini, contendentes, SS. Cypriani, Justinæ ac Theoctisti corpora fuisse Placentiam translata ibique quiescere.

[Monumenta Mss. a Placentinis] Placentia, vetus nobilisque in Italia civitas, non solum S. Justinæ, cujus ibidem a multis seculis celebris fuit cultus, cuique cathedralis ecclesia dedicata est, corpus, verum etiam corpora sociorum martyrum Cypriani ac Theoctisti sibi vendicat. Quibus monumentis ejus causa nitatur, examinemus. Præter ea, quæ ad contentionem illam spectantia apud scriptores Placentinos impressa sunt, habeo instrumenta Mss. a viris præclaris Placentinis nobis donata. Primum est exemplar testimonii authentici transumptæ ex Mss. codice Placentino Historiæ translationis S. Justinæ & aliorum nonnullorum monumentorum eo spectantium. Accipe, lector, ejus initium & finem, a quibus auctoritatem accipiat apographum nostrum. In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, Patris & Filii & Spiritus sancti, Amen.

[16] [nobiscum] Noverint universi hoc præsens publicum transumptum inspecturi, quod nos Alexander Boschius juris utriusque doctor Bononiensis & prot. not. Apostolicus, illustrissimi ac reverendissimi in Christo patris & Domini P. Claudii Rangoni, Dei & Apostolicæ sedis gratia ep. Placent. & com. in spiritualibus & temporalibus vicarius & locumtenens generalis, requisiti per illust. & M. R. DD. Augustinum de Clericis juris utriusque doct. archidiaconum, & Ludovicum Garosam canonicum ecclesiæ Placentinæ ex deputatis reverendi cleri Placentini, accessimus una cum notario & testibus infrascriptis in sacristiam superiorem dictæ ecclesiæ Placentinæ, ibique ad instantiam dictorum reverendorum deputatorum & de mandato nostro, per illustres & M. R. DD. Lodulam, juris utriusque doctorem & com. Arcellatinum Arcellum theologum, ex canonicis ejusdem ecclesiæ ad custodiam archivii ipsius ecclesiæ electos, apertis scriniis ejusdem archivii in ipsa sacristia exsistentibus, & extracto quodam libro magno manuscripto in carta hœdina foliorum CCCXLVII asseribus cooperto, vidimus una cum eodem notario & testibus infrascriptis, librum ipsum valde, ut apparet, antiquum, continentem historias & Vitas diversorum Sanctorum & homilias ac Sermones per Lectiones distinctas, cujus principium &c per rubricam in rubro incipit, Sermo venerabilis Bedæ presbyteri de catenis S. Petri et historia Anglorum; quæ Lectiones in ipso libro descriptæ, ut per nonnullos ejusdem ecclesiæ antiquiores beneficiatos ibidem nobis facta fuit fides, alias quodam anni tempore in ipsa ecclesia legi consueverant inter divina Officia, per tempus quo recitabatur Officium secundum ritum & Breviarium ecclesiæ Placentinæ usque ad reformationem novi Romani editi jussu felicis recordationis Pii Papæ V, & in ejusdem libri foliis XXXV a tergo & sequentibus vidimus & inspeximus una cum notario & testibus, ut supra, Lectiones novem infrascriptas cum earum rubrica in rubro tenoris sequentis: N. B. translatio B. Justinæ virginis et martyris a Roma in Placentia, cujus corpus una cum martire Cypriano tradidit Sigifredo episcopo venerabilis Papa Joannes, qui hujus civitatis antea fuit antistes.

[17] Sequuntur deinde historia in Lectiones divisa, & monumenta nonnulla alia, [humaniter communicata,] post quæ sic clauditur instrumentum. Quibus quidem libro & Lectionibus ac instrumentis & alio libro supra descriptis diligenter inspectis, ad requisitionem eorumdem M. R. DD. cleri deputatorum, ipsas Lectiones ex prædicto libro suprapositas particulas ex suppositis instrumentis & alio libro respective, exemplari & transumi mandavimus ac in publicam formam redigi, decernentes & volentes, ut huic transumpto publico seu exemplo plena fides & eadem deinceps adhibeatur ubilibet in locis omnibus & singulis, quibus fuerit opportunum, ipsumque transumptum fidem faciat ac illi stetur, acsi libri ipsi & instrumenta apparerent; quibus omnibus & singulis auctoritatem nostram interposuimus & decretum; & ad ampliorem evidentiam præmissorum patentes manu nostra signatas sigillo illustrissimi & reverendissimi domini episcopi communiri jussimus, & per eumdem notarium subscribi. Actum Placentiæ in sacristia superiori ecclesiæ cathedralis anno Incarnationis MDCIII, Indictione II, die XXX Januarii, Pontificatus autem sanctissimi in Christo Patris & D. N. D. Clementis divina providentia Papæ VIII, anno ejus XIII, præsentibus ibidem pro testibus illust. & M. R. D. Antonio Lando prot. not. Apostolico & M. R. D. Petro Maria Campo canonico ecclesiæ collegiatæ S. Antonini Placentinæ, presbyteris Placentinis testibus ad præmissa vocatis & rogatis &c.

Locus ✠ sigilli.

[18] Et quia prædictis omnibus & singulis, dum ut sic præmittitur, [quorumque habemus duplex apographum;] fierent, interfui ego Claudius Marana notarius Placentinus & episcopalis curiæ Placentinæ cancellarius, ideo in præmissorum fidem & testimonium subscripsi & signavi, & solito cancellariæ curiæ episcopalis (hic vox quæpiam sic contorta est, ut legere non possim. Divinarem, legendum Placentinæ, at tum vox sigillo videtur alibi excidisse;) quod a me custoditur, munivi rogatus & requisitus, ut supra. Lubuit hæc, lector, satis longa describere, quia Lectionibus illis nititur fere Placentinorum causa, ut per decursum videbimus. Instrumentum memoratum Papebrochio nostro, forte Placentiæ cum Henschenio agenti, datum, vel ad illum certe postea fuit missum, ut addita ejus manu Nota conjectare facit. Conditum videtur, in eorum gratiam, qui componendis vel augendis Officiis propriis ecclesiæ Placentinæ operam dabant. Certe circa id tempus, cum paulo ante Breviarium Romanum admisisset Placentina ecclesia, Officia propria ab eodem episcopo Claudio Ranconi data sunt & Romæ approbata, ut docet me testimonium, quod Officiis Placentinis, quorum habemus exemplar impressum Placentiæ anno 1635, apponitur, & est tale; quippe, cum de illis postea non semel sermo recursurus sit, juverit & illud hic inseruisse. Officia pro civitate & diœcesi Placentina ad instantiam episcopi concessa & approbata a sacra Congregatione Rituum sub diebus XXIII Martii MDCII & XV Aprilis MDCIII de novo diligentius emendata cum nonnullis aliis ejusdem civitatis & diœcesis propriis Sanctorum Officiis, quæ in primo concessis omissa fuerant, ex ordine & mandato ejusdem sacræ Congregationis recognita & emendata & subscripta ab illustrissimo & reverendissimo D. Cardinali Bellarmino, eadem sacra Rituum Congregatio approbavit, & ut in civitate & diœcesi Placentina libere & licite recitari possint, ac etiam pro majori commoditate imprimi valeant, licentiam dedit & concessit die XIX Aprilis MDCVIII. Dominicus Episcopus Ostiensis Card. Pinellus &c.

[19] [unum cum observationibus pro eorumdem defensione.] Conspirant nimirum notæ omnes chronologicæ in conjecturam, quam dixi, de excerptis ex archivo præfatis Lectionibus instrumentoque super illis confecto. Attamen postea observabimus, in laudatis ecclesiæ Placentinæ Officiis propriis ad diem XVII Augusti, ubi festum Translationis S. Justinæ virginis & martyris sub ritu duplici celebrandum præscribitur, variationem aliquam circa translationis historiam in Lectionibus 2 Nocturni occurrere; ita ut, qui illas composuit, videatur non omnia in Lectionibus Mss. probasse. Porro easdem illas Lectiones ex Ms. Legendario Placentino descripsit & collegis meis, qui ante aliquot annos Italiam peragrarunt, humanissime communicavit vir eruditus R. D. Christophorus Poggiali Præpositus S. Agathæ Placentiæ. Addidit vir eruditus Lectionibus Notas suas, ac denique amplissimis litteris ad socios meos Placentiæ Idibus Junii anno 1753 datis, Campium Historiæ ecclesiasticæ Placentinæ auctorem causamque patriæ suæ, seu possessionem corporum SS. Cypriani, Justinæ & Theogniti defendit, & objectionibus, vel jam factis, vel quas forte a nobis fieri posse præviderat, satisfacere nititur. Hæc omnia mihi hic materiam discussioni præbent, feretque, confido, eadem humanitate Poggialius, si qua ejus argumenta probare non potuero, qua illa nobis obtulit examinanda. Tota sane illa contentio videtur mihi tot difficultatibus inspersa tamque undequaque intricata, ut certi vix aliquid, imo ne vix quidem, circa S. Justinæ potissimum corpus, statui possit, sed conjecturis agendum videatur, quas in re tam incerta, uti & dubia nonnulla mea tantum proponere decrevi, suum cuique judicium relinquens. Igitur ad instrumenta jam memorata examinanda accedamus, præmissis paucis de S. Justinæ apud Placentinos antiquo cultu.

[20] [Jam a seculo 9 celebris Placentiæ fuit cultus] A pluribus jam seculis S. Justinam virginem peculiariter venerati sunt Placentini, estque ea veneratio antiquis monumentis demonstrata, sic ut jam ab initio seculi IX cathedralis ibidem ecclesia ejus nomen, sanctorum patronorum Antonini & Victoris nominibus adjunctum, gesserit. Apud Campium Hist. eccles. Plac. tom. 1 pag. 455 in privilegio Caroli Magni, quod datum est anno 808, legitur: Vir venerabilis Julianus sanctæ Placentinæ urbis ecclesiæ episcopus, quæ est constructa in honorem SS. Antonini & Victoris, nec non & Justinæ virginis, nostram deprecatus est clementiam. Rursus ibidem pag. 446 in diplomate Caroli Crassi, dato anno 881, mentio est de ecclesia, quæ constituta est in honore SS. Antonini, Victoris & Justinæ. In altero privilegio ejusdem Caroli Crassi, quod anno 883 signatum est, dicit imperator, presbyteros aliquot Placentinos, Cardinales etiam S. Justinæ virginis & martyris Christi ecclesiæ, suam protectionem postulasse. Notat ad hæc in Observationibus suis laudandus sæpe Christophorus Poggiali, post medium seculum IX novam cathedralem intra urbis mœnia (quæ enim SS. Antonini, Victoris atque Justinæ titulum gessit, foris in suburbio exstabat) conditam a Seufrido episcopo soli S. Justinæ dicatam, & canonicos ejus Cardinales S. Justinæ appellatos fuisse.

[21] [S. Justinæ, cui tum ibi sacra jam erat cathedralis.] Obiit Seufridus, qui non raro etiam Gofredus appellatur, anno Christi 870, referente Ughello, qui tradit, ædificationem novæ cathedralis præconceptam quidem a Seufrido, sed tantum ab ejusdem successore Paulo perfectam fuisse, quod idem asserit Campius Historiæ Placentinæ lib. 7 pag.215. Suspicor, non multum ab anno 881, & forte illo ipso temporis spatio, quod inter citata duo Caroli Crassi diplomata fluxit, absolutam fuisse, cum post primum in diplomatis non inveniam S. Justinæ nomen aliis alterius basilicæ patronis junctum, & alterum diploma primum sit, in quo sola S. Justina, ut patrona ecclesiæ, allegetur. Quidquid tamen fuerit, certe ab illo tempore celebris fuit solius S. Justinæ nomine & titulo Placentina cathedralis ecclesia, ejusque est frequentissima in monumentis posteriorum temporum mentio. Illud autem præcipue in illis observatum cupiunt Campius & in suis Observationibus Poggialius, nusquam in instrumentis, quæ anno 1001 anteriora sunt, vel verbo innui, S. Justinæ reliquias jam tum ibidem quievisse, quamvis de corpore S. Antonini manifeste semel iterumque id ibidem asseratur; contra vero in monumentis, quæ post annum 1001 condita sunt, tale quid de quiescentibus in ecclesia Placentina S. Justinæ sacris exuviis adjunctum legi. Demus specimina a Poggialio ex laudatis a Campio instrumentis collecta & cum autographis collata.

[22] Imprimis reperitur mentio earumdem in Donatione Lanfranci comitis & uxoris ejus Bertæ, [cujusque reliquiarum ibi quiescentium mentio fit in instrumentis seculi XI,] cujus hoc initium. In nomine Domini Dei & Salvatoris nostri Jesu Christi, Arduinus gratia Dei rex, anno regni ejus, Deo propitio, primo, de mense Julii, Indictione quintadecima. Ecclesia beatæ Justinæ virgine vel martyre, ubi ejus humatum quiescit corpus, sita intra hanc civitate Placentia. Dedit hoc instrumentum integrum Campius tom. 1 pag. 497, ubi notæ chronologicæ stilo satis barbaro annum Christi 1002 designant. Rursus in altera charta donationis factæ anno 1010, sic legitur: Oratorio & altario S. Justinæ virginis & martyris Christi, quod est constructum intra civitate Placentia, ad domui episcopio sanctæ Placentinæ ecclesiæ, ubi ejus sanctum humatum requiescit corpus. Eadem denique formula adscripta est instrumento donationis, notato anno 1018, his verbis: Vel super altario S. Justinæ, ubi ejus humatum corpus quiescit, ponamus. Posteriores duæ chartæ apud Campium citatum excusæ sunt pag. 498 & 501. Fatentur porro Placentini, licet dudum ante S. Justinam ut patronam venerati sint, nullas tamen usque ad annum 1001 habuisse se ejusdem Sanctæ reliquias, sed tum primum se ejusdem corpus, imo & una nactos fuisse corpora SS. Cypriani & Theogniti seu Theoctisti sociorum martyrum. De corpore S. Justinæ speciatim prius agamus causamque Placentinorum examinemus.

[23] Ex instrumentis hactenus allegatis (nescio, an autographa etiamnum Placentiæ serventur) certum videtur, [quo scriptores posteriores asserunt ejus corpus Placentiam delatum esse,] jam tum seculi XI initio creditum fuisse, quod corpus S. Justinæ alicujus quiesceret Placentiæ. Opinionem illam subsequentibus seculis tradiderunt etiam scriptores illius civitatis, & inter illos duo celebriores Mussus & Locatus. Joannes de Mussis, cujus Chronicon Placentinum anno 1402 terminatum excudit Muratorius inter Scriptores Italiæ tom. 16 pag. 446, ad præfatum annum 1001 ita scribit. Delatum est corpus B. Justinæ a Roma in Placentiam tempore Sigifredi episcopi Placentini, quod traditum fuit Placentinis per domnum Johannem XVII papam, qui fuerat episcopus Placentiæ. Succedat huic Umbertus Locatus, auctor Originum Placentinarum, qui ad annum 982 sic scribit. Hic (Joannes antipapa) dum pro Pontifice Maximo se gereret, D. Justinæ Virg. & mart. corpus Placentinis civibus dono dedit; quod quidem corpus in D. Joannis Euangelistæ templo primum reconditum, postmodum autem in ecclesia majori translatum fuit. Mitto scriptores alios recentiores, sufficiunt enim hi, ut cuique constet, de S. Justinæ corpore eamdem apud Placentinos opinionem perseverasse. Quamquam non videntur Mussus, qui seculo XV, & Locatus, qui sequenti scripserunt, ex sola traditione aut opinione vulgi scripsisse: imo potius suspicor, quod de Umberto Locato mihi luculentius apparet, utrumque monumenta antiquiora præ oculis habuisse, unde sua dicta hauserint.

[24] [secuti forte Historiam translationis Ms.] Suadent id mihi adjuncta de Sigifrido & Joanne, quæ videntur accepta ex aliis monumentis, quam chartis supra memoratis aut vulgi traditione, maxime cum nobis constet, seculis, quibus scripserunt, verisimiliter exstitisse Historiam translationis, ubi talia narrantur, ex quibus asserta sua contraxisse videri possint laudati chronographi. Certe id nisi ita accipiamus, exigua erit in re præsenti auctoritas scriptorum ultra quatuor secula rebus gestis posteriorum. Deinde sectari illos maluisse monumenta, quam rumorem vulgi, luculentum mihi fit ex eo, quod rumoribus suo jam tempore non solum Placentiæ, sed per Italiam & alibi etiam sparsis adversantia potius, quam faventia scripserint. Etenim ex Jacobo de Voragine & Petro de Natalibus disco, eo tempore, quo scripserunt, famam fuisse, quod non solius S. Justinæ, sed etiam sanctorum sociorum Cypriani & Theoctisti sacræ reliquiæ essent translatæ Placentiam. Jacobus de Voragine in Legenda Passioni Sanctorum nostrorum subnectit. Horum corpora cum septem diebus ad canesprojecta mansissent, postmodum Romam translata sunt, nunc autem, ut dicitur, Placentiæ requiescunt. Paria, usque ad ipsam particulam ut dicitur, scribit Petrus de Natalibus in Catalogo, unde liquet, seculis XIII & XIV, quibus scripserunt, ita famam tulisse. Siluerunt tamen hæc Mussus & Locatus; ob hanc, ni fallor, solam rationem, quia illud in Historia translationis assertum non invenerant, prout nec hodie ibi reperitur. Igitur cum illa fere sola Placentinorum causa nitatur, ad eam examinandam progredior.

§ III. Examinatur historia Translationis S. Justinæ, ex codice Ms. ecclesiæ Placentinæ a Campio laudata & nobis submissa.

[Historiæ Ms. auctor sic loquitur,] Imprimis quod spectat ad sæpe memoratæ historiæ antiquitatem, passim res ibi narrantur tamquam ab eo, qui non solum eodem tempore vixerit, sed etiam præsens translationi adfuerit. Etenim narratio, quomodo S. Justinæ reliquias Romæ Placentini obtinuerint, talis est. Inspirante itaque summa S. Spiritus gratia, tunc temporis Romam venimus, eumdemque D. Papam (Joannem antipapam, de quo pluribus infra) adivimus jam privatum oculorum obtutibus spoliatumque facultate male blandientium divitiarum… Ipse autem plus solito sagacissime nostrum percunctans iter ac addens, mirum fore, cur ad tam mutilatum & deformem hominem divertissemus. Nos vero varie in corde versantes, quanta & qualia tam prudenti viro competerent, demum fregimus silentium, rem, quam quærebamus, prodidimus, obnixe petentes, ne grave ferret, si nobis id, quod diligeret, nostris precibus pulsatus impertiretur. At ille audiens & ab imis alta suspiria trahens, obmutuit; imo multis complens lacrymis tondensque pectus crudelibus pugnis dilaceratisque ac divulsis undique capillis, ejulans vix prorupit in vocem. Heu mi, heu mi! ut quid mœrorem mœrori imponitis, cur triste & lacerum pectus gravioribus insulcatis doloribus? Id, quod semper agere desideravi, alteri conceditur operari. Opto corpus meum amaræ mortis subire dolorem, dum intellexero, Placentinum populum absque me tantum habere honorem. Ecce jam inæstimabilis margharita, quam quæritis, in promptu est; oculis vestris, omni amputata ambiguitate, haurite, manibus propriis palpate, genua figite, purum cor ad Deum erigite, sine intermissione grates geminate, quod vestris temporibus meruistis tam sanctum corpus tractare…

[26] His auditis tamque miserandi viri vocibus moti, [acsi translationi præsens adfuisset.] in lachrymas ruimus ac consolatoria verba prosequentes, nihil profecimus, sed flexis poplitibus diu taciteque oravit. Postremo erigens se nobis, quod optabamus, contradidit… Nos vero, … ineffabili gaudio recreati sumpsimus diu desiderata munera, quæ sub impressione sigilli scriniis commendavimus. Tunc celeri cursu statutisque diebus, secunda flante aura, pervenimus ad cortem, quæ dicitur Varsia. Putandum denique est, quod non ab re locus ille Varsia vocatur, quasi Varia; quia homines varie de hoc sentiebant. Alii aiebant quidem, ipsa est; quamplures autem, non; sed Romana falsitas fore probabitur. Contentionem, quæ hic insinuatur, non credo aliam fuisse, quam de corpore S. Justinæ; negantibus jam tum Romanis, ejus Sanctæ reliquias esse, quas habebant Placentini. Probatur autem, falsos fuisse Romanos ex eo, quod miracula quæpiam ad S. Justinæ invocationem contigerint; quod an evincens argumentum sit, decidant alii. Interim observo, ad minimum valde dubium esse, tum an scriptoris primigenii verba in Lectionibus illis referantur, & non sint ita ad cleri usum redacta, ut is urbis partes agat, tum etiam, an umquam alias historia illa, quam ad chori usum fuerit composita. Utroque autem casu, ut patet, nihil cogit auctorem vel supparem ex narrandi modo elicere. Videamus, quid aliunde contrarium insinuare videatur

[27] Ex contentionibus Romanos inter & Placentinos de corpore S. Justinæ mox memoratis, [neque falsitatis certo convinci potest: narrat tamen aliqua] quibusdam forte videri posset auctor, eo tempore posterior, quo SS. Cypriani & Justinæ corpora ab Anastasio IV translata sunt, uti superiori § diximus; quandoquidem tum primum videtur occasio contentioni data fuisse, quando Romæ sacra corpora inventa & translata sunt, diu postquam furto inde ablata fuisse, asserebant Placentini: verum attentius rem consideranti occurrere debet, forte alia occasione, in adjunctis potissimum temporis, quæ mox enucleatius exponemus, jurgia in vulgo oriri potuisse, atque de hisce in narratione agi. Magis tantam historiæ antiquitatem & scriptoris synchroni prærogativam suspectam reddere videntur posse, quæ loco superius descripto, de Joanne Placentino episcopo modoque obtentarum reliquiarum enarrantur, quæque sane dilucidatione non parum egent. Erat Joannes antipapa, de quo hic sermo est quique in Vita S. Nili, archimandrita Philagathus appellatur, origine Græcus, natus Rossani in Calabria, Theophaniæ imperatrici imprimis carus. Astutia & hypocrisi non solum in Ottonis II aulam, ubi illustria munia gessit, sed etiam amicitiam irrepserat, callideque, ut liquet ex diplomate Ottonis II, de quo Muratorius Antiquit. Italiæ Dissert. 63, ditissimam Nonantulensem abbatiam obtinuerat. Nondum satiatus, agente in Italia imperatrice Theophania, quando mortuus est anno 989 Sigulphus Placentinus episcopus, illam cathedram, imperatrice protegente, occupavit, quam & obtinuit deinde a Joanne XV Pontifice in metropolitanam seu archiepiscopalem erigi. Necdum hic stetit ejus ambitio: etenim, cum expulso Gregorio V Pontifice, Crescentius Romæ tyrannidem arripuisset, cum illo, Romam Constantinopoli a legatione redux Joannes, detestandum pactum iniit, ut Crescentio maneret temporale Romæ sub Orientis imperatoris protectione imperium, ipse vero Pontifex creatus spirituale Ecclesiæ regimen haberet.

[28] [de Joanne Placentino episcopo] Hisce itaque legibus a Crescentii factione electus & in Cathedram intrusus fuit antipapa manifestus, contra quem mox fulmina ab omnibus Italiæ, Germaniæ & Galliæ episcopis vibrata fuerunt. Atque hæc hactenus fere ex Muratorii Annalibus Italiæ, ex quibus etiam sequentia ad propositum nostrum desumenda sunt. Otto III imperator hisce turbis excitus in Italiam venit anno 998, & cum Gregorio V Pontifice numero sum ducens exercitum Romam perrexit. Horum adventum non exspectavit Joannes, sed mutatis vestibus, postquam decem circiter menses sedem Romanam invaserat, fugam meditabatur; verum a Romanis detectus & comprehensus fuit. Quæ deinde secuta sunt narrat Petrus Damianus Epistola 2 ad Cadaloum, assumpto Honorii II nomine, antipapam, quæ est lib. 1 editionis Caëtani ultima, ubi Joannem ita describit. Convicanea autem tibi (Cadaloo episcopo Parmensi) regio Placentia est, cujus episcopus non diu ante nostram ætatem subdolæ calliditatis artifex extitit, & ad instar tui sublimitatis & gloriæ satis superque ambitione flagravit, adeo ut prius ante se gestandam, sicut & tu nunc agere diceris, crucem argenteam impetraret; qui etiam cum imperatrice, quæ tunc erat, obscœni negotii dicebatur habere mysterium; deinde sensim ad majora prosiliens, tandem Apostolicam sedem familiaris tibi pecuniæ patrocinio violentus invaderet.

[29] [& antipapa] Ejecto itaque Gregorio, imperatoris Ottonis utique consanguineo, Romanæ Ecclesiæ cathedram, non ut sacerdos magnus, sed ut fur atque tyrannus obtinuit; sed paulo post, resipiscente Quiritum populo atque in zelum dignæ ultionis unanimiter exardescente, inruentes in eum manus injiciunt, oculos eruunt, aures naresque præcidunt… Et, ut attentione tua condignam usque ad finem prosequamur historiam, postquam Romani, ita ut dictum est, respondissent * pontifici, mox ante retro conversum in asellum gloriosum equitem posuerunt, tenentemque sui vectoris in manibus caudam per publicam totius Urbis viam, hæc, ut caneret, impulerunt: Tale, inquit, supplicium patiatur, qui Romanum Papam de sua sede pellere nititur. Dissentit circa pœnæ modum chronographus Saxo seu Chronicon Quedlinburgense a Leibnitio editum tom. 2 Rerum Brunsvicensium; ubi ad annum 998 post narratam Joannis fugam ita loquitur: Tunc quidam non tantum imperatoris, quantum Christi amici, insequentes Johannem comprehenderunt, & timentes, ne, si eum ad Augustum destinarent, impunitus abiret, linguam ei & nares pariter absciderunt oculosque illi penitus eruerunt. Vita S. Nili ad hunc diem edenda chronographo Saxoni consonat circa pœnam Joanni inflictam: sic enim ibidem scribitur. Στερηθεὶς γὰρ παρ᾽ αὐτῶν τῶν χρειωδεστέρων μελῶν, ὀφθαλμῶν, λέγω, καὶ γλώττης καὶ ῥινὸς ἔῤῥιπτο εἰς φυλακὴν ἐλεινός τε καὶ ἀπροστάτευτος Orbatus enim (Joannes) per ipsos membris maxime necessariis, oculis, inquam, lingua & naso, conjectusque in carcerem plenus miseriarum & omni ope destitutus jacebat.

[30] Porro ex hisce mox flueret, falsa & commentitia esse, quæ referuntur in Historia translationis a Joanne fuisse dicta Placentinis; [modoque, quo obtenta ab ipso] cum elingues homines loqui articulate non soleant: verum, cum illis adstipuletur Petrus Damianus, indubie erroris aut suppositionis convinci non potest historia: remanet tamen non levis suspicio ex aliorum duorum scriptorum, forte Damiano hac in re auctoritate non inferiorum, contrariis de evulsa Joanni lingua testimoniis. An eadem augeri aliunde non debeat, examinemus, combinatis prius temporum adjunctis. Quæ huc spectant sic habent Lectiones. Inventum est corpus B. Justinæ Antiochenæ virginis una cum reverenti episcopo martyre Cypriano .., in abdito terræ diu retrusum, a paucis præ nimia antiquitate notum, in basilica S. Ruffinæ, quondam nobilis Romanæ matronæ facete humatum. Interjectis deinde pluribus, quæ ad inventionem non pertinent, sic prosequitur. Sanctum videlicet corpus incontaminatæ virginis Justinæ mirificis (est) compertum modis, odoriferis conditum speciebus; cujus caput palliolum tantum velabat, ceteris indumentis jam senio consumptis; sacra vero ejus ossa omnia sicut lana a fullone dealbata visa sunt; nares omnium civium adstantium insatiabili ac suavissimo, ultra quod credi possit, odore repletæ sunt. Cunctis autem præ nimio gaudio flentibus & auxilium Christi anxie quærentitibus, furtim sublatum est a mausoleo prætiosum munus, susceptumque est a quodam decoro & nobili Joanne episcopo, qui tunc Apostolicam beati clavigeri Petri regebat cathedram.

[31] Laudes & titulos tum hic, tum alibi passim Joanni profusos, [furto sublata] facile indulgeo scriptori pro patria sua adulanti, ut alia ejus asserta attentius perpendam. Nisi vehementer fallor, de una eademque inventione sanctarum reliquiarum hic sermo est, eaque contigit paulo ante, vel eodem pene tempore, quo in mausoleum ad cultum publicum, lætantibus plaudentibusque Romanis, vixdum repositæ sacræ exuviæ fraudulenter a quopiam sublatæ sunt & ad Joannem delatæ; & hæc omnia contigerunt, quo tempore rerum potiebatur Joannes antipapa, proindeque anno 997, vel sequentis initio. Postremum hoc negatum quidem a laudando sæpe Poggialio video, sed rationem convincentem non invenio. Præterquam sane quod clarioribus verbis, quam quæ ex anonymo produximus, id asseri vix possit, alia apud eumdem leguntur, quæ itidem suadere videantur, Joannem accepisse corpus S. Justinæ, antequam sede, quam sacrilege invaserat, expelleretur. Legatis Placentinis petentibus sacras reliquias sibi transferendas concedi, respondet Joannes: Id quod semper agere desideravi, alteri conceditur operari. Opto corpus meum amaræ mortis subire dolorem, dum intellexero, Placentinum populum absque me tantum habere honorem.

[32] Hic rursus, ni fallor, insinuant Lectiones, corpus S. Justinæ jam aliquot annis apud Joannem fuisse & hunc semper desiderasse illud Placentiam transferre, [sacra corpora fuerint,] quod nunc facere prohiberetur, indeque ortum tantum ejusdem mœrorem, quod quæ per se ipsum facere desideraverat, aliis nunc relinquere cogeretur. Deinde non magis mihi verisimile apparet, Joannem jam cathedra expulsum potius sacra S. Justinæ cimelia nancisci potuisse, quam cum adhuc potens in Urbe esset. Etenim si Romæ usque ad annum 1001 permansit Joannes tam male habitus a Romanis, Gregorii V partes tuentibus, dubitari non potest, quin fuerit ibidem arcte custoditus diligenterque observatus. Quis autem in animum inducat, in illis rerum adjunctis corpora tam clam ex mausoleo, ubi a Romanis peculiari veneratione colebantur, auferri & ad Joannem pervenire potuisse, ut nulli furtum suboluerit, nullus impedire tentaverit? Furtum ita latere potuisse, cum tantum recens in novum mausoleum translatæ essent reliquiæ cultusque celebritas inchoata, non videtur mihi verisimile: sed nec mihi persuaderi sinam, Romanos tam indulgentes fuisse in hominem, in quem odium suum ad furorem pene ostenderant, ut siverint, illum impune spoliis furto urbi suæ sublatis ditari.

[33] [quæ videri possint] Sunt ex his, fateor, aliqua difficilia captu, etiamsi secundum narrationem credamus, obtentas ante sacras reliquias tunc tantum Placentinis concessisse Joannem, uti mox videbimus; verum illud certe inde decedit, quod facilius, quando rerum potiebatur, quod etiam Locatus censuit, dolo & fraude illas obtinere potuerit, quam cum jam ambitionis suæ pœnas tulisset. Ait quidem Poggialius in Observationibus, Nihil erat, cur Joannes Romæ dominus metueret, si vel sexcenta Sanctorum corpora alio misisset: neque probabile apparet, eum ad tres annos translationem fuisse dilaturum. Verum facilius esset in eo historiæ asserta, quam in reliquis tueri. Quippe etiamsi tyrannidem exercens & hæc & plura forte potuisset Joannes, frendentibus frustra Romanis; si quis tamen prudentiæ apud ambitionem locus est, potuit ex illa satius ducere, rem clam perficere, quam Romanorum animos magis magisque exacerbare. Deinde si dederimus, paulo antequam Romam advenit cum Ottone Gregorius, nactum esse reliquias Joannem, sede inique occupata mox exturbandum, totque pœnis affligendum, nemo ab illo, quantum suspicor, satis sincere quæret, quare inter hæc reliquias Placentiam transferre distulerit.

[34] [suspecta reddere] Sane id in hac re, admissa ut jacet in Lectionibus narratione, multo minus mihi verisimile videtur, Joannem inter acerbos casus tantam reliquiarum curam gessisse, ut, ceteris rebus omnibus amissis, illas solas tam sollicite custodierit, aut Romanos tam fuisse indulgentes, ut sacra cultui publico erepta urbis suæ spolia homini inimicissimo reliquerint. Quamquam non hæc tantum translationis relationem suspectam reddunt. Imo solum tempus, quo, a Placentinis obtenta fuisse sacra corpora, contendunt, talia adjuncta habet, ut fidem indubiam illi sine meliori testimonio habiturus non sim. Etenim sive Joannes diu ante, sive haud ita pridem quam tradidit, memorata corpora obtinuisse credatur, illud luculenter ibidem asseritur, quod ea Placentinis legatis transferenda dederit, postquam jam oculis naribusque mutilatus sacrilegæ ambitionis pœnas dederat, idque quidem Romæ, ubi ab infensis civibus, sic vix credam sibi relictum fuisse, ut moliri quidpiam tale legationesque clandestinas recipere potuerit. Et vero res tota non videturex narratione magna cum cautela peracta fuisse. Nusquam Joannes verbo Placentinis silentium secretumque commendat. Præsto sunt ad primum postulatum sacræ reliquiæ, iisque obtentis, celeri cursu revertuntur quidem legati; at vix Varsiam venerant, cum jam, propalatis procul dubio omnibus, contentiones super corpore S. Justinæ exortæ memorantur.

[35] [relationem, quæ nec Placentinis,] Nonne autem inde, quod latere non poterat, graviores a Romanis Joannem vexationes manebant; nonne in ceteris tam astutus hasce prævidere & præcavere debuisset? Ita quidem mihi videtur, qui rursus hic tam imprudentem Joannem, tam incurios Romanos mihi fingere non possum, sed potius suspicor, in omnibus illis adjunctis non sat feliciter conjectatum esse. Suspicionem meam ægre non ferent Placentini, si adverterint, fidem ejus ab ipsis Placentinis in dubium vocatam fuisse. Eruditum Poggialium jam exhibui historiæ utcumque contraria sentientem circa tempus, quo corpora furto sublata sint. Affirmare non vereor, ejusdem relationem Claudio Ranconio episcopo Placentino illisque, qui Officia propria Placentinæ ecclesiæ ejus tempore composuerunt, suspectam fuisse. Jam observavi superius, sub tempus, quo composita sunt Officia illa, consultum fuisse codicem Ms. Placentinum transumptamque ex eo translationis historiam, ut laudatum testimonium fidem facit; nec ullus dubito, quin episcopus, vel illi, quibus componendas Lectiones demandavit, eamdem viderint, cum pleraque die XVII Augusti, quo Translatio S. Justinæ ritu duplici celebranda præscribitur, inde accepta & contracta sint. Dico pleraque, imo fere omnia, si modum exceperis, quo obtentas a Joanne Placentiamque delatas reliquias S. Justinæ, narrant Lectiones: quæ in ceteris consonantia, in modo varietas, videntur innuere, hic probatam non fuisse narrationem.

[36] In Officiis propriis die memorato 1 Lectione 2 Nocturni post relatam primam sanctorum corporum translationem Nicomedia Romam, [undequaque probata fuit.] sic legitur: Ac primum in prædio Ruffinæ nobilis feminæ sepulta sunt; (Martyrum corpora) postea translata in urbem in basilica Constantiniana condita sunt prope baptisterium. Demum inde ipsa Sanctorum pignora, Otthone III imperante, desumpta ac Placentinis donata Placentiam ad piorum erga sanctos Martyres, & præcipue B. Justinam, majoris templi & illius etiam urbis patronam, pietatem augendam feliciter transmissa fuere. Eadem ad verbum ibidem repetuntur die XXVI Septembris in fine 3 Lectionis 2 Nocturni. Porro hæc cum anonymi narratione conferenti mox occurret variatio; verba vero attentius consideranti, singula fere studiose exquisita videbuntur. Imprimis anonymus basilicæ Constantinianæ ne verbo quidem meminit; imo satis insinuat, in basilica S. Rufinæ, ubi inventa fuerant sacra corpora, in mausoleo deposita indeque furto sublata fuisse. Insuper omnia in Officio sonant legitimam donationem translationemque, sine ulla furti Joannisve antipapæ mentione, innuunturque, non ablata corpora, sed Sanctorum pignora desumpta fuisse ex Lateranensi ecclesia. Ottonis III quidem tempore translatio contigisse asseritur, & facile etiam credo, quæ odiosa in narratione translationis videbantur, a Placentinis prætermissa aut mutata fuisse; sed non capio, quare ab ipsis contraria Lectionum assertis substituta fuissent, si fidem illis habuissent. Quæ vero de desumptis ex basilica Lateranensi reliquiis in Officiis nova sunt, non solum cum Historiæ relatione non conveniunt, sed nec videntur facile combinari posse cum epocha ab Ottonis III imperio petita.

[37] Etenim, si Anastasius IV sub medium seculum XII SS. Cypriani & Justinæ corpora ex diruta prope Silvam Candidam basilica SS. Rufinæ & Secundæ ad Lateranensem transtulit, [Dubia alia circa præfatas reliquias,] quod superius probavi esse verisimillimum, non potuerunt eadem uno & medio ante seculo ex basilica Constantiniana, ubi nondum erant, desumi Placentinisque transferenda concedi. Ex hisce omnibus conficio, narrationem translationis ipsis saltem suspectam fuisse, prout & mihi hactenus est, ne nimirum non omnia eo, quo ibi gesta narrantur, modo peracta fuerint. Translationem possessionemque reliquiarum S. Justinæ Placentinis non abjudico; observo tamen, eorum causam tam bono loco non esse, quam quidem scriptores illorum passim asseverant. Sunt enim, quassata semel Historiæ translationis fide, alia, quæ suspicionem, de sacris illis reliquiis, non magis Placentinis placituram generare possent. Demus, Lectionum auctorem aliquo tempore esse posteriorem, audivisse tamen, S. Justinæ corpus patriæ suæ a Joanne antipapa concessum fuisse; imo admittamus, revera tum temporis, cum rerum Romæ potiebatur, reliquias S. Justinæ Placentinis tradidisse Joannem; nondum erit omnis suspicio radicitus evulsa omnisque præclusus cavillis locus. Nam dubitare poterunt aliqui, an S. Justinæ nostræ Antiochenæ virginis sacra ossa postulaverint Placentini, an postulata Joannes concesserit.

[38] [quæ tamen Placentinorum traditionem non certo evertunt,] Quod ad primum spectat, verisimillimum est & pene indubium, Placentinos desiderasse sacras exuvias ejus S. Justinæ, quam antiquitus specialiter coluerant & patronam habebant. Jam vero satis ambiguum videri potest, an non alia hæc a nostra & synonyma virgo fuerit. Certe nihil ego hactenus in antiquioribus monumentis Placentinis reperi, ex quo satis constet, Martyrem nostram Nicomediensem ab illis cultam fuisse; & cum meipsum interrogo, quare illam speciatim venerati fuissent; satis probabilem rationem suggerere nequeo. Aliunde rursus indubium est, plures synonymas martyres fuisse, faciliusque Joannem ex cœmeteriis cryptisque Romanis conditæ ibidem Justinæ cujusdam martyris sacra ossa, quam celebris apud Romanos nostræ corpus, Placentinis donare potuisse. Addo, anonymas reliquias, ut illis magis gratificari videretur, hoc nomine donare potuisse antipapam, cui injuriam facturus non sim, etiamsi levioris in tota hac re fraudis suspectum habuero. Atque hæc sunt, ni fallor, omnia quæ Placentinis objici possint, quæque tamen, licet forte apertis rationibus refelli penitus non possint, cum non nisi ex suspicionibus nata sint illisque nitantur, traditionem Placentinorum subruere non debent.

[39] [modo partem non exiguam Romanis] Enimvero si translationis relationem pertinacius defendere noluerint, habent aliunde testimonia, ex quibus aliqua superius produximus, quæ, per quoscumque illas nacti sint, reliquiarum S. Justinæ possessionem satis confirmant. Eamdem insuper contra multos cavillos munirent, si cum Romanis litem componerent, & hisce aliquid amplius remitterent, quam videantur scriptores Placentini concedere velle. Poggialius quidem in Observationibus sæpe laudatis urget, nihil Placentinis obesse debere, quæ ex Baronii Annalibus ac Breviario Romano de Sanctorum exuviis in basilica Lateranensi seculo XII ab Anastasio IV depositis num. 7 excerpsimus. Etenim, inquit, ut Baronius ipse ad annum DCCLXI, & alibi sæpe monet, Cum transferri solerent sacra Sanctorum corpora, pars aliqua in loco priori relinqui consueverat. Hinc deducit, licet corpus S. Justinæ Placentiam pridem ante translatum fuerit, partem tamen aliquam ibidem a Joanne relictam, posteaque ab Anastasio inventam, corpus appellatam fuisse. Quod consuetudo illa religiose etiam a furibus observata fuerit, non credo: hinc Baronii assertum hic locum non videtur habiturum, si Lectionum suarum assertis tenacius adhæreat Poggialius.

[40] [relinquant,] Si vero alia via & modo obtentas reliquias fuisse, mecum admiserit, modo partem tam exiguam Romanis non relinquat, ut vulgari latiorique nomine corpus appellari non possit, vicissim illi hic consentiam. Quanta supersit Romæ portio, nescio; at neque etiam, quantam Placentini habeant. Dicit quidem Poggialius, reliquias Placentinas sæpius inspectas fuisse, sed speciatim non docet, quot quantaque sacra ossa fuerint inventa, licet identidem pro corpore pugnet. Credo, reliquias illas in instrumentis recognitionum passim corpus vocari, atque ea re niti Poggialium: verum, qui novit ex multiplici exemplo, quantulæ reliquiæ hoc titulo donari soleant, & in hoc ipso puncto liberaliores esse Romanos, suspicatur, distinctiore enumeratione probare deberet, tantam suam esse portionem, ut alibi nullæ ejusdem corporis partes esse possint, quæ corpus appellari mereantur, siquidem id aliis invidet. Satius, ni fallor, hic esset & ad componendam litem sufficiens, si notabilem partem reliquiarum S. Justinæ Romanis relinquant Placentini, tantamque sibi adscribant. Sic utrique satis vulgari more poterunt corpore S. Justinæ etiam imposterum gloriari.

[Annotata]

* forte rependissent

§ IV Inquiritur, an merito Placentini corporibus SS. Cypriani ac Theoctisti glorientur. Synonymorum, vel nostrorum martyrum alibi sacræ exuviæ.

[Antiquiores scriptores non meminerunt] Quæcumque hic hactenus examinavimus, ad S. Justinæ sacras exuvias præcipue & fere unice spectant, ut procul dubio advertit lector. Pejori loco videtur esse Placentinorum causa in contentione de corpore S. Cypriani, quod pariter sibi vendicant. In laudatis supra diplomatis, in quibus de corpore S. Justinæ quiescenti Placentiæ invenitur mentio, nulla est de reliquiis S. Cypriani eo etiam translatis. Nullum translationis ejusdem vestigium apud Mussum, nullum pariter apud Locatum, ubi de Joanne antipapa & S. Justinæ reliquiis agit; imo sæpe memorata Historia translationis ne quidem in eo Placentinis patrocinatur. Titulum negligo, cum is, ut solet, verisimiliter ab alio adscriptus sit: ipsam relationem consulo. Ita loquitur anonymus ejus auctor, postquam ante dixerat, corpus S. Justinæ inventum fuisse una cum reverenti episcopo martyre Cypriano. In hujus enim festis diebus, inquit, collatum est nobis cæleste donativum; sanctum videlicet corpus incontaminatæ virginis Justinæ mirificis compertum modis. Rursus infra, ubi de furto loquitur, solius corporis S. Justinæ meminit. Iterum Joannes tantum narratur tradere corpus, nec ibi, nec usquam in sequentibus est mentio reliquiarum S. Cypriani; sic ut, si solo instrumento illo standum esset, non hæsitarem affirmare, solius S. Justinæ patronæ suæ corpus flagitasse legatos, solum illud dedisse Joannem. Porro in eam opinionem, quod Placentini cum reliquiis S. Justinæ nacti non sint corpus S. Cypriani, impellere prudentem quemque debet perpetuum illud in monumentis memoratis silentium.

[42] Sane non protulerunt hactenus Placentini scriptores ullum de hac re testimonium, [corporis S. Cypriani translati Placentiam;] quod seculo XIII sit antiquius, omniaque satis suadent, ex eo, quod S. Cyprianus S. Justinæ in martyrio primaque translatione & sepultura socius fuerit, credi sensim cœptum esse eorumdem, quorum in sacris fastis ubique conjuncta inveniebatur memoria, conjunctas mansisse & Placentiam pervenisse sacras exuvias. Primum testimonium, quod ex Campio allegat sæpe laudatus Poggialius, est Rogitum Joannis Carmangiarii notarii servatum in archivo monialium S. Raimundi Placentiæ, ubi legitur, de miraculis S. Raimundi nuntiatum esse Graimerio episcopo, cum is in sua cathedrali oraret ante corpora S. Cypriani & Justinæ: verum illud duobus seculis translatione posterius est, jamque poterat nata fuisse traditio, ex occasionibus mox memoratis. Allegat insuper Poggialius Jacobum de Voragine, Petrum de Natalibus, Auctaria quædam Usuardina & Maurolycum, ubi in elogiis Sanctorum nostrorum de omnium indistincte corporum translatione Placentiam mentio fit. Circa Jacobum de Voragine & Petrum de Natalibus observo; scriptores illos minime criticos, tamen hic addidisse particulam, ut dicitur, quæ profecto passim solet scriptoris dubitationem innuere; aliorum vero dicta, cum anteriora non sint seculo XIII, pondus addere non possunt.

[43] [sed hæc opinio est recentior:] Adferunt ad ulteriorem probationem Breviaria & Julii II Pontificis Bullas, sed hæc omnia adhuc recentiora sunt & norunt eruditi, quantam auctoritatem monumenta similia in re pure historica faciant. Scribit Poggialius, jacere sacra corpora sub altari majori ecclesiæ inferioris in arca plumbea, illique sic inscriptum legi.

✠ HIC BEQUESCVNT CORPORA
SANCTO℞. IVSTINE ET CIPRIA
NI MARTY℞. TRANSLATA AÑO
���������DÑI. M. I.

At potest hæc inscriptio esse seculo XIII non antiquior, superestque alia, quæ sane huic vetustate non cedit & illi pro contraria opinione opponi possit; expressa nimirum a Muratorio tom. 16 Scriptorum rerum Italicarum col. 619. Poggialius credit, eamdem illam esse partem Chronici Joannis de Mussis, additque, jam ejus ætate, seculo nimirum XV, sua antiquitate commendabilem auctori isti visam fuisse.

[44] [certe non nisi] Ego Poggialii opinionem, etsi hic utrumque dubium videatur, accipio, inscriptionemque inde recudo. Sic sonat.

Sancta Dei Virgo ficto signatur in isto
Nomine Justina, natalibus Antiochena:
Ista domans carnem Cyprianus junxit * et artem
Denique se signans. antiquum repulit hostem.
Hoc templo stante decoravit papa Johannes,
Corpore tam castæ Justinæ virginis almæ.

Fuerint inconcinni hi versus imagini vel sepulcro, ut conjectare licet, S. Justinæ insculpti, certe rursus hic tantum sermo est de corpore S. Justinæ, verbum nullum de sacris S. Cypriani exuviis, idque etiamsi de eo ipso fiat mentio: adeoque vim rursus inde accipit argumentum negativum.

[45] [solum Sancti caput] In iisdem quidem laciniis, quæ Muratorius Chronico Joannis de Mussis subjecit, sub titulo Corpora Sanctorum, quæ requiescunt in ecclesiis Placentiæ, legitur ipso mox initio: In majori ecclesia Placentiæ beatæ Justinæ, Cypriani &c; verum quid hic compilator, quisquis sit, quid verisimiliter ceteri posteriores corpus appellarint, innuit auctor descriptionis Placentinæ urbis, quem Muratorius eumdem Mussum arbitratur, cujusque Opusculum Chronico ejus proxime subnexuit. Certe ibi col. 570 sub titulo, De ecclesiis sacerdotum secularium & dignitatibus eorum, sic expresse scribitur. In dicta ecclesia (cathedrali) sunt multa corpora Sanctorum: scilicet S. Justinæ virginis & martyris, & caput S. Cypriani, & corpora SS. Artemii & Candidæ, uxoris ejus. Umbertus Locatus excusus in Grævii Thesauro antiquitatum Italicæ tom. 3 parte 1 sub finem col. 94 eadem, quatenus huc spectant, & verbotenus habet. Nimirum scriptores hi non solum patriæ suæ corpus S. Cypriani non tribuunt, sed contra satis manifeste distincteque abjudicant. Etenim si ipsorum tempore id probatum fuisset, imo si vel de eo dubitassent, inter enumerata aliorum Sanctorum, qui Placentiæ quiescunt, sacra pignora non nam expresse excepissent, caputque S. Cypriani, interciso etiam non nihil sensu, non determinassent, nolentes, aliorum scriptorum vulgari more loqui & illam sacri corporis portienem corpus appellare.

[46] Atque hæc, ni fallor, apud æquum rerum æstimatorem decidere hic litem debent; [habuere Placentini. Iidem S. Theoctisti corpus] nam etsi forte sincera sunt monumenta, quæ paulo ante designavi, ubique corpus S. Cypriani Placentinis asseritur, tam distincta tamen duorum posteriorum scriptorum expressio, id evincere saltem videtur debere, ut credamus, ceteros minus distincte locutos, caput, nobiliorem corporis portionem, more multum in hac materia usitato, corpus appellasse. De corpore S. Theoctisti seu Theogniti, nescio, an cum Romanis controversiam habeant Placentini: certe hactenus non inveni, illos id sibi speciatim vendicare; sed, si qua est, inde oriri debuit, quod cum duorum aliorum Martyrum nostrorum reliquiis sancta ejus ossa in Rufinæ prædio olim deposita fuerint, indeque credantur una translata in basilicam Constantinianam, nec sciantur alio postmodum asportata. Placentini ex adverso, cum credant, SS. Justinæ & Cypriani sacra pignora se obtinuisse, ex iisdem adjunctis deducunt, S. Theogniti seu Theoctisti corpus sese nactos esse, ut docet me Poggialius in observationibus Mss. sæpius laudatis. Hujus porro sancti Martyris corpus, narrant Campius & Poggialius, remansisse in ecclesia S. Joannis Euangelistæ, ubi deposita prius fuerant etiam SS. Justinæ & Cypriani ossa, iisque inde in cathedralem a Sigifredo recens ornatam translatis, per plura deinceps secula ibidem asservatum fuisse, donec, fortasse (Poggialii sæpe laudati verba sunt) circa annum MDXLIV, quo Apostolica auctoritate ecclesia S. Johannis solo æquata fuit, ob plateam ante ipsam cathedralem decentius ampliandam, translatum fuit in ecclesiam monachorum Benedictinorum S. Xisti, hujus ejusdem civitatis, in qua nunc quoque satis honorifice conditum requiescit.

[47] De S. Theogniti ad Placentinos delato corpore nulla est usquam in memoratis supra antiquioribus monumentis mentio; [etiam sibi vendicant, sed argumentis non satis solidis.] imo ne in ipsis quidem Officiis propriis de illo est speciatim sermo. Primum, fereque unicum testimonium, quod Placentini scriptores adferant, est Gerardi Adriani, in instrumento apud Campium parte 2 col. 386 excuso, ita anno 1215 testantis col. 387. Præterea dico, quod in altare jam dicto (S. Joannis Euangelistæ) multæ sunt reliquiæ, quas vidi, & corpora sanctorum Martyrum ibi requiescunt; quæ similiter propriis oculis vidi: quorum unus vocatur Theognitus, alius vero Sebastianus; sicut per patres nostros sumus admoniti, & picturas ibi sculptas cognovimus, ad quorum honorem assidue, cum Missa celebratur, Oratio a sacerdote decantatur. Observari hic mox potest, S. Theogniti nomen non aliunde, quam a traditione tum innotuisse, eumque aliunde tam fuisse incognitum, quam S. Sebastianum; ita ut testis memoratus cupiens, Sanctos illos distinctius designare, prorsus nihil invenerit. Hinc sane mihi dubium fit, an tumtemporis S. Theognitus jam habitus fuerit pro S. Theoctisto, SS. Cypriani & Justinæ in passione socio, magisque ejus gesta, quam S. Sebastiani ibidem memorati cognoverint Placentini. Quidquid sit, non credam firmiter, nostri sancti Martyris corpus, imo nec ejus partem tam notabilem, ut corpus vocari mereatur, Placentiæ servari, nisi testimoniis aliis edoctus fuero.

[48] Ceterum jam monui, translationem S. Justinæ ritu duplici XVII Augusti, festum vero S. Justinæ XXVI Septembris cum Octava solemniter celebrari; [Sanctorum specialis cultus Placentiæ.] ejus tertio die, seu XXVIII Septembris, indicitur ibi de Festo S. Cypriani duplex; at nulla usquam mentio specialis S. Theogniti occurrit. Ad sanctorum Martyrum cultum Placentiæ etiam facit, quod in observationibus notat Poggialius; canonicos nimirum & capitulum ecclesiæ cathedralis diebus singulis Dominicis post Vesperas supplicantes incedere visitatum altare S. Justinæ sacrum, canendo Hymnum, antiphonam & Orationem, quæ habetur ad calcem libelli Officiorum propriorum ecclesiæ Placentinæ. De recentiori editione verisimiliter loquitur Poggialius, nam in Officiis anno 1635 impressis assignata non reperio. Suspicatur idem, morem istum fluxisse ex indulto Julii Papæ II, ex cujus Bulla anno 1512 die XII Augusti data excerpit sequentia: Similiter quibuscumque visitantibus singulis diebus Dominicis totius anni corpora SS. Cypriani & Justinæ in dicta ecclesia jacentia, quæ præfatæ ecclesiæ donavit P. R. Johannes XVII Sanctitatis suæ prædecessor, qui fuerat dictæ ecclesiæ episcopus, & manus adjutrices ibi porrigentibus Indulgentiam septem annorum. Ad hæc finem impositurus noto, ad minimum suspectum esse mihi instrumentum, ubi Julius antipapam indubitatissimum Joannem Sanctitatis suæ prædecessorem appellat, adeoque non efficaciter ex eo pro possessione corporis S. Cypriani argui.

[49] [Non videtur S. Justinæ nostræ caput esse, quod servatur] Præter Romanas & Placentinas ecclesias, jam memoratas, aliæ insuper nonnullæ de sacris ossibus Sanctorum nostrorum sibi adscribere videntur. Habeo præ oculis instrumentum autographum olim ad Papebrochium a P. Philippo Schouville transmissum & ad hunc diem sepositum, quod hic repræsento. Omnibus has visuris salutem in Domino. Ego infrascriptus pastor immeritus in Villereux decanatus Luxemburgensis Lotharingiæ districtus, testor, me Romæ obtinuisse ex liberalitate felicis memoriæ Alexandri VII Pontificis Maximi caput integrum S. Justinæ virginis & martyris, præter aliquos dentes ex maxilla superiore, qui desunt; ex gratia speciali, & huc usque asportasse: quas sanctas reliquias bene authenticas, approbatas & ab illustrissimo ac reverendissimo Domino suffraganeo Trevirensi recognitas hic in mea præfata parochia venerationi omnium exposui & expono ad majorem Dei ter optimi maximi gloriam, qui mirabilis est in Sanctis suis; cujus festum celebratur hic cum magno populorum concursu die XXVI Septembris, qua die ab universa Ecclesia colitur cum S. Cypriano, cum Indulgentiis plenariis. In quorum fidem me manu propria subsignavi die X Julii MDCLXXI. Philippus Carolus Tilly, pastor, qui supra.

[50] [in pago Villereux in Lotharingia.] Addit deinde, subscripto rursus nomine, memoratus parochus: Nota, quod in capite habeat manifestum livorem impressum cranio pinguedinis & sanguinis permixtum, ut patet (hic inscita satis manu depingere vulnus conatus est) extendentem se de imo ad altum magnitudinis unius Julii monetæ Romanæ. Cum in Actis S. Justina capite plexa dicatur, licet alia omnia deessent, cicatrix calvæ impressa hodieque inhærens, mox dubium injiceret, cum sancta martyr, cujus cranium eo Romam delatum est, ex cicatrice videatur plumbatis vel fustibus icta martyrium subiisse. Non est etiam aliunde tam verisimile, Alexandrum VII Pontificem reliquias ex Lateranensi basilica desumpsisse avehendas in Belgium, quam ex speciali gratia cranium in cœmeteriis Romanis cum peculiari illa martyrii nota inventum parocho concessisse. Justinæ nomen anonymis virginibus martyribus imponi potuit, fuitque majus beneficium collatum parocho, si cum nomine inventa fuerunt sacra cimelia, ut quandoque contingit. Quod ait in testimonio pastor laudatus, reliquias bene authenticas & approbatas fuisse, non eo, opinor, referendum est, quod Pontifex eas ipsi dederit pro capite S. Justinæ, S. Cypriani in martyrio sociæ, sed quod alicujus S. Justinæ virginis martyris sacra ossa essent. Verisimiliter parochus cultum illis in sua ecclesia postulans, eum diem, ut passim solet, elegerit, quo celebris Justina in sacris Fastis occurrebat.

[51] De capite S. Justinæ, quo gloriantur Lucenses in Italia, [Dubium est, an illud, quod a multis seculis] non tam facile judicari potest; possidere namque illud se, asserunt jam ab eodem ferme tempore, quo corpus S. Justinæ obtinuisse sese, contendunt Placentini. Est Lucæ celebre jam a seculo X cœnobium monialium Ordinis S. Benedicti, quod prius nomen gessit S. Salvatoris in Presciano, adolescenteque seculo XI S. Justinæ appellari cœpit, quod sub id tempus caput S. Justinæ eo allatum, vel novum templum Sanctæ erectum esset, ut conjectat Papebrochius noster ad diem XXI Maji Comment. prævii ad Vitam S. Silai num. 2. Pluribus de parthenone illo agit Cæsar Franciottus in Historia imaginis miraculosæ & sacrorum cimeliorum civitatis Lucensis pag. 549. Franciscus Maria Florentinius cap. 12 Vitæ S. Silai, quam Italice edidit, pluribus etiam de cœnobio illo agit, ex quibus seligo, quæ huc pertinent, sequentia. Ex multis ab illo allatis monumentis perspicuum fit, jam medio seculo XI monasterium memoratum S. Justinæ titulum gessisse. De capite ejusdem Sanctæ ibidem servato indubia primum mentio fit in Brevi Indulgentiarum, quas concedunt Petrus Cardinalis S. Cæciliæ & Soffredus Cardinalis S. Mariæ in Via Lata, Legati Apostolici in Hetruria, & Guilielmus episcopus Lucensis die XXVIII Julii anno 1188.

[52] Ibi enim jubentur festa SS. Justinæ atque Agathæ solemniter celebrari ac denique dicitur: [habent Lucenses,] Quoniam igitur monasterium S. Justinæ, intra muros Lucensis civitatis situm, capite ejusdem Virginis & Martyris insigne habetur &c. Monet idem antiquitatis peritus Florentinius, in capsæ argenteæ, multis sacris iconismis martyrioque S. Justinæ affabre ornatæ, fundo characteribus illo tempore usitatis insculptum legi, quod sequitur.

✠ In dei nomine anno domini mille octo agesimo nono
✠ Reliquias multas loculus tenet iste reclusas,
✠ In quibus est una nicomedis martyris ulna,
✠ Nec non, virgo, tuum caput est Justina reclusum.

Ex hisce antiquum apud suos S. Justinæ cultum celebremque venerationem probant Lucenses. In tertio versu, si S. Cyprianus designaretur, ejusque ulnam seu os brachii eadem capsa clausam haberent, aliud inde Lucensibus bonum accederet; namque ex conjunctis S. Cypriani reliquiis fere indubie erueretur, jam tum credidisse Lucenses, possidere se, non cujuscumque Justinæ, sed hujus nostræ Virginis Antiochenæ & Nicomediensis Martyris reliquias; quod jam non satis constat.

[53] Multa quidem pro eo asserendo coacervat Franciottus pag. 505 Historiæ suæ: [sanctæ Martyris nostræ sit. Ultrajecti] verum verba invenio, rationum nihil. Suspicionis, quam mox innui Lucensibus profuturam, ipsi etiam opponunt se, dum non solum nullas in thesauro suo sacro S. Cypriani reliquias computant, sed alicujus Nicomedis martyris, quo nomine plures fuerunt, brachium cum manu inter cimelia sacra ejusdem S. Justinæ parthenonis recensent. Id sane facit Franciottus laudatus pag. 551. Igitur dispiciant Lucenses, quibus monumentis Franciotti asserta stabilire & traditionis antiquitatem probare possint: nam etsi non sit incredibile, illos seculo undecimo Roma occasione translatarum Placentiam S. Justinæ reliquiarum, vel postea ab ipsis Placentinis earum partem accepisse, quam deinceps pro ejusdem Virginis cranio vel capite habuerint, tamen nisi franciotti nuda asserta aliqua ratione defenderint, quoddam semper manebit dubium, ex synonymis martyribus oriundum; ne scilicet hujusmodi reliquiæ sint, quibus a celebritate sanctæ Martyris Nicomediensis opinio traditioque, forte etiam non satis antiqua, accesserint. Belgium nostrum etiam sanctorum martyrum Cypriani & Justinæ reliquiis non exiguis olim ditatum se credidit. Etenim iis quondam gloriata est ecclesia Ultrajectensis.

[54] [olim etiam fuerunt reliquiæ] Guilielmus Heda, qui initio seculi XVI Historiam episcoporum illius sedis composuit, in Frederico Badensi, 56 Ultrajectensi præsule, pag. 320 profert testimonium authenticum ejusdem episcopi, signatum anno 1515, ubi sic legitur: Magno piæ devotionis affectu accepimus, quod recolendæ memoriæ reverendissimus in Christo pater dominus Bernoldus, vicesimus episcopus Trajectensis prædecessor noster (prout in historiarum Annalibus legitur) ad omnipotentis Dei ejusque præcelsæ Genitricis semper Virginis Mariæ omniumque Sanctorum laudem & gloriam atque felicem suæ recordationis memoriam, inter alia sua laudabilia pietatis & virtutum opera, tres in civitate nostra Trajectensi magnificis impensis fundavit ecclesias, unam D. Petri Apostolorum principis, aliam quoque B. Johannis Baptistæ præcursoris Domini titulo insignivit: tertiam vero conventualem in S. Pauli apostoli doctoris gentium memoriam sempiternam erexit; singulas variis donis, privilegiis & libertatibus exornavit, quique in dicta ecclesia S. Johannis corpora SS. Cypriani & Justinæ devote recondidit, ubi hodierno tempore ineffabili venerantur honore. Instrumentum hoc a Frederico conditum est occasione inventæ in altari, cum reficeretur memorata ibidem S. Joannis Baptistæ ecclesia, capsæ plumbeæ cum plurimis Sanctorum reliquiis, quas debite recognitas publico cultui exponi decernit, & concedit Indulgentias iis, qui ad earumdem ornatum aliquid conferrent, ut Deus, qui in Sanctis suis gloriosus est, honoretur ad corpora SS. Cypriani & Justinæ, & reliquiæ nunc, ut præmittitur, in dicto altari adinventæ … debitis frequententur obsequiis.

[55] [pro SS. Cypriani & Justinæ corporibus habitæ,] Bernoldus, qui corpora SS. Cypriani & Justinæ in conditam recens basilicam intulisse dicitur, alias Bernulphus, Benno & Berno, in quibusdam monumentis appellatur, & locum habet inter Sanctos in Opere nostro ad diem XIX Julii, ubi, pag. 654 cultum ejus veterem a Cupero probatum habes. Sanctus ille præsul unde nactus sit sanctorum nostrorum Martyrum tam insignes reliquias, nusquam invenio, neque novi Annales historicos, quos laudat Fredericus. S. Bernoldus obiit anno 1054, adeoque debuit illas nancisci sub idem ferme tempus, quo reliquiarum suarum translationem Placentini & Lucenses figunt. At tum hæc, tum cetera fere omnia S. Bernoldi gesta sunt aliunde incognita. Id certum est, seculi XVI initio celeberrimum Ultrajecti fuisse SS. Cypriani & Justinæ cultum, ut non solum ex memoratis Frederici verbis, sed etiam aliunde perspectum est. Habemus bina Breviaria Ultrajectensia anno 1508 typis edita Goudæ & Leidæ. In utroque die XXVI Septembris Lectiones propriæ sunt. Quod Goudæ impressum est, fuit olim vel canonici, vel alterius presbyteri, ecclesiæ S. Joannis Baptistæ specialiter devincti; nam ad frontem Breviarii est lucubratiuncula Mss. charactere istius seculi, de decem honoribus S. Joannis Baptistæ per aliquot folia decurrens, post quam sequuntur variæ pro tempore antiphonæ, Capitula & Collectæ In commemoratione S. Joannis Baptistæ; similiaque itidem Mss. de eodem Sancto in ipso corpore libri ad Suffragia communia adjecta sunt.

[56] In hoc porro codice ad diem XXVI Septembris & memoratas de Sanctis nostris Lectiones eadem manu notatur Duplex. [quæ, quo devenerint, ignoratur,] Festum, ut in fine libri. Hic autem eodem charactere scripta sunt propria quædam de ecclesiæ illius patronis seu Sanctis, quorum ibi sacræ exuviæ colebantur, S. Servatio nimirum S. Anna, S. Joanne Baptista, S. Gereone ac denique ultimo loco præscribitur SS. Cypriani & Justinæ martyrum duplex festum. Officium assignatur de Communi, præter sex Lectiones, quæ ex prima Actorum parte seu Conversione S. Justinæ fuerunt compositæ. Nulla sive ibi, sive alio, quod sciam, loco fit mentio de translatione reliquiarum, de quo nec habeo aliunde, quod addam. Ceterum ecclesia Ultrajectensis S. Joannis eamdem sortem habuit cum sacris fere omnibus ædificiis in Hollandia. Antonius Matthæus in Fundationibus ecclesiarum patriæ suæ Ultrajecti lib. 1 fundat. 3 num. 4 pag. 123 scribit, bibliothecam publicam, Carthusianorum aliorumque congestis libris locupletem, chorum integrum hodie occupare: pars reliqua conventibus Calvinistarum destinata est. Advertit idem Matthæus, ecclesiam illam sacris thesauris ditissimam fuisse, at hi inter turbas Hollandicas, ut sacra fere omnia, dissipati & dilapsi, sunt. Habeo aliunde, magnam partem reliquiarum Ultrajectensium, Catholicorum quorumdam studio & cura stragi ereptam, Coloniam delatam fuisse. Eamne sortem nacta sint sacra SS. Cypriani & Justinæ cimelia, incompertum habeo. Gelenius pag. 297 caput S. Justinæ virginis in thesauro sacro collegiatæ sanctorum Apostolorum Coloniensis numerat; at una ex sociabus S. Ursulæ etiam Justinæ nomen nacta est. Apud Rayssium aliosque recensentur etiam reliquiæ, quæ Sanctorum nostrorum nomina gerunt, at cum non desint Sancti synonymi, quorum esse possint, omitto eas percensere: & Historiam Translationis, ut ut mihi non parum, tum ob dictas superius rationes, tum ob in Annotatis dicendas, suspectam, excudo ex apographo antiquiori, cum quo Poggialii lectionem hincinde conferam.

[Annotata]

* forte Cyprianum vicit & artem.

TRANSLATIO
Beatæ Justinæ Virginis & Mart. a Roma in Placentia, cujus corpus una cum Mart. Cypriano tradidit Sigifredo episcopo, venerabilis Papa Joannes, qui hujus civitatis antea fuit antistes.
Ex Ms. codice ecclesiæ Placentinæ.

Cyprianus episc. M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)
Justina virgo M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)
Theoctistus sive Theognitus M. prope Nicomediam in Bithyn. (S.)

BHL Number: 2054
a

Ex Mss.

Lectio I. Regnante atque totius orbis machinam moderante Domino nostro Jesu Christo, qui est consubstantialis, & coæternus b omnipotenti Patri sanctoque Flamini, [Reliquiæ S. Justinæ] qui pugillo concludit omnia, & cujus legi subjacent universa, cui etiam patet cæca profunditas abyssi, cujusque magnæ potentiæ congaudent cælestia, curvantur terrestria, plaudunt maria, obediunt & tartara, cui quoque curæ est hominem ad imaginem & similitudinem sui conditum suoque pretioso sanguine redemptum ad eam per humilitatem transferre gloriam, de qua primus noster parens, suggerente veritatis inimico, flebilis & infelix cecidit per inobedientiam, in quo, & sub quo, & per quem sunt universa, qui circumdando implet mundum, implendo circumdat, inventum est sacrum corpus beatæ Justinæ Antiochenæ virginis una cum reverenti episcopo martyre Cypriano; thesaurum scilicet pretiosum in abdito terræ diu retrusum, a paucis præ nimia vetustate notum, in basilica sanctæ Rufinæ quondam nobilis Romanæ matronæ facete c humatum, quæ etiam adhuc spirans ob meritum sui famulatus peregrina corpora Sanctorum cum cæteris Christo militantibus ingenti tripudio plaudens debita obsequia diligentiori cura impendendo, terræ commendavit; non ignorans, quod pretiosa sit in conspectu Domini mors Sanctorum ejus.

[2] [illustris martyris,] Lectio II. O beata & ab omni delicto libera mors Sanctorum, qui moriendo mortis authorem vincunt, ne mortem secundam attingant; gaudent enim semper esse parati pro nomine Jesu contumelias pati, ut queant Christo adscissi laureato sanguine coronati. Dicta d quippe valida manus Institoris, quæ ita liberat suos in urenti camino persecutionis, ut non evacuentur munera divinæ remunerationis. Insaniunt itaque divites, conturbantur amentes, non tamen Sancti franguntur horribilia tormenta sentientes, vident coronas a Deo sibi paratas, postponunt minas a tortoribus illatas, secti dependent artus & clamatur ab illis; Quis deus magnus, sicut Dominus Deus noster, mitis & altus! Hoc desiderio beata virgo Justina inflammata jam Spiritu sancto decocta non trepidavit virile adire certamen, ut beatæ retributionis perspicuam possit accipere partem, respuens mollia & deceptoria virulenti insidiatoris verba, secuta est monita super mel & favum dulcia nostri salutiferi Redemptoris; maluit enim, dici Sponsa Christi, & templum Spiritus sancti, quam fomentum & discipula diaboli; perpessa est antea jugulari sævi carnificis inevitabili gladio, quam morari in fraudulenti lupi contubernio; tradidit perspicuum corpus acrioribus tormentis, ut sibi pro tam glorioso trophæo augmentaretur gloria perennis.

[3] [Ottone III imperante,] Lectio III. Per idem vero tempus tertius illustris Otto, claris ortus natalibus in primo vigens flore juventutis, imperialem hujus jam destitutæ Italiæ robusta manu æquoque freno regebat honorem e; heu inscius, quid suprema pareret dies, & quam velox ac improba mors immaturæ arboris temporium raperet fructum; quæ pusillis & magnis, servis ac liberis, divitibus nec non egenis, æqua conditione nascentibus, nescit ridere; sed cunctos pertrahit ad proprium casum aspera imitatione, ut unde sunt creati, illuc revertantur, usque in pavendum extremi judicii diem permansuri. Spem tamen certam tenemus, quod partem beatæ remunerationis obtineat, quoniam sanctam Christi vineam ejusque cultores paterno affectu desudando, ac adeo invigilando devotus procurabat f. In hujus enim festis diebus collatum est nobis cæleste donativum, sanctum videlicet corpus incontaminatæ virginis Justinæ, mirificis compertum modis, odoriferis conditum speciebus, cujus caput palliolum tantum velabat, cæteris indumentis jam senio consumptis, sacra vero ejus ossa g sicut lana a fullone dealbata visa sunt, nares omnium circum adstantium insatiabili ac suavissimo, ultra quod credi possit, odore repletæ sunt; cunctis autem præ nimio gaudio flentibus, & auxilium Christi anxie quærentibus, furtim sublatum est a mausoleo pretiosum munus susceptumque est a quodam decoro & venerabili Joanne episcopo, qui tunc Apostolicam beati clavigeri Petri regebat cathedram h, quiflens ac tremens in suas suscepit ulnas, atque decenter in novam deposuit pixidem fructum pretiosum, & Deo carum, ut præsentis stili oratio vobis audire volentibus prosequitur.

[4] Lectio. IV. Opere pretium est enim, vobis fidelibus dilectissimis innotescere, [a Joanne antipapa,] quo pacto origo totius bonitatis Deus abunde erga nos suam immensam pietatem infudit, donando nobis immeritis tam delectabile munus, unde Deus honoratur, & continua salus languidis animis tribuitur. Inspirante itaque summa sancti Spiritus gratia, tunc temporis Romam venimus, eumdemque Dominum Papam adivimus jam privatum oculorum obtutibus spoliatumque facultate male blandientium divitiarum, quæ suffocant homines in ipsis spem suam locantes & vivos deglutiunt insulsos & in ima baratri absque misericordia demergunt. Ipse autem plus solito sagacissime nostrum percunctans iter ac addens, mirum fore, cur ad tam mutilatum & deformem hominem divertissemus. Nos vero varie in corde versantes, quanta & qualia tam prudenti viro competerent, demum fregimus silentium; rem, quam quærebamus, prodidimus i obnixe petentes, ne in gravi ferret, si nobis, id quod diligeret, nostris precibus pulsatus impertiretur. At ille audiens atque ab imis alta suspiria trahens, obmutuit; imo multis implens genas lacrimis tundensque pectus crudelibus pugnis, dilaceratisque ac divulsis undique capillis, ejulans vix prorupit in vocem. Heu mi! Heu mi! ut quid mærori mærorem imponitis? Cur triste & lacerum pectus nunc tanto dolore laceratur k. Id quod semper agere desideravi, alteri conceditur operari. Opto, corpus meum amaræ mortis subire dolorem, dum intellexero Placentinum populum absque me tantum habere honorem. Ecce jam inestimabilis margarita, quam quæritis, in promptu est, oculis vestris, omni amputata ambiguitate, haurite, manibus propriis palpate, genua figite, purum cor ad Dominum erigite, sine intermissione grates geminate, quoniam vestris temporibus meruistis tam sanctum corpus tractare. Hoc summa vobis præbet Trinitas, ut conjuncti charitati atque castitati cæterisque virtutibus, sic ei serviatis l in terris, ut una cum ea societatibus virginum conglutinari valeatis in cælis.

[5] Lectio V. His auditis, tamquam miserandi viri vocibus moti, [per Romanos jam misere mutilato, obtentæ transferuntur.] in lacrimas ruimus, ac consolatoria verba prosequentes nihil proficimus, sed, flexis poplitibus, diu taciteque oravit. Postremo erigens se, nobis, quod optabamus, contradidit poscens, ea tam decenter tractari, ne pro suscipiendis bonorum plurimorum meritis in iram incideremus Salvatoris. Nos vero, implorato omnipotente Patre olympi, oculos in montem erigentes excelsum manusque vergentes ad Austrum, ineffabili gaudio recreati, sumpsimus diu desiderata munera, quæ sub impressione sigilli scriniis commendavimus. Tunc celeri cursu statutisque diebus, secunda flante aura, pervenimus ad cortem, quæ dicitur Varsia. Putandum denique est, quod non abs re locus ille Varsia vocatur, quasi Varia m, quia homines varie de hoc sentiebant. Alii aiebant, quoniam ipsa est; quamplures autem, non; sed Romana falsitas fore probabitur. Ibique levem, pretiosam tamen, deponentes sarcinam, statuimus fidos ministros, qui ei sub militia Christi indefessis deservirent obsequiis, & continuatis Dominum instigarent orationibus, qui mentem nostram adhuc vacillantem recrearet, & rumorem populi per vaga quæque ventilatum, remotis obumbrationibus, dilucidaret, ne, quod inscii perstrepebant, verteretur in cumulum celerrimæ damnationis.

[6] [Ad illas mulier surda & altera fluxu sanguinis laborans sanantur:] Dum multa inutilia a nostris agitarentur cordibus, claruit immensa pietas Christi reminiscentis laborum & ærumnarum, quas Virgo famosissima pro nomine Jesu secura pati non trepidavit. Cunctis namque videntibus, qui tunc illic aderant, auditum cuidam feminæ restituit, sicque pristinæ reddidit sanitati, acsi nil mali umquam passa fuisset. E regione vero alia veniens femina, quæ in fluxu sanguinis laborabat, appropinquans se scriniis, fundens preces cum suspiriis, hilaris discessit de recuperata sanitate, quæ vexata venerat diuturna infirmitate. Tunc primo ibi diversis oblatrationibus n remotis, ceu nebula a vehementi vento undique disjuncta, ad unam concordem devenimus sententiam, effantes; Benedictus Dominus, qui nos impuros visitavit & tanto munere susceptæ pietatis consolidavit.

[7] [erigitur paralyticus:] Lectio VI. Compertis itaque his, excellentiori gaudio recreati alio vertimus. Quid plura? Hospitati sumus juxta urbem. Reponitur apud quoddam altare corpus, quod compositum in pheretro jam ab hominibus ferebatur. Inceptis ad laudem Virginis vigiliis, allatus est ab his duobus portitoribus quidam paralyticus, toto suorum membrorum pene destitutus auxilio; quo poterat linteo erat involutus; qui disponentes eum procul steterunt. Tunc omnium quidem oculi intendentes erant in eum. Ille de Christi presidio jam securus paulatim vacillando surrexit, stansque erectus clamavit: Congratulamini & una mecum laudes altissimo fundite Tonanti, quia, quam non sperabam, adeptus sum sanitatem, & qui alienis pedibus fruebar, meis ad propria repedabo. Omnes itaque continua oratione pernoctantes, cordaque cum puris manibus levantes, vocem dederunt Altissimo, dicentes: Benedictum nomen Domini, & benedicta tu vera Famula Christi, quæ venis salvare nos in nomine Domini. Rutilante autem matutina luce, concursus utrorumque sexuum factus est magnus, ita ut vix attingi posset locus, in quo ponebatur sacrum corpus; tripudians vero populus præcedens & subsequens in sono canoræ vocis clamabat ad Dominum, adeo quod terra videretur mugire & cælum tonare, tanto lætiores, quanto certiores de beneficiis Domini gratis datis.

[8] [energumena malo dæmone liberatur.] Nobis inter hæc circumquaque frementibus, adest quædam rustica male a demonio vexata, restrictis oculis ac patenti ore horribiliter clamando; O beata Justina, cur domicilium nostrum infringis; ut quid a finibus nostris nos eliminas? Nonne sat tibi fuit, quod Antiochiam, nostris viribus fractis, tua ad Christum convertisti victoria, nosque exules & captivos a nostra rejecisti patria? Numquid non sufficiebat, quod nos omnes tua superasti patientia, & Cyprianum a nostra furata es arte magica? Nunc iterum resumis vires, ut de faucibus nostris evellas hic elatos & immiles o? Talia gemendo elisit eam dæmon, & coactus abscessit ab ea, spurcissimi fætoris relinquens vestigium, donans nobis certam spem Dominum laudandi & Martyrem suam honorandi.

[9] Lectio VII. Videntes autem tam stupenda miracula, [Sacra lypsana in suburbio prius deposita] quæ sedule operabantur per Christi Famulam, proni ceciderunt in facies suas, & totam humum lacrimis infuderunt, nihil trepidationis habentes, ut non mitius, sed uberius adminiculum Domini per preces sacratissimæ Virginis expeterent, tenacius autem expeditos gressus agentes prope urbem venerunt. Tunc, qui interfuerunt, se nunquam tam immensam multitudinem virorum ac mulierum, puerorum ac puellarum, cognitorum & incognitorum vidisse professi sunt; qui omnes manibus in Fabricatorem populorum erectis & maxillis crebescentibus, lacrimis madefactis in reverberatis oculis quasi in extasi positi, uno ore parique voto plaudentes, aiebant: Veni Sponsa Domini inæstimabilibus margaritis compta; veni immaculata Agna Christi, salva plebem hanc pestiferi draconis ac insatiabilis lupi laqueis diu irretitam, nunc tibi commissam. Nimio denique calore exusti, immensoque sudore debilitati in suburbium, ubi corpora beatorum Antonini, & Victoris p humata sunt, diverterunt, paululum fessa recreantes corpora.

[10] O beatorum Justorum consortium, in quo Deus inhabitat, [in urbem inseruntur ad ecclesiam S. Joannis,] ceu ipse testatur: Ubi fuerint duo vel tres in nomine meo congregati, ibi sum & ego in medio eorum. Quis umquam mente humana capere valet, quanta laus, quam ineffabilis jubilatio extat, ubi vera lux cunctas fugat tenebras, ubi indeficiens sol quæque depellit obscura, ubi datur requies post laborem, lætitia post dolorem, levamen post fatigationem, & gaudium absque defectione mansurum, ubi Dominus in illis & ipsi in Domino perpetuo consistunt. Cum inter homines mole peccatorum obrutos, fæce delictorum coinquinatos, ventosæ superbiæ stimulis agitatos, tanta excrevit lætitia, quam nequis litterarum peritia imbutus dicere queat. Vergente vero sole ad vesperam, levantes pretiosum munus intraverunt mœnia, antecedentibus multis lampadibus & crucibus, veneruntque usque ad beati Joannis euangelistæ q ecclesiam, ibique reponentes sanctum corpus & protelantes sacras vigilias usque ad medium iter noctis lassati quidem, sed non satiati abierunt atque usque mane siluerunt.

[11] Lectio VIII. Surgente vero matutino lucifero, qui præsto est eum pure quærentibus, [ubi consolidatur paralyticus;] remotisque nebulis superstitiosarum cogitationum, surgentes de cubilibus conciti denuo venerunt ad sancta loca visenda, ut iterum satiarentur deliciis opificii Redemptoris, & extingueretur dolus venenosi & tortuosi draconis, & recrearetur vivida laus invictissimi Pastoris. Dum certatim Dominum implorare cepissent, adfuit quidam inops paralisi forte perculsus, totis viribus corporis alienatis. Nisu, quo valebat, tractare corpus Virginis satagebat, duobus scamellis adjutus, nullius adminiculo fultus; cujus calcanea ita posterioribus partibus erant conjuncta, quod concurvatus & conglobatus plus uno cubitu longior a terra non surrexerat. Tunc divina vi tractus, ita surrexit extensus, veluti si nil pateretur conquestus; membra nempe diu curvata ad proprium redierunt statum tota sanata; nullum ibi aparens vestigium læsionis, ubi operata est salutem medica manus Salvatoris. Relictis illic sustentaculis, abiit illesus, qui diu contractis nervis venerat mœstus, jam securus de accepta sanitate, ridebat de membrorum paralitate, reversus est ad propria absque pedum vacillatione, & Deo de suo inopi marsupio, quod potuit, obtulit, sine mentis confusione, gaudens illud implere, quod scriptum est; nam omnia implevit, qui, quod potuit, fecit.

[12] [cæcus illuminatur;] Amoto eo, contigit, quod quidam cœcus manibus proclivis rependo veniret, qui obnixe rogans, ut ei interventionibus beatæ martyris Justinæ concederetur gratia duplex, ut visum oculorum ad videnda hujus sæculi male deceptoria opera acciperet, & clarum lumen obtenebratæ mentis, ut Domino Creatori suo incessanter servire valeret. Et quia fideliter petiit, illud invenire promeruit: dum talia devote quæreret, adfuit auxiliatrix misericordia Christi, quæ non patitur, sibi devotos incassum pulsare, sed sagax est, æqua quærentibus sinum magnæ pietatis aperire, mox clarum ei præstitit lumen. Dum tamen adeptus est donum, quod quæsivit carnaliter adipisci, non ambigimus spirituale, quoniam vidimus eum vinculo charitatis ita correctum, quod ne quid posthac indecens aut turpe audivimus ab eo esse prolatum, sed maceratus jejuniis & afflictus orationibus finem expectabat optatæ retributionis. Felix, qui inter tam lubricæ ætatis multiplicem turbam consequi promeruit sanitatis gratiam. Eodem vero die in quinque r miraculorum gaudio devotas populi laudes dederunt altissimo Domino.

[13] [Sanctæ patrocinium invocantes navi sponte appellente,] Lectio IX. Quis umquam, ardua scientia imbutus tam purum habens pectus ac linguam revolvens disertam, posset effari tanta & talia miracula, quæ in eo tempore peracta sunt, auxiliante Domino per virginem Justinam, quæ nulli nota sunt, nisi cui nihil occultum manet. Multa quidem negligentia, perplura vero ignavia, quæ certam pænam habet, a mente exciderunt s. Per quinquennium enim nulla pene dies fuit, quæ absque miraculis vacua transiret. Rem magnam auditam dicemus, non tamen visam, pro certo tamen cognovimus factam. Audita ubique fama tantarum virtutum, uniuscujusque animus satagebat ad tantam divinæ virtutis venire gloriam, qui non tantum ferentes famam per se ipsos cupiebant videre gratiam. Quædam itaque mulieres, de longinquis properantes finibus, longo itinere fatigatæ pervenerunt usque ad flumen, quod vocatur Tarus t: dum vero in ejus ripa diu querelatæ sederent, ablata omni spe transeundi per magnitudinem aquæ, vertentes cor in diversa, quid agerent, nescirent, inspirante tamen Spiritu sancto, quod visum est melius, sunt prosecutæ. Fixis namque in terram genibus, orantes, auxilium Christi petierunt, ut intercessionibus beatæ Justinæ daretur facultas transitus, quem peroptaverant.

[14] [transeunt flumen; alius, ne] Mox ut finem orationi imposuerunt, mirabile dictu! videntibus illis, navis, quæ ex alia parte videbatur, resoluto fune a sude, cui ligatus adhærebat, absque nauta proprium peragens iter, ad eas enatavit. Illæ ad hoc territæ ac mente consternatæ, donum a Deo concessum susceperunt, & securæ certatim intraverunt, atque eodem gubernatore navem regente, transmearunt. Istæ itaque Christum Deum magnificantes illæsæ exierunt, ac callem carpentes gratulabundæ ad sanctum locum pervenerunt, & omnibus omnia, quæ illis in via acciderant, narraverunt, confortantes & beatos nos dicentes, qui tantæ Virginis ditabamur meritis. Quis mente captus dubitaret, nos pro tantis miraculis jucundatos non esse, quos tam magnæ & innumerabiles virtutes sedule fecerant festivos? Alio quoque patrato miraculo recreati sumus, dicentes, quod quidam per Padum navigio venientes & jam procul civitatem videntes, unus ex illis, nemine sciente, corruit in aquam. Isti vero sonum audientes, nil tamen videntes, quidnam esset, alternatim clamare ceperunt. Comperto autem facto, clamosa & flebili voce aiebant: S. Justina, si quod apud Dominum promeruisti, adjuva incredulitatem nostram.

[15] Trepidantibus itaque illis & anxie quærentibus, quid agerent, [aquis suffocetur, prodigiose præservatur.] subito visus est super aquam hilari vultu natans, ignarus, quod socii perstreperent. Sustentante nempe eum dextera Domini, liberatus est, cepitque investigare, ut quid tam pallidam faciem ac oculos lacrimis madefactos haberent. Rem vero gestam per ordinem prosecuti sunt. Ille, aliud nil sensisse se, fatebatur, nisi manum cujusdam Feminæ eum super aquam ferentis, & hanc consolationem dicentis: Ne timeas, quia ego tecum sum: quam pro certo Sanctam Justinam esse, credimus. Hæc quidem & plura alia signa, quæ nemo mortalium dinumerare valet, operante Domino, facta sunt per virginem Justinam in loco pausationis suæ, & ubicumque memoria nominis ejus celebratur, in anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi, millesimo primo, sexto decimo Kal. Septembris, Indictione quarta decima, & fiunt hodie per plura ad laudem & gloriam Domini Jesu Christi, qui cum Patre, & Spiritu sancto vivit & regnat Deus per infinita sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Titulus hic, totidem verbis reperitur præfixus Lectionibus in Ms. codice Placentino. Quæpiam in illo asseruntur, quæ non sunt in sequentibus Lectionibus; ut, quod Placentinis simul cum corpore S. Justinæ tradita fuerint sacra ossa S. Cypriani, de qua re postea altum est silentium. Vide quæ circa hæc observavi Gloriæ posthumæ num. 41 & seq. Porro huc pertinent, quæ de Sigifredo memorato subministrat Poggialius sequentia. Intruso, inquit, Johanne episcopo Placentino ad Pontificatum exeunte mense Majo anni DCCCCXCVII, Gregorius Papa V Placentiæ præfecit Sigifredum quemdam, de quo nihil certum, nisi quod fuerit monachus Benedictinus, ut eruitur ex nonnullis ejus chartis. Ughellus & Campius Sigifredum jam ab anno 997 Placentiæ sedentem exhibent ex quodam Ottonis diplomate.Credo itaque, Sigifredum Joanni, apud aulam & in legationibus plerumque agenti, coadjutorem datum fuisse. Sigifredus porro rursus infra non memoratur inter legatos Placentinos. Hæc igitur & alia, quæ hic nova sunt, ex conjectura verisimiliter adjecit scriptor non synchronus, qui Lectionibus hæc præfixit. Ejus etiam errori vel adulationi attribuo titulos Joanni antipapæ manifesto tam liberaliter profusos.

b Habes Gloriæ posthumæ num. 16 testimonium in apographo ad Majores meos olim datum, quod fidem facit, sequentia in codice Ms. ecclesiæ Placentinæ sic legi. Variat in nonnullis apographum aliud ab R. D. Christophoro Poggiali ex eodem codice extractum & collegis meis datum. Hic pro coæternus, legit is intimus.

c Poggialii apographum habet perante; nescio utrum correctius. Videri possunt, quæ in Gloria posthuma de Rufinæ prædio temploque § 1 examinavi, tum etiam, quæ num. 30 & seq. ex anonymi hujus verbis deduxi. Videtur sane credidisse, corpus S. Justinæ in eodem illo loco circa Joannis tempora repertum, ad venerationem publicam elevatum, ac deniquepaulo post furto ereptum & Joannem perlatum fuisse, quæ mihi sunt parum verisimilia.

d Pro dicta, est in Poggialii apographo porta; paulo infra pro postponunt, post prout, ac deinde post illatas, sibi dependunt actus, exclamatur, quæ prorsus nihil significant & procul dubio mendosa sunt, uti & paulo post exceptoria, pro deceptoria verba.

e Poggialius hic ita legit: Per idem vero tempus tortuis illustris Otto, claris ortus natalibus in primo vigens flore juventutis, imperialem hujus destituta robusta manu equoque freno regebat honorem, ad quæ notat: Hic & alibi fortasse aliquando divinare oportebit, quid sibi velint verba aliquot nullum prorsus sensum præ se serentia; neque enim clarius ex autographo describi potuerunt. Ignoro an, qui aliud apographum ex eodem codice scripserunt, divinando characteres sensumque assecuti sint; at illud certum est, certius, quam divinando, intelligi quæ ibi leguntur. Unum ex illis maxime dubium manet tempus, quo vel hæc scripta sunt, destituta rege Italia. Sæpius sane id contigit, temereque adeo quis divinaret inde scriptoris ætatem.

f Fuit in Ecclesiam munificentissimus Otto III imperator, ut hodieque variæ ejus donationes & diplomata testantur. In Vita S. Nili Hegumeni arguitur crudelitatis nimiæ in Joannem antipapam, propter quam mala ibidem illi ominatur sanctus abbas. Contra fidem datam juramentoque firmatam Crescentium capitis damnarat, culpamque deinde piaculari itinere in montem Garganum, quod nudis pedibus instituit, eluere conatus est. Immatura tamen morte sublatus est 23 Januarii anno 1002, ex hausto, ut meliores scriptores asserunt, veneno, quod illi propinarat Stephania, occisi Crescentii uxor.

g Pro sacra vero ejus ossa, legit Poggialius, labra vero ejus sacra ossa omnia, quæ rursus satis diversa sunt & verisimiliter mendosa. Observavi Gloriæ posthumæ num. 31, hæc referenda videri ad eamdem inventionem, de qua paulo ante & littera c. Miror, de loco & tempore aliisque inventionis & elevationis adjunctis nihil distinctius addidisse scriptorem, qui tam minutim nobis hic describit situm sacri corporis, acsi illud coram spectasset. Nonne ex conjecturis omnia?

h Ita conjuncta connexaque repræsentantur hicomnia, ut videantur exiguo temporis intervallo contigisse. Joannes antipapa cathedram Romanam invasit anno 997, eaque exturbatus fuit anno sequenti, mense Martio. Cum anonymus luculenter asserat, obtinuisse illum corpus S. Justinæ, quo tempore Apostolicam sedem occupabat, ejus pseudopapatu decem mensium includi reliqua hic conjuncta deberent. Translatio contigisse dicitur anno 1001: igitur sacras reliquias per tres vel quatuor annos inter acerbissimos casus servavit Joannes. Videsis Gloriam posthumam num. 32 & seqq., ubi quæ minus in hisce verisimilia videntur, assignavi.

i Poggialii apographum habet, pandi perdidimus, quæ nihil significant.

k Exscripsit Poggialius, & lacerum pectus gravioribus insulcatis doloribus. Nescio, in utro apographo conformius ad autographum; at miror, ex eodem tam diversa referri. Observavi porro Gloriæ posthumæ num. 29 & seq., Petrum Damiani asserere, Joanni aures naresque amputatas & oculos effossos fuisse, addere vero biographum S. Nili & chronographum Saxonem, Romanos antipapæ linguam evulsisse. De potiori istorum scriptorum auctoritate nihil statuo: at si posterioribus credatur, conficta censeri debent, quæcumque hic anonymus Joannis lamenta & dicta commemorat.

l Iterum variat apographum aliud & habet, sic etiam vivatis in terris & una &c.

m Paulo superius legit Poggialius, cælum pro Austrum, impetrato pro implorato. Hujusmodi variationes, quæ pergunt frequentes esse, imposterum negligam, ne nimis augeam Annotata vel margines continuis monitionibus impleam. Circa Varsiam sic notat laudatus sæpe Poggialius. Varsium locus est in montibus Placentinis, inter Orientem & Meridiem; at corruit insulsa hæc scriptoris conjectura, si animadvertatur, locum sic appellatum fuisse jam inde a seculo nono, ut apparet ex Privilegio Caroli Crassi dato anno DCCCLXXXIII pro Plebe S. Petri sita Varsio, relato a Campio parte 1 fol. CCCCLXVIII. Nihil minus tamen ridiculum est, a Quinto Vario multo ante æram Christianam ita fuisse denominatum, quemadmodum apographas secutus chartas historicus idem (Campius) contendit. Hæc Poggialius, quem vellem advertisse ad contentiones cum Romanis exortas, ut ejus de his observationes haberem. Ergone reclamarunt mox ipsis translationis initiis Romani negantes, ossa esse S. Justinæ martyris nostræ, quæ transferre se gloriabantur Placentini; neque hi multa inutilia agitantes cordibus & mentem habentes vacillantem, remotis obumbrationibus, id aliis argumentis probare potuerunt, quam ex eo, quod prodigia ad sacras exuvias fierent? At iidem tamen ipsi erant, qui recentissime a Joanne sacrum thesaurum & quidem sigillis munitum acceperant. Næ hæc omnia miranda sunt! Poggialius porro dum observat, nescivisse Historiæ auctorem, quod Varsium, jam ante translationis tempus, ita vocaretur, an non illum ab eodem tempore removet?

n In apographo altero hic legitur oblationibus. Addat hæc lector ad ea, quæ mox dixi mihi miranda videri; orietur certe suspicio, an non ipsi Placentini quidem dubitarint de corpore S. Justinæ. Scribit anonymus, dubium tandem, visis miraculis, quæ ad sacra ossa contigerant, penitus depositum fuisse; verum non video, etiamsi alterius Sanctæ vel Sancti exuviæ fuissent, ad earum cum fide contactum similia beneficia obtineri non potuisse.

o Scribit Poggialius, sic celatos & imites, quæ nihil magis significant. Oportet, codicem ibi ægerrime legi posse. Quæ porro hic narrat a dæmone dicta anonymus, si vera essent, plus ceteris hactenus allatisPlacentinorum causæ faverent: at dubitari potest, an non ipse dæmonem tam pro illa eloquentem faciat.

p S. Antoninum patronum habent Placentini peculiarique cultu venerantur die 4 Julii, quo de illo in Opere nostro disputatum est. S. Victoris primi episcopi sui festum agunt die 7 Decembris. Utrique dedicata fuit suburbana illa ecclesia, utriusque etiamsacris exuviis ditata. Jam ab initio seculi noni duobus titulis accesserat, ut Gloriæ post. num. 20 observavi, S. Justinæ nomen, quod una cum episcopali cathedra amisisse videtur post medium seculum nonum, quo nova cathedralis intra urbis mœnia fuit condita & soli S. Justinæ dedicata.

q Notat in sæpe laudatis Observationibus Poggialius, quæ huc pertinent, sequentia. Ubi primum Placentiam delata fuere sacra hæc pignora, non in cathedrali statim collocata sunt, sed ad breve tempus quoddam deposita in vicina ecclesia, S. Johannis de domo appellata. Translatis inde in cathedralem duobus prædictis. (SS. Cypriani & Justinæ corporibus) corpus S. Theogniti sive dono, sive alio, nescio quo, titulo, ibidem remansit & per aliquot secula adservatum fuit, ut citata superius charta anni MCCXV (vide illam lector Gloriæ post. num. 47) nos docet; donec fortasse circa annum MDXLIV, quo Apostolica auctoritate ecclesia S. Joannis solo æquata fuit, ob plateam ante ipsam cathedralem decentius ampliandam, translatum fuit in ecclesiam monachorum Benedictinorum S. Xisti hujus ejusdem civitatis, in qua nunc quoque satis honorifice conditum quiescit. De corporibus SS. Cypriani & Theogniti, quem Placentini pro S. Theoctisto habent, examinavi Poggialii aliorumque scriptorum asserta Gloriæ post. § 4.

r Est hoc sextum ordine ab anonymo enumeratum prodigium. Verum non omnia eodem loco vel die patrata sunt; de aliis igitur illi sermo est, quæ vel distincte non noverat, vel nobis, causam ignoro, subticere voluit.

s Quod nemo descriperit miracula, quæ soli Deo cognita erant, non miror. Observare porro hic lector potest, quam caute nebulis se suamque ætatem involvat anonymus. Non sine acerbo animi sensu queritur, quod negligentia ignaviaque multorum miraculorum memoria exciderit: asserit, per quinquennium dies fere singulos prodigiis novis distinctos fuisse; at ex illis omnibus nullum nobis refert: hæc mox opinionem gignerent, illum non exiguo post factam translationem tempore scripsisse: verum mox tamquam novum allegat, quod non, quæ viderat, sed quæ audierat, relaturus sit. Ergone præsens ceteris miraculis & translationi adfuit? Ita quidem passim seipsum exhibet; sed vide, quæ Gloriæ post. num. 33 & seqq. in hanc rem plura congessimus.

t Tarus, accolis il Taro, le Tar Gallis, oritur exApennino monte in tractu Placentino & limite ditionis Genuensis. Nomen facit principatui Vallis Tari, quem uti & ducatum Parmensem interfluit; Parmam inter & Juliam Fidentiam secat viam Æmiliam, tandemque in Padum 13 milliaribus infra Cremonam influit. Baudrandus, ex cujus Lexico hæc desumo, addit, esse fluvium perniciosum, quando pluviis vel nivium solutione intumescit.

DE SS. MAGIGNO, NABORE ET FAUSTINO MM.
EX APOGRAPHIS HIERONYMIANIS.

[Commentarius]

Magignus martyr (S.)
Nabor martyr (S.)
Faustinus martyr (S.)

AUCTORE J. S.

[Tres Martyres, omisso martyrii loco,] De tribus Martyribus, quorum nomina brevitatis gratia uno tantum modo in titulo expressi, licet varie luxata sint in Martyrologiis, multum dubitavi, an ad hunc spectarent diem. Etenim in Martyrologiis Hieronymianis solet exprimi locus, in quo singuli Martyres sunt passi. At horum trium Martyrum palæstra non assignatur, uti subinde contingit, maxime in iis, qui die non suo reproducuntur. Examinavi igitur, quantum potui, an non pertinerent ad alium diem: nam & silentium martyrologorum omnium medii ævi auxerat suspicionem, ex omisso loco ortam. Non potui tamen reperire ullo alio die tres eorumdem fere nominum socios, ideoque credidi, referendos ad hunc diem, saltem donec clarius alicubi innotescant; apographa enim Hieronymiana satis de tribus illis consentiunt, rationesque in contrarium allatæ non evincunt certo, ad alium illos spectare diem, cum Martyres innotescere collectori potuerint sine loco martyrii, posterioresque martyrologi alios etiam plures prætermiserint. Accipe itaque, lector, pauca illa, quæ de his dicenda occurrunt.

[2] Apud Florentinium in textu post S. Luxurium, in Sardinia annuntiatum, [varie in Fastis Hieronymianis memorati.] ita hi sequuntur: Et S. Magigni. Naboris. Faustini. Notat Florentinius pag. 1069, in codice Blumiano legi: Et alibi natalis sanctorum Migigni &c. Non fuisse illos Socios S. Luxorii martyris Calaritani, infinuant primum voces & alibi, in variis codicibus expressæ; idemque apertius liquet ex codice Corbeiensi, ubi Luxorio præponuntur his verbis annuntiati apud Acherium: Et alibi natalis S. Migigni, Naboris, Faustini. Epternacensis codex habet: Et alibi Nigeni, Nabroti, Faustini. Richenoviensis: Et alibi Migiuni, Naborti, Faustini. Magis confuse de more exprimuntur in tribus codicibus contractioribus, nimirum Augustano, Labbeano & Gellonensi. Primus habet: Magni, Nabosti, Faustini. Secundus: Nigni, Naborti, Faustini. Tertius: Migni, Naborti, Fastini. Addit editor in Annotatis, legi in codice S. Galli: Magni, Nabosti, Faustini. Ex allegatis colliget studiosus lector, incerta admodum esse ob variam corruptionem duorum priorum nomina: nam primus scribitur: Magignus, Migignus, Nigenus, Migiunus, Magnus, Nignus & Mignus. Secundus: Nabor, Nabrotus, Nabortus & Nabostus. Tertius vero Faustinus passim dicitur, ac uno tantum loco Fastinus.

DE S. SENATORE
EX MARTYROLOGIIS.

[Commentarius]

Senator (S.)

AUCTORE C. S.

[Annuntiatur hoc die in Martyrologiis] Hujus Sancti nomen vetustissima Hieronymiani Martyrologii exemplaria ad hunc diem inscriptum habent; cetera omnia, quæ ad ipsum spectant, ignota aut incerta manserunt, ita ut non modo illius gesta, verum etiam vitæ conditio, laurea & ætas ac regio, ubi vixerit, obieritve aut cultus fuerit, penitus lateant. In vetustiori Hieronymiano, sive Lucensi Martyrologio, a Florentinio typis edito, ad hunc diem XXVI Septembris de eo sic legitur: Et in Albano natalis sancti Senatoris. Eadem plane habet Martyrologium Corbeiense in Spicilegio Acherii tom. 2, cui & alios codices suos consentire, laudatus Florentinius testatur. Consonant etiam Rhinoviense & Richenoviense, inter Contracta Hieronymiana tom. VII Junii a Sollerio nostro vulgata, in quibus eodem die dicitur: Et in Albano, Senatoris. Alia hujusmodi Martyrologia eumdem sine loco annuntiarunt. Autissiodorense, quod Martenius & Durandus tom. 3 Anecdotorum veterum, ubi exstat, ante annos circiter mille exaratum censuerunt, brevissime sic habet: Romæ Eusebii confessoris, Senatoris.

[2] Corbeiense breve ibidem ait: Et natalis sancti Senatoris. [Hieronymianis, Usuardino,] Magis etiam obscurum hic est Gellonense, tom. 2 laudati Spicilegii Acheriani editum, quod post annuntiatum Eusebium sequentes velut socios martyres subdit, Alibi, inquiens, Senatoris, Luxori, Migni, Naborti, Fastini. Simillima legere est in Martyrologio Augustano & Labbeano inter Contracta Hieronymiana apud Sollerium tomo citato. Ab hisce omnibus longe discrepat vetustissimum Epternacense, alias etiam Antverpiense & S. Willebrordi a Florentinio appellatum, in quo, ut hic ipse observavit, S. Senator cum aliis, ad præsentem diem spectantibus, pridie annuntiatur his verbis: Romæ depositio Eusebii episcopi, & in Caballono Senatoris, & in Sardinia natalis Luxurii &c. Reliqui martyrologi ante Usuardum de illo non meminerunt: nam quod in aliquibus Adonianis apographis hoc die XXVI legitur: Et in Albano, natale sancti Senatoris, id inter ejusdem auctaria reputant Mosander & Rosweydus. Quam ob rem Sollerius in Observationibus ad Martyrologium Usuardi scribit, vix dubitare se, quin hic ex Hieronymianis acceperit, quæ de S. Senatore hac pariter die sic inquit: Civitate Albano, sancti Senatoris.

[3] [aliisque recentioribus & Romano:] Deinde etiam in alia Martyrologia transiit, quorum aliqua subjicio. Petrus de Natalibus, episcopus Equilinus, in Catalogo Sanctorum lib. XI, cap. ultimo, num. 261 ipsum sic memorat: Senator martyr in civitate Albana passus est VI Calend. Octob. Ab hoc varians compilator nostri Ms. Florarii Sanctorum eodem die XXVI habet: Civitate Albano, sancti Senatoris, viri nobilis & multum religiosi. Cum confessoris titulo eumdem annuntiavit Franciscus Maurolycus: Civitate Albana, sancti Senatoris confessoris. Contra Petrus Galesinius in Martyrologio sanctæ Romanæ Ecclesiæ illum martyrem appellavit his verbis: Albani, sancti Senatoris martyris. At vero Eminentissimus Baronius in Martyrologio Romano satius duxit, ipsum, utroque titulo prætermisso, sic annuntiare: Albani, sancti Senatoris, quo modo etiam nunc in eodem Martyrologio per Benedictum XIV Romanum Pontificem feliciter regnantem nuper aucto castigatoque legitur. Singularis est Andreæ Saussayi in Supplemento Martyrologii Gallicani assertio: Apud Albanum, Galliæ Narbonensis oppidum, sancti Senatoris confessoris.

[4] Ex hisce omnibus de S. Senatore hodierno nihil certum habemus præter vetustissimam illius in sacris Fastis memoriam. [qui quis fuerit, ignotum est:] Quam spissis autem tenebris cetera involuta lateant, colligere licet ex Baronio, qui ad laudatum Martyrologium suum sequentia annotavit. De quo (S. Senatore) Usuardus, Ado (id est, Adoniana auctaria) atque recentiores; quibus vero temporibus vixerit, nullus prodit. Fuit autem Senator, ita dictus, intimus homo S. Germani episcopi Antisiodorensis, de quo Constantius in Vita illius lib. 2, cap. 6. Fuit & alius ejusdem nominis Romanus presbyter, qui functus est legatione cum S. Abundio ac sociis, Constantinopolim missis a S. Leone Papa, ut apparet ex ipsius epistola XXXIII; itemque Cassiodorus dictus est cognomento Senator. Hæc Baronius divinantis in modum, seu potius conjecturas ad divinandum aliis suggerens; verum ego nullum ex illis nostrum puto. In Vita S. Germani Autissiodorensis per Constantium, apud nos data tom. VII Julii, die XXXI, lib. 1, cap. 7, & lib. 2 cap. 1 revera memoratur aliquis Senator nomine, ejusdem sancti episcopi amicus & hospes; sed is presbyter erat Alesiensis in ducatu Burgundiæ; neque video, cur idem esse credatur cum S. Senatore Albanensi.

[5] De altero Senatore, episcopo Mediolanensi, actum in Opere nostro est ad diem XXVIII Maii, [verisimilius tamen est.] quo colitur, qui cum verisimillime fuerit is ipse presbyter a S. Leone Magno legatus, videtur & hic nihil præter nomen cum hodierno Sancto habere commune. Cassiodorum denique, qui cognomento Senator dictus fuit, hodie in Martyrologiis annuntiari, etiam multo minus verisimile apparet. Malo itaque S. Senatorem nostrum Albanensem alium quempiam, nobis ignotum, credere; sed an hic martyr fuerit, an confessor, magis ambigo. Martyrem illum diserte facit Petrus de Natalibus num. 3 relatus, qui videtur istud in aliquo Ms. codice reperisse. Initio enim capitis ibidem citati præmiserat: Plures Sancti ultra supra positos existunt, de quorum vita vel gestis nihil penitus potui invenire, nisi eorum solummodo nomina & dies festivitatum, & nihil ultra, nisi de paucis, de quibus etiam loca, in quibus passi sunt, vel sine martyrio decesserunt, conscripta repperi; ex Martyrologio videlicet Hieronymi, Usuardi vel Adonis.

[6] Et iccirco, ut nihil eorum, quæ de Sanctis invenire potui, [illum martyrem fuisse.] omittatur, in fine præsentis Operis hoc unico capitulo ea, quæ de nominibus & diebus festis dictorum Sanctorum in prædicto libello conscripta sunt, recolligere curaui … Ad litteram tamen præmissa, ut inveni subjiciam. Hæc ipse præfatus, tandem inter cetera ait: Senator martyr in civitate Albana passus est VI Calend. Octob. Hisce consonat codex Hagenoyensis inter Auctaria Usuardina apud Sollerium, in quo legitur: Civitate Albala, sancti Senatoris martyris. Martyrem ipsum etiam credidit Petrus Galesinius, cujus verba num. 3 dedimus. Hisce omnino favent vetusta apographa Hieronymiana & Usuardus, in quibus omnibus vox natalis vel nulla, ut in martyribus fieri solet, adjungitur, in nullo autem additur vox depositio, qua confessores solent designari. Unicum Epternacense hic dubium apparet, cum sic loquatur, ut ex antecedentibus ac consequentibus videri possit vox depositio, quam S. Eusebio apponit, etiam ad S. Senatorem referenda esse. Verba ejus ex Florentinio accipe: VII Kal. Octobris. Natalis Bardomani, Eucarpi & aliorum XXVI. Romæ depositio Eusebii episcopi, & in Caballono Senatoris, & in Sardinia natalis Luxurii &c.

[7] [Albanum, ubi Sanctus annuntiatur,] Sed enim cum ex aliis bonæ notæ Hieronymianis apographis constet, Epternacense, commixtis duorum dierum Sanctis, hoc loco perturbatum esse, hic nos morari non debet, quin cum Florentinio probabilius credamus, S. Senatorem martyrio coronatum fuisse. Quod attinet ad locum, in quo S. Senator hodie annuntiatur, hic non minus obscurus est, quam Sanctus ipse. Saussayus illum, ut num. 3 dictum est, Albanum, Galliæ Narbonensis oppidum facit; quibus verbis indicat Albam Helviorum, quam Plinius lib. 3 cap. 4 in Narbonensi Gallia recenset. Fuit autem hæc civitas ad Rhodanum posita olim episcopalis, sed jam a multis seculis destructa, & nunc tantum vicus in provincia Vivariensi, incolis Aps dictus, ejusque episcopatus Vivarium translatus est, unde Vivarienses antistites aliquando Albenses appellati fuere. Castellanus in Martyrologio universali huic alteram addit conjecturam, in margine hæc notans: Forsitan prope Dunbritonium in Scotia; aut, si quis credere velit domino Saussayo, in Gallia Narbonensi.

[8] [alii in Galglia, alius in Scotia] Nescio, quo fundamento, quave verisimilitudine ista Saussayi pro Gallia Narbonensi assertio, aut Castellani pro loco prope Dunbritonium, vulgo Dunbarton & Dunberte, quod Scotiæ Meridionalis in provincia Levinia castrum est, conjectura nitatur. Si solum Albæ aut simile vocabulum istis opinionibus suffragetur, nimis infirma ista ratio est, cum plura istius nominis loca in variis regionibus apud geographos occurrant. Contra Castellanum præterea facit, quod neque Thomas Dempsterus, neque David Camerarius in Menologiis suis Scoticis S. Senatorem noverit, quamvis constet, hos in Sanctis suæ patriæ adscribendis, potius æquo liberaliores, quam in omittendis incurios fuisse. Porro Martyrologium Epternacense, num. 2 relatum, pro Albano vel civitate Albana, habet in Caballono, quo nomine gemina civitas potuit indicari. Una scilicet Cabellio, vulgo Cavaillon urbs Provinciæ in Gallia Narbonensi, episcopalis sub archiepiscopo Avenionensi ac in dominio Romani Pontificis, quam etiam Caballionem dictam fuisse, observat Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum.

[9] [collocant,] Altera est Cabillonum ad Ararim fluvium, Gallice Challon sur Saone, urbs Æduorum in ducatu Burgundiæ & episcopatu pariter insignita sub metropoli Lugdunensi: nam & hæc apud laudatum Valesium ab aliis Castrum Caballonense, Caballonus, Cavallonnum, & Cavallonum urbs dicta legitur. Posteriorem hanc in Epternacensi designatam credidit Florentinius: simulque observavit, nullum Senatorem confessorem inter hujus civitatis episcopos apud Sammarthanos in Gallia Christiana recenseri. Neque ego ullum istius nominis seu confessorem seu martyrem in eorumdem episcoporum catalogo tom. 4 Galliæ Christianæ, per Benedictinos auctæ, nec in Cabellionensium antistitum serie tom. 1 ejusdem Operis reperio. Sed & S. Senatorem hodiernum, cujuscumque is demum conditionis fuerit, ibi frustra quæri existimo, cum ex ceteris omnibus Hieronymianis apographis & Usuardo satis liqueat, Caballono ex librarii vitio pro Albano in Epternacense irrepsisse.

[10] Florentinio probabilius Visum fuit, per Albanum, de quo agimus, [aliis denique in Italia;] de quo agimus, indicari Albanum Latii civitatem in Campania Romana, episcopatu, qui unius ex septem Cardinalibus collateralibus Summi Pontificis est, insignem. Rationem hanc allegat, quod Albanum vel Albana civitas sine alio adjectivo in Martyrologiis Occidentalis ecclesiæ posita, non pro alia, quam pro Latii civitate accipienda videatur. Hanc opinionem omnino firmarent dicta Ughelli, si vera essent, tom. 1 Italiæ sacræ editionis Romanæ anni 1644, ubi col. 288 hæc ait: Albanensis ecclesiæ Divus tutelaris S. Senator est, cujus Usuardus meminit ac Martyrologium Romanum VI Kalendas Octobris. Sed erratum hic esse, didici ex eodem Opere per Nicolaum Coletum aucto, recusoque Venetiis anno 1717, in cujus tomo 1, col. 249 ad præcitatum Ughelli textum in margine legitur S. Pancratius, in locum S. Senatoris substituendus.

[11] Coleto consonat Franciscus Orlendius, qui parte 2 Orbis sacri & profani de Albano Latii agens, [sed divinant omnes.] sine ulla S. Senatoris mentione scribit: Divus tutelaris civitatis Albanensis est S. Pancratius. Certe S. Senatorem non coli Albani, colligere licet ex silentio tum Cardinalis Baronii in Annotatis ad Martyrologium Romanum, quæ num. 4 recitavimus, tum Philippi Ferrarii, qui hodiernum S. Senatorem in Catalogo Sanctorum Italiæ non recensuit. Itaque ne lectorem pluribus frustra morer, malo fateri, nescire me, ad quam regionem locus iste referendus sit: verumtamen Florentinii opinio plus verisimilitudinis, quam ceteræ, habet ex voce Albano, quam constat sæpe dictæ civitatis Latii proprium nomen esse.

[12] [Alicujus S. Senatoris reliquiæ Parisiis.] Superest, ut verbulum addamus de Martyrologio Parisiensi. In eo ad hunc ipsum diem sic legitur: Apud Sesciacum monasterium in Neustria, territorio Constantiensi, sancti Senatoris seu Senerii, episcopi Abrincensis, cujus pars reliquiarum Parisiis in suburbana sancti Maglorii ecclesia asservatur. S. Sinerius Abrincensis episcopus colitur die XVIII Septembris, ubi ipsius cultus & gesta breviter illustrata sunt. Ibidem num. XI & 12 de memoratis reliquiis etiam actum est, dubitatumque, an eædem, quæ tamquam S. Senatoris ossa circa annum 964 ex Aremorica Parisios translatæ dicuntur, revera S. Sinerii sint. Consule locum mox citatum. Ego duo tantum hic addo: primum, S. Sinerium Abrincensem certe distinguendum esse a S. Senatore nostro hodierno. Secundum, si sanctus iste Senator episcopus, cujus reliquiæ Parisiis honorantur, omnino alius sit a S. Sinerio, non video tamen, quid cum S. Senatore Albanensi habeat commune præter nomen, quod Pariensibus occasionem dedisse videtur, ut suum hoc die colerent, quo S. Senatorem vetustis Martyrologiis inscriptum noverant.

DE S. EUSEBIO PAPA CONF.
ROMÆ

Anno CCCX.

SYLLOGE HISTORICA.

Eusebius Papa Conf., Romæ (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti in Fastis vetustissimis memoria: dies mortis, & reliqua Pontificatus chronotaxis.

Ut pauca, quæ de S. Eusebio Papa occurrunt enarranda aut examinanda, succinctius ac brevius exponi valeant, [Sanctus hodie in vetustissimis Fastis memoratus ut confessor,] exordium duco ab antiquo ejus cultu, sive commemoratione in vetustissimis Martyrologiis: nam & horum auctoritas ad tollendas aliquot dubitationes proderit. In Hieronymianis apud Florentinium ad hunc diem ita legitur: Romæ via Appia. In cimiterio Calisti depositio S. Eusebii episcopi, addit codex Blumianus, & confessoris. Consentit codex Corbeiensis, in quo habetur: Romæ, via Appia, in cœmeterio Calesti, depositio S. Eusebii episcopi & confessoris. Brevius codex Epternacensis ad præcedentem diem, quod ex confusione laterculorum contigisse observat Florentinius, in hunc modum: Romæ depositio Eusebii episcopi. Rursum tamen ad hunc diem: Romæ Eusebii episcopi. In vetustis codicibus Rhinoviensi & Richenoviensi apud nos eodem plane modo sic memoratur: Romæ depositio Eusebii episcopi. Codices Augustanus, Labbeanus & Gellonensis tacent depositionem, sed Eusebii confessoris memoriam Romæ annuntiant; uti etiam fit in primo apud Martenium tom. 3 Anecdotorum, cui mille fere annos editor attribuit. Contra primum, quod Martenius dedit tom. 6 Collectionis Ampl., quodque Bedæ fuerat attributum, ita habet sine loco: Depositio S. Eusebii episcopi. Et uberius Autissiodorense: Item Romæ via Appia in cimiterio Calisti depositio S. Eusebii episcopi. Hisce omnibus antiquius Kalendarium Romanum, quod edidit Bucherius in Commentariis ad Canonem Paschalem pag. 267 memorat Depositionem S. Eusebii hoc modo: Sexto Kalendas Octobris, Eusebii in Callisti, nimirum cœmeterio. Ex his intelligere poterit eruditus lector, maximo antiquissimorum Martyrologiorum consensu S. Eusebium annuntiari die XXVI Septembris, nec minori omnium consensu memorari ut confessorem, nullibi ut martyrem, cum aut confessor diserte vocetur, aut voce depositio innuatur, ipsum non obiisse morte violenta.

[2] [sed in multis item ad 2 Octobris, & in nonnullis ut martyr,] Verumtamen idem, quantum apparet, Eusebius Papa rursum commemoratur ad 2 Octobris. Textus Florentinii eo die sic habet: Romæ natalis S. Eusebi episcopi. Epternacense Martyrologium: Romæ S. Eusebii episcopi. Corbeiense: Romæ natalis S. Eusebi. Richenoviense: Romæ, Eusebii episcopi. Confuse ejusdem Eusebii brevissima fit mentio in Augustano, Labbeano & Gellonensi. Notkerus eodem die memoriam S. Eusebii annuntiavit non sine erroribus, ita scribens: Eusebii Papæ, qui sedit in Episcopatu annos septem, sepultus via Appia in cœmeterio Callisti: cujus tempore Dominica crux inventa est. Hic hæreticos invenit in Urbe, quos ad manus impositionem reconciliavit. Eadem fere leguntur in Appendice Adonis, & in aliquot Auctariis Usuardi. Ex his aliqua Eusebium prædicant martyrem, ut nonnulli alii recentiores, quos cum omnibus illis Auctariis prætermitto, quia nequeunt ullam habere auctoritatem post antiquiora documenta jam allegata. Papebrochius noster in Conatu de S. Eusebio existimat, Eusebium XXVI Septembris defunctum esse, & 2 Octobris sepultum aut elevatum.

[3] [mors ejus ab aliquibus medio ævo 2 Octobris fixa.] In secundo Pontificum Catalogo ante tom. 1 Aprilis pag. XXIX de Eusebio hæc leguntur: Hic sepultus est in cœmeterio Callisti, via Appia, VI Nonas Octobris. Si hic dies referatur ad sepulturam, dies obitus in illo catalogo tacetur. At verisimiliter diem obitus indicare voluit collector per sepulturam, ut passim fit in illo Catalogo. Hinc scriptores aliqui posteriores crediderunt, die 2 Octobris mortuum esse S. Eusebium, quemadmodum observat Florentinius in Annotatis ad XXVI Septembris, ita scribens: Luitprandus, seu quisquis sub ejus nomine Vitam Pontificum Romanorum scripsit, de Eusebio, tamquam de confessore, videtur loqui, dum nulla martyrii mentione inducta, inquit: “Qui VI Nonas Octobris migravit ad Dominum”: Consimilia habet Abbo Floriacensis: “ Qui etiam sepultus est in cœmeterio Calisti via Appia VI Nonas Octobris”. Addit catalogos Romanorum Pontificum; sed non recte illum, qui Damaso fuit adscriptus. Nam ex eo mors S. Eusebii figenda esset XVI Kalendas Septembris, si sibi non contradiceret. Hoc certum est, varios medii ævi scriptores, inter quos numerandus Notkerus, in ea fuisse opinione, ut crederent S. Eusebium obiisse die 2 Octobris, eamque opinionem aliquot etiam neotericis non displicuisse. Verum, quacumque de causa factum fuerit, ut nomen S. Eusebii iterum codicibus Hieronymianis inscriberetur ad 2 Octobris, non crediderim, illum esse diem Sancti emortualem

[4] Etenim vix dubitare possum, quin Sanctus obierit die XXVI Septembris, [sed probabilius est. Sanctum obiisse XXVI Septembris,] sive VI Kalendas Octobris. Primo me movet maximus consensus Martyrologiorum Hieronymianorum, in quibus memoratur depositio S. Eusebii illo die, additurque locus in cœmeterio Callisti. Accedit gravissima auctoritas Kalendarii Bucheriani, ex quo intelligitur, festivitatem depositionis eo die celebratam fuisse in cœmeterio Callisti. Nam in eo Kalendario non alios recenseri Sanctos, quam quorum festivitas variis locis Romæ celebrabatur, ipsa paucitas eorum, qui recensentur, insinuat, & confirmat annuntiatio S. Cypriani, his verbis expressa: Decimo octavo Kalendas Octobris, Cypriani Africæ. Romæ celebratur in Callisti. Si quis tamen credere noluerit, seculo IV, quo Kalendarium illud, verisimiliter sub Pontificatu S. Liberii, conscriptum fuit, celebratas fuisse festivitates omnium Pontificum, qui ibidem recensentur; nihilo minus fateri debebit, aut etiam magis, assignari ibidem obitus diem duodecim Sanctorum Pontificum, inter quos Eusebius numeratur. Itaque aut assignatur festivitas depositionis, aut ipsa depositio sive mortis dies. Si festivitas, ut verisimilius est, non est credibile, alio die festivitatem fuisse celebratam, quam quo Sanctus obierat, priusquam facta erat corporis elevatio & translatio. Si vero solum indicabatur dies depositionis, jam nullum de die obitus supererit dubium, cum ibi clare habeatur signatus eodem seculo, quo Sanctus obiit, miroque consensu Martyrologii Hieronymiani confirmatus.

[5] [& ad 2 Octobris repeti aut ex errore aut ob aliam festivitatem:] At parum movere nos debet, quod memoria S. Eusebii repetatur die 2 Octobris. Nam hoc fieri potuit ex solo errore, quo multi alii Sancti in vitiosis apographis repetuntur. Error facile obrepere potuit, modo quis interpolator pro VI Kalendas Octobris, quo Sanctus primo loco annuntiatur, legerit VI Nonas Octobris, quemadmodum verisimiliter legerunt collectores posteriorum catalogorum Pontificum. Ejusmodi lectionis error sufficere poterat interpolatori, ut Eusebium ad 2 Octobris Martyrologio adderet, sive alium existimando Eusebium, sive eumdem alio die rursus cultum. Neque enim ullum mihi est dubium, quin id genus errores aut repetitiones frequenter in Apographa Hieronymiana irrepserint. Potest tamen Hieronymianum Martyrologium errore illo carere, & nobis minime obesse. Cum enim in nulla Hieronymianorum exemplari signetur depositio, sed vel natalis dicatur, aut solum Romæ Eusebii &c.; potest illa commemoratio de alia festivitate intelligi, nimirum elevationis aut translationis. Quippe falluntur, si qui credunt, per natalem semper intelligi diem martyrii, quandoquidem quælibet festivitas natalis vocari possit. Sic in laudato Kalendario Bucheriano ad VIII Kalendas Martii memoratur, Natale Petri de Cathedra, id est, festum Cathedræ S. Petri. Sic in Hieronymianis ad 2 Augusti: In Antiochia natalis reliquiarum S. Stephani protomartyris &c., id est, festum Inventionis reliquiarum S. Stephani. Quaproter probabilis est suspicio Papebrochii nostri de festivitate elevationis ad 2 Octobris annuntiata; dicendumque est, aut ex illa festivitate, aut ex errore interpolatoris, natam esse quorumdam medii ævi scriptorum opinionem, qui crediderunt, Sanctum obiisse die 2 Octobris.

[6] [non figendus obitus die XVII Augusti,] In primo Pontificum Catalogo alius videtur assignari obitus dies: nam de S. Eusebio ibidem hæc leguntur: Eusebius menses quatuor, dies sedecim, a XIV Kalendas Maias, usque in diem XVI Kalendas Septembris. Ex his obitus S. Eusebii die XVII Augusti figitur a Francisco Blanchino in Chronotaxi præfixa Anastasio Bibliothecario tom. 2 pag. CCXIX. Fatetur tamen laudatus chronologus in Annotatis suis pag. 269, non posse lectionem sibi constare, cum manifestum sit, non reperiri quatuor menses & dies sedecim inter terminos Pontificatus assertos. Pugnat igitur ex documento hic corrupto, ut fatetur, contra documentum æque vetustum, & de corruptione nulla suspectum, idque ex Martyrologio Hieronymiano confirmatum, id est, contra consensum Kalendarii Bucheriani ac Martyrologii Hieronymiani. Quin & contrarius est Chronico Eusebii; in quo, ut videbimus, septem menses Pontifici Eusebio attribuuntur. Itaque ea chronotaxis non potest exspectare consensum eruditorum. Nihilo magis assensum mereri videtur chronotaxis Pagii in iis, quæ de S. Eusebii obitu tradit in Critica sua ad annum 311 num. 22. Nam tam in morte S. Eusebii, quam in figendo initio S. Melchiadis successoris, recedit ab omnibus omnino probis documentis: & vel sic ait, manifestum esse, quod dicit de fine Eusebii. Verum, ne quem Pagii auctoritas decipiat, lubet rem examinare.

[7] [nec XXI Junii, ut vult Pagius secum manifeste pugnans,] Laudatus Pagius initium Pontificatus S. Eusebii figit anno 310, die V Februarii, ac finem sive mortem die XXI Junii ejusdem anni. Catalogum Damaso olim attributum fatetur hic vitiosum. Ex eo tamen solo chronotaxim deducit, retentis iis, quæ placent, mutatisque pro arbitrio aliis. Tumargumentum sumit ab initio Pontificatus Melchiadis successoris, quem vult eodem anno, die 2 Julii evectum ad Pontificatum. Verum hic videtur scopulus, in quem incautus impegit. Etenim si standum est primo illo Pontificum Catalogo, Melchiades illo quidem die, sed toto anno serius factus est Pontifex. Nam dicitur fuisse Pontifex ex die sexto Nonas Julias, a consulatu, Maximiano VIII solo; quod fuit mense Septembri, Volusiano & Rufino. Hic autem consulatus, quamvis scabrose expressus, designat annum 311, ut Pagius ipse exponit ad eumdem annum num. 1, consentiente Tillemontio tom. 4 Imperatorum art. 19. Itaque, si Melchiades creatus est Pontifex sub consulatu anni 311, quomodo factus est Pontifex anno 310? Hæc invicem manifeste repugnant. Attamen Pagius non minus manifeste secum ipse pugnat, dum alios refutare conatur. Nam ad annum 313 num. 16 ex eodem consulatu probat, Melchiadem non esse factum Pontificem anno 310, quia sub dicto consulatu creatus dicitur. Ipsissima ejus verba huc transfero. Ubi observaverat annum 310 notatum fuisse post consulatum X & VII, ita pergit: Si itaque Melchiades anno CCCX Pontificatum iniisset, auctor Chronici Damasi minime scripsisset, eum sub consulatu Maximiani VIII ordinatum esse: idque recte confirmat ex consulatu Volusiani & Rufini, quem hi eodem anno inierunt. Ibidem ante dixerat: Auctor Chronici Damasi conceptis verbis testatur, illum (Melchiadem) anno CCCXI, quo Maximianus VIII solus consul fuit, Pontificem dictum. Idem rursum paulo ante iisdem fere verbis, adeoque ter in eodem numero asserit, & recte probat ex Chronico aut Catalogo Pontificum, attributo olim Damaso. Attamen ibidem num. 15 etiam, sed sine probatione, dicit, Melchiadem anno 310 factum esse Pontificem, idque demum repetit num. 16, prout idem dixerat ad annum 311 num. 22, ut probaret, non vixisse Eusebium usque ad XXVI Septembris anni 310.

[8] Forte exspectat curiosus lector, ut dicam, unde eæ Pagii contradictiones ortum ducant. [& Melchiadem modo anno 310, modo 311 successisse dicens.] Edicam candide. In laudato Catalogo præter menses & dies dicitur Melchiades sedisse tribus annis. Hi tres anni nequeunt consistere cum consulibus pro initio & fine Pontificatus assignatis, sed duobus tantum annis sedere potuit, ut vidit Papebrochius, qui idcirco credidit, Melchiadem ab anno 310, die 2 Julii, fuisse vicarium Eusebii, obiisse Eusebium die XXVI Septembris, eidemque deinde successisse Melchiadem eodem anno, mense Octobri. Omnia hæc voluit refutare Pagius. Dum autem refutat Papebrochium in die obitus Eusebii; docet Catalogus primus Pontificum, sive Chronicon Damasi, ut ipse Catalogum illum nominat, Melchiadem successisse 2 Julii, anno 310, indeque manifestum fit Pagio, Eusebium non obiisse die XXVI Septembris. Dum vero aliam Papebrochii opinionem aggreditur, idem Catalogus, iisdemque paucis verbis, docet Pagium, Melchiadem Pontificem esse factum anno 311, indeque infert contra Papebrochium, non potuisse eumdem Eusebio succedere anno 310. Quæ modo fuerit sententia Pagii, si tamen id ipse sciverit, Oedipo cuidam divinandum relinquo: nam modo unum annum, modo alterum statuit, pro varietate opinionis, contra quam disserit. Hoc tamen manifestum est, ipsum nihil probationis allegasse pro anno 310, consulesque in Catalogo assignatos stare pro anno 311, ut ipse Pagius ter observat. Cum autem in numeros longe facilius error irrepat, quam in consulum nomina, dicendum videtur, S. Melchiadem evectum ad Pontificatum anno 311, die 2 Julii, ut jam observavit Henschenius noster ad Catalogos Pontificum, tom. 1 Aprilis pag. XXX, & post ipsum Tillemontius tom. 6 in Donatistis art. 16.

[9] [Obiit S. Eusebius anno 310, & probabilius eodem anno] Quapropter, cum nihil solidi allatum sit contra obitus diem XXVI Septembris, isque in vetustissimis documentis asseratur, secundum omnem sanam crisim dicendum est cum Baronio & Papebrochio, obiisse Eusebium XXVI Septembris. De anno consentiunt Henschenius, Papebrochius, Pagius, Tillemontius, aliique eruditi chronographi & historici, sed uno anno dissentiunt a Baronio, qui mortem S. Eusebii fixit anno 311. Ratio Baronii est, quod S. Melchiades anno 311 legatur substitutus, ut mox dictum est, eaque ratio eo magis movisse videtur Baronium, quod diuturniorem crederet Pontificatum Eusebii, quam revera fuisse videtur. Initium etiam uno anno citius fixit, quam scriptores modo laudati. Hic autem Baronius Catalogum primum Pontificum utcumque sibi faventem habet. At modica illum correctione egere ob varias rationes existimant alii, & horum sententia mihi probabilior apparet. In laudato Catalogo S. Marcellus decessor Eusebii sedisse dicitur, usque post consulatum decimum & septimum. Hac formula designatur annus 309, qui primus fuit post consulatum decimum Maximiani Herculii & septimum Galerii. Si vero formulæ addatur iterum aut secundum, indicatur annus 310, qui ita signabatur, postquam consulatus Maxentii, qui utroque anno consul fuit, ob tyrannidem ejus e Fastis fuerunt erasi. Itaque, si initio scriptum fuit, prout modo legitur in dicto Catalogo, vera est sententia Baronii de fine Pontificatus Marcelli, ex eoque ulterius probabilissime deduceretur, non tamen certo, S. Eusebium ab anno 309 fuisse Pontificem. Dico, non certo, quia sedes Pontificia diu vacare potuit.

[10] [tantum promotus fuerat ad Pontificatum,] Jam vero allegandæ rationes, ob quas probabilius videtur, S. Marcellum obiisse anno 310, die XVI Januarii, eodemque anno successisse S. Eusebium. Primo dicitur Marcellus sedisse anno uno mensibus septem, diebus viginti, innuiturque, Pontificem factum anno 308 secundum consules ibi assignatos. Itaque, si obierit die XVI Januarii, ut communior & probabilior habet opinio, nequit dici, ipsum obiisse anno 309. Si quis tamen contenderet, Marcellum obiisse mense Octobri, possent dicta de ipso in Catalogo servari integra, sed simul etiam necesse non esset, ut diceremus, Eusebium eodem anno substitutum. Secundo omnia innuunt, S. Eusebium eodem anno, quo electus est, fuisse defunctum. Hac enim de causa factum videtur, ut in ejus articulo nulli assignentur consules, sub quibus sedit, quod alias ubique fit in dicto Catalogo. Assignatus erat consulatus in fine Marcelli, sub quo etiam electus est Eusebius & defunctus. Deinde menses quatuor, dies sedecim sedisse dicitur Eusebius, iique recensentur intra eumdem annum. Accedit Chronicon Eusebii, in quo S. Eusebius dicitur sedisse mensibus septem. Ex his omnibus laudati scriptores existimant, S. Marcellum obiisse anno 310, die XVI Januarii, eique eodem anno successisse Eusebium, ac eodem rursum anno defunctum esse. Hæc sententia, ut dixi, mihi probabilior apparet, etiamsi in Catalogo Pontificum sic addendum sit iterum aut secundum ad consulatum, quo signatur mors S. Marcelli: nam abunde liquet, laudatum Catalogum errore transcribentium aliquot locis mendosum esse, & in ipso Marcello consulatus alio etiam modo supplendos.

[11] [quem quatuor saltem mensibus gessit.] Quapropter totum S. Eusebii Pontificatum cum plerisque eruditis includimus anno 310, ac mortem ejus figimus XXVI Septembris. Non recenseo Catalogos posteriores, in quorum pluribus Eusebio attribuuntur anni duo, in aliis quinque, in aliis sex & septem cum aliquot mensibus ac diebus. Nam clarum est, hos catalogos erroribus plenos esse, & ex primo abunde refutari, etiamsi in numeris aliquid mendi contraxerit: quod transcribentibus attribuendum. Sic autem habet: Eusebius menses quatuor, dies sedecim, a XIV Kalendas Maias, usque in diem XVI Kalendas Septembris. Intra duos terminos expressos non currunt quatuor menses integri, ideoque aliquid est corruptum. Cum autem abunde probatum sit, obiisse Sanctum VI Kalendas Octobris, ultimus hic terminus certo corruptus est. Verum non libet divinare, quid præterea corruptum sit: neque edicere possum, utrum quatuor tantum mensibus sederit, ut habet hic catalogus, an septem, ut est in Chronico Eusebii. Nam ad septem aut etiam octo menses Pontificatum tenere potuit, si post dies aliquot S. Marcello defuncto successor datus est. At nihilo minus Pontificatus aliquot mensibus vacare potuit post mortem S. Marcelli, sicut mensibus pluribus vacasse videtur post mortem S. Eusebii, & ad aliquot annos inter SS. Marcellinum & Marcellum. Nihilo magis dicere, possum, an S. Eusebius antea fuerit S. Marcelli vicarius, ut vult Blanchinus sine auctoritate antiquorum, & sine necessitate: neque enim tanti sunt faciendi catalogi posteriores, quorum menda sic emendare studuit.

§ II. Asserta de gestis S. Eusebii dantur & examinantur: cultus ipsius in ecclesiis particularibus.

[Elogia ex duobus libris Pontificalibus,] Gesta S. Eusebii paucissima innotuerunt, assertaque apud Anastasium Bibliothecarium partim incerta sunt, partim aperte falsa. Apud laudatum Anastasium, prout editus est a Blanchino, tom. 2 pag. 268 hæc de S. Eusebio leguntur: Eusebius, natione Græcus, ex patre medico, sedit annos duos, mensem unum, dies viginti quinque. Fuit autem temporibus Constantini. Sub hujus temporibus inventa est crux Domini nostri Jesu Christi V Nonas Maii, & baptizatus est Judas, qui & Cyriacus. Hic hæreticos invenit in urbe Roma, quos vere ad manus impositionem reconciliavit. Hic fecit ordinationem unam per mensem Decembrium, presbyteros XIII, diaconos tres, episcopos per diversa loca numero XIV: qui etiam sepultus est in cœmeterio Calisti in crypta via Appia VI Nonas Octobris, & cessavit Episcopatus diebus VII. Catalogus secundus apud nos tom. 1 Aprilis pag. XXIX similia quædam habet, alia vero diversa, & pauciora, hoc modo: Eusebius natione Græcus, ex medico, sedit annos VI, mensem unum, dies tres. Fuit temporibus Constantini. Sub hujus tempora inventa est sancta crux Domini nostri Jesu Christi V Nonas Maii. Hic baptizatus est Judas Quiriacus. Hic fecit ordinationes tres, presbyteros tredecim, diaconos tres, episcopos per loca quatuordecim. Hic sepultus est in cœmeterio Callisti, via Appia, VI Nonas Octobris. Cessavit episcopatus dies sex. Ita duo illi Catalogi, non minus inter se discordes pro chronotaxi, quam a multis aliis, & a primo, ex quo chronotaxis, adjunctis aliis subsidiis, superius constituta videri potest.

[13] Jam vero, quod Græcus fuisse natione, & ex patre medico dicitur, etsi collectoris auctoritate non fiat certum, admitti saltem potest ut probabile. Fuit autem temporibus Constantini imperatoris, [in quibus pleraque sunt corrigenda.] ut habent Catalogi, non tamen sub Constantino imperante in Urbe, ubi dominabatur tempore S. Eusebii Maxentius. Inventio sanctæ Crucis multo serius contigit, ut probatum est ad III Maii in Inventione sanctæ Crucis, ubi simul assignata sunt Acta fabulosa, quibus deceptus fuit auctor Catalogi, & ex quibus similiter hausit putidam fabellam de Juda Crucis inventore fictitio, qui ab Eusebio baptizatus fuisset, & Cyriacus nominatus, consecratusque episcopus. Acta vero fabulosa S. Judæ-Quiriaci data sunt ad IV Maii, ibique probatum, sanctum illum episcopum multo vetustiorem esse, totumque, quod assertum fuit de SS. Eusebio Romano & Juda Cyriaco aut Quiriaco inventioni Crucis præsentibus, fictitium esse, & ex fabulosis Actis depromptum. Crimini datum fuit Papebrochio nostro, quod fabulas illas refutaverit, sed ab iis solis, qui fabulas medio ævo in historiam inductas nimium amaverunt. At mutata sunt tempora, & nullos aut certe paucissimos, qui aliquod eruditionis historicæ nomen habent, superesse existimo ejusmodi fabularum defensores. Quod subditur de inventis in Urbe hæreticis, eisque ad manus impositionem reconciliatis, desumptum existimo ex initio primæ Epistolæ S. Eusebio suppositæ, ubi dicitur: Scitote, nos eos, qui in sanctæ Trinitatis fide baptizati sunt, per impositionem manus suscipere. Itaque, cum nec in priori Catalogo habeatur, nullam meretur fidem. Prorsus etiam incerta sunt, quæ de ordinatione unica aut tribus asseruntur.

[14] [Epitaphium Eusebii editum hujus est Pontificis] Unicum documentum satis certum, quod de gestis S. Eusebii habemus, est Epitaphium editum a Baronio tom. 3 in addendis ad annum 357. Credidit quidem laudatus Annalista, Epitaphium esse S. Eusebii presbyteri; sed illud spectare ad S. Eusebium Papam, magis existimat Tillemontius tom. 5 Monument. in Persecutione Diocletiani art. 39, nimirum quia ejusdem est styli cum Epitaphio S. Marcelli, ad XVI Januarii in S. Marcello apud nos recitato. Mihi quoque longe probabilius videtur, Epitaphium esse S. Eusebii Papæ, quam Eusebii presbyteri, de quo actum est ad XIV Augusti. Etenim Eusebius vocatur rector, uti etiam vocatur a S. Damaco Marcellus. Et sic S. Damasus rectorem se ipse pluribus vicibus nominat, quemadmodum videri potest in Notis, quæ ejus Operibus Romæ impressis subjunctæ sunt, pag. 185. Per rectorem itaque designat Eusebium Romanum Pontificem, non presbyterum.

[15] [recitatur que & exponitur,] Epitaphium ipsum subjungo, prout legitur apud Baronium: neque enim reperitur inter edita S. Damasi Opera:

Heraclius vetuit lapsos peccata dolere:
Eusebius miseros docuit sua crimina flere.
Scinditur in partes populus, gliscente furore,
Sedet loca ede * bellum, discordia, lites.
Exemplo pariter pulsi feritate tyranni,
Integra cum Rector servaret fœdera pacis,
Pertulit exilium omnino sub judice lætus
Littore Trinacrio mundum vitamque reliquit.

Eadem, fere dicuntur in Epitaphio S. Marcelli, quod ita inchoatur:

Veridicus rector, lapsos quia crimina flere
Prædixit, miseris fuit omnibus hostis amarus.

Pagius vult, legendum esse lapsus pro lapsos, quod non improbarem, si ita esset inventum apud primos editores, quia verisimiliter agitur de lapsis in persecutione Diocletiani; sed idem erit sensus, sive uno sive alio modo legatur. Historiæ hæc, ut observat Tillemontius, nullibi exposita est. Itaque solum dicere possumus, lapsos in persecutione Diocletiani, sublata illa persecutione in Urbe per Maxentium, voluisse ad Ecclesiam redire, sed iis propositam fuisse canonicam pœnitentiam a Marcello primum, ac deinde similiter ab Eusebio: ex lapsis vero fuisse complures, qui nollent leges pœnitentiæ implere, sed sine pœnitentia recipi vellent, incitante eos Heraclio quodam aliunde non noto.

[16] Eo usque videtur processisse hominum illorum audacia, [& S. Eusebio Papæ vindicatur.] ut per vim Christianorum cœtibus inferre se voluerint, seditioneque excitata, ad cædes proruperint. Qua de causa a Maxentio in exsilium relegati sunt primum Marcellus, deinde Eusebius, in Siciliam missus, ibique defunctus. Illa autem verba Epitaphii:

Exemplo pariter pulsi feritate tyranni,
Integra cum Rector servaret fœdera pacis,
Pertulit exsilium &c.

Hoc modo exponenda videntur: Cum Rector, sive Pontifex Eusebius, exemplo decessoris sui Marcelli, similiter Urbe expulsi feritate tyranni Maxentii, fœdera pacis sive leges ecclesiasticas pro receptione lapsorum ad pacem aut communionem statutas, servaret illæsas, pertulit exsilium &c. Itaque, cum etiam constet ex Epitaphio Marcelli, hunc Urbe fuisse expulsunt ob tumultus lapsorum causa excitatos, & Eusebius dicatur ipsius exemplo statutas de iis leges ecclesiasticas servasse, ideoque in Siciliam relegatus, nullum relinquitur dubium, quin Epitaphium illud sit S. Eusebii Papæ, ut plures eruditi consentiunt. Verum lubet modo nonnihil expendere constantiam S. Eusebii in lapsis non excipiendis ad communionem sine debita pœnitentia, ac dicta magis explicare.

[17] Quo se modo Maxentius, imperium anno 306 adeptus, [Sublata per Maxentium persecutione Diocletiani,] in Christianos affectum ostenderit aut finxerit, exponit Eusebius lib. 8 cap. 14 ita scribens: Hujus (Maximiani Herculii) filius Maxentius, qui Romæ tyrannidem arripuit, principio quidem fidei nostræ professionem simulavit, ut in eo morem gereret blandireturque populo Romano. Itaque subditis suis præcepit, ut a persecutione Christianorum desisterent, fictam scilicet pietatis speciem præ se ferens, utque benignior multo atque humanior superioribus principibus videretur. Verum progressu temporis haudquaquam talem se rebus ipsis præstitit, qualis futurus sperabatur. Quin contra ad omnia scelera & flagitia æstu quodam mentis abreptus, nullum impietatis aut libidinis genus prætermisit. Tum scelera Maxentii latius enumerat, nec tamen iis clare annumerat persecutionem contra Christianos motam, indeque Tillemontius existimat, Maxentium non movisse persecutionem contra Christianos. Necesse non est, hanc quæstionem hic examinare, cum saltem constet, Christianos aliis titulis vexatos fuisse a Maxentio.

[18] Jam vero si atrocitatem persecutionis præteritæ consideremus, [in qua multi haud dubie fuerint lapsi,] non dubitabimus, quin multi Romæ in ea fuerint lapsi, ac diversis quidem modis, ut alii aliis gravius peccassent, atque ut magis noxii diuturna magis pœnitentia essent expurgandi. Si quis varia lapsorum genera in persecutione Decii cognoscere studeat, adire potest Acta S. Cypriani, uti & Acta S. Cornelii Papæ, data utraque ad XIV Septembris, ubi de iis actum est ex litteris S. Cypriani, & Romani cleri, & ex aliorum scriptis. Inveniet ibi alios, qui solo timore perculsi, sine ullis pœnis ultro ad sacrificandum idolis accesserant, alios multis superatos tormentis succubuisse, alios libellis datis crimen istud mentitos, eosque ideo libellaticos dictos, nec hos immunes fuisse a scelere, etiamsi manus a sacrilegio continuerant. Hisce accesserunt in persecutione Diocletiani, qui libros sacros, aliasve res sacras Ecclesiæ, persecutoribus tradiderunt, & a traditis Scripturis sacris traditores dicti fuerunt. Hisce igitur lapsis pro varietate criminis agenda erat pœnitentia, antequam ad Ecclesiæ communionem reciperentur, ut statutum erat communi consilio Romanæ Ecclesiæ & Africanæ per SS. Cornelium & Cyprianum.

[19] [ex iisque nonnulli, qui sine debita pœnitentia vellent recipi,] Verum numquam deerant ex lapsis complures, qui sine debita pœnitentia, aut ante expletum pœnitentiæ tempus, ad Ecclesiæ communionem & Sacramentorum participationem recipi desiderabant, & nonnullos ex ipsis quoque confessoribus aut martyribus facile inveniebant, qui desideriis illorum nimia benignitate favebant, episcopisque, ut lapsos illos reciperent, molestos se præbebant. Quantas hisce de rebus molestias passus sit S. Cyprianus, prolixe in Actis ejus exponitur a § 12 usque ad § 17, ubi studiosus lector etiam inveniet, quam fortiter constanterque quorumdam desideriis S. Cyprianus se opposuerit, ut multis etiam nimium severus videretur. Eadem tamen erat sententia Romani cleri, ut exponitur § 17, litterisque Romani cleri, vacante Sede scriptis, usus est S. Cyprianus ad se contra obtrectatores defendendum

[20] [magna certe constantia erat necessaria Pontifici;] Ex hisce utcumque colligere possumus, quanta post sedatam Romæ Diocletiani persecutionem fuerit SS. Marcello primum ac deinde Eusebio necessaria constantia, ne solveretur Ecclesiæ disciplina de lapsis post debitam pœnitentiam recipiendis. Cyprianus, finita Decii persecutione, ecclesiæ suæ restitutus, mox synodum habuit, in qua statutum est, ut nec in totum spes communicationis & pacis lapsis denegaretur, ne plus desperatione deficerent &, eo quod sibi Ecclesia clauderetur, secuti seculum, gentiliter viverent: nec tamen rursus censura Euangelica solveretur, ut ad communicationem temere prosilirent; sed traheretur diu pœnitentia, & rogaretur dolenter paterna clementia, & examinarentur causæ & voluntates & necessitates singulorum, ut loquitur ipse Cyprianus in Actis suis num. 394. Hæc autem cura S. Cypriani ostendit, quid Romæ egerint Marcellus & Eusebius, cessante aut intermissa ibidem persecutione, præsertim cum gravissimus testis accedat S. Damasus, docens, utrumque lapsis fuisse pœnitentiæ doctorem, utrique ea de causa multos fuisse adversarios, quemadmodum plurimi S. Cypriano fuerant medio ævo citius; & utrumque Urbe expulsum, quod disciplinam ecclesiasticam constanter tuerentur. Quod autem ad seditionem & cædes usque discordia inde nata increverit, non est factum culpa S. Eusebii, qui solum pro officio suo leges ecclesiasticas tuebatur, sed aut culpa eorum, qui ad communionem per fas atque nefas recipi volebant, aut fortasse etiam gentilium, qui illorum causa in probos Christianos sæviebant, discordiamque ea forsan intentione accendebant, ut Maxentium contra Christianos exacerbarent & ad novam persecutionem accenderent.

[21] [ut confirmatur ex canonibus S. Petri Alexandrini,] At laudanda fuisse consilia SS. Marcelli ac Eusebii, lapsos sine pœnitentia admittere recusantium, non solum docent exempla SS. Cornelii, Cypriani & cleri Romani, qui ejusdem cum ipsis erat sententiæ, sed etiam confirmant canones S. Petri Alexandrini episcopi, qui in illa ipsa Diocletiani persceutione martyr occubuit, & canones suos de lapsis quarto persecutionis anno, id est, anno 306 composuit. Videri poterunt hi canones integri apud Harduinum tom. 1 Conciliorum col. 225. Brevissimum compendium huc transfero. Primus canon statuit, ut iis, qui post carcerem & tormenta defecerant ex infirmitate, post quadraginta dierum pœnitentiam communio restituatur. Ratio brevis pœnitentiæ hæc additur inter alias: Nam & stigmata Jesu in suis corporibus ostentant, & anno jam tertio deflent, nempe aliqui eorum, ut est in Græco. Ex his perperam colligit Tillemontius tom. 5 in S. Petro Alexandrino art. 7, tres illos annos videri semper in sequentibus canonibus supponi. Cum enim omnibus aperiatur porta ad pœnitentiam hacque interveniente ad communionem, nec tamen magis diuturna præscribatur illis, qui secundo, tertio & quarto persecutionis anno erant lapsi, gratis fingitur, tres illos annos ubique supponi, & ad reliquam pœnitentiam addi, præsertim cum in sequentibus de triennio illo nulla fiat mentio.

[22] Secundus iis, qui carcerem pertulerant, sed ante tormenta erant lapsi, [compendio hic recitatis.] præscribit annum pœnitentiæ. Græce legitur: ἐπαρκέσει ἑνιαυτὸς πρὸς τῷ ἑτέρῳ χρόνῳ, id est, subveniet annus reliquo tempori adjunctus, nimirum tempori carceris & doloris de lapsu, sive illud longum fuerit, sive breve. Tertius per parabolam ficus infrugiferæ videtur quadriennium pœnitentiæ præscribere illis, qui sine carcere ex solo timore erant prolapsi. Quartus pœnitentiam recusantes omnino excludit. Quintus iis, qui non sacrificaverant, sed crimen illud simulaverant, semestre pœnitentiæ imponit. Sextus servis, qui pro dominis jubentibus sacrificaverant, annum injungit pœnitentiæ; dominis vero ipsis sive liberis, qui pro se servos ad sacrificandum miserant, triennium præscribit canon septimus. Octavus sine ulla pœnitentia communionem restituit illis, qui primum quidem erant lapsi, sed pœnitentes ad certamen ultro redierant, carceremque & tormenta sustinuerant. Nonus canon fuse docet, non esse ultro prosiliendum ad certamen, communicandum tamen docet cum iis, qui id fecerant; & consequenter decimus clericos, qui ultro ad certamen progressi, in eo erant lapsi, etsi pugnam redintegrassent, honore clericali privat, non communione clericali. Undecimus docet, benigne agendum esse cum iis, qui justa aut laudabili de causa ad certamen accesserant. Duodecimus excusat, imo & laudat eos, qui pecuntia se redemerant; quemadmodum & decimus tertius defendit illos, qui fugerant, etsi ea occasione alii erant capti. Quartus decimus confessoribus annumerat illos, quibus vis erat illata, ut viderentur sacrificasse; & demum decimus quintus est de jejunio quartæ & sextæ feriæ.

[23] Hæc latius exponere volui, ut studiosus lector melius intelligat unicum factum, [Sancti ob eam exsilium & mors in exsilio martyrem faciunt.] quod in Eusebio celebrat S. Damasus Papa, qui puer forte erat, dum S. Eusebius Pontificatum administravit, quem ipse eodem seculo gessit, sed annis quinquaginta & sex serius. In exsilium relegatus dicitur Eusebius, quia lapsos in idololatriam noluit ad ecclesiasticam communionem admittere, nisi debitam implerent pœnitentiam, quod unicum etiam in S. Marcello celebravit Damasus. In exsilio etiam defunctus dicitur S. Eusebius, videlicet littore Trinacrio, id est, in Sicilia, quæ alio nomine Trinacria vocatur. Quare non minus sanctus Eusebius, quam S. Marcellus, qui ut martyr colitur, martyris titulum meritus videtur, quandoquidem pro tuenda ecclesiastica disciplina exsilium pertulerit, in eoque sit defunctus. Contra mortem S. Eusebii in Sicilia fortasse quis objicere volet ipsius sepulturam prope Romam in cœmeterio Callisti. Nam de corporis depositione & sepultura in cœmeterio Callisti dubitare non possumus. Verum defuncti corpus potuit statim post mortem transferri, aut, si id factum non fuerit continuo post mortem, fieri certe potuit post aliquot annos sub Constantino. Neque enim credibile est, Romanos aut successores Pontifices curam non habuisse, ut sancti Pontificis corpus ad Ecclesiam suam referretur, cum id facile possent consequi per pacem; qua deinde gavisa est Ecclesia Romana, totaque Italia & Sicilia. Hæc igitur sepultura forte contigerit die 2 Octobris, qua in posterioribus catalogis sepultus dicitur, quaque in variis Fastis, ut vidimus, annuntiatur.

[24] [Dicitur Sanctus baptizasse S. Eusebium Vercellensem;] Verum ad gesta viventis Eusebii, aliis quoque locis relata, quamvis ea admodum incerta, & aliqua etiam improbabilia, redeamus. Baronius in Annalibus ad annum 311 num. 42 videtur utcumque probare, quæ leguntur in Actis antiquis S. Eusebii Vercellensis de baptismo per Sanctum nostrum collato S. Eusebio Vercellensi. Tempora certe non repugnant, & recentiores scriptores idem de S. Eusebio Vercellensi tradiderunt. Verum Acta S. Eusebii Vercellensis tam accurate scripta non sunt, ut res ex iis fiat certa. Quapropter solum pauca huc transferam ex Actis per Ughellum editis tom. 4 Italiæ sacræ in Episcopis Vercellensibus, ubi hæc leguntur. Dicitur S. Eusebius Vercellensis post mortem patris cum matre sua Restituta puer ex Sardinia venisse Romam, ibique nobilior secunda regeneratione fide factus a beato Papa Eusebio, & piissimo suo nomine vocatus est Eusebius. Hoc verum esse potest, satisque ex nomine & tempore fit verisimile. At vera non sunt omnia, quæ adjunguntur, nimirum S. Eusebium Papam postridie, peractis in die Paschæ sacris ministeriis, occisum esse, & ecclesias Romæ subversas. Hinc etiam incertum est, an baptismus a S. Eusebio Papa collatus sit in pervigilio Paschæ, præsertim cum nesciamus, an S. Eusebius jam Pontifex esset in Paschate anni 310, quod non celebrabatur in mense Martio, ut ibi dicitur. Quod vero ibi in laudem S. Eusebii dicitur, probabile est, modo non intelligatur de persecutione Diocletiani, quæ Romæ cessabat; sed de vexationibus, quæ tam per lapsos faventesque eis nimium Christianos, quam per Maxentium tyrannum inferri poterant: Memoratus sanctissimus Papa, dum inter persecutiones varias sanctitate polleret, sicut rosa inter spinas, sic inter persecutorum minas recte vivens, ministerii sui nequaquam patiebatur non implere ordinem. Examen de baptismo S. Eusebii Vercellensis remitto ad ejus Acta, danda ad XV Decembris.

[25] [idem non recte de S. Sabina dictum: Epistolæ supposititiæ.] Quod apud nos tom. 2 Januarii pag. 944 & 945 dicitur de baptismo S. Sabinæ, virginis Trecensis: Et baptizata est a viro sancto ac venerabili Papa Eusebio, apertius fabulosum est, quam ut multis veniat refutandum: nam Acta illa fabellis videntur referta. Necessa quoque non est pluribus ostendere, Epistolas tres, quæ S. Eusebii nomine fuerunt vulgatæ, supposititias esse, cum illud alii dudum probaverint, ac eruditi passim agnoscant. Videri eæ possunt apud Labbeum tom. 1 Conciliorum Col.amp; seqq. Ibidem Col.eguntur etiam quatuor decreta S. Eusebio attributa; quibus & quintum addit Coustantius in Litteris Romanorum Pontificum pag. 319, sed omnia credit supposititia, etiamsi laudata fuerint apud Gratianum, Ivonem Carnotensem & alios. Unum etiam de extrema Unctione administranda assignat Benedictus XIV in Opere frequenter apud nos laudato de Servorum Dei Canonizatione lib. 3 cap. 32 num. 31. Plura de hisce non addo, quia difficulter sciri potest, an omnia decreta sint supposititia, quod clarius de litteris probatur; nec tamen facile etiam probabitur, aliqua esse S. Eusebii.

[26] [Cultus Sancti in variis ecclesiis: corpus] Coli S. Eusebium in particulari ecclesia, testatur mox laudatus Benedictus XIV. Certe Officio duplici festivitas S. Eusebii Papæ confessoris celebratur in duabus præcipuis Urbis basilicis, videlicet in Vaticana & Lateranensi, nec dubito, quin in aliis pluribus colatur, nominatim ubi corpus haberi creditur. De corpore autem Papebrochius noster hæc observavit in Addendis ad Conatum pag. 48: Pancirolius Reg. 9 eccle. 19 agens de ecclesia S. Sebastiani, quæ supra ipsum Callisti cœmeterium via Appia habetur, asserit, ex tot Pontificum corporibus, ibi olim sepultis, sola duo SS. Eutychiani & Eusebii istic adhuc servari. Sed si Eutychiani corpus Lunam ac deinde Sarzanam translatum esse creditur, cur non dubitetur de corpore S. Eusebii, ne ipsum quoque elatum alio sit?

[27] Certe Hispani illud sibi attribuunt, & in Martyrologio Hispanico ad hunc diem leguntur sequentia: [delatum dicitur in Hispaniam.] Apud Montem Cœlium in Carpetania; depositio sacrarum exuviarum corporis S. Eusebii Pontificis Maximi, quæ in prædivite & aurata theca præclusæ, honorifice custodiuntur, & omnium pietate venerantur & coluntur. Laudat auctor Petrum Gonzalez de Mendoza archiepiscopum Granatensem in Historia Salzedæ lib. 4 cap. XI, ubi revera Gonzalez asserit, corpus S. Eusebii ibidem servari, translatumque Roma in Hispaniam fuisse anno 1607, id est, novem tantum annis, antequam Historia illa Hispanice fuit impressa. Pancirolius vero scripsit ante designatum annum 1607, cum prima Operis impressio facta sit anno 1600, ut hic vere potuerit corpus ecclesiæ S. Sebastiani attribuere, ille narrare translationem posterius factam. Piazza tamen in Diario sacro posterius scripto ad XXVI Septembris corpus S. Eusebii pergit adscribere ecclesiæ S. Sebastiani, & nonnullas reliquias ecclesiæ S. Laurentii in Panisperna. Ego me judicem non interpono, cum nomen Eusebii possit etiam aliis attribui Sanctis; aut pars transferri potuerit, relictis Romæ ceteris ossibus.

[Annotata]

* forte seditio, cædes

DE S. EUSEBIO EPISCOPO CONF.
BONONIÆ IN ITALIA

Circa an. CD.

SYLLOGE
De cultu, gestis, aetate &c.

Eusebius Episcopus Conf., Bononiæ in Italia (S.)

AUCTORE J. S.

Eusebium episcopum Bononiensem post S. Eusebium Papam hodie ita annuntiat Martyrologium Romanum: [S. Eusebius hodie Fastis adscriptus,] Bononiæ item sancti Eusebii episcopi & confessoris. Consentit Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, S. Eusebium Bononiensem brevi commendans elogio, & Brautius in Martyrologio metrico. Verum Castellanus in Martyrologio Universali, ubi verba Martyrologii Romani Gallica facit, in margine observat, cultum non esse vetustum, & diem electum. Non invenio revera, quo tempore primum coli cœperit S. Eusebius, neque probare possum, nomen ipsius antiquis Martyrologiis fuisse insertum. Nihilo magis liquet, utrum XXVI Septembris, an alio die sit defunctus, licet posteriores Ecclesiæ Bononiensis scriptores die XXVI Septembris defunctum crediderint, quod eo die habeatur in Martyrologio Romano, ejusque festivitas Bononiæ celebretur.

[2] Hoc ipsum autem, quod ignotus est dies mortualis, incertum relinquit, [& cultus Bononiæ.] an S. Eusebius Bononiensis non fuerit alio quopiam die insertus Martyrologiis Hieronymianis. Certe ad XII Septembris Eusebius episcopus in Hieronymianis memoratur, prætermisso episcopatus loco, ut ibidem in Prætermissis observatum est; illeque revera potest esse hodiernus Bononiensis, quemadmodum aut Mediolanensis aut alius esse potest. Occurrit & aliis diebus in Fastis Hieronymianis Eusebius quispiam non ita notus, ut certum fiat, hodiernum Bononiensem non designari, eumque ab antiquis Fastis prorsus exsulare. Quidquid sit, laudat Baronius tabulas ecclesiæ Bononiensis, cultumque confirmat Bononia sacra Italice scripta, in qua dicitur, festivitatem hodie Bononiæ celebrari, daturque Antiphona & Oratio de communi confessoris Pontificis. Corpus S. Eusebii in ecclesia SS. Naboris & Felicis, quæ est Religiosarum Franciscanarum, servari, testatur Masinus in Bononia perlustrata ad hunc diem: nec ullum invenio contradicentem.

[3] Tempus, quo floruit S. Eusebius, & nonnulla de ejus gestis innotescunt ex S. Ambrosio, [De parentibus ejus nihil innotuit,] quocum amicitia junctus erat, & ex concilio Aquileiensi, cujus cum S. Ambrosio pars illustris fuit. De gestis ante episcopatum, aut de patria, parentibus ac consanguineis S. Eusebii nihil innotuit. Etenim, non modo incerta, sed minus etiam probabilia mihi videntur, quæ de his per conjecturas disseruit Tillemontius. Hic in S. Ambrosio art. 12 & 13 nonnulla disserit, ut S. Eusebium faciat patrem cujusdam Faustini, ac hujus filiorum avum. Verum omnia illa petuntur ex litteris, a S. Ambrosio scriptis ad quemdam Eusebium, Bononiæ quidem habitantem, sed non episcopum, ut certe probabilius esse, dicam num. 14.

[4] [nec videtur frater S, Chromatii:] Rursum Tillemontius tom. XI in S. Chromatio Aquileiensi episcopo inquirit, an Eusebius frater S. Chromatii, qui episcopus fac tus est, & cujus ignota est sedes, non sit idem cum S. Eusebio Bononiensi. Objicit ille sibi nuptias S. Eusebii, quas fictitias credimus, aut certe ignoramus. Hæc igitur ratio nequit nobis impedimento esse, quo minus eumdem crederemus, si solidum se offerret hujus opinionis fundamentum. Verum non affertur aliud indicium præter nomen utrique commune, & tempus fere idem, quo ambo vixerunt. Hæc autem minime urgent: nam nomen Eusebii multis erat commune, & tempora non omnino favent. Ipse Tillemontius in Chromatio hujus fratrem Eusebium circa annum 374 facit diaconum, Chromatium vero natu majorem presbyterum. At, si consideremus, quantam habuerit auctoritatem Eusebius Bononiensis anno 381 in concilio Aquileiensi, vix dubitabimus, quin episcopus fuerit ante annum 374. Præterea mortuus erat Eusebius frater Chromatii ante annum 396, quo S. Hieronymus scribebat Epitaphium Nepotiani. Hortatur enim Heliodorum, ut in morte Nepotiani eam exhibeat fortitudinem, quam beatus papa Chromatius ostendit in dormitione germani, Eusebii videlicet. At vixisse probabilius S. Eusebium post annum 397, inferius probabo. Quapropter non est ulla idonea ratio, cur credamus, S. Eusebium fuisse fratrem S. Chromatii natu minorem, & minorem totis decem aut duodecim annis episcopum fuisse ante majorem.

[5] Initium episcopatus S. Eusebii anno certo affigi nequit. [sed episcopus factus circa 370, virginitatem promovet,] Figitur ab aliquibus late circa annum 370. Hæc autem epocha, etsi certa non sit, & ad annos plures aberrare possit, satis tamen est verisimilis: nec video, aliam statui posse probabiliorem, cum & superfuisse videatur usque ad finem fere seculi IV, & anno 381 inter præcipuos esset episcopos concilii Aquileiensis, ut notabili tempore ante illud concilium episcopus videatur factus. Hinc probabilissima est sententia Baronii, ad annum 377 intelligentis de S. Eusebio Bononiensi sequentia S. Ambrosii verba lib. de Virginitate cap. 20: Et bene accidit, quia nos laboraturos Dominus sciebat & auxilium de sociis ministravit. Adest piscator ecclesiæ Bononiensis, aptus ad hoc piscandi genus. Da, Domine, pisces, quia dedisti adjutores. Non alius certe, quam episcopus, vocatur piscator Bononiensis: nam agit Ambrosius de inducendis puellis ad amplectendam virginitatem. Observaverat antea hoc difficile esse, & non perfici sine Deo, … cum tantæ tempestates & procellæ mundi hujus obsistant. Nimirum non intelligunt mundanarum rerum amatores, quanto præstantius sit puellis, libera mente in virginitate Deo servire, quam mundi fastum aut voluptates sectari.

[6] Attamen favente ope divina non parum fuisse profectum a S. Ambrosio & S. Eusebio Bononiensi, [& virginum collegium Bononiæ colligit.] insinuat laudatus doctor, ita scribens: Sed quando vult Dominus, jubet laxare retia, & capitur multitudo piscium: nec solum una, sed etiam altera navis impletur; quia plures ecclesiæ immaculata plebe complentur. Hæc S. Ambrosius circa annum 378. Quantum vero profecisset S. Eusebius in ecclesia sua Bononiensi, colligitur ex libro 1 de Virginibus, qui anno 377 scriptus videtur, in quo S. Ambrosius cap. 10 ita loquitur: Nam quid de Bononiensibus Virginibus loquar, fœcundo pudoris agmine, quæ mundanis se deliciis abdicantes, sacrarium virginitatis incolunt? Sine contubernali sexu (id est, sine contubernio virorum) contubernali pudore, provectæ ad vicenarium numerum, & centenarium fructum, relictoque parentum hospitio, tendunt in tabernaculis Christi indefessæ milites castitatis: nunc canticis spiritualibus personant, nunc victum operibus exercent, liberalitati quoque subsidium manu quærunt. Nonnemo ita hæc exposuit, acsi collegium istud virginum simul habitantium fuisset Mediolani; sed nulla est ratio, cur alibi, quam Bononiæ, virgines illas cohabitasse dicamus: nam hospitium quidem parentum, non civitatem, reliquisse dicuntur. Ex hac autem de sacris Virginibus cura S. Eusebii, & ex zelo contra hæreticos, quem in concilio Aquileiensi luculenter ostendit, merito conjicere possumus, de reliquo etiam grege suo mire fuisse sollicitum.

[7] In concilio Aquileiensi, quod habitum est anno 381, [Adest anno 381, concilio Aquileiensi,] præcipuas post S. Ambrosium in refutandis Arianorum responsis partes habuit S. Eusebius. Duo aderant episcopi Ariani, Palladius & Secundianus, cum Attalo quodam presbytero æque Ariano, qui ibidem damnati sunt. Episcoporum Catholicorum, inter quos complures sunt sanctitate illustres, major pars erat ex Italia, alii ex Gallia, Illyrico & Africa. Acta edita sunt non solum a collectoribus conciliorum, sed etiam inter Opera S. Ambrosii tom. 2 novissimæ editionis col. 786 & seqq. Etiamsi autem in enumeratione episcoporum concilii S. Valerianus Aquileiensis ubique primus ponatur, præcipuus tamen actor contra hæreticos semper est S. Ambrosius, ac secundum dicere possumus S. Eusebium, qui frequenter magna dexteritate ipsos urget, & ambiguitatem in ipsorum responsis detegit. Palladium de fide sua respondere detrectantem sic aggreditur: Eusebius episcopus dixit: Sed debebis simpliciter fidei tuæ prodere libertatem. Si a te gentilis exigeret, quemadmodum in Christum crederes, confiteri erubescere non deberes. Deinde sexies variis modis Palladium ursit S. Eusebius, ut eum ad respondendum induceret, variasque amputaret excusationes. Ubi vero Palladius ambiguis responsis uti cœperat, decies nonies interlocutus legitur S. Eusebius, ut Palladium ad claram confessionem pertraheret, aut ostenderet, dicta ejus ambigua non sufficere ad Catholicam fidei professionem vel ad condemnationem hæresis Arianæ.

[8] [ibique contra hæreticos fortem se præbet,] Tandem, satis innotescente Palladii impietate, a viginti & tribus patribus dicta est diversis verbis in ipsum damnationis sententia. Ex omnibus autem nullus tam clare ac prolixe impietates hominis Ariani, de quibus ex responsis erat convictus, exposuit, quam S. Eusebius, ita sententiam suam elocutus: Eusebius episcopus Bononiensis dixit: Quia impietates Arrii diabolico stylo conscriptas, quas non licebat nec ad aures admittere, Palladius non solum noluit condemnare; sed & earum exstitit adsertor, negando Filium Dei Dominum verum, Dominum bonum, Dominum sapientem, Dominum sempiternum, hunc a cœtu sacerdotali & mea sententia & omnium Catholicorum judicio arbitror jure esse damnatum. Damnato Palladio, S. Ambrosius interrogare cœpit Secundianum, conatum similiter ambiguis responsis impietates suas occultare. Solus cum S. Ambrosio contra Secundianum disseruisse legitur S. Eusebius, ter interlocutus, ut probaret, responsa ejus non sufficere ad professionem Catholicam, sed talia esse, ut ab aliis quoque hæreticis admitterentur.

[9] [prudentemque ac eruditum.] Secundianum autem a Patribus concilii æque damnatum esse ac Palladium, constat ex epistolis a concilio scriptis. Verum pars Actorum intercidit, neque habentur singulorum in Secundianum sententiæ, uti nec tota disputatio contra ipsum a Patribus habita. Quapropter satis erit in laudem S. Eusebii observare, ex gestis in illo concilio luculenter innotescere, Virum fuisse scientia Scripturarum egregie eruditum, ingenii acumine præstantem, miro in hæreticas impietates zelo succensum, indeque factum videri, ut magna in illo concilio auctoritate valeret. Nam post S. Ambrosium, cui provincia interrogandi hæreticos & exponendi Catholicorum sententias erat commissa, nemo toties interlocutus est, quam Eusebius, ac nemo tergiversantes tam solerter ac fortiter ursisse videtur. Ipsa S. Eusebii dicta huc omnia transferre, visum est nimis prolixum: nam quilibet ea invenire poterit in Conciliorum collectionibus aut apud S. Ambrosium.

[10] [Reperit corpora SS. Vitalis & Agricolæ,] Perrexit deinde S. Eusebius ecclesiam suam regere annis multis usque ad finem fere seculi IV, sed obscura manserunt præclara ejus gesta, si unum excipiamus factum, quod ad probandum Viri sanctitatem multum conducit. Fuit illa inventio corporum SS. Vitalis & Agricolæ, martyrum Bononiensium, quæ contigisse videtur anno 393, præsente ibidem S. Ambrosio. Hæc autem S. Ambrosii præsentia de tempore rei peractæ certiores nos facit, præsertim quia post inventa Sanctorum corpora profectus est Florentiam, ibique de illis scripsit in Opusculo, quod Exhortatio Virginitatis inscribitur. Nam itinera illa S. Ambrosius instituit anno 393, quando Eugenius tyrannus ex Gallia exercitum suum ducebat in Italiam, ut dictum est ad XVII Septembris in S. Satyro, fratre S. Ambrosii, non diu ante defuncto, num. 28. Narratur quoque ea peregrinatio S. Ambrosii in Vita ejus, per Paulinum discipulum scripta, in qua num. 28 & 29 narrat gesta Florentiæ, ibique de iis, quæ paulo ante ab eodem facta erant Bononiæ, hæc addit: In eadem etiam civitate (Florentia) basilicam constituit, in qua deposuit reliquias martyrum Vitalis & Agricolæ, quorum corpora in Bononiensi civitate levaverat. Postea enim erant corpora martyrum inter corpora Judæorum; nec erat cognitum populo Christiano, nisi se sancti martyres sacerdoti ipsius ecclesiæ revelassent. Quæ cum deponerentur sub altari, quod est in eadem basilica constitutum, magna illic totius plebis sanctæ lætitia atque exsultatio fuit, pœna dæmonum confitentium martyrum merita.

[11] Ex allegatis verbis orta est eruditis aliquid dubitationis de persona, [quæ per revelationem innotuerant,] cui facta fuit revelatio. Nam pro verbis ex ultima Operum S. Ambrosii editione datis, Nisi se sancti martyres sacerdoti IPSIUS ECCLESIÆ revelassent, in prioribus editionibus legebatur, Nisi se sancti martyres Sacerdoti ipsi revelassent, quemadmodum etiam legi in uno Ms., testantur editores Benedictini. Illud Sacerdoti ipsi ambiguum erat & intelligi poterat de S. Ambrosio aut de episcopo Bononiensi. Plures autem, etiam Bononienses, crediderunt, revelationem factam S. Ambrosio. Tillemontius tom. 5 Monumentorum Nota 3 in SS. Vitalem & Agricolam dubitanter in utramque partem disserit, sed mavult credere, revelationem factam fuisse S. Ambrosio. Bailletus tamen ad IV Novembris in SS. Vitale & Agricola revelationem attribuit S. Eusebio Bononiensi, quod postremam vidisset editionem. Hæc mihi quoque præplaceret sententia, etiamsi antiqua lectio esset præferenda. At ex editionis ultimæ lectione, Sacerdoti ipsius ecclesiæ, quæ & concinnior est, & verior videtur, omnis sublata est dubitandi ratio. Hæc enim episcopum Bononiensem, videlicet S. Eusebium, clare designat. Accedit ad hanc confirmandam sententiam ipse S. Ambrosius in Exhortatione virginitatis, Florentiæ composita, quam sic orditur: Qui ad convivium magnum invitantur, apophoreta secum referre consueverunt. Ego ad Bononiense invitatus convivium, ubi sancti martyris celebrata translatio est, apophoreta (nimirum reliquias) vobis plena sanctitatis & gratiæ reservavi. Cum invitatus venerit S. Ambrosius, noverat utique ille, qui invitavit, ubi reperienda essent dictorum martyrum corpora, etsi necdum essent effossa.

[12] Quare dicendum est, revelationem factam fuisse S. Eusebio, [eaque revelatio non S. Ambrosio, sed S. Eusebio videtur facta.] ab eoque invitatum S. Ambrosium, ad ea martyrum corpora quærendum & transferendum, prout revera simul quæsiverunt, sacraque Vitalis & Agricolæ corpora invenerunt ac transtulerunt, quemadmodum latius exponetur ad IV Novembris, quo SS. Vitalis & Agricola Martyrologio Romano sunt inscripti. Epistola de hac inventione, quæ olim S. Ambrosii nomine edita est, & ab editoribus Benedictinis rejecta in Appendicem, nos hic morari non debet, licet revelata S. Ambrosio ea corpora dicat, cum merito censeatur supposititia; & ad alias rationes, quibus S. Ambrosio abjudicatur, hæc ipsa possit accedere, quod inducat S. Ambrosium dicentem, locum, ubi illa corpora latebant, sibi fuisse revelatum. Nam, si ipse Ambrosius id scripsisset, Paulinus biographus id non solum occasione dedicationis ecclesiæ, sive depositarum sub altari Florentiæ reliquiarum, enarrasset paucis verbis, sed dignam judicasset revelationem illam corporumque inventionem, quam in loco suo exacte referret. Superfuisse autem S. Eusebium, nec alium hic quærendum esse antistitem Bononiensem, clarum fiet ex dicendis inferius de tempore mortis.

[13] Restant examinanda aliqua, de S. Eusebio relata, sed minus certa. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad hunc diem de S. Eusebio ait: Is exemplo S. Ambrosii duo extruxit monasteria, [Duo monasteria aut templa exstruxisse creditur.] unum SS. Vitali & Agricolæ, alterum S. Proculo martyri dicatum. Brautius in Martyrologio Metrico ad eumdem diem de S. Eusebio episcopo Bononiensi ita canit:

Ter geminis divis Præsul duo templa locavit.
      Mortua restituit plurima viva Deo.

Per tres Divos insinuat Vitalem & Agricolam, quibus unum, ac Proculum, cui alterum templum exstructum existimat. Carolus Sigonius in Episcopis Bononiensibus pag. 18 ita habet: Eodem etiam tempore Eusebius, exemplum S. Ambrosii sequutus, monasterium unum SS. Vitali & Agricolæ creditur erexisse, itemque alterum S. Proculo martyri. Attamen in Bononia sacra ad hunc diem non agitur de ecclesia aut monasterio SS. Vitalis & Agricolæ per S. Eusebium constructo, sed structura templi S. Proculi & aliorum eidem ex fama attribuitur. Nihilo certiora de his reperio apud alios scriptores Bononienses, ut difficulter aliquid certi possit statui, aut potius nullo modo possit, defectu monumentorum satis vetustorum. Quapropter, cum verisimilis admodum sit templorum constructio in diuturno S. Eusebii episcopatu, præsertim templi SS. Vitalis & Agricolæ ob inventa eorum corpora ex revelatione, plures non allegabo scriptores: sed solum observabo, Ghirardaccium in Historia Bononiensi pag. 17 constructionem ecclesiæ SS. Vitalis & Agricolæ non recte confundere cum ecclesia, quam Florentiæ dedicavit S. Ambrosius.

[14] [Scripta S. Ambrosii, Eusebio missa, non videntur spectare ad S. Eusebium:] Laudatus Ghirardaccius existimat, Epistolas S. Ambrosii, quæ Eusebio leguntur inscriptæ, datas esse ad S. Eusebium episcopum. Ejusdem sententiæ est Tillemontius tom. 10 in S. Ambrosio art. 14 & Not. 6, existimans, non tamen sine dubitatione, ad eumdem quoque scriptum esse librum de Institutione virginis. De libro consentit Baronius ad annum 377. At editores Benedictini tom. 2 pag. 247 de Eusebio, cui liber de Institutione Virginis inscriptus est, dissentiunt, & merito, meo, quidem judicio, cum nihil habeat, quo credere possimus, ad Episcopum fuisse scriptum. De Epistolis similiter judicant Col.amp; 1004, missas fuisse ad Eusebium virum secularem, cui & prædictum librum credunt missum. Habebat is filium & nepotes ex filio, ut agnoscit Tillemontius, qui S. Eusebium nostrum facit avum Ambrosiæ, in cujus gratiam liber de Institutione Virginis fuit compositus. Ego, ut breviter mentem meam declarem, nihil in scriptis illis invenio, ex quo colligere valeam, Eusebium, ad quem missa sunt, fuisse episcopum. Fatentur quidem editores, Epistolas in aliquot Mss. & editis fuisse inscriptas Eusebio episcopo, sed id ex errore accidisse judicant. Certe nullo uspiam verbo indicat in toto contextu Ambrosius, ad episcopum se scribere, quod plane mirum est in tribus diversis scriptis, si illa ad episcopum sunt directa.

[15] [hic adesse potuit aliquot conciliis.] Sigonius supra laudatus ex conjectura verisimili de gestis S. Eusebii addit verba sequentia: Idem etiam cum aliis Æmiliæ episcopis adesse potuit synodo, a S. Ambrosio Mediolani anno trecentesimo octogesimo septimo habitæ, adversus eos, qui temere sacrarum virginum connubia inducebant: quam etiam S. Geminianus episcopus Mutinensis invisit. Loquitur auctor de concilio contra Jovinianum hæreticum ejusque asseclas habito, quod Labbeus fixit anno 390. Damnaverat Siricius Papa Jovinianum turpissimum hæresiarcham in concilio Romano, scripseratque ad S. Ambrosium, ut idem faceret cum vicinis episcopis. Epistola S. Ambrosii & concilii Mediolanensis ad Siricium de eorumdem hæreticorum damnatione recitatur apud Labbeum tom. 2 Col.Inter paucos episcopos, qui leguntur subscripti, non est S. Eusebius; sed non exprimuntur omnium subscriptiones, ideoque conjectura Sigonii manet verisimils. Posset eadem conjectura fieri de concilio Capuano aliisque, circa id tempus habitis, sed ab incertis abstineo.

[16] Obitus S. Eusebii a nonnullis scriptoribus ecclesiæ Bononiensis figitur circa annum 400, [Ex successore Felice, qui anno 397 erat diaconus Mediolanensis,] ab aliis tacetur. Ex omnibus autem episcoporum Bononiensium Catalogis utcumque constat, inter S. Eusebium & S. Felicem, qui die IV Decembris memoratur in Martyrologio Romano, nullum sedisse medium. Certe nullibi reperimus, alterum fuisse S. Eusebii primum successorem, ut merito credamus, eidem successisse S. Felicem, ut habent Catalogi omnes. Itaque nequit data epocha multis annis aberrare a vero mortis tempore. Nam S. Felix diaconus erat Mediolanensis, moriente S. Ambrosio, cum Paulinus in Vita S. Ambrosii num. 46 ex diaconis Mediolanensibus, qui S. Ambrosio ante mortem aderant, nominet Castum, Polemium, Venerium & Felicem, agens de S. Simpliciano successore. Tum de omnibus subjungit: Cui Simpliciano Venerius, quem supra memoravimus, successor fuit: Felix vero nunc usque Bononiensem regit ecclesiam: Castus autem & Polemius, nutriti ab Ambrosio, bonæ arboris boni fructus, in ecclesia Mediolanensi diaconii funguntur officio.

[17] [mors Sancti figenda late circa 400.] Ex his habemus, necdum fuisse episcopum S. Felicem dum moriebatur S. Ambrosius. Quare verisimillimum est, vixisse etiam tum S. Eusebium, nisi paulo ante Ambrosium fuisset defunctus. Cum autem S. Ambrosius passim obiisse credatur anno 397, die IV Aprilis (quod certe aut verum aut vero proximum est, suo tamen loco examinandum relinquo) non potest mors S. Eusebii multis annis figi ante 400. Rursum, cum aliquot annis post mortem S. Ambrosii scripserit Vitam ejus Paulinus, & Felix tunc esset Bononiensis antistes; non potest mors S. Eusebii prudenter post illum annum collocari, & saltem non potuit notabili tempore superesse post annum 400. Nam inter hunc annum & 410 scripsisse videtur Paulinus, & non memorat episcopatum S. Felicis ut recentem. Quare epocha late data non aberrabit ad multos annos.

DE S. AMANTIO PRESBYTERO CONF.
TIFERNI IN UMBRIA.

Circa An. DC.

SYLLOGE.
De cultu, gestis & ætate.

Amantius presbyter Conf., Tiferni in Umbria (S.)

BHL Number: 0000

AUCTORE J. S.

Martyrologium Romanum hodie ultimo loco sic habet: Tiferni sancti Amantii presbyteri, [S. Amantius hoc die Fastis insertus, & cultus] gratia miraculorum illustris. Eumdem antea annuntiavit Molanus, assignans Dialogos S. Gregorii inferius laudandos, eique consentit Canisius in Martyrologio Germanico. Prolixius elogium dat Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, asserens, S. Amantium hodie coli Tuderti, Tiferni vero una cum S. Florido episcopo die XIII Novembris. Necdum inquiro, quid factum sit, dum scribebat Ferrarius. At modo hoc die Tiferni etiam coli Amantium, inferius videbimus. Castellanus in margine observat, S. Amantium recenter huic diei fuisse affixum. Verum certe fallitur Castellanus, & fortasse etiam deceptus fuit Ferrarius. Nam Angelus Conti, Capucinus Tifernas, in Opusculo Italico de Sanctis & Beatis Tifernatibus in Vita S. Amantii pag. 40 testatur, die XXVI Septembris per totam diœcesim Tifernatem solemniter celebrari festivitatem S. Amantii. Cum autem Opusculum illud impressum sit anno 1627, & auctor non dicat, alio olim die celebratam fuisse festivitatem, verisimile est, jam ante Ferrarii tempora & ante seculum XVII Festivitatem eodem die fuisse celebratam: nam & Baronius, cum Sanctum Tiferni annuntiet, non alio die ipsum Martyrologio Romano inseruisset, quam quo ibidem celebrabatur festivitas.

[2] Accedit aliud argumentum certissimum ex approbatione Sacrorum Rituum Congregationis, [Tiferni ab immemorabili tempore;] quæ trium Officiorum lectiones novas, nimirum SS. Floridi episcopi, Amantii presbyteri, & Crescentiani martyris, primum approbavit anno 1650 sub ritu semiduplici, ac deinde anno 1652 sub ritu singulorum ante solito, de quo in decreto impresso hæc leguntur: Verum quia per immemorabilem consuetudinem Officium S. Floridi, uti patroni principalis, recitatur sub ritu duplici primæ classis cum Octava, & illud S. Amantii patroni minus principalis, & S. Crescentiani, præceptoris & protectoris, sub ritu duplici majori, supplicavit idem clerus (Tifernas) impertiri licentiam recitandi præfatas lectiones, jam approbatas in Officiis, sub dictis ritibus &c. Annuit petitis S. R. Congregatio anno 1652, die XX Aprilis, subscribente Cardinali Capponio, Officiumque S. Amantii fixum habetur die XXVI Septembris, ac S. Floridi XIII Novembris, haud dubie quia ab immemorabili tempore istis diebus fuerant peracta: nam in neutra approbatione vel minimum legitur verbum de diebus mutatis. Jam vero si anno 1652 sub diversis ritibus ab immemorabili tempore peragebantur Officia SS. Floridi & Amantii, necesse est, ut similiter diversis diebus ab immemorabili tempore fuerint celebrata. Itaque erraverit Ferrarius, cum dixit, utriusque festivitatem simul XIII Novembris celebrari apud Tifernates: neque ulla est ratio, cur dicamus S. Amantii festivitatem aut recenter ibi institutam, aut olim alio die peractam.

[3] [ejusque & S. Floridi titulo dicata ecclesia cathedralis.] Vetustum autem esse cultum S. Amantii, liquet etiam ex dedicata SS. Florido & Amantio simul ecclesia cathedrali, quam laudatus Angelus Conti ait exstructam circa annum 1500. Jacobillus vero in Sanctis Umbriæ tom. 2 pag. 282 in S. Amantio, ædificatam scribit anno 1492, sive potius instauratam. Ambo consentiunt, anno 1540 dedicatam fuisse SS. Florido & Amantio; eoque tempore utriusque corpora intra altare majus ecclesiæ subterraneæ, sive, ut alias vocatur, Confessionis, fuisse deposita. Versus post dictum altare antiquo saxo insculptos, ita recitat auctor primus:

Præsulis hic Floridi requiescunt ossa beati,
Corpora Sanctorum nec non sunt hic aliorum:
Cum quibus & sancti requiescit corpus Amanti.
Cunctos hic salvent auxilia digna petentes.

Hæc abunde insinuant, antiquum esse S. Amantii cultum: neque enim credibile est, tunc inchoatum esse, quando ipsi simul & S. Florido consecrata fuit ecclesia cathedralis. Quare omnino corruunt, quæ de recentiore S. Amantii cultu insinuat Castellanus, & quæ Bailletus ad hunc diem in S. Amantio asserit, acsi nomen dumtaxat adscriptum fuisset Martyrologio ob scripta de eo a S. Gregorio Magno, quæ inferius recitabuntur.

[4] Colitur porro S. Amantius eodem die XXVI Septembris etiam Tuderti, [Tuderti etiam cultus S. Amantius, qui nec Tudertinus,] Sanctisque Tudertinis annumeratur apud Joannem Baptistam Possevinum in Vitis Sanctorum Tudertinorum Italice editis, pag. 65. At Baronius in Annotatis ad Martyrologium Tudertinos refutat, observans, apud S. Gregorium de S. Florido, Amantii episcopo, olim mendose lectum esse Tuderti pro Tiferni, ac subjungens: Nam Floridus, cujus ibi S. Gregorius meminit, Tifernas episcopus fuit, sanctitate celebris, quem patronum Tifernates honorificentissime colunt, id quidem ejus ecclesiæ monumenta vetera certa fide testantur. Apud Ughellum tamen tom. 1 in catalogo episcoporum Tudertinorum Floridus memoratur eodem tempore, quo vixit S. Amantius, & quo ibidem S. Floridus est in catalogo Tifernatium: sed in Annotatis ad ultimam editionem recte observatur, eum in catalogo Tudertino videri superfluum.

[5] Aliam litem de civitate SS. Floridi & Amantii suscitare potest ultima editio Operum S. Gregorii Magni, [nec Tiburtinus fuit presbyter, sed Tifernas.] ubi narratio S. Gregorii recitanda sic inchoatur: Floridus Tiburtinæ ecclesiæ episcopus: nam Tibur alia rursum est civitas episcopalis in Latio, Italis Tivoli dicta. Observant autem editores sequentia: Ita legendum ex omnibus Mss., vel Tibertinæ, aut Tuburtinæ, non vero Tudertinæ. Facile admisero, non esse legendum Tudertinæ; sed non æque mihi persuasero, ullam ex allegatis lectionibus legitimam esse, cum Græca cum nulla consentiat. Græce enim est Τιβερίνης, ad litteram Tiberinæ, non Tiburtinæ, nec Tibertinæ. Attamen & duo codices nostri Mss., in quibus Latine leguntur Dialogi, habent Tibertinæ, ut facile credam, vocem transcribentibus primum corruptam esse additione unius litteræ t, ac deinde ex Tibertinæ alios formasse Tiburtinæ. Verum, undecumque provenerit corruptio, certum est, vocem esse corruptam, nec Tiburtinæ in Latio civitatis episcopum fuisse Floridum aut Amantium presbyterum, sed civitatis Tiberinæ, sive Tiferni, cognomento Tiberini, quod Tiberi fluvio adjaceat in Umbria hodierna, sive in Tuscia antiqua, cujus pars Umbriæ deinde accessit. Non modo versio Græca illam lectionem indicat, sed etiam Latinus capitis titulus, qui sic habet: De Amantio presbytero provinciæ Tusciæ. Neque enim Tibur est in Tuscia, sed in Latio, ut illa civitas allegatis verbis designari non potuerit; sed designata fuerit civitas Tiberina sive Tifernum Tiberinum, quod nunc passim Civitas Castellana vulgo Citta di castello vocatur, sita intra hodiernam Umbriam ad Tiberim & ad confinia Etruriæ. Hoc abunde confirmant antiqua Tifernatium monumenta, ut jam dictum.

[6] Lectiones Officii approbatæ, quas in festo S. Amantii recitant Tifernates, [Lectiones Officii,] ita habent de gestis Sancti: Amantius presbyter Tifernas, gratia miraculorum illustris, quem sanctus Gregorius Papa maxime commendat, Gothorum furorem declinans una cum sancto Florido diacono Perusiam abiit, ubi S. Herculani episcopi conversatione & disciplina plurimum profecit. Longa porro obsidione *, ac etiam urbe a Gothis devastata, & Herculano Totilæ regis jussu crudeliter interfecto, in patriam reversus, mira pietate, & gratia curationum eluxit. Quod cum beatus Gregorius Pontifex a sancto Florido, tunc Tifernatum episcopo, rescivisset, Romam vocatum magno habuit in pretio, & vulgatam de eo famam facti probavit experimento. Super serpentes immanissimæ quamvis magnitudinis potestatem acceperat, quos signo crucis disruptis visceribus ubique interficiebat, atque in latebras fugientes, obsignato foramine crucis signo mortuos reducebat.

[7] [usitati apud Tifernates,] Romæ dum paucis diebus, statuente Gregorio Pontifice, inter infirmos simul cum Florido episcopo versaretur, freneticum immensis clamoribus reliquis ægris valde molestum manuum impositione & orationum suffragio adeo integræ restituit sanitati, ut ægrotorum neminem deinceps clamore turbarit, aut alicui fuerit molestus. Ab Urbe cum honore dimissus, Tyfernum cum sancto Florido remeavit, ibique ardentiori pietate Deum colere, & proximis cœpit inservire. Pauperibus alendis, & infirmis curandis, perpetuo se devovit obsequio, nihil præteriens, quod in lucrum cederet animarum. Tandem in senectute bona paulo post sancti Floridi decessum sanctis operibus, & plurima virtute insignis, obdormivit in Domino. Corpus in eamdem ecclesiam, in qua sanctus Floridus paulo antea conditus fuerat, illatum est, ne ab eo, quem in vita dilexit, in morte videretur separari. Qua de causa factum est, ut templum utrique commune, & honor dicaretur æqualis. Hactenus lectiones, ad quas pauca observanda.

[8] [in quibus aliqua incerta:] Quam sit certum, quod de Sancti itinere cum S. Florido Perusiam dicitur, non invenio. Fuit S. Herculanus seculo VI episcopus Perusinus, & circa medium istius seculi, urbe per Gothos post longam obsidionem capta, martyr occubuit, occisus jussu Totilæ Gothorum regis, ut narrat S. Gregorius lib. 3 Dialogorum cap. 13 ex ore S. Floridi, qui de Herculano dicit, nutritor meus. Ex his quidem constat, S. Floridum fuisse discipulum S. Herculani: & fortasse Floridus fuerit Perusiæ cum S. Herculano, quando civitas erat obsessa; sed hoc non æque certum est. Verum ex iis non liquet, an ibidem similiter fuerit S. Amantius, ut cogar fateri, prorsus me ignorare, unde id hauserint aut cognoverint Tifernates. Idem tamen ab ipsis asseritur in Officio S. Floridi, ibique Floridus a S. Herculano missus dicitur ad S. Fortunatum episcopum Tudertinum, de quo etiam agit S. Gregorius lib. 1 Dialogorum cap. 10.

[9] [aliud assertum improbabile de Sancto.] Jacobillus ante laudatus in hoc itinere etiam Amantium Florido adjungit, aitque, ab Amantio & Florido miracula Tuderti patrata esse, eaque forsan de causa Amantium coli a Tudertinis. Verum magis crediderim, S. Amantium coli a Tudertinis, quod olim ex errore existimaverint, ecclesiæ suæ fuisse presbyterum. An vero S. Amantius umquam viderit S. Herculanum, mihi plane incertum videtur; & vix probabile apparet, ab Herculano missum fuisse ad S. Fortunatum Tudertinum, si hic anno 537 obierit, ut ait Ughellus tom. 1 in episcopis Tudertinis. Nam cum S. Gregorius Dialogos scripserit circa 594 & de vivente loquatur Amantio, nec tamen quidpiam dicat de senectute; puer forte aut adolescens erat Amantius anno 537, quo mortuus dicitur S. Fortunatus, imo fortasse post hujus mortem natus fuerit.

[10] Itaque sola satis certa sunt gesta S. Amantii, quæ memoriæ commendavit S. Gregorius Magnus lib. 3 Dialogorum cap. 35, vivente etiam tum Amantio. Respondet enim Gregorius ad hanc Petri interlocutoris interrogationem: [Gratia miraculorum, qua eluxit Sanctus,] Libet inquirere, si nunc in mundo esse credendum est aliquos tales. Ut autem probet, superesse in vivis viros miraculis coruscantes, primum profert S. Amantium, de quo narrat sequentia: Floridus, Tiburtinæ (lege Tiberinæ, id est, Tiferni Tiberini) ecclesiæ episcopus, cujus veritatis atque sanctitatis est, dilectioni tuæ incognitum non est. Hic mihi esse apud se presbyterum quemdam, Amantium nomine, præcipuæ simplicitatis narravit virum; quem hoc habere virtutis perhibet, ut Apostolorum more manum super ægros ponat, & saluti restituat, & quantumlibet vehemens ægritudo sit, ad tactum illius abscedat. Quem hoc etiam habere miraculi adjunxit; quia in quolibet loco quamvis immanissimæ asperitatis serpentem repererit, mox ut eum signo crucis signaverit, extinguit; ita ut virtute crucis, quam Vir Dei digito ediderit, diruptis visceribus moriatur. Quem, si quando serpens in foramine fugerit, signo crucis os foraminis benedicit, statimque ex foramine serpens jam mortuus trahitur.

[11] Quem tantæ virtutis Virum ipsi etiam videre curavi, [sic asserta est a S. Gregorio,] eumque ad me deductum in infirmorum domo paucis diebus manere volui: ubi, si qua adesset curationis gratia, citius probari potuisset. Ibi autem quidam inter ægros alios mente captus jacebat, quem medici Græco vocabulo phreneticum appellant. Qui nocte quadam cum magnas voces, scilicet ut insanus, ederet, cunctosque ægros immensis clamoribus perturbaret, ita ut nulli illic capere somnum liceret, fiebat res valde miserabilis, quia unde unus male, inde omnes deterius habebant. Sed sicut & prius a reverentissimo viro Florido episcopo, qui tunc cum prædicto presbytero illic pariter manebat, & post a puero, qui nocte eadem ægrotantibus serviebat, subtiliter agnovi, idem venerabilis Presbyter de proprio stratu surgens, ad lectum phrenetici silenter accessit, & super eum positis manibus oravit. Moxque illum melius habentem tulit, atque in superiora domus secum ad oratorium duxit: ubi pro eo liberius orationi incubuit, & statim eum sanum ad lectum proprium reduxit: ita ut nullas ulterius voces ederet, nec jam ægrotorum quempiam aliquo clamore perturbaret; nec jam ægritudinem auxit alienam, qui perfecte receperat mentem suam. Ex quo ejus uno facto didicimus, ut de eo illa omnia audita crederemus. Hæc S. Gregorius, qui potuisset prudenter fidem habere S. Florido. Verum, cum res esset admirabilis, & gratia miraculorum, qua fulgebat S. Amantius, facili experimento probari posset, illud etiam non neglexit.

[12] [ut nequeat prudenter de ea dubitari: mortis epocha late posita.] Huic igitur narrationi si quis plenam habere fidem detrectaverit, hoc non faciet judicio critico, quo certa distinguuntur ab incertis, &, ubi id fieri potest, vera a falsis; sed potius pertinaci incredulitate, qua nonnulli gloriantur, & qua se magnis viris annumerandos ridicule censent. Etenim res tota narratur a viro docto & sancto, qui virum item sanctum allegat testem, & aliunde etiam experimentum capere voluerat gratiæ Amantio a Deo concessæ. Nihil autem fecit Amantius, quod conforme non sit promissis Christi Domini Marc. 16, ubi inter signa per credentes patranda recensentur hæc: Serpentes tollent … super ægros manus imponent, & bene habebunt. Non tamen omnes credentes ejusmodi gratiam a Deo acceperunt, quia, teste Apostolo 1 Cor 12 ℣ 4 divisiones gratiarum sunt. Neque necesse est ad æternam salutem consequendam, ut quis miracula operetur, modo divina mandata pro suo statu observet. Ceterum, quamdiu deinde vixerit S. Amantius, plane incompertum est. Angelus Conti mortuum dicit circa annum 601, Jacobillus circa 609. Potuit aliquot annis citius mori, & multo diutius vivere. Malim igitur obitum latissime figere circa annum 600. Laudati scriptores aiunt præterea, S. Amantium obiisse die XXVI Septembris, quia eo die colitur. Petrus de Natalibus lib. 10 cap. 22 S. Amantium celebrat elogio, quod plane conforme est Gregorio, sed obitum ejus figit die IV Novembris, quo colitur S. Amantius episcopus Ruthenensis.

[Annotata]

* adde secuta

DE S. VIGILIO EPISCOPO BRIXIENSI
IN LONGOBARDIA

Circa Seculum VI.

COMMENTARIUS.
Memoria in Fastis; tempus, quo floruit; locus sepulturæ; reliquiæ, earumque translationes; cultus.

Vigilius episcopus Brixiensis, in Longobardia (S.)

AUCTORE J. P.

Eadem hic recurrit penuria veterum monumentorum, ad illustranda Sanctorum Acta necessariorum, quæ regnat in Opere nostro locis quamplurimis, [Sanctus, cujus in recentioribus tantum] ubi agendum fuit de sanctis episcopis Brixianæ in Longobardia civitatis. In Ms. Martyrologio Brixiano, quod Majoribus nostris dono dedit Ughellus, ita quidem annuntiatur; Sexto Cal. Octobris. Brixiæ sancti Vigilii episc. conf., qui vita episcopali instituta in orationibus, in jejuniis & in omni virtutum exercitatione executus, magna pietatis testificatione ad cæleste præmium pervenit. Vixit temporibus S. Leonis Magni Pontificis. Ejus sanctum corpus habetur in ecclesia S. Laurentii. Sed Martyrologium istud inter vetusta monumenta recensere nequimus; quandoquidem in eo non semel memorentur facta seculi 16, & nominatim ad diem quintam Maii res peracta anno 1597. In editis Martyrologiis primum annuntiatur hodie S. Vigilius apud Galesinium, indeque transiit in hodiernum Romanum his verbis: Brixiæ sancti Vigilii episcopi: Galesinius addit & confessoris, citatque in Notationibus suis Rampertum episcopum in Tabulis episcoporum porum Brixiæ. Sequitur prolixiore elogio Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ; Brautius item Sarsinæ episcopus in Martyrologio poëtico, ita canens:

Nocte dieque vigil Pastor sudavit, & alsit,
      De grege commisso ne qua periret ovis:

ac tandem Bernardinus Faynus in Martyrologio Brixiano, ut sequitur: Brixiæ sancti Vigilii episcopi, in ecclesia sancti Laurentii, sanctitate & doctrina illustris. Qui in pastorali munere, omnium virtutum incremento ad cæleste præmium transivit. Inseruit quidem etiam Castellanus Martyrologio suo universali S. Vigilium, verbis Martyrologii Romani Gallice translatis, sed monuit in margine, nullam esse antiquam cultus traditionem, rectene an secus, judicabit lector ex sequentibus.

[2] Laudatus Faynus in Annotatis ad recitatam suam annuntiationem instrumenta assignat, [Fastis memoria est,] ac more suo longam texit seriem scriptorum, apud quos S. Vigilii mentio occurrit: Tabulæ, inquit, omnes & catalogi sedis Brixiæ de eodem testantur. Annales quoque Capreoli lib. 3 & 12; Camilli Maggii; abbatis Patritii Spini; Jo. Baptistæ Nazarii, & Octavii Rossii. Octavius Hermannus, præpositus S. Laurentii in Vita Servi Dei Alexandri Luciaghi; Martyrol. Galesinum, Brixianum manuser.; abbas Ascanius Martin. in Libello Sanct.; Obitius Capuccinus de Nobilitate Brixiæ; abbas Ugellus tom. IV Italiæ sacræ; Jo. Baptista Zanettus & Octavius Cortesius monachus in Vita S. Titiani; Laurentius Beyerlinch in Theatro vitæ humanæ; Rampertus episc. in Sermone translat. S. Philastrii, nec non & Martyrol. Romanum hac die. Ex Tabulis primo loco nominatis aliquas, easque verisimillime præcipuas, recitat inferius, quas & ego, utpote ad solas Sancti reliquias pertinentes, inde describam, dum ad probandum ejus cultum pervenero.

[3] Per Catalogos, ni fallor, eos quoque intelligit, quibus usus est tum ipsemet in Cœlo sanctæ Brixianæ ecclesiæ, [ac vitæ gesta] edito ad annum 1658, tum ante ipsum Joannes Franciscus Florentinius in Indice chronologico antistitum Brixianorum, typis vulgato ad annum 1614, & in altero fusiore Ms., ex quo articulum de S. Vigilio decerptum cum Majoribus nostris communicavit idem Faynus. At, quantum conjicio, nihil in dictis Catalogis repererunt præter Sancti nomen, reliqua vel desumpta sunt ex subnexis auctoribus vel etiam pertinent ad reliquias & cultum. Porro quo tempore exarati sint isti Catalogi, quave auctoritate polleant, incompertum mihi est. Hoc unum adverto, quod verisimillime inter se discrepent ordine & numero episcoporum: cum S. Vigilius, qui apud Florentinium statuitur decimus quintus, apud Faynum & Ughellum decimo septimo tantum loco veniat. At quales sunt auctores isti, per Faynum tam longa serie recensiti; quidve de S. Vigilio producunt in medium? Unus eos inter Rampertus, episcopus Brixiensis, floruit ante medium seculum nonum, ceteros inter haud novi unum, antiquiorem Capreolo, qui anno 1519 obiisse legitur. Variorum autem seu edita Opera, seu fragmenta Mss., quæ habebam, consului, nec quidquam ad propositum nostrum conducens extundere ex iis potui. Alii enim nihil præter nudum Sancti nomen memorant occasione aliorum, de quibus agunt, alii adjiciunt unum & alterum peculiare factum in vita, at utrumque merito ab eruditis hodie abjudicatur S. Vigilio Brixiensi.

[4] Exordium itaque ducamus ab antiquiore, Ramperto, [ignorantur,] inquam, episcopo: is in Historia translationis S. Philastrii, a se factæ anno 838, apud nos recusa tom. IV mensis Julii pag. 388, dat elenchum episcoporum, qui ad sua usque tempora successerunt S. Philastrio & nihil præterea de S. Vigilio: Hi sunt, inquit, tertius ab eo & secundus a Gaudentio Paulus, deinde Theophilus & Sylvinus & Gaudiosus, Optatianus & Vigilius, Ticianus &c. Audiamus & Capreolum, patria Brixiensem, professione jurisconsultum, cujus Libri de Rebus Brixianorum exstant in Thesauro antiquitatum & Historiarum Italiæ parte 7 tomi 9, typis vulgata Lugduni Batavorum anno 1723, quique sic habet lib. 3, ubi similiter Brixianos antistites commemorat: Cui (Gaudentio) extemplo Paulus in episcopatu successit: cui postea Theophilus; cui Sylvinus, cui Gaudiosius; cui Optatianus, cui demum Vigilius tam sanctitate quam doctrina succedens, omnes in Catalogo sanctorum pontificum sunt connumerati: quanquam de eorum optime gestis aliud ad manus hactenus nostras haudquaquam pervenerit. Meminit iterum S. Vigilii idem auctor lib. 12; sed ratione tantum translationis reliquiarum factæ seculo 15.

[5] [floruit circa seculum sextum.] Ex hisce, nam plura vel antiquiora frustra quæramus, late saltem discimus tempus, quo vixit S. Vigilius; cum S. Optatianus, qui proximus ejus apud omnes statuitur decessor, & de quo actum est apud nos tom. III Julii pag. 652, sub medium seculum quintum subscripserit Epistolæ synodicæ per Eusebium Mediolanensem aliosque episcopos directæ ad S. Leonem Papam. Subscriptio quidem talis est apud Labbeum tom. 3 Conciliorum Col./em> Ego Octavianus episcopus ecclesiæ Brixianæ in omnia suprascripta consensi & subscripsi &c; sed Octavianum pro Optatiano mendose scriptum esse, agnoscunt omnes; quoniam in nullis episcoporum Brixianorum catalogis comparet Octavianus. Hinc late, inquam, deducimus, floruisse S. Vigilium circa sextum Christi seculum. Nam quod scribit Faynus, sedisse nimirum S. Optatianum usque ad annum 504, Vigilium vero illius successorem usque 525, conjecturis annumeramus. Conjecturæ pro statuendo initio episcopatus S. Vigilii circa 504, favebat olim conjectura altera, quæ diu viguit apud scriptores præsertim Brixianos.

[6] [Non adfuit Agathensi concilio; nec scripsit 5 libros contra Eutychen.] Cum enim concilio Agathensi, sub annum 506 celebrato, inter episcopos subscriptus legeretur Vigilius, non addita sedis seu civitatis nota, suum illum esse opinati sunt; donec Sirmondus noster ejusdem concilii canones edidit, & ex codice Pithœano nominibus episcoporum adjecit vocabula civitatum, in aliis editionibus omissa; unde cognoscimus Vigilium istum fuisse Lactorensis in Vasconia Aquitanica civitatis episcopum; subscriptio hæc est: Vigilius episcopus de civitate Lactorensi subscripsi. Concidit quoque nunc conjectura illa, ex qua Brixiani passim scriptores quinque libros adversus Eutychen, in Bibliotheca Patrum sub nomine S. Vigilii episcopi Tridentini vulgatos, Brixiensi Vigilio attribuendos putarunt: quandoquidem Eutyches Tridentino Vigilio posterior fuerit, ut & ipsi probant & Baronius aliique, & agnovit Papebrochius noster in Commentario prævio ad Acta S. Vigilii Tridentini tom. V Junii pag. 164, significans, hoc die Brixianorum fundamenta esse excutienda. Sed laborem istum præripuit nobis P. Petrus Chiffletius, alter Societatis nostræ sacerdos. Is quippe in Vindiciis Operum Vigilii Tapsensis in Byzacena Africæ provincia episcopi, editis Divione anno 1664, tam solidis argumentis probavit, libros istos pertinere ad Tapsensem Vigilium, ut non modo eruditos alios suam in sententiam adduxerit, sed ut ipse Paulus Galeardus, Brixiensis canonicus in suis Annotationibus ad secundam Ughelli editionem, nos ita monuerit: Bollandiani PP. ad diem XXVI Junii profitentur, velle se opportune Brixianorum scriptorum opinionem, qua antehac libros contra Eutychem Vigilio Brixiæ episcopo asserebant, a fundamentis excutere; verum labori supervacuo, ut libitum fuerit, parcere poterunt; quandoquidem hujusmodi libros nostra sponte Brixiano Vigilio libenter abjudicamus.

[7] A conjecturis istis Faynus in Annotationibus ad Martyrologium transit ad traditionem, [Obiit & sepultus est Isei; corpus anno 1524,] quam hisce verbis declarat: Sanctum Vigilium hunc ecclesiam plebanam in oppido Isei apud lacum Sabinum in honorem S. Andreæ apostoli fundasse, ibique Deo expirasse, antiqua illic scripta traditio est. Quod etiam affirmare videntur sacra illius ossa, ibi semper sub altari servata in subterranea capella: & anno MDXXIV in altari instaurato elevata & recognita, hanc addendo tabulam plumbeam: Hic reliquiæ S. Vigilii fundatoris plebis isei fuerunt repositæ die VII Julii MDXXIV. Titus Porphirius de Aliprandis Isæi archipresbyter. Ejusdem traditionis mentio quoque fit in instrumento postea confecto occasione alterius reliquiarum inspectionis ac translationis, de qua idem Faynus ibidem: Anno postea MDCXXXIII ad majorem ejusdem Sancti cultum & reliquiarum custodiam (annuente Vincentio Justiniano Brixiæ episcopo) has ex illo obscuro oratorio, in nobilem capellam tanto Patrono dicatam in arcam recentem maxima solemnitate asportarunt, & accurate eas physica manus descripsit; hac in eadem arca incisa memoria. Beatissimi patris Vigilii episcopi Brixiæ, hujus ecclesiæ fundatoris, sacra ossa hic decentius reposita anno MDCXXXIII, quem apud Deum Optim. Maxim. Patronum optimum quære venerator.

[8] Instrumenti super jam dicta translatione, a notario publico confecti, [& iterum anno 1633] apographum Ms. huc transmisit Faynus. Exaratum est Italico idiomate, exceptis initio ac fine, quæ Latina sunt; sed voces frequenter in notas contractæ sunt, & nomina præsertim propria lectu adeo difficilia, ut, ne aberrem, omittere hinc inde ea maluerim, & ipsius instrumenti, quantum hic necesse videtur, summam dumtaxat exhibere. Sic habet initum: In Christi nomine. Anno millesimo sexcentesimo trigesimo tertio, Indictione prima, die vero ultimo mensis Novembris, existentibus in ecclesia parochiali S. Andreæ Isei, Brixiensis districtus præsentibus (sequuntur hic nomina testium, a me ob dictam rationem prætermissa) omnibus habitatoribus Isei, testibus &c., asserentibus &c., mihique notario &c. Plura Latine non exprimuntur. Tum Italice ait notarius more solito, velle se, ut ad perpetuam rei memoriam, & venerationem cultumque S. Vigilii Brixiensis episcopi, peculiaris patroni ac fundatoris ecclesiæ archipresbyteralis insignis oppidi Iseensis, ubi Sanctus idem vita functus est, notum sit & indubitanter manifestum universis, quod ex commissione ac mandato illustrissimi & reverendissimi domini Vincentii Justiniani, Brixiensis antistitis, dominus Joannes Maria Machario, dicti oppidi archipresbyter, qui id una cum spectabili incolarum cœtu flagitaverat, transtulerit reliquias S. Vigilii.

[9] Causam translationis fuisse significat idem notarius, quod subterraneum sub majori ecclesiæ ara oratorium, [translatum fuit in locum decentiorem;] in quo servabantur sacra ossa, locus esset humidus & in vehementibus imbribus inundationi obnoxius, quodque idcirco nec satis esset ornatus, nec accessu facilis, nec denique ad debitam venerationem accommodatus. Laudatus itaque archipresbyter, comitantibus solemni ritu ac ordine, juxta morem in piis hujusmodi casibus servari solitum, clero universo tam seculari quam regulari & populo, sacra ossa sustulit ex ara subterranei oratorii, consecrata S. Vigilio. Eadem deinde juxta mandatum superius allegatum recognita sunt & singula simul cum inscriptione tabellæ plumbeæ in veteri arca repertæ, ordine descripta per excellentissimum dominum Georgium de Medicis, ejusdem loci physicum. Tum delata sunt ad sacellum ejusdem ecclesiæ, situm in sinistro aræ majoris latere, ubi decentius ac commodius a populo honorari queant. Imposita autem sunt omnia, excepto brachio uno, quod in theca argentea seorsum exponitur, arcæ in eum finem recens confectæ, & duabus clavibus obseratæ, quarum una penes archipresbyterum est, altera penes loci moderatores. Hæc summa est Italici instrumenti & isthæc clausula Latina: De quibus omnibus rogatus sum ego Hieronymus de Rubeis notarius publicus conficere instrumentum.

[10] [enumerantur sacra ejus ossa, ibidem servata.] Ceterum, teste eodem notario, etiam laudatus physicus propria manu descripsit sacrorum ossium seriem, atque isti instrumento annexuit; sed ejus apographum non pervenit ad nos. Fortasse inde desumpta est sacrorum ossium enumeratio, quam in catalogo Ms. episcoporum Brixiæ dat Joannes Franciscus Florentinius post brevem mox dictæ translationis commemorationem: Hysee *, inquit, os unum præcipuum brachii; os minus brachii; coxa una ex majoribus; crus unum ex majoribus; duo ossa spatularum; os pectoris partis vicinæ collo; os tergoris prope collum super spatulas; duo ossa minuta, spectantia ad spatularum juncturam; sex costæ integræ; tria frusta costarum parva, & alia * cineres asservantur.

[11] Ita Florentinius, qui paucis interpositis, addit sequentia: [Insignes ejus reliquiæ] In fronte confessionis picta est Sancti effigies his verbis: Vigilii sancti antistitis Brixiæ hic ossa quiescunt, excepto capite, et brachio sinistro clandestine asportatis. Hinc pars S. Laurentii. Per confessionem designat oratorium subterraneum, unde anno 1633 ablatæ sunt reliquiæ: per voces autem: Hinc pars S. Laurentii, indigitat S. Vigilii reliquias, quæ servantur Brixiæ in ecclesia S. Laurentii, & de quibus ita habet Faynus: Caput hujus sancti Præsulis cum ossibus illic (Isei) deficientibus, ex antiqua translatione facta ante ann. MCC habet eccl. parochialis S. Laurentii Brixiæ cum sequenti tabula indicante: Hic beatissimi confessoris Vigilii Brixiæ episcopi conditum est solemniter corpus in S. Syxti die. Idem indicat in fronte plebanæ confessionis sive subterranei oratorii apud ejusdem Sancti effigiem accusatoria hæc inscriptio, eadem nempe, quam mox dedi ex Florentinio, & ex qua uterque deducit veram reliquiarum S. Vigilii in Brixiana S. Laurentii ecclesia existentiam. Agnoscit tamen etiam uterque, quod vox corpus in Brixiana inscriptione sumenda sit figurate pro parte corporis majore aut maxima.

[12] [honorantur etiam Brixiæ;] Faynus nihil profert ad probandam translationem, quam allegat, factam ante annum 1200; Florentinius appellat ad traditionem, inquiens: Licet enim ibi (Isei) Sanctum obiisse, natalesque ejus exuvias multis seculis veneratas fama percrebuerit, earum tamen majorem partem Brixiam allatam ante annum millesimum ducentesimum & in S. Laurentii æde collocatam fuisse, antiqua traditione instruimur. Traditionis hujus veritati nihil est, quod opponam; contra cum juxta inscriptionem, S. Vigilii effigiei affixam, agnoscant Iseenses, defiderari apud se caput & brachium sinistrum, & Iseum Brixiensi ecclesiæ subjectum sit, plusquam verisimile existimo, ea non alio translata fuisse quam Brixiam, sive id clanculum factum sit, ne excitarentur turbæ in Iseensi populo, sive alio modo. Porro Brixiensium reliquiarum binas translationes reperio. Primam sic refert Capreolus lib. 12 de rebus Brixianorum ad annum 1497: Martio sequenti reliquiæ sanctorum Optatiani & Vigilii, episcoporum olim nostrorum, ex ara veteri in novam divi Laurentii per Bernardinum Fabium, Pharensem episcopum & referendarium apostolicum, civem nostrum, maxima cum religione sunt translata. Eamdem simul cum altera translatione declarat Florentinius in Catalogo episcoporum, typis vulgato Brixiæ anno 1614: Ejus, inquit in Optatiano, & S. Vigilii successoris reliquias, in æde S. Laurentii reconditas, an. MCCCCXCVII Bernardinus Fabius, Pharensis antistes & eidem ecclesiæ præpositus, ex ara maxima vetustiore in novam transtulit: ab eadem postea, muro inhærente, extractæ, solennique supplicatione per urbem portatæ in augustiorem aliam, quam in medio choro Octavius Hermannius præpositus statuerat, illatæ sunt an. MDXCVI.

[13] Bononiæ tamen S. Vigilii reliquias esse, docet Antonius Masinus in Bononia perlustrata, [ac Bononiæ:] & post ipsum Faynus, cujus verba præmitto ex Annotationibus ad Martyrologium Brixianum: Bononiæ etiam in ecclesia S. Francisci exstant insignes hujus Sancti reliquiæ, condigno honore servatæ, illucque vel ante annum MCC, vel anno MDXXIV, cum sarcophagum ejus detegeretur, translatæ. Quarum translationis festum ibi solemni Officio celebratur die XXVI Augusti: sicut Antonius Masinus in ejus libro, inscripto, Bononia perlustrata, demonstrat. Audiamus modo Masinum; ad diem XXVI Augusti sic loquitur Italice: S. Vigilii episcopi Brixiensis servantur reliquiæ in ecclesia S. Francisci. Eadem repetit ad diem XXVI Septembris, præterquam quod nominet insignem reliquiam. Hinc facile quidem colligimus, utroque die sacris reliquiis ibi exhiberi cultum & venerationem specialem, sed festum translationis solemni Officio celebrari, nequaquam videmus demonstratum: utrum autem ab Iseensibus, apud quos anno 1524 Sancti tumulum apertum fuisse, diximus num. 7: an vero a Brixiensibus sacras reliquias obtinuerint Bononienses, assequi non valemus.

[14] [cultus antiquus ex variis locis ei dicatis comprobatur.] Quod spectat ad annuum Sancti cultum Brixiæ & Isei, nihil speciatim tradunt auctores, utrobique tamen celebrem esse, credere me jubet Florentinius in catalogo Ms.; agens enim de sacris ossibus in Iseensi oppido, hæc subdit: Ubi de eodem, ut nos, VI Kal. Oct. solemnitatem agunt. Sed quam celebris & quam antiquus sit ejusdem Sancti cultus per Brixianam diœcesim, manifestant ecclesiæ & oratoria, ipsius nomini ac patrocinio consecrata. Faynus in quarto catalogo Cæli Brixiani exhibet ecclesias omnes cum suis titulis ac prærogativis tam in civitate, quam in tota diœcesi existentes: dictum catalogum levi oculo percurri, atque inter ecclesias, quæ extra civitatem sitæ notantur, majorisque commodi gratia in regiones octo divisæ sunt, varias S. Vigilio dicatas offendi. In regione prima, quæ titulo Vallis Camunicæ distinguitur, pag. 201 ista habentur: Ecclesia Cævi, cujus est patronus S. Vigilius, tria complectens altaria, est rectoria parochialis. In secunda regione, sub titulo Vallis Triumplinæ, pag. 216: Ecclesia Londrini, habens titulum S. Vigilii, Brixiæ episcopi & altaria quatuor, est rectoria parochialis. In regione tertia, nomine Vallis Sabbiæ, pag. 219: Oratorium S. Vigilii episcopi. In sexta regione, quæ Pedemontana Occidentalis nuncupatur, pag. 248: Ecclesia Montisrotondi, cujus patronus est S. Vigilius, episcopus Brixiæ, tria continens altaria, est rectoria parochialis, habens sub juribus suis ecclesiam veterem S. Vigilii, ubi cæmiterium adest, quæ erat prima parochialis. Ibidem pag. 253: Ecclesia Terræ S. Vigilii, sub nomine S. Gregorii Papæ constitutæ, tribus cum altaribus, est rectoria parochialis, quæ intra limites suos continet ecclesiam in colle existentem sub nomine S. Vigilii, quæ erat parochialis antiqua. Denique in regione octava, quæ Planities agri Brixiani inscribitur pag. 265: Oratorium S. Vigilii in campestri loco.

[Annotata]

* Isei

* forte aliorum

DE S. NILO ABBATE
CRYPTÆ FERRATÆ IN AGRO TUSCULANO ITALIÆ.

Anno MV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Notitia locorum: Vita Sancti scripta a contemporaneo: ejus chronotaxis aliqua.

Nilus abbas, Cryptæ Ferratæ in agro Tusculano Italiæ (S.)

AUCTORE J. C.

Sanctum Nilum abbatem nomino, & Cryptæ-Ferratæ nuntio, [S. Nilus in Fastis Benedictinis & aliis nuntiatur.] tamquam si ibidem diem obiisset: usitatum ab aliis morem potius, quam nostrum scrupulose secutus. Prælaturam abbatialem semper sic declinavit Sanctus, ut tamen semper subditos & sequaces monachos plurimos habuerit. Obiit autem in monasterio S. Agathæ, distante tertio milliari a Cryptæ-Ferratensi, ad quod sacra ejus cimelia translata fuere, ubique, ut primi ejus abbatiæ Fundatoris præcipuo honore culta & prodigiis a Deo illustrata fuere. Baronius ad hunc diem XXVI Septembris S. Nilum ita nuntiat in Romano Martyrologio: In agro Tusculano B. Nili abbatis fundatoris monasterii Cryptæ Ferratæ, magnæ sanctitatis viri. Frustra Sancti nomen apud martyrologos classicos quæras, cum illis omnibus sit posterior, utpote tantum initio seculi XI ad Superos translatus. Wion, Menardus, Dorganius Fastis sacris Benedictinorum insertum habent: quia, etiamsi non fuerit monachus Ordinis S. Benedicti, sed S. Basilii, diu tamen, inquit Menardus in Observationibus, habitavit in monasterio S. Bonifacii & Alexii Romæ, quod est Ordinis S. Benedicti. Quamdiu ibidem egerit S. Nilus, in decursu videbimus: interim dispiciant, quorum interest, an hæc ratio sit sufficiens, ut Sanctus quis Ordini cuipiam adscribatur. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ uberius de S. Nilo agit, contrahens, quæ apud Baronium in Annalibus ad annum 976 & alibi sparsa legerat. Junioris agnomen sortitus est sanctus Abbas distinctionis ergo cum altero homonymo S. Nilo itidem Græco, qui Theodosii Junioris temporibus, honoribus & titulis excussis, monasterium Constantinopoli summa cum laude administravit. De illo doctrina & sanctitate celebri agendum veniet ad diem XII Novembris, quo Romano Martyrologio inscriptus legitur, ubique nata ex synonymia nominis circa Opera nonnulla S. Nili titulum præferentia confusio dissolvi poterit.

[2] Est porro Tesculanus ager, ubi dicessit S. Nilus, Romano proximus: [Vita ejus Græca,] imo Campaniæ Romanæ pars. Civitas ibi episcopalis est, quam Itali Frascati, indeque recentiores quidam Frascatam Latine appellant: distat 12 milliaribus ab Urbe, contenduntque plurimi, eodem loco vetus Tusculum fuisse, a quo vicinus ager adhuc nomen retinet. Inde ad Meridiem uno circiter milliari declinantibus, ubi olim Luculli villa fuit ad aquam Crabram, occurrit celebre cœnobium, quod S. Nilo nostro initium suum & splendorem debet: Grotta ferrata ab indigenis, a Latinis vero Crypta ferrata vocitatur. Nominis originem deducunt alii a specu, quem incolebant monachi, quique ferreis clathris claudebatur, ut contendunt: a ferri ibidem abundantia derivant alii. Kircherus in Latio Cryptæ-ferratensis abbatiæ exordia Bartholomæo S. Nili discipulo adscribit: illum sequitur Piazza in Hierarchia Cardinalitia: at infra videbimus, perperam id fieri, primumque illius auctorem habendum esse Sanctum nostrum, de quo pauca admodum, &, si chronotaxim examenque monumentorum seu Vitæ exceperis, nulla fere hic operose discutienda sunt. Quod porro ad S. Nili Vitas, seu potius Vitam spectat, omnis fere difficultas in ejus auctore investigando sita est; leviusculi enim errores facile scriptori poterunt indulgeri, si modo ejus fides & auctoritas aliunde probabitur. S. Nili Vita primigenia Græca est, ex eaque, ni fallor, unica, prodierunt Vitæ Latinæ pro interpretum methodo diversa utcumque inter se discrepantes. Illam assignat Baronius in Annalibus ad annum Christi 976 num. 2 in antiquo codice monasterii Cryptæ Ferratæ a Sancti discipulo compositam; eamdem Barrius de Antiquitate Calabriæ lib. 5 ac denique Ferrarius in Annotatione appellat. Videamus porro, an vere una eademque Vita Græca sit, unde diversæ versiones profectæ sunt.

[3] Baronius laudatus ita loquitur: Cujus (S. Nili) res gestas Græce conscriptas ab ejus discipulo Latinitas hactenus numquam vidit. [quam dabimus] Qui prius ex antiquo codice monasterii Cryptæ-ferratæ tradidit Latinitati, fuit noster Federicus Metius episcopus Thermularum, a quo ego primus accepi, & nonnulla ex eis pro ratione temporis nostris Annalibus opportuna occasione contexui. Eadem illa combinavit ex Baronio Surius & ad hunc diem collectioni suæ inseruit. Versionem Metii a Martenio inferius laudando, uti & a Jacobo Sciommari, Ordinis S. Basilii & Cryptæ-ferratæ monacho in Notis ad Vitam S. Bartholomæi ab ipso Italice editam, reperio assignatam, sed præter ea, quæ suis Annalibus inseruit Baronius, alia non invenio; unde dubito, an versionem suam typis ediderit Metius, & non fuerit potius in Baronii solius gratiam adornata. Quidquid sit, quæ is nobis ex versione illa subministravit abunde ad rem præsentem erunt. Edmundus Martene Collectionis veterum scriptorum tom. 6 col. 887 Vitam S. Nili inseruit. Illam, ut in Observatione prævia monet, vertit ex Græco Cardinalis Sirletus, Latinamque ejus interpretationem illam repererat olim in codice Vaticano Johannes Durandus accurateque descriptam transmiserat ad Mabillonium, etiam Adriani Valesii judicio luce publica dignam moxque edendam, nisi varia studia impedivissent. Versionis Sirletianæ etiam meminit laudandus sæpe Sciommarius, ejusque exemplar Ms & nos habemus ex bibliothecæ Vaticanæ cod. Ms. sub num. 6151, qui idem est, unde suum apographum, quod cum nostro ad apices convenit, adornasse Durandum, scribit Martenius.

[4] [cum versione Caryophili, scripta est] Adjecit nostro Papebrochius, exemplar Græcum vidisse se in Cryptæ-ferratæ monasterio, consuluitque coram Romanum codicem, ad quem aliquid observavit, ut infra videbimus. Denique Joannes Matthæus Caryophilus archiepiscopus Iconiensis præteriti seculi initio Latine vertit unaque cum textu Græco ex Cryptæ-ferratæ Ms. Romanis Zannetti typis anno 1624 edidit, Vitam S. Nili, quam queritur usque tum in tenebris delituisse. Caryophili diligentia & in Latinis æque ac Græcis peritia nihil circa Vitam præfatam desideratum relinquit, præter hiatum unicum. Is mihi dubium injecit, an saltem ex eodem Cryptæ-ferratensis monasterii codice Sirleti versio profecta sit, cum in Caryophili textu omissa, duas fere columnas in Martenii editione impleant. At summa alibi passim consonantia peperit suspicionem, ne forte postquam codicem consuluerat Sirletus, folium ex eo, vel negligentia vel alio casu perierit. Quidquid sit, cum textum Græcum ediderit Caryophilus exactaque videatur ejus interpretatio, Vitam ex illo edam: & ne quid lector desideret hiatumque supplere possit, locum ex Sirleti versione ad finem hujus Commentarii dabo. De biographo sic scribit Caryophilus post initium Præfationis ad lectorem: Monachi Vitam Monachus scribit, Magistri discipulus. Quis tamen ille fuerit, non plane constat. Bartholomæum suspicantur multi, quidam etiam asserunt, virum & ipsum sanctissimum, Nili civem & sapientiæ ejus & pietatis hæredem. Hæc ille aliorum sensa de Bartholomæo, non sua promens: & caute sane sicut prudentem virum decebat, tum pro ea censuræ parte, qua biographum S. Nili contemporaneum fuisse asserit, tum pro altera, qua asserta de Bartholomæo in dubio relinquit.

[5] [a contemporaneo, forteque B. Bartholomæo] Supervacaneum esset, pro confirmatione primæ partis quæpiam allegare, cum pluribus locis talem se luculenter profiteatur biographus. Quod ad secundam spectat, plures Vitam illam B. Bartholomæo adscribunt, inter quos Sciommarius & Martenius; at is solus ex iis, quos vidi, asserti rationem reddit, quam propono. Discipulum autem illum inquit, haud alium fuisse a B. Bartholomæo, tertio post S. Nilum Cryptæ-ferratæ abbate, colligimus, cum ex inscriptione, quæ Vitæ ejus præfigitur in codice Vaticano MMMMMMCLI, hoc modo: Hanc Vitam B. Bartholomæus scripsit; tum ex breviori ejusdem S. Bartholomæi Vita, in qua hæc legimus: Hymnorum elucubrator ac nimium sapienter res gestas sui præceptoris et multorum Sanctorum describens. Reddunt quidem postrema illa certum utcumque, B. Bartholomæum scripsisse Vitam sancti sui præceptoris Nili; verum, quod Vitam eamdem illam elucubrarit, quam hodieque habemus, non ex eo æque certo liquet. Quod ad codicem Vaticanum attinet, parum sane ponderis asserto accederet, etiamsi interpres Sirletus, vel qui ejus versionem codici inscripsit, verba addidisset, quæ in textu Græco, quem vertit, non legebantur: sed ne tantum quidem subsidii pro sua opinione habet Martenius, quique cum illo sentiunt: Papebrochius enim, qui codicem Vaticanum propriis oculis lustravit, addita ad apographum nostrum Nota studiose monet, alia indubie manu verba allegata fuisse adjecta, quam qua Vita exarata est. Plura, ni fallor, opus non est addere, ut rationem reddam, quare sententiæ illustrissimi Caryophili subscribam, nec Vitam, quod tamen pro probabili habeo, B. Bartholomæo indubie adscribam. Major, fateor, a B. Bartholomæo auctoritas Vitæ accederet; at quam habemus a scriptore coævo, quique S. Nilo in ipso loco convixit, candoremque suum non uno loco probat, nobis sufficit.

[6] Nunc ad quampiam chronotaxim deducendam & pauca aliqua examinanda descendamus. [Obiit sanctus anno 1005,] Natus est S. Nilus Rossani in Calabria, olim Magna Græcia vocari solita. Provincia est amplissima regni Neapolitani in Italiæ ad Austrum extremis finibus maribusque Siculo, Ionio & Tyrrheno undique cincta, præterquam versus Septemtrionem, ubi provinciam Basilicatam conterminam habet. Rossanum, quod alii Roscianum scribunt, principatus titulo & archiepiscopali sede insignitum est, distatque vix 3 milliaribus ab ora sinus Tarentini. Ampla & probe culta hodieque civitas est. Seculo X, uti & Calalabria universa, imperio Orientis adhuc parebat, eratque & lingua & ritus Græcus in usu, quando ibidem natus est S. Nilus. De parentibus ejus annoque natali nihil determinatius legitur in Vita. Gabriel Barrius de Antiq. & situ Calabriæ libri 5 initio scribit, S. Nilum ex nobilibus parentibus ortum esse assertorumque testem allegat B. Bartholomæum Sancti biographum; at vel vulgare est hoc vitium scriptorum, qui Sanctos stemmatis fulgore quavis via decorare laborant, vel aliam Vitam, quod tamen vix credo, præ oculis habuit Barrius. Id sane neque in textu Græco neque in versionibus, quas habeo, asseritur. Quod ad annum natalem attinet, Sciommarius Nota 8 ad Vitam B. Bartholomæi designat annum Christi 910, & recte: quippe Vitæ num. 87 dicitur S. Nilus obiisse anno ætatis 95. Mortuus autem est anno Christi 1005; unde si annos 95 subtraxeris, in annum 910 delaberis.

[7] Porro annum Christi 1005 Sancti morti assignatum non habemus in Vita, [natus anno 910.] sed illum ex aliis monumentis bonæ nota accersit Sciommarius. Juxta turrim ecclesiæ Cryptæ-ferratensis marmori insculpta est hæc inscriptio: Ἐκοιμήθη ὁ ἅγιος Νεῖλος ἐτος ςφιγ᾽. Obdormivit S. Nilus anno 6513. Idem annus morti S. Nili assignatur, teste Sciommario, in antiquo codice, qui Basilii Porphyrogeniti appellatur, uti & in Typico antiquo B. Bartholomæi aliisque Mss. monumentis. Erudite porro, variorum scriptorum in hoc modo computandi correptis lapsibus, ibidem ostendit, annum mundi Græcorum more signatum 6513, esse vulgaris æræ 1005. Omitto argumenta, quibus id indubie evincit, quæque apud ipsum videri possunt. Interim imprimis certum est, juxta hanc epocham recte combinari, quæ in Vita de conventis Ottone III imperatore & Gregorio V Pontifice in causa Joannis antipapæ narrantur, quæque pugnant apud Gabrielem Barrium, Lubinum aliosque S. Nili mortem ad annum 980, vel aliquot annis ante finem seculi X referentes: cum certum sit ex num. 87, quadragesimali tempore Romam ea causa profectum Sanctum, idque anno 998, ut liquet ex monumentis a Muratorio in Annalibus ibidem allegatis. Neque minus limpide secundum chronotaxim fluunt alia nonnulla, quæ notis chronologicis in Vita circumscripta sunt. Quando S. Nilus mundo valedixit, nondum expleverat annum 30, num. 6: igitur accessus ejus ad monachos anno 940 vel sequenti contigit: Numero Vitæ 26 Stephanus adolescens annorum fere viginti junxit se S. Nilo, quod contigit hujus altero … in speluncam secessionis anno num. 27. Stephanus num. 94 septuagenario major laborare solitus fuisse dicitur. Stephanum mortuum sub eumdem annum, quo Otto III imperator decessit, liquet ibidem ex adjunctis. Ottonis obitus anno 1001 consignatus est: circa illum obierit Stephanus; ejusdem monasticæ vitæ initia circa annum 945 figi poterunt. Rursum num 95 monasterium Serperis, in quo ad annos X monasticam duxerat vitam, deseruit S. Nilus & duobus post mensibus num. 97 obiit. Eo igitur accesserat anno 994 vel sequenti. Numero 86 in Vallelucio egit quindecim annos, ab Aligerno Cassinensi abbate in illud admissus num. 72, deducto computu, sub annum 978, quo Aligernus agebat abbatiæ 29, qui mortuus est, asserente Mabillone, anno 986.

[8] [Sancti origo, nomen. An matrimonio] Hinc anni 7 residui sunt locandis iis, quæ sub Aligerni successore num. 84 & sequentibus ibidem S. Nilo contigisse narrantur, uti & quærendo alii solitario loco migrandoque ad monasterium Serperis: atque sic ordinate combinantur omnia. Observat porro Sciommarius sæpe laudatus Nota 18 ad Vitam B. Bartholomæi, Sanctum in baptismo Nicolaum fuisse nominatum. Clarus est in hanc rem locus Pancratii in Panegyrico dicentis: Τὴν μονὴν τῆς Κρυπτοφέῤῥης ἀπαρξαμένου τοῦ μεγάλου Νικολάου τοῦ καὶ Νείλονος μόνον Cum principium dedisset monasterio Cryptæ Ferratæ magnus Nicolaus, qui & Nilus solum, scilicet, appellatus est. Nota 13 dixerat, in Ordine S. Basilii, cum habitum quis induit, nomen mutari solere; atque ita S. Nicolai nomen in Nilum, B. Basilii in Bartholomæum mutatum fuisse. Quæ ad educationem ejus & adolescentiam exactam spectant, quæpiam in Vita referuntur. Baronius in Annalibus ad annum Christi 976 num. 2 sic scribit ex Metii versione, quam secum communicatam dixerat: Fuit Nilus iste ab origine Græca, Rossani in calabria civitate natus, doctrina atque pietate insignis, ab infantia Dei cultor eximius & post matrimonium vitam monasticam sectatus. Eadem de Sancti matrimonio habent Surius & Bailletus ad hunc diem. Nescio, an diversa in eo fuerit Metii versio; at si habet similia illis, quæ in Vita edenda cap. 1 num. 3 & seq. narrantur, utut durum est, Sanctos gravium noxarum suspectos reddere, si veritati litandum est, diffiteri non possum, tam saltem dubium esse, an legitimum fuerit commercium illud, ut minime certo matrimonium inde erui possit. Contrarium sane censuit Gabriel Barrius, dum lib. 5 de antiquitate & situ Calabriæ de S. Nilo nostro scribit: Inde vero jam exoletus dæmonis opera, cum virgine quapiam concubuit, filiamque ex ea suscepit. Ceterum deinde resipiscens ac se perpetrati deliquii pœnitens, mundi oblectamenta ac divitias deserere statuit.

[9] [junctus fuerit.] Verum, sicut matrimonium certo adstruere non possum, sic nec tam crude ac decretorie Sanctum fornicationis arguere ausim; sunt enim ex utraque parte nonnulla, quæ rem ambiguam relinquunt. Et pro matrimonio quidem facere videtur studiosa descriptio puellæ, quæ inter alias matrimonio non copulatas ejus amores aucupata est & fixit. Quod scilicet pulchritudine cunctas antecelleret, sed obscuro loco nata esset. Etenim si de concubinatu illegitimoque commercio tantum agebatur, superflua sane videri poterat animadversio de obscuritate generis, cum non soleant hujusmodi veneres generis claritate splendere. Denique videretur plane ibi matrimonium cum imparis conditionis persona describi, nisi reclamarent aliunde alia. Mitto inter illa recensere invectivas expressionesque duriores biographi; novi enim, simpliciores monachos castitatis zelatores eximios, quandoque similia matrimonio licitisque aliunde secularium voluptatibus afflare; sola Sancti fuga, prout a biographo describitur, sufficit, ut mihi rem totam dubiam reddat. Et sane, si legitimum matrimonium fuit, non licebat S. Nilo, relicta comparte, fugere & monachalem vitam amplecti, illa non consentiente. Consensisse autem, vel e vivis jam excessisse, quod decretorie, sine teste tamen, asserit Bailletus, nihil omnino suadet credere, imo potius contrarium innuitur.

[10] Igitur res in ambiguo sit: quamvis diffiteri non possim, [Merito habetur primus fundator Cryptæ-ferratensis monasterii.] majorem meam esse de non matrimonio suspicionem. Nunc pauca supersunt de instituta a S. Nilo Cryptæ-ferratensis abbatia, cujus initia & fundationem, ut jam superius monui, quidam serius figunt. Pauca, inquam, quoniam quisquis Vitæ edendæ tria ultima capita attentius perlegerit, luculentissime perspiciet, si B. Bartholomæo celeberrimi monasterii perfectio debeatur, Sancto certe nostro principium ejus adscribendum esse. Testatur id insuper apertissimis verbis Pancratius supra num. 8 laudatus, ipseque B. Bartholomæus in Typico suo, quod citat Sciommarius Nota 18. Ibi sic legitur die XXV Septembris: Δεῖ γινώσκειν, ὅτι ἐπειδὴ εἰς τὴν κς᾽ ἐπιτελοῦμεν τὴν τοῦ πρωτοκτήτορος τῆς μονῆς μνήμην πατρὸς ἡμῶν Νείλου. Sciendum est, quod XXVI die celebremus memoriam primi fundatoris monasterii, patris nostri Nili. Atque hæc ad stabiliendam Baronii, primum abbatem Cryptæ-ferratæ Sanctum nostrum appellantis, annuntiationem sufficiunt. Ceterum ex monumentis, quæ in Latio suo cap. 2 pag. 61 allegat Kircherus, videtur mulieribus non patere accessus ad capellam, ubi S. Nili & B. Bartholomæi corpora hodieque deposita sunt & summa veneratione coluntur. Nunc biatum ex satis impedita Sirleti versione supplendum subnecto.

[11] At divina ope communitus, ac propria alacritate concertans, [Hiatus] hæc usque ad extremum vitæ spiritum immobiliter servavit. Cum igitur quadraginta dies in sancti ac magni martyris Nazarii monasterio permaneret, ubi & sanctum habitum se induit, per totos hos dies neque panem, neque vinum gustavit, neque aliud ex his, quæ igni conficiuntur; sed vivebat arborum fructibus & oleribus contentus. Multum autem illi hoc ad male patiendum fuit, homini a deliciosa vita repente ad austeram hanc vivendi formam translato. Neque enim desidia abstinentiæ pondus levabat, aut multo somno otium transigebat: sed totum diem in pulchre scribendo conterebat, ut monasterio manuum suarum monumentum relinqueret, neque, quod otiosus panem manducaret, condemnetur. Noctem autem in oratione, psalmis & genibus flectendis ducebat, tribus certaminibus sibi propositis trinitate munito, duplici continentia, corporis labore & afflictione, cum vigiliis peracta. At ne quis existimet, initia certaminum hujusmodi extitisse, fines autem minus feliciter peractos: sed quemadmodum principium approbatum, ita & prostremum Deo fuit acceptum. Manifestum autem hoc erit, Dei gratia adjuvante, & oratione progrediente. Quodam die adiit illum ex familiaribus veteribus quidam, qui cum laudasset eum, quem erga Deum bonum animum præ se tulit, dum in mundo vitam degeret, & rursus in monastica conversatione; cumque beatum illum prædicaret, propterea, quod bonam partem elegit, quæ non auferetur ab eo. At is: Si bonum, inquit, est, o frater, quod laudas, quare & tu non æmularis? Propterea quod, inquit, non exsistit mihi amictus, neque lana confecta tunica.

[12] [ex Sirleti versione] Statim autem surgens sanctus Vir, demto sibi, quem gerebat, amictu, novum ac maxime delectabilem ei dat excusationes importunas fingenti, ac quamprimum zonam dissolvens, studebat sese exuere, ut & tunicam illi daret: Cape, inquiens, hæc frater modo, ne bona parte priveris, de me vero abjecto illius servo Dominus providebit. Cum ille Viri magnanimitatem perspexisset, immensamque caritatem atque efferventem zelum, non permisit illum omnino exui, erubescens nudum videre: amictum autem solum capiens, ac sibi imponens, Pœnitens, inquit, credo Domino nostro Jesu Christo, & spero in sanctas tuas orationes, quod ob recordationem hujus amictus studebo & ego Deo placere, ac certamen subire pro meæ animæ salute: quibus dictis, discessit attonitus atque Hominis virtutem admirans. At sanctus Nilus, cum petiisset a monasterii cellario unius pecudis pellem, hanc manibus conficiens, ac benedictionibus variam exornans suis humeris imposuit, secum cogitans eum, qui dixit, Circuierunt in melotis & pellibus caprinis. Propositum autem hoc unum illi erat, vitam apostolicam & zelum propheticum in animi promptitudinem suscipere, atque ad illos assidue aspiciens, ex illis formabat interiorem atque exteriorem hominem: caput inopertum habebat; juxta Apostoli præceptum una vero tunica omne tempus induebatur, Euangelicum dictum sequens, pedesque nudos gerens, propterea, quod ita a propheta sunt cum admiratione hujusmodi pedes approbati. Quamvis ab hujusmodi laboribus atque afflictionibus extremæ senectutis infirmitas atque imbecillitas illum amovit, tamen ab animi virtutibus ne ipsa quidem mors absterruit, quominus in illis primas principatum haberet, neque illius memoriam futuri ævi delebit oblivio, siquidem juxta Apostolum manent hæc tria, spes, fides, & caritas.

[13] [supplendus.] At interea ad ea, quæ cœpimus, redeamus. Erat regulus quidam, quem Comitem vocant in regionibus illis, durus ac nimium inhumanus, nullam suæ salutis rationem habens: utens autem tyrannide atque arrogantia, servituti subjecit innocentem animum cujusdam, qui ad illud monasterium, ubi beatus Nilus versabatur, pertinebat. Quodam igitur die cum ille tyrannus irruisset in monasterium ad explendum proprium ventrem, neque enim ob animæ utilitatem; cum esset discessurus, præfectus nihil ausus est ea de re dicere, veritus arrogantiam atque illius impudentiam: advocavit B. Nilum, in quo admirabilis loquendi libertas inerat, atque illum adhortatur, ut terribilem illum principem aggressus, animæ, quam injuste occupaverat, liberationem impetraret. Qui velut a Deo jussus, atque indubitata fide armatus, adiit temerarium illum, & opere & verbis, spiritualibus admonitionibus utens, quemadmodum a præfecto audierat, admonens, ut * de proposita re, cujus gratia venerat. Hoc autem nimium contradicente, atque petitionem renuente, quod neque si angelus e cœlo descenderet, neque alicui homini esset obtemperaturus, ut ejusmodi animam eriperet; beatus Nilus mortis stimulum injecit, considerans mortis recordationem idoneam esse, ut & lapideam animam moveret.

[Annotata]

* forte eum

Vita
Auctore Sancti discipulo, forte B. Bartholomæo.
Editore & interprete Joanne Matthæo Caryophilo archiepiscopo Jconiensi.

Nilus abbas, Cryptæ Ferratæ in agro Tusculano Italiæ (S.)
a

A. discipulo.

CAPUT I.
Nascitur S. Nilus, Deiparæque offertur. Magnum in ipsa adolescentia in virtutibus & scientiis progressum facit. Variis a dæmone tentationibus appetitur, iisque superatis, fit monachus.

Η Χάρις τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ιησοῦ Χριστοῦ, καὶ ἡ ἁγάπη τοῦ Θεοῦ καὶ πατρὸς, καὶ ἡ κοινωνία τοῦ ἁγίου Πνεύματος· καλὸν γὰρ ἐκ Θεου ἄρχεσθαι, καὶ εἰς Θεὸν καταλήγειν· εἴη μετὰ πάντων τῶν φιλοπόνως ἀκροωμένων, καὶ μετὰ τῆς ἐμῆς εὐτελείας καὶ πτωχονοίας τοῦ μέλλοντος τολμηρῶς διαγγέλλειν περὶ τοῦ βίου τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νείλου τοῦ νέου. Οὐ γὰρ δι᾽ ἀνθρώπου, οὑδὲ δι᾽ ἀνθρωπίνης ὑποβολῆς ἢ παρακλήσεως τὸ τοιοῦτον ἔργον ἐχειρισάμην. Οὐδὲ γάρ εἰσι νῦν ἐν τοῖς ἐσχάτοις καιροῖς τῶν ἐσχάτων τούτων αἰώνων οἱ τὰ τοιαῦτα ζητοῦντες τε καὶ πολυπραγμονοῦντες· τοὐναντίον μέν οὖν, πολλοὶ οἱ μωκίζοντες, καὶ πρὸς ταῦτα ἀηδιζόμενοι, οἱ μήτε τοῖς παλαιοῖς διηγήμασι τῶν ἁγίων πιστεύοντες, μήτε τοῖς νεωστὶ τελειωθεῖσιν πειθόμενοι· ἀλλὰ διὰ πάντων καὶ ἐν πᾶσιν αὐτοῖς τὰς τῆς ὠφελείας ὁδοὺς ὡς εἰπεῖν ἀποφράξαντες, ἕνα σκοπὸν ἐν ἅπασι τίθενται, τὸ πρὸς τὰ ἑαυτῶν μετακρίνειν τὸ πιστὸν ἐν τοῖς λεγομένοις· τὸ δ᾽ ὑπερβαῖνον τὴν ἑαυτῶν δύναμιν, ὡς ἔξω τῆς ἀληθείας ταῖς τοῦ ψεύδους ὑπονοίαις καθυποβάλλειν. Διὸ τὸν ἀόρατον νοῦν, τὸν Θεόν φημι καὶ πατέρα, καὶ τὸν ἄναρχόν τε καὶ συναΐδιον Λόγον, καὶ τὸ πανάγιον καὶ ὁμοούσιον Πνεῦμα, θεμέλιον καὶ ἀρχὴν προθέμενος τοῦ λόγου, οὕτω τῆς διηγήσεως ἀπαρξώμεθα· εἰ καὶ μήτοι γέ τινι χρησιμεύσουσαν ἄλλῳ, ἀλλ᾽ ἡμῖν τοῖς ἐνταύτῃ ἀσχολουμένοις, καὶ μικρόν τι τὸν νοῦν ἐκ τῶν γηίνων ἀπαγομένοις οὐ μικρὰν τὴν ὄνησιν καὶ τὸ κέρδος ἐργαζομένην, καθάπερ τοῖς μυρεψοῖς ἡ τῶν ἀρωμάτων ἀναστροφὴ τὴν ἐξ αὐτῶν ἡδύτητα καὶ ἀπόλαυσιν. Δεῖ τοίνυν τὴν ἐνεγκοῦσαν τοῦτον ἡμῖν τὸν ἀοίδιμον Νεῖλον προτάξαι τῷ λόγῳ, ἵνα μηδὲν τῶν δεόντων ἐλλείπῃ τῷ πάντα τὰ κατ᾽ αὐτὸν ἐρευνῶντι.

[2] Τὸ Ρουσιάνον οἶδ᾽ ὄτι πάντες γινώσκουσιν, οὐ μόνον διὰ τὸ προκαθῆσθαι τοῖς τῆς Καλαβρίας τέρμασι, μέγιστόν τε τυγχάνειν ὁμοῦ καὶ ἀνεπιβούλευτον, ἀλλὰ καὶ διὰ τὸ καὶ πάσης τῆς χώρας ἐρημωθείσης, καὶ πασῶν τῶν πόλεων ἔργον γεγενημένων τῆς τῶν Σαῤῥακηνῶν πολυπληθείας, μόνον διαφυγεῖν μέχρι καὶ νῦν τῆς αὐτῶν ἀπολείας τὸν νόμον. Τοῦτο δὲ οὐκ ἐξ ἀνθρωπίνης σοφίας ἢ βοηθείας συνέβη, ἀλλἀ τῇ δυναστείᾳ καὶ ἀντιλήψει τῆς ἐκεῖ ἐπισκιαζούσης ἐξαιρέτως δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ᾀειπαρθένου Μαρίας· ἥτις πολλάκις τῶν ἀθέων Ἀγαρηνῶν ἐν νυκτὶ προσελθόντων, καὶ συλῆσαι τὸ φρούριον βουληθέντων, ἅμα τῷ προσεγγίσαι αὐτοὺς τῷ τείχει, ὥστε καὶ κλίμακα ἐπιθεῖναι, λέγεται ἄνωθεν ὠς γυνὴ πορφυροφόρος ἐποφθῆναι αὐτοῖς, λαμπάδας ἐν ταῖς χερσὶ κατέχουσα, καὶ ταύταις αὐτοὺς καταβάλλουσα, καὶ τοῦ τείχους ἀποδιώκουσα. Καὶ τοῦτο σαφῶς ὡμολόγουν οἱ ἐξ αὐτῶν γενόμενοι πρόσφυγες. Εκεῖθεν τοίνον ὁ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος ἀνέτειλεν, καὶ ἐκεῖσε τὰς τῆς σωματικῆς ἡλικίας ἀρχὰς κατεβάλετο, δῶρον ἀπὸ Θεοῦ χαρισθεὶς τοῖς γονεῦσιν αὐτοῦ· πρὸς γὰρ ἀδελφῇ ἐτέχθη ἄρρεν αὐτοῖς ἐπιθυμητικῶς· καὶ δῶρον παρ᾽ αὐτῶν ἐνεχθεὶς, καὶ τῷ οἴκῳ τῆς Θεοτόκου εὐθύμως ἁποκληρωθείς. Φύσεως δὲ εὐκληρίας τυχὼν, καὶ νοὸς ὀξύτητος, καὶ φρενῶν ἀστειότητος πάντας τοὺς συνηλικιῶτας αὐτοῦ ὑπερέβαλεν ἔν τε συνέσει, καὶ ἀποκρίσεσιν αὐτοῦ, καὶ τῇ τῶν γραφῶν συνεχεῖ ἀναγνώσει, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἐν ταῖς πρὸς τοὺς διδασκάλους ἐρωτήσεσιν· ὥστε θαυμάζειν αὐτοὺς, πόθεν τῷ τοιούτῳ βρέφει τὰς γραφὰς ἐρευνᾷν, καὶ ἐπερωτᾷν τὰ τοιαῦτα. Ἠγάπα γὰρ ἀεὶ τῶν ἁγίων πατέρων τοὺς βίους ἐκ νεότητος αὐτοῦ, Αντωνίου φημὶ δὴ, Σάββα τε καὶ Ἱλαρίωνος, καὶ τῶν λοιπῶν τῶν γεγραμμένων ἐν τῇ αὐτῇ καθολικῇ Ἐκκλησίᾳ· καὶ μετὰ πολλοῦ πόθου καὶ συνέσεως αὐτοὺς ἀεὶ διεξήρχετο. Ὅθεν καὶ αὐτῷ τὸ μισοπόνηρον εἶναι, καὶ ἀποστρέφεσθαι τὰς ἐν τοῖς οἴκοις τῶν ἀρχόντων διατριβὰς, μισεῖν τε καὶ ἀποβδελύττεσθαι πᾶσαν περιεργίαν, καὶ ἐξουθενεῖν τὰ λεγόμενα φυλακτὰ, καὶ τοὺς λεγομένους ἐξορκισμούς· καίτοιγε οὐδὲ τῶν τοιούτων ἀπορήσας βίβλων διὰ νοὸς ὀξύτητα, καὶ σπουδὴν τὴν ἐν ἄπασι.

[3] Μετ᾽ οὐ πολὺ γοῦν τῶν γονέων αὐτοῦ τὸν βίον ἀπολιπόντων, καὶ παρὰ τῆς ἀδελφῆς ἀνατρεφομένου, καὶ εὐσεβῶς ἐκπαιδευομένου· ἦν γὰρ καὶ αὕτη φιλόθεος πάνυ, εἰ καὶ τὸν τοῦ βίου ζυγὸν ὑπεισῆλθεν· ἥνικα δὲ τῆς ἡλικίας τὸ ἄνθος αὐτῷ προσετέθη, οὐχ ὐπῆρχεν ὁ τῆς νουθεσίας τὸν χαλινὸν ἐπιθεῖναι τῷ νέῳ σπουδάζων, καὶ διὰ συνεχοῦς διδασκαλίας πρὸς τὰ κρείττονα αὐτὸν ὁδηγήσων, οὐ τῶν ἐπισκόπων τις, οὑχ᾽ ἱερέων, οὔθ᾽ ἡγουμένων ἢ μοναζόντων· σπάνιον γὰρ ἦν ἐν τοῖς χρόνοις ἐκείνοις ἐκεῖσε τὸ τῶν μοναχῶν σχῆμα· ἵνα μὴ λέγω, ὅτι καὶ βδελυκτόν. Στοχασάμενος οὖν ὁ διάβολος τὸ μέλλον ἐξ αὐτοῦ ἀναφύεσθαι κέρδος, καὶ ὡς ἀντίπαλος αὐτῷ καὶ ἐχθρὸς εὐρεθήσεται μέγας· δεινὸς γάρ ἐστιν ἐκ τῶν προλαβόντων τεκμηριῶσαι τὸ μέλλον· ἤρξατο κατατοξεύειν τὰς τῶν γυναικῶν ἀγάμους ἐπὶ τῶν κάλλει τοῦ νέου, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῇ καλλιφωνίᾳ τῆς ψαλμῳδίας αὐτοῦ, καὶ τῇ ἐν ἅπασι διεγέρσει τε καὶ ἐπιτηδειότητι. Διὸ οὔτ᾽ ἴσχυσεν ἀποδράσαι τὰς αὐτῶν πολυτρόπους παγίδας· ἀλλὰ καθάπερ ἔλαφος πληγεὶς εἰς τὸ ἧπαρ, θηρεύεται ὐπὸ μιὰς αὐτῶν, ὡραιότητι μέν καὶ φύσεως κάλλει τὰς ἄλλας ὑπερβαλλούσης, ἐκ γένους δὲ εὐτελοῦς καὶ τοῦ τυχόντος καταγομένης. Ζεύγνυται τοίνυν αὐτῇ, καὶ θῆλυ τὸ πρώτως τεχθὲν παιδίον ὑπῆρξεν αὐτοῖς. Ἡ δὲ τοῦ Θεοῦ παντέφορος πρόνοια, καὶ πάντα πρὸ τέλους γινώσκουσα, προἳδοῦσα τὴν μέλλουσαν δι᾽ αὐτοῦ γενήσεσθαι τοῖς ἀντρώποις μεγίστην ὠφέλειαν, καὶ ὅτι πολλοὶ δι᾽ αὐτοῦ τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας κληρονόμοι γενήσονται, οὐκ εἴασεν αὐτὸν ἐν τῷ βορβόρῳ τοῦ βίου κυλίεσθαι, ἀλλὰ πρῶτον μέν ἐμφυτεύει ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ τὴν τοῦ θανάτου μνήμην ἀνέκλειπτον καὶ τὴν τῶν μελλόντων κολαστηρίων ἀτελεύτητον βάσανον. Ἔπειτα δὲ φρίκῃ μεγίστῃ, καὶ πυρετῷ σφοδρωτάτῳ ἀεννάως παλαίειν αὐτὸν συνεχώρει, ὠς προβλέπειν καθ᾽ ἡμέραν πρὸ ὀφθαλμῶν αὐτοῦ τὸν ἅρπαγα θάνατον,

[4] Ἐν μιᾷ γοῦν τῶν ἡμερῶν μηδὲν εἰρηκὼς, μηδὲ θαῤῥήσας τὸ μυστήριον ἀνθρώπῳ τινὶ, πορεύεται πρός τινας χρεωστοῦντας αὐτῷ ποσὸν ἱκανὸν, λέγων πρὸς αὐτούς· Αμπελῶνα κάλλιστον εὕρηκα, καὶ ἔχω ἀνάγκὴν τοῦ ἀγοράσαι αὐτόν. Λαβὼν δὲ ἐξ αὐτῶν ὅσον ἂν εὑρέθησαν ἔχοντες, τὸ λεῖπον καταλείψας, ἔξεισι τῶν ἐκεῖσε τῇ νόσῳ βαρέως κατατρυχόμενος. Συνείπετο δὲ αὐτῷ καὶ μοναχός τις Γρηγόριος τῷ ὀνόματι, ποδηγέτης αὐτῷ τῆς πρὸς τὸ μοναστήριον ἀπαγούσης ὁδοῦ γενόμενος. Φθάσας δέ τινα ποταμὸν, καὶ εἰσελθὼν τοῦ περάσαι αὐτὸν, τότε ἔγνω τὴν τοῦ Θεοῦ ὁδηγοῦσαν αὐτὸν ἀντίληψιν βοηθοῦσαν αὐτῷ, καὶ πρὸς τὸ οἰκεῖον ἄγουσαν βούλημα. Τῆς γὰρ νόσου κατὰ τὸ μέσον τοῦ ποταμοῦ, καθάπερ φορτίον βαρὺ, ἀφαιρεθείσης ἁπὸ τῶν ὤμων αὐτοῦ, προθύμως τοῦ λοιποῦ τὴν ὁδὸν διήνυε, καὶ τερπόμενος ἔψαλλεν· Ὁδὸν ἐντολῶν σου ἔδραμον, Κύριε, ὄταν ἐπλάτυνας τὴν καρδίαν μου. Καταλαβὼν δὲ τὰ περὶ τὸ Μερκούριον μοναστήρια, καὶ θεασάμενος τοὺς οὐρανίους ἐκείνους καὶ θαυμασίους ἄνδρας· λέγω δὴ Ιωάννην τὸν μέγαν, καὶ Φαντῖνον τὸν περιβόητον, Ζαχαρίαν τὸν ἰσάγγελον, καὶ τοὺς λοιποὺς ἅπαντας πράξει καὶ λόγῳ θειότατα διαπρέποντας. Καὶ καταπλαγεὶς ἐπί τε τῇ θεωρίᾳ αὐτῶν, καὶ τῷ ταπεινῷ σχήματι, πλήρης δακρύων ἐγένετο, καὶ πρὸς ἔνθεον ζῆλον σφοδρῶς ἀνεφλέγετο. Καὶ αὐτοὶ δὲ θεασάμενοι παλαιὸν φρόνημα ἐν νεαρῷ σώματι, ἤθους τε πῆξιν, καὶ κατάστασιν εὔχρηστον· καὶ ἀγασθέντες ἐπὶ τῇ γλυκύτητι τῆς αὐτοῦ ἀναγνώσεως, καὶ ἐπὶ τῇ τοῦ νοὸς ὀξύτητι, ἔγνωσαν προορατικῷ ὄμματι τὴν ἐπ᾽ αὐτῷ μέλλουσαν πολυπλασιάζεσθαι χάριν τοῦ Πνεύματος, καὶ ὡς πολλοὶ δι᾽ αὐτοῦ τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας κληρονόμοι γενήσονται. Καὶ εὐλογίαις αὐτὸν κατεπλούτησαν, καὶ εὐχαῖς κατεστήριξαν. Οὐ πολὺ τὸ ἐν μέσῳ, καὶ γράμματα καταπληκτικὰ, καὶ ἀπειλαὶ φρικώδεις παρὰ τοῦ πάσης τῆς χώρας ἐπικρατοῦντος τὰ μοναστήρια κατελάμβανεν· ὡς εἴ τις τολμήσειε χεῖρα ἐπιβαλεῖν κληρικῷ τῷ τοιῷδε, τὴν χεῖρα μὲν αὐτοῦ ἀποκόπτεσθαι, τὸ δὲ μοναστήριον τούτου δημεύεσθαι. Ὑφ᾽ ὧν καταπλαγέντες οἱ τῶν μοναστηρίων ἐξάρχοντες, ἐβουλεύσαντο τοῦτον ἐφ᾽ ἕτερον κράτος ἐκπέμψασθαι, κἀκεῖσε τὸ ἅγιον σχῆμα ἐνδύσασθαι, καὶ ἑαυτοὺς ἀπειράστους φυλάξαι τῆς τῶν κρατούντων ἀγανακτήσεως.

[5] Ἄθρει δὴ τότε πάλην ἀγγέλου τε καὶ διαβόλου· τοῦ μέν, ὅπως τὸν ἄνδρα τοῦτον ἀπαλλάξῃ τοῦ ταραχώδους καὶ σκοτεινοῦ βίου, καὶ πρὸς τὴν γῆν τῆς ἐπαγγελίας, ἥτις ἐστὶν ὁ βίος τῶν διὰ Κύριον ἀσκουμένων, ἐξάξας τῷ Θεῷ προσοικειώσῃ, καὶ ἄλλον Μωϋσέα ποιήσῃ· τοῦ δὲ πᾶσαν μηχανὴν, καὶ πάντα λίθον κινοῦντος, ὅπως τὸ τοιοῦτον ἀγαθὸν ἐμποδίσῃ, ὅπερ ἀδύνατον ἀπεδείχθη. Οὐ γὰρ ἐδύναντο πᾶσαι αἱ βασιλείαι τῆς γῆς συναχθῆναι, ἵνα τὸν Νεῖλον ἐκ τῆς οἰκείας ὁρμῆς ἰσχύσωσιν ἀναστεῖλαι. Σκέπτεται τοίνυν ὁ τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος καταλαβέσθαι τὸ τοῦ ἁγίου Ναζαρίου καλούμενον μοναστήριον, κᾷκεῖ, τὸ τοῦ πόθου πληρῶσαι ἐπάγγελμα. Ὅπερ νοήσας ὁ πᾶσι τοῖς ἀγαθοῖς ἀνθιστάμενος, προλαμβάνει τὰ ἔμπροσθεν, καὶ παγίδας δεινὰς κατὰ τὴν ὁδὸν τίθησιν, οἵῳ δή ποτε τρόπῳ τὸν δρόμον τοῦ δικαίου ἐκκόψαι βουλόμενος. Καὶ δὴ τὴν ὁδὸν διανύοντι, καὶ τῷ Θεῷ προσλαλοῦντι ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις, καὶ ὁλοψύχοις δεήσεσιν, μέλλοντι πρὸς ἀκτὴν ὑπεξέρχεσθαι, καὶ τῷ τῆς θαλάσσης εἴδει καθωραΐζεσθαι, βάρβαρος εἷς τῶν φρυγάνων ἐκπηδήσας, καθάπερ ποτὲ ἠ ἔχιδνα τοῦ Παύλου, τῆς χειρὸς τοῦ ἁγίου ἐδράξατο, καὶ ὁμοῦ πρὸς τὰ ἔμπροσθεν εἴχοντο. Οὐ πολὺ τὸ διάστημα, καὶ ἰδοὺ πλῆθος Σαῤῥακηνῶν ἐκ δεξιῶν ἀνακεκλιμένων ὑπὸ τὸ ἄλσος, μελάνων Αἰθιόπων, ἀγριοφθάλμων, κακοπροσώπων, καὶ πάντων δαίμοσι προσεοικότων· πρὸς δὲ τὸ ἕτερον μέρος, μέγεθος πλοίων πρὸς τῇ γῇ σεσυρμένων, τὸν αἴσιον πλοῦν ὡς εἰκὸς ἀπεκδεχομένων. Ταῦτα ἰδὼν ὁ μακάριος Νεῖλος ἀθρόον, καὶ τὴν δεινὴν καὶ ἀσυνήθη θέαν ἐκείνην, καὶ τὸ ξένον σχῆμα κατανοήσας, οὐ τῆς οἰκείας φρενὸς ὐπεξέστη, οὐδ᾽ ἠλλοιώθη ὅλως τὴν ὄψιν, ἢ τὸν λὀγον παρεσαλεύθη, ἀλλ᾽ ἡσυχῇ τὴν χεῖρα βαλὼν ἐν τῷ στήθει, καὶ τῷ σημείῳ τοῦ σταυροῦ ἑαυτὸν καθοπλίσας, εὐθαρσῶς καὶ ἀνδρείως ἀνταπεκρίνετο πρὸς τὰς ἐρωτήσεις· τῶν γὰρ ἄλλων ἁπάντων οἶόν τινὶ χαλινῷ τῇ τοῦ τῶν ὅλων Θεοῦ προνοίᾳ κατασχεθέντων, καὶ οἷον εἰπεῖν ἐν τῷ τόπῳ ἀποναρκησάντων, μόνος ἐκεῖνος ὁ τοῦτον κρατήσας διελέγετο, τίς εἴη, καὶ πόθεν, καὶ ὅπῃ πορεύεται, πάντα διερευνώμενος.

[6] Τοῦ δὲ τὴν πατρίδα, καὶ τὸ γένος, καὶ τὸν σκοπὸν τῆς ὁδοιπορίας ἀληθῶς ἀναγγείλαντος, ὁ τοῦτον θαυμάσας ὁ βάρβαρος ἐπί τε τῷ ἄνθει αὐτοῦ τῆς νεότητος· οὔπω γὰρ ἡλικίας ἐπλήρου χρόνον τὸν τριάκοντα· καὶ ἐπὶ τῷ κάλλει τῶν ἱματίων, ἀκμὴν γὰρ τοῖς ἀπὸ τοῦ κόσμου ἐκέχρητο· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῇ συνέσει καὶ ταῖς ἀποκρίσεσιν αὐτοῦ, φησὶ πρὸς αὐτόν· Οὐκ᾽ ἔδει σε τοιοῦτον νεώτερον ὄντα τοῖς μοναχικοῖς πόνοις ἀπὸ τοῦ νῦν σεαυτὸν κατατῆξαι, ἀλλὰ πρὸς γῆρας, ὅτε οὐδὲν κακὸν δύνῃ ποιῆσαι, τότε ἂν ἐπορεύθης, εἴγε ὅλως ἐβούλου, πρὸς τὸν τοιοῦτον ἀγῶνα. Οὔ φησι πρὸς αὐτὸν ὁ ἐχέφρων ἀνὴρ, οὐ βούλεται ὁ Θεὸς ἀκουσίως ἡμᾶς εἶναι καλούς. Ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἰσχύει γέρων ἀρέσαι Θεῷ, ὥστπερ οὐδὲ σοὶ γαμβρὸς ἀσθενὴς, ἢ στρατιώτης νωθρὸς βασιλεῖ. Κᾀγὼ νῦν ἐν τῇ νεότητι θέλω δουλεῦσαι τῷ Θεῷ, ἵνα ἐν γήρᾳ παρ᾽ αὐτοῦ δοξασθῶ. Ταῦτα ἀκούσας ὁ ἄπιστος ἐκεῖνος Ἀγαρηνὸς, καὶ ὥστπερ αἰδεσθεὶς τὴν ἀρετὴν τοῦ ἀνδρὸς, μᾶλλον δὲ ὑπὸ τῆς ἄνωθεν προνοίας τὴν καρδίαν μεταβληθεὶς, ἀπέλυσεν αὐτὸν, ὑποδείξας αὐτῷ τὴν ὁδὸν, μηδὲν σκληρὸν ἢ ἐναντίον ποιήσας ἢ λέξας αὐτῷ· ἀλλὰ καὶ ἐπευξάμενος φασὶν αὐτῷ, καὶ προθυμοποιήσας αὐτὸν ἐν λόγοις ἱκανοῖς καὶ προτρεπτικοῖς εἰς ἀρετήν. Ἐπει δὴ τοίνυν διέστησαν ἀλλήλων, καὶ ἡ τοῦ Θεοῦ πρόνοια πρὸς τὸν ἑαυτῆς θεράποντα σκέπην τε καὶ ἀντίληψιν ἐπεδείξατο ἐν μέσῳ καμίνου τε καὶ πυρὸς, καὶ ἐν μέσῳ λεόντων, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ὄφεων καὶ σκορπίων, καὶ τῆς τοῦ ἐχθροῦ ἁπάσης δυνάμεως ἀβλαβῆ καὶ ἀπήμονα τοῦτον διαφυλάξασα· ἵνα γνῷ καὶ αὐτὸς τὴν τῆς φύσεως ἀσθένειαν καὶ τὴν τῆς ἀνθρωπίνης δυνάμεως οὐθενότητα, μικρὸν ἑαυτὴν ὑποστείλασα, καὶ οἷον αὐτὸν τῆς αὐτῆς ἐνεργείας καταλείψασα· τότε δὴ τότε φόβος καὶ τρόμος ἐπιπίπτει αὐτῷ, καὶ δειλία θανάτου περιέσχεν αὐτόν. Ἐννοούμενος γὰρ εἰς οἵων παγίδων ἐνεπεπτώκει πληθὴν, οὐδὲ τοὺς πόδας πρὸς τὴν ὁδὸν κατευθῦναι ἠδύνατο, ἀλλ᾽ ὅλος διόλου κλονούμενος, πυκνὰ πρὸς τὰ ὄπισθεν ὑπεβλέπετο, τὴν τοῦ ξίφους τομὴν δολερῶς, ὥσπερ ἔθος αὐτοῖς, παρ᾽ αὐτῶν αὐθωρὸν ἀπεκδεχόμενος. Ὁ δὲ Σαῤῥακηνὸς ὡς εἶδεν αὐτὸν μήτε ἄρτον, μήτε πήραν ἐπιφερόμενον, μήτε οἴνου παράκλησιν, λαβὼν μεθ᾽ ἑαυτοῦ ἄρτους ξηροὺς καὶ λίαν καθαρούς, ἥρξατο τρέχειν ὀπίσω αὐτοῦ, κράζων αὐτὸν ἀδελφὸν, καὶ προσμεῖναι τὴν ἄφιξιν αὐτοῦ ἐκβοῶν.

[7] Ὅπερ εἰς μείζονα φόβον καὶ ἀγωνίαν, ὡς εἰκὸς, περιέβαλε τὸν νεανίαν, λογισάμενον ἀληθῆ ὑπειληφέναι ἑαυτόν· καὶ μόνον τὴν ψυχὴν παρετίθετο ταῖς χερσὶ τοῦ δεσπότου χριστοῦ. Τοὖτον ἰδὼν δειλανδρίσαντα ὁ Σαῤῥακηνὸς, καὶ τῷ δέει τὰς ὄψεις ἀχροωθέντα καθάπερ νεκρὸν, ἤρξατο ἐπιπλήττειν σφοδρῶς, καὶ τὸ ἄνανδρον ὀνειδίζειν αὐτῷ. Ἡμεῖς γάρ φησι λυπούμεθα περὶ σοῦ, ὅτι οὐδὲν ἔχομεν ἄξιον τῆς σῆς τιμῆς, καὶ σὺ τὰ μὴ πρέποντα λογίζῃ περὶ ἡμῶν. Δέξαι ταῦτα τὰ μικρὰ, ἅπερ ἐχορήγησεν ὁ Θεὸς, καὶ πορεύου ἐν εἰρήνῃ τὴν σὴν ὁδόν. Δεξάμενος τοίνυν ὁ τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος τοὺς ἄρτους, ὡς ἐκ Θεοῦ πεμφθέντας αὐτῷ, καὶ καταπλαγεὶς ἐπὶ τῇ τοσαύτῃ αντιλήψει καὶ περιποιήσει τοῦ Θεοῦ περὶ αὐτὸν, οὐδὲ τὸ ὄμμα εἰς οὐρανὸν ἐπάραι ἠβούλετο· ἀλλ᾽ ὥσπερ αἰδούμενος ἀναβλέψαι πρὸς τὸν θεὸν, κάτω τὸ πρόσωπον πρὸς τὴν γῆν μετὰ πολλῆς ταπεινοφροσύνης νενευκὼς, μετὰ δακρύων τὰς τοῦ Δαυὶδ ἠφίει φωνὰς. Τί ἀνταποδώσω σοι Κύριε λέγων περὶ πάντων, ὧν ἀνταπέδωκάς μοι μεγίστων σου εὐεργεσιῶν; σὺ γὰρ δέσποτα ἀντελάβου μου ἐκ γαστρὸς μητρός μου, καὶ οὐ συνέκλεισάς με εἰς χεῖρας ἐχθρῶν. Μετὰ δὲ ταῦτα κρούων τὸ στῆθος καὶ τὰς πλευρὰς αὐτοῦ, ὡσανεὶ ἐπέπληττε τὴν ἰδίαν ψυχὴν, καὶ ἔλεγεν· Εὐλόγει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον, καὶ πάντα τὰ ἐντός μου τὀ ὄνομα τὸ ἅγιον αὐτοῦ. Εὐλόγει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον, καὶ μὴ ἐπιλανθάνου πάσας τὰς ἀνταποδόσεις αὐτοῦ. Ἐν τούτοις διανύσαντος τὸ λοιπὸν τῆς ὁδοῦ, καὶ λοιπὸν προσεγγίζοντος τῇ ἤδη προλεχθείσῃ μονῇ, ὑπαντᾷ αὐτῷ ἐν σχήματι ἱππέως ὁ τῶν δικαίων ἐχθρὸς, καὶ φησὶ πρὸς αὐτόν· Ποῦ πορεύῃ σὺ κληρικὲ; μὴ μοναχὸς ὑπάγεις γενέσθαι ἐν ταύτῃ τῇ μονῇ; καὶ ἵνα τί οὕτως ἐπλανήθης κακῶς; ὄντῶς κάλλιον ἠδύνασο ἐν τῷ οἴκῳ σου καθεζόμενος σῶσαι τὴν σὴν ψυχὴν, ἢ εἰσερχόμενος μέσον τῶν ἀγρίων τούτων θηρῶν. ἤρξατο δὲ κατηγορεῖν τοὺς μοναχοὺς, μυρίας λοιδορίας ἐπιχέων τῷ ὀνόματι αὐτῶν, φιλαργύρους τε καὶ κενοδόξους καὶ γαστριμάργους ἀποκαλῶν· καὶ ὅτι εἷς λέβης τοῦ μαγειρίου αὐτῶν ἐχώρησεν ἄν με σὺν αὐτῷ τῷ ἵππῳ σταθῆναι ἐν μέσῳ αὐτοῦ. Μέλλοντος δὲ τοῦ δικαίου ἀποκριθῆναι αὐτῷ καί εἰπεῖν· σὺ τίς εἶ ὁ ἀνακρίνων καὶ μεμφόμενος τοὺς δουλεύοντας τῷ Θεῷ; ἄξιος γὰρ ὁ ἐργάτης τῆς τροφῆς αὐτοῦ· ἐκεῖνος βύσας τὰ ὦτα, ἀνεχώρησεν ἀπ᾽ αὐτοῦ. Ὁ δὲ ὅσιος καταφραγισάμενος ἑαυτὸν τῷ σημείῳ τοῦ σταυροῦ, καὶ δυσωπήσας τὸν Θεὸν ἐκτενῶς σκεπάσαι αὐτὸν ἀπὸ τοῦ κατακρῖναι τὸν οἱονδήποτε μοναχὸν, εἰσῆλθεν εὐθύμως εἰς τὴν ἁγίαν ἐκείνην μονήν.

[Prologus biographi.] Gratia Domini nostri Jesu Christi & charitas Dei & communicatio sancti Spiritus: bonum quippe est & ordiri a Deo & in Deum desinere: sit cum omnibus studiose audientibus & cum tenuitate mea mentisque paupertate, qui audacter historiam vitæ sancti Patris nostri Nili junioris sum narraturus. Non enim per hominem, vel suggerente & adhortante hominis consilio, aggressus sum tale opus. Neque enim sunt nunc novissimis temporibus novissimorum horum seculorum, qui talia quærant & curiose appetant: quinimo multi, qui subsannant & injucunde hæc audiunt, quibus nec antiquorum Sanctorum narrationes, neque recens facta fide digna sunt, sed obstructis sibi plane omni ex parte viis ad utilitatem ferentibus, scopum unum habent in omnibus sibi propositum, ut eorum, quæ dicuntur, fidem metiantur suarum virium modulo; quod autem vires eorum superat, id vero illis tanquam a veritate alienum mendacii suspicionem injiciat. Quapropter invisibilem mentem, Deum, inquam, Patrem & simul expertem principii temporis consempiternumque Verbum, & sanctissimum consubstantialemque Spiritum narrationis fundamentum jacientes, illam aggrediamur, etsi nulli alii profuturam, at certe nobis, qui in ea studium ponimus & nonnihil mentem a rebus terrenis abducimus, non mediocre emolumentum & lucrum allaturam, quemadmodum unguentariis aromatum tractatio suavitatem affert & voluptatem. Oportet igitur principio sermonis de civitate illa verba facere, quæ nobis edidit celeberrimum Nilum; ne quicquam eorum, quæ scire operæ pretium est, desit perscrutanti omnia de illo.

[2] [Nascitur S. Nilus Rossani & a teneris specimina virtutum] Rossanum scio notum esse omnibus, non eo solum nomine, quod Calabriæ finibus præsit & maxima sit civitas & ab insidiis hostium tuta, sed etiam, quia vastata universa provincia cunctisque urbibus redactis in potestatem colluvionis Sarracenorum, solum usque adhuc effugerit illorum perniciem. Quod quidem non humana prudentia, vel auxilio contigit, sed potentia & ope præcipuæ ejus urbis patronæ Dominæ nostræ Matris Dei semperque Virginis Mariæ. Illa enim impiis Agarenis b sæpe de nocte irruentibus, ut arcem occuparent, simul atque ad muros accessissent, scalas etiam admovissent, e superiori loco apparuisse dicitur, specie mulieris purpura indutæ, facesque in manibus habentis, quibus dejiciebat illos & e muro depellebat. Et hoc aperte fatebantur, qui ex illis transfugæ fuerunt. Inde ergo sanctus pater Nilus exortus est, & illic primas ætatis suæ partes transegit, muneris loco parentibus a Deo datus: namque post unam sororem Masculus hic optantibus susceptus est & oblatus Deo ab illis, Deique Matris ædi c liberaliter dicatus. Præclaram porro indolem feliciter sortitus & acumen mentis morumque suavitatem, æquales omnes superavit sagacitate & responsis & diligenti Scripturarum lectione, nec non interrogationibus, quas proponebat magistris; ut mirarentur illi, unde tantum huic Puero ingenium, quo scrutaretur Scripturas & de rebus hujusmodi interrogaret. Familiare enim erat illi a juventute sanctorum Patrum Vitas evolvere, Antonii, inquam, Sabbæ & Hilarionis, aliorumque, quos Ecclesia Catholica celebres habet, avidoque animo mentisque attentione semper eas lectitabat. Unde etiam illi obvenit, ut odium in vitia conciperet & in ædibus nobiliorum conventus declinaret, omnemque refugeret & abominaretur curiositatem & aspernaretur, quæ phylacteria d vocant & adjurationes; quamquam libri etiam, qui de his agunt, illi non deessent ob aciem ingenii & studium omnia sciendi.

[3] Ergo non multo post parentibus vita functis, cum a sorore educaretur pieque institueretur (nam & illa fœmina erat valde religiosa, [& scientiæ edit Post susceptam filiam mortis continua meditatione & corporis ægritudine] licet in matrimonio collocata) ubi florentem juventutis attigit ætatem, non erat, qui frænum Adolescenti vellet injicere, assiduaque disciplina dux illi esset ad optima, non episcopus, non sacerdos, non abbas, non monachus, perraro enim ibi per illa tempora videbatur monasticus habitus, ne dicam & contemptibilem fuisse. Conjiciens ergo diabolus, quid lucri esset allaturus & quam gravis sibi futurus esset adversarius (acer enim est ex anteactis conjector futuri) cœpit innuptas puellas configere telo formæ Adolescentis & suavitatis cantus & egregiæ indolis. Idcirco nec multiplices earum laqueos potuit evitare, sed veluti cervus tranfixo jecore, unius ex illis captura fit, pulchritudine formaque eleganti præstantioris omnibus, sed infimo loco natæ. Copulatur ergo cum illa, primaque illis soboles femella nascitur e. At vero universa prospiciens Dei providentia, quæ omnia novit, antequam ad finem perducantur, prævisa utilitate maxima per eum futura hominibus multorumque salute, qui regni cælorum hæredes per eum futuri erant, non permisit, eum volutari in cœno hujus vitæ; sed primo quidem inserit cordi ipsius jugem mortis memoriam & futurorum suppliciorum perpetuo duratura tormenta. Deinde vehementi frigore febrique ardentissima vexari illum sine intermissione permittebat, ut sibi ob oculos quotidie versaretur rapacissima mors.

[4] Quadam ergo die nihil omnino effatus & arcanum suum nulli communicans, [ad pœnitentiam retrahitur & statuit, vitam monasticam amplecti.] profectus est ad quosdam, a quibus sibi pecuniæ summa non minima debebatur, & ait ad illos: Pulcherrimam inveni vineam & necesse mihi est illam emere. Accepta igitur pecunia, quantam illi habebant, dimisso, quod reliquum erat, abit ex iis locis gravi morbo laborans. Sequebatur vero illum monachus quidam, Gregorius nomine, dux viæ ad monasterium ducentis. Cum vero ad flumen quoddam venisset, ingressus ut trajiceret, tunc agnovit Dei præeuntis auxilium & eo trahentis, quo ipse volebat. Morbo enim veluti ponderi in medio amne ab humeris excusso, levatus est & reliquum viæ conficiebat alacriter, lætusque canebat: Viam mandatorum tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum. Ubi pervenit ad monasteria, quæ Mercurii vocantur f, & vidit cælestes illos & admirabiles viros, magnum, inquam, Joannem g, & percelebrem Fantinum h, & angelica puritate Zachariam i, cæterosque omnes opere & sermone Dei præstantissimos, aspectu eorum humilique habitu stupefactus lacrymas affatim profudit, divinoque zelo vehementer accendebatur. Et ipsi contra, senilem in juvenili corpore sensum intuiti, morumque stabilitatem & aptam ad bona quæque habitudinem necnon lectionis suavitatem admirati mentisque perspicaciam, præsago cognoverunt oculo, multiplicandam in eo Spiritus gratiam, quodque futurum esset, ut multi per eum fierent hæredes regni cælorum. Itaque illum & benedictionibus cumularunt & piis precationibus munierunt. Non multum interfluxit temporis, & ecce tibi terroris & minarum plenæ perferuntur ad monasteria litteræ a prætore totius provinciæ, ut si quis imponere manus auderet tali Clerico, manus ei præciderentur, ejusque monasterium fisco addiceretur k. Quibus perterriti monasteriorum præfecti, consilio inito, cogitarunt, illum transmittere in locum extranei principatus, ut ibi sacro indueretur ille habitu, & ipsi se liberarent a principum indignatione.

[5] [quod dæmon impedire conatur. Eo pergens, in Sarracenos incidit,] Considera mihi tunc luctam inter angelum & satanam; illius quidem, ut hunc Virum eriperet e turbulenta ac tenebricosa hac vita eductumque in terram promissionis, hoc est, ad institutum eorum, qui propter Dominum asperitate vitæ se exercent, ut proprium Deo dicaret, alterumque efficeret Moysem; hujus vero omnem machinam, omnem moventis lapidem, ut hujusmodi bonum impediret; quod fieri non potuisse, re ipsa probatum est. Neque enim poterant universa terræ regna collatis viribus Nili animum a proposito deterrere. Cogitat ergo Vir Dei migrare in monasterium, S. Nazarii l vocatum, ibique perficere, quod optabat. Quod ubi cognovit omnium bonorum adversarius, antevertit & difficiles laqueos per viam tendit, volens, ut quoquo modo retardaretur Vir justus a suo cursu. Ergo facienti iter, Deumque psalmis & hymnis fusisque ex imo corde precibus alloquenti, dum littori vicinus est jam aspectu maris exhilarandus, ecce prosilit e sarmentis barbarus, & sicut olim vipera Paulum, ita Virum justum manu prehendit, simulque ultra gradiebantur. Non longe profectis, en multitudo Sarracenorum ad dextram sub nemore stratorum, nigrorum Æthiopum m, feris intuentium oculis, truces vultus habentium & omnino dæmonibus consimilium: ad lævam vero naves magnæ subductæ, quod ventum illi secundum, ut par est, ad commodam navigationem exspectarent. Hæc ut repente vidit beatus Nilus, horribilemque & inusitatum illum aspectum & peregrinum contuitus habitum, non mente dimotus est, nec omnino facies illi immutata est, aut stuporem ullum passus est; sed manu sensim ad pectus admota, signo Crucis se se armavit & audacter ac viriliter ad interrogata respondebat. Ceteris enim omnibus divina providentia, veluti fræno quodam detentis & in eodem loco quasi stupore correptis, solus cum eo loquebatur, qui eum tenuerat; quisnam esset & cujas & quo iret, singula perquirens.

[6] [a quibus præter spem bene habitus] Illo vero fatente ingenue & patriam & genus & consilium, admiratus barbarus juventutis florem, [Col.nondum enim expleverat tricesimum annum, & vestimentorum decorem; adhuc enim mundanum gerebat habitum; necnon prudentiam in respondendo, ait ad illum: Non decet talem te Juvenem monasticis laboribus jam contabescere, sed prope senium, quando nihil mali poteris agere, tunc potius, si omnino tibi constitutum est, in hoc certamen descendes. At Vir prudens, Non, inquit, invitos nos esse Deus vult bonos: sed neque placere Deo potest senex, quemadmodum nec tibi gener infirmus, aut regi miles imbellis. Ego quoque nunc juventutis tempore Deo servire volo, ut, cum senuero, gloriam consequar ab illo. Hæc infidelis ille Agarenus cum audisset, virtutem Viri plane reveritus, imo potius Dei providentia cor ejus mutante, dimisit illum, viam commonstrans, cum nihil aspere aut hostiliter in eum egisset, aut dixisset: sed bona etiam precatus illi esset, ut aiunt, verbisque alacritatem addidisset non paucis & ad virtutem incitantibus. Ut alter ab altero digressus est, cum Dei gratia suo Famulo defensionem præstitisset & præsidium in media fornace ignis, atque inter leones, imo vero serpentes & scorpiones totamque inimici potentiam servasset illæsum & incolumem, ut agnosceret & ipse naturæ imbecillitatem, & nihil esse vires humanas, paululum sese illa contraxit, & sua quasi vi operante orbatum destituit. Tunc vero illum timor ac tremor corripere, pavorque mortis apprehendere. Recogitans enim, in quos laqueos & quam multos incidisset, & pedes ipsos ad iter dirigere non poterat, sed omnino titubans, retro sæpe respiciebat, gladio se per dolum, ut moris est ipsis, feriendum jamjam exspectans. At Sarracenus cum vidisset, eum nec panem habere, nec peram, nec vini refocillationem, acceptis panibus non quidem recentibus, sed ex mundissima similagine, cœpit post ipsum currere, fratrem vocans & ut se venientem exspectaret acclamitans.

[7] Hoc majorem illi timorem, ut par erat, & horrorem injecit, [& cibis donatus & aliam a dæmone tentationem passus, in cœnobium ingreditur.] opinatum, vera se suspicione perstringi. Itaque solum hoc agebat, ut animam in manus Christi Domini commendaret. Ergo ut vidit illum Sarracenus nimis pavitantem, & pallente vultu veluti mortuum, cœpit acriter increpare & timiditatis probrum objicere. Nos enim, inquit, de te dolemus, quod nihil honore tuo dignum habeamus, tu vero de nobis, quæ minus decet, cogitas. Accipe parva hæc, quæ Deus subministravit, & in pace tuum iter habeto. Accepit Vir Dei panes, tanquam sibi a Deo missos, & obstupescens tantam Dei de se curam ac sollicitudinem, ne oculos quidem attollere in cælum volebat, sed veluti præ verecundia non audens intueri in Deum, & multa cum humilitate defixos in terram oculos habens, Davidis voces fusis lacrymis usurpabat: Quid retribuam tibi, Domine, pro omnibus, quæ mihi retribuisti, beneficiis maximis? Tu enim, Domine, suscepisti me de utero matris meæ; nec conclusisti me in manibus inimici. Post hæc tundens pectus & latera sua, objurgabat quodammodo animam suam, aiebatque: Benedic, anima mea, Domino & omnia, quæ intra me sunt, nomini sancto ejus. Benedic, anima mea, Domino & noli oblivisci omnes retributiones ejus. In his cum reliquum itineris confecisset, jamque esset prope monasterium, de quo supra diximus, fit illi obviam equitis forma piorum hostis & ait: Quo tu pergis, Clerice? Num ad hoc monasterium, ut monachum induas? Cur in adeo fœdum errorem male raptus es? potuisses domi tuæ sedens salutem animæ facilius consequi, quam inter has sylvestres feras. Cœpitque obtrectare monachis, & sexcenta convicia in monasticum jactare nomen, auro, inani gloriæ, ventrique deditos appellans: & unius, inquit, lebetis culinæ eorum totum me stantem cum hoc equo pars media caperet. Cum ad hæc respondere vellet Vir sanctus, ac dicere: Tu vero quis es, qui inquiris & reprehendis Dei famulos? Dignus enim est operarius alimonia sua, ille sicut aspis, obturatis auribus, rapido cursu ab eo recessit. Et Sanctus Crucis signo identidem se muniens, ac deprecatus Deum, ut se ab eo præservaret crimine, quemcumque monachum condemnandi, lætus in sanctum illud ingressus est monasterium.

ANNOTATA.

a Titulum sic expressit Caryophilus: Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ὀσίου καὶ Θεοφορου πατρὸς ἡμῶν Νείλου τοῦ νέου: Vita & res gestæ sancti & Deiferi patris nostri Nili junioris. Dubito, an in codice ita Vitæ præfixus legatur propter agnomen Junioris. Certe Sirletus tantum habet; Vita & conversatio sancti patris nostri Nili.

b Sic sæpius, uti & Mauri, Africani Sarraceni vocantur, quia creduntur, orti ex Ismaële, Agaris ancillæ & Abrahami filio. Calabriam porro ex Sicilia invaserant anno 842, expugnatisque variis urbibus & munimentis sic ibidem radices egerunt, ut Italiæ pene universæ per plura etiam secula excursionibus infesti fuerint, ac tandem ægre exterminari potuerint. Sæpius adversus illos Christianis opem præstitit Dei Mater Maria, qua de re vide Baronium ad annum Christi 886 num. 7.

c Sciommarius Nota 18 ad Vitam B. Bartholomæi ex Panegyrico Pancratii observat, S. Nilum in baptismo Nicolaum fuisse appellatum mutatumque pro more nomen, quando monachalem habitum induit; de qua consuetudine etiam agit Nota 13. Rossanensis porro civitas singulariter Dei Matri protectrici devincta & dedicata est. Celebrata valde ibi fuit olim imago intemeratæ Virginis, peculiari nomine Achiropiitos, a Græco ἀχειροποίητος insignita, Sciommarius Nota 4 ex autographo Pancratii panegyrico, quem anno 1230 de B. Bartholomæo dictum asseverat, de prodigiosa illa imagine vertit sequentia. Et ecce fere per septingentos annos ipsam (civitatem Rossanensem Maria) inhabitat in imagine non manupicta, nec manu facta, imo ut melius dicam, a Deo fabrefacta atque a Deo picta & ab omnibus Achiropiitos appellatur, atque hoc pacto invocata omnium vota exaudit, quippe quæ tali nomine delectatur. Non ex materia aliqua, coloribus scilicet confecta, aut ex humore aliquo quodammodo crassitieve, sed veluti quæ ex siccis & aridis lignis, quasi genitoribus, genita, octuaginta habentibus annos, quando vita labor & dolor est. Sic & divina ac miraculosissima ipsius imago non ex materia & crassa aliqua substantia, sed immaterialiter ac desuper a Deo depicta, gratiisque superabundans Deiparæ, cujus sanctæ ac sacræ imaginis miracula & prodigia narrare est impossibile. Advertit idem, Achiropiitos appellatam fuisse iconem illam, quasi non manufactam, insolitique nominis originem, quam credo fabulæ suspectam tuto haberi posse, ex antiqua membrana aureis characteribus scripta, quæ etiam hodie in metropolitana ecclesia servatur, talem allegat. Mauritius imperator volens ad instantiam S. Ephrem Rossanensem decorare civitatem, eo sub annum 586 Constantinopoli plures familias & artifices misit. Cum ex illis quidam Sancti jussu imaginem Deiparæ in sacello quodam pingerent, prodigiose accidit, ut quæ pridie pinxerant, postridie deleta invenirentur. Quod cum pluribus diebus accidisset, pictores rem mirati, ex suisquempiam in sacello pernoctare jusserunt. Is vidit nocte illa Mulierem pulchritudine & majestare stupendam, quæ mandavit illi, ut visionem manifestaret. Postero autem die invenerunt perfectam imaginem. Credunt Rossanenses, eamdem hodieque superesse & coli in ecclesia metropolitana. Ad illam Dei Matri oblatus fuit Bartholomæus, ut in ejus Vita dicitur, credoque, de eadem hic sermonem esse.

d Φυλακτὰ Sirletus vertit incantationes: Cangius explicat per amuletum ad pellendos morbos: φυλακτήριον, quod idem est, utrumque & alia significat, ut apud Cangium in utroque Lexico videre est. Si recte ex adjunctis conjicio, non de typis quibusdam magicis aut tabulis diabolicis, sed de observationibus tabulisve astronomicis aut mathematicis, quæ tum temporis non solebant forte sine aliqua superstitione esse, hic loquitur biographus. Sane non amplius laudis inde S. Nilo accederet, quod magiæ operam non dedisset, quam quod a parricidiis sacrilegiisve abstinuerit. At non credo, biographum sanctum Abbatem inde laudare voluisse, quod a vitiis peccatisque, quæ in perditissimo quoque horrenda sunt, fuerit immunis: fateor tamen, quod sequitur ἐξορκισμούς aliorum interpretationi favere. An ergo seculo decimo tam familiares erant inter Græcos divinationes, vanæ observantiæ artesque similes, ut viro probo honori esset, iis non studuisse?

e Similia forte legerat Baronius in versione Metii, indeque, ni fallor, asserit, Sanctum matrimonio junctum fuisse. Ambigua sane res est; quæ tamen sequitur cum suis adjunctis fuga contrarium mihi probabilius facit: reclamarent antecedentia & sententia præfecti de Sancto in monasterium non admittendo, quæ videri posset in fugam illam cadere, nisi rursus illi non obsequentes monachi sic nimis imprudentes depingerentur.

f Ubinam, aut quot fuerint monasteria illa a S. Mercurio appellata, invenire distincte non potui. Marafiotus Chronici Calabriæ lib. 1 cap. 35 tradit, monasterium S. Mercurii a S. Fantino ibidem quondam abbate nominari, nec longe a Palma castro ad oram maris Thyrreni Regium inter & Nicoteram sito, distare. At quæ ibi scribit omnia fere confusa sunt, & credibile est, monasteria illa ab irrumpentibus X & XI seculis Sarracenis excisa & deleta fuisse. Agresta in Vita S. Basilii parte 5 cap. 5 prope terram Parmensem seu Palmensem monasterium majus S. Mercurii collocat, quod verisimiliter idem est a Marafioto designatum.

g An tres viri hic cum laude nominati Fastis sacris inscripti sint, non videtur satis certo asseri posse: neque etiam satis certum est, an in eodem monasterio convixerint & abbates fuerint. Ughellus tom. 9 novæ editionis col. 174 omnes tres, inverso tamen ordine, catalogo sanctorum Ordinis S. Basilii inscriptos habet. Octavius Cajetanus catalogo, Operi de Siculis Sanctis præfixo, duos Joannes Ordinis S. Basilii monachos inscribit, alterique diem V Februarii, alteri XXIV assignat. De postremo, qui Theristes cognominatur, egit Henschenius ad præfatum diem, neque de illo hic sermo esse potest, si quid Gesta valent, quæ certe exarata sunt a biographo non parum posteriore. De primo, quem Cajetanus Juniorem ascetam cognominat & Ideæ Operis de Sanctis Siculis pariter insertum habet, ad dictum diem in Prætermissis dixerunt Majores mei, tum acturos se, cum instrumenta, quæ non habebant, nacti fuissent a Cajetano in prænuntiato Opere, quod, eo e vivis sublato, posthumum prodiit sub medium seculum XVII. Ibi porro tantum invenio tom. 2 pag. 42 Fragmentum hymni ex Ms. Condacario monasterii Basiliani S. Philippi Fragalatis, quod nihil continet, quod certo suadeat, de hoc agi: sed nec etiam contrarium quidpiam. Res ad V Februarii in Operis Supplemento poterit examinari.

h Sanctos duos Fantinos, qui ad Calabriam spectant, a scriptoribus nonnullis confusos in Opere nostro discriminavit Pinius, alteriusque Acta illustravit die XXIV Julii, alterius XXX Augusti. De illo, cujus parentes imperatorum gentilium tempore martyrio coronati memorantur, hic agi non potest: secundus, qui & monasticam vitam in Calabria professus est & in Sarracenorum vexationibus per sexaginta annos luctatus, tandem in Orientem profectus & Thessalonicæ mortuus est, hic certe indicatur, ut liquebit capite 3 num. 25.

i Zachariam nullum in Fastos suos retulit Cajetanus: unicus in Opere nostro hactenus occurrit, de quo utcumque dubitari posset, die nimirum XXIV Martii, ubi ex vaga Menæorum annuntiatione breve texitur elogium.

k Tam severi a præfecto interdicti, quod hic narratur, ratio forte fuerit, quam intellexerat, S. Nili fuga ab invita conjuge, quam, nisi uxor vel mortua sub hoc tempus fuerit vel consenserit, non putem satis prudenter adjuvare potuisse seniores illos monachos. Vide dicta ad litteram e.

l Incertum est, quousque extenderit se jurisdictio præfecti, extra cujus provinciam erat hoc cœnobium; at fuit sane arctis limitibus septa, si ex monasterio S. Mercurii, quod a castro Palma non longe aberat, ad cœnobium S. Nazarii, quod hodie S. Filareti vocatur, tantum missus fuit S. Nilus. Tradit hoc laudatus Agresta additque, monasterium illud S. Filareti, unico tantum milliari ab oppido Seminara abesse, in eoque monachalem habitum accepisse Sanctum nostrum. Seminara distat a Palmensi territorio vix quinto milliari. Nescio autem, an Palma Seminaram euntibus mare ad lævam, a dexteris nemora esse possint. Sic tamen paulo post describitur S. Nili iter.

m Ex Africa in Siciliam, inde in Calabriam irruperant Sarraceni.

CAPUT II.
In cœnobium, admissus vixque habitum nactus destinatur alteri monasterio prælatus, sed sollicite illam ceterasque dignitates refugit, abstinentiæ & humilitati studens. Prophetiæ spiritu claret. Ad cellam solitariam se recipit.

ΚΑὶ προσκυνήσας τόν τε ἡγούμενον, καὶ πάντας τοὺς ἀδελφοὺς, καὶ παρακαλέσας ἵνα εὔξωνται ὑπὲρ αὐτοῦ πρὸς κύριον, προσεδέχθη παρ᾽ αὐτῶν ὡς υἱὸς καὶ ἀδελφὸς ἀγαπητός· ἰδόντες δὲ αὐτὸν κεκοπιακότα λίαν ἐκ τῆς ὀδοῦ, φιλοφρόνως ἐδεξιώσαντο αὐτὸν ἔν τε ἰχθύσι καὶ οἴνῳ καὶ τῇ λοιπῇ παρακλήσει τῶν ἀδελφῶν, καθὼς αὐτοῖς εἴθιστο· αὐτὸς δὲ τὰ πολλὰ παριδὼν ὡς ἀνοίκεια ὄντα τοῖς εἰσαγωγικοῖς, καὶ μάλιστα τοῖς σφριγῶσι τῇ τῆς νεότητος ἀκμῇ, καὶ βουλομένοις τὸν τοῦ Χριστοῦ ζυγὸν ὑπελθεῖν, ἄρτῳ μόνῳ καὶ ὕδατι τὴν χρείαν ἀπεπλήρου τοῦ σώματος, ἀνάξιον ἑαυτὸν κρατῶν διὰ τὴν ἀγάπην τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς αὐτῶν μεταλήψεως. Εἶτα μετὰ ταῦτα ἀνατίθησι τῷ ἡγουμένῳ πάντα τὰ κατ᾽ αὐτὸν, καὶ τὸν λογισμὸν τῆς ἀφίξεως αὐτοῦ, παρακαλῶν τῷ τοιούτῳ σκοπῷ ἐνδῦσαι αὐτὸν τὸ σχῆμα τῶν μοναχῶν, ὥς τε μὴ πλέον τῶν τεσσαράκοντα ἡμερῶν ποιῆσαι ἐν αὐτῇ τῇ μονῇ, ἀλλὰ τῇ αὐτοῦ βουλῇ καὶ εὐχῇ ὑποστρέψαι αὐτὸν πρὸς τοὺς ἁγίους πατέρας, οἷς ᾠκειώθη ἐν τῇ ἀρχῇ, καὶ ἀπήλειψαν αὐτὸν νουθεσίαις καὶ διδασκαλίαις πνευματικαῖς. Πρὸς τούτοις ὁ μὲν ἀββᾶς ἠβούλετο ἅμα τοῦ καθιρῶσαι αὐτὸν, καὶ ἡγούμενον καταστῆσαι ἐν ἑτέρῳ μοναστηρίῳ αὐτοῦ. Αὐτὸς δὲ ἀκούσας τοῦ τοιούτου λόγου, τοσοῦτον ἐφάνη αὐτῷ φορτικὸν καὶ ἀπρεπὲς, ὅτι καὶ δεξιὰς δέδωκε τῲ Θεῷ τοῦ ἀπ᾽ ἐκείνης τῆς ὥρας, εἰ πατριάρχὴν βουληθείη τις καταστῆσαι αὐτὸν, μηδόλως ποτὲ καταδέξασθαι οἵαν δήποτε ἀρχὴν· ἀλλ᾽ ἀρκετὸν τυγχάνειν αὐτῷ, τὸ ἐν τῇ τάξει τῶν μοναχῶν εὐαρεστῆσαι Θεῷ, καὶ μὴ ὑπερφρονεῖν, παρ᾽ ὃ δεῖ φρονεῖν, ἀπολλῦντα τὸ σωφρονεῖν. Οὐ μόνον δὲ τοῦτο, ἀλλὰ καὶ ἑτέροις τισὶν ὅροις περιέσφιγξεν ἑαυτὸν, ὑφ᾽ ὧν ὡς περιεκτικωτέροις καὶ κεφαλαιωδεστέροις τῶν ἀρετῶν συγκροτούμενος, τὰ λοιπὰ πάντα ἐπαινετὰ καὶ καλὰ τούτοις συνέψονται ὡς ἐν ἁλύσεσιν ἐχόμενα. Ἔστι δὲ ταῦτα· τὸ φυλάξαι τὸ σῶμα αὐτοῦ ἐν ἁγνεία καὶ καθαρότητι, ὡς προσφορὰν καὶ δῶρον προσενεχθὲν τῷ Χριστῷ· καὶ τὸ ἀπέχεσθαι φιλαργυρίας, τῆς ῥίζης πάντων τῶν κακῶν μέχρι καὶ ἐνὸς ὀβολοῦ· καὶ τὸ μὴ ἐκβάλλειν μοναχὸν ἢ ἡγούμενον ἀπὸ τῆς ἰδίας μονῆς ἕνεκεν τῆς παροικίας αὐτοῦ.

[9] Τούτων ἕνεκα τῶν κανονισθέντων καὶ ὁρισθέντων αὐτῷ ὺφ᾽ ἑαυτοῦ ἐν τῇ αὐτοῦ ἀμφιάσει τοῦ ἀγγελικοῦ σχήματος, πολλοὺς καὶ μεγίστους ὑπέμεινε πειρασμούς· πρὸς γὰρ τὸ ἀντιτεῖνον μᾶλλον ἡ μάχη ἐστὶν κατὰ τὸ· ἐν ὁδῷ ταύτῃ ᾗ ἐπορευόμην, ἔκρυψαν παγίδα μοι. Τῇ δὲ … ἀλλὰ ἀποκρίνεται μετὰ ἀπονοίας, καὶ φησίν· Ὕπαγε καλόγηρε, δέκα ἔτη ὑπάρχουσιν αἱ ἡμέραι μου· ἐν τοῖς ὀκτὼ ἔτεσι πληρώσω τὰ τῆς ψυχῆς μου ἐπιθυμήματα, καὶ τοὺς ἐχθραίνοντάς μοι ὑποτάξω, ὡς θέλω ἐγὼ· εἰς δὲ τὰ δύο ἔτη μετανοῶ, καὶ προσδέχεταί με ὁ Θεὸς ὡς τὴν πόρνην καὶ τὸν λῃστὴν. Τότε ὁ ἀββᾶς Νεῖλος ὑπὸ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐμπνευσθεὶς ἀποκρίνεται αὐτῷ, καὶ φησίν· Πρόσεχε σεαυτῷ ταπεινὲ ἄνθρωπε· ἅ γὰρ ἑλπίζεις δέκα ἔτη βιῶσαι, καὶ τὰ θελήματα τῆς ψυχῆς σου πληρῶσαι, δέκα ἡμέραι τυγχάνουσι μόναι. Μὴ τοίνυν πλανῶ, ἐν ὀνείροις καὶ μαντείαις σεαυτὸν ἀπατῶν. Ταῦτα μετὰ παρ᾽ῥησίας πρὸς αὐτὸν εἰρηκὼς, καὶ ὑποστρέψας ἐν τῇ μονῇ, τῷ μέν ἡγουμένῳ ἀπήγγειλε τὴν ταχίστην ἀπώλειαν τοῦ δεινοῦ. Ὁ δὲ σοβαρὸς ἐκεῖνος ἀνὴρ ῥίγει καὶ πυρετῷ παραχρῆμα συσχεθεὶς, ἔκειτο μέχρι τῆς ἐνάτης ἡμέρας βασανιζόμενος ἀνηκέστως· καὶ τῇ δεκάτη συστάσεως αὐτῷ ἐνεχθείσης παρὰ τῶν οἰκητόρων τῆς κώμης, καὶ πάντων βουλευομένων αὐτὸν ἀποκτεῖναι, αὐτὸς μαθὼν τοῦτο πρὸς τῆς ὑπ᾽ αὐτοῦ πορνευομένης μαινάδος, ἐπελάβετο μὲν τῷ θράσει τῆς σπάθης, καὶ πάντας αὐτοὺς διεσκόρπισεν ἐπιφανεὶς καὶ μόνον. Τῷ δὲ φόβῳ καὶ τῇ δειλίᾳ κατασχεθεὶς ἐπὶ πλεῖον, καὶ βουληθεὶς τῇ φυγῇ τὴν σωτηρίαν εὕρασθαι, ὑπὸ τῶν ἰδίων συμποδισθεὶς ἁρμάτων, καὶ πεσὼν τοῦ ζῆν ἀπηλλάγη· καὶ οὕτως ὑπὸ τῶν παρ᾽ αὐτοῦ πολλάκις ἀδικηθέντων τὴν κεφαλὴν ἀπετμήθη, καὶ τοῖς κυσὶ παρεδόθη εἰς βρῶσιν. Καὶ ἐπληρώθη αὐτῷ ἡ πρόῤῥησις τοῦ ἁγίου, ὡς οὔτε ἐντὸς, οὔτε ἐκτὸς ἀλλ᾽ ἐν τῇ δεκάτη ἡμέρᾳ. Μετὰ δὲ ταύτας τὰς ἡμέρας ὐπέστρεψεν ὁ ὅσιος πατὴρ Νεῖλος πλήρης ὢν Πνεύματος ἁγίου καὶ πίστεως πρὸς τοὺς ἁγίους πατέρας τοὺς ἐν τῷ Μερκουρίῳ. Καὶ γὰρ πέφυκε τῷ ὁμοίῳ τὸ ὅμοιον πάντως συνήδεσθαι· καὶ ἰδόντες αὐτὸν πάντες ἀποστολικὸν καὶ βίον καὶ σχῆμα καὶ ἐπιτήδευμα περιβεβλημένον, ἔχοντα δὲ καὶ τὴν εὐπρεπεστάτην ταπείνωσιν σὺν τῇ αἰδοῖ τῷ μετώπῳ προκαθημένην, ἠγαλλιάσαντο καὶ ηὐφράνθησαν, καὶ τῷ Θεῷ ἐπ᾽ αὐτῷ δόξαν ἀνέπευψαν.

[10] Αὐτὸς δὲ πάντας μέν ἐσέβετο καὶ εὐλαβεῖτο ὡς ἀγγέλους Κυρίου, ἐξαιρέτως δὲ σχέσιν καὶ ἀγὰπην μεγίστην ἐκέκτητο πρὸς τὸν τίμιον πατέρα Φαντῖνον. Κᾀκεῖνος δὲ πάλιν τὸ αὐτὸ φίλτρον ἢ καὶ πλέον ἐδεῖκνυε πρὸς αὐτὸν· τὴν τοῦ Πέτρου καὶ Ιωάννου, ἡ Βασιλείου καὶ Γρηγορίου συζυγίαν καὶ ἀδιάσπαστον γνώμην ἐν ἑαυτοῖς προδηλοῦντες. Συγκαθημένων γὰρ αὐτῶν πολλάκις, καὶ τὰς γραφὰς ἀναγινωσκόντων, συνήγοντο οἱ ἀδελφοὶ πρὸς αὐτοὺς πάντες, παρακαλοῦντες ἀκοῦσαι λόγον ὠφελείας ἐκ τοῦ στόματος αὐτῶν. Καὶ ἀκούοντες τοὺς λόγους τῆς χάριτος τοὺς ἐκπορευομένους ἐκ τοῦ στόματος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νείλου, θεωροῦντες δὲ καὶ τὴν ἀστράπτουσαν χάριν ἐπὶ τὸν ἅγιον πατέρα Φαντῖνον, οὐδὲν ἄλλο ὑπελάμβανον τούτους ὑπάρχειν, ἀλλ᾽ ἢ Πέτρον καὶ Παῦλον, ὧν καὶ τὸν βίον ἐζήλουν. Τινὲς οὖν τῶν ἀδελφῶν ἀπελθόντες εἰς προσκύνησιν τοῦ μεγάλου πατρὸς Ιωάννου, ἤρξαντο ἐπαινεῖν τὸν μακάριον Νεῖλον, ὡς ὠφελείας ὑπόθεσιν παρὰ τοῦ Θεοῦ πεμφθέντα ἐν τοῖς τόποις ἐκείνοις· προστιθέντες καὶ τοῦτο, ὅτι οὔτε ἄρτου, οὔτε οἴνου μεταλαμβάνει, ἄσκησιν διώκων ὑψηλοτάτην. ἐκέλευσεν οὖν αὐτοῖς ὁ πατὴρ ἀποστεῖλαι αὐτὸν πρὸς αὐτόν. Καὶ τούτου γεγονότος, καὶ μετὰ χαρᾶς προσδεχθέντος, κελεύει ὁ μέγας πατὴρ Ιωάννης δοθῆναι αὐτῷ ποτήριον οἴνου μεγίστου, βουλόμενος ἰδεῖν εἰ κατὰ Θεόν ἐστιν ἡ αὐτοῦ πολιτεία. Λαβὼν δὲ τὸ ποτήριον ὁ ὅσιος πατὴρ Νͅεῖλος, καὶ αἰτησάμενος εὐλογίαν, ἀνυποστόλως πέπωκεν αὐτὸ μέχρι τέλους, μήτε τὸ ἀθρόον τῆς βλάβης τοῦ οἴνου καταπτήξας, μήτε τὴν οἰκείαν κρίσιν τῆς τοῦ πατρὸς διακρίσεως κυριωτέραν ἀποδείξας, ἀλλὰ τὴν κοπὴν τοῦ θελήματος εὐλόλου τε καὶ ἀλόγου ὡς σωτηρίας μεγίστην ὑπόθεσιν τῶν λοιπῶν προτιμήσας. Τότε ὁ μέγας ἐκεῖνος θαυμάσας καθ᾽ ἑαυτὸν τοῦ ἀνδρὸς τὴν σοφίαν, καὶ τὸ ἁνυπόκριτον τῆς αὐτοῦ ὑπακοῆς κατὰ πάντων ἐπείρασε γὰρ αὐτὸν καὶ ἐν ἄλλοις, μᾶλλον δὲ ἐδίδαξεν αὐτὸν οἶα πατὴρ υἱὸν γνήσιον· ἔφη πρὸς τοὺς παρόντας· οὐκ ἔλεγον οἱ πατέρες ὅτι ὁ ἀββᾶς Νεῖλος οὐ γεύεται οἴνου; ἄλλα ὁρῶσιν ἄνθρωποι, καὶ ἕτερα λέγουσιν.

[11] Εὐθέως οὖν ἀναστὰς ἐκεῖνος βάλλει μετάνοιαν λέγων· Συγχώρησόν μοι τίμιε πάτερ, ὅτι οὐδέποτε ἐποίησά τι ἀγαθὸν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ· ὅμως ἡ ἐγκράτεια πάτερ, ὡς καὶ αὐτὸς μᾶλλον ἐπίστασαι, συμβάλλεται πᾶσιν ἐν ἅπασιν, τοῖς μὲν γέρουσιν ἵνα εἰκὼν καὶ τύπος γένωνται τοῖς νέοις· τοῖς δὲ νέοις ἡμῖν καὶ εἰσαγωγικοῖς, ἱν᾽ ὅπως μὴ τῇ φλογὶ πλείονα ὕλην προσθήσωμεν, ἢ τὸ θηρίον ἀγριώτερον καὶ δισκάθεκτον καταστήσωμεν. Τὸ μέν τοι ἐπιτυχεῖν τῆς παναγεστάτης εὐλογίας τῆς σῆς τιμίας χειρὸς, εἴτε διὰ πόματος οἴνου, εἴτε διὰ κλάσματος ἄρτου, πατριαρχικῆς χάριτος ἄξιον, καὶ τῆς αὐτὴς δωρεᾶς ἰσόῤῥοπον. Ταῦτα ἀκούσας ὁ μέγας Ιωάννης, ὑπομειδιάσας τῷ προσώπῳ, καὶ ἀγαλλιασθεὶς τῷ πνεύματι πολλῷ πλέον εὐλογίαις αὐτὸν ἀντημείψατο, καὶ εὐχαῖς κατεπλούτησεν. Ἐνουθέτει δὲ αὐτὸν συμμέτρως ἀσκεῖν, μή πως ὑπὸ νόσου ἣ γήρως πιεσθεὶς μέλλῃ τότε ἐπιζητεῖν τὰ μὴ τῷ σχήματι πρέποντα. Καὶ τότε μὲν κατέσχεν αὐτὸν παρ᾽ ἑαυτῷ, εὐφραινόμενος ἐπὶ τῇ ἡδυτάτῃ ἀναγνώσει αοὐτοῦ, καὶ τῇ εὐστόχῳ τῶν νοημάτων ἀναπτύξει, καὶ διασαφήσει τῶν θείων γραφῶν. Ἐσχόλαζε γὰρ ὁ μέγας Ιωάννης ἀεὶ ἐν τοῖς λόγοις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ θεολόγου, ὥστε τῇ πολλῇ πείρᾳ, ἣν ἐξ αὐτῶν ἀνελάβετο, ἄλλον θεολόγον παρὰ πᾶσι γνωρίζεσθαι. Ἐν μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν ἀναγινώσκοντος ἐν τῇ αὐτῇ βίβλῳ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νείλου, καὶ τοῦ γέροντος βουληθέντος διευκρινῆσαι ἓν τῶν ἁγίῳ διδασκάλῳ πονηθέντων δογμάτων, οὐκ ἤρεσε τῷ ἀββᾷ Νείλῳ ἡ τοῦ γέροντος ἑρμηνεία, ὡς μὴ τὸν σκοπὸν τοῦ διδασκάλου ἐν ἀκριβείᾳ καταλαβόντος. Καὶ βουληθέντος τὸ ἴσον τῆς διανοίας ἐν ἑτέρῳ χωρίῳ τῆς αὐτῆς βίβλου σαφέστερον ἀποδεῖξαι, καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ δόγματος καθώς ἐστιν ἀποφῆναι, ἐπετιμήθη σφοδρῶς παρὰ τοῦ μεγάλου, ὡς οὐκ ἐξὸν αὐτῷ ἐρευνᾷν τὰ τοιαῦτα, νέῳ ὄντι καὶ ἀρχαρίῳ, καὶ ἀκμὴν ἐν τοῖς πάθεσιν τοῦ βίου ἰλυσπωμένῳ. Αὐτὸς δὲ ἀκούσας, οὐδαμῶς ἐταράχθη, ἢ ὅλως παρεσαλεύθη τῆς πίστεως καὶ ἀγάπης, ἧς ἐκέκτητο πρὸς τὸν γέροντα. Ἀλλ᾽ οὕτως ἐδέξατο αὐτοῦ τὰ ὀνείδη, ὡς ὁ διψῶν ὕδατος ἐμπεπλησμένον ἀγγεῖον. Καὶ γὰρ εἶχεν αὐτὸν ὡς τὸν ἅγιον Ιωάννην τὸν Βαπτιστήν· πολλάκις δὲ οὕτω προσεκύνει τὸν τόπον, ὅπου ἵσταντο οἱ πόδες αὐτοῦ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, ὡς καὶ τὸ ἅγιον βῆμα τοῦ θυσιαστηρίου.

[12] Τῆς δὲ ἑσπέρας καταλαβούσης, καὶ πορευθέντος αὐτοῦ ἡσύχως ἐν τῷ κελλίῳ τῷ ἰδίῳ, ὑπεισῆλθεν αὐτῷ λογισμὸς ἐκταράσσων καὶ ἐνοχλῶν αὐτὸν σφόδρα, εἴγ᾽ ἅρ᾽ ὁ μέγας ἐπ᾽ ἀληθείας ἐπέπληξεν αὐτῷ, ὡς κακῶς νενοηκότι τὴν χρῆσιν τοῦ θεολόγου, μή ποτε καὶ αἵρεσις λογισθείη· ἢ μόνον ταπεινῶσαι βουλόμενος τὴν ὑψηλοφροσύνην καὶ μεγίστην ἀλαζονείαν. Καὶ ταῦτα διενθυμούμενος, μικρὸν ἀπενύσταξεν. Ὁ δὲ πάντων τῶν δικαίων παρατηρῶν τὰς παρατροπὰς τῶν ἐνθέων διαβημάτων τοῦ ὑποσκελίσαι ἢ κρύψαι παγίδα, βουληθεὶς σινιάσαι καὶ τὸν ὅσιον τοῦτον, φαίνεται αὐτῷ καθ᾽ ὕπαρ ἐν σχήματι δύο πρεσβυτέρων μεγάλων λεγόντων· Ἡμεῖς ἐσμεν Πέτρος καὶ Παῦλος· ἰδόντες δέ σε φησὶν ἀσχάλλοντα περὶ τῶν θείων δογμάτων, ἤλθομεν τοῦ συνετίσαι σε, καὶ διδάξαι τὴν ἀλήθειαν πᾶσαν. Εἶπον οὖν καὶ χρῆσιν ὅσον τὸ τῆς δεσποτικῆς εὐχῆς ὕφος, καὶ ἀπέστησαν. Ὁ δὲ εἰς ἑαυτὸν ἐλθὼν, οὐδὲ γὰρ καθεύδων ὑπῆρχεν, ἐφιλοτιμεῖτο πρὸς τὸ παρὸν ἐπὶ τῷ ἀκαίρως φανέντι, καὶ τὴν χρῆσιν ἐπὶ στόματος εἶχεν, τὴν δὲ ἔννοιαν αὐτῆς οὐκ ἠρεύνα, καὶ ταῦτα δι᾽ ὅλου τοῦ ὄρθρου καὶ ἕως πρωΐας. Πρὸς δὲ τὸ διάφαυμα ἡσυχίαν ἄγων βαθεῖαν, καὶ μέλλων ἐρευνῆσαι τὸ τῆς ἀποκαλύψεως βάθος, εὗρε τὸ νομιζόμενον μέλι πικρότερον ἀψινθίου· καὶ τὴν κρυπτομένην θεολογίαν, προδήλως αἵρεσιν δεινοτάτην. Τότε ὁ ὀξύνους ἐκεῖνος ἀνὴρ, καὶ ταχὺς εἰς τὸ διαχρῖναι τὸ καθαρὸν ἀπὸ τοῦ κιβδήλου, καταμαθὼν τὸν παμμέγιστον δόλον τῶν νοητῶν πολεμίων, καὶ τὴν ἄφραστον πανουργίαν ἐκείνην, προστρέχει τῇ τοῦ Σωτῆρος σταυρώσει, ῥίπτει ἑαυτὸν ἐπ᾽ ἐδάφους, ἐν συντετριμμέν καὶ ταπεινῇ τῇ καρδίᾳ αἰτεῖται ἀπάλειψιν ἐκ καρδίας τῆς πονηρᾶς ἐκείνης ἐγγραφῆς καὶ βεβήλου, ἧς καὶ τετύχηκε παραχρῆμα. Ἀναστὰς γὰρ τοῦ τόπου ἐκείνου, οὐδαμῶς οὐδέ ποτε ἠδυνήθη ἀπ᾽ ἐκείνης τῆς ὥρας εἰπεῖν, ἢ κἂν ἐννοῆσαι τῆς πονηρᾶς ἐκείνης χρησμῳδίας μήτε ἀρχὴν, μήτε τέλος. Ἄπεισι δὲ καὶ πρὸς τὸν μέγαν ἐργάτην, καὶ βάλλει αὐτῷ μετάνοιαν, ἀπαγγέλλων τὰ πάντα.

[13] Ὁ δὲ γέρων μειδιῶντι τῷ προσώπῳ ἐκράτησεν αὐτὸν τῆς χειρὸς καὶ εἶπεν· Ἀνδρίζου, ὦ τέκνον, ἀνδρίζου καὶ κραταιούσθω ἡ καρδία σου, καὶ ὑπόμεινον πειρασμοὺς τῶν δαιμόνων, ἵνα καὶ αὐτὸς ἐπιστρέψας στηρίξῃς πολλῶν ψυχὰς ἐν τῇ γενεᾷ σου, φῶς καὶ ἅλας ἀναδειχθεὶς ἐν τῷ κόσμω τοῖς πλανωμένοις. Καὶ γὰρ ἐγὼ οἶδα τὴν ἐκ τοῦ Θεοῦ δοθεῖσαν σοι ἀγχίνοιαν, καὶ τὴν χάριν τοῦ λόγου· καὶ ἔγνων ὅτι ὀρθῶς διεκδικεῖς τὸν σκοπὸν τοῦ ἁγίου. Ἀλλὰ φοβούμενος μὴ τῷ τῆς οἰήσεως πάθει καὶ κρημνῷ περιπέσῃς, ὅπερ πολλάκις εἴωθε ξυμβαίνειν τοῖς κατὰ σὲ ταχυδρόμοις, ἄμεινον κέκρικα εὐφρανθῆναι με ἐν τῷ σε ὑπ᾽ ἐμοῦ λυπηθῆναι, καθὼς ὁ Ἀπόστολος διδάσκει, ἢ τὸ ἅγιον Πνεῦμα κατὰ σοῦ λυπηθῆναι ἐν τῷ σε οἰήσει καὶ ὑψηλοφροσύνῃ κατενεχθῆναι. Ταῦτα καὶ πλείονα τούτων οὐρηκὼς πρὸς αὐτὸν, ἐπευξάμενός τε καὶ εὐλογήσας ἀπέλυσεν ἐν εἰρήννῃ. Ὁ δὲ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος ἔτι καὶ ἔτι προκόπτων καὶ αὐξανόμενος ταῖς κατὰ Θεὸν ἀναβάσεσι καὶ θεώσεσιν, ἠράσθη καὶ τῆς μητρὸς πασῶν τῶν ἀρετῷν ἡσυχίας, πλείονα πλοῦτον ἐκ ταύτης ἰσχύων κερδῆσαι καὶ ἄπειρον σοφίαν. Καὶ τοῦτο ἀναθεὶς τοῖς ἁγίοις πατράσι, διὰ τὸ πάντα μετὰ βουλῆς αὐτῶν πράττειν, τῇ αὐτῶν συνέσει καὶ δι᾽ εὐχῶν συνεργίᾳ τὸ βουλευθὲν ἐκυρώθη. Σπήλαιον δέ ἐστιν οὐ μακρὰν τῶν μοναστηρίων, ἐν τῷ ὕψει τοῦ κρημνοῦ διακείμενον, ἔχον ἐν αὐτῷ καὶ θυσιαστήριον ἐπ᾽ ὀνόματι τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ, πάνυ πρὸς ἡσυχίαν ὂν ἐπιτήδειον τοῖς ἐπιτηδείοις. Ἐν τούτῳ τῷ σπηλαίῳ ὁ ἀνδρεῖος ἐκεῖνος ἀναλαβὼν Ηλιοῦ τὸν ζῆλον, καὶ Ελισσαίου τὴν καρτερίαν, τήν τε ὑπομονὴν πάντων τῶν ἁγίων, ἀνέρχεται κατοικήσων μετὰ πλείστης χαρᾶς τε καὶ προθυμίας. Ἐν ᾧ κατὰ μόνας αὐλιζόμενος, καὶ τὸν Θεὸν προσδεχόμενος, μᾶλλον δ᾽ ἐνώπιον αὐτοῦ παριστάμενος, καὶ τὸν ἀόρατον ὡς ὁρατὸν προορώμενος, πολλοὺς καὶ μεγίστους ἀγῶνας ἀνδρικῶς ἐπεδείξατο, πάντων τῶν προηγωνισμένων ὁσίων τε καὶ δικαίων τὰς ἀρετὰς καὶ τὰ ἆθλα ἀναμάξασθαι σπεύδων· ἅπερ οὐδεὶς ὢν ἰσχύσαι ἢ λόγῳ φράσαι, ἢ γραφῇ παραδοῦναι, διὰ τὸ ἐν κρυπτῷ μόνῳ τῷ τὰ κρυπτὰ εἰδότι προσαναφέρεσθαι· εἰ μή που τὶς ταῦτα ἀπὸ τοῦ τέλους τεκμῄροιτο, τουτέστι τῆς παρὰ τοῦ Θεοῦ δόξης, καὶ τῆς πατρικῆς ἀνταποδόσεως. Ὁ πατήρ σου γάρ φησιν ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ, ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ· καὶ τοῦς δοξάζοντάς με φησὶ δοξάσω.

[14] Τίς δ᾽ οὕτως ἐδοξάσθη καὶ ἐτιμήθη ἐν τῇ γενεᾷ ταύτῃ, ὡς μακάριος οὗτος; οὐ μόνον παρὰ πιστῶν βασιλέων καὶ ἀρχοντων, πατριαρχῷν ὁμοῦ καὶ ἀρχιερέων, ὁμοφύλων καὶ οὐχ ὁμογλώσσων, ἀλλὰ καὶ παρὰ τῶν ἀπίστων τυράννων, λέγω δὴ τῶν Σαῤῥακηνῶν φυλαρχούντων· οἵτινες μόνῳ τῷ ὀνόματι αὐτοῦ τιμὴν ἀπεδίδουν, ἐπειδὴ τῆς θέας ἠμοίρουν. Ἔλεγχος δὲ ταῦτα πάντα τῆς τοῦ ἀνδρὸς πρὸς Θεὸν διαπύρου ἀγάπης, καὶ τῆς ὑψοποιοῦ ταπεινοφροσύνης, καὶ τῶν πολλῶν νηστειῶν, καὶ ἀγρυπνιῶν καὶ μετανοιῶν καὶ κακουχιῶν· οὐ μὴν δὲ ἀλλὰ καὶ τῶν ἐμπύρων πειρασμῶν, καὶ πολέμων νοητῶν καὶ ὁρατῶν, καὶ νοσημάτων σωματικῶν, τῶν παρὰ τῶν πνευμάτων τῆς πονηρίας ἰσχυρῶς αὐτῷ ἐπενεχθέντων, διὰ τὸ μέλλειν αὐτὸν ἀναβαίνειν εἰς ὕψος, ὅθεν ἐκεῖνα κατῆλθον· ἐπειδὴ δὲ ἐκ πολλῶν τῶν ἐκείνου κατορθωμάτων ὀλίγα δεῖ μνημονεῦσαι, ὅσα ἡμῖν τοῖς ἀναξίως αὐτῷ ἐκ καρδίας ἀγαπηθεῖσιν ἡ ἀψευδὴς αὐτῶν εἴρηκε γλῶσσα, προτροπῆς ἕνεκα τῆς ἡμῶν προθυμίας τῆς εἰς τὰ κρείττω κατὰ τοὺς τῶν παλαιστῶν ἢ πολεμιστῶν διδασκάλους, ταῦτα παραθῶμεν τῷ λόγῳ τοῖς βουλομένοις ἐκ πάντων ὠφέλειαν καρποῦσθαι· οὐ θαυμάτων μεγίστων, ἢ τερατείων ἀπόδειξιν παριστῶντι, οἷς καταπλήττεται ἡ ἀκοὴ τῶν νηπιωδεστέρων, ἢ τῶν ἀπίστων· ἀλλὰ κόπων ἀμέτρων καὶ μόχθων, οἷς τὸν ἀπόστολον ἐγκαυχώμενον οἶδα. Ὅμως καὶ ταῦτα τοῖς μέν ἀπείροις πολλάκις ἄπιστα δόξουσιν, τοῖς δὲ ποσῶς πεπειραμένοις ζῆλον ἐνθήσουσι καὶ μνήμης ἐμπύρευμα.

[Abstinentiam, humilitatem & paupertatem rigide colit.] Cumque venerabundus consalutasset hegumenum & cunctos fratres, rogassetque, ut sibi Dominum propitium redderent, receptus est ab iis ut filius & frater carissimus: & cum vidissent eum valde fessum de via, perhumaniter acceperunt, appositis piscibus & vino & ceteris, quibus se reficere monachi solent. At is, posthabitis pluribus, quod minus convenirent statum ineuntibus religiosum, & præsertim in ipso juventutis flore ferventibus & Christi jugum subire volentibus, pane tantum & aqua corporis indigentiam explebat, indignum se putans ob Christi amorem vel illis vesci. Deinde hegumenum de rebus suis certiorem facit, enarratque omnia, & consilium exponit suum, cur illuc venisset, rogans sibi monasticum habitum dari ea lege, ut ne plus quadraginta dies in illo monasterio moraretur, sed cum bona ejus venia & benedictione liceat sibi reverti ad sanctos patres, quibus initio addictus esset, & a quibus fuisset inunctus admonitionibus & institutionibus spiritalibus. At vero abbas simul atque consecrasset illum, hegumenum volebat præficere alteri suo monasterio. Quod ut ille audivit, adeo visum sibi est grave & indignum, ut Deo quoque ex illa hora spoponderit, se nullam prorsus suscipere præfecturam, etiamsi ad patriarchatum vocaretur, sed sibi satis esse, si in monachorum ordine Deo placeret & non sapere plusquam oportet sapere, posthabita sobrietate. Quin & alios quoque præfixit sibi terminos, quos tamquam plura comprehendentes & principaliores virtutes, cætera omnia laudis & honestatis plena sibi iis obstricto, tanquam annuli catenarum connexa, subsequerentur. Ea vero sunt, ut corpus sibi castum purumque servaret jam Christo tanquam hostiam & munus oblatum, avaritiam fugeret, radicem malorum omnium, usque ad unum obolum: ut nullum monachum, aut hegumenum de suo exturbaret monasterio ad parandum sibi mansionem.

[9] [Obstinato peccatori mortem prædicit:] Propter hæc sibi constituta & fixa, dum angelicum sumeret habitum, multas & maximas passus est vexationes. Ubi enim major repugnantia, ibi semper pugna, juxta illud: In via hac, qua ambulabam, absconderunt laqueum mihi… a Sed respondet amentia raptus & ait: Recede Monache; vitæ meæ dies anni decem sunt. Per octo annos explebo animæ meæ desideria & inimicos meos mihi subjiciam, sicut volo ego: duobus vero annis pœnitentiam agam & recipiet me Deus, ut olim meretricem & latronem. Tunc abbas Nilus sancto afflatus Spiritu, respondens illi, ait: Cave tibi, miselle homo: nam decem, quos te putas victurum annos & animæ desideria expleturum, decem dies tantum sunt. Ne fallaris ergo, somniis & divinationibus te ipsum decipiens. Hæc cum animi libertate ad eum fatus in monasterium reversus, hegumeno quidem renunciavit, futuram brevi perditi hominis mortem. At insolens ille vir, frigida calidaque febri statim correptus, jacebat per dies novem gravissimis afflictus doloribus: decimo vero, conspiratione in eum facta a vici illius incolis & consultantibus omnibus de inferenda illi nece, admonitus ille de hoc a mænade b, quæ ejus libidini serviebat, arripuit quidem gladium fretus audacia, tantumque illis visus omnes in fugam vertit. Verum timore pavoreque vehementius agitatus, volensque sibi fuga consulere, suis ipse præpeditus est armis, lapsusque occubuit, tumque præcisum illi fuit caput ab iis, qui sæpe ab eo pessima quæque fuerant passi, projectusque ipse canibus ad devorandum. Et impletum est, quod Vir sanctus de illo prædixerat, scilicet non ante, non post, sed decima die. Postquam hi dies abiere, reversus est Spiritu sancto & fide plenus sanctus pater Nilus ad sanctos patres in Mercurio. Natura enim comparatum est, ut plane similibus similia delectentur, & videntes eum omnes & vita & zelo & habitu & instituto ornatum apostolico & relucentem in ejus fronte cum verecundia modestissimam humilitatem, exultarunt & lætati sunt Deoque gloriam propter ipsum dederunt.

[10] [perfecta obedientia] Ipse vero omnes venerabatur tanquam Angelos Domini, præcipuo vero amore prosequebatur summaque charitate complectebatur venerabilem patrem Fantinum; & ille vicissim, pari, vel etiam majori affectu amoris respondebat, Petri cum Joanne, seu Basilii cum Gregorio summam & indivulsam animorum conjunctionem præseferentes. Considentibus ergo sæpe illis & Scripturas lectitantibus, conveniebant omnes fratres ad illos, rogabantque, ut sibi utilitatis sermonem depromerent. Et audientes verba gratiæ, quæ procedebant de ore sancti patris Nili & intuentes etiam emicantem gratiam de sancto patre Fantino, nihil aliud esse illos putabant, quam Petrum & Paulum, quorum etiam vitæ æmulatores erant. Accesserunt ergo quidam e fratribus ad magnum patrem Joannem c salutationis causa, cœperuntque celebrare beatum Nilum, quod missus a Deo esset ea in loca utilitatis ergo, addebantque, illum nec pane vesci, nec vinum bibere, asperrima vitæ ratione utentem. Jussit ergo pater, ut is ad se mitteretur. Eo profecto & comiter excepto, jubet magnus pater Joannes, offerri illi generosissimi vini poculum, experiri volens, num secundum Deum institutum ejus esset. At B. Nilus acceptum poculum petita benedictione, nihil moratus totum ebibit, nec damnum ex epoto vino veritus, nec suum consilium proposito Patris dijudicantis præferens, sed abdicationem voluntatis suæ sive rationi consonæ, sive minus consonæ, tamquam salutis ansam longe maximam, ceteris anteponens. Tunc magnus ille Viri sapientiam sinceramque ac plenam obedientiam secum admiratus (tentavit quippe illum & in aliis, imo docuit uti pater germanum filium) ad astantes ait: Nonne dicebant Patres, abbatem d Nilum abstinere a vino? Ut videre est, alia vident homines & alia dicunt.

[11] Continuo surgens ille profunda incurvatione sese demisit: [humilitate & mortificatione sensuum excellit.] & Ignoscito, inquit, venerande pater, nam coram Deo nihil boni unquam feci. Abstinentia tamen pater, quod ipse melius nosti, omnibus ad omnia prodest, senibus quidem, ut exemplar sint junioribus, nobis vero, qui juvenes tyronesque sumus, ne flammæ addamus uberius pabulum, vel feram immitiorem & indomitam reddamus. Assequi porro benedictionem sacratissimæ tuæ manus sive per vini potum, sive per frustum panis, patriarchali est gratia dignum, & tantumdem valens est donum. Hæc audiens magnus Joannes subrisit, & spiritu exultans multo pluribus illum benedictionibus cumulavit, & votis bona ei precatus, locupletavit. Cæterum admonuit, ut medium asperioris viæ cursum teneret, ne forte morbo aut senio gravior, ea tunc quæreret, quæ religiosum habitum non decent. Et tunc quidem illum apud se manere voluit mira suavitate captus, quam eo legente sentiebat & perspicaci sententiarum explanatione, sacrarumque Scripturarum expositione. Vacabat autem assidue magnus Joannes Gregorii Theologi scriptis, ut ex multa eorum lectione alter Theologus apud omnes audiret. Quadam ergo die librum eundem legente sancto patre Nilo, placuit seni dogma quoddam doctoris dilucidare. Abbati vero Nilo probata non fuit tradita a sene expositio, utpote non assecuto germanum Doctoris sensum. Et cum voluisset ex altero libri loco planius ostendere, rem ita esse & dogmatis rectitudinem, ut habebat, explicare, vehementer correptus fuit a magno Patre, quod fas ei non esset juveni & tyroni, cœnoque sæcularis vitæ adhuc inquinato res hujusmodi curiosius tractare. Quod ille audiens, non est turbatus, nec ulla ex parte mutata est illi voluntas in observando diligendoque ut antea sene, sed increpationes ejus æque accepit ac sitibundus aquæ vas plenum. Erat enim illi senex alter Joannes Baptista. Sæpe vero etiam ita venerabatur locum, in quo steterant pedes ejus in ecclesia, quemadmodum & ipsa sacri altaris penetralia.

[12] Ad vesperum cum se in cellam quietis causa contulisset, [Diabolica illusione feliciter superata,] subiit mentem illius cogitatio, quæ illum turbavit multumque vexavit: num fortasse magnus ille pater ex animo reprehendisset, ut male interpretatum Theologi verba, atque hæreticum ipse habuisset sensum, an vero meam, inquit, voluit deprimere arrogantiam fastumque plurimum. Dum hæc secum cogitat, levi somno corripitur. Interim, qui justorum omnium lapsus observat in sacris eorum gressibus ad supplantandum aut ponendum laqueum, cribrare volens & hunc Virum justum, apparet illi non per somnum & somnium duorum specie senum justa proceritate, dicentium: Nos sumus Petrus & Paulus: & quia te vidimus in divinis dogmatibus laborantem, venimus ad erudiendum te, docendumque omnem veritatem. Protulerunt ergo illi locum quemdam, quantum Dominicæ precis amplecteretur oratio, & discesserunt. Ille sese colligens, neque enim dormiebat, applaudebat sibi quidem interim de importuno viso & sententiam in ore habebat, licet, quid per eam significaretur, non examinaret, idque per totum nocturnarum precum spatium usque ad illucescentem diem. Cum vero illucesceret, in summa animi quiete perscrutaturus latentem vim expositæ sibi sententiæ, comperit, quod putabatur mel, absinthium amarissimum & occultam theologiam hæresim esse manifesto pravissimam. Tunc acuti Vir ingenii veloxque ad discernendum purum ab adulterino, cognita nequissima fraude spiritalium hostium & immensa illa versutia, accurrit ad Crucem Salvatoris, prosternit se humi, contrito & humili corde petit deleri sibi ex intimo corde nefariam illam & impuram scriptionem; quod etiam continuo impetravit. Cum enim de loco illo se erexisset, numquam ex illa hora potuit aut affari aut revocare quicquam omnino in memoriam, quod ad pravam illam allocutionem quoquo modo spectaret. Accedit quoque ad magnum vitæ sanctioris operarium & profunda usus inclinatione singula enarrat.

[13] At senex subridens prehensaque manu dixit: Viriliter age, [annuentibus senioribus, ad solitudinem secedit,] Fili, viriliter age & confortetur cor tuum & sustine dæmonum tentationes, ut conversus tu etiam confirmes in generatione tua multorum animas, luxque fias & sal in mundo errantibus. Novi equidem mentis perspicaciam & sermonis gratiam, qua Deus te donavit, & scio, te recte defendere mentem sancti doctoris, sed quia timebam, ne magna de teipso elatus opinione præceps rueres, quod sæpe tui similibus velocitate ingenii præstantibus evenire solet, satius duxi, te contristando me oblectari, quemadmodum Apostolus docet, quam Spiritum sanctum de te contristari, si tumida existimatione superbiaque inflatus corrueres. His aliisque pluribus ad eum usus verbis & precatus ei optima quæque, cum benedictionibus dimisit in pace. Sanctus vero pater noster Nilus majora in dies incrementa faciens ad altiores virtutum gradus, quibus homo accedit ad Dei similitudinem, amavit etiam virtutum omnium matrem, solitudinem, majores ex ea divitias lucraturus & immensum sapientiæ cumulum. Et communicato consilio suo cum sanctis patribus, (agebat enim nihil, illis inconsultis) annuente illorum prudentia, precibusque opitulantibus, quod in consultatione erat, decretum fuit. Est non procul a monasteriis spelunca summis in rupibus, habens quoque ædiculam Michaëli archangelo e dicatam, solitudinis studiosis aptissima. In hanc ille fortitudine inclytus, assumpto Heliæ zelo & Helissæi tolerantia, Sanctorumque omnium patientia, sedem positurus, ascendit maximo cum gaudio summaque alacritate. In ea solitariam vitam ducens, Deumque præstolans, immo ante illum stans & invisibilem tanquam visibilem cernens, multa & maxima certamina viriliter decertavit; studens antiquiorum omnium Sanctorum justorumque in perferendis laboribus comparare sibi virtutes & merita, quæ nullus aut verbis exprimere queat, aut scriptis mandare, eo quod in occulto facta solum illum non lateant, qui videt occulta: nisi quis ea conjectet ex fine & retributione paterna. Pater enim, inquit, tuus, qui videt in abscondito, reddet tibi in manifesto. Et rursus: Quicunque glorificaverit me, glorificabo eum.

[14] Nam quis tantam consecutus est gloriam & honorem in generatione hac, [ibique studio perfectionis vacat.] quantam beatus hic Vir non modo a Christianis regibus & principibus, patriarchis & pontificibus sive nostris, sive externis, sed etiam ab infidelibus tyrannis, Sarracenorum, inquam, dynastis? Hi sane vel nudum ejus nomen in honore habebant, quia præsentem videre non poterant. Hæc omnia certissima sunt argumenta ferventissimi erga Deum amoris, depressique animi, quo sublimantur homines, multorumque jejuniorum & vigiliarum & profundarum incurvationum & innumerorum affligendi corporis modorum, necnon æstuantium tentationum oppugnationumque spiritalium & sensibilium & corporis ægrotationum, quas illi nequam spiritus vehementes inflixere, quod ascensurus ipse esset in eam sublimitatem, de qua illi exturbati sunt. Sed quoniam ex multis ab eo præclare gestis pauca commemorare oportet, quotquot nobis indignis, quos ex animo ipse dilexit, non mentiente lingua narravit f, cohortationis ergo ad potiores virtutes avidius nobis arripiendas, ut palæstritarum pugnantiumque magistri facere solent; age, in medium proferamus, utilitatem ex unaquaque re volentibus capere, non quæ præseferant maximorum miraculorum ac prodigiorum amplitudinem, quibus obstupescunt ineruditi & infideles, sed immensos labores & sudores, de quibus scio Apostolum gloriantem. Nam & hæc ipsa inexpertis quidem incredibilia videbuntur; quibus vero aliquotexperimentum est, excitabunt zelum & ignes addent memoriæ.

ANNOTATA.

a Quæ hic desiderantur non pauca, vide ad finem Commentarii prævii ex Sirletiversione desumpta.

b Hæc ita vertit Sirletus: Ipse hæc audiens, ab ea, quam adulterabatur, furia, apprehendit temere ensem atque omnes suos dispersit manens solus. Timore autem magis detentus ac fuga sibi salutem volens comparare, a suis impeditus & curru decidens a vita excessit. Μαινὰς, est furiosa, quæ facit alios insanire: libidine procul dubio hic & amoribus illicitis, ut indicat πορνευομένης; verum adulterium gratis adjunxit Sirletus & ἁρμάτων vertit currum. Ἅρμα proprie currum. significat; ἄρμα apud posteriorumseculorum Græcos pro armis frequentius venit, ut liquet apud Cangium in Glossario: sensu, quem Caryophilus expressit, potius hic sumi videtur; at tum spiritus lenis pro aspero substitui debet.

c Agresta Parte 5 cap. 5 Vitæ S. Basilii tria monasteria fuisse asserit prope territorium Palmense, primum a S. Mercurio, secundum a S. Michaële appellatum, tertium, denique, ubi vixit S. Joannes, qui verisimiliter idem is est, de quo ad caput 1 littera g.

d Tum hic tum passim alibi observare licet, biographum res gestas ordine temporis, quo contigerunt, non narrare, & prolepsi frequenter uti.

e Hæc sunt verisimiliter exordia cœnobii, quod a S. Michaële ibidem nominatum fuisse, dicit Agresta. Vide litteram c.

f Habemus hic procul dubio biographum Sancto contemporaneum.

CAPUT III.
S. Nilus jejuniis vigiliisque carnem domat & spiritui subjicit: varie orationes occupationesque diurnas dividit ad vitandum tædium: antiquorum Patrum singulas vivendi normas experitur; jejunia & mortificationem usque ad stuporem colit, varieque a dæmone tentatus in morbum incidit.

ΕΚεῖνος ὁ ἔνσαρκος ἄγγελος ὑπέταξε μὲν ψυκὴν καὶ πνεῦμα τῷ νόμῳ τοῦ πνεύματος, μηδὲν ὅλως ἐάσας τὸν νοῦν φροντίζειν τῶν κάτω καὶ χαμαὶ ἐρχομένων, άλλ᾽ ἐξερευνᾷν τοῦ νόμον τοῦ Θεοῦ, καὶ ἐν ὅλῃ καρδίᾳ ἐκζητεῖν τοῦ πληρῶσαι τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ. Ὑπέταξε δὲ τὴν σάρκα τῶι πνεύματι, πλεῖστα αὐτῇ νομοθετήσας καὶ σφόδρα δουλαγωγήσας, τοῦ εὐπειθῆ καὶ εὐήνιον εἶναι τῷ νεύματι τοῦ ἐπιστατοῦντος. Ἐδίδαξε μὲν γὰρ αὐτὴν, διὰ δύο ἢ τριῶν ἡμερῶν, ἣ καὶ πέντε λαμβάνειν τροφῆς, καὶ ταύτην ἀεὶ ἐνδεῆ, καὶ οἵαν ἂν τύχῃ, τῇ τε τῶν ἡδέων ὀρέξει μηδαμῶς ἐπισπεύδειν· ἀπέχεσθαι οἴνου, καὶ παντοίων διὰ πυρὸς ἐδεσμάτων. Ἐμάστιζε δὲ αὐτὴν ἀγρυπνίαις καὶ ψαλμωδίαις καὶ παννύχοις στάσεσιν. Επειδὴ δέ ἐστι καὶ ἐν αὐτοῖς τοῖς καλοῖς πανουργία δαιμόνων, πέρα τοῦ μέτρου ἐκτείνεσθαι ὑποβάλλοῦσα τοῖς ἀπείροις, ταῦτα ἐκείνῳ μέτρῳ διετελεῖτο. Ἵν᾽ εἰ μὲν ἐλλείψῃ τι τῶν τετυπωμένων, ῥᾳθυμίας δειχθῇ τὸ λεῖψαν, καὶ ὡς ;χρέωστην αὑτὸν τὴν συνήθειαν ἀπαιτήσῃ· εἰδέ τι περισσότερον ὁ λογισμὸς ὑποβάλλῃ, δαιμόνων εἶναι τὸ ἔργον, καὶ ἀποφεύγῃ τὸν δόλον. Ὅθεν ἀπὸ πρωῒ ἓως τρίτης ὀξέως ἐκαλλιγράφει, λεπτωι καὶ πυκνῶι χρώμενος ἰδιοχείρῳ, καὶ τετράδιον πληρῶν καθ᾽ ἑκάστην· ἐν τούτῳ πληρῶν τὴν τοῦ ἐργάζεσθαι κελεύουσαν ἐντολήν. Τὴν δὲ τοῦ Πνεύματος χάριν μετὰ τῶν Ἀποστόλων λαμβάνων ἵστατο μέχρις ἕκτης παρὰ τῷ σταυρῷ τοῦ Δεσπότου μετὰ Μαρίας καὶ Ιωάννου τὸ ψαλτήριον στιχῶν, καὶ ποιῶν γονυκλισίας χιλίας, τελειουμένης κᾀν τούτῳ τῆς ἀεὶ προσεύχεσθαι ἐντολῆς παρεγγυώσης. Ἀπὸ δὲ ἕκτης ἕως ἐνάτης ἐκάθητο ἀναγινώσκων καὶ ἐξερευνῶν τὸν νόμον τοῦ Κυρίου, καὶ τὰ ποιήματα τῶν ἁγίων πατέρων καὶ διδασκάλων. Τοῦτο γὰρ ὁ Θεῖος ἀπόστολος γράφει· Πρόσεχε λέγων τῇ ἀναγνώσει. Ἐνάτην δὲ πληρώσας, καὶ ὡς θυμίαμα Θεῷ ἀναπέμπων τὸν ἑσπέριον ὕμνον, ἐξήρχετο ἔξω περιπατῶν καὶ ὡραἳζόμενος, καὶ μικρὸν ἀναπαύων τὴν αἴσθησιν κεκμηκυῖαν τῶι μήκει τῆς ἡμέρας, φέρων ὁμοῦ τὸ τοῦ Ἀποστόλου ἐπὶ τοῦ στόματος· Ὅτι τὰ ἀόρατα τοῦ Θεοῦ ἀπο κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται· Καὶ τὸ, ἐκ τῶν δημιουργημάτων τοῦ δημιουργὸν καταλαμβάνοντες.

[16] Πολλοὺς δὲ καὶ ἀπεστήθιζε λόγους καὶ χρησεις τοῦ θεολόγου, καὶ τῶν λοιπῶν διδασκάλων, γυμνάζων ᾀεὶ τὸν νοῦν ἐν τούτοις, καὶ ῥεμβασμοῦ καιρὸν μὴ παρέχων, ἅμα δὲ καὶ τὴν φύσιν τῇ μαθήσει ὀξύνων. Ἡλίου δὲ δύναντος προσερχόμενος τῇ τραπέζῃ ἐκείνῃ· λίθος δὲ ἦν μέγιστος αὕτη, καὶ πινάκιον ἐπ᾽ αὐτῆς ἀπόκλασμα κεραμίου· μεταλάμβανεν εὐχαρίστως τροφῆς, ἧς μετεῖχεν ἐκεῖνος· ποτὲ μέν ψιλὸν ἄρτον, καὶ ὕδωρ ἐν μέτρω· ποτὲ δὲ ὀσπρίων ἑψημένων καὶ μόνον. Ἐν καιρῶι δὲ τοῖς τῶν δένδρων καρποῖς αὐτοῖς ἠρκεῖτο καὶ μόνοις. Επύκτευσεν ὁ ἀνδρεῖος ἀρκεσθῆναι πολκάκις τοῖς αὐτομάτοις δρυὸς κερατίοις, μυρσίνωντε τοῖς καπροῖς καὶ κομάρων, καὶ τοῖς ὁμοίοις. Ἀλλὰ διὰ τὸ μή καταδέχεσθαι τὸν οἰκοδεσπότην, γινόμενον ἀληθῶς ὡς ἀσκὸς ἐν τῇ πάχνῃ, ὑπέστρεφε πάλιν πρὸς τὴν τοῦ ἄρτου χρῆσιν. Τί δεῖ πολλὰ λεγειν; τοσαύτας πολιτείας διῆλθεν, ὅσας παρ᾽ ἑνὸς ἑκάστοῦ τῶν ἀρχαίων πατέρων πραχθείσας ἀνέγνω. Τεσσαράκοντα μὲν ἡμέρας ἄγευστος οὐ διῆλθεν, ὑφορώμενος τὸ ἐν ἐπαίνοις βάσκανον τῶν ἁνθρώπων, καὶ τὸ τοῦ τύφου κατακλῶν δεινότατον κέρας. Τρὶς εἴκοσι διῆλθεν, δὶς ἐν αὐταῖς γευσάμενος μόναις, παρὰ γυναικὸς φιλοθέου τοῦτο μαθὼν τελεσθὲν ἐκ τῆς Θεοδωρήτου πρακτικῆς ἱστορίας. Διὸ καὶ τῇ πείρᾳ αὐτὸ δοκιμάσας, εὗρεν ἀληθῆ εῖναι τὰ γεγραμμένα. Πεποίηκεν ἕνα ἐνιαυτὸν παρὰ μῆνα μὴ γευσάμενος ὑγροῦ οἵου δή ποτε ὅλως, καὶ καθ᾽ ἑσπέραν ἐσθίων ἄρτον ξηρὸν μετὰ δύσιν ἡλίου· δύο πραγματευόμενος ἐκ τούτου μεγάλα, τό τε ὑπερμαχῆσαι δι᾽ αὐτοῦ τῇ μιᾶι τῶν ἀρετῶν σωφροσύνῃ· καὶ γὰρ ἐφιλοτιμεῖτο καὶ αὐτῆς τῆς φυσικῆς ἐκροῆς ἀπαλλάξαι τὸ σῶμα, ὅπερ ἠγωνίσαντο τῶν ἁγίων οἱ πλεῖστοι· πολὺ δὲ συμβάλλεται ἡ τοῦ ὕδατος ἔνδεια τοῖς τοιούτοις, ὡς ἔφη τις τῶν ἁγίων· καὶ τὸ ἀναστεῖλαι τὴν τοῦ λογισμοῦ φλυαρίαν, διστάζοντός τε καὶ ἀπιστοῦντος ἐν τοῖς ὑπερφυῶς καὶ μεγαλοπρεπῶς τοῖς ἁγίοις πατράσι πεπονημένοις. Πάντως γὰρ ἀκηκόαμεν πάντες τὸν ἐν τῇ διακονίᾳ τοῦ φούρνου ποιήσαντα τρία ἔτη, καὶ μὴ πιόντα, καὶ ἐν τούτῳ τελειωθέντα.

[17] Ὅπερ ἐνθυμηθεὶς ὁ μακάριος᾽ οὗτος, μή πως ἡ παντελὴς τοῦ πνεύμονος ψύξις κίνδυνον αὐτῷ ἐπαγάγῃ τὸν οὐ τυχόντα, ἀνετράπη τῆς ἐργασίας. Οὔτε γὰρ δίψα αὐτῷ, ὡς αὐτὸς ἐπληροφόρει, παρηνώχλει λοιπὸν, ἀλλὰ μέχρις ὀγδόης ἡμέρας καὶ μόνον· ἐκ διαθέσεως ἐλάλει τε καὶ ἐποίει τὸ, ἐκολλήθη τῶι ἐδάφει ἡ ψυχή μου, ζῆσον με κατὰ τὸν λόγον σου. Μετέπετα δὲ τὸ, ἐξήγειράς μου τὴν πνοὴν, καὶ παρακληθεὶς ἔζησα. Βεβαιοῖ δὲ τὸ εἰρημένον ὁ φήσας· δίψα δίψαν ἰᾶται, πεῖνα δὲ πεῖναν οὐκ ἀναστέλλει. Τὴν δὲ ἁγίαν τεσσαρακοστὴν διήρχετο πᾶσαν μηδενὸς ἄλλου μετέχων, εί μὴ τοῦ ἀντιδώρου καὶ μόνον· καὶ αὐτὸ δὲ διὰ τὸ καθ᾽ ἐκάστην ἡμέραν αἰτεῖσθαι τὸν ἐπιούσιον ἄρτον. Ὅμως καὶ αὐτὰς ἀπότως ἤνυε πάσας πολλάκις. Πᾶσα μέν οὖν ἡμέρα ὑπῆρκεν αὐτῶι ἐν ἀγῶνι κανόνος ἀπαραβάτου· νὺξ δὲ πάλιν ἐν τοῖς αὐτοῖς διήιει ἀπαραβάτως ὁμοίως. Ὥρᾳ μιᾷ ἐπληροῦτο τὸ χρέος τοῦ ὕπνου, οὐδὲ γὰρ εἶχεν ᾧ προσαναλώσῃ τὴν πέψιν· τὸ λεῖπον δὲ ἅπαν εἰς πλήρωσιν τοῦ ψαλτηρίου, καὶ πεντακοσίων γονυκλισιῶν μέτρον, τῶν τε μεσονυκτικῶν καὶ ὀρθρινῶν ἀνηλίσκετο ὕμνων. Πολλάκις γὰρ ἀπεμάχετο τῷ ἑαυτοῦ λογισμῷ, καὶ ἐλάλει· Ὅτι οἱ ἐν τῷ κοινοβίῳ ὄντες ἡμέρας μὲν διακαρτεροῦσι τοῖς ἒργοις, νηστεύοντες καθ᾽ ἑκάστην, νυκτὸς δὲ διαγρυπνοῦσι τοῖς ὔμνοις σχολάζοντες καὶ τῇ ἀναγνώσει, ψάλλοντες τόσα καὶ τόσα· ἐλεημοσύνας καὶ ξενοδοχίας ἐργάζονται πλείστας. Ἡμῶν δὲ ἐν ταύτῃ τῇ δοκούσῃ ἡσυχίᾳ καθεζομένων ἐὰν μὴ περισσεύσῃ ἡ δικαιοσύνη καὶ ὁ ἔνθεος πόθος, ματαία ἡ ἐλπὶς ἡμῶν ἔσται καὶ ἀνοίκειος ὁ τρόπος. Ἦν δὲ καὶ τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ ἀπὸ τριχῶν αἰγῶν σάκκος, εἷς ἐνὶ ἐνιαυτῷ, καὶ ἑτέρῳ ἄλλος. Ἡ δὲ ζώνη αὐτοῦ ἦν σχοινίον μὴ λυόμενον, εἰ μὴ μίαν τοῦ χρόνου. Διὸ καὶ ἐν πλήθει φθειρῶν ἐκαρτέρει μὴ σικχαινόμενος ἢ κνηθόμενος τῇ αὐτῶν ἐνοχλήσει. Θάμνος δὲ ὑπῆρχεν ἔμπροσθεν τοῦ σπηλαίου, ἔνθα μυρμήκων πλῆθος κατῴκει, ἐν ᾧ ῥιπτούμενος παρὰ τοῦ ἁγίου ὁ σάκκος ἐκαθαρίζετο ἀπὸ σκωλήκων ἐκείνων, οὕτω γὰρ αὐτοὺς καλεῖν δέον τραχυνθέντας τῷ χρόνῳ, δίκην εἰσπραττομένων παρὰ τῶν μυρμήκων, δι᾽ ὧν ἠνώχλησαν τῷ δικαίω.

[18] Κλίνη αὐτῷ οὐχ ὑπῆρχεν, οὔτε θρονίον, οὐ κιβώτιον ἢ γλωσσόκομον, ἢ βαλάντιον ποτὲ, οὐ πήρα, ἀλλ᾽ οὐδὲ μέλανος δοχεῖον σχολάζοντι ἐν τῷ γράφειν· κηρὸν δὲ πήξας ἐπὶ τῷ ξύλῳ, δι᾽ αὐτοῦ τῶν τοσούτων βιβλίων τὸ πλῆθος ἐκαλλιγράφησε. Ταῦτα δέ μοι φιλοπεπόνηται τὰ μικρὰ μὲν ἐκείνῳ, ἑτέροις δὲ καὶ λίαν μεγάλα, οὐχ ἵνα προθήκη τις ἐκ τούτων γένηται αὐτῷ, ἀλλ᾽ ἵνα γνῶμεν μέχρι πόσου κατώρθωσεν, ὧνπερ ἀρετῶν ἤρξατο τὴν ἐργασίαν, ἀκτημοσύνης λέγω καὶ ἐγκρατείας, καὶ ἀγρυπνίας καὶ προσευχῆς, δι᾽ ὧν γίνεταί τις εἰκὼν καὶ ὁμοίωσις τοῦ Θεοῦ. τὰς δ᾽ ἐκχύσεις τῶν θερμῶν δακρύων αὐτοῦ, καὶ τοὺς πικροὺς στεναγμοὺς, καὶ στηθῶν τύψεις, καὶ μετώπου ἐν τῇ γῇ ἀραγμοὺς τίς ἂν ἐννοήσαι, ἢ κατ᾽ ἀξίαν εἴποι; Τὰς δ᾽ ἐπιπλήξεις καὶ ὀνειδισμοὺς, καὶ ὕβρεις, καὶ ἐξουδενώσεις, ἃς αὐτὸς ἑαυτῷ ἐπῆγεν ἐν ἅπασιν, ὡς ἐχθρὸν ἑαυτὸν παραφυλάττων; Τὰς δ᾽ ἐπιβουλὰς, καὶ πολέμους, καὶ ἐπιφορὰς τῶν δαιμόνων, τὰς διὰ τῶν λογισμῶν καὶ φανερῶν φαντασιῶν, καὶ μέντοι καὶ πόνων σωματικῶν ἐκ νόσων χαλεπῶν, μόλις ἂν καὶ αὑτὸς ὁ παθὼν καθεξῆς ἰσχύσαι φράσαι ἂν. Πολλάκις ἐπολεμήθη δεινῶς ὑπ᾽ αὐτῶν τοῦ καταλεῖψαι τὴν ἡσυχίαν καὶ εἰς τὰ κοινόβια ἀπελθεῖν, ἵν᾽ ὡς φυγάδα καὶ δειλὸν αὐτὸν ἀποκαλέσωσιν οἱ δεινοί. Ὅτε οὖν ἐπηνωχλεῖτο ἀνάγκῃ πολλῇ ὑπ᾽ αὐτῶν· ἐποίουν γὰρ αὑτὸν ἐμπεφυσημένον δοκεῖν ὑπὸ τῆς βίας τῶν λογισμῶν, ὥστε μὴ χωρεῖσθαι αὐτὸν ὑπὸ τοῦ σπηλαίου· Ἐπαίρων τὸ τρίχινον ἔνδυμα αὐτοῦ, ὃ ἀπέκειτο ἐν ἑτέρῳ ἐν αὐτῷ, ἐτίθη εἰς ξύλον, οὐδὲ γὰρ ῥάβδον εἶχεν ἐπί τοῦ ὤμου· καὶ κατερχόμενος μέχρι μετασμοῦ τῆς ὁδοῦ, ἐν ᾧ ἵστατο δένδρον ὐψηλὸν, ἐποίει αὐτὸ, ὡς ὁ ὅσιος Φαντῖνος ἐστὶν, ἢ ἕτερός τις τῶν ἁγίων πατέρων. Εἶτα βαλὼν τῷ δένδρῳ μετάνοιαν, ἵστατο ὡς ἐρωτώμενος ὑπὸ τοῦ πατρὸς, και ἀποκρινόμενος τῆς ἐλεύσεως αὐτοῦ τὴν αἰτίαν, καὶ πάλιν ὀνειδιζόμενος καὶ καταγελώμενος ὑπ᾽ αὐτοῦ καὶ τῶν ἀδελφῶν λεγόντων· Ἴδε σοι ὁ ἡσυχαστής. Τούτοις τοῖς τρόποις, καὶ τοῖς ἀντιῤῥητικοῖς συλλογισμοῖς τροπούμενος τοὺς πολεμίους ἐχθροὺς, ὑπέστρέφεν ἐν τῷ σπηλαίῳ ὡς εἰς τινα φυλακὴν, διακαρτερῶν καὶ λέγων ἐν ἑαυτῷ· Καλόν μοι μᾶλλον ἀποθανεῖν, ἢ τὸ καύχημά μου ἵνα τις κενώσῃ.

[19] Πολλάκις προσευχομένῳ καὶ ψάλλοντι ἔλεγον οἱ λογισμοί· Βλέψον εἰς τὸ θυσιαστήριον, ἴσως ἄγγελον ἢ φλόγα πυρὸς, ἢ τὸ ἅγιον Πνεῦμα θεάσῃ περὶ αὐτὸ, καθὼς ἐθεάσαντο πολλοὶ. Αὐτὸς δὲ μύων τοὺς ὀφθαλμοὺς, τοτοῦτον κατεπόνει ἑαυτὸν ἐν πλήθει δακρύων καὶ μετανοιῶν, ὡς κατέρχεσθαι τὸν ἱδρῶτα αὐτοῦ ὡς ὕδωρ ἐπὶ τὴν γῆν. Ὑπέβαλλε δὲ αὐτῷ ὁ πονηρὸς καὶ πύρωσιν δριμυτάτην ἐν τῇ σαρκί· αὐτὸς δὲ τῇ προστρίψει τῶν ἀκανθῶν καὶ ἀγρίων κνηδῶν ἐσβέννυε διὰ τῆς ὀδύνης τὴν ἡδονήν. Καθημένῳ ποτὲ ἀπὸ τῆς ἀγρυπνίας, καὶ μικρὸν ἑαυτὸν ἐκ τοῦ κόπου ὑποχαυνώσαντι, ἐπέστησαν αὐτῷ δύο δαίμονες κατέχοντες καὶ ἄλλον μέσον αὐτῶν· οὗ καὶ ἀνοίξαντες ὡσανεὶ τὰς πλευρὰς, καὶ ἐκβαλόντες ἅπαντα τὰ ἐντὸς αὐτοῦ, ἔῤῥιψαν ἐπὶ τὴν γῆν· ὁ δὲ σύντρομος ἀναστὰς, καὶ ἀπὸ τῆς ναυσίας ἐμέσας πικροτάτην χολὴν, ἠσφαλίσατο ἑαυτὸν εἰς τὸ ἑξῆς. Ποτὲ ἐν τῇ Ρώμῃ ἀπελθὼν λόγῳ προσευχῆς καὶ ἀνερευνήσεως βιβλίων τινῶν, εἶδεν ἐν τῷ ναῷ τοῦ ἀποστόλου Πέτρου ἐν παρόδῳ γυναῖκα Ἀλεμάναν, ὑψηλὴν τῷ σώματι καὶ μεγάλην. Ταύτης τὴν θέαν τυπώσαντες οἱ πανοῦργοι, ἐδείκνυον τῷ ἁγίῳ καὶ ψάλλοντι, καὶ ἀναγινώσκοντι, καὶ γράφοντι, καὶ πᾶν εἴτι ἄλλο ποιοῦντι. Τούτου τοῦ πολέμου κραταιουμένου, καὶ μηδὲν ὅλως ἔχων ἐννοῆσαι τι ἀντιπράξασθαι πρὸς τοὺς πολεμίους, πρὸς τὸν Θεὸν καταφεύγει, αὐτῷ τὴν οἰκείαν ἀσθένειαν ἀπαγγέλλων· καὶ ῥίψας ἑαυτὸν ἐνώπιον τοῦ ἱλαστηρίου ἐν συντετριμμένῃ καὶ ταπεινῇ τῇ καρδίᾳ ἔλεγε πρὸς τὸν σωτῆρα· Κύριε σὺ ἐπίστασαι, ὅτι ἀσθενής εἰμι· ἐλέησόν με, καὶ κούφισόν με ἐκ τοῦ πολέμου τῶν ἀκαθάρτων δαιμόνων, ὅτι λοιπὸν τῆς ζωῆς μου ἀπεῖπον. Ταοῦτα εἰπὼν κείμενος ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ μικρὸν ἀφυπνώσας, ὁρᾷ ἔμπροσθεν αὐτοῦ ἱστάμενον τὸν τίμιον σταυρὸν, καὶ ἐν αὐτῷ κρεμάμενον ζῶντα τὸν Κύριον ἡμῶν, μέσον δὲ αὐτῶν κρεμάμενον βῆλον καθαρὸν καὶ λίαν λεπτότατον. Καὶ βοήσας μετὰ φόβου πολλοῦ λέγει πρὸς αὐτόν· Ἐλέησόν με δέσποτα, καὶ εὐλόγησόν με τὸν δοῦλον σου. Τότε ὁ Σωτὴρ ἐξηλώσας τὴν δεξιὰν χεῖρα ἀπὸ τοῦ σταυροῦ, τρίτον ἐπεσφράγισεν αὐτὸν, καὶ τέλος εἶχεν ἡ ἔνθεος ὀπτασία, σὺν αὐτῇ δὲ καὶ πόλεμος ἅπας, καὶ ἡ τῆς φύσεως ῥεῦσις· καὶ ὅπερ οὐκ ἴσχυσαν ἐκτελέσαι αἱ πολλαὶ πεῖναι, καὶ ἀγρυπνίαι, ἴσχυσεν ἡ ταπείνωσις καὶ ἡ ἐπίγνωσις τῆς οἰκείας ἀδυναμίας.

[20] Διατρίβοντι τοίνυν τῷ ὁσίῳ ἐν ἀνέσει καὶ χαρᾷ καὶ εὐφροσύνῃ πνευματικῇ, ἔρχεταί τις πρὸς αὐτὸν ἀδελφὸς παρακαλῶν συμπαραμεῖναι αὐτῷ· ἴσως σωθήσεται δι᾽ αὐτοῦ. Μόλις οὖν ἐπιτυχὼν τοῦ σκοποῦ φησὶ πρὸς τὸν ὅσιον. Πάτερ ἔχω τρία νομίσματα, τί κελεύεις ποιῆσαι με αὐτά; Ὁ δὲ, ἀπελθὼν δὸς αὐτὰ τοῖς πτωχοῖς· καὶ ἄρας τὸ ψαλτήριόν σου ἔπου ταῖς ἐντολαῖς τοῦ Σωτῆρος· εὐθέως δὲ ἐποίησεν οὕτως· Καὶ διακαρτερήσας μετὰ τοῦ ὁσίου πατρὸς οὐ μήκιστον χρόνον, καὶ μαθὼν παρ᾽ αὐτοῦ τὴν τῆς καλλιγραφίας δυσδιόρθωτον τέχνην, ἀχθεσθεὶς ἐπί τε τῇ σκληροτάτῃ διαίτῃ, καὶ ἀπαραμυθήτῳ ἀσκήσει, ἤρξατο προφασίζεσθαι προφάσεις ἐν ἁμαρτίαις, καὶ ζητεῖν πόρους λογομαχίας, δι᾽ ὧν τὸν πατέρα πρὸς θυμὸν διεγείρῃ. Αὐτος δὲ ἀεὶ ἐν νῷ περιφέρων τὰς ἐντολὰς τοῦ Θεοῦ, ὡς πρὸς μόνον αὐτον εἰρημένας, καὶ μνημονεύων ὡς ὁ λέγων τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ ῥακὰ, ἔνοχος ἔσται εἰς τὴν γέενναν τοῦ πυρὸς, οὐδέποτε εἶπεν αὐτῷ ῥῆμα πονηρόν. Τότε λέγει πρὸς αὐτὸν πρᾴως καὶ ἐπιεικῶς· Ἀδελφὲ τιμιώτατε ἐν εἰρέννη κέκληκεν ἡμᾶς ὁ Θεὸς ἐνταῦθα, καὶ ἐν ἀγάπῃ, πνεύματί τε πρᾳότητος· μὴ γὰρ ἐν πικρίᾳ καὶ ὀργῇ καὶ θυμῷ; εἰ δὲ τοσοῦτον βεβάρυσαι εἰς ἐμὲ τὸν ταπεινὸν, καὶ ἀφόρητος ἐγενόμην τοῖς σοῖς ὀφθαλμοῖς, πορεύου ἐν εἰρήννῃ ὅπου ἂν βούλῃ, καὶ ἐμὲ τὸν ἀμαρτωλὸν μὴ ἐνόχλει· οἶδα γάρ σε ἐγὼ μὴ δυνάμενον, μᾶλλον δὲ καὶ μὴ βουλόμενον ἀποσείσασθαι τὸ παραβάλλον σοι πνεῦμα τῆς φιλαρχίας καὶ φιλοἳερατείας. Ἄπελθε τοίνυν ἐκπληρώσων τὸ σὸν βούλημα, καὶ εὑρήσεις τὸ κατάλυμα πρόσφορον. Ὁ δὲ ἀδελφὸς πλέον ὑπὸ τοῦ πονηροῦ ἐξαφθεὶς ἐπὶ τῷ ἐλέγχῳ τῶν κρυφίων αὐτοῦ λογισμῶν, φησὶν ὀργιζόμενος πρὸς αὐτόν· Δός μοι τὰ τρία μου νομίσματα, καὶ πορεύομαι. Τί γὰρ ἀνάγκην εἶχον ἐγὼ δοῦναι αὐτὰ τοῖς πτωχοῖς, εἰ μὴ ἐπειθόμην τῇ κελεύσει τῇ σῇ; Ἀποκρίνεται εὐθέως πρὸς αὐτὸν ὁ πατήρ· Γράψον μοι φησὶν ἀδελφὲ εἰς τμῆμα χαρτίου τοῦ ἀπολαβεῖν με τὸν μισθὸν αὐτῶν ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν, καὶ θὲς αὐτὸ ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον, κᾀγὼ ἄρτι παρέχω σοι τὰ τρία νομίσματα.

[21] Ὁ δὲ θέλων ἀπιδεῖν, πόθεν ἄρα ἐξῇ αὐτῷ πληρῶσαι τὸ ἐπαγγελλόμενον, μήτε κᾂν ὀβολὸν ἔχοντι, ἰδίᾳ χειρὶ τὸ κελευσθὲν ἀπεπλήρωσε, καὶ τῷ θυσιαστηρίῳ ἐπέθηκεν. Καὶ δὴ παραλαβὼν αὐτὸν ὁ πατὴρ κατέρχεται πρὸς τὸ τοῦ καστελλίου κοινόβιον· κᾀκεῖθεν δανεισάμενος τρία νομίσματα, δέδωκεν αὐτὰ μετὰ ἀγάπης τῷ ἀδελφῷ. Κᾀκεῖνος δεξάμενος ἀνεχώρησεν, καὶ πεπλήρωκεν ἰδιοθελῶς ὅσα προεῖπεν αὐτῷ ὁ πατὴρ, καὶ μετ᾽ ὀλίγον καιρὸν τετελεύτηκεν. Ὁ δὲ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος ὑποστρέψας ἐν τῷ σπηλαίῳ αὐτοῦ, καὶ καθεσθεὶς ἐν ὑπομονῇ καὶ καρτερίᾳ πολλῇ, ἐντὸς ὀλίγων ἡμερῶν τρία ψαλτήρια γεγραφὼς· τότε γὰρ λέγεται πεπληρωκέναι ἓν ἓκαστον ἐξ αὐτῶν διὰ τεσσάρων ἡμερῶν· ἐλύθη τοῦ χρέους τοῦ διὰ τὴν ἐντολὴν τοῦ Χριστοῦ. Ἰδὼν οὖν ὁ τῶν δικαίων ἐχθρὸς, ὅτι ἐν πάσῃ προσβολῇ ἡττᾶται καὶ καταβέβληται ὑπὸ τοῦ δικαίου ἀνδρὸς, μετατίθησι τὴν πάλην ἀπὸ τοῦ ἐντὸς ἀνθρώπου ἐπὶ τὸν ἐκτὸς, καὶ ἄρχεται πλήττειν αὐτὸν ἐν πόνοις δεινοῖς, καὶ ἀῤῥωστίαις σωματικαῖς, ὡστε κᾂν ἐμποδίσαι αὐτὸν ἀπὸ τῆς καθημερινῆς λειτουργίας αὐτοῦ, καὶ τῆς οὐρανοδρόμου καὶ ἐχθρᾶς αὐτῷ προσευχῆς. Τί οὖν μηχανᾶται περὶ αὐτόν; ὄγκῳ δεινοτάτῳ καὶ ἀφορήτῳ πόνῳ περιλαβὼν τὰ τὴν φωνὴν ἀποτελοῦντα ὄργανα αὐτοῦ, πεποίηκεν αὐτὸν ἄφωνον κατακεῖσθαι παντελῶς καὶ ἄβρωτον τῆς συνήθους τροφῆς· ἀλλ᾽ ὅμως καὶ ἐν τούτῳ πολὺ πλέον ᾐσχύνετο καὶ ἡττᾶτο ὁ πολέμιος ἐχθρός. Ὅσον γὰρ ἐκεῖνος ἀπέκλειε τὴν ψαλμολόγον καὶ ὑμνοφόρον φωνὴν, τοσοῦτον αὐτὸς τὴν διάνοιαν ὕψου πρὸς τὸν Θεὸν, καὶ ἐνετρύφα ἀπερισπάστως ταῖς θεαρέστοις καὶ μεγαλοπρεπέσιν ἐννοίαις. Ἵνα δὲ καὶ τῷ λιμῷ μὴ ἐκλείψῃ καὶ ἀποκάμῃ, ὕδατι τὸν ξηρὸν ἄρτον λειώσας, ταύτῃ ἐκέχρητο τῇ διαίτῃ.

[Sanctus carnem jejuniis vigiliisque macerat severus legum observator,] Ergo corporeus ille Angelus subdiderat quidem Dei legi & animam & spiritum, non permittens omnino menti de infimis & vilissimis cogitare, sed illam erigens assidue ad perscrutandum Dei legem & enitendum omni studio, ut præcepta ejus impleret. Subjecit vero carnem spiritui multis edomitam legibus & magnam in servitutem redactam, ut se facilem & promptam ad obediendum præberet moderantis arbitrio. Docuit quippe illam altero, vel tertio, vel quinto quoque die cibum sumere necessarium, eumque tenuem & obvium & suavium appetentiam minime sequi, abstinere vino & quibuscunque eduliis igni coctis. Flagellabat porro illam vigiliis & psalmodia, pernoctationibus nunquam sedentariis, & flexione creberrima genuum. Ceterum quia nec in ipsis bonis deest calliditas dæmonis, rudioribus, modum ut excedant, suggerens, in omnibus ille modum adhibebat, ut, si quid ex constitutis sibi minus fecisset, defectus tribueretur socordiæ & a seipso, nempe ut debitore, consuetum morem exigeret: si quid vero amplius subjecisset cogitatio, dignosceretur opus dæmonis & evitaretur dolus. Itaque a prima luce usque ad tertiam velociter politeque exscribebat, litterarum forma utens minuta & densa, ut singulis diebus quaternionem impleret; hac ratione præceptum observans, quo laborandum esse, jubetur. Spiritus vero gratiam cum Apostolis accipiens, stabat ad Crucem Domini usque ad sextam cum Maria & Joanne, recitans psalmos & genuum flexiones mille peragens, hac etiam ex parte implens perpetuæ orationis præceptum. A sexta ad nonam sedebat legens, perscrutansque legem Domini & scripta sanctorum Patrum atque doctorum evolvens, ita enim præcipit Apostolus, Attende, inquiens, lectioni. Post nonam dirigens ad Deum sicut incensum vespertinum hymnum, egrediebatur deambulatum, & sensum varia spectatione modice recreatum diuturno diei labore defessum, Apostoli dictum pronunciando: Quod invisibilia Dei a creatura mundi per ea, quæ facta sunt, intellecta conspiciuntur: & illud, E creaturis Creatorem percipientes.

[16] [sanctorum Patrum austeritates singulas] Multas quoque sententias & verba Gregorii Theologi recitabat ceterorumque doctorum, mentem in his perpetuo exercens, ut nullo tempore vagaretur, simul etiam discendo ingenium acuens. Post solis occasum ad mensam ibat: mensa porro illi erat lapis maximus & scutella apposita, lagenæ fragmentum, & cibum cum actione gratiarum sumebat. Erat autem cibus vel simplex panis & aqua ad mensam, vel certe solum legumen coctum: frugum quoque tempore fructibus tantum vescebatur. Adnixus etiam sæpe est magnanimus Vir decerptis ex arbore siliquis vivere, myrtique baccis & unedonum, ac similibus. Verum, obnitente domina carne, quæ vere fiebat sicut uter in pruina, rursus ad panis usum redibat. Quid multa? tot vivendi instituta expertus est, quot singulis olim sanctis Patribus familiaria fuisse, legerat: & quadraginta quidem totos dies non jejunavit, humanæ laudis invidiam pertimescens, inflatique animi perniciosum cornu perfringens: tertium vero vicenos peregit dies, cibo per illud tempus bis tantum sumpto, cum ex practica Theodoreti historia cognovisset, extitisse olim Dei amantem fœminam, quæ hoc præstiterit. Quo circa ubi rem experimento probavit, vera esse comperit, quæ scripta sunt. Per annum uno minus mense nullam penitus adhibuit potionem, pane solo quotidie ad vesperam usus post solis occasum, duo sibi ea ex re magnique momenti beneficia comparans, nempe, ut uni e quatuor virtutibus temperantiæ suppetias ferret: studebat enim præcipue vel ipsa naturali effluxione liberare corpus; quod ut assequerentur, plurimi sanctorum decertarunt; confert autem ad hoc plurimum aquæ abstinentia, ut quidam Sanctorum a dixit: utque præterea mentis vanitatem reprimeret addubitantis, nec fidem habentis narrationibus, quæ de admirandis magnificisque sanctorum Patrum factis leguntur. Certe enim nota est omnibus historia ejus, qui per triennium in ministerio furni versatus est sine potu & in hac abstinentia mortuus b est.

[17] Hoc exemplum cum Beato huic venisset in mentem, [experitur,] ne ariditas nimia pulmonis magnum inferret periculum, ab incœpto deterruit. Neque enim sitis illi jam molesta erat, ut ipse affirmabat, sed usque ad octavum diem tantum; & studiose recitabat & observabat dictum illud: Adhæsit pavimento anima mea, vivifica me secundum verbum tuum. Deinde vero illud: Erexisti mihi spiritum & consolatus vixi. Confirmat vero assertionem nostram quod dicitur: Sitis sitim curat, fames famem non reprimit. Totam porro sanctam Quadragesimam percurrebat nihil aliud degustans, quam panem in sacris Missarum benedictum, idque quia per dies singulos quotidianus petitur panis: sine potu tamen sæpe dies eosdem totos transigebat. Quilibet ergo dies illi sub hac perferendorum laborum regula, quam præterire non licebat, traducebatur, & nox similiter agebatur iisdem distincta non prætermittendis officiis. Una hora debitum somni solvebat, aliter quippe cibus non poterat concoctione confici: reliqua noctis pars cantando psalterio tribuebatur, quingentisque genuum flexionibus hymnorumque nocturnorum & matutinorum recitationi. Sæpe enim cum suo ipse contendens animo aiebat: Qui communem in cœnobiis vitam degunt, diurnis quidem occupantur laboribus, quotidie jejunantes, noctem vero insumunt vigiles in Dei laudibus & sacra lectione, tam multa cantantes, plurimas eleemosynas erogantes, & hospitalitatem exercentes: nos autem, qui considemus vitam hanc viventes, quæ solitaria videtur, nisi abundaverit justitia & religiosus labor, vanam habemus spem & instituta vitæ ratio est nobis incongruens. Erat autem illi vestimentum saccus e pilis caprinis ad annum unum unus, ad alium alius; cingulum funis, quod non nisi semel absoluto anno solvebatur: unde pediculorum copiam ferebat, non abhorrens, nec se ob eorum molestiam prurigine versans. Ante speluncam erat arbustum, ubi formicarum multitudo inhabitabat: in illud Vir sanctus superjaciebat saccum, ut a vermibus illis expurgaretur, sic enim eos vocare decet, tempore asperiores factos, ut formicis penderent pœnas ob molestias Sancto illatas.

[18] Lectus illi nullus, nulla sella, non arcula vel capsa, non crumena, non pera, nec etiam atramentarium tam multa scribenti, sed infixa cera in ligno, per illam tot librorum copiam tam eleganter exscripsit. [rigidissimæque pœnitentiæ opera exercet:] Hæc ego tam accurata narratione persecutus sum, si illum spectes, modica, si alios, permagna, non ut illi quidpiam per hæc addatur, sed ut notum fiat, quos progressus fecerit in iis virtutibus, quarum officia sibi exequenda suscepit, perfectæ, inquam, a possidendis rebus abstinentiæ, continentiæ, vigiliarum & orationis, [solitariæ vitæ & castimoniæ, humilitatis & ceterarum c] per quas homo fit imago & similitudo Dei. Ceterum ferventes lacrymas, quæ ubertim illi fluebant, & amara suspiria & pectoris tunsiones frontisque in terram illisiones, quis mente comprehendere, aut percensere pro dignitate queat? Nam increpationes & probra & contumelias summamque sui despicientiam, quæ in semetipsum intorquebat, quicquid omnino ageret, tanquam suipsius hostis observans, insidias quoque, conflictus & aggressiones dæmonum, tum per internas cogitationes, tum manifestas apparitiones, necnon dolores corporis e gravibus morbis, & ipse, qui passus est, omnes enarrare vix posset. Multa & gravia passus est bella, ut relicta solitudine ad cœnobia se conferret, ex quo eum maligni spiritus desertorem timidumque vocarent. Cum igitur in magnas redigeretur angustias (efficiebant enim, ut inflatus videretur præ violentia cogitationum, & spelunca eum non caperet) tunc contextum e pilis indumentum tollens, quod insequentis anni futurum erat, appendebat ad lignum: nec enim baculum humero gestabat, descendensque ad medium iter, in quo arbor erat procera, fingebat sibi, illam esse beatum Fantinum, vel alium sanctum patrem. Ergo exhibita arbori profunda reverentia, stabat quasi interrogaretur a patre, responderetque de causa suæ profectionis; mox objurgaretur ab eo & fratribus dicentibus: En eremi incolam. Hisce modis & oppositis ratiocinationibus hostes in fugam vertens, revertebatur in speluncam, velut in carcerem patienter sustinens, & secum ipse dicens: Bonum est mihi magis mori, quam ut gloriam meam quis evacuet.

[19] [varias dæmonis tentationes devincit.] Sæpe in oratione defixo & psallenti suggerebat cogitatio: Respice in sanctuarium, videbis fortasse in eo vel angelum, vel ignis flammam, vel Spiritum sanctum, ut alii multi viderunt: ipse vero claudens oculos tanta se inflexionum & lacrymarum copia defatigabat, ut sudor illi deflueret instar aquæ in terram. Subjecit quoque illi malignus vehementissimum ardorem libidinis; ipse vero in spinis se volutans & asperis urticis, voluptatem dolore extinguebat. Sedenti aliquando post vigiliam seque post laborem paululum relaxanti, duo astiterunt dæmones, alium tenentes medium; quo veluti per laterum apertionem exenterato, viscera omnia projecerunt in terram. Hoc ille viso, surgens contremuit, & præ nausea bilem evomuit amarissimam, ex quo se munitiorem in posterum reddidit. Cum Romam aliquando profectus esset orandi gratia & perquirendorum quorumdam librorum, vidit in æde Petri apostoli transeuntem mulierem Alemanam, corporis proceritate præstantem. Hujus effigiem animo impressam ostendebant maligni spiritus Viro sancto, sive is psalleret, sive legeret, aut scriberet, vel aliud quidvis ageret. Hac pugna invalescente, cum nihil prorsus excogitare posset, quo hostes repelleret, confugit ad Deum, suarum virium imbecillitatem illi exponens. Prosternit ergo se ante sacrum altare contrito & humili corde, & Salvatori ait: Tu scis, Domine, quod infirmus sim, miserere mei & subleva me impurorum dæmonum bello oppressum, ego enim de mea vita jam desperavi. Hæc ubi dixisset, humi jacens levique somno correptus, videt ante se stantem pretiosam crucem & pendentem ex ea vivum Dominum nostrum & velum pendens interpositum, candidum & tenuissimum. Tum ipse magno cum timore clamans: Miserere, inquit, mei, Domine, & benedic famulo tuo. Tunc Salvator, excusso e dextera manu clavo, ter signo Crucis benedixit illi, & visio divina evanuit, simulque pugna omnis cessavit & naturæ profluvium; & quod præstare non potuerunt multa jejunia sitisque nimia & vigiliæ, præstitit humilitas & propriæ infirmitatis agnitio.

[20] Degebat itaque Vir sanctus quietam & lætam vitam, [Socium vitæ severioris impatientem] spiritalisque lætitiæ plenam. Interea frater quidam accessit rogans, ut contubernalem se reciperet, si forte ejus opera salutem consequeretur. Vix tandem compos desiderii factus ad Sanctum ait: Habeo, Pater, numismata tria, quid vis faciam de illis? Ille, Abi, inquit, & da pauperibus, tollensque Psalterium tuum sequere præcepta Salvatoris: & ille statim obsecutus est. Non multum temporis effluxit contubernio, didicitque a sancto Patre difficilem pulchre apteque scribendi artem: sed asperrimum vitæ institutum perosus & solitariæ vitæ labores nulla remissione laxatos, cœpit adhibere excusationes in peccatis & contentionis occasiones quærere, quibus posset Patrem provocare ad iram. Ille vero præcepta Domini semper animo volvens, tanquam sibi uni prolata & memoria repetens, reum esse gehennæ ignis, qui dixerit fratri suo, Racca: nunquam usus est contra eum aspero verbo. Tandem placido & moderato animo sic eum affatus est: Honorande frater, Deus in pace, nos huc vocavit & in charitate & spiritu mansuetudinis, nunquid enim ad acerbitatem & iram & bilem? Sed si humilis ego adeo gravis tibi sum & oculis tuis factus intolerabilis, vade in pace, quocunque libuerit, & peccatori mihi noli esse molestus: scio enim, te non posse, immo vero etiam nolle, spiritum repellere, qui tibi faces subjicit dominandi & fungendi sacerdotio. Abi igitur & exple libidinem tuam & aptum reperies diversorium. Verum frater ille a maligno dæmone acrius incitatus, quod redargui videret, quæ latenter ipse cogitaverat, respondit iratus: Redde mihi tria illa numismata & mox abibo: quid enim cogebat me, ut ea pauperibus darem, nisi jussio tua, cui parere volui? Et statim Pater ad eum: Scribe, inquit, frater, mihi in chartula, fore ut mercedem eorum recipiam in regno cælorum, & pone ipsam super altare & ego tibi mox solvam tria numismata.

[21] Ille vero scire cupiens, unde illi ne obolum quidem habenti facultas suppeteret implendi promissum, [dimittit, morbisque a dæmone affligitur.] sua manu scripsit, quod postulatum erat & chartam super altare posuit. Qua Pater accepta descendit in castelli cœnobium & mutuo inde sumpta tria numismata fratri amice dedit. Accepit is & recessit & voluntati suæ satisfaciens egit, quicquid sibi Pater prædixerat, & paulo post moritur. Sanctus vero pater Nilus in suam speluncam reversus, sedensque in patientia & tolerantia multa, intra paucos dies tria exscripsit Psalteria (fertur enim in singula quatuor insumpsisse dies) & liber a debito mansit, quod propter Christi præceptum contraxerat. At vero justorum hostis victum se prostratumque cernens a Viro justo in singulis congressibus, luctam ab interiori homine transtulit ad exteriorem & summis doloribus & morbis corporis eum petere aggreditur, ut saltem avocaret a quotidiano ministerio & inimica sibi oratione, qua mens ad cœlestia pervolat. Quid ergo machinatur in ipsum? Maximo tumore, doloreque intolerabili vocis organa comprimens, vocis usum illi penitus abstulit, & jacere coëgit consueto cibo abstinentem; & in hoc tamen ipso multo magis confundebatur hostis & vincebatur. Quo enim magis præpediebat ille linguam psalmis & hymnis assuetam, eo altius ipse mentem elevabat ad Deum, Deoque grata & magnifica contemplatione fruebatur sine ulla mentis divagatione. Sed ne fame periret & omnino deficeret, aqua siccum panem humectans & frians, diæta hac utebatur.

ANNOTATA.

a Toties occurrentes sententias ex Scripturis sacris non assigno, cum facile reperiri a quovis possint. Observat Caryophilus, sermonem hic esse de abbate Theona, Collat. 2 de nocturnis illusionibus hæc asserente.

b Allegat Caryophilus Pratum spirituale, ubi cap. 84 admiranda hæc narretur austeritas.

c Quæ uncis inclusa sunt, non habentur in textu Græco, suspicorque, typothetarum vitio prætermissa, tum quia similes amplificationes in Caryophili versione alibi non invenio, tum etiam, quod eadem lego apud Martenium in versione Sirletiana.

CAPUT IV.
Ad cœnobium æger reductus, convalescit, rursumque ad speluncam reversus a diabolo graviter fuste vulneratur, quo malo prodigiose sanatur. Stephanum vitæ monasticæ institutis instruit

ΜΕτ᾽ οὐ πολὺ τοίνυν πρὸς ἐπίσκεψιν αὐτοῦ ἐλήλυθεν Φαντῖνος ὁ ἁγιώτατος· παρέβαλλον γὰρ ἀλλήλοις πυκνότερον, ἀλλήλοις ὡς δύο φωστῆρες πυκνότερον καταφωτίζοντες· καὶ τὸν ἑβδομαρισιαῖον ἄρτον ὁ μέγας Φαντῖνος σὺν πολλῇ παρακλήσει πείσας τὸν ὅσιον Νεῖλον δέξασθαι, παρ᾽ αὐτοῦ ἐκ τῆς τῶν χειρῶν ἐργασίας τὴν χάριν ἀντεσηκοῦτο. Ἰδὼν τοιγαροῦν αὐτὸν ἐν τῇ τοιαύτῃ ἀνάγκῃ, καὶ πολλὰ δυσωπήσας ἀπήγαγεν εἰς τὸ μοναστήριον αὐτοῦ μετὰ πάσης σπουδῆς· ἀλλὰ καὶ τὸν Θεὸν παρεκάλει περὶ τῆς ὑγείας αὐτοῦ ἐξ ὅλης ψυχῆς. Ὁ δὲ καρτερικώτατος Νεῖλος μὴ δυνάμενος γεύσασθαί τινος εἰ μὴ ὕδατος, καὶ αὐτοῦ μετὰ βίας καὶ πόνου, καὶ τοῦτο ἐπὶ πολλὰς ἡμέρας, εἶπεν αὐτῷ ὁ λογισμὸς· ὅτι εἵπερ ἦν ἀπὸ ἰχθύος μέρος μικρὸν, ἐλάμβανον ἂν ἐξ αὐτοῦ, καὶ διήνοιγέ μοι τὴν ὁδὸν τοῦ φαγεῖν. Πυκτεύσας οὖν ἐπὶ ἡμέρας ὀκτὼ, ἢ καὶ πρὸς τοῦ μὴ ἀναγγεῖλαι τὸ πρᾶγμα τινι· καὶ μάλιστα καθ᾽ ἑκάστην ὁρῶν διερχόμενον τινὰ τῶν ἀδελφῶν ἔμπροσθεν αὐτοῦ, καὶ πρὸς τὸ ἁλιεῦσαι πορευόμενον, καὶ αὖθις μετ᾽ ἰχθύων ὑποστρέφοντα· μετὰ πολλὴν ἄθλησιν καὶ πάλην τοῦ τοιούτου λογισμοῦ, ἰδοὺ ἔρχεταί τις πρὸς αὐτὸν κοσμικὸς ἐπιφερόμενος κοφίνιον μεστὸν ἰχθύων, τῶν μὲν τηγανιστῶν, τῶν δὲ ὀπτῶν τυγχανόντων, παρακαλῶν καὶ δεόμενος αὐτοῦ, ὅπως γεύσηται ἐξ αὐτῶν· ἐπειδή, φησιν, ἑσπέρας ἀκούσας τὰ κατὰ σὲ, ἐξῆλθον τοῦ ἁλιεῦσαι ἐπὶ τῷ ὀνόματί σου τῷ ἁγίῳ, καὶ τῶν εὐχῶν ὑμῶν συνεργησάντων ἠγρευσάμην ἀρκούντως· καὶ δέον σε πάτερ μεταλαβεῖν ἐξ αὐτῶν. Τότε ὁ μακάριος Νεῖλος τὸν μὲν ἄνθρωπον ἀπέστειλεν εὐλογήσας, καὶ μεγάλως εὐχαριστήσας ὑπὲρ τοῦ αὐτοῦ κόπου· τῷ δὲ λογισμῷ αὐτοῦ διελέγετο οὕτως· Ταῦτα οὐχ ὁ Θεὸς ἡτοίμασεν, οὐδ᾽ ἄγγελος· οὐ δὲ γάρ ἔιμι τῶν φοβουμένων αὐτὸν, ἴνα τὸ θέλημά μου ποιήσῃ. Ἀλλὰ τοῦτο τὸ ἔργον τοῦ διαβόλου τυγχάνει, ἐπειδή με ᾔσθετο δουλωθέντα τῇ τοιαύτῃ ἐπιθυμίᾳ. Γέγραπται γὰρ, μὴ ἐπιθυμήσῃς· Ζῇ Κύριος, οὐκ᾽ εἰσέρχεταί τι ἐξ αὐτῶν εἰς τὸ στόμα μου. Ὑπῆρχε δὲ τότε ἐκεῖ μοναχός τις παραγενόμενος ἐκ τῶν ἄνω μερῶν, ὃς λίαν ἠγαπᾶτο παρ᾽ αὐτοῦ δια τὸ ἀσματικὸν εἶναι αὐτὸν καὶ σφόδρα καλλίφωνον. Τοῦτον καλέσας ὁ ὄσιος δέδωκεν αὐτῷ, καθὼς ην τὸ κοφίνιον, εἰπὼν πρὸς αοὐτόν· Λάβε τοῦτο τὸ ξένιον, ὅπερ σοι Χριστὸς ἐξαπέστειλεν. Ὁ δὲ λαβὼν ἀνεχώρησεν. Ἰδὼν οὖν ὁ Θεὸς τὴν μεγίστην αὐτοῦ ὑπομονὴν καὶ καρτερίαν, ἀντελάβετο αὐτοῦ, καὶ ἀπήλλαξεν αὐτὸν τῆς ὀδύνης καὶ τῆς νόσου ἐκείνης τῆς πονηρᾶς, τοῦ πάθους ἔνδον ἐν τῷ τραχήλῳ ῥαγέντος, καὶ ἕλκους πολλοῦ διὰ τοῦ στόματος ἐξελθόντος. Μικρᾶς οὖν ἀνεσεως ἐπιτυχὼν ἀνέρχεται πάλιν ἐν τῷ σπηλαίῳ, τῆς συνήθους ἐχόμενος πολιτείας, καὶ τὴν ἡσυχίαν ἀσπαζόμενος ὡς οἰκείαν μητέρα. Ὁ δὲ διάβολος οὐκ ἐπαύσατο βρύχων κατ᾽ αὐτοῦ τοὺς ὀδόντας καὶ ἀγωνιζόμενος, εἴγε ὑπὸ τῆς τοῦ Θεοῦ προνοίας παρεχωρεῖτο, ὥστε καὶ τοῦ ζῇν ἀπαλλάξαι τὸν δίκαιον ἄνδρα.

[23] Καὶ δὴ κατὰ τὸ ἔθος σχολάζοντι ἐν μιᾷ νυκτὶ, καὶ διαγρυπνοῦντι ἐν ψαλμοῖς καὶ γονυκλισίαις ἐν τῷ μικρῷ σπηλαρίῳ τῷ ὑπ᾽ αὐτοῦ λελατομημένῳ, καὶ τῆς τοῦ φέγγους αὐγῆς τα πάντα καταλαμπούσης, ἦν γὰρ τοῦ θέρους ἡ ὥρα, φαίνεται αὐτῷ ὁ διάβολος ὀφθαλμοφανῶς ὡς Αἰθίοψ, ῥόπαλον ἐν ταῖς χερσὶ κατέχων· μεθ᾽ οὗ τύψας τὴν κεφαλὴν τοῦ ἁγίου, ἔῤῥιψεν αὐτὸν ἐπὶ τὴν γῆν, καὶ ἀφῆκεν ἡμιθανῆ τυγχάνοντα. Μετὰ γοῦν μίαν ὥραν εἰς ἑαυτὸν ἐλθὼν ὁ ὅσιος, ἔγνω μὲν τοῦ διαβόλου τὸν φθόνον καὶ τὴν ἄπειρον κατ᾽ αὐτοῦ βασκανίαν, σφόδρα δὲ τὴν κεφαλὴν ἀλγυνόμενος, καὶ τὸ ἥμισῦ τοῦ προσώπου σὺν τῷ ἀριστερῷ ὀφθαλμῷ πεφυσιωμένον καὶ πελιδνότατον ἔχων, οὐμὴν ἀλλὰ καὶ τὸν βραχίονα παραλελυμένον καὶ τεταριχευμένον, οὐκέτι μὲν ἴσχυσε στῆναι καὶ τὴν τῆς εὐχῆς λειτουργίαν ἀποπληρῶσαι, κείμενος δὲ ἐπ᾽ ἐδάφους τὸν Κύριον ἐπεκαλεῖτο· ὁ Θεὸς, λέγων, εἰς τὴν βοήθειαν μου πρόσχες, Κύριε εἰς τὸ βοηθῆσαι μοι σπεῦσον. Αἰσχυνθήτωσαν καὶ ἐντραπήτωσαν οἱ ζητοῦντες τὴν ψυχήν μου, καὶ τὰ λοιπὰ τοῦ ψαλμοῦ. Ἐν τούτοις διῆξεν τὸν ἅπαντα χρόνον ἐκεῖνον μυρίοις πόνοις πυκτεύων καὶ συμφοραῖς ἀνηκέστοις. Πολλῶν μέντοι βουλευόντων ἰατρικῆς ἐπιμελείας προσανασχέσθαι, οὐδαμῶς κατεδέξατο τοῦτο, γινώσκων ἀθεράπευτον εἶναι ὑπὸ χειρὸς ἀνθρώπου τὴν διαβολικὴν ἀλγηδόνα. Τοῦ τοίνυν χρόνου παραδραμόντος, καὶ τῆς μνήμης τῶν ἁγίων Ἀποστόλων ἐπιφθασάσης, συνῆλθον ἐν τῷ κοινοβίῳ οἱ αὐτῶν μιμηταὶ Φαντινος καὶ Νεῖλος συνεορτάσαι καὶ συμπαρακληθῆναι ἀλλήλοις, ὡς γνήσια τέκνα τῶν ἀποστόλων. Παννύχιον οὖν τὴν ὑμνῳδίαν ἐπιτελούντων, καὶ τῶν ἀδελφῶν ἀγαλλιωμένων ἐπὶ τῇ τῶν ἁγίων διδασκαλίᾳ, καὶ τῇ τῶν γραφῶν ἀναπτύξει, παρακαλεῖ ὁ μέγας Φαντῖνος τὸν ὅσιον Νεῖλον ἀναστῆναι καὶ ἀναγνῶναι ἐγκώμιον εἰς τοὺς Ἀποστόλους, συγγραφὲν παρὰ τοῦ ἐν ἁγίοις Δαμασκηνοῦ Ιωάννου, ἰαμβικοῖς καὶ ἐμμέτροις στίχοις καταπεποικιλμένον. Ὁ δὲ μακάριος Νεῖλος μηδέποτε παρακοῦσαι γινώσκων, καίτοι σχεδὸν ὡς ἡμίξηρος τυγχάνων, ἀνέστη μετὰ πάσης χαρᾶς καὶ προθυμίας· αὐτός τε τῆς ἀναγνώσεως τὴν ἀρχὴν ἐποιεῖτο, καὶ ἡ πονηρὰ ἐκείνη νόσος κατὰ μικρὸν τοῦ σώματος ὑπεξῄει. Ταύτης δὲ τῆς ἀντιλήψεως αἰσθηθεὶς παρὰ προσδοκίαν ὁ μακάριος Νεῖλος, οὐδενὶ οὐδὲν εἶπε μέχρι τῆς ἀπολύσεως τοῦ ὄρθρου. Καὶ τότε βαλὼν μετάνοιαν τῷ δικαίῳ Φαντίνῳ, εὐχαριστεῖ αὐτῷ, ὡς δι᾽ αὐτοῦ τῆς τοιαύτης ἀπαλλαγεὶς ἐπηρείας. Αὐτὸς δὲ πάλιν τῇ ἐκείνου ὑπακοῇ, καὶ τῇ ἐπισκιάσει τῶν Ἀποστόλων προσανετίθει τὸ θαῦμα· καὶ διέμενον ἐν ταπεινοφροσύνῃ τὸν τῶν θαυμασίων Θεὸν δοξολογοῦντες.

[24] Ἡ δὲ πολύτροπος καὶ ἀπερινόητος τοῦ Θεοῦ περὶ πάντας οἰκονομία, τὶ προνοουμένη περὶ τὸν ἑαυτῆς οἰκέτην οὐκ οἶδα, εἴασεν αὐτὸν μέχρι καὶ αὐτοῦ τοῦ γῆρως περιφέρειν τινὰ μικρὰ ἴχνη τῆς ἀῤῥωστίας ἐκείνης, ὑπομιμνήσκοντα αὐτὸν τῆς αὐτοῦ περὶ αὐτὸν ἀντιλήψεως καὶ κηδεμονίας. Ἐπὶ πᾶσι δὲ τούτοις ὑπερνικήσας διὰ τοῦ ἀγαπήσαντος αὐτὸν Θεοῦ ὁ τῶν ἁγίων πάντων ζηλωτὴς, καὶ τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ πληρωτὴς, πρὸς ἑτέραν ὡπλίζετο πάλην καὶ ἀγῶνα τοῦ διαβόλου. Ἔδει γὰρ διὰ πάντων ἀποκρουσθῆναι, καὶ οὕτως ἀριδήλως τὸν νικητὴν στεφανίτην ἀναδειχθῆναι. Ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ ἔκστασις ἐπιπίπτει τῷ μακαρίτῃ Φαντίνῳ, ἀληθῶς δ᾽εἰπεῖν ἀλλοίωσις τῆς δεξιᾶς τοῦ ὑψίστου. Καὶ οἷον δὴ τὸν Ιερεμίαν ἀκούομεν τὴν κεφαλὴν καὶ τὸν πώγωνα ξυρήσαντα, τὴν Ἱερουσαλὴμ ἐν θρήνοις κατακομμῶντα περιἳέναι, καὶ ὑπόληψιν ἐξεστηκότος διδόναι τοῖς ἀνοήτοις, τὸν αὐτὸν τρόπον ἦν κατιδεῖν καὶ περὶ τὸν προφητικώτατον καὶ μακάριον ἄνθρωπον τοῦτον. Εἴτε γὰρ τὴν αἰσθητὴν ταύτης τῆς χώρας προφητεύων κατάλυσιν, καὶ τὴν τῶν Ἀγαρηνῶν οἰκτίστην ἐπέλευσιν· εἴτε τὴν τῆς ἀρετῆς παντελῆ ἔλλειψιν, καὶ τῶν μοναστηριων πρὸς κακίαν ἀπόκλισιν καὶ χυδαίωσιν, ὃ καὶ μᾶλλον ἐστὶ κυριώτερον· ὁμοίως καὶ αὐτὸς περιῄει θρήνοις κατακομμῶν τάς τε ἐκκλησίας καὶ τὰ μοναστήρια καὶ τὰς βίβλους· τὰς μὲν λέγων, ὅτι ὄνων καὶ βορδονίων ἐπλήσθησαν καὶ μεμόλυνται· τὰ δὲ πυρίκαυστα, φησὶ, γεγόνασι, καὶ ἀπώλοντο· τὰς δὲ ὅτι ἐβράχησαν καὶ ἠχρείωνται, καὶ λοιπὸν ποῦ ἀναγνῶναι οὐκ ἔχομεν. Ἡνίκα δὲ ἀδελφὸν ἑώρα τῆς αὐτοῦ μονῆς, ὡς νεκρὸν ἐπένθει αὐτὸν λέγων· ὅτι ἐγώ σε ὦ τέκνον ἀπέκτεινα. Ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα ἐλάλει τε καὶ ἐποίει, μήτε ὑπὸ στέγην ἀνεχόμενος καταμεῖναι, μήτε τροφῆς ἀπογεύσασθαι, ἀλλ᾽ ἐπὶ τὰς ἐρήμους πλανώμενος διῃτᾶτο τοῖς ἀγριολαχάνοις. Ταῦτα εἰς μεγίστην θλίψιν καὶ λύπην ἤνεγκε Νεῖλον τὸν ἀοίδιμον· καὶ σχεδὸν νύκτωρ τε καὶ μεθ᾽ ἡμέραν ἐπένθει καὶ αὐτὸς τὴν στέρησιν τοῦ καλοῦ συννόμου καὶ συνεργάτου. Πολλάκις γὰρ ἀκολουθήσαντι αὐτῷ ἀναχωροῦντι, καὶ δυσωποῦντι τοῦ ὑποστρέψαι καὶ ἡσυχάσαι ἐν τῷ μοναστηρίῳ, οὐχ ὑπήκουσε λέγων· Ὅτι οἱ ἐν τῇ μονῇ οὐκ εἰσί μου ἀδελφοὶ, ἐπεὶ ἂν καὶ αὐτοὶ ἔκλαιον σὺν ἐμοὶ· αὐτοὶ δὲ τουνἀντιόν ποιοῦσιν, ἐξεστηκότα καὶ μαινόμενον με κρατοῦντες.

[25] Ἔσο τοίνυν γινώσκων πολυπόθητε πάτερ, ὅτι διαβήσομαι πρὸς τὴν ἄνω χώραν, κᾀκεῖ τελειωθήσομαι, καὶ εἰς τὸ μοναστήριόν μου οὐκέτι ἐπιστραφήσομαι. Αὐτὸς μὲν οὖν ὁ μακάριος, καθὰ καὶ προείρηκεν, οὕτω καὶ τετέλεκεν, καταλαβὼν τὸν τόπον, ἐν ᾧ προώρισεν αὐτῷ ὁ Θεὸς πρὸ πάντων τῶν αἰώνων τελειωθῆναι. Ὁ δὲ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος ὑποστρέψας ἐν τῷ σπηλαίῳ, ἐν ὑπομονῇ διήρχετο τὴν στενὴν ταύτην πύλην καὶ τεθλιμμένην ὁδὸν τὴν ὀλίγοις εὐρισκομένην. Ἔρχονται τοιγαροῦν πρὸς αὐτὸν οἱ τῆς μονῆς τοῦ ὁσίου Φαντίνου πατέρες, παρακαλοῦντες αὐτὸν σκυλῆναι, καὶ ἡγούμενον αὐτοῖς καταστῆσαι ὃν ἂν ἐκλέξοιτο ἡ αὐτοῦ ὁσιότης· περὶ γὰρ αὐτοῦ ἐκείνου ᾐδοῦντο καὶ ὀνομάσαι γινώσκοντες τὸν ἄνδρα. Ὁ δὲ εἴξας τῇ αὐτῶν παρακλήσει, καὶ εἰσελθὼν ἐν τῇ μονῇ μετ᾽ αὐτῶν εἰσῆλθεν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ εὔξασθαι. Καὶ πάντων ἀκολουθησάντων αὐτῷ, μετὰ τὸ τελειωθῆναι τὴν εὐχὴν, ὁ κατὰ σάρκα ἀδελφὸς τοῦ μακαριωτάτου Φαντίνου, Λουκᾶς τῷ ὀνόματι, προσδραμὼν, καὶ τῶν ποδῶν τοῦ ὁσίου δραξάμενος, ὅρκοις αὐτὸν καὶ ἐπιτιμίοις πρίκωδεστάτοις ἀπό τε τῆς ἁγίας Τριάδος καὶ τῶν ἁγίων πατέρων ὑπέβαλε τοῦ καταδέξασθαι εἶναι αὐτὸν αὐτοῖς ποιμένα καὶ καθηγούμενον. Τί οὖν εἶχε ποιῆσαι ὁ ἀγχίνους ἐκεῖνος ἀνὴρ καὶ περὶ τὸ διανοηθῆναι ὀξύς; Ὑπερισχύσας τῶν χειρῶν τοῦ κρατοῦντος, καὶ τῷ αὐτῷ σχήματι περιλαβὼν τοὺς πόδας αὐτοῦ, τοῖς αὐτοῖς σχοινίοις οἷς ἐκέχρητο αὐτὸν περιέδησεν, ὥστε λύσαι αὐτὸν τὰ ἴδια ἐπιτίμια, καὶ γενέσθαι αὐτῷ ὅπερ τῷ πατρὶ ἐπεβούλευσεν· ἦν γὰρ καὶ αὐτὸς, εἰ καὶ μὴ λίαν ἔμπειρος τῶν θείων γραφῷν, ἀλλ᾽ οὖνγε οἰκονομικὸς, καὶ συνετὸς, καὶ τῷ βίῳ μηδὲν ἀποδέων τοῦ ἀδελφοῦ. Συστήσας οὖν πάντα ὁ ὅσιος πατὴρ κατὰ τὸ Θεῷ δοκοῦν, καὶ νουθεσίαις ἐνθέοις παρακαλέσας καὶ στηρίξας τόν τε ἡγούμενον καὶ τοὺς ἀδελφοὺς, ἀπηλλάγη καὶ τούτου τοῦ πειρασμοῦ, δοξάζων καὶ εὐλογῶν τὸν Θεόν.

[26] Καιρὸς δε λοιπὸν ἀνακάμψαι ἡμᾶς εὐδοκοῦντος Θεοῦ καὶ ἐπὶ τὴν μνήμην τοῦ ὁμοζήλου καὶ συνάθλου καὶ συναγωνιστοῦ, τοῦ μεγάλου πατρὸς Στεφάνου τοῦ μακαρος· ἴνα μὴ μόνον τὸ δένδρον ἀπὸ τῆς ἁγίας ῥίζης γνωρίζηται, ἀλλὰ δὴ καὶ ἀπὸ τῶν καρπῶν καὶ κλάδων θαυμάζηται. Πιστεύω δὲ τῷ Θεῷ, ὅτι οὐκ εἰς κενὸν ἡμῖν ἡ τοιαύτη μνήμη γενήσεται· ἀλλ᾽ εἰ μὴ καὶ ζηλωταὶ μεγάλων αὐτοῦ κατορθωμάτων γενέσθαι ἰσχύσομεν, τὸ γοῦν μνυμονεῦσαι αὐτῶν μετὰ πίστεως καὶ ἀγάπης, ἀφέσεως ἡμῖν πλημμελημάτων πολλῶν πρόξενον γενήσεται, καθὼς διδασκόμεθα. Οὗτος τοίνυν ὁ ἑν ἁγίοις Στέφανος νέος ἔτι ὢν ὡς ἐτῶν εἴκοσιν, ἀγροῖκος δε καὶ ἐξ εὐτελῶν γονέων ὑπάρχων, ὀρφανὸν αὑτὸν καταλείψαντος τοῦ πατρὸς μετὰ τῆς μητρὸς καὶ μιᾶς ἀδελφῆς, τοσαύτῃ ἀκακίᾳ καὶ ἀπονηρίᾳ ἐκεκόσμητο, ὡς εἴτις αὐτὸν Ιακὼβ εἴποι τὸν πατριάρχην, ἢ τὸν ἁπλούστατον Παῦλον τοῦ ἀββᾶ Αντωνίου, οὐς ἀπεικότως στοχάσοιτο. Οὗτος οὖν ἐρασθεὶς τοῦ μοναδικοῦ ἑπαγγέλματος, καὶ κατὰ τὸ εὐαγγέλιον τὸν Χριστὸν ὑπὲρ τὴν ἀδελφὴν καὶ μητέρα, καὶ ὑπὲρ ἑαυτὸν ἀγαπήσας, ὡδηγήθη παρὰ τοῦ Θεοῦ ἀπελθεῖν ἔνθα ἦν ὁ μακάριος πατὴρ Νεῖλος· καὶ παρακαθήσας αὐτῷ μηδὲν εἰρηκὼς, περὶ δυσμὰς ἡλίου λέγει αὐτῷ ὀ πατήρ· Τί ζητεῖς ἀδελφέ; Ὁ δὲ φησιν, καλόγηρος θέλω γενέσθαι. Λέγει αὐτῷ ὁ μέγας· Καὶ εἰ καλόγηρος θέλεις γενέσθαι, ἐγώ σοι δεικνύω τὰ μοναστήρια, καὶ ἄπελθε ἐκεῖ· ὧδε γὰρ κατοικῆσαι οὐ δύνῃ μὴ ἒχων τί φαγεῖν, καὶ ἀποθνήσκεις ἀπὸ λιμοῦ. Ὁ δὲ ἀπεκρίθη, Οτι τὰ μοναστήρια, πησὶ, γνώσκω καὶ οἶδα, ἀλλ᾽ οὐκ ἀρέσκουσί μοι. Πάλιν ἐρωτηθεὶς, εὶ ἔχει τινὰ, καὶ ἀποκριθεὶς ὅπερ ἦν· ἐβιάζετο γἀρ ἀπελθεῖν καὶ θρέψαι τήν τε μητέρα καὶ τὴν ἀδελφήν· ὁ δὲ φησιν, ὅτι οὐκ ἀπέρχομαι οὐδαμοῦ· ἐκείνας γὰρ οὐκ ἐγὼ, ἀλλ᾽ ὁ Θεὸς καὶ ἔθρεψε καὶ τρέφει.

[27] Λοιπὸν μὴ ἰσχύσας ἀποδιῶξαι αὐτὸν ὁ πατὴρ, δέδωκεν αὐτῷ ὅπερ εἴχεν ἥμισυ ἄρτου φαγεῖν, αὐτος δὲ διέμεινεν ἄγευστος μέχρι τῆς αὔριον· παρασκευῆς γὰρ οὔσης τέλος εἶχε καὶ ἡ μεμετρημένη δίαιτα. Τοῦτο δὲ ἦν ἐν τῷ δευτέρῳ ἔτει τῆς τοὺ πατρὸς παροικίας ἐκεῖσε. Ὁρὼν οὖν αὐτὸν ὁ πατὴρ φύσει ὄντα ἁπλοῦν καὶ ἀργὸν, ὅπερ ἦν ἐναντίον τῇ ἐκείνου ἀστειοτητι, ἤχθετο μὲν ἐπὶ τῇ ἀργὸτητι αὐτοῦ καὶ ἐθλίβετο, οὐ μὴν ἐλάλει αὐτῷ τι σκληρὸν, ἔχων τὸν νοῦν αὐτοῦ ἐν ταῖς ἐυαγγελικαῖς ἐντολαῖς· νουθετῶν δὲ αὐτὸν μετ᾽ ἐπιεικείας καὶ πρᾳότητος, ἔσπευδεν ἀστεῖον καὶ γοργὸν ἀποδείξαι αὐτὸν, ὡς καὶ αὑτὸς ἦν. Ἀκμὴν γὰρ οὐκ ᾔδει σαφῶς, ὅτι τὸ ἐκ φύσεως οὐ μεθίσταται. Ὡς οὖν ἀπετύγχανε τοῦ σκοποῦ, καὶ διῆλθον ἡμέραι τριῶν ἐτῶν, λέγει ἐν ἑαυτῷ ὁ πατήρ· Ἇραγε εἰ ἦν μοι ἀδελφὸς ἢ υἱὸς ἢ ἀνεψιὸς, οὐκ ἂν καὶ ὕβρεσι καὶ ὀνειδισμοῖς ἐχρησάμην πρός τὴν ἐκείνου παίδευσιν; Δοκιμάσωμεν πάλιν τὸ τοιοῦτον εἶδος ἐπ᾽ αὐτῷ, μή ποτε μείνῃ ἀπαίδευτος ὁ ἀδελφός. Τότε ἤρξατο αὐστήρῶς λέγειν αὐτῷ, καὶ ὕβρεσι στύφειν αὐτόν· πολλάκις δὲ καὶ ἀπὸ χειρὸς ἐδίδου αὐτῷ. Βουλόμενος γὰρ διδάξαι αὐτὸν τὰς συνήθεις εὐχὰς καὶ τὸ ψαλτήριον, ἀνάγκην εἶχεν καὶ κολαφιστικῶς ἅπτεσθαι αὐτοῦ. Αὐτὸς δὲ πάντα ὑπέφερεν ἀβαρῶς καὶ μετὰ χᾶρας, μήτε τὴν σκληροτάτην ἄσκησιν καὶ τὴν ἄληκτον ἀγρυπνίαν δειλιάσας, ἐν πᾶσιν ἐξισούμενος τῷ μεγάλῳ, μήτε τὰ ὀνείδη καὶ τας παρὰ τοῦ πατρος ἐπηρείας ἀποδράσας. Διὸ καὶ πρὸς τοῦ Θεοῦ ἐφυλάχθη, μείνας ἀπείραστος τῆς δαιμονικῆς πανουργίας. Πολλάκις γὰρ ἐρωτηθεὶς παρὰ τοῦ ὁσίου, ποίοις ἄρα λογισμοῖς ἐνοχλεῖται, ἀπεκρίθη· ὅτι οὐκ ἔχω λογισμὸν τί ποτε, μόνον δὲ νυστάζω πολλὰ, καὶ διὰ τοῦτο θλίβομαι. Τότε ποιεῖ αὐτῷ ὁ πατὴρ σκαμνίον ἔχον πόδιον ἕν, καὶ λέγει αὐτῷ· Ὅτι σὺ μὲν ἔχεις πόδας δύο, καὶ τὸ σκαμνίον ἓν· ἰδοὺ τρεῖς πόδες· καὶ οὕτω καθήμενος, τῆς μελέτης μὴ ἀμελήσῃς. Ὁ δὲ τὴν παραγγελίαν δεξάμενος, οὐδαμοῦ ἐκάθητο ἔκ τοτε εἰμὴ ἐν τῷ σκαμνίῳ ἐκείνῳ καὶ ἐν τῆ μελέτῃ, καὶ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, καὶ ἐν τῷ γεύσασθαι. Νικώμενος δὲ πολλάκις ὑπὸ τοῦ νυσταγμοῦ, καὶ πίπτων ἐπὶ τὴν γῆν, ποτὲ μὲν τὸν βραχίονα, ποτὲ δὲ τὸ πρόσωπον συνετρίβετο.

[28] Πάλιν ἐρχόμενος ἐπὶ τὸ ἑψῆσαι τὸ ὄσπριον, καὶ τιθεὶς πλέον ἢ τὸ σκεῦος χωρῆσαι ἠδύνατο, ὑπὸ τῆς βίας ἀθροόν ἐῤῥήγνυτο. Ἐν μιᾷ γοῦν τῶν ἡμερῶν συναγαγὼν ἅπαντα τὰ κλάσματα, ὑπεδείκνυε τῷ πατρὶ τὸ σφάλμα ἐξομολογούμενος. Ο δὲ λέγει πρὸς αὐτόν· καὶ τὶ τὸ ὄφελος, ὅτι ἐξομολογῇ μόνῳ ἐμοί; ὕπαγε εἰς τὰ μοναστήρια, καὶ δείξον αὐτὰ, ἵνα γνωρίσωσιν ὁποῖοι ἀσκηταὶ ἡμεῖς ἐσμεν χυτροκλάσται. Τότε λαβὼν τὰ κλάσματα ἀπέρχεται πρὸς Φαντῖνον τὸν ὁσιώτατον, καί τὸ πρᾶγμα αὐτῷ ἐξηγήσατο. Αὐτὸς δὲ τῷ σκοπῷ ἑπόμενος τοῦ θεόφρονος καὶ ὁμόρονος *, συναγαγὼν πάντα τὰ κλάσματα, καὶ σχοινίῳ συνδήσας, καὶ τῷ τραχήλῳ αὐτοῦ κρεμάσας, πεποίηκεν αὐτὸν οὕτω παρασταθῆναι ἐν τῷ ἀριστηρίῳ τῶν ἀδελφῶν γευομένων. Τούτου δὲ γενομένου ἀπέστειλεν αὐτὸν πάλιν πρὸς τὸν ὅσιον ἐν τῷ σπηλαίῳ τοῦ λοιποῦ διορθωθέντα. Περιερχόμενος δέ ποτε ὁ μακάριος Στέφανος εὗρε τὰ λεγόμενα σπαράγγια· καὶ συναγαγὼν αὐτὰ καὶ ἑψήσας παρέθηκεν ἐν τῇ ὧρᾳ τοῦ γεύσασθαι. Μεταλαβὼν δὲ ἐξ αὐτῶν ὁ πατὴρ, καὶ ὡς παρὰ συνήθειαν μικρᾶς ἡδονῆς αἰσθόμενος, ἐπύθετο τοῦ ἑταίρου, εἴγε καὶ αὐτὸς τῆς αὐτῆς γλυκύτητος ᾔσθετο. Τοῦ δὲ συμφωνήσαντος, ῥίψαι αὐτὰ ἔξω παρὰ τοῦ πατρὸς ἐκελεύετο· ταῦτα γάρ, φησι, πικρὰ φύσει τυγχάνοντα ὁ διάβολος ἤρτυσε, καὶ γλυκέα πεποίηκεν. Ἕως τοσούτου ἐγκρατεύοντο οἱ μακάριοι, καὶ βίᾳ τὴν φύσιν διηνεκῶς κατεδάμαζον. Μετὰ δὲ ταῦτα ἔκρινεν ὁ ὅσιος Νεῖλος φροντίσαι καὶ περὶ τὸ ἀδύνατον μέρος τοῦ μακαρίου Στεφάνου· καὶ ἀποστέλλει αὐτὸν μετὰ γραμμάτων πρὸς τὴν ὄντως Θεοδώραν τὴν μακαριωτάτην παρθένον, ἀσκουμένην τῷ τότε καιρῷ ἐν τῷ λεγομένῳ Ἀριναρίῳ, καὶ καθηγουμένην ὀλίγων παρθένων, γραῦν ἁγίαν καὶ λίαν συνετωτάτην καὶ σοφωτάτην, ἐκ νεαρᾶς ἡλικίας τὴν μοναδικὴν ἀσκουμένην σκληραγωγίαν· οὐκ οἷδα, εἰ τοιαύτην ἄλλην τὸ Ρυσιάνον ἐξήνεγκεν· ἥτις ὡς υἱὸν γνήσιον ἀγαπῶσα ἧν τὸν ἅγιον πατέρα ἐκ νεαρᾶς ἡλικίας αὐτοῦ· πείθεσθαι δέξασθαι τήν τε μητέρα καὶ ἀδελφὴν τοῦ ὁσίου Στεφάνου ἐν τῷ μοναστηρίῳ. Ἐν ᾧ καὶ γνησίως δουλεύσασαι τῷ Κυρίω, καὶ μεγάλως εὐαρεστήσασαι, ἐτελειώθησαν ἐν εἰρήνῃ. Ταύταις μέν τοι παρὰ τὰ τῆς ζωῆς αὐτῶν ἔτη ἅπαντα, κατὰ καιρὸν, τῇ ὥρᾳ τοῦ θέρους ἀπήρχετο ὁ μακάριος Στέφανος ἐν τῷ μοναστηρίῳ ἐκεινῳ, καὶ τελέσας τὸν ἐκεῖσε ἀμητὸν, πάλιν ὑπέστρεφεν εἰς τὰ μοναστήρια, καὶ συνεκοπία ἐν παντὶ ἔργῳ τοῖς ἀδελφοῖς, διπλοῦν ἀγῶνα ἀγωνιζόμενος, τόν τε τῆς ἐγκρατείας, καὶ τὸν πανημέριον κόπον.

[29] Τῶν τοίνυν ἀθέων ἀγαρηνῶν παραδραμόντων πᾶσαν τὴν Καλαβρίτιδα χώραν ἕνα χρόνον, καὶ πάντα ληἳσαμένων, μελλόντων δὲ ἐπιβαίνειν καὶ ἐν τοῖς Μερκουριακοῖς μέρεσι, μήτε μοναστήριον καταλιπεῖν ἀχείρωτον λογισάμενοι, μήτε μοναχὸν ἐλέους καὶ φειδοῦς ἀξιῶσαι, προέλαβεν ἡ φήμη αὐτῶν, καὶ πάντες κατέφευγον ἐπὶ τὰ τυχόντα καστέλλια. τότε δὴ καὶ ὁ μακάριος Στέφανος εὑρεθεὶς ἐν τῷ κοινοβίῳ τοῦ μεγάλου Φαντίνου, ἀνῆλθε σὺν αὐτοῖς ἐν τῷ γειτνιάζοντι καστελλίῳ, μὴ δυνηθεὶς ὑποστρέψαι ἐν τῷ σπηλαίῳ διὰ τὸ κατεπεῖγον τῆς φήμης. Ὁ δὲ πατὴρ ἄνωθεν ἀπὸ τοῦ σπηλαίου θεασάμενος τὸν κονιορτὸν, καὶ τὸ πλὴθος ἐπερχόμενον τῶν Σαῤῥακηνῶν, ἐλογίσατο ἀποκρυβῆναι ἀπὸ τῆς δολιότητος αὐτῶν, μή ποτε καὶ ὡς πειράζων τὴν δύναμιν τοῦ Θεοῦ εὑρεθῇ. Λαβὼν οὖν μεθ᾽ ἑαυτοῦ τὸ κεράμιον τοῦ ὕδατος, ἐπορεύθη ἐν ἀποκρύφῳ τινι τόπῳ, ἔνθα ἀφόβως διῆγεν. Τῇ δὲ νυκτὶ ἐκείνῃ περιπατῶν περὶ τὸ ὄρος ἐκεῖνο, καὶ τὸν Δαβὶδ κατὰ τὴν συνήθειαν αὐτοῦ περιφέρων, μᾶλλον δὲ τὸν τοῦ Δαβὶδ Βασιλέα, ἤκουσε κτύπον ὡσεὶ ποδῶν ἵππου περιερχόμενον καὶ κυκλεύοντα αὐτὸν, καὶ μὴ δυνάμενον προσεγγίσαι αὐτῷ. Καὶ τὰ μὲν πρῶτα ἄνθρωπον εἶναι νομίσας τινὰ, οὐδὲν ἐλάλησε, πληρῶσαι βουλόμενος τὸν ψαλμόν. Ὠς δ᾽εἶδεν αὐτὸν μήτε ὑπάγοντα, μήτε προσεγγίζοντα, λέγει πρὸς αὐτόν· Τὶς εἶ σύ; καὶ ἅμα τῷ λόγῳ ἀκούει, ὅτι συνέτριψε τὸ κεράμιον τοῦ ὕδατος, καὶ ἄφαντος γέγονεν. Τότε γνοὺς ὁ μακάριος τὸν ἐργάτην ἐκ τῶν οἰκείων ἔργων, ἤρξατο πάλιν τοῦ ψάλλειν καὶ λέγειν· Κυκλώσαντες ἐκύκλωσάν με οἱ ἐχθροί μου, καὶ τῷ ὀνόματι Κυρίου ἠμυνάμην αὐτούς. ἐμέμφετο δὲ πάλιν ἑαυτὸν, καὶ ἔλεγε τῷ λογισμῷ· Ἄρτι τοῦ ἐλθεῖν τοῦτον ἐν ταῦθα, ὁ ἡμέτερος ῥεμβασμὸς γέγονεν αἴτιος αὐτῷ· διότι τῷ μὲν στόματι θεολογοῦμεν, τῷ δὲ νοὶ ἀλογοῦμεν. Καὶ ἔλεγεν ᾀεὶ, Ὅτι οὐδὲν ἄλλο διεγείρει τοὺς δαίμονας κατὰ τοῦ μοναχοῦ, ὡς ὁ ῥεμβασμὸς ἐν τῇ προσευχῇ, καὶ τὸ μὴ προσέχειν τοῖς ἐξερχομένοις λόγοις ἐκ τοῦ στοματος αὐτοῦ.

[30] Τότε τοίνυν ὁ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος ἡμέρας καταλαβούσης ἀπελθὼν ἐν τῷ σπηλαίῳ, εὗρεν ὅτι ἀνῆλθον ἕως ἐκεῖ οἱ Σαῤῥακηνοὶ, καὶ ἁφείλοντο τὸ τρίχινον τῆς ἀλλαγῆς αὐτοῦ, γεμίσαντες αὐτὸ ἀπιδίων ἀγρίων κειμένων ἐκεῖσε. Κατελθῶν δὲ καὶ εἰς τὸ μοναστήριον, καὶ ἰδὼν ἅπαντα κατεστραμμένα καὶ κατηρημωμένα ἐλογίσατο ὑπὸ τῶν Σαῤῥακηνῶν κρατηθῆναι τὸν ὅσιον Στέφανον εἴτε ἐν τῷ σπηλαίῳ, εἴτε ἐν τῷ μοναστηρίῳ. Ἤρξατο γοῦν σφόδρα λυπεῖσθαι, καὶ λέγειν ἐν ἑαυτῷ· Ὄντως ταπεινὲ Νεῖλε, ὁ ἀδελφὸς Στέφανος δοῦλος ὑπάγει· πάντως γὰρ περιμένων ἡμᾶς εἴτε ὧδε, εἴτε ἐν τῶ σπηλαίῳ, ἐκρατήθη. Ὄντως δίκαιόν ἐστιν, ἵνα ὑπάγωμεν, καὶ δουλεύσωμεν μετ᾽ αὐτοῦ καὶ ταδτα λέγων ἐδάκρυε, φοβούμενος μὲν τὸ ἀναιδὲς καὶ ἀκάθαρτον τῶν παγανῶν, ἀναγκαζόμενος δὲ πάλιν θεῖναι τὴν ψυχὴν ὑπὲρ τοῦ φίλου αὐτοῦ διὰ τὴν ἐντολὴν τοῦ Χριστοῦ. Ταδτα τοίνυν ἐνθυμούμενος, ἀπέρχεται καὶ καθέζεται ἀνὰ μέσον τῆς δημοσίας ὁδοῦ, ἐκδεχόμενος τὴν διάβασιν τῶν Σαῤῥακηνῶν. Οὐ πολὺ τὸ ἐν μέσῳ, καὶ ἰδοὺ ἤρχοντο ὡσεὶ δέκα καβαλλάριοι, ἐνδύματα καὶ ὅπλα καὶ φακιόλια, καὶ ὅλον τὸ σχῆμα ἔχοντες τῶν Σαῤῥακηνῶν· οὓς ἰδὼν ὁ μακάριος πατὴρ εὐθέως ἀνέστη, καὶ κατασφραγισάμενος ἑαυτὸν τῶ σημείῳ τοῦ τιμίου σταυροῦ ἔστη περιμένων αὐτούς. Αὐτοὶ δὲ μακρόθεν ἐπιγνόντες αὐτὸν ἀπέβησαν τῶν ἵππυν, καὶ πεζοὶ ἦλθον, καὶ προσεκύνησαν τοὺς πόδας αὐτοῦ. Περιελόμενοι δὲ τὰ φακιόλια ἀπὸ τῶν προσώπον αὐτῶν, ἐγνωρίσθησαν ὑπὸ τοῦ πατρὸς, ἐκ τοῦ καστελλίου εἶναι αὐτοὺς, καὶ χάριν τοῦ ἀποσκεπάσαι τὸν τόπον ποιῆσαι ταδτα αὐτούς.

[31] Καὶ μαθὼν παρ᾽ αὐτῶν, ὅτι σεσωσμένοι εἰσὶ πάντες οἱ ἀδελφοὶ, καὶ δὴ καὶ ὁ ἀββᾶς Στέφανος, ὑπέστρεψεν ἐν τῷ σπηλαίῳ εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ. Ἀναχωρησάντων δὲ τῶν Σαῤῥακηνῶν, ἦλθε καὶ ὁ μακάριος Στέφανος, καὶ πάλιν ἔχοντο τῆς προτέρας ὁδοῦ. Ὄντος δὲ αὐτοῦ ἐν τῷ μοναστηρίῳ τὸ πρὶν διὰ τὸν θερισμὸν, ἦν τις γέρων ἐκεῖ ποιῶν τὰ σπυρίδια· καὶ μαθὼν παρ᾽ αὐτοῦ πλέκειν τὴν σειρὰν, ἐποίησεν ἔν μαλάκιον, καὶ ἤνεγκεν εἰς τὸ σπήλαιον, νομίζων ὅτι χαριεῖται ἐπ᾽ αὐτῷ ὁ πατήρ. Ὁ δὲ λέγει πρὸς αὐτόν· Δεῦρο αδελφὲ Στέφανε πληρώσωμεν καὶ ἡμεῖς μίαν ἐντολήν· ἐπειδὴ ἄνεὐ παραθέσεως καὶ βουλῆς ἐποίησας αὐτὸ, βάλλωμεν καὶ καύσωμεν αὐτό· οὕτω γὰρ λέγει ὁ μεγας Βασίλειος. Καὶ σὺν τῷ λόγῳ ἀναστὰς ἀνῆψε πυρὰν, καὶ ἔβαλε τὸ μαλάκιον· Ιδὼν δὲ αὐτὸν, ὅτι βαρέως ἤνεγκε τὸ πρᾶγμα, καὶ οὐ μετ᾽ εὐχαριστίας, ἀλλὰ μετὰ λογισμοῦ, εἴασε τὸ μαλάκιον κατακαυθῆναι παντελῶς. Καὶ οὕτως ἀπήλλαξεν αὐτὸν τῆς προσπαθείας αὐτοῦ. Ἐν μιᾷ γοῦν τῶν ἡμερῶν ἔρχεται ὁ γέρων ὁ διδάξας αὐτὸν τὰ σπυρίδια, ζητῶν αὐτὸν παρὰ τοῦ πατρὸς, ἵνα πορευθῇ μετ᾽ αὐτοῦ πρὸς τὴν τοῦ χόρτου συλλογήν. Ὁ δὲ κελευσθεὶς ἀπῆλθεν. Ἔχων οὖν μετ᾽ ἑαυτοῦ ὁ γέρων τὸ ψαλτήριον αὐτοῦ, ὁπουδήποτε τέθεικεν αὐτὸ, καὶ ληθαργηθὲν ἀπώλετο. Ἐλθὼν οὖν ὁ γέρων πρὸς τὸν ὅσιον ἤρξατο θλίβεσθαι περὶ τοῦ ψαλτηρίου αὑτοῦ. Ὁ δὲ πατὴρ ἰδὼν αὐτὸν σφόδρα λυπούμενον ἐσπλαγχνίσθη ἐπ᾽ αὐτῷ, καὶ ἤρξατο ἐπιτιμᾷν τῷ μακαρίῳ Στεφάνῳ, καὶ λέγειν· Ὄντως σὺ ἀναίσθητε καὶ ἀνόητε, διατί οὐκ ἀνεζήτησας τὸ ψαλτήριον; σὸν τὸ πταῖσμα ἐστί. Δίκαιον οὖν ἐστιν, ἵνα ὁ γέρων ἐπαρῃ τὸ σὸν ψαλτήριον· καὶ ἐπάρας δέδωκεν τῷ γέροντι, καὶ ἀπῆλθεν ἀγαλλιώμενος.

[Æger a S. Fantino ad monasterium reducitur: sanatus ad solitudinem revertitur;] Non multo post igitur ad visendum ipsum accessit Fantinus sanctissimus (erat enim inter illos frequens commercium, alterum altero instar luminarium crebro sua luce perfundente) & cum hebdomadarium panem post multas preces ut ab se acciperet, magnus Fantinus B. Nilo persuasisset, ab eo rursus de labore manuum ejus gratia illi rependebatur. Cum ergo in talibus angustiis eum vidisset, multumque rogasset, tandem deduxit in suum monasterium omni adhibita diligentia, insuper & Deo preces fundebat ex toto animo pro ejus valetudine. At patientissimus Nilus cum præter aquam nihil degustare posset, idque cum violentia & labore per dies multos, cogitationem hanc habuit: Quod si præsto esset aliqua piscis particula, vescerer & aperiretur mihi via ad comedendum. Et cum luctam passus esset octo diebus, aut paulo plus, ne cui rem aperiret, cum præsertim videret quotidie quemdam e fratribus transeuntem ante se & euntem ad piscandum & redeuntem cum piscibus, post multum certamen & palæstram hujusmodi cogitationis, ecce venit quidam ad ipsum vir laïcus afferens corbem plenam piscium frictorum & assatorum, hortans rogansque, ut de iis gustaret: Quoniam, aiebat, de tua ægra valetudine cum vesperi audivissem, egressus sum, ut in tuo sancto nomine piscarer, & adjuvantibus precibus tuis, venatio commoda fuit & opus est, Pater, cibum ex iis te sumere. Tunc beatus Nilus virum quidem dimisit, benedicens illi gratiasque pro labore suscepto agens: secum vero ipse dicebat: Hæc non per Deum, non per angelum mihi præsto sunt: neque enim ego sum e numero timentium eum, ut meam voluntatem faciat: sed hoc diaboli opus est. Cognovit enim, me captum cupiditate hac, quia scriptum est: Non concupisces. Vivit Dominus, non ingredietur ex iis in os meum. Aderat tunc forte monachus quidem e superioribus partibus profectus, ipsi carissimus, quia suavissime canebat. Hunc beatus Vir cum advocasset, dedit cophinum, uti oblatus erat; addiditque: Accipe xenium, quod a Christo missum tibi est. Accepit ille & recessit. Videns igitur Deus summam Viri patientiam atque constantiam, tulit opem doloribusque liberavit & morbo illo gravissimo, disrupto intus in cervice abscessu multaque sanie per os egesta. Ita paululum recreatus revertitur in suam speluncam, pristinum vitæ institutum prosecuturus, amore solitudinis, quam parentis loco amplectebatur. At vero diabolus dentibus in eum frendens enitebatur, si per Dei providentiam licuisset sibi, ut vel ipsam vitam sancto Viro eriperet.

[23] Quadam ergo nocte, cum is de more divinis vacaret officiis, [a dæmone vulnere affligitur, prodigiose sanatur.] pernoctaretque in psalmis & genuum flexionibus in parva spelunca, quam ipse sibi excavaverat, & splendor lucis illustraret omnia (erat enim tempus æstivum) apparet illi visibili æthiopis specie diabolus, clavam manu tenens, qua cum caput ejus percussisset, stravit humi semimortuum. Post unius horæ spatium sese recolligens Sanctus, cognovit quidem diaboli invidiam immensumque livorem, sed vehementi capitis dolore laborans & dimidiam faciei partem cum sinistro oculo inflatam habens & lividissimam, præterea luxatum & arefactum brachium, stare & orationis officium persolvere non valebat. Jacebat ergo & Dominum invocabat dicens: Deus in adjutorium meum intende, Domine ad adjuvandum me festina, Confundantur & revereantur, qui quærunt animam meam, & quæ sequuntur. In his totum illum peregit annum, innumera dolorum & acerbissimorum incommodorum certamina sustinens. Et cum suaderetur illi a multis, ut medicinalem curationem admitteret, omnino abnuit, sciens, curari manu hominis non posse vulnus diabolicum a. Elapso demum anno & recurrente sanctorum Apostolorum solemnitate, convenere in cœnobium imitatores eorum Fantinus & Nilus, ut simul diem festum celebrarent & se invicem consolarentur, qui germana erant Apostolorum proles. Cum igitur pervigilium cum hymnis agerent & exultarent fratres, audientes Sanctorum doctrinam & Scripturarum explicationem, hortatus est magnus Fantinus B. Nilum, ut surgeret & legeret encomium in Apostolos S. Joannis Damasceni, Iambis & metris satis ornatum. Beatus Nilus, qui nunquam non obedire noverat, licet jam esset pene aridus, cum gaudio & alacritate surrexit; utque primum aggressus lectionem est, acerba illa ægrotatio paulatim e corpore defluebat. Et cum præter spem sibi auxilium sensisset, nulli omnino quicquam de eo dixit, donec matutinæ preces absolutæ sunt, tumque S. Fantino procumbens gratias agebat, quod per illum tam gravi noxa liber esset. Ille contra, obedientiæ ejus & favori Apostolorum tribuebat miraculum: ita humilitatem uterque præseferebat, in Deum miraculorum auctorem referentes gloriam.

[24] Multiformis porro & inexcogitabilis in omnes Dei providentia (quorsum vero id in suo Famulo egerit, [S. Fantino in Orientem profecto,] ignoro) parva quædam vestigia morbi illius in eo reliquit ad ipsam usque senectutem, quibus admoneretur auxilii & protectionis erga se divinæ. In his omnibus cum se plusquam victorem præstitisset per Dei virtutem, cui dilectus erat, omnium ille æmulator Sanctorum & præceptorum Christi observator, ad aliam se accingebat luctam certamenque diaboli. Oportebat enim hunc in omnibus devinci, ut victor Nilus sine controversia præmii coronam consequeretur. Per illud tempus beatæ memoriæ Fantinus b exstasin est passus, & ut vere dicam, mutatio dexteræ Excelsi obvenit illi. Nam sicut audivimus de Hieremia, capillo & barba abrasis circumisse Hierosolymam, luctu omnia complentem & insanientis suspicionem dedisse insipientibus, ad eumdem modum contigit & beato huic viro, qui itidem erat prophetiæ dono excellentissimus. Sive enim præsagiret vastationem, quam oculis cernimus, regionis hujus & miserrimam excursionem Agarenorum c, sive generalem virtutis defectum & prolapsionem monasteriorum ad vitia & plebeios mores, quod vero propius est, circumibat & ipse similiter, deplorans ecclesias, monasteria & libros, illas inquiens asinis oppletas & jumentis vilissimis esse pollutas, monasteria flammis combusta periisse, libros madefactos non esse amplius usui, nec jam esse, quod legamus d. Cum vero aliquem monasterii sui fratrem videbat, lugebat illum quasi mortuum, dicebatque: Ego te, fili, occidi. Hæc & similia agebat & loquebatur, neque sub tecto manere, nec cibum sumere volens, sed per loca oberrans deserta silvestribus victitabat oleribus. Hæc celeberrimum Nilum mœrore & dolore maximo perculerunt & fere diu noctuque deflebat & ipse optimi sodalis & cooperatoris orbitatem. Nam cum sæpe secutus illum secedentem rogaret, ut rediret ad suos & sederet in monasterio, audiebat ab illo renuente: Qui sunt in monasterio, fratres mei non sunt, nam & ipsi mecum flerent: nunc contra ipsi furere me & insanire, putant.

[25] [frustra illi prælatura offertur.] Scito igitur, dilectissime Pater, me ad superiorem transiturum regionem, ibique mortem oppetiturum & ad meum monasterium nunquam reversurum. Itaque beatus ille pater, sicut prædixit, finem sortitus est, in eum profectus locum, in quo illum ex hac vita migraturum Deus ante secula præfinierat. At sanctus pater Nilus cum in speluncam remeasset, in patientia per angustam portam, & spinosam ibat viam, quam procedunt pauci. Veniunt igitur ad ipsum patres monasterii B. Fantini, obsecrantes, ut laborem susciperet & constitueret ipsis hegumenum, quemcumque pietas ejus delegisset: illum enim ipsum vel nominare verebantur, cum probe hominem scirent. Cessit is precibus illorum & perrexit cum illis in monasterium: & ingresso ipso in ecclesiam, ut oraret, omnes subsecuti sunt. Peracta oratione, frater beatissimi Fantini secundum carnem, Lucas nomine, accurrens, pedesque sancti Viri amplexatus, horrendis maxime obtestationibus, dirarumque interminationibus per sanctam Trinitatem & sanctos Patres adjurabat, ut pastorem & hegumenum se esse pateretur. Quid agendum erat Viro sagacitate & perspicacia præstantissimo? Prævalens ipse detinentis Lucæ manibus & non absimili modo pedes ejus prehensans, iisdem funibus circumligavit, quibus ille ligaverat, ut tandem is interminationum nodos solverit, & fieri sibi passus fuerit, quod per insidias Patri moliebatur. Erat enim & ipse, licet divinarum Scripturarum non admodum peritus, aptus tamen ad suscipiendam administrationem & prudens, vitæque sanctimonia fratri non inferior. Ergo beatus Vir, constitutis omnibus, quæ opus erant ad Dei beneplacitum, animatisque & confirmatis per sacras institutiones tam hegumeno, quam fratribus, hanc etiam tentationem superavit, dans gloriam & benedicens Deo.

[26] Sed jam tempus est, ut favente Deo, retrocedamus ad narrationem de beato Stephano e, quo magnus Pater usus est zeli æmulatore, certamimum socio & commilitone, ut arbor non tantum e sancta radice cognoscatur, sed etiam ex sanctis fructibus ramisque admirationi sit. [Stephanus S. Nili disciplinæ se subdit,] Confido autem, per divinam opem fore hanc nobis narrationem non inutilem: nam tametsi æmulari præstantissima ejus gesta non poterimus, at certe cum fide & charitate agere memoriam eorum, consequi erit veniam multorum delictorum, ut a magistris accepimus. Hic igitur S. Stephanus, cum adhuc esset adolescens annorum fere viginti, rusticus tamen & infimis parentibus natus & pupillus a patre relictus cum matre & sorore una, tanta simplicitate candoreque animi præditus erat, ut si quis ipsum alterum dicat patriarcham Jacob, aut simplicissimum illum abbatis Antonii Paulum, non longe petita similitudine utatur. Hic amore instituti monastici captus, & secundum Euangelium matri, sorori, sibique præferens Christum, Deo duce eo pervenit, ubi beatus pater Nilus morabatur. Et cum juxta illum sedisset nihil effatus, sub occasum solis Pater ad eum, Quid, inquit, quæris, frater? At ille; Monachus fieri volo. Et magnus Pater ad illum: Et si monachus fieri cupis, ego tibi ostendo monasteria, & vade ad illa, hic enim habitare non poteris, cum nihil sit, quod comedas & fame morieris. Respondit ille: Scio esse monasteria, & novi illa; sed mihi non placent: hic locus placet. Interrogatus num quemquam f haberet, respondit id, quod res erat. Cogebatur ergo abire, ut matrem sororemque nutriret. Ille tamen, Nullum, ait, in locum me conferam: illas enim non ego, sed Deus nutrivit & nutrit.

[27] Cum ergo repellere non potuisset, dedit illi, [ab eoque variis modis] quod habebat, panis dimidium, quo vesceretur, ipse vero Pater insequenti die jejunus mansit. Nam cum sexta esset feria, cibus ad mensuram repositus absumptus jam erat. Hoc porro contigit altero beati patris Nili in speluncam secessionis anno g. Videns itaque Pater illum natura simplicem & pigrum, contra quam ipse, qui acri erat ingenio, ferebat ægre quidem dolebatque ejus segnitiem, nihil tamen asperum illi dicebat, memor præceptorum Euangelii: monebat tantum instruebatque illum placide & mansuete, cupiens reddere solertem & impigrum, qualis ipse erat: nondum quippe satis didicerat, tolli non posse, quod a natura est inditum. Cum ergo nihil proficeret, tempusque trium annorum jam abiisset, secum ipse Pater dixit: Num si meus hic frater esset, aut filius, aut certe fratris filius, minime adhiberem convicia & increpationes ad erudiendum? Experiamur & hoc institutionis genus, ne frater incorrectus maneat. Tunc cœpit austere cum ipso loqui & per contumelias acrimoniam verbis addere, non raro etiam manu percutiebat. Nam cum docere illum vellet consuetas orationes & psalterium, necesse habebat & colaphos illi impingere. Ille vero nihil moleste, sed libens ferre omnia, non asperrimo vivendi genere, non vigiliarum assiduitate perterritus, æque ac Pater sustinens omnia & probra non devitans & insultationes, quibus eum Pater impetebat. Ex quo factum, ut Deo servante, nullas passus fuerit per diaboli calliditatem tentationes. Nam sæpe rogatus a beato Patre, quibusnam cogitationibus vexaretur, respondebat; se nullas habere cogitationes, sed nimia tantum somni oppressione torqueri. Tunc fecit illi Pater scamnum uno pede constans & ait: Tu quidem duos pedes habes & scamno est unus: ecce tres pedes: ita sedens meditationi operam dabis. Ille, accepto hoc mandato, nulla deinceps alia sede utebatur, quam scamno illo, sive meditaretur, sive esset in ecclesia sive sumeret cibum, sed somno plerumque victus cadensque in terram, modo brachium, modo sibi faciem perfringebat.

[28] [in obedientia,] Rursus dum iret ad elixandum legumen, vasque ultra modum impleret, repente illud vi dirumpebatur. Quadam ergo die fragmenta omnia collecta Patri ostendebat, erratum suum confitens. Et Pater ad illum: Quid vero prodest mihi uni confiteri? Perge ad monasteria & ostende illa, ut cognoscant, quales solitarii simus, ollarum fractores. Acceptis ergo ille fragmentis, perrexit ad beatissimum Fantinum, remque illi enarravit. Ille vero divina sapientis & unanimiter sapientis Viri mentem secutus, fragmenta omnia collecta, funeque colligata ad collum ejus appendit, & stare jussit habentem illa in cœnaculo, dum fratres pranderent. Postea ad sanctum Virum in speluncam remisit, correctum in posterum. Cum olim per agros iret B. Stephanus, invenit asparagos, legit, coxit, apposuitque hora prandii. Ubi Pater degustasset & modicum cepisset voluptatis præter consuetudinem, quæsivit ex socio, num & ille similem voluptatem sentiret. Affirmante illo, jussit ipse, ut foras projiceret; nam cibum, inquit, natura amarum condivit diabolus & suavem reddidit. Adeo continentes erant beati viri & vi assiduo adhibita edomabant naturam. Post hæc B. Nilus cogitandum censuit de impotente quoque B. Stephani parte. Mittit ergo ipsum additis litteris ad vere Theodoram (hoc est divinis auctam muneribus de nomine) virginem beatissimam id temporis vitam degentem monasticam eo in loco, qui Arenarium h dicitur, paucis præfectam virginibus, anum sanctam, prudentissimam & sapientissimam, quæ a tenera ætate in monasticæ vitæ asperitate se exercuerat: (nescio vero, an alteram illi similem tulerit Rossanum) & sanctum Patrem a prima ætate materno amplectebatur amore. Hæc igitur & matrem B. Stephani & sororem in suum recepit monasterium: in quo illæ sincerum Deo cum exhibuissent famulatum & magnis virtutibus floruissent, in pace quieverunt. Ceterum quoad vixerunt, singulis annis æstivo tempore B. Stephanus adibat illud monasterium, & peracta messe, rursus ad monasteria redibat & fratribus ad omne opus collaborabat, duplici certamine luctans, continentiæ, laborisque quotidiani.

[29] [humilitate] Cum vero suis excursionibus totam peragrassent Calabriam impii Agareni per annum, devastassentque omnia & futurum jam esset, ut partes etiam impeterent Mercuriacas (neque enim parcere monasteriis cogitabant, aut in monachos aliquam impendere pietatem) præcurrit fama, & omnes ad obvia castella confugiebant. Tunc etiam B. Stephanus cum esset in cœnobio magni Fantini, ascendit cum fratribus in vicinum castellum; increbescente quippe rumore, non potuit in speluncam reverti. Sanctus vero Pater cum ex editiori loco speluncæ excitatum pulverem conspexisset & ingruentes Sarracenorum copias, cogitavit, subducere sese illorum perfidiæ, ne forte etiam videretur tentare Dei potentiam. Asportato igitur figlino aquæ vase, secessum subiit, in quo sine timore versabatur. Nocte vero illa per montem illum ambulans & suo more Davidem in ore habens, immo vero Davidis Regem, audivit strepitum tanquam equi circumeuntis & circumdantis ipsum, nec valentis accedere propius. Et primo quidem esse hominem ratus, nihil dixit, ut psalmum absolveret. Ut vero vidit neque abeuntem, neque propinquantem, dicit ei: Quis tu es? simulque audit vas aquæ ab illo perfractum: quo facto, evanuit. Agnoscens igitur beatus Pater auctorem ex operibus, cœpit rursus psallere, ac dicere: Circumdantes circumdederunt me inimici mei & in nomine Domini ultus sum in eos. Rursum vero seipsum culpabat, dicebatque secum: Ut iste ad nos veniret, nostræ mentis fecit evagatio: siquidem in ore Deum habemus, in animo non habemus. Familiare porro ejus dictum erat, Nihil ita excitare dæmones adversus monachum, ut mentis va gationem, dum orat, nec attendit ad ea, quæ ore profert.

[30] Tunc igitur beatus pater Nilus, ubi illuxit, in speluncam reversus cognovit, [suique abnegatione] illuc usque pervenisse Sarracenos & abripuisse cilicinum saccum, quo ipse utebatur alternum, pyris agrestibus implentes, quæ ibidem repererant. Descendit quoque in monasterium & cum vastata omnia vidisset & desolata, captum existimavit a Sarracenis B. Stephanum, sive in spelunca, sive in monasterio. Cœpit ergo vehementer tristari & secum dicere: Heus miserande Nile, frater Stephanus procul dubio captivus est. Certe enim te expectans sive hic sive in spelunca, captus est. Justum plane est, ut eamus & serviamus cum illo. Flebatque dum hæc diceret, proterviam quidem & impuritatem paganorum horrens, coactus tamen animam pro amico ponere propter Christi præceptum. Hæc animo cogitans abit & in media via sedet transitum Sarracenorum expectans. Non multo post, ecce tibi equites fere decem veniebant habitu, armatura, fasciolis capiti circumpositis & reliquo cultu Sarracenico. Quos ubi conspexit beatus Pater, statim erexit se & iterato Crucis pretiosæ signo se muniens, stabat expectando illos. Illi cum eminus ipsum agnovissent, desilientes ab equis ad eum pedestres accesserunt & pedes ejus venerati sunt, quos etiam, detractis de facie fasciolis, agnovit Pater castelli cives, ut locum tutarentur ita compositos.

[31] Compertoque ex iis, salvos esse fratres omnes & una cum illis B. Stephanum, [exercetur.] rediit in speluncam Deo gratias agens. Ubi Sarraceni abscessere, advenit & B. Stephanus & pristinum vitæ institutum prosequebantur. Verum ante hæc, cum ipse olim esset in monasterio messis causa, didicit a sene quodam, qui texebat sportulas, texere & ipse restim. Fecit ergo fiscellam, detulitque in speluncam, putans, se ita pergratum Patri facturum. Ille, cum vidisset, Age, inquit, frater Stephane, nos etiam impleamus præceptum unum. Quandoquidem injussus & absque consilio fecisti illam, tradamus igni ad comburendum, ita enim jubet magnus Basilius; statimque surgens accendit rogum & fiscellam injecit. Cum vero vidisset, ægre illum ferre & nequaquam cum gratiarum actione, sed refragante animo, permisit fiscellam penitus comburi & nimio eum rei affectu liberavit. Quadam ergo die accessit senex ille, qui Stephanum texendi artem docuerat, petens a Patre, ut una eum ire permitteret ad legendam herbam. Abiit ille jussus. Cum ergo senex suum haberet psalterium, alicubi repositum oblitus amisit. Venit itaque ad sanctum Patrem, deque suo psalterio contristari cœpit. Videns Pater illum in summo mœrore, misericordia permotus est, cœpitque objurgare B. Stephanum, ac dicere: Plane insulsus tu & insipiens. Cur psalterium non requisisti? Tu es in culpa: æquum ergo est, ut senex tuum sibi tollat psalterium: tollensque illud seni dedit, & ille exsultans abiit.

ANNOTATA.

a Id forte verum est, si a maleficio pertinaciam habet malum: sed vulnera a dæmone fuste vel simili instrumento naturali inflicta, quare humana ope sanari non possint, ratio non suppetit. Credo itaque, divinam voluntatem in eo agnovisse, suamque patientiam exercere S. Nilum voluisse, donec tandem Dei misericordia Servo suo subvenit.

b Idem is est S. Fantinus, qui die XXX Augusti colitur. Ex Calabria in Orientem profectus est, variasque ibi regiones peragravit, tandemque Thessalonicæ substitit, ubi, exactis octo annis, obiit. Fuga ejus contigit post medium seculum X; hinc obitus ejus sub finem ejusdem videtur figi debere.

c Seculo XI & sub præcedentis finem Calabriam vicinasque regiones horrore compleverunt, ut sæpius ante, Sarraceni, omnia ferro flammaque vastantes, ut biographi SS. Fantini & Bartholomæi, Ditmarus aliique tradunt, de quibus omnibus vide Baronium in Annalibus.

d Observat illustrissimus Caryophilus, hisce forte Orientis schisma fuisse præfiguratum.

e Stephanum, qui a biographo nostro passim Beati & Sancti titulo decoratur, Fastis sacris inscriptum non reperio. Cajetanus Indici secundo, seu eorum, qui pietate sanctitateque floruerunt, nec cultum tamen ab Ecclesia approbatum habent, inseruit, dieque XXVII Decembris ejus figit memoriam, ad quem de cultu inquiri ulterius posset.

f Sirletus sic vertit: Rursus rogatus, an aliqua habeat, quod ad bona fortunæ referri videtur. Melius Caryophilus, ut ex sequentibus abunde liquet. Videtur enim de parentibus vel consanguineis interrogatusrespondisse. Hic locus placet, forte excidit ex textu Græco.

g Ex hisce aliisque notis chronologicis, quibus Stephani gesta circumscribuntur, chronotaxim quampiam deduxi Comment. præv. num. 6 & seqq.

h De hoc monasterio Agresta ad Vitam S. Basilii pag. 352 inter cœnobia, quæ vel Rossani, vel in ejus vicinia sita fuerunt, refert, monachos & moniales Ordinis S. Basilii ibidem habitasse in monte, quem S. Opoli appellant, ubi celeberrimi monasterii rudera etiam nunc supersunt. De Theodora nihil inter Sanctos Siculos Calabrosque aut alibi lego. Sensus porro hic satis libere versus & intercisus est.

* forte ὁμόφρονος

CAPUT V.
Georgium virum nobilem Rossanensem post varias probationes in disciplinam recipit S. Nilus; miranda illius humilitas propriæque voluntatis abdicatio, & sanctus obitus,

Ἄλλοτε πάλιν ἀπέστειλεν αὐτὸν ὁ πατήρ εἰς τὸ Ρυσιάνον ἀγοράσαι μεμβράνας· καὶ δὴ πορευθεὶς ὑπέστρεψεν μετὰ καὶ ἄλλου τινὸς γέροντος τῶν μεγάλων τοῦ κάστρου καὶ εὐγενῶν ἀνθρώπων, Γεωργίου ὀνόματι. Ὃς ἐρωτηθεὶς παρὰ τοῦ ἁγίου πατρὸς, τὸ τί ἂν θέλῃ, ἀπεκρίθη· ὅτι, φησὶ, καθημένῳ μοι μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἐν τῷ οἴκῳ μου, καὶ διαλογιζομένῳ τὴν τοῦ βίου ματαιότητα, καὶ τὰς ἁμαρτίας μου, ἐπῆλθε μοι καὶ ὁ φόβος τοῦ θανάτου, καὶ ἡ ἀπολογία τῆς κρίσεως. Ταῦτα γοῦν διαλογιζόμενος, μικρὸν ἀπενύσταξα· καὶ ὀρῶ ἑμαυτὸν εἰσερχόμενον διὰ τῆς μεγάλης πύλης τῆς πόλεως, ἐν ᾗ τῶν ἁγίων Ἀποστόλων καθίδρυται οἰκητήριον. Ἔνθα καὶ ἀκούσας ἐνθέου τινὸς μέλους ἀπήχημα, οἵου οὐδέποτε ἤκουσα, ὥρμησα ἐκεῖ τοῦ ἰδεῖν τίνες οἱ ψάλλοντες. Καὶ λοιπὸν θεωρῶ ἅπαν τὸ βῆμα μεστὸν εὐειδῶν εὐνούχων καὶ λευχειμόνων οἷα ἀγγέλων, καὶ σὺν αὐτοῖς ἱστάμενον σὲ τὸν νῦν μοι ὁρώμενον· ἐν δὲ τῷ τοῦ ἐπισκόπου θρόνῳ καθήμενον πάνυ εὔμορφον, νεώτερόν τε καὶ ὑπέρλαμπρον, οὗ τὸ κάλλος ἀμήχανον διηγήσασθαι. Ἐν τῷ γοῦν εἰσελθεῖν με ἐν τῷ ναῷ, καὶ θεωρεῖν τὰ πανθαύμαστα κάλλα ἐκεῖνα, καὶ ἀκούειν τὴν εὔηχον μελῳδίαν, ὁρῶ δύο τοῦ λευκοφόρων ἐλθόντας πρός με, νεύσαντος τοῦ ἐπὶ θρόνου, καὶ λέγοντάς μοι· δεῦρο, καλεῖ σε ὁ δεσπότης. Ἐγὼ δὲ σὺν φόβῳ πολλῷ πορευθεὶς καὶ σταθεὶς ἔμπροσθεν αὐτοῦ, ἤκουσα αὐτὸν λέγοντά σοι· Ἀπελθὼν κούρευσον αὐτόν. Σύ δὲ προσελθὼν ἐκούρευσας, καὶ ἐποίησάς με μοναχόν. Εὐθέως οὖν ἐξυπνισθεὶς ἠρξάμην διστάζειν τῷ λογισμῷ καὶ λέγειν, ὅτι ὄντως φάντασμά ἐστι το φανέν μοι, καὶ οὐ θεόπεμπτον· ἐγὼ γὰρ οὐδέποτε ἐνεθυμήθην τοῦ γενέσθαι μοναχός.

[33] Ὅμως ἐστοίχησα ἐν ἐμαυτῷ τοῦτο, ἵνα εἰ κατὰ τὴν ἡμέραν ἐκείνην ἔλθοι ἀδελφὸς τῶν μοναστηρίων ἐν τῷ οἴκῳ μού, ἀληθῶς βούλημα Θεοῦ εἶναι τὸ μονάσαι με· εἰ δὲ μὴ τοῦτο γένηται, ὡς οὐ θεἳκῷ ὄντι τῷ φανέντι ὀνείρῳ ἀπροσεξῆσαι με. Ἐκ πολλῆς οὖν ἀδολέσχίας ἐξελθὼν εἰς τὰ προαύλια, θεωρῶ ἱστάμενον τὸν ἀδελφὸν Στέφανον· καὶ μαθὼν παρ᾽ αὐτοῦ τὴν αἰτίαν τῆς ἐλεύσεως, σπουδαίως πάντα διευθέτησα, καὶ πρὸς τὴν σὴν ἁγιωσύνην ἐλήλυθα. Νῦν οὖν, ὡς δοκεῖ τῷ Θεῷ καὶ σοὶ τῷ ἁγίῳ πατρὶ, ἐπ᾽ ἐμὲ ποίησον. Τούτων τοίνυν τῶν λόγων ἀκούσας ὁ θεοφόρος πατὴρ λέγει πρὸς αὐτὸν· Ημεῖς ὦ τιμιώτατε ἀδελφὲ, οὐ διὰ τὸν Θεὸν ἢ ἕνεκεν ἀρετῆς καθήμεθα ἐν τῇ ἐρημίᾳ ταύτῃ, ἀλλὰ διὰ τὸ μὴ δύνασθαι ὑπενεγκεῖν τοῦ κοινοβιακοῦ κανόνος τὸ ἄχθος, κεχωρίκαμεν ἑαυτοὺς ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων, ὥστπέρ τινες λεπροὶ καὶ ἀκάθαρτοι. Σὺ οὖν καλῶς ποιεῖς φροντίζων τῆς σωτηρίας τῆς σῆς ψυχῆς. Πορεύου τοίνυν εἰσ ττὰ κοινόβια, ἔνθα ἀναπαύσῃ ψυχῇ τε καὶ σώματι. Ὁ δὲ, ὥσπερ ἀδάμας ἀπείραστος μένει τῇ τοῦ σιδήρου προσβολῇ, οὕτω δίεκειτο πρὸς τοὺς ἐν πειρασίᾳ λόγους τοῦ πατρὸς. Τῆς δὲ κυριακῆς ἡμέρας καταλαβούσης, ἐν ᾗ τὰ κοινόβια μικρᾶς τινος παρακλήσεως σωματικῆς μεταλαγχάνουσιν, λαμβάνει αὐτὸν ὁ πατὴρ εἰς τὸ τοῦ Καστελλάνου λεγόμενον μοναστήριον, ἔνθα τροφῆς δαψιλοὺς ἐμφορηθέντες, καὶ μεταλήψεως οἴνου μετρίως τυχόντες, μετὰ τὸ ἀναστῆναι τῆς τραπέζης λέγει ὁ πατὴρ πρὸς τὸν γέροντα· Κύριε Γεώργιε, μεῖνον ὧδε μικρὸν, ἕως οὗ ἀπελθὼν εἰς ἐπίσκεψιν ἑτέρων ἀδελφῶν ὑποστρέψω. Τοῦτο δὲ εἶπε θέλων αὐτὸν ἐκεῖ τοῦ λοιποῦ καταλεῖψαι. Ὅπερ νοήσας ὁ γέρων, εὐθέως ἀπεκρίθη· οὐ δίκαιόν ἐστι τίμιε πάτερ, ἀλλ᾽ ὅπου ὁ δεσπότης ἀπέλθῃ, ἐκεῖ καὶ ὁ κύων ἐπακολουθήσει. Ἀγασθεὶς οὖν ὁ πατὴρ ἐπὶ τῷ παραδείγματι αὐτοῦ, παρέλαβεν αὐτὸν μεθ᾽ ἑαυτοῦ, καὶ ὑπέστρεψαν ὁμοθυμαδον.

[34] Λέγει οὗν αὐτῷ ὁ Γεώργιος κατὰ τὴν ὁδόν · οἴει με τίμιε πάτερ ἀπορεῖν ἐν τῷ οἴκῳ μου τρυφῆς καὶ παντοίας χλιδῆς, καὶ δελεασθῆναι με νομίζεις ὡς βρέφος ὑπὸ δαψιλείας τῆς τροφῆς; πέπεισο, ὅτι οὐ θροεῖς με οὕτε ὑπὸ ἐγκρατείας, οὔτε ὑπὸ ἄλλης οἵας δήποτε κακουχίας. Ἐγὼ γὰρ πολλὰ πλεύσας, καὶ πολλὰς χώρας γυρεύσας, πολλῶν καλῶν καὶ κακῶν ἐπειράθην. Καὶ δύναται ὁ Θεὸς διὰ τῶν ἁγίων σου εὐχῶν ἑνδυναμῶσαι με τοῦ ὑποστῆναι ὥσπερ ἐκεῖνα διὰ τὴν δόξαν τοῦ κόσμου, οὕτω καὶ ταῦτα διὰ τὴν αύτοῦ ἀγάπην. Μὴ οὖν ἄλλο τί ποτε ὑπολάβῃς· ὁ γὰρ Θεός πρὸς σέ με ἀπέστειλεν, καὶ ἀδύνατόν ἐστι χωρισθῆναι με ἀπὸ σοῦ. Ταῦτα ἀκοῦσας ὁ μέγας ἐκύρωσεν εἰς αὐτὸν ἀγάπην, καὶ τοῦ λοιποῦ ἔσχεν αὐτὸν ὡς πατέρα· αὐτὸς δὲ πάλιν κατοχυρώσας ἑαυτὸν τῇ πρὸς τὸν ὅσιον πίστει, καὶ ἐλπίσας δι᾽ αὐτοῦ τυχεῖν τῆς οὔρανῶν βασιλείας, ἠγάπησεν αὐτὸν ὡς αὐτὸν τὸν Θεόν. Τοὺς δὲ λόγους, οἳς ἥκουεν ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ νουθετοῦντος ἀφ᾽ ἐαύτοῦ, ἣ καὶ ἑρμηνεύοντος τὰς γραφὰς, οὕτως ὑπεδέχετο, καὶ ἡδύνετο ἐπ αὐτοῖς, ὡς ἐν διαθέσει γίνεσθαι τοῦ εἰπόντος· Ως γλυκέα τῷ λάρυγγί μου τὰ λόγιά σου, ὑπὲρ μέλι τῷ στόματί μου. Διὸ καὶ ὑπέφερε τὴν ἄφατον ἄσκησιν ἐκείνην, μεταβληθεὶς ἀθρόον ἀπὸ τῆς ἔξω συνηθείας εἰς ταύτην· εἰς ἣν πολλοὶ δοκιμάσαντες εἰσελθεῖν καὶ καρτερῆσαι, ταχέως ἀπεπήδησαν, καὶ ἀπέδρασαν.

[35] Τὸ δὲ θαυμαστὸν, ὅτι μηδέποτε γράμματα μαθών, οὔτως ἔψαλλε τὴν ὑμνῳδίαν ἔν τε ψαλμοῖς καὶ κανόσιν, ὥστε θαυμάζειν καὶ ἐκπλήττεσθαι πάντας τοὺς ἀκούοντας αὐτοῦ, καὶ αὐτὸν τὸν ὅσιον πατέρα ἀναπαύεσθαι ἐπὶ τῇ εὐρύθμῳ καὶ εὐκατανύκτῳ ψαλμῳδίᾳ αὐτοῦ. Παρὰ τὰς ἀρχὰς μέν οὖν ὡς ἀπὸ συνηθείας, ἡνίκα μικρὸν ηὐκαίρει, ἐξηγεῖτο πρός τὸν τυχόντα, ἃ εἶδε καὶ ἤκουσεν ἐν τῷ κόσμῳ. Εἶτα ὡς παρὰ τοῦ πατρὸς ἐνεκόπτετο, λέγοντος πρὸς αὐτόν· οὐὰ κῦρι, ποῖος συγγραφεὺς, ὁ Λουκᾶς ἐγένου, ἤ ὁ Ματθαῖος; εὐθέως κρούων εἰς τὸ στόμα αὐτοῦ ἁνίστατο, καὶ ἀπερχόμενος κατὰ μόνας, τοσοῦτον ἑαυτοῦ τὰς παρειὰς ἐμάστιζεν, ὑβρίζων καὶ ἐπιτιμῶν ἑαυτὸν, ἕως οὗ ἀρκούντως ἐδάκρυε. Γέγονε δὲ καὶ τοιοῦτόν τι ἐν τῷ κάστρῳ τῷ καλουμένῳ Βισινιάνῳ· νεώτερός τις τῶν σφόδρα ἀκαταστάτων ὑπήντησεν Ἑβραίῳ ὑποστρέφοντι ἀπὸ πραγματείας, καὶ δελεασθεὶς ἐπὶ τοῖς ὑπ᾽ αὐτοῦ ἀποφερομένοις, μαχαίρᾳ τοῦτον συγκατακόψας ἁπέκτεινε, καὶ ἄρας τὴν ὄνον αὐτοῦ σὺν τῷ γόμῳ, φυγῇ ἐχρήσατο. Κρατηθεὶς οὖν ὁ τούτου κηδεστὴς ὑπὸ τῶν τότε πραττόντων παραδίδοται τοῖς Ἰουδαίοις τοῦ σταυρωθῆναι ἀντὶ τοῦ σφαγέντος Ἑβραίου. Καὶ τοῦτο μαθὼν ὁ σοφώταγος Νεῖλος παρὰ τῶν ἰδίων τοῦ κατακεκριμένου, γράφει πρὸς τοὺς ἀδίκους κριτὰς ταῦτα· Ἐδει μὲν ὑμᾶς τὸν νόμον ἐπισταμένους, κατὰ τὸν νόμον ἀποφαίνεσθαι καὶ τὰς κρίσεις, τὸν κελεύοντα ἀπόλλυσθαι ἕνα Χριστιανὸν ὑπὲρ ἑπτὰ Ἑβραίων. ἤ τοίνυν δότωσαν ἐξ αὐτῶν οἱ Ἑβραῖοι ἑτέρους ἓξ τοῦ ἀποκτανθῆναι ὑπὲρ τοῦ μέλλοντος σταυρωθῆναι· ἢ εἴγε ὅλως ἔδοξεν ὑμῖν παρακρίνειν τὰ καλῶς νενομοθετημένα, ὅνπερ αὐτόθι μετὰ τῶν γραμμάτων ἀποστέλλω, εὐγενὴς δέ ἐστι τῶν πρώτων τοῦ Ῥυσιάνου, δοθήτω τοῖς Ἱουδαίοις τοῦ σταυρωθῆναι, καὶ ὁ πτωχὸς ἐλευθερωθήτω, ἵνα σὺν αὐτῷ καὶ γυνὴ καὶ τέκνα ἐλεηθῶσιν. Καλέσας οὖν τὸν ἀββᾶν Γεώργιον ὅ ὅσιος, καὶ μηδὲν αὐτῷ εἰρηκὼς ὧνπερ ἔγραψε, δίδωσιν αὐτῷ τὴν ἐπιστολὴν, καὶ ἀποστέλλει εἰς τὸ Βυσινιανον.

[36] Δεξάμενοι δὲ οἱ κριταὶ, καὶ αναγνόντες τὰ γεγραμμένα, λέγουσι πρὸς τὸν γέροντα· Ὧδε καλόγηρε ὁ πατὴρ ἔγραψεν, ἵνα σὲ δῶμεν τοῖς Ἰουδαίοις τοῦ σταυρωθῆναι· ἀρέσκει σοι; Λέγει αὐτοῖς ἐκεῖνος· Ἕτοιμός εἰμι εἰς πᾶν ὃ ἔργαψεν ὁ Κύριός μου πληρῶσαι. Εἰ δὲ καὶ τὸν σταυρόν οὐκ ἔστι τὶς ὁ κατασκευάζων, ἐγὼ οἶδα καλῶς αὐτὸν πελεκῆσαι. Οἱ δὲ αἰδεσθέντες τὴν τοῦ γέροντος προθυμίαν, καὶ τοῦ ἀποστείλαντος τὴν μεγαλοφυΐαν, καὶ τὸν πτωχὸν ἠλευθέρωσαν, καί τὸν γέροντα μετὰ τιμῆς μεγίστης ἀπέλυσαν. Ἐτι δὲ καὶ ἔτι κατὰ καιρὸν ἐπερχομένων τῶν ἀθέων Σαῤῥακηνῶν τοῖς τόποις ἐκείνοις, καὶ μὴ δυναμένων καθίσαι ἐν τῷ σπηλαίῳ τῶν ὁσίων πατέρων, ἐκεῖθεν γὰρ ἦν ἠ δίοδος τοῦ φωσάτου, ἔδοξε τῷ μεγάλῳ καταλιπεῖν τὰ ἐκείσε· καὶ καταλαβὼν τὰ περίχωρα τῆς πατρίδος, ἔμεινεν ἐν τόπῳ οἰκείῳ, ἐν ᾧ μικρὸν εὐκτήριον ἵδρυτο τοῦ ἁγίου Ἁδριανοῦ· νομίσας μηδἑποτε ἐκεῖ εἰσελεύσεσθαι ἔθνος διὰ τὸ δύσβατον καὶ παρόδιον εἶναι τὸν τόπον. Τούτου δὲ γενομένου, ἤρξαντό τινες τῶν πτωχῶν τῷ πνεύματι, οὓς καὶ εἰς τὸ οἰκεῖον δεῖπνον ἐκάλει ὁ Κύριος, προσέρχεσθαι τῷ πατρὶ, καὶ τὴν συνοίκησιν δέεσθαι. Ὁ δὲ σπλαγχνιζόμενος ἐπ᾽ αὐτοῖς, ἐδέχετο τούτους, καὶ ψυχῶν καὶ σωμάτων αὐτῶν τὴν σωτηρίαν ἐπραγματεύετο. Κατὰ μικρὸν δὲ προἳόντος τοῦ χρόνου συνήχθησαν μέχρι τῶν δώδεκα, καὶ πλείους, καὶ μοναστήριον Θεοῦ συνεργοῦντος ὁ τόπος ἐγένετο· πλείστων μὲν ἀποδιδρασκόντων τὸ δραστικὸν τοῦ κανόνος, καὶ τὸ σκληρὸν τῆς διαίτης, ὅσοι τὴν πλατεῖαν ὁδὸν τῆς στενῆς προετίμων· τῶν δέ γε φιλοθέων ἐγκαρτερούντων, καὶ πάντα ὑποφερόντων διὰ τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν. Ἦσαν οὖν δύο ἀδελφοὶ ὁμαίμονες πλησίον ἐκεῖ καθήμενοι, οἵτινες ὑπὸ τοῦ πονηροῦ πειραζόμενοι, καὶ τῷ φθόνῳ βαλλόμενοι, ἤρξαντο καταλαλεῖν τοῦ δικαίου, καὶ ἐν παντὶ αὐτὸν διασύρειν, πλάνον εἶναι τε λέγοντες καὶ μάγον, ὑποκριτήν τε καὶ ψεύστην, καὶ εἴ τι ἀλλο ἔτικτεν ἡ κακία.

[37] Ταῦτα δὲ ὁ μακάριος ἀκούσας, ἡγωνίζετο παντοιοτρόπως τὸν φθόνον αὐτών κατασβέσαι, καὶ ἀποθεραπεῦσαι αὐτῶν τὰς καρδίας, ὃ καὶ πεποίηκε μετ᾽ ὀλίγον· Εκείνων γὰρ διαβαλλόντων καὶ σφόδρα κακόλογούντων, οὗτος τὸ ἐναντίον οὐκ ἐπαύετο εὐφημῶν, καὶ ἐπαίνους πολλους περὶ αὐτῶν ἀναγγέλλων εἰς πάντας ὡς ἐπὶ ἁγίων. Ἡνίκα δὲ πάλιν ἐκεῖνοι μικρᾶς τινος ἀφορμῆς ἐπελαμβάνοντο, ἢ κτήνους διαβάντος τὸ κλεῖσμα, ἢ φρυγάνου παραῤῥυέντος ὑπὸ ἀνέμου, ἐξερχόμενοι ἄντικρυς τοῦ δικαίου μυρίας λοιδορίας ἐλάλουν, ἀναισχύντως μαχόμενοι καὶ ὑβρίζοντες. Ὁ δὲ πατὴρ παραγγείλας τοῖς ἀδελφοῖς μηδένα μηδὲν αὐτοῖς ἀνταποκριθῆναι, αἴρων ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ τὸν Δαβὶδ ὑπεχώρει. Κᾀκεῖνοι αὐτὸν θεωροῦντες, κραυγάζοντες ἔλεγον· Βλέπεις τὸν ὑποκριτήν; Ἑαυτὸν ποιεῖ ἅγιον, καὶ ἡμᾶς δαίμονας. Οὐ καλῶς ἐλέγομεν, ὅτι ὁ διάβολός σε ἐνταῦθα ἤγαγεν, ἵνα καθ᾽ ἡμέραν μαχώμεθα; Ὁ δὲ ἀκούων οὐκ ἀπεκρίνετο· ἀλλὰ τῆς ἑσπέρας καταλαβούσης, εἴτε τῇ ἐπαύριον ἡμέρα, ἡνίκα ἐθεώρει ὅτι εἰσῆλθον τοῦ γεύσασθαι, ἀπερχόμενος πρὸς αὐτοὺς ἐποίει αὐτοῖς μετάνοιαν αἰτούμενος τὴν συγχώρησιν. Εἶτα συνεσθιόμενος αὐτοῖς καὶ συναγαλλόμενος, τῇ καλῇ συνέσει αὐτοῦ ἐθεράπευε τὰς καρδίας αὐτῶν, καὶ ὑπέστρεφε μετὰ χαρᾶς εἰς τὸ κελλίον αὐτοῦ. Μετὰ δὲ χρόνον ἰκανὸν τελευτῶν ὁ μειζότερος ἀδελφὸς, ἐν ταῖς χερσὶ τοῦ ἁγίου πατρὸς κατέλιπεν εἴτι ἂν ἐκέκτητο καὶ τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ, καὶ αὐτὸς αὐτὰ ᾠκονόμησε κατὰ τὸ βούλημα τοῦ Θεοῦ. Μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν ἐλήλυθεν ὁ υἱὸς τοῦ ἀββᾶ Γεωργίου ἐν τῷ μοναστηρίῳ, φέρων μεθ᾽ ἑαυτοῦ βόας τρεῖς εὐειδεῖς πάνυ μάλα καὶ μεγάλας. Καλέσας δὲ ὁ μέγας τὸν γέροντα λέγει αὐτῷ· Τί ἤνεγκας ὧδε τοὺς βόας τούτους; Ὁ δὲ δήσας τὰς χεῖρας ὡς ἐπὶ ἀρχόντων, ἀπεκρίνατο μετὰ φόβου· Τιμιώτατε πάτερ, ἐπειδὴ κοπιῶσιν οἱ ἀδελφοἱ, ἵνα ἐργάσωνται τὸν ἐπιούσιον ἄρτον, καλόν ἐστιν εἰ κελεύεις, ἵνα ἔχωσι ταῦτα βραχύ τι παραμύθιον.

[38] Λέγει οὖν πρὸς αὐτὸν ὁ πατήρ. Οὐ χρείαν ἔχουσι τούτων οἱ ἀδελφοί· μᾶλλον δὲ συμφέρει αὐτοῖς, ἵνα κοπιῶσι. Ἀλλ᾽ ἀπελθὼν σφάξον, καὶ διάδος αὐτοὺς τοῖς πτωχοῖς. Εὐθέως δὲ ὁ γέρων ἀκούσας, καὶ μηδὲ πρὸς ὥραν μελλήσας, ἀνεκομβώσατο τὰς χεῖρας, καὶ τῆς μαχαίρας δραξάμενος ὥρμησε τοῦ τελέσαι τὸ κελευόμενον. Καὶ ἐπλήρωσεν ἂν εὐθέως, εἰ μὴ ταχέως φωνήσας ὁ ὅσιος τὴν χεῖρα ἐκώλυσεν. Τότε γνοὺς ὁ πατὴρ το Αβραμιαῖον τῆς ψυχῆς αὐτοῦ· Μὴ φονευσῃς αὐτὰ, ἔφη, ἔπει δὴ ὀλίγον ὄφελος γίνεται· ἀλλὰ τὰ μέν δύο δώσομεν ἐπὶ τὰ ἐνδεῆ μοναστήρια καὶ πληθυντικώτερα, τὸ δὲ ἕτερον μίξαντες μετὰ τῶν γειτόνων ἡμῶν, τὴν χρείαν ἡμῶν ἐργασώμεθα· ὅτι πᾶν τὸ ὑπὲρ τὴν χρείαν πλεονεξία ἐστί. Ποιήσαντες οὖν ὡς ὁ πατὴρ διετάξατο, ἐποίησαν τὸν ἐνιαυτὸν ἐκεῖνον σῖτον πολὺν, καὶ πάντες ἐδόξαζον τὸν Θεόν. Ποτὲ δὲ τριῶν ἀδελφῶν ἐκ τοῦ μοναστηρίου ἐν τῷ μύλωνι ἀπελθόντων μετὰ τριῶν ζώων πεφωρτωμένων, μετὰ τὸ ἀλέσαι τῇ ἐπαύριον ὑποστρεφόντων, καὶ ἤδη τῇ μονῆ ἐγγιζόντων, ὁρῶσιν ἐν τῇ ὁδῷ πυρὰν καιομένην καὶ λέγουσιν· Ἄρτι ἐν τῷ μοναστηρίῳ νηστεύουσιν· ποιήσωμεν ὧδε ἄρτον καὶ φάγωμεν, μήποτε νήστεις ἀπελθόντες καὶ ἡμεῖς μετ᾽ αὐτῶν νηστεύσωμεν. Καὶ οὕτως ἐποίησαν, καθὼς ἐβουλεύσαντο. Γνοὺς δὲ ὁ πατὴρ τῷ πνεύματι τὰ περὶ αὐτῶν, ἐκέλευσεν ἑτοιμάσαι τῷ κελλαρίτῃ, ἵνα φησὶ τῶν ἀδελφῶν φθασάντων ἀπὸ τὸν μύλου γευσώμεθα ἄρτου. Εὐθέως οὖν ἐκείνων ἐλθόντων, καὶ πάλιν μετὰ τὸν πατρὸς καὶ τῶν ἀδελφῶν γευσαμένων, μετὰ τὸ τῆς τραπέζης ἐξαναστῆναι, καλεῖ αὐτοὺς ὁ πατὴρ κατὰ μόνας, καὶ λέγει αὐτοῖς· Διατί ὑπηκούσατε τῷ διαβόλῳ συμβουλεύσαντι ὑμῖν ποιῆσαι κατὰ τὴν ὁδὸν ἄρτους καὶ φαγεῖν; Μὴ μακρὰν τῆς μονῆς ἐτυγχάνετε; ἢ δοῦλοι μου ὑπάρχετε, ἵνα διὰ τὸν ἐμὸν φόβον λάθρα ἐσθίητε; Ὑμεῖς ἀδελφοί μου ἐστὲ, καὶ ὁ ἄρτος ὑμέτερος κόπος ἐστὶν, καὶ οὐδείς ἐστιν ὁ βιάζων ὑμᾶς τὴν προαίρεσιν ὑμῶν. Τοῦτο τοὶνυν γινώσκοντες μηδέποτέ τι παρὰ κανόνα ποιήσητε. Οἱ δὲ ἀκούσαντες ἔβαλον μετάνοιαν, καὶ ἐπηγγείλαντο τοῦ λοιποῦ διαρθώσασθαι.

[39] Ἄλλοτε πάλιν τοῦ μεγάλου πατρὸς ἐν τῇ μονῇ μὴ ὑπάρχοντος ἐλήλυθέ τις παρθένος συντυχεῖν αὐτῷ βουλομένη, μὴ εἰδυῖα ὅτι προαιρεῖται μᾶλλον ἀσπίδι, ἢ γυναικὶ ὁμιλῆσαι. Τῶν δὲ ἀδελφῶν εἰς τὰ κελλία ἡσυχαζόντων, ἰδοῦσα αοὐτὴ τὴν ἐκκλησίαν μεμονωμένην, εἰσῆλθε καὶ ηὔξατο. Ἰδόντες δὲ αὐτὴν οἱ ἀδελφοὶ ἐξεληλυθυῖαν, ἐγόγγυσαν κατ᾽ αὐτῆς ὡς παρὰ συνήθειαν ποιησάσης. Ἠ δὲ μαθοῦσα ὁτι ὁ πατὴρ οὐκ ἔστιν ἐκεῖσε, ἀπῆλθεν εὐθέως. Καταλαβὼν οὖν ὁ μέγας μετὰ τετάρτην ἡμέραν, καὶ τῶν ἀδελφῶν εἰς προσκύνησιν αὐτοῦ συνελθόντων, ἤρξατο αὐτοῖς ἐπιμέμφεσθαι, καὶ λέγειν· Τοιοῦτοι μοναχοί ἐστε ὐμεῖς, ὅτι μία γυνὴ ἐλθοῦσα κατηπάτησεν ὑμᾶς, καὶ συνώζησε τὴν ἐκκλησίαι ὑμῶν; Ὄντως μεγάλου ἐπιτιμίου ἐστὲ ἄξιοι. Οἱ δὲ καταπλαγέντες ἐπὶ τῷ θαύματι, ἔβαλον μετάνοιαν, καὶ συγχώρησιν ἐξῃτήσαντο. Ὁ τοίνυν μακάριος ἀληθῶς Γεώργιος μεγάλως κατὰ Θεὸν πολιτευσάμενος, καὶ εὐαρεστήσας αὐτῷ ἔν τε ἐγκρατείᾳ, καὶ κακουχίᾳ, καὶ ὑπακοῇ ἀδιακρίτῳ, καὶ ταπεινῶσει μεγίστῃ, καὶ τῇ κοπῇ τοῦ οἰκείου θελήματος, ὅπερ μαρτύριον ἐστί τε καὶ λέγεται, πρὸς Κύριον ἀπεδήμησεν, ἀποληψόμενος τὰ δι᾽ ἃ πάντα ὑπέμεινεν. Ἐπὶ τούτῳ μεγάλως τὸν Θεὸν ηὐχαρίστησε πληροφορηθεὶς, ὅτι ἀληθῶς δόκιμον γεώργημα καὶ ἀναφαίρεμα εὐπρόσδεκτον καρπὸν αὐτοῦ τῷ Χριστῷ προσηγάγετο.

[Georgius vir nobilis visione monitus] Alio tempore misit eum Pater Rossanum ad emendas membranas. Profectus ergo rediit, comitem habens quemdam alium senem ex primariis castri, virum nobilem, Georgium a nomine. Qui interrogatus a Patre, quid rei vellet, respondit: Quadam die cum sederem domi meæ, deque vanitate mundi & peccatis meis cogitarem, subiit mihi & mortis timor & judicii quæstio. Hæc igitur cogitantem brevis sopor oppressit & visus mihi sum intrare per majorem urbis portam, ad quam situm est templum sanctorum Apostolorum. Et cum inde perlatum ad me esset divinæ melodiæ, qualem audivi nunquam, tenue vestigium, accessi statim, ut viderem, quinam essent, qui canerent. Video itaque totum sacrarium formosis eunuchis plenum, ac veluti albatis angelis & cum illis te ipsum, quem nunc video, stantem: in sede autem episcopali juvenem pulcherrimum & splendidissimum, cujus decorem exprimere nemo queat. Cum ergo ingressus essem in templum & admirandas illas species contemplarer & suavissimam audirem modulationem, video duos ad me venire e candidatis, innuente illo, qui sedebat in throno, ac dicere: Veni, Dominus te vocat. Ego autem magno cum timore profectus, coram illo steti & tibi dicentem audivi: Vade & attonde hunc. Tu vero accedens totondisti & monachum me fecisti. Statim igitur experrectus addubitare cœpi & mecum cogitando dicere: Sane visum hoc inane fuit, non a Deo missum. Mihi enim nunquam venit in mentem, ut monachus fierem.

[33] Constitui tamen hoc ipse mecum, ut si die illo frater aliquis veniret e monasteriis in domum meam, [ad S. Nilum venit, a quo post probationem in societatem] vere cognoscerem, divinæ voluntatis esse, ut monachus fiam: quod si hoc non eveniret, somnium, ut non divinitus oblatum, missum facerem. Ad evitandam ergo ociositatem, egressus in vestibulum vidi fratrem Stephanum & cum adventus sui causam ab ipso didicissem, festinanter res meas composui, atque ad tuam sanctitatem veni. Nunc igitur, quod Deo placet tibique sancto Patri, in me facito. His Deo plenus Pater auditis, respondit: Nos, plurimum honorande frater, non propter Deum, aut virtutis ergo sedemus in hac solitudine; sed quia ferre non possumus observationis cœnobiacæ pondus, segregavimus nos ab hominibus, quasi leprosi quidam & immundi. Tu vero bene facis, animæ salutem curans. Perge igitur ad cœnobia, in quibus animæ & corporis quiete frueris. Ille adamantis instar, qui ferri ictu non frangitur, ad Patris verba probantis eum immotus stabat. Die vero Dominico, quo solent cœnobia modica corporis relaxatione uti, duxit eum Pater secum in monasterium, quod Castellani b vocatur, in quo opipare excepti & vino modice recreati, postquam de mensa surrexissent, Pater ita senem affatus est. Domine Georgi, expectato hic parumper, donec profectus ad visendos alios fratres revertar. Hoc vero dixit animo relinquendi illum deinceps in monasterio. Quod senex intelligens, statim respondit: Non æquum est, venerande Pater, sed quocunque iverit Dominus, eo sequetur & canis. Admiratus Pater exemplum, eum sibi assumpsit socium & unanimiter reversi sunt.

[34] Dum esset in itinere, ait senex ad Patrem: Putas, [arctamque amicitiam receptus,] venerande Pater, domi meæ deesse mihi copiam deliciarum & voluptatum, ac veluti puerum, abundantia ciborum me captum existimas? Certo scias, me non abstinentiam, non quamvis aliam austeritatem formidaturum. Ego enim multa navigatione usus, multisque regionibus peragratis, multa bona & mala expertus sum, & potest Deus per sanctas tuas preces ita me corroborare, ut sicut illa ob mundi gloriam, ita hæc perferam ob Dei amorem. Nihil ergo aliud cogita: me enim Deus ad te misit, & fieri non potest, ut a te separer. Hæc magnus Pater cum audisset, germana eum charitate amplexus est & deinceps habuit loco patris: & ipse vicissim communiens se concepta in Patrem fiducia, speransque, se per eum cælestis regni compotem fore, amavit eum quasi ipsum Deum. Verba porro, quæ audiebat ex ore ejus, sive suas ille institutiones traderet, sive Scripturas explanaret, ita suscipiebat & jucundabatur in illis, ut sentiret affectum dicentis, Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super mel ori meo. Idcirco asperam illam supra modum perferebat vitæ rationem, mutatus repente ex assuetudine domestica in hanc, quam experti complures cum animo persistendi in proposito, cito resilierunt & aufugerunt.

[35] Et quod mirum erat, cum nunquam didicisset litteras, [sui abnegationis] ita psallebat & cantabat psalmos & hymnos, ut mirarentur & obstupescerent omnes, qui audiebant, & ipse sanctus Pater oblectaretur suavi ejus melodia, spiritus compunctionem ingenerante. Et primo quidem tempore si quando illi parum vacasset, narrabat, ut sui moris antiqui erat, cuivis, quæ vidisset & audisset in sæculo. Interrumpente autem Patre sermonem, ac dicente, Vah! qualis tu Domne scriptor, Lucas, an Matthæus evasisti? statim ille os suum percutiens surgebat, secedensque tam diu sibi genas cædebat, sese objurgans probrisque onerans, quoad satis lacrymarum excuteret. Contigit etiam tale quidpiam in oppido, quod Bisinianum c appellatur. Juvenis quidam valde procax obvium forte habuit Hebræum a negotiatione redeuntem & captus aviditate mercium, gladio concisum jugulavit, tollensque asinam cum sarcina fugam arripuit. Captus ergo est socer ejus a loci moderatoribus & Judæis traditus ad crucifigendum ob jugulatum Hebræum. Ubi id rescivit sapientissimus Nilus a propinquis damnati, scribit ad iniquos judices in hunc modum. Oportebat quidem vos legis conscios juxta legem quoque ferre sententias, quæ plectendum jubet Christianum unum pro septem Judæis. Aut ergo sex alios tradant Hebræi de suis occidendos pro eo, qui crucifigendus est, aut si vobis omnino constitutum est, pervertere optimas leges, detur Judæis ad crucifigendum ille, quem ad vos mitto cum litteris, vir nobilis ex primariis Rossani, & liberetur miser ille, ut simul ipsi & uxori & liberis misericordia impendatur. Vocavit ergo beatus Pater abbatem Georgium & nihil aperiens eorum, quæ scripserat, epistolam dat & Bisinianum mittit.

[36] [exempla edit.] Acceptis lectisque litteris, ad senem judices, O monache, inquiunt, scripsit Pater, ut Judæis te tradamus ad crucifigendum. Placetne tibi? Et ille: Paratus sum ad implendum, quidquid scripsit Dominus meus, & si forte non est, qui crucem conficiat, ego satis peritus sum ejus fabricandæ. Illi promptum senis animum reveriti ac mittentis generositatem & miserum illum absolverunt, & senem summo cum honore dimiserunt. Impiis porro Sarracenis loca illa invadentibus statis vicibus, sancti patres in spelunca considere non poterant, illac enim iter patebat exercitui. Visum ergo est magno Patri locum deserere. Quare profectus in adjacentes patriæ sedes, mansit in sui juris loco, in quo posita erat sancti Adriani d ædicula, ratus, eo nunquam pervasuros infideles propter difficultatem ac distantiam loci. Quod ubi factum, cœperunt quidem spiritu pauperes ex eorum numero, quos Dominus ad cœnam vocabat, convenire ad Patrem & rogare, ut reciperentur in contubernium. Ille vero misericordia permotus suscipiebat & saluti corporum animarumque consulebat. Et factum est decursu temporis, ut fratres jam essent ad duodecim, vel etiam plures, & locus, Deo juvante, evaserit monasterium. Enimvero fugiebant plurimi operosam regulam & spinosam vitæ rationem, quotquot spatiosam viam præferebant angustæ, tolerantibus eam Dei amantibus viris & perferentibus omnia propter regnum cælorum. Erant porro duo quidam germani fratres vicinum incolentes locum, qui tum spiritus maligni stimulis agitati, tum invidiæ facibus, cœperunt obloqui sancto Viro & quavis occasione detrahere, seductorem vocantes & magnum hypocritam & mendacem & quicquid aliud suggerebat improbitas.

[37] [S. Nili mansuetudo.] Hæc beatus Vir cum audisset, conabatur omni studio livorem extinguere & cordibus eorum mederi: quod etiam non multo post assecutus est. Cum enim illi calumniis impeterent & maledictis vehementer lacerarent, ipse contra laudibus cumulare & commendare multum apud omnes, ut sanctos viros. Cum vero illi rursus arrepta occasione modica, vel jumento transiliente fines claustri, vel stipulam vento inferente, contra Sanctum egrederentur sex centa effundentes convicia & impudenter contumeliis pugnarent, tunc Pater præcipiebat fratribus; ne quisquam illis quippiam responderet; & Davidem in ore habens abibat. At illi videntes magno clamore dicere: Vides hypocritam? Se ipsum sanctum & nos æstimat dæmones. Nonne bene dicebamus, a diabolo te huc adductum, ut pugnam quotidie conseramus? Ille vero audiens nil respondebat, sed vesperi, aut etiam postridie, postquam eos ad prandium vidisset ingressos, accedebat, procumbensque petebat veniam. Tum vero convescens, communique lætitia perfruens, egregia sua prudentia corda eorum deliniebat & cum gaudio suam in cellam revertebatur. Post aliquantum temporis natu major frater moriens, omnia, quæ possidebat, sancto Patri legavit & fratrem commendatum reliquit, & ipse secundum Dei voluntatem disposuit omnia. Quadam porro die venit in monasterium filius abbatis Georgii tres secum afferens vaccas valde pulchras & magnas. Accersivit ergo magnus Pater senem & ait: Cur hasce vaccas huc attulisti? Ille vero colligans sibi manus, ut coram principibus fieri solet, cum timore respondit: Plurimum venerande Pater, quoniam fratres laborant ad comparandum panem quotidianum, commodum erit, si per te licebit, eas habere ad labores modice sublevandos.

[38] Et magnus pater: Non his, inquit, indigent fratres, [Georgii obedientia] imo conducit eis, ut laborent. Vade igitur, macta & dilargire pauperibus. Statim ut senex audivit, nulla interposita mora, sublatis manicis brachia nudavit, & arrepto gladio, ad cædendas ibat vaccas, & implesset præceptum, nisi Pater velocius acclamando manum detinuisset. Cognita ergo Pater in ejus animo Abrahamica virtute, Ne occidas, inquit, quia parum utilitatis erit: sed duas quidem demus egentioribus & numerosioribus monasteriis, tertiam vero cum vicinis jungentes necessitatem nostram sublevemus: nam quod supra indigentiam est, ad avaritiam pertinet. Cum ergo factum esset, ut Pater jusserat, magnam frumenti copiam anno illo collegerunt & omnes Deo gloriam dabant. Cum aliquando tres fratres in molendinum issent cum tribus jumentis onustis, redirentque postero e mola, jamque prope monasterium essent, viso accenso in via rogo, dixerunt: In monasterio nunc jejunatur: conficiamus hic panem & comedamus, ne si jejuni illuc pervenerimus, & nos cum illis jejunemus. Feceruntque uti deliberaverant. Cognovit hoc spiritu Pater & præcepit cellæ præfecto, ut mensam apponeret, quo fratribus, inquit, venientibus, pane vescamur. E vestigio venerunt illi, iterumque cum Patre & fratribus cibum sumpserunt. Ergo e mensa surgentes vocat seorsum Pater & ait: Quare præbuistis aurem diabolo consilium danti, ut per viam conficeretis panem & vesceremini? Numquid a monasterio longe eratis, aut servi mei estis, ut, quia me timetis, clam comedatis? Vos fratres mei estis & panis vester est labor, nec est, qui præter voluntatem vos adigat. Hoc igitur scientes, nihil unquam committatis, per quod Regula frangatur. Quod illi audientes prostraverunt se, promiseruntque, in posterum vitam se emendaturos.

[39] Alio tempore cum Pater abesset, virgo quædam venit in monasterium, [& pia mors.] ut eum alloqueretur: nec sciebat, malle illum aspidis commercium, quam mulieris colloquium. Et cum fratres omnes quiete in cellis morarentur & neminem illa vidisset in ecclesia, ingressa est & oravit. Ut ergo fratres egressam viderunt, conquesti de illa sunt, quod præter consuetudinem fecisset. Et illa, ubi rescivit Patrem abesse, confestim abiit. Reversus magnus Pater post dies quatuor, cœpit fratres, qui ad consalutandum convenerant, increpare ac dicere: Tales vos estis monachi, quos una mulier adveniens eluserit & vestram ecclesiam fœtore oppleverit? Profecto digni estis, qui gravi pœna mulctemini. Illi vero stupentes miraculum, procubuerunt & veniam petierunt. At vero beatus revera Georgius, egregiis juxta Dei legem editis operibus, & probatus illi propter abstinentiam & asperum vitæ institutum, necnon obedientiam nihil dijudicantem & summam humilitatem & suæ voluntatis abnegationem, quod est & vocatur martyrium, migravit ad Dominum, præmia recepturus, propter quæ sustinuit omnia. Super hoc magnus Pater egit Deo gratias, pro certo habens, se primitias suas obtulisse Christo, egregium suæ agricolationis fructum & oblationem acceptissimam.

ANNOTATA.

a De Georgio, qui tantis hic laudibus ornatur, nihil apud Cajetanum vel alios lego.

b Castellum hactenus pro nomine communi habui & inobservatum propterea præterivi; hic proprium est. Erat forte situm intra muros civitatis vel castri cujusdam, unde nomen derivatum est, cum reliqua monasteria solerent ab urbibus sejuncta esse, nisi potius de Basilicatæ ulterioris urbe Castellanetensi sermo est.

c Bisinianum, quod alii Besidias, Itali Bisignano appellant, civitas Calabriæ parva est; episcopalis tamen sub metropoli Rossanensi, unde 15 circiter milliari Italico tantumque fere ab ora maris Tyrrheni distat.

d Agresta sæpe laudatus in Vita S. Basilii pag. 361 scribit, prope prærupta loca, quæ S. Demetrii vocantur, abbatiam esse a S. Adriano nominatam, reliquiisque, privilegiis & redditibus divitem. Mappæ geographicæ quinto milliari Bisiniano in Septemtrionem, decimo vero versus Occidentem Rossano distantem pagum exhibent S. Demetrii titulo insignitum, de quo verisimiliter loquitur Agresta.

CAPUT VI.
S. Nilus gloriæ suique contemptor Caniscam, suum olim magistrum, ad despectum divitiarum hortatur: fratres oratione contra dæmonis insidias munit cæcamque illorum obedientiam experitur: avari præpositi bona sibi testamento legata pauperibus elargitur: parthenonem restaurat: populi turbam fugit.

ΑὙτὸς δὲ ἀνεξάλειπτα ἔχων ἐν τῇ ψυχῇ τὰ τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου ἐντάλματα· καὶ τὸ, Ὑμεῖς δὲ μὴ κληθήτε ῥαββὶ, μηδὲ κληθῆτε καθηγηταί· οὐδέποτε κατεδέξατο ἀκοῦσαι οἷον δήποτε ὄνομα δόξης ὑπόληψιν ἔχον· ἀλλ᾽ ἀεὶ τὸ φρόνημα πάντων κατώτερον ἔχων, ὡς ἕνα τῶν ἐσχάτων ἀδελφῶν ἑαυτὸν ἐλογίζετο. Διὸ καὶ τῶν τέκνων τῆς ἐρήμου πληθυνομένων, καὶ καθ᾽ ἡμέραν ὑπ᾽ αὐτοῦ πνευματικῶς γενωμένων, καὶ εὐαγγελικῶς ποιμαινομένων, ἑτέρω τὸ τῆς ἡγουμενίας ὄνομα πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς αὐτοῦ ἐνεχείριζεν· ὧν εἷς ὑπῆρξε καὶ πρῶτος ὁ παμμακάριστος καὶ τρισόσιος Πρόκλος, ἀνὴρ τῆς ἐγκυκλίου παιδεύσεως σφόδρα πεπειραμένος, βιβλίων τε τῶν ἔξωθεν καὶ τῶν ἡμετέρων ἐνδιαθέτων τε καὶ τῶν ὕστερον ἐκτεθέντων κιβώτιον τὴν οἰκείαν καρδίαν ἀποτελέσας. Ὅσττις ἐλέγετο πρὸ τοῦ μονάσαι ἔτι νέος ὢν, ἐν τῷ κάστρῳ τυγχάνων, τοιαύτην ἐσχηκέναι τὴν ἐργασίαν· καθ᾽ ἑκάστην νηστεύων ἕως ἑσπέρας, καὶ τῇ ἀναγνώσει σχολάζων, ἀπεχόμενός τε τῶν ἐκκαιόντων καὶ ἡδυνόντων βρωμάτων τε καὶ πομάτων, περιήρχετο ἀφ᾽ ἑσπέρας ἕως ὄρθρου πάσας τὰς ἐκκλησίας τοῦ κάστρου πληρῶν τὸ ψαλτήριον, καὶ καθ᾽ ἑκάστην θύραν αυτῶν ποιῶν μετανοίας, ὅσας ἑαυτῷ ἐκεῖνος τυπώσας ἐγίνωσκεν. Οὐδεὶς γὰρ τὴν ἐν κρυπτῷ ἐργασίαν αὐτοῦ ἠπίστατο. Οὗτος τοίνυν εἰσελθὼν εἰς τὸ μοναδικὸν στάδιον, καὶ ὑπὸ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νείλου τῆς ἐναρέτου πολιτείας τὴν σφραγῖδα ἐνσημανθεὶς, τοσαύτῃ ἐγκρατείᾳ τε καὶ ἀσκήσει ἑαυτὸν καθυπέβαλεν, ὥστε νεκρῶσαι αὐτοῦ τὰ μέλη τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ ἀσθενείαις πικραῖς προσπαλαῖσαι μέχρι καὶ αὐτῆς τῆς ἐσχάτης ἀναπνοῆς. Ἀλλὰ τὰ μὲν ἐκείνου ἱκανὰ ὀντα ἰδίαν συγγραφὴν ὠφελείας μεστὴν ἐκτελέσαι, τῷ τὰ πάντα ἐπισταμένῳ καὶ πᾶσιν ἀποδιδοῦντι κατὰ τὸν ἴδιον κόπον Θεῷ ἀναθήσωμεν· ἡμεῖς δὲ ἐπὶ τὴν τοῦ μεγάλου πατρὸς διήγησιν ἀνακάμψωμεν.

[41] Ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ σεισμοῦ μεγάλου καταλαβόντος τὸ Ῥυσιάνον μετὰ πολλῶν νυχθημέρων ὀμβροκλυσίαν, καὶ τοῦ ἀνωτέρου μέρους ἐπαναστάντος σὺν οἴκοις καὶ εὐκτηρίοις, καὶ ἐπελθόντος τοῦ κατωτέρου, καλύψαντός τε οἴκους καὶ ἐκκλησίας, καὶ μὴ αἰδεσθέντος εἰ μὴ μόνην τὴν καθολικὴν ἐκκλησίαν, καὶ τὸ ὄνομα τῆς ἀγίας Ειρήνης, θαυμαστὸν ἦν καὶ φοβερὸν τοῖς ὁρῶσι τὸ γεγονὸς, ἄλλα ἐξ ἄλλων φαινόμενα τὰ πάντα, καὶ ἕτερα ἀνθ᾽ ἑτέρων. Τὸ δὲ παράδοξον, ὅτι ἐν τοιούτῳ κατακλυσμῷ φοβερῷ οὐδεμία ψωχὴ ἀνθρώπου ἢ κτήνους ἀπώλετο. Ταῦτα τοίνυν πολλῶν ἐξηγουμένων τῷ μακαρίτῃ, καὶ ἐπὶ τούτοις ἐκπληττομένου ἔδοξεν αὐτῷ μετὰ ταῦτα εἰσελθεῖν καὶ ἱστορῆσαι τὰ γεγονότα. Ὁ δὲ τρόπος τῆς ἐλεύσεως αὐτοῦ ἦν τοιόσδε· εὑρὼν γὰρ κατὰ τὴν ὁδὸν δέρμα ἀλώπεκος ἐῤῥιμένον, καὶ τοῦτο τῇ κεφαλῇ αὐτοῦ περιδήσας, τὸ δὲ περιβόλαιον ἐν τῇ ῥάβδῳ παρὰ τὸν ὠμον κρεμάσας, οὕτω διῆλθεν ἅπαν τὸ κάστρον ὑπ᾽ οὐδενὸς γνωριζόμενος. Οἱ δὲ παῖδες ἰδόντες αὐτὸν ἐν τοιούτῳ σχήματι διερχόμενον, ἠκολούθουν αὐτῷ λιθάζοντες αὐτὸν καὶ λέγοντες· Ὧ σὺ Βούλγαρε καλόγηρε· καὶ ἕτεροι Φράγκον αὐτὸν ἀπεκάλουν, καὶ ἄλλοι Ἀρμένιον. Αὐτὸς δὲ σιωπῶν, περιβλεψάμενος πάντα, ὀψίας ἤδη οὔσης ἀπέρχεται ἐν τῇ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ, καὶ ῥίψας ἀπὸ τῆς κεφαλῆς τὸ δέρμα, θείς τε τὸ εὐτελὲς περιβόλαιον ἐπὶ τῶν ὤμων, εἰσέρχεται μετὰ πόθου καὶ κατανύξεως προσκυνῆσαι τὴν ὑπέραγνον Θεοτόκον, τὴν αὐτοῦ παιδαγωγὸν καὶ προστάτιν. ἰδὼν δὲ αὐτὸν ὁ προσμονάριος, ὅς ἐλέγετο Κανισκᾶς, διδάσκαλος αὐτοῦ χρηματίσας ποτὲ, καὶ ἄλλοι τῶν ἰερέων τινὲς, καὶ ἐπιγνόντες ὅτι ὁ μέγας πατήρ ἐστιν, ἦλθον καὶ προσέπεσον τοῖς ποσὶν αὐτοῦ, ξενιζόμενοι ἐπὶ τῇ παραδόξῳ παρουσίᾳ αὐτοῦ.

[42] Αὐτὸς δὲ πᾶσι τὰ συμφέροντα προσειπὼν, καὶ μεγάλως ὠφελήσας καὶ ἀπολύσας αὐτοὺς, παρέμεινεν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ μετὰ τοῦ αὐτοῦ διδασκάλου, συμβουλεύων αὐτῷ ἐκβῆναι ἀπὸ τοῦ κόσμου, καὶ διασῶσαι τὴν ψυχὴν αὐτοῦ. Ἦν γὰρ μηδέποτε γυναικὶ συνδεθεὶς, μηδὲ γαστριμαργίᾳ ἢ βλακείᾳ καταδεδουλωμένος, τῇ δὲ φιλαργυρίᾳ τοσοῦτον ὑπῆρχε συμπεπλεγμένος, ὅσον καὶ μαῖα τῇ ἀράχνῃ περιπαρεῖσα. Διὸ καὶ ὁ πατὴρ τὴν παραβολὴν ταύτην πρὸς αὐτὸν εἴρηκεν· Ὅτι οἱ μέν τῇ τῆς γαστρὸς ἀναγκαζόμενοι χρείᾳ, εὐλόγως ταῖς ὑπηρεσίαις προσκαρτεροῦσι· σὺ δὲ ταύτην ἐκτὸς τυγχάνων, τί καὶ μάτην παρακάθησαι τοῖς ἐκκοπρουμένοις, καὶ τῆς ἐκείνων δυσωδίας μεταλαμβάνεις; Ἐπὶ τούτοις ἀπεκρίθη ἐκεῖνος· Ὄντως τίμιε πάτερ, πολλοί ἐσμεν οἱ μακαρίζοντές σου τὴν πολιτείαν· καὶ πολλάκις ἐβουλευσάμεθα τοῦ ἐξελθεῖν πρὸς τὴν σὴν ἁγιωσύνην, ἀλλὰ διὰ τὸ μὴ δύνασθαι ἡμᾶς ἄνευ οἴνου βιῶσαι, ἰλιγγιάσαμεν τοῦτο πρᾶξαι. Λέγει αὐτῷ ὁ μέγας· Δεῦτε καὶ ποιήσατε ὑμῖν αὐτοῖς καινοὺς λάκκους συγκεκλεισμένους, καὶ γεμίσαντες αὐτοὺς οἴνου ἀντλήσατε ἀενάως καὶ πίετε. Τοῦ δὲ πάλιν προφασιζομένου προφάσεις ἐν ἁμαρτίαις, καὶ τῆς παραινέσεως μὴ ἀνεχομένου, ἔννυχον λίαν ἀναστὰς ὁ μέγας ἐξῆλθε, καὶ ὑπεχώρησε τῶν ἐκεῖσε, εἰπὼν πρὸς τὸν φιλάργυρον ἐκεῖνον ἓν ῥῆμα· Ὅτι οἴμοι δικάσκαλε, τότε μετανοήσεις, ὅταν οὐκ ὠφελήση. Ὀλίγου τοίνυν καιροῦ διελθόντος, καὶ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἐν τῷ μοναστηρίῳ τοὺς ὀρθρινοὺς ὕμνους ἐπιτελοῦντος, πόνος κατέσχεν αὐτὸν ἐξαίφνης ἀφόρητος, ὥστε μὴ δυνηθέντα αὐτὸν τὴν λειτουργίαν ἀποτελέσαι, ἐξελθεῖν, καὶ ῥίψαι ἑαυτὸν ἐν τῷ σκιμποδίῳ, καὶ οὕτως ὑποφέρειν τὰς ἀλγηδόνας. Ἐπὶ τούτοις ἰδοὺ ὁ ἀνεψιὸς ἐκείνου τοῦ Κανισκᾶ εἰσῆλθε δρομαῖος, φέρων ἐπιστολὴν ἐξ αὐτοῦ πρὸς τὸν πατέρα τοιαύτην· Δεῦρο πάτερ ἅγιε, παράλαβε τὸν πολὺν πλοῦτον, ὃν ἀκαίρως συνῆξα πρὸς ἀπώλειαν τῆς ψυχῆς μου, μή πως ὁ διάβολος αὐτὸν καθαρπάξας ἄμοιρόν με ποιήσῃ κέρδους τοῦ ἐξ αὐτοῦ. Ἰδοὺ γὰρ λοιπὸν ἀποθνήσκω, καί με τὸ ἐκεῖθεν εἰσδέχεται δικαστήριον.

[43] Ταῦτα ἀναγνοὺς ὁ πατὴρ, ἠβούλετο ἀπελθεῖν πρὸς αὐτὸν, τοῖς οἰκείοις σπλάγχνοις νικώμενος τοῖς δὲ πόνοις δεινῶς συνεχόμενος τοῦ βουλεύματος ὑπεκόπτετο. Λέγει δὲ τῷ ἀποκομιστῇ τῶν γραμμάτων· οὐ χρείαν ἔχει ὁ Χριστὸς τῶν τοῦ σοῦ Θείου χρημάτων· αὐτὸς γὰρ ἔρηκεν· Ἀπόδοτε τὰ Καίσαρος Καίσαρι, καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ. Σὺ δὲ ἄγε, πορεύου, ἴσως γὰρ ζῶντα αὐτὸν οὐκέτι θεάσῃ. Ὁ δὲ ὑποστρέψας δρομαῖος εὗρεν αὐτὸν τεθνηκότα, καὶ πάντα τὰ αὐτοῦ ὑπὸ τοῦ δημοσίου διαρπαγέντα. Ὁ δὲ ὅσιος εὐθέως τῇ τοῦ ἀποκρισαρίου ἀναχωρήσει, ὑποχωρήσαντος καὶ τοῦ κατέχοντος πόνου, ἐν ἐκπλήξει καὶ θαύματι κατέστη, ἐξιστάμενος ἐπὶ τῇ τοῦ Θεοῦ ἀφάτῳ προνίᾳ, ὅτι βουληθέντα αὐτὸν πρᾶξαί τι παρὰ τὸ αὐτοῦ θέλημα, καὶ ἄκοντα διεκώλυσε. Τῶν δὲ ἀδελφῶν ἐν τῷ ὄρει ἐργαζομένων, καὶ κυλιόντων τὰ κεκαυμένα δένδρα πρὸς τὸ ἀνοῖξαι καὶ ποιῆσαι χώραν σιτοφόρον ἀντὶ ξυλοφόρου, εἶπε τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον τῷ οἰκείῳ θεράποντι· ἔξελθε ἐν τῷ ὄρει πρὸς τοὺς κοπιῶντας, ἐπειδὴ ὁ ἐχθρὸς υμῶν διάβολος περιέρχεται ζητῶν, τίνα καταπίῃ. Παραχρῆμα δὲ ἀναστὰς ἐπορεύθη, καὶ πᾶσαν τὴν ἡμέραν ἐκείνην οὐκ ἐπαύσατο περιερχόμενος τοὺς ἀδελφοὺς πάντας, ἐπιφωνούμενός τε καὶ ἀεὶ παραγγέλων προσεύχεσθαι, καὶ τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ ἀποδιώκειν τὸν ἀντικείμενον. ἰδὼν οὖν ὁ διάβολος τὴν τοῦ ἀρχηγοῦ ἀσφάλειαν, καὶ τὴν τῶν ὑπηκόων περίφραξιν, περὶ ὥραν δεκάτην ῥίψας μέγιστον δένδρον, καὶ ἕνα κύνα φονεύσας ἀπῆλθε κατησχυμένος. Τινῶν δὲ ἀδελφῶν περὶ τοῦ κυνὸς θλιβομένων, ἔφη ὁ μέγας· Καλῶς ὦ ἀδελφοὶ προσέταξεν ἡ θεία Γραφὴ, ἀεὶ προσεύχεσθαι ἡμᾶς, μὴ εἰσελθεῖν εἰς πειρασμούς. Βουληθεὶς γὰρ ὁ διάβολος ἀδελφῷ ἐπαγαγεῖν τὸν θυμὸν αὐτοῦ, ὃν εἰς τὸν κύνα ἀπέδειξεν, ἐκωλύθη ὑπὸ Θείου ἀγγέλου, καθὼς λέγει ὁ ψαλμός· Παρεμβαλεῖ ἄγγελος Κυρίου κύκλῳ τῶν φοβουμένων αὐτὸν, καὶ ῥύσεται αὐτούς.

[44] Τούτοις τοῖς λόγοις καὶ τρόποις ἐδίδασκεν αὐτοὺς ἐν παντὶ καιρῷ καὶ τόπῳ προσεύχεσθαι καὶ οὕτω τὰς ἐπιβουλὰς τῶν δαιμόνων ἐκτρέπεσθαι. Ἵνα δὲ καὶ τῆς τῶν γηΐνων προσπαθείας αὐτοὺς ἀπαλλάξῃ, καὶ παιδεύσῃ αὐτοὺς προτιμᾶν τὴν ὑπακοὴν καὶ αὐτῆς τῆς ζωῆς, ἄλλο πεποίηκε καὶ αὐτὸ μνήμης ἄξιον. Ἔθος ἦν τῷ μακαρίῳ ἐξ ἀρετῆς κτηθὲν οὐκ ἐκ φύσεως, τὸ ἐν παντὶ πράγματι ἑαυτὸν ἐπιμέμφεσθαι. Ὅθεν πολλάκις ἐν ἑαυτῷ λογιζόμενος τὴν τῆς ἡσυχίας γλυκύτητα, καὶ τὸ τῆς ἀκτημοσύνης ἀμέριμνον, καὶ ὅτι ὁ καθήμενος μετὰ ἀδελφῶν ἀγωνιστὴς εἰς ἀρετὴν οὐ προκόπτει, βία μήτοιγέ τοι καὶ ὑστερήσῃ· ταῦτα πάντα ἐνθυμούμενος ἐδυσχέραινε σφόδρα τῇ τῶν πολλῶν συνοικήσει, καὶ ἤχθετο μέχρι καὶ τῆς αὐτῶν συντυχίας, ὡς ἐμποδιζούσης αὐτὸν τῆς κατὰ νοῦν θεωρίας, καὶ τῆς ἔνδοθεν κρυπτῆς ἐργασίας· ἧς μόνοι πεπείρανται οἱ περὶ Ἀντώνιον, καὶ Ἀρσένιον, καὶ Ἰωάννην τὸν Καλυβίτην, τοὺς θεοφόρους πατέρας. Τούτοις τοῖς λογισμοῖς ἀντισήγετο τὸ τοῦ ἀποστόλου· Μηδεὶς τὸ ἑαυτοῦ ζητείτω, ἀλλὰ τὸ τῶν πολλῶν, ἵνα σωθῶσιν. ἔδοξε τοίνυν αὐτῷ πειράσαι αὐτοὺς ἔν τινι παραλόγου ἐπιταγῆς πράγματι· καὶ εἰ μὲν ἀδιακρίτως καὶ ἀπολυπραγμόνως συγκαταθήσονται, αἱρήσεσθαι τὴν συνοῖκησιν, ὡς καὶ αὐτῶν οὕτω δυναμένων σωθῆναι, κᾀκεῖνον τὴν ἰδίαν τάξιν φυλάξαι· εἰ δέ τι γένηται τοὐναντίον, τὴν ἀναχώρησιν προτιμῆσαι. Διὰ ταύτην οὖν τὴν αἰτίαν τῆς ἑωθινῆς ὑμνῳδίας ἐν μιᾷ τελεσθείσης, καὶ πάντων συνηθροισμένων, λέγει αὐτοῖς ὁ μέγας· Πολλοὺς ἀμπελῶνας πεφυτεύκαμεν ὦ πατέρες, καὶ τοῦτο λογίζεται ἡμῖν ὡς πλεονεξία, διότι πλέον τῆς χρείας ἡμῶν ἐκτησάμεθα. Δεῦτε κόψωμεν ἐξ αὐτῶν, καὶ μὴ ἐάσωμεν εἰ μὴ μόνον τὸ αὔταρκες.

[45] Ταῦτα εἰπὼν, καὶ ἰδὼν ὅτι συγκατατίθενται, ἄρας τὸν πέλεκυν ἐπὶ τῶν ὤμων αὐτοῦ ὥρμησεν ἐπὶ τὸ κάλλιον καὶ εὐφορώτερον μέρος τοῦ ἀμπελῶνος· ὁμοίως δὴ καὶ αὐτοὶ ἅπαντες ἠκολούθησαν ὀπίσω αὐτοῦ, ἓν ῥῆμα καὶ μόνον μὴ ῥήξαντες· καὶ οὐκ εἶπον, ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐμάνη, οὐκ οἶδε τὶ ποιεῖ· τοῦτο ποτὲ οὔτε ἐφάνη οὔτε ἠκούσθη· ἀλλὰ εὐχῆς γενομένης ἤρξαντο κόπτειν ἀπὸ προῒ ἕως τρίτης ὥρας. Τότε γνοὺς ὁ πατὴρ τὴν τῶν τέκνων ὑπακοὴν ἁμιλληθεῖσαν τοῖς πάλαι ἱστορουμένοις, δέδωκε τῷ Θεῷ δεξιὰς μηδὲν αὐτῶν προτιμῆσαὶ μέχρις ἐσκάτης ἀναπνοῆς. Τούτου οὖν τοῦ ἔργου περιφήμου γεγονότος καὶ ἕως αὐτοῦ τοῦ ἁγίου ὄρους, καὶ ἕως τῆς Σικελίας, οὐδεὶς ἠδυνήθη καταλαβέσθαι τοῦ πράγματος τὴν ὑπόθεσιν· ἀλλ᾽ ἄλλοι μὲν ἐλέγον, ὅτι οἱ μοναχοὶ ἐμεθύσθησαν· ἄλλοι δὲ, ὅτι ὁ πατὴρ ἐθυμώθη, καὶ διά τοῦτο ἐποίησε τοῦτο· καὶ ἄλλοι, ὅτε πολλὰ ὂντα καμεῖν οὐκ ἴσχυον. Καὶ τοῦτο οὐ θαυμαστὸν, ὅπουγε οὐδὲ αὐτοὶ οἱ συγκόψαντες ἤδεισαν διατὶ ἔκοψαν, εἰμὴ οἷς ἡβουλήθη ὁ μέγας πατὴρ ἀποκαλύψαι. Ποτὲ τῆς ἁγίας πέμπθης τοῦ Πάσχα καταλαβούσης, ἤνεγκέ τις ἰχθύας ἐν τῇ μονῇ καλοὺς καὶ μεγάλους, ἒν κοφίνιον πλῆρες, ἵνα μικρὰν παράκλησιν λάβωσιν οἱ ἀδελφοὶ ἐκ τῆς πολλῆς [καὶ μακρᾶς νηστείας· καὶ ἰδὼν αὐτοὺς ὁ πατήρ, ὅτι μικρὸν ἠγαλλιάσθησαν ἰδόντες τοὺς ἰχθύας, εἴασε μὲν αὐτοὺς ξύσαι, καὶ πλῦναι, καὶ ἑτοιμάσαι πρὸς τὸ ἑψῆσαι· τινὸς δὲ προσαίτου καταλαβόντος, δέδωκεν αὐτῷ ἅπαντας, μὴ ἐάσας ἐξ αὐτῶν οὐδένα. Οὕτως ἐπαίδευσεν αὐτοὺς ἐκ διαθέσεως ψάλλειν τὸ· Κύριε ἐναντίον σου πᾶσα ἡ ἐπιθυμία μου· καὶ τὸ· Μερίς μου εἶ Κύριε, καὶ κλῆρος ἐπιπόθητος. Εὐκτήριόν ἐστιν ἐν τῷ ἄκρῳ Ρυσιάνου τερπνότατον ἐπ᾽ ὀνόματι τῆς ἁγίας Αναστασίας, κτισθὲν μὲν ὑπὸ Ευπραξίου τοῦ βασιλικοῦ, κριτοῦ γεγονότος Ιταλἰας καὶ Καλαβρίας, φροντιστήριον δὲ χρηματίσαν παρθένων. Τούτου τὴν προστασίαν ἐπιστεύθη παρὰ τοῦ Ευπραξίου ὄντος ἐν Κωνσταντινουπόλει μοναχός τις Αντώνιος τῷ ὀνόματι· ὃς χρημάτων ὑπάρξει περιεχόμενος, καὶ ὑπὸ τοῦ θανάτου κατεπειγόμενος, ὑφορώμενος τὸ τῶν ἀρχόντων εὐάρπακτον καὶ εὐρόφιστον, ἐπὶ τὸν ἄσυλον πύργον καταφεύγει πατέρα τὸν ὅσιον· καὶ τοῦτον πάντων τῶν αὐτοῦ καταστήσας ἐπίτροπον, οὕτω λοιπὸν ἀφροντίστως τετέλευτηκεν.

[46] Ὅπερ ἀκούσας ὁ τοῦ Θεοῦ οἰκονόμος, καὶ σπλαγχνισθεὶς οὐ τοσοῦτον ἐπὶ τῶι ἀπελθόντι, ὅσον ἐπὶ τῇ τῆς μονῆς καταστάσει· ἦν γὰρ λοιπὸν ἐξ ἐκείνου ἀφανισθεῖσα καὶ διασκορπισθεῖσα· εἰσέρχεται ἐν τῷ ἄστει, καὶ τὰ μὲν ἐγκαταλείμματα τοῦ ἀποιχομένου διεμέρισε τοῖς πτωχοῖς, καὶ ἐκκλησίαις, καὶ τῷ μοναστήριῳ· πᾶσαν δὲ σπουδὴν κατεβάλετο τοῦ τὴν μονὴν καταστήσασθαι, καὶ παρθένους ἐν αὐτῇ ἐμφυτεῦσαι ἀξίας τοῦ ἐπαγγέλματος. ὅπερ καὶ Θεοῦ συνεργοῦντος τετέλεκεν, πάσας τὰς διεσκορπισμένας συνάξας, καὶ ἡγουμένην ἐπ᾽ αὐταῖς ἐπιστήσας, οἵαν ἀπῄτει ὁ λόγος· παρακαλέσας τοὺς οἰκήτορας πάντας τοῦ κάστρου φροντίζειν αὐτῶν, ὡς ἀσθενεστέρου μέρους καὶ ὡς μέγα ὄφελος δι᾽ αὐτῶν καρπουμένους· λέγων αὐτοῖς καὶ τοῦτο· Ὀτι ἐάν τις ἐξ ὑμῶν τελευτήσῃ, καὶ βουληθῇ ἡ γυνὴ αὐτοῦ τοῦ λοιποῦ ἐν ἁγνίᾳ βιῶσαι, μὴ ἔχουσα δὲ ποῦ καταφυγεῖν, ἑτέρῳ γάμῳ προσομιλήση, ὑμέτερόν ἐστι πταῖσμα, τῶν μὴ σπουδασάντων ἵνα τοιαύτη πόλις ἓν μοναστήριον ἔχῃ. Ετι δὲ αὐτοῦ ἐν τῷ κάστρῳ προσκαρτεροῦντος, καὶ μικρὸν ὑπὸ νόσου καταληφθέντος, εἰσῆλθε καὶ ὁ μητροπολίτης Καλαβρίας Θεοφύλακτος, συνάμα δὲ αὑτῷ καὶ ὁ δομέστικος Λέῳν, ἄνδρες γραμματικώτατοι καὶ σοφώτατοι. Ὁ δὲ ὅσιος πατὴρ ἑμῶν Νεῖλος φεύγων τὴν τοῦ λαοῦ ὄχλησιν, καὶ τὴν φίλην ἡσυχίαν ἀεὶ ἀσπαζόμενος, ἐξῆλθε μικρὸν ἀπὸ τοῦ ἄστεος ἐν τῷ ναῷ τοῦ φιλερήμου καὶ βαπτιστοῦ Ιωάννου, οὗ καὶ τὸν βίον ἐζήλου, κᾷκεῖ προσωμίλει τῶι Θεῷ, καὶ τῇ μελέτῃ προσεῖχεν.

[Procli abbatis virtutes.] Ipse vero indelebilia gerens animo sancti Euangelii præcepta, & illud: Vos autem nolite vocari Rabbi, nec vocemini Magistri: numquam passus est vocari quovis nomine, quod opinionem gloriæ præ se ferret: sed infra omnes humillime de se sentiens, unum se de minimis fratribus habebat. Quapropter, crescente numero filiorum eremi, & nascentibus quotidie spiritaliter ex ipso, qui Euangelica viverent regula, titulum hegumeni toto vitæ suæ tempore alteri tribuebat: quorum unus & primus extitit beatissimus & sanctissimus Proclus a, vir humanioribus litteris apprime eruditus, & qui suum cor fecerat sacrorum & profanorum librorum arcam & tam eorum, quæ nunquam divulgata, quam quæ postea in lucem edita sunt. Narrabant autem, illum, antequam monachus esset, in eo se juvenem exercuisse, ut quotidie ad vesperam usque jejunaret, & in lectione totus esset & abstineret cibo & potu, qui ardoris voluptatisque fomes esset: a vespera ad matutinum tempus cunctas peragraret civitatis ecclesias totum recitando psalterium & ad januam cujusque ecclesiæ tot profundis incurvationibus se inflecteret, quot ipse sibi præstituisse sciebat: nam occulta ejus opera nulli patebant. Hic monasticum ingressus stadium, sigilloque instituti ad virtutem ferentis a sancto patre nostro Nilo insignitus, tanta abstinentia, tantaque vitæ asperitate usus est, ut membra sua, quæ sunt super terram, mortificaverit, & molestissimis morbis afflictus fuerit usque ad ultimum vitæ spiritum. Verum res ab eo gestas, quæ integræ historiæ utilitatis plenæ possent esse materies, relinquamus illi, quem nihil latet & qui pro labore suo quemque remunerat, & ad magni Patris narrationem redeamus.

[41] Per id tempus Rossano post vehementissimos multorum dierum ac noctium imbres magno terræ motu quassato & superiori ejus parte, [S. Nilus pueris sese ridendum præbet:] hoc est ædibus & templis, collapsa in inferiorem, ita ut domos & ecclesias obruerit, excepta episcopali ecclesia ob reverentiam sanctæ Irenes b, admirandum erat & horribile videntibus spectaculum, cum mutata esset ubique rerum facies & alia se oculis pro aliis offerrent. Et quod stuporem movebat, in tam horrendo diluvio nullus homo, nullum jumentum perierat. Cum hæc multos narrantes beatus Pater audiret & obstupesceret, visum illi est postmodum ingredi & contueri, quod contigerat. Ingressus autem est ad hunc modum. Projectam in via pellem vulpinam invenit, capitique circumligavit, pallium vero baculo injectum gerebat humero. Ita totum pertransiit oppidum omnibus incognitus. Videntes autem pueri hoc habitu euntem, sequebantur lapillis petentes, dicentesque: Heus Bulgare Calogere: alii Francum, alii vocabant Armenium. Ille vero tacitus cum omnia perspexisset, ad vesperam contulit se in majorem ecclesiam, & abjecta pelle de capite, vilique pallio humeris imposito, subit magno cum devotionis & compunctionis affectu, ut adoraret Virginem omni puritate sublimiorem, cujus ille ductu & patrocinio vivebat. Cum vero Præfectus custodiæ templi vidisset eum, Caniscas nomine, quo is olim præceptore usus fuerat, & quidam alii sacerdotes, & magnum Patrem agnovissent, accesserunt & ad pedes ejus provoluti sunt, admirantes de insolito ejus adventu.

[42] Ille vero salutaria cunctis monita dedit, magnaque utilitate impertita dimisit, [avarum ad contemptum divitiarum] mansitque in ecclesia cum suo præceptore, & consilium dabat, ut valediceret seculo & salutem animæ quæreret. Vixerat enim is in perpetuo cælibatu, non gulæ, aut ventri, aut mollitiæ deditus, sed avaritiæ morbo adeo implicatus, ut videretur muscæ similis aranearum telis irretitæ. Unde etiam Pater hac est in eum usus parabola. Qui ventris, inquit, necessitate premuntur, est cur se ministeriis & laboribus exerceant: tu vero cum hac necessitate liber sis, quid frustra sedes, & colligis tibi, quæ in stercus abeunt & eorum repleris graveolentia? Respondit ille: Multi sane sumus, reverende Pater, qui vitæ tuæ institutum beatum prædicamus, & sæpe consilium iniimus exeundi ad pietatem tuam, sed quia non fert nobis animus abstinere vino, deterriti ab hoc sumus. Et magnus Pater: Venite, inquit, facite vobis novas fossas bene obstructas & implete eas vino, haurite jugiter & bibite. Rursus illo excusante se excusationibus in peccatis & adhortationi non auscultante, surgens multa de nocte magnus Pater egressus est & recessit inde, hoc tantum avaro dicens: Hei mihi, præceptor, tunc pœnitebit te, cum nihil proderit. Non multo post matutinos hymnos canentem in monasterio sanctum Patrem intolerandus repente morbus invasit, ut cum absolvere Divinum officium non posset, egressus in stratum corrueret, quo ferre dolores posset. Interim ecce fratris Caniscæ illius filius propere ingressus epistolam ejus ad Patrem attulit hujusmodi. Veni Pater sancte, sume tibi multam pecuniæ vim, quam inepte collegi in perniciem animæ meæ, ne forte illam diabolus rapiat & lucrum ex ea mihi eripiat. Ecce enim jam morior & vocat me alterius vitæ tribunal.

[43] [hortatur: fratres contra dæmonis insultus] Cum hæc legisset, volebat quidem Pater ad eum ire, vincente suorum viscerum charitate, verum doloribus graviter oppressus, a proposito retrahebatur. Ait ergo latori epistolæ: Non opus habet Christus patrui tui pecunia. Ipse enim dixit, Reddite, quæ sunt cæsaris, cæsari, & quæ sunt Dei, Deo. Tu vero abi, propera, vivum quippe ipsum forte amplius non videbis. Ille cursim reversus, mortuum reperit & facultates ejus a fisco raptas. At vero beatus Pater, ubi tabellarius discessit & dolores abiere, admiratione & stupore correptus est, ineffabilem Dei providentiam obstupescens, quod volentem se agere quidpiam præter ejus voluntatem & nolentem prohibuit. Fratribus porro laborem in monte sustinentibus in devolvendis ambustis arboribus, ut agrum apertum redderent & cultui aptum, ubi cædua sylva erat, dixit Spiritus sanctus Famulo suo: Egredere ad operantes in monte: nam adversarius vester diabolus circuit, quærens quem devoret. Ille confestim surgens abiit & per totum illum diem circumiens non destitit a commonendis & excitandis fratribus, ut jugiter orarent & Jesu Christi nomine depellerent adversarium. Videns igitur diabolus Præsulis vigilantiam & subditos bene vallatos, circiter horam decimam prostravit arborem maximam & canem unum occidit, atque ita confusus abiit. Quibusdam vero fratribus mortem canis mœrentibus, dixit magnus Pater: Jure, o fratres, divina Scriptura præcepit, ut semper oretur, ne intremus in tentationem. Volebat sane diabolus in fratrem vibrare suam iram, quam ostendit in canem, sed ab angelo Dei detentus est, sicut in Psalmo habetur: Immittet angelus Domini in circuitu timentium eum & eripiet eos.

[44] [munit: eorum obedientiam] Hujusmodi sermonibus ac monitis docebat eos orare quovis loco & tempore, atque ita dæmonum insidias declinare. Ut vero etiam rerum terrenarum affectu eos purgaret, discerentque ab eo vel ipsi vitæ obedientiam præponere, aliud quiddam egit memoria dignum. Moris erat beato Viro non a natura profecti, sed virtute acquisiti, se se qualibet in re reprehendere: quare secum ipse solitariæ vitæ suavitatem sæpe cogitans, & quam sit omni sollicitudine vacuum nihil possidere, quodque spiritalium certaminum pugil, si cum fratribus sedeat, nullos faciat in virtute progressus, imo vix contingere possit, quin evadat deterior: hæc, inquam, omnia secum cogitans, nimis ægre ferebat, esse sibi multos habitationis socios, & vel ipsa cum eis collocutio molesta erat, quod impedimento esset meditationi mentis, & intus latentis actionis, quam experti soli sunt Deo pleni patres Antonius, Arsenius & Joannes Calybita. E contrario se offerebat dictum illud Apostoli: Nemo, quod suum est, quærat, sed quod multorum, ut salvi fiant. Visum ergo est ipsi periculum eorum facere, si quid eis absurdi præciperet: ut si nullo adhibito examine, nulla curiositate mandatum acciperent, esset sibi cum iis una vivendum, quod ea ratione possent & illi consequi salutem, & ipse a suo instituto non recedere: si vero contra eveniret, præferenda esset solitudo. Hanc igitur ob causam die quadam peracto matutino Officio & præsentibus omnibus, hunc magnus Pater habuit sermonem. Vineta, Patres, multa plantavimus, idque nobis avaritiæ tribuitur, eo quod sint ultra modum nostræ indigentiæ. Agitedum, cædamus partem eorum, nec relinquamus, nisi quod sufficit.

[45] His dictis, cum vidisset illos non abnuere, securim humeris tollens perrexit ad pulchriorem & uberiorem vineæ partem, [tentat res sibi ab aliis oblatas in pauperes] cunctis post eum insequentibus, ne verbo quidem uno prolato. Nec enim dixerunt: Insanit homo iste, nescit, quid agat, hoc nunquam visum, nunquam auditum est: sed facta prius oratione cœperunt mane cædere usque ad horam tertiam. Tunc Pater agnita filiorum obedientia, quæ antiquas historias exæquaret, pollicitus est Deo, se usque ad ultimum spiritum nihil illis præpositurum. Cum igitur divulgatum hoc esset, & usque ad montem Athon c & Siciliam fama celebratum esset, nemo rei causam assequi potuit: sed quidam aiebant, monachos ebrios fuisse: alii Patris iram causabantur: alii vero, quod multas haberent possessiones, nec sufficerent ad colendas omnes. Nec mirum hoc est, quandoquidem nec illi ipsi, qui ceciderant, causam norant, cur cecidissent, nisi quibus ipse magnus Pater detexit arcanum. Obtulerunt quidam sancta feria quinta Paschæ monasterio corbem egregiorum & magnorum piscium plenam, ut modico afficerentur refrigerio fratres, diuturno ac nimio jejunio confecti: & cum vidisset illos Pater, conspectis piscibus leviter exhilaratos permisit quidem desquamari pisces, lavari & ad coquendum parari, sed omnes mendico cuidam tunc sese offerenti donavit, ne uno quidem relicto. Ita illos docuit ex animo canere: Domine, ante te omne desiderium meum: &, Portio mea, Domine, & portio desiderabilis. Est oratorium in summa Rossani parte speciosissimum, sanctæ Anastasiæ d dicatum, ab Eupraxio imperiali quondam judice Italiæ & Calabriæ exædificatum, quod postea sacrum extitit etiam domicilium virginum. Hujus sacri loci curam demandaverat idem Eupraxius, dum esset Constantinopoli, cuidam monacho, Antonio nomine: qui cum esset pecuniosus & morti vicinus, timens rapacitatem principum cuncta absorbentium, ad tutissimam turrim, beatum Patrem confugit, quem suarum omnium rerum curatorem instituens, liber tum demum omni sollicitudine defunctus est.

[46] Quod ubi cognovit Dei œconomus, misertus non tam defuncti, [distribuit: monasterium virginum restaurat.] quam status monasterii (jam enim defecerat, dispersumque erat ex eo tempore) ingressus est in oppidum; & mortui quidem res quæ supererant, in pauperes & ecclesias & monasterium erogavit, omne vero studium posuit in restituendo monasterio & collocandis illic virginibus professione dignis. Quod etiam, Deo adjuvante, perfecit, & quæ dispersæ erant, eas unum in locum redegit, præfecitque illis ejusmodi fœminam, qualem oportebat, rogans omnes civitatem incolentes, ut curam illarum susciperent, tanquam infirmioris sexus, unde etiam essent magnam percepturi utilitatem: illud insuper addens: Quod si quis vestrum decedat & uxor ejus velit in posterum cælibem vitam agere, si non sit, quo illa confugiat & proinde ad secundas nuptias transeat, vos in culpa eritis, qui studium non adhibueritis, ut tam nobilis civitas unum habeat monasterium. Ceterum cum adhuc moraretur in oppido & in morbum non gravem incidisset, venit & metropolita Calabriæ Theophylactus e, & una cum ipso Leo f domesticus, litteratissimi & eruditissimi viri. At vero sanctus pater Nilus populi turbam fugiens & amicam quietem semper exoptans, parum ab oppido digressus, petiit templum cultoris eremi Joannis Baptistæ, cujus etiam vitæ institutum imitabatur, ibique cum Deo sermocinabatur totus in meditatione defixus.

ANNOTATA.

a De Proclo tot hic laudibus cumulato nihil alibi lego.

b Sic vertit Sirletus: Eo tempore cum terræ motus ingens Rossanum apprehendisset, multis cum imbribus nocte atque die ingruentibus, cumque hi, qui superiorem partem habitabant, ad inferiora transmigrassent, cumque domos atque ecclesias obruisset terræ motus ille, neque alia loca reveritus esset, nisi solam ecclesiam, quæ Pacis nomine appellatur, admirabile atque horrendum omnibus spectantibus miraculum, omnibus immutatis atque ex aliis aliis effectis. Mitto quæ hic hæsitantia sunt & impedita. Sanctum Pacis templum pariter legit Barrius de Antiq. Calabriæ libri 5 initio, quod Caryophilus reddidit Sanctæ Irenes. Ambigua vox Græca εἰρήνης rem sic dubiam relinquit, ut malim tamen a Caryophilo stare propter adjunctum ἁγίας. Sanctæ porro Irenes plurimæ sunt; de aliquibus jam actum est in Opere nostro. Celebratissima est illo nomine martyr Constantinopoli culta, de qua actum V Maji, quo die colitur. An ab hac vel synonyma alia Rossanensis ecclesia appellata fuerit, ignoro.

c Athos mons est Macedoniæ, in mare Ægeum instar peninsulæ excurrens inter sinus Strymonicum & Singiticum. Plurima de altitudine ejus scribunt Plinius & alii: ab Italis il monte sancto, ἅγιον ὄρος a Græcis, & Monastir a Turcis appellatur. Nominum illorum origo est a multitudine monasteriorum, quæ montem occupant, ubique 24 calogerorum, seu monachorum Græcorum solius Ordinis S. Basilii, monachi vero ad 6000 numerantur, ex quibus episcopi omnes sub patriarcha Constantinopolitano ad ecclesias regendas desumuntur. De hoc igitur monte, ubi monasticæ vitæ tot cultores habitabant, sermo biographo est.

d Eupraxius is idem videtur de quo paulo post: at is diu ante sacellum S. Anastasiæ construxisse censendus est, quandoquidem ejus administratio non parvo tempore videatur sub Antonio fuisse, a quo legata testamento bona acceperat & pauperibus distribuerat S. Nilus, propter quam rem avaritiæ deinde apud Eupraxium accusatus fuit, uti infra narratur. Verisimile porro est, restauratum a Sancto parthenonem, postea concidisse, nam illius apud Agrestam sæpe laudatum mentionem non invenio.

e An archiepiscopus, an præfectus palatinus? Id suadere videtur, quod additur Calabriæ: metropolitam paulo post appellat biographus archiepiscopum. Si de hocce sermo est, non erat is Rossanensis, quipe ubi sedes tum temporis archiepiscopalis non erat, sed S. Severinæ.

f Δομέστικος tum apud posteriores Græcos, tum apud medii ævi scriptores Latinos, varias significationes habet, præter propriam, in qua ab antiquis usurpatur. Venit non raro pro amico, familiari: sæpius pro dignitate seculari eaque varia, frequenter pro munere ecclesiastico, ut varia apud Cangium in Glossario Græco-barbaro testimonia fidem faciunt. Si archiepiscopus erat Theophylactus, potuit Leo, qui domesticus ejus appellatur, fuisse præfectus cantui ecclesiastico, quæ dignitas non erat ex infimis, uti non est hodie in choris munus Cantoris.

CAPUT VII.
Propositas sibi ex sacris Litteris quæstiones resolvit, ex iisque proponentes ad judicii timorem vitæque emendationem hortatur: cum Judæo agere de Deo recusat: habitum monasticum irridentibus imminentem divinam ultionem prædicit.

Ἐξῆλθεν οὐν πρὸς αὐτὸν ὁ μητροπολίτης καὶ ὁ δομέστικος, καὶ οἱ ἄρχοντες, καὶ τῶν ἱερέων πολλοὶ, καὶ λαοῦ μέρος οὐ βραχύτατον. Ἐβουλεύσαντο δὲ κατὰ τὴν ὁδὸν, τίς τί αὐτῶν ἐρωτήσῃ τῶν γραφῆς ἀποῤῥήτων· οὐ τοσοῦτον μαθεῖν, ὅσον πειρᾶσαι βουλόμενοι. Καθήμενος δὲ ἐξ ἐναντίας ὁ ὄσιος, καὶ θεασάμενος αὑτοὺς πρὸς αὐτὸν ἐρχομένους, λέγει ἐν ἑαυτῷ· Ἰδοὺ νῦν οὗτοι ἐλθόντες εἰς ἀργολογίας ἡμᾶς ἐμβαλοῦσιν. Ἀλλὰ κύριε Ιησοῦ Χριστὲ λύτρωσαι ἡμᾶς ἐκ τῶν παγίδων τοῦ ἀλλοτρίου, καὶ δώρησαι ἡμῖν ἐννοεῖν καὶ λαλεῖν ἂ δεῖ, καὶ πράττειν τὰ σοὶ εὐάρεστα. Καὶ ταῦτα εὐξάμενος, ἀνοίγει τὴν ἐν τῇ χειρὶ αὐτοὺ βίβλον, καὶ κατὰ συγκυρίαν εὑρίσκει τὴν γενομένην ἀποκάλυψιν πρὸς τὸν ἐν ἁγίοις Συμεῶνα τὸν εἰς τὸ θαυμαστὸν ὄρος. Ἐκείνων οὖν ἐγγισάντων, καὶ μετὰ τὴν προσκύνησιν καθισάντων, ἐπιδίδωσιν ὁ μέγας τὴν βίβλον τῷ δομεστίκῳ τοῦ ἀναγνῶναι, ἔνθα τὸ σημεῖον ὑπῆρχε. Ὁ δὲ ἀνοίξας τὸ στόμα, ἤρξατο πάνυ εὐφυῶς καὶ νουνεχῶς ἀναγνῶναι. Ἐλθόντος καὶ εἰς τὸν τόπον, ὅπου λέγει, ἀπὸ μυρίων μόλις εὑρίσκεσθαι μίαν ψυχὴν ἐν τοῖς ἐνεστῶσι χρόνοις τὴν ἐν ταῖς χερσὶ τῶν ἁγίων ἀγγέλων προερχομένην· ἤρξαντο πάντες ὡς ἐξ ἑνὸς στόματος λέγειν· μὴ γένοιτο· οὐκ ἔστιν ἀληθές. Αἱρετικός ἐστιν ὁ λαλήσας. Λοιπὸν ἡμεῖς δωρεὰν ἐβαπτίσθημεν, καὶ τὸν σταυρὸν προσκυνοῦμεν, καὶ κοινωνοῦμεν, καὶ Χριστιανοὶ λεγόμεθα; Ταῦτα καὶ τὰ ὅμοια τούτοις πάντων ἀντιλεγόντων, ἰδὼν ὁ μακάριος, ὅτι ὁ μητροπολίτης καὶ ὁ δομέστικος οὐδὲν αὐτοῖς λέγουσιν, ἀπεκρίθη πρᾳέως καὶ εἶπεν· Εὰν δὲ ὑμῖν ἀποδείξω καὶ τὸν μέγαν Βασίλειον, καὶ Χρυσόστομον, καὶ Εφραὶμ τὸν πανόσιον, καὶ Θεόδωρον τὸν στουδίτην, καὶ αὐτὸν τὸν Ἀπόστολον, καὶ τὸ ἅγιον εὐαγγέλιον τὸν αὐτὸν σκοπὸν καὶ φρονοῦντας καὶ λέγοντας, τί πείσεσθε ὑμεῖς οἱ ἀσκόπως τὰ στόματα διανοίγοντες, καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι ἀντιπίπτοντες, καὶ τοὺς τῶν ἁγίων πατέρων φρικώδεις λόγους αἱρετικοῖς ὑποβάλλοντες διὰ τὴν ὑμῶν τοῦ βίου φαυλότητα; λέγω δὲ ὑμῖν ἀδελφοὶ, ὅτι ἐκ πάντων ὧν ἐψηφίσασθε οὐδμία ὑμῖν χάρις παρὰ τῷ Θεῷ. Ποῖα εἴδωλα, ἢ ποίαν αἵρεσιν καταλείψαντες τῷ Χριστῷ προσεδράμετε.

[48] Τολμᾷ τις ὑμῶν εἰπεῖν, ὅτι αἱρετικός εἰμι, καὶ εἰσελθεῖν εἰς τὴν πόλιν αὐτοῦ; οὐκὶ λιθοβοληθεὶς ὑπὸ πάντων ἀποκτανθήσεται; πληροφορήθητε, ὅτι ἐὰν μὴ ἐνάρετοι γένησθε καὶ σφόδρα ἐνάρετοι, οὐδεὶς ὑμᾶς ἐξαιρήσεται τῆς κολάσεως. Τούτων ἀκούσαντες ἅπαντες, καὶ σφόδρα καταπλαγέντες, ἤρξαντο στενάζειν ἅπαντες καὶ λέγειν· Οὐαὶ ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς καὶ ἀθλίοις. Λέγει αὐτῷ Νικόλαος ὁ πρωτοσπαθάριος· Διατί πάτερ λέγει τὸ εὐαγγέλιον· Ὃς ἐὰν ποτίσῃ ἕνα τῶν μικρῶν τούτων ποτήριον ψυχροῦ ὕδατος, οὐ μὴ ἀπολέσῃ τὸν μισσθὸν αὐτοῦ; ἀπεκρίθη αὐτῷ ὁ πατήρ· Τοῦτο πρὸς τοὺς μηδὲν ἔχοντας εἴρηται, ἵνα μηδεὶς προφασίσηται, ὅτι ξύλα οὐκ ἔχω, ἵνα ποιήσω θερμόν. Τί δὲ ποιήσετε ὐμεῖς, οἱ καὶ αὐτὸ τὸ ποτήριον τὸ ψυχρὸν ἁφαιρούμενοι τοῦ πτωχοῦ; Τούτου δὲ σιωπήσαντος, ἀνίσταται ἕτερος καὶ φησίν. Ἤθελον γνῶναι ἅγιε πάτερ, εἴγε σέσωσται ὁ πανθαύμαστος Σολομὼν, ἢ ἀπώλετο. Γνοὺς δὲ αὐτὸν ὁ πατὴρ τῷ τῆς πορνείας πνεύματι κατεχόμενον, ἔφη πρὸς αὐτόν· Ἠθελον γνῶναι κᾀγὼ περὶ σοῦ, εἴγε σώζῃ, ἢ ἀπόλλυσαι. Τί γὰρ ὄφελος ἐμοί τε καὶ σοὶ ἀπὸ τοῦ σωθῆναι τὸν Σολομῶνα ἢ κατακριθῆναι; οὐ γὰρ ἐκείνῳ, ἀλλ᾽ ἡμῖν ἐντέταλται τὸ· Πᾶς ὁ ἐμβλέψας γυναῖκα πρὸς τὸ ἐπιθυμῆσαι αὐτῆς, ἤδη ἐμοίχευσεν αὐτήν. Καὶ τὸ· εἴτις τὸν ναὸν τοῦ Θεοῦ φθείρει, φθερεῖ τοῦτον ὁ Θεός. Περὶ δὲ τοῦ Σολομῶνος μηδαμόθεν εὑρισκομένου ἐν τῇ θείᾳ Γραφῇ μετανοήσαντος μετὰ τὴν ἁμαρτίαν, καθὼς εὑρίσκεται ὁ Μανασσῆς, τίς δύναται εἰπεῖν ὅτι ἐσώθη; Μετὰ τοῦτον ἀνίσταταί τις τῶν ἱερέων, καὶ φησίν· Πάτερ ἅγιε, τί ἦν τὸ ξύλον, ὅπερ ἔφαγεν ὁ Ἀδὰμ ἐν τῷ παραδείσῳ καὶ κατεκρίθη; Ὁ δὲ ἀπεκρίνατο· Ἄγριον μῆλον. Μειδιασάντων δὲ πάντων, λέγει αὐτοῖς ὁ μέγας· Μὴ γελάσητε ἐπὶ τούτῳ, πρὸς γὰρ τὴν ἐρώτησιν ἡ ἀπόκρισις. Τὸ ξύλον ἐκεῖνο Μωυσῆς οὐκ ὠνόμασεν· οἱ διδάσκαλοι πάντες τὴν μὲν ἐνέργειαν εἶπον, τὸ δὲ εἶδος οὐκ εἶδον. Ὂ δὲ ἡ Γραφὴ ἀπέκρυψεν, πῶς ἡμεῖς ἀποκαλύψωμεν;

[49] Σὺ μὲν οὖν ἐάσας τὸ πῶς ἐπλάσθης, πῶς ἐτέθης ἐν τῷ παραδείσῳ, καθὰ δή καὶ αὐτὸς ὁ Αδὰμ, καὶ τίς ἡ ἐντολὴ, μᾶλλον δὲ αἱ ἐντολαὶ ἂς παρέλαβες καὶ οὐκ ἐφύλαξας, διὸ καὶ ἀπέῤῥιψαι τοῦ παραδείσου, μᾶλλον δὲ τῆς βασιλείας· καὶ πῶς ἄρα ἰσχύσῃς ἐπανακάμψαι ἐπὶ τὴν ἀρχαίαν σου δόξαν τε καὶ τιμὴν, ἠρώτησας ὄνομα ξύλου μαθεῖν, ἑνὸς τῶν ἄλλων ἁπάντων· ὃ καὶ μετὰ τὸ μαθεῖν, ἀπορήσεις, τίς ποτ᾽ ἄρα ἡ ρίζα, τί τὰ φύλλα καὶ ὁ φλοιὸς· καὶ εἰ μέγα, ἢ μικρόν· καὶ τίς δύναται ἑρμενεῦσαι, ὅπερ τοῖς ὀφθαλμοῖς οὐδέποτέ τις εἶδεν; Ἀπεκρίθη ὁ δομέστικος, καὶ εἶπεν· Ἐρωτήσω κᾀγὼ πάτερ· Τί ἐστιν ὃ λέγει ὁ Θεολόγος Γρηγόριος· Πῶς γὰρ σώσει ῥᾳδίως ἡ ἀλλοτρία, ὃν ἀπώλεσεν ἡ ἰδία; Ὁ δὲ πατὴρ πρὸς αὐτόν· τοῦτο σοι εἴρηκεν ὁ διδάσκαλος, ἵνα μὴ θαῤῥήσῃς, ὡς διὰ γυναικὸς ἰσχύεις σωθῆναι. Ὄπερ καὶ ὁ Ἀπόστολος κεκολασμένως εἰπών· Τί γὰρ οἶδας γύναι, εἰ τὸν ἄνδρα σώσεις; πάντως ὡς συνήθειαν ἐχούσης τοῦ αὐτὸν ἀπολλύειν. Εἰ γοῦν ἐκείνη ἡ ἐκ τῶν σαρκῶν τοῦ Ἀδὰμ ἐξελθοῦσα, καὶ ἰδία αὐτῷ οὖσα, ὡς εἰπεῖν, ἀδελφὴ ἢ θυγάτηρ, ἢ μᾶλλον ὑπὲρ ταῦτα, παρβάσει τὸν ἄνδρα ὑπέβαλε καὶ ἀπώλεσε, πῶς εἰς ἀρεθὴν ἐλάσειε καὶ σώση ἡ σοῦ ἀλλοτρία καὶ γνώμῃ καὶ θέσει καὶ ἕξει καὶ διαπλάσει; πρόσεχε τοίνυν καὶ σὺ σεαυτῷ, καὶ ἀπὸ τῆς συγκοίτου σου Πεφύλαξο. Ταῦτα εἰπὼν αὐτῷ καὶ ἕτερα πολλὰ, διὰ παραβολῶν ἦγεν αὐτὸν εἰς τὴν μοναδικὴν πολιτείαν· πάνυ γὰρ ἠγάπα αὐτὸν διὰ τὴν συνετὴν κατάστασιν αὐτοῦ.

[50] Ὁ δὲ ἀποκρίνεται καὶ φησίν· Ὄντως πάτερ ἅγιε πάντα ὠφέλιμα καὶ συμβουλεύεις καὶ νουθετεῖς. Ἀλλὰ λέγει τὸ ἅγιον εὐαγγέλιον· Ὅτι οὓς ὁ Θεὸς συνέξευξεν, ἄνθρωπος μή χωριζέτω. Λέγει αὐτῷ ὁ μέγας· Εἰ μὲν ἄνθρωπος χωρίζει, καλῶς εἶπας, μὴ χωριζέτω. Εἰ δὲ ὁ λόγος τοῦ εἰπόντος ἐστὶν ὁ χωρίζων· Ὃς οὐκ ἀφῆκεν οἰκίας, ἢ ἀδελφοὺς, ἢ ἀδελφὰς, ἢ γυναῖκα, ἢ τέκνα, καὶ τὰ λοιπὰ, οὐκ ἔστι μου ἄξιος· τίς ἐστιν ὁ τὸ θεάρεστον τοῦτο κωλύσων; Τίς δὲ καὶ οἶδεν, εἰ ὁ Θεός ἐστιν ὁ συζεύξας, καὶ οὐχὶ ἔρως σωματικὸς, καὶ ἡδονὴ σαρκὸς, καθὼς ὁ Ἀπόστολος λέγει· ὅτι διὰ τὰς πορνείας ἕκαστος τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα ἐχέτω; ταῦτα καὶ πλείονα τούτων ἀκούσαντες, καὶ μεγάλως ὠφεληθέντες, ἀνεχώρησαν θαυμάζοντες τὴν ἀρετὴν καὶ σοφίαν τοῦ μακαρίου· ὡς καὶ αὐτὸν τὸν μητροπολίτην εἰπεῖν· Ὅτι ὁ Θεὸς οἶδε, μέγας ἐστὶν ὁ Καλόγηρος οὗτος. Τῇ ἐπαύριον κατελθόντος τοῦ ὁσίου ἐκεῖθεν, καὶ ἐν τῷ κάστρῳ κάστρῳ εἰσεληλυθότος, ἔρχεται πρὸς αὐτὸν Ἰουδαῖος τὶς ὀνόματι Δόμνουλος, ὅς ἦν αὐτῷ γνωστὸς ἐκ νεότητος αὐτοῦ, διὰ τὸ εἶναι αὐτὸν σφόδρα φιλομαθῆ καὶ ἱκανὸν περὶ τὴν ἰατρικὴν ἐπιστήμην. Ἤρξατο οὖν λέγειν πρὸς τὸν μακάριον οὕτως· Ἢκουσα περὶ τῆς ἀσκήσεώς σου καὶ πολλῆς ἐγκρατείας, καὶ γινώσκων τὴν κρᾶσιν τοῦ σώματός σου ἐθαύμαζον πῶς οὐ περιπέπτωλας ἐπιλήψει· ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τοῦ νῦν εἰ κελεύεις, ἐγώ σοι δώσω φάρμακον πρὸς τὴν σὴν κρᾶσιν, ἵνα ἔχῃς αὐτὸ πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου, καὶ μηδεμίαν ἀσθένειαν φοβηθήσῃ. Ἔφη αὐτῷ ὁ μέγας· Εἶπε πρὸς ἡμᾶς ἐξ ὑμῶν εἵς Ἑβραῖος· Ἀγαθον πεποιθέναι ἐπὶ Κύριον, ἢ πεποιθέναι ἐπ᾽ ἄνθρωπον. Πεποιθότες οὖν ἡμεῖς ἐπὶ τὸν ἰατρὸν ἡμῶν Θεὸν καὶ κύριον ἡμῶν Ιησοῦν Χριστὸν, οὐ χρείαν ἔχομεν τῶν ὑπὸ σοῦ γενομένων φαρμάκων. Σὺ δὲ οὐκ ἄλλως δυνήσῃ ἐμπαῖξαι τοὺς τῶν Χριστιανῶν ἀκεραίους, εἰμὴ ἐν τῷ καυχᾶσθαί σε τῶν φαρμάκων μεταδοῦναι τῷ Νείλῳ. Τούτων οὖν ὁ ἰατρὸς ἐπακούσας, οὐδὲν πρὸς τὸν ἅγιον ἀπεκρίνατο.

[51] Ἦν δὲ ἐλθὼν μετ᾽ αὐτοῦ ἄλλος, καὶ λέγει αὐτῷ· Εἰπὲ ἡμῖν περὶ Θεοῦ τίποτε· ἐπιθυμοῦμεν γάρ σου ἀκοῦσαι τῶν λόγων. Ὁ δὲ πατὴρ πρὸς αὐτόν· Ἔοικεν ὁ λόγος σου ὦ Ἰουδαῖε ἀνθρώπῳ προστάσσοντι βρέφει τῇ χειρὶ κρατῆσαι τοῦ ὑψηλοῦ δένδρου, καὶ πρὸς τὴν γῆν αὐτὸ ὑποκλῖναι. Ὅμως εἰ βούλει μικρόν τι περὶ Θεοῦ ἀκοῦσαι, λάβε σου τοὺς προφήτας μετὰ τοῦ νόμου, καὶ δεῦρο εἰς τὴν ἔρημον, ὅπου κᾀγὼ ἡσυχάζω· ἔνθα σχολάσας τῇ ἀναγνώσει ὅσας ἡμέρας ὁ Μωυσῆς ἐν τῷ ὄρει, μετὰ ταῦτα δὴ ἐρώτησον, κᾀγώ σοι ἀποκρινοῦμαι. Σχολάσατε γάρ φησι καὶ γνῶτε, ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεός. Ὡς ἐὰν νῦν σοι περὶ Θεοῦ τι λαλήσω, καθ᾽ ὔδατος γράφω, καὶ ἐπὶ θάλασσαν σπερῶ. Ἀπεκρίθησαν οὖν ἅμα, καὶ εῖπον. Οὐ δυνάμεθα τοῦτο ποιῆσαι, ἐπεὶ ἀποσυνάγωγοι γινόμεθα, καὶ ὑπὸ τῶν ἰδίων λιθοβολούμεθα. Οὕτω φησὶν ὁ πατὴρ, καὶ οἱ πατέρες ὑμῶν ἀπέθανον ἐν ἀπιστίᾳ, καθά φησιν ὁ εὐαγγελιστής· Ὅτι πολλοὶ ἐκ τῶν ἀρχόντων ἐπίστευσαν εἰς τὸν Ιησοῦν, ἀλλὰ διὰ τοὺς Ἰουδαίους οὐχ ὡμολόγουν, ἵνα μὴ ἀποσυνάγωγοι γένωνται· ἡγάπησαν γὰρ τὴν δόξαν τῶν ἀνθρώπων μᾶλλον, ἤπερ τὴν δόξαν τοῦ Θεοῦ. Ταῦτα εἰπὼν, καὶ ἀπαλλαγεὶς αὐτῶν ἐξῆλθε πρὸς τὸ μοναστήριον εἰς τὸ κελλίον αὐτοῦ, σχολάζων τῇ θεωρίᾳ, καὶ τῇ μελέτῃ τῶν θείων Γραφὼν. Καὶ μετ᾽ ὀλίγον χρόνον ἐξέρχονται πρὸς αὐτὸν ἐκεῖσε Νικόλαος ὁ πρωτοσπαθάριος, καὶ ὁ δομέστικος Λέων, ἐπιθυμίᾳ ἐπιθυμοῦντες τοῦ ἀκοῦσαι τῆς διδασκαλίας αὐτοῦ.

[52] Καὶ δή γενομένης ἱκανῆς συντυχίας καὶ παραινέσεως ὁ μὲν ἅγιος εἰσῆλθεν εἰς τὸ κελλίον αὐτοῦ, τῷ Θεῷ πάλιν προσανέχειν σπουδάζων· ἐκεῖνοι δὲ ἔξω ποῦ ἀνακλιθέντες ἐπὶ τοῦ χόρτου, καὶ μικρὸν κουκούλιον τινὸς ἀδελφοῦ εὐρόντες, ἐτίθουν ἐπὶ τὰς κεφαλὰς αὐτῶν ἀλλήλων ὅ, τε δομέστικος καὶ ὁ πρωτοσπαθάριος γελοιάζοντες ἅμα καὶ παίζοντες. Ὅπερ θεασάμενος διὰ τῆς θυρίδος ὁ ὅσιος, καὶ σφόδρα καταγνοὺς τῆς εὐτραπελίας αὐτῶν, ἐπέπληξεν αὐτοῖς αὐστηρῶς, καὶ φησίν· Ὅτι τοῦτο ὅπερ ὑμεῖς γελοιάζετε νῦν, ἰδοὺ ἐλεύσεται ὥρα, ἐν ᾗ ζετήσετε ἐπιθυμητικῶς τοῦ περιβαλέσθαι αὐτὸ, καὶ αὐτοῦ οὐ καταξιωθήσεσθε. Καὶ ἅμα τῷ προορατικῷ τούτῳ λόγῳ φρίκη τε καὶ κεφαλαλγία τὸν δομέστικον περίεσχεν· ὅσττις καὶ παραχρῆμα ἐπιστρέψας εἰς τὸν ἴδιον οἶκον, καὶ ῥίψας ἑαυτὸν ἐν τῇ κλίνῃ, ἔκέλευσε κληθῆναι αὐτῷ τινα τῶν εὐλαβῶν ἱερέων. Ὃς ἐλθὼν, καὶ τῇ κλίνῃ ἐγγίσας πρὸς τὸ μαθεῖν τῆς κλήσεως τὴν αἰτίαν, εὗρεν αὐτὸν ἤδη ἀποθανόντα. Τούτου δὲ γενομένου φόβος ἐπέπεσε τοῖς αὐτῷ συνοδεύσασιν ἀπὸ τοῦ μοναστηρίου, καὶ πάντες ἐθαύμαζον τὴν πρὸῤῥησιν τοῦ ἁγίου.

[S. Nilus ad propositas insidiose] Prodiit ergo ad eum Metropolita & domesticus & magistratus, multique sacerdotes & populi non minima pars. Porro inter viam iniere consilium, quis quid illi proponeret e Scripturæ arcanis, non tam addiscendi studio, quam periculum faciendi. Sedebat e regione Vir sanctus, & cum vidisset illos ad se venientes, secum dicebat: Ecce venient hi & sermonum nobis inanium ansas dabunt. At tu, Domine Jesu Christe, libera nos e laqueis adversarii & largire nobis, ut cogitemus & loquamur, quæ oportet, & agamus, quæ tibi placita sunt. Cum ita orasset, aperit librum, quem præ manibus habebat, & incidit forte in narrationem de iis, quæ revelata fuerant beato Simeoni, cognomento Montis a admirabilis. Cum ergo illi prope accessissent & peracta salutatione consedissent, librum porrexit domestico magnus Pater, ut legeret, ubi notatum erat. Ille os suum aperiens cœpit legere multa cum venustate & intelligentia. Cum autem pervenisset in locum illum, ubi dicitur, de mille vix unam reperiri animam his temporibus, quæ in manus sanctorum angelorum de corpore exeat: cœpere quasi uno ore omnes dicere: Absit, non est verum, hæreticus est, qui hoc dixit. Frustra ergo nos baptizati sumus & Crucem adoramus & Christi corpus sumimus & Christiani vocamur? His & similibus verbis cum omnes contradicerent, videretque Sanctus, nihil ad hoc a metropolita & domestico responderi, respondens ipse placide dixit: Quod si vobis ostendero, & Basilium magnum & Chrysostomum & beatissimum Ephræm & Theodorum Studitam & Apostolum ipsum ac Euangelium sentientes idem atque affirmantes, quid pœnarum vos, qui inconsiderate os aperitis & Spiritui sancto refragamini & tremendis Patrum sententiis hæreseos notam inuritis ob vitæ vestræ nequitiam feretis? Dico autem vobis, fratres, propter ea omnia, quæ recensuistis, nullam a Deo vobis haberi gratiam. Quæ idola, quam hæresim deseruistis & ad Christum accessistis?

[48] Audet quisquam vestrum dicere, Hæreticus sum & in suam ingredi civitatem? [quæstiones respondet] Nonne ab omnibus obruetur lapidibus & occidetur? Pro certo habetote, nisi virtutem colueritis & toto animo colueritis, neminem vos a damnatione erepturum. Cum hæc audissent omnes, vehementer conterriti suspirare cœperunt & dicere: Væ nobis peccatoribus & miseris! Ait ipsi Nicolaus b protospatharius: Cur dicit Euangelium, Pater, Quicumque potum dederit uni ex minimis istis calicem aquæ frigidæ, non perdet mercedem suam? Respondit Pater: Hoc dictum ad eos est, qui nihil habent, ne quisquam excusationes obtendat, Quod ligna non habeo, ut calidam parem. Sed vos quid facturi estis, qui & frigidam ipsam pauperi eripitis? Cum is tacuisset, surrexit alius, &, Vellem, inquit, scire sancte Pater, an eximius Salomon salvus sit, nec ne. At sanctus Pater, cum spiritu eum cognovisset luxuriæ deditum, ait: Ego quoque scire de te vellem, num salvus futurus sis, an periturus. Quid enim prodest mihi ac tibi, sive sit salvus Salomon, sive perierit? Neque enim illi, sed nobis præceptum illud est: Omnis, qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, jam mœchatus est eam; & illud: Si quis Dei templum violaverit, disperdet illum Deus. De Salomone vero, cum nusquam in Scriptura reperiatur, quod pœnitentiam egerit post peccatum, sicut de Manasse legitur, quis de illo poterit affirmare, quod salvus sit? Post hunc surgit quidam sacerdos & ait: Pater sancte, Quodnam fuit lignum, de quo gustavit Adam in paradiso & damnatus est? Respondit ille: Pomum sylvestre. Cum ad hoc subrisissent omnes, ait magnus Pater: De hoc ne rideatis, nam interrogationi responsio congruit. Illius ligni nomen non expressit Moyses. Doctores omnes, quid actum fuerit, dicunt, sed genus pomi non viderunt: Quod Scriptura suppressit, quomodo nos expromamus?

[49] Tu vero omittens quærere, quomodo creatus & in paradio fueris positus sicut Adam, [& interrogantes ad vitæ emendationem] & quodnam fuerit præceptum, imo vero præcepta, quæ tibi data non servasti, quamobrem e paradiso es ejectus, vel potius e regno, & qua ratione possis pristinam gloriam & honorem recuperare, nomen ligni discere voluisti, quod unum erat ex omnibus. Quod ubi etiam didicisses, rursus perquireres, quæ illi folia, quæ radix erat, aut cortex: & num procera esset arbor, an parva. Et quis exponere possit, quod oculis nunquam vidit? Respondens domesticus ait, ego quoque, Pater, interrogabo. Quid sibi vult dictum illud Gregorii Theologi: Quomodo enim facile saluti erit aliena ei, quem perdidit propria? Et Pater ad illum: Hoc a doctore tibi dictum est ne confidas fore, ut per mulierem possis consequi salutem. Quod etiam Apostolus castigato sermone usus affirmavit, dicens: Unde enim scis mulier, si virum salvum facies? propterea certe, quia solet perdere virum. Si igitur, quæ egressa est de carne Adæ & propria ejus fuit soror, ut ita dicam, aut filia, quinimo arctius illi conjuncta, trangressorem fecit virum & perditioni tradidit, quomodo te ad virtutem permovebit, quæ aliena est a te & voluntate & positu & habitu & formatione? Cave igitur & ipse tibi & suspectam habeto uxorem. Hæc & multa alia cum illi dixisset, sermonibus eum quasi alio spectantibus ad monasticam invitabat vitam: nam valde illum amabat ob relucentem in eo prudentiam.

[50] [hortatur; a Judæo medicinam accipere] At ille respondit: Sane quicquid ex te consilii, quicquid admonitionis est, sancte Pater, utilitatis plenum est: verum in sacro Euangelio legimus: Quod Deus conjunxit, homo non separet. Et magnus Pater: Si quidem homo separaret, bene diceres, Ne separet; at si dictum separat ita pronunciantis: Qui non reliquerit domum, aut fratres, aut uxorem, aut filios & cetera, non est me dignus, quis est, qui opus hoc Deo gratum impedire queat? Quis autem novit, an Deus fuerit, qui junxit, & non amor potius corporum & carnis voluptas, ob quam monet Apostolus, ut propter fornicationem unusquisque suam uxorem habeat? Hæc & plura cum audissent, non modica utilitate percepta, recesserunt, admirantes virtutem & sapientiam beati Viri: ut metropolita ipse diceret: Deo teste, fateor, magnum esse hunc Calogerum. Postero die Vir sanctus de loco illo descendit, & cum ingressus esset in civitatem, accessit ad eum Judæus quidam, Domnulus nomine, qui notus illi erat a prima ætate, quod esset admodum studiosus & in medendi arte non vulgariter doctus. Cœpit ergo ad Patrem ita dicere: Audivi de aspera vivendi ratione, qua te exerces, magnaque abstinentia, & mirabar, sciens corporis tui habitudinem, quod non esses lapsus in epilepsiam. Ergo si lubet, dabo tibi pharmacum temperamento congruens, ut posthac toto vitæ tuæ tempore nullum pertimescas morbum. Et magnus Pater: Unus, inquit, ex vestris Hebræus dixit nobis: Bonum est confidere in Domino, quam confidere in homine. Nos igitur confidentes nostro medico Deo & Domino nostro Jesu Christo, non indigemus pharmacis a te confectis. Tu vero non aliter poteris illudere simplicioribus Christianis, quam si te jactes, quod Nilo dederis de tuis medicamentis. Medicus, his auditis, nihil respondit.

[51] [& cum alio de Deo loqui renuit.] Venerat porro cum illo quidam alius, qui dixit: Dic nobis aliquid de Deo, cupimus enim audire tuos sermones. Cui Pater: Videris, Judæe, perinde loqui, ac si quis infantem juberet manu prehendere proceram arborem & inflectere usque ad terram: si tamen cupis modicum quid de Deo audire, accipe Prophetas cum lege & veni in eremum, ubi & ipse remotus dego, & postquam ibi lectioni vacaveris per tot dies, quot Moyses in monte, tunc interrogato, & ego tibi respondebo: Vacate enim, inquit, & videte, quoniam ego sum Deus. Nam si quid tibi nunc dixero de Deo, in aqua scribo & semen in mare jacio. Responderunt illi simul: Hoc facere non possumus, ejiciemur quippe e synagoga & nostri lapidibus nos obruent. Et sanctus Pater: Vestri quoque patres similiter in infidelitate mortui sunt, ut Euangelista inquit: Quod multi ex principibus crediderunt in eum, sed propter Judæos non confitebantur, ut e synagoga non ejicerentur. Dilexerunt enim gloriam hominum magis quam gloriam Dei. Hæc illis cum dixisset & ab eis recessisset, egressus in monasterium, se contulit in cellam, vacans contemplationi & meditationi divinarum Scripturarum. Et elapso non multo tempore, profecti sunt illuc ad eum Nicolaus protospatharius & Leo domesticus c, desiderio flagrantes audiendi doctrinam & admonitiones ejus.

[52] Itaque post longum congressum & adhortationem Sanctus quidem se recepit in cellam, [Irridentibus habitum monasticum pænam minatur.] Deo rursus vacare studens: illi vero foris, ubi collibitum fuit, in herbam se prosternentes, cum fratris cujusdam cucullulam reperissent, alter alterius capiti imponebat per risum & ludibrium domesticus & protospatharius. Quod Vir sanctus cum per fenestram conspexisset & lusum eorum vehementer improbasset, severe illos increpavit, dicens: Hoc, quod vobis ludibrio nunc est, erit cum avide quæretis, ut vestrum contegat caput, nec habere poteritis. Simul atque præsagiente animo dicta hæc sunt, horror dolorque capitis domesticum invasit. Qui domum e vestigio rediens & in lectum se prosternens, jussit vocari sibi reverendum aliquem sacerdotem. Is cum venisset & propius ad lectum accessisset, ut, cur vocatus esset, causam cognosceret, invenit eum jam vita functum. Ex quo timor invasit eos, qui redeuntem illum e monasterio comitati erant, & mirabantur omnes, quod Sanctus prædixerat.

ANNOTATA.

a Simeones tres homonymos, Stylitas appellatos, in Opere nostro inter Sanctos recensuimus. Prioris, qui Senior vocatur, Gesta illustrata sunt 5 Januarii, alterius 26 Julii: de tertio denique, qui in Monte mirabili prope Antiochiam Syriæ, ubi virtutibus & prodigiis claruit, nuntiatur, actum est prolixe a Janningo ad 24 Maji. De scriptis ejus disseritur ibidem Comment. prævii § § 4 & 5.

b Σπαθάριος armigerum significat: Προτοσπαθάριος primarium armigerum, quæ dignitas inter illustriores recensebatur, quando imperatorum vel magnorum principum erant armigeri: at suos etiam habuisse præfecti provinciarum videntur, & horum munus non erat tam illustre.

c Bailletus in Sancti nostri elogio scribit, imperatores Orientis Basilium II & Constantinum fratrem ejus, Juniorem dictum, Porphyrogenitum anno 975 ad imperium promotos, sequenti anno in Italiam misisse Leonem comitem domesticorum & Nicolaum protospatharium, qui Calabriam aliasque possessiones ibidem Orientis imperio subditas regerent. Addit, hosce, cum advenissent, multaque de S. Nilo audivissent, cum metropolita Theophylacto ad illum ivisse eosdemque illi quæstiones superius num. 46 proposuisse: in Leonis denique paulo post mortui locum successisse Eupraxium, de quo infra. Unde hæc omnia Bailletus hauserit, nescio: at si ducem non habet, ut opinor, miror, hominem toties Metaphrastem culpare, qui tam confidenter ipse de suo plurima ex conjecturis, iisque non satis felicibus, Vitis inserit. Talia sane sunt epocha, cui gesta affigit, comitatusque domesticorum Leonis, & Eupraxii post illum successio.

CAPUT VIII.
S. Nilus fugitans adulationis Eupraxium Calabriæ præfectum increpat morboque castigatum & pœnitentem monachali hahitu induit, qui paulo post pie moritur. Testamento legata ab illo bona sanctus Pater administrare recusat: ducis filium aliosque plures malo dæmone & variis morbis liberat.

ΤΙνὲς οὖν κακεντρεχεῖς τε καὶ κόλακες ἄνθρωποι ἀνελθόντες ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐλοιδόρησαν τὸν μακάριον εἰς τὰ ὦτα τοῦ βασιλικοῦ Ευπραξίου, ὡς λεηλατήσαντα τὸ αὐτοῦ μοναστήριον, καὶ τὰ τοῦ Ἀντωνίου πράγματα νοσφισάμενον. Ὃς ταῖς τοιαύταις συκοφαντίαις ἀγριωθεὶς, γράφει, τινὶ τῶν ἐπιτρόπων αὐτοῦ ἀπειλῶν τῷ ἁγίῳ καὶ λέγων· Ὅτι ἀξιώσειέ με ὁ Θεὸς ὑγιάινοντα κατελθεῖν, καὶ γνωρίσαι τίς ἐστιν ὁ καλόγηρος Νεῖλος, καὶ τίς ὁ βασιλικὸς Ευπράξιος. Κατελθόντος δὲ αὐτοῦ μετὰ πολλῆς ἐπάρσεως καὶ φαντασίας, διὰ τὸ κατασταθῆναι αὐτὸν ὑπὸ τῶν βασιλέων κριτὴν Ιταλίας τε καὶ Καλαβρίας, ἅπαντες μὲν οἱ ἡγούμενοι τῆς χώρας προσήρχοντο αὐτῷ μετὰ δώρων καὶ κολακείας, τὴν αὐτοῦ ἀντίληψίν τε καὶ βοήθειαν ἔχειν παρακαλοῦντες· ὁ δὲ θεσπέσιος πατήρ ἑμῶν Νεῖλος, ἵνα μὴ δόξῃ ἢ ἀπειλὰς ἀνθρωπίνας θροεῖσθαι, ἢ πεποιθέναι ἐπ᾽ ἄρχοντας, τοὺς ὀνειδιστικῶς υἱοὺς ἀνθρώπων κληθέντας παρὰ τοῦ προφητάνακτος, οἷς οὐκ ἔστι σωτηρία· οὔτε προσῆλθε θωπευτικῶς τε καὶ κολακευτικῶς, οὔτε μὴν δώροις ἐξεμειλίξατο τὴν ἀπειλὴν τῆς αὐτοῦ αὐθαδείας τε καὶ θρασύτητος· ἡσυχάζων δὲ μόνον εἰς τὸ κελλίον αὐτοῦ ἐν τῷ ἰδίῳ μοναστηρίῳ, τὸν Θεὸν ἐδυσώπει ὑπὲρ τε τῆς τοῦ κόσμου παντὸς καὶ τῆς τοῦ ἄρχοντος ψυχικῆς σωτηρίας. Ὅπερ εἰς πλείονα θυμὸν καὶ μανίαν ἀνῆψε τὴν καρδίαν τοῦ ὑψηλοφρονοῦντος, ὡς παρὰ πάντων τιμωμένου καὶ θεραπευομένου, ὑπὸ δὲ τοῦ οσίου σαφῶς περιφρονουμένου· διὸ καὶ ἐξέλιπεν ἐξερευνῶν πρόφασιν ἀνομίας κατὰ τοῦ δικαίου. Οὐ γὰρ δυνατὸν γνωσθῆναι ἴχνος ὄφεως ἐπὶ πέτρας, ὥσπερ οὖν οὐδὲ πονηρίαν ἄρχοντος ἐν ἀνθρώπῳ κατεστεμμένῳ.

[54] Ἐν τούτῳ γνωσιμαχοῦντός τε καὶ πονηρευομένου, ἐπέστη ὄλεθρος αἰφνίδιος, καὶ ἡ εὐχὴ τοῦ τιμίου πατρὸς αὐτὸν προκατελάβετο. Πάθος γάρ τι τὸ λεγόμενον γάγγραινα περὶ τὴν βάλανον τοῦ παιδογόνου μορίου αὐτοῦ ἐκφυὲν, τῶν μὲν ἰατρῶν ἄπρακτον διήλεγχε τὴν περιοδείαν, δίκας δὲ εἰσεπραττετο τὸ τῆς ἀσωτίας ὄργανον, δι᾽ ὧν ἀκρατῶς τὸν τῆς φύσεως νόμον ἐξύβρισεν. ἐλθὼν οὖν εἰς συναίσθησιν αὐτοῦ, καὶ μεμψάμενος τὴν κατὰ τοῦ ἁγίου θρασύτητα ἑαυτοῦ· ἦν γὰρ ἐχέφρων ἱκανῶς ὀ ἀνὴρ, εἰ καὶ τετύφωτο τῇ τῆς ἐξουσίας ὑπεροχῇ· ἱκέτης καθίσταται ὁ πρῴην ἐμβριμώμενος ταῖς ἀπειλαῖς, εἴ πως τῆς θέας ἐπιτύχῃ καὶ μόνον, εὐλογίας τε καὶ συγχωρήσεως τῆς παρ᾽ ἐκείνου ἀξιωθείη. Ὁ δὲ πατὴρ πρὸς μὲν τὸ παρὸν ἀνεβάλλετο τὴν κατὰ πρόσωπον ὁμιλίαν, μήτε ἐκεῖνον καταδεχόμενος ἐρχόμενον ἐν τῷ μοναστηρίῳ, μήτε αὐτὸς βουλόμενος ἀπελθεῖν, καὶ τὴν δέησιν αὐτοῦ ἐκτελέσαι, τῶι τοιούτῳ γοῦν τρόπῳ τὴν σωτηρίαν αὐτῷ πραγματευόμενος. Ἤδει γὰρ ἐν εὐθέτῳ καὶ τῷ τύφῳ δεόντως κατὰ τῶν ἀναισθήτων χρήσασθαι. Ὡς γοῦν ἐπὶ τριετῆ χρόνον ἡ θεόπεμπτος ἐκείνη νόσος κατὰ σμικρὸν ἀναλώσασα τὰ κρυπτόμενα μόρια, προσήγγισε λοιπὸν τῷ καιριωτάτῳ τῶν μελῶν, καὶ θάνατον ἠπείλει τῇ τούτου διαφθορᾷ, τότε πορεύεται πρὸς αὐτὸν ὁ ψυχικὸς ἰατρὸς, δυσωπηθεὶς ταῖς οἰκτροτάταις αὐτοῦ ἐπιστολαῖς. Ἰδὼν τοίνυν τὸν ὅσιον ὁ βασιλικὸς, καὶ περιλαβὼν τοὺς τιμίους πόδας αὐτοῦ, τοσοῦτον πλῆθος δακρύων ἐξέχεε καταφιλῶν αὐτοὺς, ὥστε καὶ αὐτὸν τὸν ἅγιον πατέρα καὶ πάντας τοὺς συμπαρεστηκότας συνθρηνεῖν αὐτῷ, καὶ κλαίειν σφοδρῶς. Οὐδὲν γὰρ ἄλλο εἰκάσαι ἦν καὶ ἰδεῖν παρ᾽ αὐτοῖς, ἢ τὴν πόρνην ἐν κατανύξει κατεχοῦσαν τοὺς Σωτῆρος πόδας, καὶ ἄφεσιν αἰτοῦσαν τῶν πλημμελημάτων.

[55] Ιδὼν οὖν αὐτὸν ὁ πατὴρ χορτασθέντα τοῦ κλαυθμοῦ, καθάπερ βρέφος τοῦ οἰκείου μαστοῦ, ἐκτείνας τὴν χεῖρα ἐπελάβετο καὶ ἀνέστησεν αὐτόν. Ὁ δὲ πᾶσι κελεύσας ἐξελθεῖν ἀπ᾽ αὐτοῦ, ἤρξατο ἀπογυμνοῦσθαι σὺν τοῖς ψυχικοῖς πάθεσι καὶ τὰ σωματικὰ, καὶ δακρύων ἔλεγεν· Ιδοὺ τιμιώτατε πάτερ τριετίαν, ἡμέραν καὶ νύκτα βεβασάνισμαι ὑπὸ τοῦ δεινοτάτου πάθους, πόνοις δριμυτάτοις καὶ ἀφάτῳ δυσωδίᾳ πυκτεύων· ἣν οὔτε πλῆθος προστριβόμενος μύρων, οὔτε μὴν τῇ πυκνότητι τῶν ἱματίων παλαίων· ἑπτάκις γὰρ τῆς ἡμέρας ἀλλάσσω· ἐκφυγεῖν ἠδυνήθην. Ἦν δὲ τὸ πάθος, ὡς ὁ μακάριος ἔλεγεν, ὑπὸ τὸ ἦτρον αὐτοῦ ὥσπερ ἀπὸ διαβήτου δειχθὲν, καὶ ἔχον ἐκ τῶν κεχωρισμέων μορίων οὐδέν. Πάλιν οὖν τὰς χεῖρας τοῦ δικαίου κρατῶν ὁ βασιλικὸς, καὶ πλύνων αὐτὰς τοῖς δάκρυσιν ἔλεγεν· Ἐλέησόν με διὰ τὸν Κύριον μιμητὰ τοῦ δεσπότου Χριστοῦ, καὶ καταξίωσον ταῖς τιμίαις σου ταύταις χερσὶν ἀποκεῖραι με τὸν πανάσωτον· ἐπειδὴ ὡμολόγησα τῷ Θεῷ τοῦ γενέσθαι μοναχός. Λέγει οὖν πρὸς αὐτὸν ὁ πατήρ· Οὐκ ἔξεστί σοι ἀνθρώπῳ συνετῷ ὄντι, καὶ σφόδρα πεπαιδευμένῳ τὰ τῶν κοινῶν ἀνθρώπων λόγια φρονεῖν τε καὶ λέγειν· ἅπαντες γὰρ οἱ τοῦ Θείου βαπτίσματος καταξιωθέντες, καὶ ἀμόλυντον ἀπὸ πάσης ἁμαρτίας μὴ φυλάξαντες τοῦτο, χωρὶς πάσης ὁμολογίας χρεωστοῦσι πάλιν τὸ μακάριον τοῦτο βάπτισμα· ὅπερ διὰ πολλὴν εὐσπλαγχνίαν καὶ ἀγαθότητα τοῖς ἀνθρώποις ὁ Θεὸς ἐδωρήσατο, πλουσίοις καὶ πένησι, βασιλεῦσι καὶ ἄρχουσιν, ἱερεῦσί τε καὶ ἀρχιερεῦσι, καὶ πάσῃ ψυχῇ τῇ βουλομένῃ ἐν μιᾷ καιροῦ ῥοπῇ ἀναγεννηθῆναι ὠς ἀετοῦ ἡ νεότης, καὶ πάντων ἀπαλλαγῆναι τῶν προημαρτημένων. καθὼς δὲ ἔφης περὶ τοῦ με ἀποκουρεῦσαί σε, εὐτελὲς καλογηρίτζιν εἰμὶ ἐγὼ, μηδένα κεκτημένος βαθμὸν ἱερατικόν. Ὧδε μητροπολίτης ἐστὶν· ἦν γὰρ τότε ἐκεῖ ὁ τῆς ἁγίας Σεβηρίνης μητροπολίτης· ὧδε ἐπίσκοπος καὶ ἀρχιμανδρῖται εἰσίν· αὐτοὶ τὴν ἐπιθυμίαν σου πληρώσουσι· καὶ ἐγὼ τίς εἰμι, ἵνα μεσάζωμαι; Ὁ δὲ πάλιν τάς χεῖρας καταφιλῶν τοῦ θείου πατρὸς παρεκάλει ὁμοῦ καθορκίζων τοῦ μὴ ἄλλῳ τινὶ τὸ τοιοῦτον ἔργον παραχωρῆσαι, ἀλλὰ δι᾽ αὐτοῦ τὸ ἅγιον καὶ ἀποστολικὸν σχῆμα ἀμφιασθῆναι, καὶ πρὸς τὸν Θεὸν αὐτῷ μεσίτὴν καὶ προστάτην γενέσθαι.

[56] Καμφθεὶς οὖν ὁ πατὴρ τοῖς δάκρυσι καὶ ταῖς ἰκεσίαις αὐτοῦ, ταῖς οἰκείαις χερσὶν αὐτὸν ἀπεκείρατο, καὶ τὰ τῇ σεμνῇ ταπεινώσει δεδοξασμένα ῥάκη περιεβάλετο, τὸν ἁπαλῇ καὶ περιῤῥεούσῃ ἐσθῆτι πρῴην μαλακιζόμενον, παρόντος τοῦ μητροπολίτου Στεφάνου σὺν τῷ ἐπισκόπῳ τοῦ Κάστρου, ἡγουμένοις τε οὐκ ὀλίγοις, καὶ ἄλλοις ἱερεῦσι. Παρειστήκει δὲ καὶ ὁ Ἰουδαῖος Δόμνουλος ὡς ἰατρὸς, οὗ καὶ πρῴην ἐμνήσθην, θεωρῶν ἅπαντα τὰ τελούμενα· ὃς ἐξελθὼν ἔξω, καὶ τὰ γεγενημένα θαυμάσας, ἔφη πρὸς τοὺς παρόντας· Σήμερον ἐθεασάμην θαυμάσια, ἅπερ πάλαι γενέσθαι ἀκηκόαμεν. Νῦν εἶδον τὸν προφήτην Δανιὴλ ἡμεροῦντα τοὺς λέοντας. Τίς γὰρ ἠδυνήθη ποτὲ χεῖρα ἐπιβαλέσθαι τούτῳ τῷ λέοντι; Ὁ δὲ νέος οὗτος Δανιὴλ καὲ τὴν κόμην ἀπέτεμε, καὶ κουκούλιον ἐπιτέθεικεν. Καὶ ταῦτα μὲν ὁ Ἑβραῖος. Ὁ δὲ βασιλικὸς μετὰ τὸ πᾶσαν τὴν ἀγγελικὴν ἀκολουθίαν τελεσθῆναι ἐπ᾽ αὐτῷ, προτρεψάμενος ἅπαντας ἐπὶ τὸ γεύσασθαι, καὶ συντάξας δι᾽ ἑαυτοῦ παρίστατο καθάπερ οἰκέτης, προθυμούμενος ὑπουργῆσαι ὁ πρὸ πολλῶν ἡμερῶν τῆς κλίνης μὴ δυνάμενος ἀναστῆναι, ῥωσθεὶς τῇ δυνάμει τοῦ Πνεύματος, καὶ ταῖς τοῦ ὁσίου χερσίν. Παρακελευσθεὶς δὲ καθεσθῆναι ἔγγιστα αὐτοῦ, ᾐτήσατο πάλιν τοῦ διατάξασθαι ἐπὶ τῆς τραπέζης λύσιν λαβεῖν. Καὶ τούτου γενομένου πάντες ἐξίσταντο ἐπὶ τῇ ἀναῤῥώσει προθυμία τοῦ ἀνδρὸς, καὶ ἐδόξαζον τὸν Θεόν. Μετὰ δὲ ταῦτα, πάντα τὰ ὑπάρχοντα αὐτῷ τῇ ἰδίᾳ χειρὶ δοὺς πένησι, καὶ ἐκκλησίαις, καὶ πᾶσι τοῖς δεομένοις, ληγατεύσας τε ἅπασαν τὴν οἰκετείαν αὐτοῦ, καὶ ἐλευθερίας καταξιώσας, τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ πρὸς Κύριον ἀπεδήμησε μετὰ πάσης κατανύξεως καὶ εὐχαριστίας, πίστεώς τε καὶ έλπίδος βεβαίας ἀπελθὼν πρὸς τὸν εἰρηκότα διὰ τοῦ προφήτου· Οὐ θέλω τὸν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ὡς τὸ ἐπιστρέψας καὶ ζῆσαι αὐτὸν ζωὴν τὴν αἰώνιον.

[57] Μετὰ δὲ τὸ κατατεθῆναι τὸ σῶμα αοὐτοῦ ἐν τῷ μοναστηρίῳ τῆς ἁγίας Αναστασίας τῆς παρθένου, προσέρχεται τῷ θεσπεσίῳ πατρὶ ὁ ῥηθεὶς μητροπολίτης ὑποδεικνύων αὐτῷ τὴν τοῦ βασιλικοῦ διαθήκην· ἐν ᾗ τῇ τε πάσῃ κινητῇ καὶ ἀκινήτῳ αὐτοῦ ὑποστάσει ἐπίτροπον καὶ δεσπότην τὸν ὅσιον διεγράψατο. Ἥνπερ θεασάμενος ὁ μακάριος, καὶ τὴν ἐν ἐκείνοις τοῖς πράγμασιν ἀσχολίαν παγίδα εἶναὶ καὶ χλεύην τοῦ διαβόλου κατανοήσας, πάντα ἐπιτρέψας τῷ αὐτῷ μητροπολίτῃ δικαίως οἰκονομῆσαι, ὡς τῷ τὰ πάντα ἐφορῶντι Θεῷ ἀποδώσοντι τὴν περὶ τούτων ἀπολογίαν, αὐτὸς τὸ οἰκεῖον κατέλαβε μοναστήριον, ἑαυτῷ προσέχων, καὶ τῷ Θεῷ προσανέχων, καὶ πειθόμενος τοῖς ἁγίοις ἀγγέλοις αὐτῷ παραινοῦσί τε καὶ λέγουσιν· μεταναστεύου ἐπὶ τὰ ὄρη ὡς στρουθίον, ὅτι ἰδοὺ οἱ ἐξ ὑμῶν ἁμαρτωλοὶ ἐνέτειναν τόξον, τὴν τῶν ἀνθρωπίνων πραγμάτων ἐπιμέλειαν καὶ φροντίδα, καὶ ἡτοίμασαν βέλη εἰς φαρέτραν, τὰ τῇ διανοίᾳ αὐτῶν ἐναποτιθέμενα πονηρὰ βουλεύματα καὶ διανοήματα, ἀφ᾽ ὧν κατατοξεῦσαι ἐν σκοτομήνῃ βουλεύονται οἱ ἀλάστορες τοὺς εὐθεῖς τᾖ καρδία. Τοῦ τοίνυν θαυμασίου πατρὸς τῇ προσευχῇ καὶ τῇ διακονίᾳ τοῦ λόγου μετὰ τῶν ἀδελφῶν φιλοθέως προσκαρτεροῦντος, ἔρχεταί τις πρὸς αὐτὸν στρατηλάτης, Πολύευκτος τοὔνομα, ἀπὸ τῆς παροικίας Μεσουβιάνου τῆς Καλαβρίας, φέρων μεθ᾽ ἑαυτοῦ τὸν υἱὸν αὐτοῦ κατεχόμενον ὑπὸ σφοδρωτάτου δαίμονος. Προσπεσὼν οὖν παρὰ τοὺς πόδας τοῦ μακαρίου πατρὸς παρεκάλει αὐτὸν σπλαγγνισθῆναι ἐπ᾽ αὐτῷ, καὶ ἐλεῆσαι τὸν υἱὸν αὐτοῦ, ἀπαλλάξαι τε αὐτὸν τοῦ δεινοῦ πνεύματος.

[58] Ὀ δὲ ὄντως υἱὸς τῆς χριστομιμήτου ταπεινοφροσύνης ἀπεκρίνατο πρὸς αὐτόν· Πίστευσον ἄνθρωπε, ὅτι οὐδέποτε παρεκάλεσα τὸν Θεὸν τοῦ δωρήσασθαι τῇ ταπεινώσει μου χάριν ἰαμάτων, ἠ πονηρῶν πνευμάτων ἀποσοβήν. Εἴθε τῶν πολλῶν μου ἁμαρτημάτων δυναίμην συγγνώμην αἰτήσασθαι τὸν Θεὸν, καὶ ἀπαλλαγὴν τῶν ἀεὶ παρενοχλούντων με πονηρῶν λογισμῶν. Δεῦρο τοίνυν αὐτὸς παρακάλεσον τὸν Θεὸν μᾶλλον ὑπὲρ ἐμοῦ ἀδελφὲ, εἰπως ἄν ῥυσθείην τῶν περικυκλούντων με δαιμονίων πολλῶν. Ὁ γὰρ σὸς υἱἱὸς ἓν δαιμόνιον ἔχει, καὶ αὐτὸ ἀκουσίως, ἴσως δὲ καὶ πρὸς σωτηρίαν τῆς ἰδίας ψυχῆς, εἴτε πρὸς παρῳχηκότων ἁμαρτημάτων ἐκλύτρωσιν, εἴτε καὶ πρὸς μελλόντων ἀνακοπήν. Ἐγὼ δὲ τῇ ἐμῆ ῥαθυμίᾳ καὶ ἀμελείᾳ καθ᾽ ἑκάστην δουλοῦμαι χιλιάσι τε καὶ μυριάσι δαιμόνων πρὸς ἀπόλειαν τῆς ψυχῆς μου. Ταῦτα εἰπὼν, καὶ ὑπαναχωρήσας μικρὸν, ἀπέκρυψεν ἑαυτὸν ἡμέρας τινὰς, δεδοικὼς μή πως ἰαθέντος τοῦ δαιμονιζομένου ἐξέλθοι ἡ φήμη καθ᾽ ὅλης τῆς χώρας, καὶ οὐκ ἐάσωσιν αὐτὸν ἡρεμῆσαι ἐν τῶ τόπῳ ἐκείνῳ. Ὁ δὲ Πολύευκτος κατωχυρώσας αὑτοῦ τὴν καρδίαν τῇ πίστει καὶ τῇ ἐλπίδι, διεκαρτέρει ἐν τῷ μοναστηρίῳ νηστεύων καὶ κακουχούμενος, λέγων μετὰ δακρύων· Οὐκ ἀναχωρήσω τοῦ ὧδε, ἕως οὗ ὁ υἱός μου ἰάσεως ἐπιτύχῃ. Ἰδὼν οὖν ὁ μακάριος τὴν ἕνθεον αὐτοῦ πίστιν καὶ ὑπομονὴν, σπλαγγνισθεὶς ἐπ᾽ αὐτῷ καὶ ἐπὶ τῷ υἱῷ αὐτοῦ, καὶ ἐν τῷ μοναστηρίῳ ἐλθὼν, ἐδυσφόρει ἐν ἑαυτῷ λέγων· Τί ποιήσω τῷ ἀνθρώπῳ τούτῳ οὖκ οἶδα· καὶ γὰρ ἀμφοτέρωθεν πειρασμός ἡμῖν πρόσκειται, εἴτε ἰαθῇ ὁ υἱὸς αὐτοῦ, εἴτε καὶ μή. Ὅμῳς οὖν μηδόλως καταδεξάμενος κᾂν θεάσασθαι τὸν πνευματιζόμενον, καλέσας τὸν τῆς ἱερατείας τὴν τάξιν ἐνδεδυμένον, κελεύει αὐτὸν ἀπελθεῖν ἐν τῷ εὐκτηρίῳ καὶ ἐπεύξασθαι τῷ νοσοῦντι, ἀλεῖψαί τε αὐτὸν ἐλαίῳ τῆς κανδήλας καὶ ἀπολύσαι.

[59] Τούτου δὲ γενομένου, παραχρῆμα ὁ νέος ἰάσεως ἠξιώθη, τοῦ δαίμονος ἀπὸ τῶν αἰσθητηρίων αὐτοῦ ὡσεὶ καπνὸς ἐξελθόντος. Ὅπερ ἰδὼν ὁ πατὴρ αὐτοῦ, καὶ χαρᾶς πλησθεὶς, παραλαμβάνει αὐτὸν καὶ πρόσπίπτει μετ᾽ αὐτοῦ τοῖς τοῦ πατρὸς γόνασιν, εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ, καὶ αὐτῷ τῷ διὰ μόνης προστάξεως τὸ πονηρὸν πνεῦμα τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ ἀπελάσαντι. Εμβριμησάμενος δὲ αὐτῷ ὁ μακάριος, παρήγγειλε μηδενὶ τοῦτο εἰπεῖν· Ὁ Θεὸς γάρ φησιν ἰάσατο τὸν σὸν υἱὸν οὐκ ἐγώ. Καὶ εὐλογήσας αὐτοὺς ἀπέλυσεν αὐτοὺς ἐν εἰρήνῃ εἰς τὸν οἶκον αὐτῶν δοξάζοντας τὸν Θεόν. Τούτῳ δὲ τῷ τρόπῳ πολλοὺς ἀπὸ δαιμόνων ὁ θαυμάσιος ἐθεράπευσε μοναχούς τε καὶ λαἳκοὺς· τοὺς μὲν ἐλαίῳ διὰ τῶν ἱερέων ἀλείφων, αὐτὸς μηδέποτε καταδεξάμενος μέχρι καὶ τῆς διὰ χειρὸς σφραγῖδος ἐπ᾽ αὐτοῖς· τοὺς δὲ ἀποστέλλων πρὸς τὰς τῶν μακαρίων ἀποστόλων τε καὶ μαρτύρων θήκας τὰς ἐν τῇ Ῥώμη, οἳτινες κατὰ τὴν ὁδὸν ἐκαθαρίζοντο, τοῦ μακαρίου πατρὸς ὀφθαλμοφανῶς αὐτοῖς ὀπτανομένου, καὶ τοὺς δαίμονας ἐξ αὐτῷν ἀπελαύνοντος. Τοῦτο δὲ ἐγίνετο, ἵνα μὴ κενὴ ἡ πίστις ἡ πρὸς τὸν ὅσιον αὐτῶν ἀναδειχθῇ, καὶ ὁ κόπος ἀνόνητος τῆς καταφυγῆς. Εἰ γὰρ καὶ λόγῳ ταπεινοφροσύνης φανερῶς οὐκ ἐπεύχετο αὐτοῖς, ἀποφεύγων τὸν τῶν ἀνθρώπων ἔπαινον, ἀλλὰ τῇ φιλανθρωπίᾳ νικώμενος, ἀπὸ τοῦ κρυπτοῦ τῆς κέλλης αὑτοῦ ταῖς πυρίναις ἐντεύξεσι κατέφλεγε τὰ δαιμόνια, καὶ τὰς νόσους ἀπήλαυνεν. Ἅπερ ἅπαντα εἰ κατὰ μέρος βουληθείην γραφῇ παραδοῦναι, οὐκ ἐπαρκέσει μοι ὁ χρόνος τῇ δρομῇ παρατρέχων· ἀρκεῖ δὲ τοῖς εὐλαβέσι καὶ ἐκ μέρους τὸ ὅλον καταλαβέσθαι, ὡς ἐξ ὀνύχων τὸν λέοντα.

[Eupraxius Sanctum per calumniam accusatum vexans] Quidam ergo improbi & adulatores Constantinopolim profecti accusarunt beatum Virum apud aures Eupraxii, judicis imperialis a, quasi monasterium ejus esset depopulatus & surripuisset, quæ erant Antonii. Ille vero hujusmodi calumniis irritatus scripsit cuidam ex suis procuratoribus minas in Sanctum jactans ac dicens: Cum divinus favor bene valentem eo me perduxerit, videbo, quis ille sit monachus Nilus, & quisnam imperialis Eupraxius. Cum ergo pervenisset ille cum multo fastu & pompa, constitutus enim erat ab imperatoribus Italiæ & Calabriæ judex, omnes provinciæ abbates ad illum cum muneribus & assentatione ibant, favorem ejus & præsidium sibi aucupantes. At vero eximius pater Nilus, ne vel minas hominum pavere videretur, vel confidere in principibus, quos improperantis sensu Filios hominum vocat regius Propheta, in quibus non est salus, nec adulatorum more accessit, nec muneribus delinivit superbientis animi minas, sed quiete in suo sedens monasterio preces ad Deum fundebat pro universorum & principis animæ salute. Ex quo factum, ut cor illius insolentis majori fureret iracundia, quod honoraretur & observaretur ab omnibus, a beato Viro manifeste negligeretur. Quare & scrutando defecit adversus Virum justum ansam iniquitatis. Nam fieri non potest, ut cognoscatur via colubri super petram, sicut neque principis nequitia in homine coronato.

[54] [pudendo morbo affligitur, quo correctus S. Nilo supplex fit] In his illum maligne & perfidiose agentem repente perniciosus morbus adoritur & innocentia venerandi Patris antevertit. Morbus enim quidam, cui gangræna nomen est, pudendorum ejus summam partem, hoc est glandem, cœpit depasci & medicorum quidem sollicitudinem frustra esse, ostendebat, pœnas autem exigebat ab instrumento luxuriæ, per quod ille naturæ legibus intemperanter abusus erat. Suum igitur agnoscens errorem, sibique crimini dans, quod in sanctum Virum procacior fuisset (erat quippe satis prudens, quamquam fastu elatus ob excellentiam potestatis) supplex efficitur, qui pridem comminationibus infremebat, si quo modo illum posset vel contueri tantum, veniamque ab eo cum benedictione impetraret. At Pater tunc quidem differebat congressum, nec se coram præbebat videndum, aut permittens, ut ille ad monasterium accederet: aut ipse ad illum ire cogitans, ut roganti satisfaceret, nimirum hac ratione saluti ejus consulens. Sciebat enim in tempore fastu etiam decenter contra insipientes uti. Ergo postquam triennio morbus ille a Deo immissus paulatim verenda absumpserat perveneratque ad præcipuam corporis partem, & mortem ea corrupta minabatur, tunc spiritalis Medicus profectus est, permotus luctuosissimis ejus epistolis. Ubi prorex sanctum Virum conspexit, venerandos amplexatus pedes, tantam eos deosculando profudit lachrymarum vim, ut sanctus ipse Pater & astantes omnes simul lugerent & vehementes ederent fletus. Nihil enim aliud videre apud eos erat, quam peccatricis imaginem contrito animo tenentis Salvatoris pedes, & petentis erratorum veniam.

[55] [ab eoque habitum monachalem] Ubi jam exsaturatum fletu vidit Pater, instar infantis, qui lac ex uberibus abunde suxerit, extendit manum & apprehendens erexit. Ille vero jussis egredi omnibus, denudare cœpit cum morbis animi & corporis mala & lachrymando aiebat: En venerande Pater, diu noctuque per triennium gravissimo hoc malo afflictatus sum, acerrimis oppressus doloribus & inenarrabili fœtore, quem neque unguentorum adhibitorum copia, neque mutatione crebra vestium, qua septies utor per dies singulos, effugere potui. Erat porro morbus, ut beatus Pater narrabat, sub pectine, quasi circino circumacto descriptus, ut pendentium membrorum nihil superesset. Rursus igitur prorex sancti Viri manus tenens & rigans lacrymis aiebat: Miserere mei per Dominum, Christi Domini imitator, nec me dedigneris hisce venerandis manibus omni luxuria plenum monachi tonsura insignire, promisi enim Deo, monasticum subire institutum. Ad quem Pater: Non licet tibi viro prudenti & perquam docto sapere aut loqui more multorum, omnes enim, qui sacrum baptisma suscepere, nec purum illud ab omni peccato servavere, sine quovis voto tenentur ad sacrum hoc recipiendum baptisma b, quod pro multa sua clementia & bonitate Deus hominibus donavit divitibus & egenis, regibus & principibus, sacerdotibus & pontificibus & cuivis animæ volenti, uno temporis momento renasci, sicut aquilæ juventus, & præteritorum impetrare veniam delictorum. Quod vero aiebas, ut te tonderem, ego sane monachorum minimus sum, nullo sacerdotii gradu ornatus. Hic metropolita est (erat enim ibi per id tempus sanctæ Severinæ c metropolita) præsto sunt episcopi & archimandritæ: ipsi vota tua expleant: quis ego sum, ut me immisceam? Ille rursus sancti Patris manus deosculans precari simul & obtestari, ne opus hoc alii permitteret, sed habitu sancto & apostolico ipse illum indueret, fieretque sibi sequester ad Deum & patronus.

[56] Flexere Patrem lachrymæ cum precibus, & suis illum totondit manibus vilique amictu, [vix impetrat & paulo post pie moritur: exsecutionem testamenti] quem veneranda humilitas gloriosum reddit, illum contexit, qui nuper molli ac diffluente vestimento sectabatur delicias, præsente metropolita Stephano cum episcopo urbis d, hegumenis non paucis, & aliis sacerdotibus. Aderat quoque Judæus Domnulus, nempe ut medicus, cujus etiam antea memini, spectator eorum, quæ agebantur: qui egressus, & admiratus, quæ facta erant, ita astantes affatus est: Hodie mirabilia vidi, quæ facta olim audivimus. Nunc vidi Danielem prophetam cicurantem leones. Quis enim unquam potuit leoni huic admovere manus? At novus hic Daniel & comam derasit & monasticum imposuit pileolum e. Et hæc quidem Hebræus. At vero prorex, peractis sibi angelici habitus omnibus cæremoniis, cohortatus omnes, ut pranderent, ipse ministrum se præbuit, astabatque instar famuli ad præstanda obsequia paratissimus, qui per multum antea tempus e lecto surgere non poterat, virtute Spiritus & beati Viri manu sanatus. Jussus autem sedere prope ipsum, rursus facultatem petiit, ministrandi ad mensam: quod ubi factum, stupere omnes ob restitutam viro bonam valetudinem, ejusque ministrandi studium, Deoque gratias agere. Post hæc omnes suas facultates manu sua dilargitus pauperibus & ecclesiis & cunctis egentibus, distributisque pro universa familia legatis, donataque libertate, tertio die migravit ad Dominum, summa compunctione animi & cum gratiarum actione, fide ac spe certa profectus ad eum, qui per prophetam dixit: Nolo mortem peccatoris, quam ut convertatur & vitam vivat æternam.

[57] Postquam corpus ejus depositum fuit in monasterio sanctæ virginis Anastasiæ, [admittere, renuit Sanctus: Polyeucti ducis filium] accessit ad venerandum Patrem metropolita, quem diximus, proregis testamentum ostendens, in quo omnium ille bonorum suorum mobilium immobiliumque curatorem & dominum scripserat sanctum Virum. Quod ipse videns & negotiorum hujusmodi occupationem, diaboli laqueum & ludibrium esse intelligens, eidem metropolitæ tractanda omnia juste permisit, tanquam rationem reddituro de illis inspicienti omnia Deo: ipse vero in suum se contulit monasterium, sibi attendens Deoque vacans & sanctis angelis audiens hortantibus ac dicentibus, Transmigra in montes sicut passer: quoniam ecce, qui de nobis sunt peccatores, intenderunt arcum, rerum scilicet humanarum procurationem & sollicitudinem, & paraverunt sagittas in pharetra, prava videlicet consilia & cogitationes, quas in mentem immittunt, quibusque in obscuro rectos corde sagittare nefarii student. Cum itaque admirandus Vir totus esset cum fratribus in oratione sermonisque pio ministerio, dux quidam exercitus venit ad eum, Polyeuctus nomine, e regione Mesubiani f Calabriæ, secum ducens filium suum nequissimo dæmone oppressum. Procidens igitur ad pedes beati Patris rogabat, ut misericordia flecteretur, suoque filio opem ferret, depulso maligno spiritu.

[58] [a dæmone obsessum liberat, in his aliisque prodigiis mire] Ille germanus plane humilitatis Christum imitantis Filius respondit: Nunquam, mihi crede, rogavi Dominum, ut meæ tenuitati donaret curationum gratiam, aut spirituum malignorum depulsionem. Utinam impetrare a Deo possem multorum meorum veniam peccatorum & liberari a pravis cogitationibus, quæ mihi assiduo molestæ sunt! Ipse tu magis pro me ad Deum preces effundito, frater, si forte liberari queam a multis circumobsidentibus me dæmonibus. Nam tuus filius unum habet dæmonium, idque non sua sponte, fortasse vero ad salutem animæ, sive ob præteritorum expiationem criminum, sive ob futura, ad cautelam. Ego vero in segnitie & socordia mea quotidie subjicior innumeris dæmonum copiis in perditionem animæ meæ. His dictis, paulum se subduxit & per dies aliquos latuit, veritus ne, si liberaretur oppressus a dæmone, fama per totam emanaret regionem & sibi non permitteretur in loco illo quiete vivere. At Polyeuctus fide & spe cor suum muniens non abibat e monasterio, sed jejunio se affligebat & cum lacrymis dicebat: Non recedam hinc, donec filius meus curetur. Perspecta beatus Vir præclara ejus fide & patientia, misertus est ipsius & filii, reversusque in monasterium secum ipse rem graviter ferens aiebat: Quid huic homini faciam, ignoro: nam & sanato, & non sanato ejus filio, utrimque nobis vexatio imminet. Ceterum nullo modo passus vel intueri oppressum a dæmone, vocatum sacerdotali ordine fungentem jubet ire in oratorium, &, fusis super ægrotum precibus, ungere illum de oleo lampadis, ac dimittere.

[59] [humilitati consulens.] Quod ubi factum, statim juvenis sanitati restitutus est, egresso instar fumi de naribus ejus dæmone. Quod pater ejus cum vidisset, gaudio atque admiratione simul affectus filium prehendit, unaque cum illo ad Patris genua procidit, gratias Deo agens & ipsi, qui solo jussu malignum spiritum e filio depulisset. At beatus Pater vehementi sermone usus præcepit illi, ne cui rem diceret; Deus enim, inquit, tibi, non ego, curavit filium; & benedicens dimisit illos domum in pace, gratias Deo agentes. Multos porro in hunc modum admirandus Vir dæmonibus obsessos liberavit tum monachos, tum laicos, sive oleo per sacerdotes inungens, eo quod ipse numquam vel sola manu benedictionem illis impertire voluerit, sive Romam mittens ad beatorum Apostolorum & Martyrum tumbas. Quibus tamen, dum irent, liberari contingebat, apparente illis manifeste beato Patre, ac dæmones depellente. Quod sane fiebat, ne fiducia, qua beatum Patrem laturum opem illi sperabant, vana ostenderetur, & inanis confugientium ad ipsum labor. Nam etsi humilitas animi efficiebat, ne palam super illos preces effunderet, ut humanas laudes vitaret, pietate tamen victus, dum lateret in cella, dæmonia suis igneis supplicationibus urebat & morbos fugabat. Quæ si vellem omnia, vel minutissima narrando, scriptis mandare, tempus me plane præterlabens deficeret. Satis erit piis hominibus ex parte totum capere, tanquam ex unguibus leonem.

ANNOTATA.

a Βασιλικὸς interpretatur Caryophylus Judicem imperialem.: Sirletus regium & alibi regalem adjective. Cangius in Glossario Græco-barbaro exempla allegat, ubi pro variis officiis sumitur & in Glossario Med. Lat. locum hunc nostrum profert, in quo Judex significetur. Certum est, dignitatem quamdam similem eamque inter præcipuas designari, ideoque etiam Caryophilus postea non inepte Eupraxium proregem appellat.

b Ad dolorem scilicet sincerum & pœnitentiam de peccatis commissis. Hanc porro illis seculis testari etiam maximi principes solebant, assumpto monachali ceu pœnitentiæ habitu: cujus rei innumera exempla sunt & passim obvia.

c Ex hisce satis clare liquet, verisimilius non dignitatem quamdam civilem aut secularem a biographo, sed ecclesiasticam & archiepiscopalem designari. Siberona porro, quæ hodie vulgo sancta Severina appellatur, civitas est antiqua & munitissima ulterioris Calabriæ. Distat a mari Ionio milliaribus 10, Crotone 12. Sedes archiepiscopalis suffraganeas habet sex, de quibus omnibus Ughellus tom. 9 Italiæ sacræ. Unicum habet præsulem S. Severinæ ante Stephanum memoratum in charta Rogerii comitis anni 1056, observatque Ughellus, hunc ibi tantum episcopum appellari, unde dubitat, an illo tempore jam archiepiscopalisesset ea sedes. Perperam, ut hic liquet.

d De episcopo Rossanensi hic sermo est: quippe in eadem urbe, ut infra liquebit, agebat æger Eupraxius, ubi mortui corpus deinde tumulatum fuit in æde S. Anastasiæ, quam & idem Eupraxius fundaverat ornaveratque, ut patet cap. 6 num. 45 & ad litteram d. Hæc porro erat in summa Rossani parte, ut ibidem dicitur. Igitur tum temporis, sub finem nimirum seculi X, non erat archiepiscopalis Rossani sedes, cum ejus præsul tantum episcopus hic appelletur, videaturque fuisse S. Severinæ vel alterius certe metropolis suffraganeus.

e Id est Cappam seu cucullum, ut est in Græco.

f Sirletus habet Mesiviani. In mappis geographicis invenio pagum Misiano in Calabria ulteriori quinto milliari versus Orientem Mileto distantem.

CAPUT IX.
Popularibus suis Rossanensibus rebellionis pœnas imminentes deprecatur: in visione a doloribus ex vulnere cruris sanatur: oblatas in subsidium monachorum pecunias recusat, frustraque tentatus, ut ad aulam proficiscatur, cubicularium imperatoris ad divitiarum contemptum & solitudinem hortatur.

Δέδωκε δὲ αὐτῷ χάριν ὁ τῶν ὅλων Θεὸς οὐ μόνον τοὺς καθ᾽ ἕκαστον προσερχομένους αὐτῷ, θλιβομένους καὶ παντοίαις ἀνάγκαις συνεχομένους ἐλεεῖν καὶ ἰᾶσθαι, ἀλλὰ καὶ πόλεων ὁλοκλήρων ἐν κινδύνοις ἀντιλαμβάνεσθαι, καὶ λυτροῦσθαι τῶν περιστάσεων. Δηλώσει δὲ τοῦτο τὸ νῦν ῥηθησόμενον· Εκράτει ποτὲ ἀμφοτέρων τῶν χωρῶν, Ιταλίας τε καὶ τῆς καθ᾽ ἡμᾶς Καλαβρίας Νικηφόρος ὁ μάγιστρος· πρῶτος καὶ μόνος τῷ μεγίστῳ ἀξιώματι τούτῳ παρὰ τῶν εὐσεβῶν βασιλέων ἐπὶ ταῖς ῥηθείσαις χώραις ἀποσταλείς. Ὥστε ὁ μάγιστρος τῇ μεγαλοφυΐᾳ καὶ τῇ ἀξίᾳ νικώμενος, βουλὴν ἐβουλεύσατο ταῖς μέν ἀνθρωπίναις ἐννοίαις ἀπόδεκτον, καὶ δοκοῦσαν ὠφέλιμον, τῷ θεἳκῷ δὲ βουλήματι ἀνθισταμένην, καὶ μηδόλως εὐπρόσιτον, ὡς τὸ τέλος ἀπέδειξεν. ἐλογίσατο γὰρ ἐφ᾽ ἑκάστῃ τῶν τῆς Καλαβρίας πόλεων κατασκευάσαι τὰ λεγόμενα χελάνδια, καὶ δι᾽ αὐτῶν οὐ μόνον ἑαυτὰς φυλάττειν ἀσφαλεστάτας καὶ ἀνεπιβουλεύτους, ἀλλὰ καὶ τὴν γείτονα καὶ ἐχθρὰν Σικελίαν ἀφανισμῷ παραδοῦναι. Τοῦτο δὲ μὴ ἐνεγκόντες οἱ πάροικοι Ρυσιάνου, ὡς ἀσυνήθεις ὄντες τοῦ χελανδίοις δουλεύειν, μετὰ τὸ ἤδη ταῦτα κατασκευάσαι, καὶ μέλλειν τοῖς τῆς θαλάσσης νώτοις σπιβιβάζειν, ζήλου θερμότητι ἀναφθέντες· ᾧπερ ἀεὶ νικῶνται ὑπὲρ πάντας Καλαβριώτας· παμπληθεὶ ὁρμήσαντες μετὰ πυρὸς καὶ μεγίστου θορύβου τά τε πλοῖα κατέκαυσαν, καὶ τοὺς πρωτοκαράβους ἐκεφαλαίωσαν. Τοῦτο δὲ εἰς μεγιστην ὀργὴν καὶ ἀγανάκτησιν κατὰ τῶν Ῥυσιανιτῶν τὸν μάγιστρον ἤγαγεν, ὡς δι᾽ αὐτῶν καὶ τὰ λοιπὰ κάστρα τὸ βούλευμα ἀνατρέψαντα· ὄπερ νοήσαντες οἱ τοῦ Ρυσιάνου πάροικοι, καὶ καταγνόντες τῆς ἑαυτῶν ἀβουλίας καὶ ἀταξίας, τῶν δύο τὸ ἓν ἐβουλεύσαντο, ἢ παντελῆ ἀποστασίαν, καὶ φανερὰν ἀνυποταξίαν ἐργάσασθαι, καὶ κακῷ τὸ κακὸν ἰάσασθαι· ἢ τῇ τῶν χρημάτων ἐκδίσει καὶ τῷ πλήθει τῶν δώρων τὰ πάντα ἐξευμαρίσασθαι. Ἀμφοτέρωθεν δὲ αὐτοῖς δεινὸν καὶ ἐπαχθὲς τυγχάνον τὸ ἐπιχείρημα, βουλὴν βουλεύονται ἀγαθὴν καὶ σφόδρα ὠφέλιμον· ἐπὶ τὸν ἄσειστον πύργον, πατέρα τὸν ὅσιον καταφεύγουσι, μεσίτην γενέσθαι αὐτὸν τοῦ πράγματος ἱλεούμενοι, καὶ τῇ δυσωπήσει τῆς αὐτοῦ ἀρετῆς τὸν θυμὸν κατασβέσαι τοῦ ἄρχοντος.

[61] Τότε δὴ ὁ θεσπέσιος μηδὲν εἰσαῦθις ἀναβαλλόμενος, ἀλλὰ τὸ τοῦ Χριστοῦ ὄνομα προβαλλόμενος, τὸ ἄστυ κατέλαβε, καὶ τοῖς οἰκήτορσι τά πρέποντα συνεβούλευεν. οὗπερ τῇ πεποιθήσει τὰς πύλας ἀνοίξαντες, θαῤῥοῦντες τὸν μάγιστρον ὑπεδέξαντο, τῇ ὀργῇ πεπρισμένον, καὶ τῷ θυμῷ κατοιδαίνοντα. Πάντων τοίνυν ἀπὸ προσώπου αὐτοῦ πτοηθέντων, ἀρχόντων τε καὶ ἱερέων καὶ τῶν λοιπῶν, μόνος ὁ τοῦ Θεοῦ δοῦλος προΐστατο, καὶ ὑπὲρ πάντων ἀπολελόγητο. οὗτινος τὴν ἀπετὴν ὁ ἄρχων αἰδουμενος, καὶ τὴν ἔνθεον παρ᾽ῥησίαν σὺν τῇ ἐπιλαμπούσῃ τῷ προσώπῳ αὐτοῦ χάριτι τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐκπληττόμενος, αὐτῷ τὴν κρίσιν τῆς τοιαύτης ἀταξίας τε καὶ ζημίας ἐπέτρεπεν. Πρὸς ὃν ὁ ὅσιος πρᾳέως τε μάλα καὶ σαφῶς ἀπεκρίνατο· Ὁμολογητέον, ὅτι σφόδρα κακὸν καὶ ἄτακτον πρᾶγμα γεγένηται· ἀλλ᾽ εἰ μὲν ὑπὸ εὐαριθμήτων ἀνθρώπων, καὶ αὐτῶν τῶν ὑπερεχόντων τὸ ἔργον προεκεχωρήκει, κατάγνωστοι ἂν ὑπῆρχον καὶ ὑπόδικοι τῇ σοφωτάτῃ σου κρισει· ἐπειδὴ δὲ τοῦ πλήθους παντός ἐστι τὸ ἐγχείρημα, καὶ πᾶσι κοινὸν τὸ τῆς κακοπραγίας ἀβούλημα, ἔξεστί σοι μαχαίρᾳ παραδοῦναι πλῆθος τοσοῦτον, καὶ ἔρημον καταστῆσαι τὸ τοιοῦτον φρούριον Θεοῦ καὶ τοῦ βασιλέως; Καὶ ὁ μάγιστρος ἔφη· Οὐ μαχαίρᾳ παραδώσομεν πάτερ, οὐδ᾽ ἀποκτενοῦμεν τινὰ, ἀλλὰ τὰ αὐτὼν ἀποθησαυρίσομεν τοις βασιλικοῖς βαλαντίοις· ἵνα ἐν τούτῳ σωφρονισθέντες, μηκέτι τολμήσωσι μείζοσιν ἐγχειρῆσαι. Καὶ τί ὄφελος τῇ σῇ ἐνδοξότητι, ἔφη ὁ ἅγιος, εἰ τὰ βαλάντια τὰ βασιλικὰ καταφορτίζων, τὴν σὴν ψυχὴν ἀπολέσῃς; Πῶς δὲ καὶ ἀφεθήσεταί σοι οὐ μόνον τὰ τῷ ἐπουρανίῳ βασιλεῖ ὀφλήματα, ἀλλὰ καὶ τῷ ἐπιγείῳ, μὴ ἀφιέντι τοῖς ἀφελῶς καὶ ἀσυνέτως τῷ κράτει σου πταίουσι, σήμερον ὄντι, καὶ αὔριον οὐχ ὑπάρχσντι; Εἰ δὲ καὶ ὡς εὔλογόν τινα πρόφασιν, τὴν τοῦ βασιλέως ἀπόφασιν ἡμῖν προβαλλόμενος οὐ βούλει παραχωρῆσαι τὸ ἔγκλημα, ἔασον τὴν ἐμὴν οὐθενότητα χαράξαι τι πρὸς τὴν ἐκείνου θειότητα· καὶ εἴτι δ᾽ ἂν κελεύσῃ τὸ εὐσεβὲς αὐτοῦ κράτος, μετὰ πάσης προθυμίας τελέσομεν.

[62] Ταῦτα ἀκούσας ὁ μάγιστρος ἀπεκρίνατο· Ἡμεῖς μὲν ὁσιώτατε τὴν πρὸς σὲ τοῦ ἁγίου βασιλέως ἔννοιαν ἐπιστάμενοι, δωρούμεθά σοι τὴν τοσαύτην τῶν νομισμάτων ἔκτισιν, πλέον ἢ δύο χιλιάδων ἀριθμὸν περιέχουσαν. Τὸ δὲ τῶν ἀρχόντων κεφαλοκλάσιον, καὶ τὸ ἄτιμον σύντριμμα παριδεῖν οὐκ εὔλογον οὐδὲ δίκαιον. Τότε ὁ παμμακάριστος παραινετικοῖς καὶ συμβουλευτικοῖς λόγοις πέπεικε καὶ αὐτοὺς μεγαλοψύχως χαρίσασθαι αὐτῷ, καὶ τὴν αὐτῶν διεκδίκησιν, μὴ μέχρι τῶν πεντακοσίων νομισμάτων ἐκπληρουμένην. Τούτων τοίνυν τῇ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἀντιλήψει καλῶς ἀποπεραιωθέντων, μετετράπη ἡ ἀγανάκτησις ἐπὶ τὸν κατὰ τὰς ἡμέρας ἐκείνας πράττοντα, Γρηγόριος δ᾽οὗτος ἦν ὁ καλούμενος Μαλεΐνος· ὅνπερ σὺν πολλῷ ἀγῶνι καὶ σφοδρᾷ παρακλήσει ἐξίσχυσεν ὁ μακάριος καταξιῶσαι τῆς τοῦ μαγίστρου ἐπόψεως κεκρυμμένον τυγχάνοντα. Ὃν ὁ μάγιστρος θεασάμενος, καὶ μὴ ἔχων πῶς ἀποκενώσῃ τὸ ἔκβρασμα τῆς καρδίας αὐτοῦ, τὸν ὅσιον εὐλαβούμενος, ἀναστὰς μετ᾽ ὀργῆς κατηράσατο αὐτὸν, καὶ πάντας τοὺς ἐν τῷ οἴκῳ αὐτοῦ, καὶ πάντα τὰ ὑπάρχοντα αὐτῷ ἀπὸ ἵππου καὶ βοὸς μέχρι καὶ ὄρνιθος καὶ κυνὸς καὶ πάντων τῶν λοιπῶν. Αὐτοῦ δὲ τῷ φόβῳ συνεχομένου καὶ μηδὲν ὄλως ἀποκριναμένου, ἐπετράπη καθίσαι διὰ τὸ πρωτοσπαθάριον αὐτὸν εἶναι. Καὶ λέγει πρὸς αὐτὸν ὁ μάγιστρος· Ὕπαγε ταπεινὲ σὺν τοῖς ὁμοίοις σου κακόφροσι, ποιήσατε εἰκόνα Νείλου τοῦ ὁσίου, καὶ μὴ παύσησθε προσκυνοῦντες καὶ εὐχαριστίας αὐτῷ ἀναφέροντες· ἐπεὶ μὰ τὴν κεφαλὴν τοῦ ἁγίου βασιλέως, πλέον ὑμεῖς δόξαν οὐκ ἐδίδοτε. Ἅπαντα δὲ συνετῶς λοιπὸν ἡμερώσας καὶ εὐμαρίσας ὁ τῶν εἰρηνοποιῶν τοῦ μακαρισμοῦ ὄντως ἄξιος, ἀνεχώρησεν εἰς τὸ μοναστήριον, τῷ Θεῷ τὰς εὐχὰς αὐτοῦ ἀποδιδοὺς, καὶ τῇ χάριτι αὐτοῦ τὸ πᾶν λογιζόμενος· σφόδρα μὲν δυσχεραίνων καὶ ἀχθόμενος ἐν τῷ συνδυάζειν μετὰ τῶν ἐργαζομένων τὴν ἀνομίαν, καὶ βλέπειν τὴν τοῦ κόσμου ματαιότητα καὶ τὸν κενὸν θόρυβον, ὁ τῶν οὐρανίων ἐπόπτης καὶ τῆς ἡσυχίας υἱὸς γνήσιος· συγκαταβαίνων δὲ καὶ ὄχλοις, καὶ ἄρχουσι συναγελαζόμενος, δεινά τε πολλὰ πάσχων καὶ κινδυνεύων διὰ τὴν τῶν ἀδικουμένων, ἢ καὶ δικαίως πολλάκις πασχόντων ἀντίληψιν καὶ θερμὴν προστασίαν.

[63] Ποσάκις γὰρ ὑπὲρ ἐκδικήσεως καταπονουμένης ψυχῆς ὑπὸ τῶν μὴ φοβουμένων τὸν Κύριον, πεζοπορίαν ἐστείλατο, καὶ κακοπάθειαν ὑπεδέξατο; χειμῶνος μὲν κατὰ κεφαλῆς τὸν ὄμβρον δεχόμενος, καὶ τῆ πικρότητι τῶν ἀέρων χεῖράς τε καὶ πόδας ἀποναρκούμενος, καὶ ἅπαν τὸ σῶμα τῷ ψύχει καταπονούμενος, διὰ τὸ ἑνὶ καὶ σμικρῷ χιτῶνι περιστέλλεσθαι; θέρους δὲ θάλπει καυσούμενος, καὶ κόπῷ καὶ πείνῃ καὶ δίψει συνεχόμενος; Απερ ἅπαντα γενναίως ὑπέφερε διὰ τὴν ἐντολὴν τὴν λέγουσαν· Ρῦσαι ἀπαγομένους εἰς θάνατον, καὶ ἐκπριοῦν κτεινομένους μὴ φείσῃ. Ποτὲ γὰρ πορευόμενος ὁ τρισόσιος εἰς ἐκδίκησιν τινὸς ἀδελφοῦ παρὰ τῶν ἀδίκων ἀδικουμένου, ἠνᾳγκάσθη ὑπὸ τῶν πατέρων περιθεῖναι τοῖς ποσὶν αὐτοῦ εὐτελῆ δέρματα, διὰ τὸ πάγος καὶ τὸ ψῦχος εἶναι σφοδρότατον. Κατὰ δὲ τὴν ὁδὸν κειμένου ξύλου μεγίστου, δι᾽ οὗπερ τὴν πάροδον ἔμελλε ποιεῖσθαι ὁ ὅσιος, ἐν τῷ τὸν πόδα αὐτοῦ ἐπάνω τοῦ ξύλου τεθεικέναι, τῇ τοῦ ἐθροῦ συνεργίᾳ ὅλισθος μὲν τῇ τῶν δἐρμάτων γλισχρότητι περιγίνεται, ἐπελγὸν δὲ τῷ σκέλει τὸ ξύλον πληγὴν ἀφόρητον κατεργάζεται· ὥστε λειποθυμήσαντα τὸν μακάριον ὑπό τε τοῦ πόνου καὶ τοῦ κρύους καὶ τῆς τοῦ αἵματος καταῤῥεύσεως ἀπολέγεσθαι τὴν ψυχὴν, καὶ τὸ τέλος ἐκδέχεσθαι. Ἐκβαλὼν δὲ ἀπὸ τοῦ κόλπου αὑτοῦ ὅπερ ἀεὶ ἐβάσταζε φυλακτήριον· τοῦτο δὲ ἦν πυκτίον, τῆς νέας διὰθῆκης τυγχάνον θησαύρισμα· καὶ τοῦτο τοῖς ὁφθαλμοῖς καὶ τοῖς χείλεσι καὶ τῷ στήθει περιβαλὼν, καὶ εἰπών· Κύριε εἰς χεῖράς σου παρατίθημι τὸ πνεῦμα μου, μικρὸν ἀπενύσταξεν, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ὠλιγοθύμησεν. Ὤφθη δὲ αὐτῷ ἄγγελος ἐνισχύων αὐτὸν, καὶ τιθεὶς ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ ὥσπέρ τι μέλικάζον· παραυτίκα γοῦν ἀναστὰς, καὶ γενόμενος ἐν εὐθυμίᾳ, εὐτονώτερον τὴν ὁδὸν ἢ πρότερον ἐπορεύετο, τῇ τοῦ ὀφθέντος ἀντιλήψει καὶ τοῦ αἵματος σταθέντος, καὶ τοῦ πόνου λωφήσαντος. Ἔλεγε δὲ ὁ θεσπέσιος, ὅτι πολλάκις μὲν ἠσθόμην ἐν πολλοῖς πράμασιν Θεοῦ ἀντιλήψεως, ὡς δὲ τότε, οὐδέποτε οὕτω ταχείας καὶ μεγίστης καὶ πλήρους παρακλήσεως. Ἐνταῦθα γὰρ δεῖ προσθεῖναι τὸ· Ὅταν πέσῃ, οὐ καταῤῥαχθήθεται, ταχέως ἀναρθωθήσεται· παρὰ Κυρίου τὰ διαβήματα ἀνθρώπου κατευθύνοντος, καὶ τὴν ὁδὸν αὐτοῦ θέλοντος.

[64] Ταύτὴν οὖν τὴν παρὰ τοῦ μακαρίου βοήθειαν τοῖς ἀνθρώποις χορηγουμένην ψυχικῶς τε καὶ σωματικῶς ὁρῶν ὁ τῶν δικαίων ἐχθρὸς, καὶ πᾶσι βασκαίνων τοῖς ἀγαθοῖς, ἔσπευδεν εἰ δυνατὸν ἦν αὐτῷ, πᾶσαν τὴν δόξαν καὶ τὸν πλοῦτον τοῦ κόσμου συναγαγεῖν πρὸ τῶν ὀφθαλμῷν αὐτοῦ, καὶ ἀμβλυωπῆσαι αὐτὸν μὲν ἀπὸ τῆς τῶν ἀρετῶν θεωρίας, στερῆσαι δὲ τὸν κόσμον τῆς παρ᾽ αὐτοῦ ὠφελείας. Πολλοὶ γοῦν τῶν κατερχομένων ἀρχόντων πλήθη χρημάτων προσφέροντες αοὐτῷ, τὴν οἰκονομίαν τῶν μετ᾽ αὐτοῦ ἀδελφῶν, καὶ τὴν προστασίαν τῶν πτωχῶν προεβάλλοντο· ὁ δὲ ὥσπερ σκύβαλα ἀποστρεφόμενος ταῦτα, ἔλεγε τοῖς ἄρχουσιν· Ὅτι οἱ μὲν ἀδελφοὶ παρὰ τοῦ Δαβὶδ μακαρίζονται, εἴπερ τοὺς πόνους τῶν χειρῶν αὐτῷν φάγωνται, καὶ ἀλλοτρίαις ἁμαρτίαις μὴ κοινωνήσωσιν. Οἱ δὲ πτωχοὶ καθ᾽ ὑμῶν μὲν κεκράξονται, ὡς τὰ τούτων κατεχόντων· ἐμὲ δὲ θαυμάσονται, ὡς μηδὲν ἔχοντα, καὶ τὰ πάντα κατέχοντα. Εὐνοῦχος ὁ κοιτωνίτης εἰσελθών ποτε ἐν τῷ Ρυσιάνῳ, καὶ ἰδὼν τὸν μακάριον μηδαμῶς αὐτῷ προσδραμόντα· ἠπίστατο γὰρ αὐτὸν ἐκ μόνης τῆς φήμης· ἔλεγε θαυμάζων πρὸς τοὺς παρόντας· Ποῦ κάθηται Νεῖλος ὁ καλόγηρος; καὶ πῶς οὐ προσῆλθέ μοι μετὰ πάντων τῶν ἡγουμένων, ἀκούσας τὴν ἐμὴν ἄφιξιν; τοῦτο γὰρ μηδ᾽ αὐτὸς ὁ πατριάρχης ἐτόλμησεν ἂν ἐμοὶ καυχήσασθαι, καὶ καταφρονῆσαι τῆς ἐμῆς ἐλεύσεως. Οἱ δὲ παρεστῶτες αὐτῷ ἀπεκρίναντο· Οὗτος ὃν ἔφη ἡ σὴ ἐνδοξότης, ὁ καλόγηρος οὔτε πατριάρχης ἐστὶν, οὔτε πατριάρχην φοβεῖται, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ αὐτὸν τὸν πᾶσι φοβερὸν βασιλέα. Κάθηται δὲ ἅμα ὀλίγοις μοναχοῖς ἐν τῷ ὄρει, μὴ δεόμενος τινὸς ἀντιλήψεως. Οὔτε γὰρ πλάτει ὁρίων συνέχεται, οὔτε πλήθει βοσκημάτων συνδέδεται. Διὸ οὐδ᾽ ἀμφιβολίαν κέκτηται πρώς τινα. Μονόκερως ἐστὶν οὗτος, ζῶον αὐτόνομον· καὶ εἰ θελήσῇς αὐτὸν μετ᾽ ἐξουσίας ἀγαγεῖν, οὐδέποτε δυνήσῇ τὸ πρόσωπον αὐτοῦ κατιδεῖν. Ταῦτα ἀκούσας ὁ κοιτωνίτης, καὶ ἐπὶ πλεῖον τὸν ἄνδρα θαυμάσας, γράφει αὐτῷ ἐπιστολὴν δυσωπητικὴν, συμπλέξας αὐτῇ καὶ ὅρκους φρικτοὺς, ἳνα εἴτε πρὸς αὐτὸν ἐξερχομένῳ μὴ ἀποκρύψῃ ἑαυτὸν ἀπ᾽ αὐτοῦ, εἴτε καταξιώσῃ ἐν τῷ κάστρῳ εἰσελθεῖν καὶ εὐλογῆσαι αὐτὸν, καὶ πάντας τοὺς σὺν αὐτῷ.

[65] Ὁ δὲ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος τὸ μὲν διὰ τοὺς γεγραμμένους ὅρκους, τὸ δὲ ἵνα πάλιν ὁ ἄρχων αὐτῷ ὑπακούσῃ ἐν τῇ περὶ τῶν πτωχῶν παρακλήσει, καταλαμβάνει τὸ κάστρον, καὶ πρὸς τὸν κοιτωνίτην εἰσῆλθεν. Ὁ δὲ θεασάμενος σχῆμα καὶ πρόσωπον προφητικὸν, μᾶλλον δὲ ἀγγελικὸν, προσεκύνησεν ἐπὶ τοὺς πόδας αὐτοῦ· καὶ κρατήσας αὐτὸν τῆς χειρὸς, εἰσῆλθον ἄμφω ἐν τῷ κοιτῶνι αὐτοῦ. Κελεύσας δὲ ἕνα τῶν πιστοτάτων αὐτῷ τὸ εὐαγγέλιον ἐνεγκεῖν, λέγει τῷ μακαρίτη· Επειδὴ ἃγιε πάτερ τῇ τοῦ ψεύδους ὑπολήψει τὸ ἄπιστον προσγίνεται τοῖς ἀνθρώποις, θέλω σοι ὀμόσαι πρὸς πληροφορίαν τῶν παρ᾽ ἐμοῦ ἐπαγγελομένων σοι. Ὁ δὲ πατήρ πρὸς αὐτόν· τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου ἀποφαντικῶς ἐντελλομένου καὶ λέγοντος· Ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ὀμόσαι ὅλως· ἤτω δὲ ὑμῶν ὀ λόγος, ναὶ ναὶ, καὶ τὸ οὒ οὒ· τὸ δὲ περισσὸν τούτων ἐκ τοῦ πονηροῦ ἐστιν· διατί ἀπιστίας ὑπόθεσιν σπεύδεις περιθεῖναι τῇ σῇ ἐνδοξότητι, καὶ ἀπὸ παρανομίας τὴν συντυχίαν ἀπαρξασθαι; Πᾶς γὰρ ὁ ἔτοιμος εἰς εὐορκίαν, ταχὺς εἰς ψευδολογίαν, ὥσπερ καὶ τὸ ἀνάπαλιν. Ἀπεκρίνατο ὁ κοιτωνίτης· δίκαιόν ἐστιν ὁσιώτατε μήτε ὑμῖν τοῖς τοῦ Θεοῦ δούλοις τινὰ ψεύδεσθαι, μήτε ἡμῖν ἀπιστεῖν τοῖς μετὰ πίστεως τὰ δόξαντα λέγουσιν. Λοιπὸν οὖν ἀκούων παρακαλῶ τοὺς λόγους μου πιστευε. Οὐκ ἔστι μοι τὶς προσγενὴς ἐν τῷ βίῳ τούτῳ ἀφ᾽ αἵματος, εἰ μὴ μόνον μήτηρ ἀδύνατος, τὸ εἰς ἐμὲ φίλτρον στέργουσα· ὑπάρχει δέ μοι πλοῦτος πολὺς καὶ κτῆσις ἄπειρος, ἀνδραπόδων πλῆθος, καὶ βοσκημάτων ἐσμὸς ἀναρίθμητος. Ἐλογισάμην οὖν ταῦτα πάντα τῷ Θεῷ προσηλῶσαι, μοναχῶν φροντιστήριον συστησάμενος, εἴπερ κατένυξεν ὁ Θεὸς τὴν ἁγιωσύνην σου, καὶ ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει συνήρχου μοι, ὅπως διὰ τῶν ἁγίων σου χειρῶν ἐγώ τε καὶ ἡ τεκοῦσα τὸ ἀγγελικὸν σχῆμα ἐνεδυσάμεθα. Ἐποίουν δέ σε ὡς νῦν μετ᾽ ἐμοῦ, οὕτω τοῖς ἁγίοις βασιλεῦσι συγκαθεσθῆναι.

[66] Ταῦτα τὰ μέλιτος καὶ πίσσης ἀνάπλεα ῥήματα ὁ τῆς διακρίσεως λύχνος ἐκεῖνος ἀκούσας οὐ συνηρπάγη τοῖς ὑψηλοῖς ἐπαγγέλμασι τούτοις, ἀλλ᾽ ἡσυχῇ τὴν χεῖρα βαλὼν ἐν τῷ στήθει, ὅπερ αὐτῷ ἀεὶ ἔθος ὑπῆρχε, καὶ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ ποιησάμενος, τῷ κοιτωνίτῃ ἀπεκρίνατο· Ο μὲν σκοπὸς τῆς ὑμετέρας θεοφιλίας τε καὶ συνέσεως εὐκλεὴς, καὶ Θεῷ εὐαπόδεκτος. Πρὸς τοῦτον γὰρ ἐνάγων ἡμᾶς ὁ Σωτὴρ, παραβολικῶς ἔφησεν· Ὅτι ὁμοία ἐστὶν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν θησαυρῷ κεκρυμμένῳ ἐν ἀγρῷ, ὃν εὑρὼν ἄνθρωπος ἔκρυψε, καὶ ἀπὸ τῆς χαρᾶς ὑπάγει καὶ πωλεῖ πάντα ὅσα ἔχει, καὶ ἀγοράζει τὸν ἀγρὸν ἐκεῖνον. Ἐμοι δὲ ἀσύμφορον ἐστὶ καταλείψαντα τὴν ἐρημίαν καὶ τοὺς συγκακοπαθοῦντάς μοι πτωχοὺς, ἀνὰ τὰς πὸλεις ἀλᾶσθαι, καὶ ἀναδέχεσθαι φροντίδας πραγμάτων. Μὴ γὰρ ἐξέλιπεν ἀπὸ Κωνσταντινουπόλεως μοναχὸς καὶ ἡγούμενος, ἵνα δι᾽ ἐμοῦ κουρευθῶσιν οἱ ἐκείσε ἀποτασσόμενοι; Εἰ δὲ καὶ ὅλως προτιμᾷς τὴν ἐμὴν οὐθενότητα, κατάλαβε τὴν ἐσχατιὰν ἐν ᾗ καθεζόμεθα, καὶ μεθ᾽ ἡμῶν τὴν τεθλιμμένην ὀδὸν διάνυε. Οὐδέποτε γὰρ δυνήσῃ πτωχὸς γενέσθαι τῷ πνεύματι, πρὶν παντελῶς πτωχεύσῃς τῷ σώματι· ὅπερ γινώσκων κατώρθωσεν ὁ ἐν ἀγίοις Αρσένιος. Τὰ δὲ σὰ πάντα κατάλιπε τῇ ἐξουσίᾳ τοῦ φήσαντος· Εμόν ἐστι τὸ χρυσίον καὶ τὸ ἀργύριον· καὶ, Ὅστις οὐκ ἀποτάσσεται πᾶσι τοῖς ἑαυτοῦ, οὐ δύναταί μου εἶναι μαθητής. Πρὸς ταῦτα τοῦ κοιτωνίτου ἐνισταμένου, καὶ τὸ ἴδιον θέλημα γενέσθαι φιλονεικοῦντος, καταλιπὼν αὐτὸν ὁ μακάριος ἐξῆλθεν.

[Rossanensibus, qui rebellarant,] Dederat vero illi omnipotens Deus non solum, ut singulos quosque ad se venientes pie sublevaret afflictos & variis malis oppressos, ac mederetur, sed civitates quoque totas ut eriperet periculis & calamitatibus liberaret. Quod planum fiet exemplo, quod referam. Regebat olim utramque provinciam, Italiam, inquam, & Calabriam nostram, Nicephorus dignitate magistri a præditus, primus & unus ut hoc magistratu fungeretur missus a piis imperatoribus in eas provincias. Hic igitur animi magnitudine & magistratus amplitudine inflatus, consilium habuit humana opinione non improbandum, sed utilitatem præ se ferens, Dei tamen voluntati obnitens & nullo modo admittendum, ut rei finis ostendit. Cogitavit enim singulis Calabriæ civitatibus naves illas ædificare, quæ vocantur Chelandia b, quibus non solum ipsæ urbes tutæ essent ab incursibus hostium, sed vicina etiam & hostilis Sicilia debellaretur. Quod ægre ferentes Rossanenses, ut qui chelandiorum hujusmodi ministerio assueti non essent, cum facta jam & in mare deducenda essent, fervore animi concitati (quo illi semper inardescunt præ Calabris omnibus irruunt confertim cum flamma & turbulento impetu, navesque concremant & navium præfectos capite plectunt. Excanduit ad hoc magister contra Rossanenses & implacabili ira exarsit, quod exemplo illo & reliquæ civitates consilium ejus fregissent: at Rossanenses re cognita, suæque temeritatis & amentiæ pœnitentia ducti, alterum sibi e duobus agendum deliberarunt, vel palam deficere & imperii jugum prorsus excutere, maloque malum curare, vel certe pecunia & munerum copia bilem irati sedare. Sed cum angustiis utrimque premerentur, consilium cepere bonum & perquam utile: ad inconcussam turrim confugiunt, sanctum videlicet Patrem, rogantes, ut sequestrem se præberet & suæ virtutis reverentia principis iram restingueret.

[61] [veniam] Ergo nulla interposita mora, eximius Pater, invocato Christi nomine, perrexit ad urbem & civibus opportuna consilia dabat, cujus etiam auctoritate freti portas aperuere, depositoque metu, magistrum excepere, ira inflammatum & furore intumescentem. Omnibus igitur ad ejus conspectum paventibus, nobilibus & sacerdotibus ac ceteris, solus Dei Servus antestabat, proque omnibus defensionem suscipiebat: cujus virtutem princeps veneratione prosequens & divinam libere loquendi fiduciam cum effulgente in ejus ore gratia sancti Spiritus obstupescens, temeritatis ac damni totius judicium ipsi permisit. Ad quem Vir sanctus leni planaque admodum voce respondit: Fatendum est, admissum esse crimen nimis grave & enorme: sed si pauci id egissent, aut primores civitatis, accusandi certe essent tuoque sapientissimo judicio condemnandi: at quia totius populi crimen est & commune est omnium, quod inconsiderate est gestum, licetne tibi tantam multitudinem ferro trucidare, urbemque adeo munitam Deo & imperatori nudare incolis? Et ille: Nequaquam gladio perimemus, Pater, neque occidemus quemquam, sed facultates eorum fisco addicemus, ut hoc modo cautiores effecti, majora in posterum non audeant. Cui sanctus Pater: Quid vero proderit tuæ excellentiæ, si imperatorias crumenas lucro oneraveris, animam vero tuam perdideris? Quomodo vero tibi remittentur, quæ debes non solum cælesti Regi, sed etiam terreno, si non ipse delinquentibus stulte & insipienter in excellentiam tuam remiseris, qui es hodie & cras non eris? Si vero nobis, ut justum prætextum obtendens imperatoris mandatum, delicto veniam negas, permitte tenuitati meæ scribere ad ejus majestatem, & quicquid jusserit pium ejus imperium, toto animi studio exequemur.

[62] [exorat miserisque subvenit] His auditis, respondit magister: Nos quidem, Pater sanctissime, sacri imperatoris studium in te scientes, tantam pecuniæ solutionem tibi largimur, quæ duo millia nummum excedit: verum præfectorum necem & inhonoram confractionem impunita relinquere, nec rationabile, nec justum est. Tunc Vir beatissimus hortationis & consilii verbis usus persuasit, ut ea quoque animi magnitudine condonaret & pœnæ irrogationem sibi remitteret, quæ ad quingenta numismata non pertingebat. Cum hæc beati Patris opera feliciter transacta essent, conversa est indignatio in id temporis exactorem. Gregorius hic erat, cognomento Maleinus: & cum lateret, multo labore & plurimum impensis precibus impetrare potuit beatus Pater, ut ad magistri conspectum perduceretur. Ut vero illum vidit magister, quod aliter non valeret cor ebulliens erumpere ob sancti Patris reverentiam, surgens cum ira maledixit illi & omnibus domesticis ejus & omnibus, quæ possidebat, ab equo & bove usque ad gallinam & canem & reliqua omnia. Ille timore correptus nihil omnino respondebat, sed quia protosphatarius erat, permissum illi fuit, ut sederet, tumque magister ad illum: Vade miser cum malignis tui similibus, pingite nobis beati Nili imaginem, nec desinite illam colere & gratias illi agere: nam per sacri imperatoris caput, vos illi amplius honorem non deferretis c. Omnibus igitur prudenter sedatis riteque compositis, Pater beatitudine pacificorum vere dignus, secessit in monasterium, sua vota Deo reddens & totum, quod fiebat, ejus gratiæ tribuens: & ægerrime quidem ferebat, dolebatque commercium cum operantibus iniquitatem, eo quod videret mundi vanitatem & inanem turbam, rerum ille cælestium inspector & germanus sacræ quietis filius, demittebat tamen sese etiam ad populorum tumultus, & cum principibus agebat, multa sustinens incommoda & pericula, ut ferret opem & præsens auxilium sive inique, sive etiam juste mali quippiam sufferentibus.

[63] Quoties, ut patrocinium susciperet oppressæ a non timentibus Dominum animæ pedester confecit iter & mala perpessus est? [& patrocinatur. A gravi vulnere prodigiose sanatur:] hyberno quidem tempore imbres capite sustinens & aëris asperitate manuum pedumque stuporem ferens, totoque corpore rigens, propterea, quod una eaque parva tunica utebatur: æstate vero caloribus ardens, labore, fame & siti male habitus? Quæ omnia fortiter perferebat ob præceptum illud, Erue eos, qui ducuntur ad mortem, & qui trahuntur ad interitum, liberare ne cesses. Nam cum aliquando ter beatus Pater pergeret ad ferendum fratri cuidam subsidium patienti ab iniquis injuriam, coactus fuit a patribus pedes sibi contegere vilissimis pellibus ad vim summi frigoris arcendam. Cum vero lignum maximum jaceret in via, qua transeundum erat beato Patri, statim atque pedem super illud posuit, hostili dæmonis opera factum est, ut lubrico pedum abreptus laberetur &, ligno crus offendente, vulnus infligeretur intolerabile; & beatus Pater deliquium passus præ dolore & frigore & sanguinis defluxu putaret, sibi deficere animam & finem expectaret. Itaque phylacterium, quod semper gestabat, e sinu trahens (erat autem libellus, novi Testamenti thesaurus) oculis & labiis & pectori illud admovit, dictoque, In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum, paululum obdormivit, vel potius defectum animi passus est. Apparuit vero illi angelus confortans eum, ponensque in ore ejus quippiam instar mellis dulce. Statim ergo sese erigens lætiorque effectus, alacrius iter quam antea faciebat, cum ejus, qui sibi apparuerat, ope & fluxus sanguinis stetisset, dolorque abiisset. Aiebat autem Vir eximius, expertum sæpe se fuisse Dei subsidium multis in rebus, numquam tamen ita præsentaneum & magnum & plenum tanto cum refrigerio. Huc enim spectat illud; Cum ceciderit, non collidetur, cito resurget, Domino dirigente gressus hominis & viam ejus volente.

[64] Videns porro piorum hostis, & in bonos invidia æstuans, [oblatas divitias recusat:] quantum auxilii ferret beatus Pater tum animabus, tum corporibus hominum, studebat, si quo modo posset, totam mundi gloriam & opes subjicere ipsius oculis, ut hebetiorem redderet eorum aciem ad spectandam virtutem, privaret vero mundum utilitate, quæ per illum fiebat. Multi profecto principum, qui adveniebant, magnam pecuniæ vim illi offerebant prætextu necessitatis fratrum, qui cum eo degebant, & alimoniæ pauperum. Ille vero hæc ut stercora ne respiciens quidem, aiebat offerentibus, fratres a Davide beatos dici, si labores manuum suarum comedant, & peccatis alienis non communicent. Pauperes vero de vobis quidem, ait, conquerentur, detinentibus, quæ sunt illorum, me vero laudabunt, ut nihil habentem & omnia possidentem. Eunuchus cubicularius d cum Rossanum esset olim ingressus, nec vidisset, ad se accurrisse Patrem, norat vero illum solo famæ rumore, miratus dicebat ad eos, qui præsentes aderant: Ubi moratur Nilus monachus, & qua ratione non venit ad me cum omnibus hegumenis, audito meo adventu? Ita enim nec ipse patriarcha mecum agere ausus esset, ut jactanter adventum meum contempsisse videretur. Ad hæc illi: Monachus iste, de quo tua loquitur excellentia, nec patriarcha est, nec patriarcham timet, sed nec ipsum cunctis formidabilem imperatorem. Sedet autem una cum paucis monachis in monte nullius ope indigens. Nam neque amplis finibus continetur, nec jumentorum copia devinctus est: unde nec ullam cum ullo homine controversiam habet. Unicornis hic est, animal libere sibi vivens, & si illum volueris cum potestate adducere, numquam poteris faciem illius videre. Cum hæc audisset cubicularius, multo magis admiratus est beatum Virum, epistolamque supplicem ad eum dedit, adjurans etiam horrendis verbis, ut vel sibi ad eum profecto se non subtraheret, vel certe non dedignaretur venire in oppidum & benedictionem sibi suisque omnibus impertiretur.

[65] [docet, non leviter jurandum,] At sanctus pater Nilus, tum quia adjuratus erat, tum ut & ipse principem sibi ad auscultandum paratiorem redderet pro pauperibus roganti, venit in oppidum & accessit ad cubicularium. Ille habitum & faciem intuitus propheticam, imo vero angelicam, procidit ad pedes ejus, & manu ejus prehensa, simul ingressi sunt cubiculum. Tunc præcepit cuidam ex fidelissimis sibi, ut afferret librum Euangelii, aitque ad Sanctum: Quoniam, beate Pater, suspicio mendacii facit, ut homo homini fidem non præstet; juramento tibi firmabo, quæ promissurus sum. Et sanctus Pater ad ipsum: Cum sacrum Euangelium certa sententia pronuntiet, Ego autem dico vobis non jurare omnino: sit autem sermo vester, Est, Est, Non, Non. Quod autem his abundantius est, a malo est: cur fide minus dignam excellentiam tuam ostendere studes & exordium colloquii nostri ponere iniquitatem? Omnis enim, qui facilis est ad emittenda vera juramenta, velox etiam est ad mentiendum, & contra. Ad quem cubicularius: Justum est beatissime Vir, nec vobis Dei servis quemquam mentiri, nec vos fidem non habere iis, qui fideliter dicunt, quod sibi videtur. Rogo igitur, ut audiens fidem meis verbis tribuas. Nullus mihi est consanguineus in hac vita, nisi mater invalida, quæ me materno affectu prosequitur. Divitiis porro multis & possessione abundo, plurima mancipiorum est mihi copia & jumentorum innumerabilis multitudo. Hæc igitur omnia Deo dicare cogitavi, ut sacram domum monachis construam, si Deus cor sanctitatis tuæ tetigerit & mecum Constantinopolim veneris, ut per sacras tuas manus ego & mater mea induamur angelico e habitu. Facerem vero, ut sicut modo mecum, ita cum sacris consideres imperatoribus.

[66] Verba hæc mellis & picis plena cum audisset illa discrepationis lucerna, non fuit illectus tam amplis promissis, sed manum quiete ad sinum admovens, ut semper illi moris erat, & signo Crucis sese consignans, [& ad aulam proficisci renuens, hortatur cubicularium ad solitudinem.] respondit cubiculario: Tuæ quidem pietatis prudentiæque intentio præclara Deoque pergrata est: ad hanc enim nos invitans Salvator, aiebat per parabolam: Simile est regnum cælorum thesauro abscondito in agro, quem qui in venit homo abscondit & præ gaudio vadit & vendit universa, quæ habet, & emit agrum illum. Sed mihi non est utile relinquere solitudinem & pauperes, qui mecum asperam degunt vitam, & vagari per urbes & curas negotiorum suscipere. An forte Constantinopoli desunt monachi & hegumeni, ut a me tondeantur, qui ibi mundo renunciant? Quod si omnino tenuitatem meam præfers, confer te in secessum, in quo sedes nostra est & arctam confice nobiscum viam, non enim poteris fieri pauper spiritu, ni prius omnino fias pauper corpore: quod sciens angelorum nunc contubernalis Arsenius egregie præstitit. Tua vero omnia relinque potestati ejus, qui dixit: Meum est argentum & meum est aurum, &, Si quis non renuntiat omnibus, quæ possidet, non potest meus esse discipulus. Ad hæc non acquiescente cubiculario, sed fieri, quod ipse volebat, adnitente, reliquit eum beatus Pater & abiit.

ANNOTATA.

a Nescio, quid agat hic Sirletus, dum sic vertit: Dominabatur olim utriusque regionis & Italiæ & Calabriæ nostræ regionis victor Magistrus, primus ac solus dignitate præditus a piis regibus ad dictas regiones missus. Μάγιστρος officii nomen est, non viri proprium. Ejus dignitas & auctoritas magna semper fuit in aula Byzantina, tantaque, ut magistri inter illustriores non raro haberentur & patricios præcederent. Vide Cangium in Glossario Græco-barbaro.

b Pro Chelandia habet Sirletus Caravellæ, quæ vox Italica est & certam navigii speciem significat. Chelandium (alii Chelandrium, Chelindrum, Salandram & Salandriam scribunt) vox est apud medii ævi scriptores usitata, pro eo navis genere, quod Græci maximeque Byzantini χελάνδιον nominant. Vide Cangium in utraque voce.

c Apud Martenium est: Abi, inquit, cum consimilibus tuis stultis, atque effigiem Nilo effingite, nec desistatis illum adorare illique gratias agere: siquidem per regis caput plus vos non vixissetis, gloriam dedissetis: ubi impeditum quid est & hiulcum. Sed & in textu Græco videntur aliqua desiderari, nec enim ibi sensus satis plenus est, nisi significatum velit magister, S. Nilum inde removendum, sic ut ad ejus patrocinium implorandum defutura sit ipsis occasio.

d Sirletus ex Græco κοιτωνίτης vertit Cœtonetes, quod tamen Cubicularium principis significat, ut varia apud Cangium exempla demonstrant. Eorum porro non parva erat dignitas auctoritasque, ut ibidem liquet.

e Sciommarius Nota 12 ad Vitam B. Bartholomæi pluribus exemplis demonstrat, vulgare fuisseinter Græcos, habitum monachalem Angelicum appellare.

CAPUT X.
Insidias a dæmone structas S. Nilus & episcopatum Rossanensem sibi destinatum fuga declinat: archiepiscopo consilio suo acquiescere nolenti mortem funestam prædicit: a dynasta Sarracenorum sua epistola famaque moto abductos tres monachos liberos cum variis insuper donis recipit.

ΚΑὶ δὴ πορευομένῳ σὺν Δαβὶδ τῷ προφήτῃ, καὶ πρὸς τὸ οἰκεῖον ὑποστρέφοντι μοναστήριον, ἐν τῷ λέγειν αὐτόν· Ἐν ὁδῷ ταύτῇ ᾗ ἐπορευόμην, ἔκρυψαν παγίδα μοι· ὑπαντᾷ αὐτῷ κατὰ μέσην τὴν ὁδὸν μία κόρη μοναχὴ ἥτις προσδραμοῦσα ἔμπροσθεν αὐτοῦ, ἔῤῥιψεν ἑαυτὴν ἐν στενῇ διαβάσει, ἐν ᾗ οὐκ ἦν ἄλλωθεν διέρχεσθαι τὸν μακάριον. Τότε ὁ Θεῖος ἀνὴρ πνευματικὴν ἀνδρίαν ἀναλαβὼν, καὶ τὸν δόλον τοῦ σατανᾶ ἐπιγνοὺς, τύπτει μὲν αὐτὴν τῇ βακτηρίᾳ τῆς χειρὸς αὐτοῦ ἐμβριμησάμενος, ἀπεπήδησε δὲ ταχέως μὴ ἐγχρονίσας κατὰ τὴν παροιμίαν, καὶ ᾤχετο. Ἔκτοτε τοίνυν συνεῖδεν, μήτε ἑαυτῷ, μήτε οἱῳδήποτε τῶν ἀδελφῶν κατὰ μόνας ἐπιτρέπειν πορεύεσθαι. Ἀγαθοὶ γάρ φησιν οἱ δύο ὑπὲρ τὸν ἕνα· καὶ, Οὐαὶ τῷ ἑνὶ, ὅτι ἐὰν πέσῃ, οὐκ ἔστιν ὁ ἐγείρων αὐτόν. Ἐν τοὺτοις πᾶσιν ὑπερνικήσας ὁ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος τὸν ἀντικείμενον διὰ τοῦ ἀγαπήσαντος αὐτὸν Θεοῦ, καὶ δόκιμος παλαιστὴς ἀναδειχθεὶς ἔν τε τῇ τῆς πείνης ὑπομονῇ, καὶ τῇ τῆς ἐκ λίθων ἀρτοποιήσεως προσβολῇ· πρὸς τούτοις τῇ τοῦ παντὸς κόσμου δόξῃ, καὶ τῇ τῶν χρημάτων ἀποστροφῇ, δι᾽ ὦν τις πίπτων τῷ πειραστῇ προσκυνεῖ· καὶ ταῦτα οὐχ ἅπαξ, ἀλλὰ πολλάκις· καὶ ἐν ἑτέροις πλείστοις πειρασθεὶς καὶ νικήσας πολυμερῶς τε καὶ πολυτρόπως· ἔδει δὲ αὐτὸν καὶ ἐν τῷ πτερυγίῳ τοῦ ἱεροῦ ἀκολούθως δοκιμασθῆναι, εἴγε καταδέξοιτο διὰ τούτου καταβληθῆναι· ὅρα πῶς μιμητὴς ἀνεδείχθη κᾀν τούτῳ τοῦ δεσπότου καὶ διδασκάλου. Ἐν ἐκείναις γὰρ ταῖς ἡμέραις τελευτήσαντος τοῦ ἀρχιερατεύοντος ἐν τῷ Ρυσιάνῳ, ἑτέρου δὲ ζητουμένου τοῦ δυναμένου τὸν τόπον ἀναπληρῶσαι, μιᾶς γνώμης γεγόνασι πάντες μικροί τε καὶ μεγάλοι, τοῦ ἀπροσδοκήτως περικρατεῖς γενέσθαι τοῦ θεσπεσίου πατρὸς, καὶ βίᾳ τοῦτον τῷ θρόνῳ τῆς ἐκκλησίας ἐγκαθιδρῦσαι, ὡς ἅτε βίον ἔχοντα ὑπὲρ λόγον, καὶ τὸν λόγον ἐφάμιλλον κεκτημένον τῷ βίῳ. Τοῦτο τοίνυν βουλευσαμένων, καὶ ὁρμησάντων ἀρχόντων τε καὶ τῶν ἐξόχων τοῦ κλήρου πρὸς τὸ πληρῶσαι τὸ δόξαν, προλαμβάνει τις, καὶ τῷ πατρὶ ἀναγγέλλει τὸ πρᾶγμα, προσδοκῶν ἐν τούτῳ αὐτῷ προσαρέσκειν, καὶ τὰ μέγιστα χαρίσεσθαι, ὡς τοιούτου αὐτῷ πράγματος ἀγγέλου γεγενημένου.

[68] Καὶ μέντοιγε τοῦ σκοποῦ οὐ διήμαρτεν· ἐπευχαριστήσας γὰρ αὐτῷ ὁ μέγας καὶ τότε καὶ ὕστερον, ἀπέλυσεν ἐν εἰρήνῃ, κελεύσας αὐτῷ δοθῆναι καὶ τινα εὐλογίαν. Αὐτὸς δὲ μελετήσας τὸ ἐμφερόμενον ἐν τῷ ἁγίω εὐαγγελίῳ τὸ· Γνοὺς δὲ ὁ Ιησοῦς, ὅτι μέλλουσιν ἔρχεσθαι, καὶ ἁρπάζειν αὐτὸν, ἵνα ποιήσωσι βασιλέα, ἀνεχώρησε μόνος εἰς τὸ ὄρος· ἀναχωρεῖ γοῦν καὶ οὗτος ἐπὶ τὸ ἐνδότερον ὄρος μετὰ ἑνὸς ἀδελφοῦ καὶ μόνον, ἀποκρυβόμενος μικρὸν ὅσον, ἕως ἂν παρέλθῃ ἡ βουλὴ ἐκείνη. Καταλαβόντες δὲ τὸ μοναστήριον οἱ ἱερεῖς σὺν τοῖς ἄρχουσι, καὶ πολλὰ γυρεύσαντες καὶ ζητήσαντες, τὰ μέγιστα ἔστενον ἀστοχήσαντες τοῦ βουλεύματος· ὡς δ᾽ ἐπὶ πλεῖον καρτερήσαντες οὐδὲν ἤνυον· εὐκοπώτερον γὰρ μονοκέρωτος ἢ ἐκείνου περιγενέσθαι· ὑπέστρεψαν εἰς τὰ ἴδια, ἑτέρῳ τὴν προστασίαν ἐγχειρισάμενοι. Ὁ δὲ ὅσιος ἀγαλλόμενος ἐπὶ τῷ Κυρίῳ σὺν τῷ προφήτῃ ἀνέμελπεν· Ἐκράτησας, λέγων, Κύριε τῆς χειρὸς τῆς δεξιᾶς μου, καὶ ἐν τῇ βουλῇ σου ὡδήγησάς με, καὶ μετὰ δόξης προσελάβου μου. Τί γὰρ μοι ὑπάρχει ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ πλήν σου τί ἠθέλησα ἐπὶ τῆς γῆς; Ἐναντίον σου γὰρ πᾶσα ἡ ἐπιθυμία μου Κύριε· καὶ σὺ ἐπίστασαι, ὅτι ἡμέραν ἀνθρώπου οὐκ ἐπεθύμησα. Τῷ τοιούτῳ γοῦν φρονήματι ὁ μακάριος παρεῖδε τὸ μικρὸν τοῦ βίου τούτου δοξάριον, καὶ τὴν ἀνθρωπίνην τιμὴν ἐβδελύξατο· νυνὶ δὲ κατέστησεν αὐτὸν ὁ Θεὸς ἐπάνω δέκα πόλεων, ὡς ἀψευδῶς ἐπηγγείλατο. οὐ δὲ γὰρ διότι τὴν ἱερωσύνην οὐ κατεδέξατο, τὸ τάλαντον οὐκ ἐπολυπλασίασεν· πλείω γάρ εἰσιν οἱ σωθέντες διὰ τῆς διασκαλίας τοῦ στόματος αὐτοῦ ἔν τε τῷ κοινvίῳ, καὶ ἐν τῷ μοναδικῷ, ἢ οὕσπερ ἐκεῖνο τὸ ἄστυ συγκλείει οἰκήτορας. Ερχόμενος ποτὲ ὁ μητροπολίτης Βλάττων ἀπὸ Ἀφρικῆς μετὰ πολλῶν αἰχμαλώτων, διὰ τὸ προσκεῖσθαι αὐτᾥ ἕως καιροῦ τὸν τῶν Σαῤῥακηνῶν βασιλέα, ἐν προφάσει τοῦ ἀδελφὴν αὐτοῦ εἶναι τὴν γαμετὴν ἐκείνου, ὅπερ οὐκ ἦν· παρέβαλε τῷ αἰγιαλῷ Ρύσιᾴνου, καὶ δυσωπετικῶς τὸν μακάριον μετεπέμψατο, ἐπιθυμῶν ἀκοῦσαι παρ᾽ αὐτοῦ τὰ δέοντα, καὶ τὰς εὐχὰς αὐτοῦ καρπώσασθαι.

[69] Μετἀ δὲ τὸ θαῤῥῆσαι αὐτῷ τὸν ἀρχιεπίσκοπον ἅπαντα τὰ αὐτοῦ ἐγκάρδια καὶ διαβούλια, λέγει αὐτῷ ὁ μακάριος· Ἄκουσόν μου δέσποτα τῆς συμβουλίας, καὶ μηκέτι ὑποστρέψῃς πρὸς τὰ τῶν ἐχιδνῶν γεννήματα. Μετὰ γὰρ τὸ λίαν κολακεῦσαί σε, τὸ αἶμά σου πίονται μαχαίρᾳ σε θανατώσαντες. Καὶ περὶ τῆς εἰρήνης τῆς Καλαβρίας μὴ κοπιῶ, μηδὲ ἀξίου, οὐ γὰρ εὐδοκεῖ ὁ τῶν ὅλων δεσπότης ἐν τούτῳ. Λέγει δὲ πρὸς αὐτὸν ὁ ἀνεψιὸς τοῦ μητροπολίτοῦ· Ὁρᾷς πάτερ ἅγιε, πόσας ὁ δεσπότης ψυχὰς ἠλευθέρωσεν; Ἀπεκρίθη δὲ αὐτῷ ὁ ὅσιος· Οὐ ψυχὰς ἠλευθέρωσεν, ἀλλὰ σώματα. Λυσιτελεῖ δὲ τοῖς πολλοῖς καὶ ἡ τῶν σωμάτων κάκωσις, ὅσοις τὸ ἐλευθεριάζειν πολλῶν κακῶν αἴτιον γίνεται. Ὥσπερ αἱ παρὰ τῶν ἰατρῶν τοῖς μαινομένοις συγκλείσεις τε καὶ λιμαγχονίαι. Εἰδὲ μὴ ταὕτα δοκοῦντα λυπηρὰ τῇ τῶν πολλῶν σωτηρίᾳ συνέβαλεν, οὐκ ἂν πρὸς τοῦ Θεοῦ συνεχωρήθησαν γίνεσθαι. Δεῖ δὲ ὅμως τοὺς δυναμένους βοηθεῖν τοῖς τοιούτοις, ὄσον ἐνδέχεται. Ταῦτα ὁ μητροπολίτης ἀκούσας, καὶ τῇ τε πατρὸς συμβουλίᾳ μὴ ὑπακούσας, τὸ προφητευθὲν αὐτῷ ἐπ᾽ αὐτὸν ἐτελέσθη. Ὁ δὲ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος τὸ μὲν ἐκ τοῦ πολλοῦ τῆς ἀσκήσεως πόνου, τὸ δὲ ἐκ τῆς τῶν χρόνων ἱκανῆς περιόδου· περὶ γὰρ τὰ ἑξήκοντα ἔτη ὑπῆρχεν· ἀδυνατήσας λοιπὸν, καὶ μηκέτι ἰσχύων τὰς μακρὰς ὁδοὺς ἀκινδύνως πεζοπορεῖν, ἐκέχρητο ἵππῳ πρὸς θεραπείαν τῆς πολλῆς ἀτονίας· ἐν γὰρ τῷ πλείονι τῆς ὁδοῦ μέρει, λόγῳ τῆς περιεκτικῆς ἐγκρατείας ἐπισύρων αὐτὸν ἐπορεύετο. Τοῦτον τὸν ἵππον ἐν τῷ τὸν ὅσιον τυγχάνειν μετὰ τοῦ ἀρχιεπισκόπου, ὑποβληθείς τις ὑπὸ τοῦ διαβόλου, κλέψας ἀνεχώρησεν. Κατὰ δὲ τὴν ὁδὸν χειμῶνος αὐτῷ ἐπελθόντος, ἀποβὰς τοῦ ἵππου ἵστατο ὑπ᾽ ἑνὶ τῶν δένδρων ἐκδεχόμενος παρελθεῖν τὴν σφοδρότητα τοῦ ἀέρος. Βροντὴ δὲ οὐρανόθεν ἐλθοῦσα ἐπάταξε τὸν ταλαίπωρον, καὶ τῷ ᾅδῃ παρέπεμψε, μὴ πεισθέντα τῷ λέγοντι· Ζημιοῦν ἄνδρα, οὐ καλόν. Καὶ· Ὁ κλέπτων μηκέτι κλεπτέτω, ἀλλὰ κοπιάτω ἐργαζόμενος ταῖς ἰδίαις χερσὶν, ἵν ἔχῃ μεταδοῦναι τῷ χρείαν ἔχοντι. Καὶ ὁ μὲν ἄθλιος ἐκεῖνος ἥμαρτεν ἀνομήσας διακενῆς· τινὲς δὲ τῇ ἐπαύριον τὴν ὁδὸν διερχόμενοι, καὶ τὸν ἵππον γνωρίσαντες ἐπὶ τοῦ τόπου νεμομενον, πρὼς τὸ μοναστηριον διεσώσαντο, καὶ ἀπέδοντο τῷ δικαίῳ τὸ ἴδιον.

[70] Ἅλλοτε πάλιν τῶν στρατιωτῶν τις ὁρμήσας πρὸς τὸ τὸν ἵππον ἀπὸ τοῦ μοναστηρίου συλῆσαι, καὶ περὶ δυσμὰς ἡλίου ἐλθὼν τῆς μονῆς ἐξ ἐναντίας, ὥστε καὶ ὀφθαλμοφανῶς αὐτὸ βλέπειν, περιέμενε τὴν νύκτα, ἵνα ἐν σκότει ποιήσῃ τὸ ἔργον τοῦ σκότους. Περιπατήσας δὲ πᾶσαν τὴν νύκτα ἐκείνην οὐδόλως ἴσχυσε τῇ μονῇ προσεγγίσαι, ἀλλὰ φάραγξι καὶ κρημνοῖς ἐντυχὼν ἀβάτοις, ἀρκούντως ἐταριχεύθη. Ἡμέρας δὲ γενομένης ἔμπροσθεν αὐτοῦ τὸ μοναστήριον εἶδεν· καὶ τῷ θαύματι σφόδρα καταπλαγεὶς, εἰσῇει μετανοῶν, καὶ τὴν οἰκείαν ἐξομολογούμενος κακοβουλίαν. Ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ ἐπιδραμόντων τῶν ἀθέων Ἀγαρηνῶν τῷ θέματι τῆς Καλαβρίας, καὶ πάντα ληἳζομένων, ὁ μέν ὅσιος πατὴρ τὸ φρούριον καταλαβὼν σὺν τοῖς ἀδελφοῖς διεσώζετο· τρεῖς δὲ ἐξ αὐτῶν ἰδιοῤῥύθμως προσκαρτερήσαντες τῷ μοναστηρίῳ ὑπὸ τῶν Σαῤῥακηνῶν ἐκρατήθησαν, καὶ ἐν Σικελίᾳ ἀπήχθησαν. Ἔκρινε γοῦν ὁ μακάριος μὴ παρεωραθῆναι τούτους, ἀλλ᾽ ὡς οἰκεῖα μέλη ζητηθῆναι, καὶ εἰς τὸν ἴδιον τόπον ἀποκασταθῆναι. Ἐπισυνάξας γοῦν ἀπό τε σίτου καὶ οἴνου καὶ καρποῦ ἑτέρου μέχρι τῶν ἑκατὸν χρυσίνων, καὶ βορδόνιον, ὁ ἦν αὐτῷ δεδωκὼς Βασίλειος ὁ στρατηγὸς Καλαβρίας, καὶ δοὺς αὐτά τινι τῶν ἀδελφῶν λίαν δοκιμωτάτῳ, ἀπέστειλεν αὐτὸν ἐν Πανόρμῳ, γράψας ἐπιστολv πρὸς τὸν νοτάριον τοῦ ἐκεῖσε φυλάρχου χριστιανώτατον καὶ φιλευσεβῆ τυγχάνοντα.

[71] Ὅστις νοτάριος, ὑποδείξας τῷ λεγομένῳ Ἀμηρᾷ τὰ παρὰ τοῦ ὁσίου σταλέντα, ἑρμηνεύσας δὲ αὐτῷ καὶ τὴν θαυμασίαν ἐκείνην ἐπιστολὴν, κατεπλάγη ἐπὶ τῇ σοφίᾳ τε καὶ συνέσει τοῦ μακαριωτάτου, ἐπιγνοὺς αὐτὸν φίλον τοῦ Θεοῦ ὄντα, καὶ ἀνάπλεων πάσης ἀγαθωσύνης. Ἐπειδὴ τοίνυν οἶδεν ἀρετὴ αἰδεῖσθαι καὶ παρὰ πολεμίοις, ἀγαγὼν τοὺς μοναχοὺς καὶ φιλοφρονησάμενος πρεπόντως, κατασχών τε δι᾽ ὑπόμνησιν καὶ καύχημα τὸ βορδόνιον, ἀπέλυσεν αὐτοὺς σὺν τοῖς ταρίοις· προσθεὶς καὶ ἱκανὰ δέρματα ἐλάφων, καὶ μηνύσας τῷ πατρὶ τοιάδε· Σὸν τὸ πταῖσμα ἐστὶν ὑπὲρ τοῦ κολασθῆναι τοὺς σοὺς μοναχοὺς, ἐπειδὴ οὐκ ἐγνώρισάς μοι ἐν πρώτοις σαυτὸν· εἰ γὰρ τοῦτο ἐγίνετο ἀπέστελλον ἄν σοι τὸ σημεῖον τὸ ἐμὸν, ὅπερ εἰ ἐκρέμνας ἔξω ἐν τῇ πλατείᾳ, οὐκ εἶχες ἀνάγκην οὐδεμίαν τοῦ σαλευθῆναι ἀπὸ τῆς μονῆς σου, οὐδὲ ποσῶς ταραχθῆναι· Εἰ δὲ καὶ ἠξίους πρός με παραγενέθαι, εἶχες ἂν ἐξουσίαν ἐν πάσῃ μου τῇ περιχώρῳ κατασκηνῶσαι, καὶ πολλῆς ἀπήλαυες τῆς παρ᾽ ἡμῶν τιμῆς τε καὶ εὐλαβείας. Ταῦτα ἀκούσας ὁ θεσπέσιος Νεῖλος, καὶ θαυμάσας τὴν ἐπ᾽ αὐτῷ τοῦ Θεοῦ οἰκονομίαν, τὸ τοῦ Σαμψὼν ἐφθέγξατο πρόβλημα· Ὅτι ὄντως νῦν ἀπὸ ἐσθίοντος ἐξῆλθε βρῶσις, καὶ ἀπὸ μισανθρώπου φιλανθρωπία· προσθεὶς καὶ τοῦτο πρὸς τὰς τοῦ ἀμηρᾶ ἐπαγγελίας· Ὅτι ταῦτα πάντα σοι δώσω, ἐὰν πεσὼν προσκυνήσῃς μοι. Ο δὲ συνετώτατος καὶ ἐσκεμμένος τῷ νοῒ Βασίλειος ὁ στρατηγὸς, ὃς τοσαύτην πίστιν καὶ ἀγάπην ἔδειξε πρὸς τὸν πατέρα, ὅσην ἡ ἑκατόνταρχος πρὸς τὸν Σωτῆρα· προσήνεγκεν αὐτῷ μέχρι τῶν πεντακοσίων χρυσίνων, ὀμνύων καὶ λέγων, Ὅτὶ οὐκ εἰσί μου ταῦτα ἐξ ἀδικίας, ἀλλ᾽ ἀπὸ τοῦ ἐμοῦ σπαθίου. Ἡνίκα γὰρ ἐκρατήσαμεν τῆς Κρήτης μετὰ τοῦ μακαριωτάτου Νικηφόρου ἀκμὴν οὐκ ὄντος βασιλέως, εὑρήκαμεν παρά τινι πρεσβυτέρῳ ἐπ᾽ ἀληθείας τὸ ἔνδυμα τοῦ Προδρόμου, ἐκ τριχῶν καμήλου τυγχάνον, καὶ περὶ τὸν τράχηλον ᾑμαγμένον· ὅπερ λαβὼν ὁ μακάριος ἐκεῖνος, ἅπαν τὸ χρυσίον ἐμοὶ παρεχώρησεν. Ἐξ αὐτῶν οῦν τυγχάνοντα ταῦτα δέξαι διὰ τὸν Κύριον, καὶ εὖξαί μοι.

[72] Ὁ δὲ ὄντως ὑπερόπτης τῶν ἐπιγείων πατὴρ ἠμῶν Νεῖλος μὴ καταδεχόμενος πρὸς αὐτὰ ἐπιβλέψαι, λέγει πρὸς αὐτὸν, ὡς ἐν προφάσει δῆθεν τοῦ φοβεῖσθαι τὸν θάνατον· Θέλεις, ἵνα διὰ τὰ σκύβαλα ταῦτα ἐνεδρεύσας τις ἀποκτείνη με, καὶ ἀπολέσῃς τὸν φίλον σου; Ὁ δὲ πάλιν εἶπεν· Ἄφες με ἀμφιάσαι τὸ θυσιαστήριον ἐνδύμασι πολυτίμοις. Λέγει αὐτῷ ὁ μέγας· Ἀπελθὼν βάλε αὐτὰ ἐν τῇ καθολικῇ τοῦ κάστρου, ὅπου φυλάττονται, ἐπεὶ ἐκεῖθεν οὐ κλέπτονται. Καὶ ἔασόν με φησίν οἰκοδομῆσαι τὸ εὐκτήριον μέγιστον καὶ τερπνότατον· οὐ γὰρ ἀνέχομαι πήλινον θεωρεῖν αὐτό. Καὶ ὁ πατὴρ, Ὥρα σοι φησὶ μηδὲ ἐμὲ ἀνέχεσθαι θεωρεῖν, ὅτι ἐκ πηλοῦ τὴν ὑπόστασιν κέκτημαι. Περὶ δὲ τοῦ εὐκτηρίου μηδὲν κοπιάσῃς, ὑπὸ γὰρ τῶν ἀθέων Ἀγαρηνῶν ἀφανισθήσεται· καὶ πᾶσα δὲ ἡ Καλαβρία ταῖς χερσὶν αὐτῶν παραδοθήσεται. Τοῦτο δὴ γνοὺς ὁ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος τῷ προορατικῷ αὐτοῦ ὄμματι, καὶ βουληθεὶς τόπον δοῦναι τῇ ὀργῇ τῇ θεἳκῇ, οὐκ εὐδόκησεν ἀπελθεῖν πρὸς τὰ ἐῷα μέρη, τὴν ὑπόληψιν ὑφορώμενς τὴν περὶ αὐτοῦ τῶν ἐκεῖσε· καὶ μέχρι γὰρ αὐτῷν τῶν φιλωχρίστων ἡμῶν βασιλέων ἡ ἐνάρετος αὐτοῦ φήμη διῆλφε· καὶ τὴν τιμὴν τὴν παρ᾽ αὐτῶν ἀποφεύγων· ἐξελέξατο δὲ τὴν μετὰ τῶν Λατίνων ἀναστροφὴν, ὥς ἄγνωστος ὢν παρ᾽ αὐτοῖς, καὶ μηδαμῶς παρ᾽ αὐτῶν τιμώμενος. Ὅσον δὲ αὐτὸς τὴν τῶν ἀνθρώπων δόξαν ἀποδιδράσκειν ἐσπούδαζεν, τοσοῦτον ἡ οὐράνιος εὔκλεια αὐτὸν περιέστελεν· καὶ πάντες ὡς ἕνα τῶν ἀποστόλων αὐτὸν ὑπεδέχοντο, καὶ τὸ σέβας ὁμοίως ἀπένεμον. Ἐλθὼν γὰρ ἐν Καπούῃ, ἵνα τὰ ὄπισθεν ἐάσω διὰ τὸ πλῆθος, καὶ τιμῆς μεγίστης τυχὼν παρά τε τοῦ πρίγκιπος Πανδόλφου καὶ τῶν ἀρχόντων, ὥστε βουλεύσασθαι αὐτοὺς ἐπίσκοπον αὐτὸν ἑαυτοῖς καταστῆσαι· καὶ προεχώρησεν ἂν, εἰ μὴ ὁ θάνατος τὸν πρίγκιπα περιέκοψεν. Τότε δὴ καλέσαντες τὸν τοῦ ἁγίου Βενεδίκτου ἡγούμενον τοῦ ὄρους Κασσίνου· Ἀλιγέρνος οὖτος ἦν ὁ ὁσιώτατος· παρήγγειλαν αὐτῷ τοῦ δοῦναι τῷ μακαρίτῃ μοναστήριον, οἷον ἄν θήλῃ ἐκ τῶν ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Βενεδίκτου μετοχίων..

[Sanctus structas castitati insidias evitat: episcopatum Rossanensem] Eunti igitur cum Davide propheta & ad suum revertenti monasterium, dum versiculum illum recitaret: In via hac, qua ambulabam, absconderunt laqueum mihi, obviam fit ei puella quædam sola a in media via, quæ præcurrens ante ipsum projecit se transversam, cum deflectere alio non liceret beato Patri. Tunc beatus Vir spiritalem assumens fortitudinem & satanæ dolum agnoscens, percutit quidem ipsam baculo, quem in manu habebat, acriter minatus: resiliit vero velociter nulla interposita mora, juxta proverbium & abiit. Et ex eo tempore statutum habuit, ut nec sibi, nec fratrum cuipiam solis ire permitteret. Melius enim est, inquit, duos esse, quam unum: &, Væ soli, quia cum ceciderit, non habet sublevantem se. In his omnibus contra adversarium beatus pater noster Nilus cum se victorem per Deum, qui dilexit illum, & probatum pugilem præbuisset & in ferenda fame & in tentatione mutandorum lapidum in panes, necnon spernenda totius mundi gloria & pecunia, per quæ, qui labitur, tentatorem adorat, victorque non semel extitisset, sed sæpe & in aliis plurimis tentationibus, quas multifariam multisque modis passus est, oportebat sane illum in pinnaculo quoque templi postremo probari, si in eo se vellet deorsum mittere. In quo vide, quam bene Dominum ac magistrum sit imitatus. Per illud tempus defuncto Rossani præsule b, quærebatur, qui ad succedendum idoneus esset. Ergo omnes a parvo usque ad magnum uno consensu conspirarunt, ut beatum Patrem, nihil tale opinantem, tenerent & per vim ecclesiastica in sede collocarent, quippe qui vitam ageret, quam sermo exprimere non valeat, & sermonem haberet vitæ respondentem, Cum hoc cepissent consilii, primoresque populi & clerici digniores tenderent, ut exsecutioni mandarent, quod statuerant, præcurrit quidam, remque Patri denuntiat: putabat enim, se illi gratum fore & acceptissimum, si tanti rei existeret nuntius.

[68] [fuga declinat:] Nec certe illum fefellit opinio: gratiis enim illi magnus Pater actis & tunc & postea, dimisit in pace, jussitque illi dari quoddam munusculum. Ipse vero in mentem revocans, quod in sacro legitur Euangelio: Cum cognovisset Jesus, quia venturi essent, ut raperent eum & facerent regem, fugit solus in montem: secedit pariter in interiorem montem cum uno tantum fratre, subtrahens se tantisper, dum laberetur illud consilium. At sacerdotes & viri nobiles profecti in monasterium, studiose perquirebant, & irritum videntes consilium, valde gemebant. Ut vero diutius expectantes nihil agebant, facilius enim erat unicornem, quam illum prehendere: reversi sunt domum & alium sibi præsulem elegerunt. At sanctus Pater exultans in Domino, cum propheta canebat: Tenuisti manum dexteram meam & in voluntate tua deduxisti me & cum gloria suscepisti me. Quid enim mihi est in cælo, & præter te quid volui super terram? nam ante te est omne desiderium meum, Domine, &, Tu scis, quia diem hominis non desideravi. Hoc sensu Vir beatus contempsit parvam hujus vitæ gloriam & honorem humanum abominatus est, nunc autem constituit eum Deus super decem civitates, ut veraciter promisit. Neque enim, quia non suscepit sacerdotium, non multiplicavit talentum: nam plures sunt, qui per doctrinam oris ejus in cœnobio & solitaria vita salutem consecuti sunt, quam cives, quos oppidum illud habet. Vlatto metropolita olim ex Africa veniens cum multis captivis, eo quod amicus illi esset quodam tempore Sarracenorum rex, prætextu, quod regis uxor esset metropolitæ soror, licet re vera non esset c, appulit ad littus Rossani, & precibus egit, ut vocatus ad eum beatus Pater accederet: cupiebat enim audire ab eo, quæ opus erant, & orationum ejus fructum percipere.

[69] Ubi ergo archiepiscopus aperuisset ei cuncta sui cordis consilia, dixit ad eum Pater: Audi reverendissime consilium meum, nec amplius revertere ad viperarum genimina; nam post multas blanditias & honores tuum ebibent sanguinem, gladio te perimentes. De pace autem Calabriæ ne labores, nec preces effundas, [metropolitæ mortem prædicit. Ejus equum furatus fulmine percutitur:] hoc enim universorum Domino non placet. Tunc fratris metropolitæ filius, Vides, inquit, sancte Pater, quot animas Reverendissimus liberarit? Respondit sanctus: Non animas, sed corpora liberavit. Prodest autem pluribus & corporum afflictio, quibus libertas multorum malorum fit ansa, quemadmodum furentibus prodest, quod medici illos occludant & fame crucient. Quod si hæc, quæ molesta videntur, ad multorum salutem nihil conferrent, certe a Deo non permitterentur. Oportet tamen a potentibus auxilium eis impendi, quoad ejus fieri possit. Metropolita cum hæc audisset & consilio Patris non paruisset, vaticinium in se adimplevit. At sanctus pater noster Nilus tum nimio austerioris vitæ labore, tum ingravescente jam ætate, nam fere sexagesimum agebat annum, deficientibus viribus, non valebat amplius longis itineribus pedester se committere sine periculo: itaque utebatur equo ad subsidium magnæ imbecillitatis: nam majorem itineris partem studio servandæ continentiæ, qua virtutes continentur, equum trahens ipse ibat. Quem, dum sanctus Pater cum archiepiscopo sermonem conferret, suggerente diabolo, furatus est quidam & abiit. Cum vero, eunte illo, coortus esset turbo, ex equo descendens sub quadam arbore stabat, expectans serenitatem aëris, & fulgur e cælo lapsum percussit miserum & orco transmisit, quod non audiverit dicentem: Damnum inferre justo non est bonum: &, Qui furabatur, jam non furetur, magis autem laboret operando manibus suis, ut habeat, unde tribuat necessitatem patienti. Et ille quidem infelix peccavit, frustra operatus iniquitatem: postridie vero quidam illac transeuntes agnoverunt equum, qui ibi pascebatur, & in monasterium deduxerunt, Viroque justo, quod suum erat, reddiderunt.

[70] Alio quoque tempore miles quidam profectus est animo furandi equum e monasterio, [alius mire a surto prohibetur. S. Nilus captivos a Sarracenis fratres] & cum sol fere jam occideret & ille e regione monasterii staret, illudque oculis prospiceret, noctem expectans *, ut nocturno tempore tenebrarum opus efficeret. Cum vero tota illa nocte perambulasset, numquam potuit monasterio propinquare, sed incidens in prærupta & rupes inaccessas, satis pœnarum & laboris passus est: ubi vero illuxit, monasterium ante se vidit. Itaque vehementer obstupefactus miraculo, adiit pœnitentiam agens & palam enuntians sui consilii pravitatem. Per illud tempus impiorum Agarenorum incursione devastante Calabriam & omnia deprædante, sanctus pater Nilus in arcem se contulit cum fratribus, ibique tuto morabatur: tres vero segregati ab illis manserunt in monasterio, captique sunt a Sarracenis & abducti in Siciliam. Quos tamen beatus Pater non negligendos existimavit, sed requirendos ut propria membra & suo loco restituendos. Collectos igitur ex frumento, vino & aliis frugibus nummos aureos usque ad centum dedit cuidam fratri probatissimæ fidei cum jumento, quod acceperat a Basilio Calabriæ stratego, misitque Panormum cum epistola ad notarium dynastæ ibi morantis Christianissimum & maxime pium.

[71] Is vero legit epistolam dynastæ, quem vocant Amiram d, [cum donis liberos recipit: rursusque aureos oblatos] & cum interpretationem quoque addidisset admirabilis epistolæ, obstupuit ille beatissimi Viri sapientiam & prudentiam, agnovit enim illum Dei amicum & omnis probitatis plenum. Quoniam igitur virtus etiam apud ipsos hostes venerationi est, produxit monachos & honorifice tractavit: jumentum tamen retinuit ad rei memoriam, de qua posset gloriari, dimisitque eos cum pecunia, insuper largitus multas cervinas pelles, addensque epistolam ejusmodi ad Patrem. Quod monachi tui male habiti fuerint, erratum est tuum, cum tu mihi ab initio non innotueris: quod si fecisses, ego tibi meam tesseram misissem, quam si foris appendisses in platea, nulla tibi fuisset necessitas recedendi e tuo monasterio, aut quamvis minimam pati turbationem. Quod si etiam non dedignareris ad me venire, posses libere in provincia mihi subjecta habitare, multoque apud nos honore & veneratione fruereris. His auditis, beatus Nilus Dei providentiam de se admiratus problema Sampsonis commemoravit, Re vera nunc de comedente exivit cibus & ab inhumano humanitas. Addidit etiam ad Sarraceni promissa illud, Hæc omnia tibi dabo, si cadens adoraveris me. At vero prudentissimus menteque acerrima præditus Basilius strategus, tanta fide & amore affectus erga Patrem, quanta Centurio prosequebatur Salvatorem, obtulit illi usque ad quingentos nummos aureos, jurans dicensque: Hæc ego injuste non possideo, sed meo sum adeptus gladio. Nam quando obtinuimus Cretam cum beatissimæ memoriæ Nicephoro e, tunc temporis nondum ad imperium evecto, apud quendam presbyterum invenimus ipsum verum Præcursoris operimentum, e pilis cameli confectum & circa cervicem cruentatum. Quod ille beatæ memoriæ sibi sumens, totum aurum mihi concessit. Inde igitur cum hæc mihi sint, accipe propter Dominum, & pro me ora.

[72] [admittere renuit & honores caute fugit.] Ceterum terrenorum revera contemptor sanctus pater noster Nilus ne respicere quidem illa dignum arbitratus, respondit, quasi mortem timens, in hunc modum. Vis, ut ob hæc stercora insidietur mihi quispiam & interficiat & amicum tu perdas? Et ille: Sine me Sanctuarium ornare pretiosis velamentis. Et magnus Pater ad eum: Vade & da cathedrali ecclesiæ oppidi, ubi asservabuntur, nec erit, qui inde illa furetur. Et ille: Permitte, inquit, ut oratorium construam maximum & pulcherrimum: neque enim æquo animo fero videns illud e luto factum. Et Pater: Jam, inquit, nec me videre poteris, quoniam de luto compactus sum. De oratorio vero laborem noli suscipere, futurum quippe est, ut illud impii Agareni demoliantur: quin & universa Calabria manibus illorum tradetur. Hoc videns beatus pater noster Nilus præsago suo oculo, volensque iræ Dei cedere, noluit abire in Orientis partes, veritus opinionem, quam apud Orientales habebat (nam & ad ipsos etiam Dei amantes nostros imperatores f de virtute ejus fama pervenerat) fugiensque honorem, in quo apud illos fuisset: sed maluit degere inter Latinos, quippe ut illis ignotus & nequaquam apud eos in honore habitus. Verum quo majore ipse studio devitabat honores, eo celebrior & ornatior cœlesti favore fiebat & ab omnibus tanquam unus e numero Apostolorum suscipiebatur & reverentia illi pariter exhibebatur. Nam cum venisset Capuam, ut retroacta omittam, quia permulta sunt, acceptusque esset honorifice a Pandulfo g tunc temporis principe & nobilibus viris, ita ut de eo in episcopum sibi eligendo cepissent consilium, quod etiam successisset, nisi princeps morte præventus esset: tunc vocato illi ad sese S. Benedicti præposito montis Cassini (sanctissimus hic erat Haligernus h) injunxerunt, ut beato Viro concederet monasterium, quodcunque ipse vellet, e monasteriolis sancti patris nostri Benedicti.

ANNOTATA.

a Sirleti versio habet puella monacha: μοναχὴ per solam tantum expressit Caryophilus; non recte, ut videtur; quippe quod hic monacham seu solitariam significat.

b Sirletus ἀρχιερατεύοντος interpretatur archiepiscopo, sed perperam; etenim vox Græca passim pro primariis in sacerdotali Ordine & episcopis sumitur, superiusque evidens est, tum temporis archiepiscopalem nondum fuisse sedem Rossanensem. Videri possunt, quæ circa hæc observavi ad Acta SS. Cypriani & Justinæ Comment. prævii § 6 num. 76.

c Diversa est hic versio apud Martenium, ubi sic legitur: Blatton quandoque ab Africa revertens cum multis captivis, propterea quod ad tempus Sarracenorum rex illi adversatus fuerat, excusatione eo quod ejus soror illi nupserat; quod nequaquam verum erat, applicuitque ad littora Rossani &c. At hæc neque textum Græcum exprimunt, neque sensum reddunt, qui intelligi possit. Vlatto porro is sive Blatto, sedis in Calabria archiepræsul fuit; sed cujus? An Cusentinæ, an Rhegiensis, an S. Severinæ? Nulla apud Ughellum in ecclesiarum illarum serie est ejus mentio: verum aliunde nihil obest, quominus illi alterive Catalogo sub finem X seculi, ad quem vacui satis sunt, inseratur.

d Amira non videtur proprium viri nomen, sed muneris esse. Ortum habet ab Amir, quod Arabibus Dominum significat, a quibus ad Sarracenos & Turcas transiit, apud quos urbium provinciarumque præfecti sic appellati fuerunt. Hinc Anastasius Bibliothecarius ad Synod. 8 Actione 1. Hamiram Græci vocant principem Sarracenorum. Interpretatur autem, ut ferunt, lingua eorum Præpositus.

e De Nicephoro Phoca viro fortissimo, qui per plures victorias ad imperii solium sibi viam fecit, hic agitur. Expeditionem ejus contra Cretam a Sarracenis occupatam, habes narratam a Cedreno ad annum mundi 6468, hujusque ad annum Christi 961 in Annalibus suis meminit Baronius.

f Imperarunt una in Oriente ab anno 976 usque 1025 Basilius & Constantinus fratres, de quibus hic sermo est.

g Pandulfus is obiit anno 981, circa quem proinde hæc contigerunt. Irruptio autem Sarracenorum, de qua paulo supra, anno 986 figitur, ad quem in Chronico Lupus Protospata; Comprehenderunt Sarraceni sanctam Chiriachi civitatem & dissipaverunt Calabriam totam.

h Haligerno seu Aligerno, ut venerabili, locum dedit Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti Seculo 5 Parte 1 pag. 645 & seqq., ubi etiam non pauca ex Vita S. Nili huc spectantia habes excerpta. Initia abbatiæ Aligerni anno 949, obitum vero 986 affigit Mabillonius.

* lege exspectabat

CAPUT XI.
Ad monasterium Casinense, Sarracenorum incursiones declinans, profectus festive ab abbate Aligerno excipitur, monachosque ibidem animæ & corporis infirmitatibus liberat & piis doctisque exhortationibus imbuit.

ΠΟρευθεὶς δὲ ὁ ὅσιος πατὴρ πρὸς τὸ θεάσασθαι τὸ λεχθὲν περίδοξον μοναστήριον, ὑπήντησεν αὐτῷ ἅπαν τὸ πλῆθος τῶν μοναχῶν ἕως τῶν θεμελίων τοῦ ὄρους, οἵ τε ἱερεῖς αὐτῶν καὶ διάκονοι, τὰς ἱερὰς στολὰς ὡς ἐν ἑορτῇ περιβεβλημένοι, κηρούς τε καὶ θυμιατήρια μετὰ χεῖρας φέροντες οὕτω τὸν μακάριον εἰς τὸ μοναστήριον ἀνήγαγον· οὐδὲν ἄλλο δοκοῦντες ἀκούειν καὶ βλέπειν, ἢ ὅτι ὁ μέγας Ἀντώνιος ἀπὸ Ἀλεξανδρείας πρὸς αὐτοὺς παρεγένετο, ἢ ἐκ νεκρῶν ἠγέρθη ὁ μέγας Βενέδικτος, ὁ θεῖος νομοθέτης αὐτῷν καὶ διδάσκαλος. Καί γε ὀρθῶς ἐλολίζοντο, καὶ τοῦ σκοποῦ οὐ διήμαρτον. Ἄπαντες γὰρ αὐτῷν οἵ τε σωματικοῖς, οἵ τε ψυχικοῖς συνεχόμενοι πάθεσιν ἐθεραπεύθησαν, καὶ πάντες τὰ πρόσφορα παρ᾽ αὐτοῦ ἐκομίζοντο· οἱ ἐν λόγῳ τὴν διδασκαλίαν, οἱ ἐν ἔργῳ τὴν ποδηγίαν, οἱ ἐν ἁμαρτίαις τὴν διόρθωσιν, οἱ ἐν ἀρεταῖς τὴν παράκλησιν, οἱ ἐν ὑγεία τὴν ἐγκράτειαν, οἱ ἐν ἀῤῥωστίᾳ τὴν ἴασιν. Καὶ συντόμως εἰπεῖν, ὥσπερ ποτὲ τοῖς Ἰσραηλίταις τὸ μάννα ἑκάστῳ πρὸς τὴν κρᾶσιν καὶ τὴν ὄρεξιν μετεβάλλετο, διὸ καὶ οὐκ ἦν ταῖς φυλαῖς αὐτῷν ὁ ἀσθενῶν, οὕτω κἀν τούτοις ὁ θαυμαστὸς διεγίγνετο. Ἁποθεραπεύσας τοίνυν αὐτοὺς τῇ θεοπεμπεῖ αὐτοῦ παρουσίᾳ, καὶ πληρώσας εὐφοσύνης πνευματικῆς, πάνυ δὲ καὶ αὐτὸν ἀγασθεὶς ἐπὶ τῇ εὐταξίᾳ καὶ πεπαιδευμένῃ καταστάσει αὐτῶν, καὶ θαυμάσας τὰ αὐτῶν ὑπὲρ τὰ ἡμῶν, προεπέμπετο πάλιν ὑπό τε τοῦ ἀββᾶ καὶ τῶν ἐν ἐξοχῇ ἀδελφῷν εἰς τὸ μοναστήριον, ὅπου ἔδει σὺν τοῖς τέκνοις αὐτοῦ καθεσθῆναι. Ὁ ἀρχιστράτηγος δὲ τοῦτο ἦν τὸ καλούμενον Βαλλελούκιον. Παρεκάλεσαν δὲ αὐτὸν ὅ τε ἡγούμενος καὶ οἱ ἀδελφοὶ τοῦ σὺν πάσῃ τῇ ὑπ᾽ αὐτὸν ἀδελφότητι ἐλθεῖν ἐν τῷ μεγίστῳ μοναστηρίῳ, καὶ τῇ ἑλλάδι φωνῇ ἐν τῇ αὐτῶν ἐκκλησίᾳ τὸν κανόνα πληρῶσαι, ἵνα γένηται φησὶν ὁ Θεὸς τὰ πάντα ἐν πᾶσιν· ὅπερ καὶ ὁ προφήτης προαναφωνῶν ἔλεγεγ· Ὅτι λέων καὶ βοῦς ἅμα βοσκηθήσονται, καὶ ἅμα τὰ παιδία αὐτῶν ἔσονται.

[74] Ὁ δὲ θεσπέσιος Νεἶλος τὰ μὲν πρῶτα οὐκ ἐπείνευσεν ἀπὸ ταπεινοφροσύνης λέγων· Πῶς ᾄσομεν τὴν ᾠδὴν Κυπίου ἐπὶ γῆς ἀλλοτρίας οἱ σήμερον ταπεινοὶ ἐν πάσῃ τῇ γῇ διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν ὑπάρχοντες; Ὅμως διὰ τὸ συμπαρακληθῆναι ἐν τῇ ἀλλήλων πίστει, καὶ τὸ μέγα ὄνομα τοῦ Χριστοῦ δοξασθῆναι, κατεδέζατο αὐτὸ τοῦτο ποιῆσαι. Καὶ τυπώσας ἀπὸ καρπῶν χειλέων αὐτοῦ ὑμνῳδίαν πρὸς τὸν ὅσιον πατέρα ἡμῶν Βενέδικτον, περιέχουσαν πάντα τὰ ἐν τῷ βίῳ αὐτοῦ τεράστια γεγραμμένα· παραλαβών τε πάντας τοὺς ἀδελφούς, ὑπὲρ τοὺς ἐξήκοντα ὄντας, ἀνῆλθεν ἐν τῷ μοναστηρίῳ Κασσίνου, καὶ τὴν ἀγρυπνίαν ἐτέλεσε παναρμονίως. Εἶχε γὰρ ἀδελφοὺς μεθ᾽ ἑαυτοῦ συνετοὺς, καὶ ἱκανοὺς ἔν τε ἀναγνώσει καὶ ψαλμωδίᾳ, οὓς αὐτὸς κατ᾽ ἀμφότερα ἐξεπαίδευσεν. Μετὰ δὲ τὴν συμπλήρωσιν τοῦ κανόνος συνῆλθον πρὸς αὐτὸν ἅπαντες οἱ μοναχοὶ μετὰ παραθέσεως τοῦ ἀββᾶ αὐτῶν· καὶ γὰρ μέχρι τούτου τὴν εὐταξίαν φυλάττουσι· καὶ θαυμάζοντες ἐπὶ τῇ αἴγλῃ τοῦ πνεύματος τῇ ἐκπεμπομένῃ ἀπὸ τῆς ἰδέας αὐτοῦ, ἐγλίχοντο καὶ ἀπὸ τῶν ῥημάτων τοῦ στόματος αὐτοῦ ἐνωτίζεσθαι. Διὸκαὶ προβλήματα συνεχῆ προσῆγον αὐτῷ λέγοντες. Εἰπὲ ἡμῖν ἅγιε πάτερ, τί ἐστι τὸ ἔργον τοῦ μοναχοῦ, καὶ πῶς εὕρωμεν ἔλεος; Ὁ δὲ μακάριος ἀνοίξας τὸ στόμα αὐτοῦ τῇ ῥωμαικῆι γλώσσῃ ἔφη· Μοναχός ἐστιν ἄγγελος· τὸ δὲ ἔργον αὐτοῦ ἐστιν ἔλεος, εἰρήνη, θυσία αἰνέσεως. Ὥσπερ γὰρ οἱ ἅγιοι ἄγγελοι τῷ μὲν Θεῷ ἀδιαλείπτως θυσίαν αἰνέσεως προσφέρουσιν, ἐν ἀλλήλοις δὲ εἰρήνην ἀγαπητικῶς κέκτηνται, ἐλεοῦσι δὲ καὶ ἀντιλαμβάνονται τῶν ἀνθρώπων ὡς μικροτέρων ἀδελφῶν, οὕτω δεῖ καὶ τὸν ἀληθῆ μοναχὸν ἔλεος μὲν ἐπιδεὶκνυσθαι πρὸς τοὺς ἐλαχιστοτέρους καὶ ξένους τῶν ἀδελφῶν, ἀγαπᾷν δὲ ἐν εἰρήνῃ τοὺς ἰσοτίμους, τοῖς δὲ προκόπτουσι μεγ φθονεῖν· πίστιν δὲ ἄδολον καὶ ἐλπίδα ἔχειν πρός τε τὸν Θεὸν, καὶ τὸν ἐν πνεύματι πατέρα. Ὁ κεκτημένος τὰ τρία ταῦτα ἀγγελικὸν βίον ἐπὶ γῆς διάγει· Ὁ δὲ τἀναντία, τουτέστιν ἀπιστίαν, καὶ μῖσος, καὶ ἀσπλαγκνίαν, παντὸς κακοῦ καταγώγιον γίνεται, καὶ δαίμων προφανῶς ἀναδείκνυται.

[75] Ἀφ᾽ οὗ γάρ τις μονάσῃ, οὐκέτι διαμένει τοῦ εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν δὺο ἓν, ἢ ἄγγελος, ἢ δαίμων φανήσεται. Πέπεισμαι δὲ περὶ ὑμῶν ἀδελφοὶ τὰ κρείττονα καὶ ἐχόμενα σωτηρίας. Ταῦτα καὶ ἕτερα ὑπὲρ συγγραφὴν διαγορεύσαντος τοῦ ἁγίου, κατενύγησαν ταῖς καρδίαις αὐτῶν· καὶ ἀποκριθείς τις ἐξ αὐτῶν εἶπε· Διατὶ λέγει ὁ Δαβὶδ· Μετὰ ὁσίου ὅσιος ἔσῃ, καὶ μετὰ ἐκλεκτοῦ ἐκλεκτὸς, καὶ μετὰ στρεβλοῦ διαστρέψεις; Λέγει αὐτῷ ὁ μέγας· Τοῦτο πρὸς τὸν Θεὸν ἐλάλησεν ὁ προφήτης, οὐ πρὸς ἄνθρωπον, καὶ γὰρ Θεῷ πρέπει τὸ ἀκόλουθον, οὐκ ἀνθρώπῳ, τό· Ὅτι σὺ λαὸν ταπεινὸν σώσεις, καὶ ὀφθαλμοὺς ὑπερηφάνων ταπεινώσεις. Ἤκουσε γὰρ ὁ Δαβὶδ τοῦ Θεοῦ λέγοντος· Ὅτι, ζῶ ἐγὼ Κύριος, ἐὰν ὁρθῶς πορεύσῃ μετ᾽ ἐμοῦ, ὀρθῶς πορεύσομαι κᾀγὼ μετὰ σοὺ. Καὶ πάλιν γέγραπται πρὸς τοὺς σκολιοὺς, ταυτὸν δὲ ἐστι καὶ ὁ στρεβλός· Σκολιὰς ὁδοὺς ἀποστελεῖ Κύριος, καὶ οὐκ ἄνθρωπος. Ἀνθρώποις δὲ νενομοθέτηται τὸ ἀγαπᾷν τοὺς ἐχθροὺς, τὸ καλῶς ποιεῖν τοῖς μισοῦσι, καὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ τινὶ μή ἀποδοῦναι. Πάλιν ἠρώτησεν ἕτερος· Τί ἐστιν ὃ λέγει Ἀββακοὺμ ὁ προφήτης· Ἀναπαύσομαι ἐν ἡμέρᾳ θλίψεώς μου, τοῦ ἀναβῆναί με εἰς λαὸν παροικίας μου; Ὁ δὲ ὅσιος ἀπεκρίθη· Τοῦ ἀποστόλου λέγοντος, Ὅτι ταῦτα πάντα τυπικῶς συνέβαινεν ἐκείνοις, ἐγράφη δὲ πρὸς τὴν ἡμῶν νουθεσίαν· ἐγὼ πᾶσαν τὴν Γραφὴν, εἰς ἐμαυτὸν ἑρμήνω. Τὸν γὰρ Ἀδὰμ ἀκούων, καὶ τὸν Κάἳν, καὶ τὸν Λάμεχ, καὶ πάντας τοὺς τῷ Θεῷ ἐπταικότας, ἐνθυμοῦμαι, ὅτι κᾀγώ εἰμι ὁ τοιοῦτος, καὶ οὐχὶ ἄλλος. Τοῦτο τοίνυν τὸ ῥητὸν τοῦ προφήτου ἀνθρώπῳ πρέπει συνετῷ, καθημένῳ κάτω εἰς τὴν ὕλην τοῦ κόσμου, λογιζομένῳ τε καθ᾽ ἑαυτὸν καὶ λέγοντι· Ἕως πότε προσεύχομαι, καὶ ἃ λέγω οὐ νοῶ; Τότε ἐπάγει λέγων· Εφυλαξάμην, τουτέστιν ἐσκόπησα καὶ ἐσκεψάμην τὴν προσευχὴν τῶν χειλέων μου· εὔχομαι δὲ, Ὅτι εἰ ἀνταπέδωκα τοῖς ἀνταποδιδοῦσί μοι κακὰ, πείσομαι τόδε καὶ τόδε. Καὶ, κρῖνον με Κύριε κατὰ τὴν δικαιοσύνην μου, καὶ, κατὰ τὴν ἀκακίαν μου ὁ Θεός· καὶ ὅτι ἐμφανῶς ὁ Θεὸς ἥξει, καὶ οὐ παρασιωπήσεται· πῦρ ἐνώπιον αὐτοῦ καυθήσεται, καὶ φλογιεῖ κύκλῳ τοὺς ἐχθροὺς αὐτοῦ.

[76] Ταῦτα καὶ τὰ ὅμοια τούτοις ἐννοήσας ἐξερχόμενά μου τῶν χει;λέων, κατανοήσας δὲ ἐμαυτὸν τὰ ἐναντία πράττοντα τούτων, ἐφοβήθη μου ἡ καρδία, καὶ ἐτρόμαξαν τὰ ὀστᾶ μου, ἡ δὲ ἰσχὺς τῶν γονάτων μου ὑποκάτω μου ἐταράχθη, ὤστε στῆναι μὴ δύνασθαι. Ἐν ταύτῃ τοίνυν τῇ τῆς θλίψεώς μου ἡμέρᾳ οὐκ᾽ ἄλλως ἔγνων ἀναπαῆναι καὶ ἀπαλλαγῆναι τοῦ τρόμου τε καὶ τοῦ φόβου, εἰμὴ ἐν τῷ ἀναβῆναι με ἔνθα ὁ λαὸς τῆς ξενιτείας μου· ὅπου εἰσὶ πάντες ξένοι καὶ παρεπίδημοι, καὶ τὸ πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ἔχοντες· οἱ μηδὲν ἔχοντες ἴδιον, καὶ πάντα κατέχοντες· διότι ἡ συκῆ μου, καὶ ἡ ἐλαία μου, καὶ ἡ ἄμπελος, καὶ τὰ κτήνη μου οὐδέν με ὠφελήσουσιν ἐν ἡμέρᾳ θλίψεως, οὐδὲ μετὰ θάνατόν μοι καρποφορήσουσιν. Εἰ δὲ ποιήσω ὅ ἐβουλευσάμην, ἀγαλλιάσομαι τότε ἐν τῷ Κυρίῳ, χαρήσομαι ἐπὶ τῶι Θεῷ τῷ Σωτῆρί μου. Τούτου δὲ οὕτως ἑρμηνευθέντος κατὰ τὴν τοῦ ἠθικοῦ τροπολογίαν, λέγει πρὸς τὸν ὅσιον ἄλλος· Ιδοὺ τίμιε πάτερ, ἀποστελλομαι παρὰ τοῦ ἀββᾶ εἰς διακονίαν, ἐξ ἧς οὐ μικρὰν βλάβην ὑπομένω· ὁ δὲ κανὼν παραγγέλλει ὑπακοὴν ἀδιάκριτον ἔχειν. Τί οὖν προτιμῆσαι τῶν ἀμφοτέρων οὐκ οἶδα. Ὁ δὲ πατὴρ ἔφη· Πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν καὶ ὑπείκετε, αὐτοὶ γὰρ ἀγρυπνοῦσιν ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ὑμῶν, ὡς λόγον ἀποδώσοντες, φησὶν ὁ Ἀπόστολος. Τοίνυν ἡμεῖς πάντα τὰ τῆς καρδίας ὑμῶν τῷ ἀββᾷ ἐξομολογησάμενοι, τῷ κρίματι αὐτοῦ τὸ πᾶν καταλείψομεν. Πάλιν οὐν ἕτερος εἶπεν· Εὰν ἅπαξ τοῦ ἔτους συγκαταβῶ τῷ σώματί μου καὶ κρεωφαγήσω, μὴ τίποτε ἐστίν; Ὁ ὅσιος ἀπεκρίθῃ· Καὶ εἰ πάντα τὸν χρόνον ὑγιαίνων, ἐν μιᾷ ὥρᾳ κρημνησθεὶς κατεάξῃς τὸ σκέλος, τί κακόν ἐστιν; Ταῦτα καὶ πλείονα τούτων ἁπὸ γραφῶν προβαλόντες, ἠρώτησαν καὶ περὶ τῆς τοῦ σαββάτου νηστείας. Ὁ δὲ σύντομον ἀπόκρισιν δεδωκὼς αὐτοῖς, ἀπηλλάγη εἰπών· Ὁ ἐσθίων τὸν μὴ ἐσθίοντα μὴ ἐξουθενείτω, καὶ ὁ μὴ ἐσθίων τὸν ἐσθίοντα μὴ κρινέτω, ὁ Θεὸς γὰρ ἁμφοτέρους προσελάβετο. Σὺ δὲ διατί κρίνεις τὸν ἀδελφόν σου; Εἴτε οὖν ἐσθίομεν ἡμεῖς, εἴτε ὑμεῖς νηστεύετε, πάντα εἰς δόξαν Θεοὕ ποιοῦμεν.

[77] Εἰ δέ τι ἐπιλαμβάνεσθε ἡμῶν, διότι τὸ σάββατον οὐ νηστεύομεν, βλέπετε μή πως εὑρεθῆτε τοῖς ἁγίοις πατράσιν ἐναντιούμενοι, τοῖς στύλοις τῆς ἐκκλησίας, Αθανασίῳ, Βασιλείῳ, καὶ Γρηγορίῳ, καὶ Ιωάννῃ τῷ Χρυσοστόμῳ, καὶ ἄλλοις μυρίοις, καὶ ταῖς ἁγ;ιαις συνόδοις, οἵτινες ὃ οὐκ ἐποίησαν, οὐδὲ ἐνομοθέτησαν· οὐ μὴν δὲ ἀλλὰ καὶ Αμβροσίῳ τῷ ὑμῶν διδασκάλῳ, περὶ οὗ γέγραπται ἐν τῷ αὐτοῦ βίῳ, ὅτι πᾶσαν τὴν ἑβδομάδα ἐνήστευεν ἐκτὸς σαββάτου καὶ κυριακῆς. Ἐγὼ δὲ οὐδ᾽ αὐτὸν τὸν ἅγιον Σίλβεστρον οἶμαι ἐναντιούμενον τοῖς ἁγίοις πατράσι ταύτην τὴν νηστείαν νομοθετῆσαι· οὐδὲ γὰρ δύνασθε ἀποδεῖξαι λόγον ἢ κανόνα περὶ τούτου, εἰ μὴ μόνον τὸν συγγραψάμενον τὸν ἐκείνου βίον, ᾧ οὐδεὶς εὐχερῶς πιστεύει διὰ τὸ ἀναπόδεικτον. Ὅμως ἡμεῖς ἐάσαντες τὰς λογολεσχίας· οὐδὲν γὰρ κακὸν ἡ νηστεία· εἴπωμεν τὸ τοῦ ἀποστόλου· Ὅτι βρῶμα ἡμᾶς οὐ παρίστησι τῷ Θεῷ, καὶ τὰ ἑξῆς. Εἴθε δὴ καὶ οἱ ταπεινοὶ Ἰουδαῖοι προσεκύνουν τὸν ἐσταυρωμένον Δεσπότην· καὶ εἰ ἐνήστευον καὶ αὐτὰς τὰς Κυριακὰς, οὐδέν μοι ἔμελεν περὶ τούτου. Λέγουσιν αὐτῷ ἐκεῖνοι· Καὶ οὐκ ἔστιν ἁμαρτία τὸ τὴν ἁγίαν κυριακὴν νηστεῦσαι; Ἀπεκρίθη· Καὶ εἰ ἁμαρτία ἐστὶ, πῶς ὁ ἅγιος Βενέδικτος τὰς κυριακὰς καὶ τὰς ἑορτὰς νηστεύων οὐδ᾽ αὐτὸ τὸ Πάσχα ἡπίστατο πότε ἐστίν; Ὅθεν γνωστέον, ὅτι πᾶν πρᾶγγμα διὰ Θεὸν γινόμενον, καλὸν καὶ οὐδὲν ἀπόβλητον, οὐδ᾽ αὐτὸ τὸ φονεῦσαι, ὡς ὁ Φινεὲς καὶ ὁ Σαμουὴλ ἔδειξαν.

[78] Καὶ ἡμεῖς τοίνυν καλῶς ποιοῦμεν τὸ σάββατον μὴ νηστεύοντες, ἐναντιούμενοι τοῖς βδελυκτοῖς Μανιχαίοις, πενθοῦσιν ἐν τούτῳ, καὶ διαβάλλουσι τὴν παλαιὰν διαθήκην, ὡς παρὰ τοῦ Θεοῦ μὴ δοθεῖσαν· οὐ σχολάζομεν δὲ πάλιν ἀπὸ τῶν ἔργων, ἵνα μὴ ἐξομοιωθῶμεν τοῖς θεοκτόνοις καὶ ἀσεβέσιν Ἰουδαίοις· καὶ ὑμεῖς ἀναγκαίως νηστεύετε, προκαθαίροντες ἑαυτοὺς τῇ ἀναστασίμῳ καὶ ἁγίᾳ ἡμέρᾳ. Ἐν τούτοις καὶ πλείοσιν ἄλλοις οἱ μοναχοὶ ὠφεληθέντες καὶ ἡδυνθέντες, ἐξίσταντο πάντες καὶ ἐθαύμαζον ἐπὶ τοῖς λόγοις τῆς χάριτος τοῖς ἐκπορευομένοις ἐκ τοῦ στόμα. τος αὐτοῦ, καὶ ἔλεγον· Ὅτι οὐδέποτε εἴδομεν ἄνθρωπον τὰς Γραφὰς ἑρμηνεύοντα ὡς τοῦτον τὸν ὅσιον. Καίγε ἀληθῶς ὑπελάμβανον, καὶ ὀρθότατα ἔλεγον. Πάντων γὰρ τῶν παθῶν τὸν νοῦν καθαρώτατον κεκτημένος, καὶ τῷ οὐρανίῳ φωτὶ λελαμπρυσμένον, ὁ λόγος αὐτοῦ ἦν πάντοτε ἐν χάριτι ἅλατι ἡρτμένος· τοῖς μὲν ῥᾳθύμοις καὶ ἀσθενέσι κέντρον καὶ βοηθὸς χρηματίζων, τοῖς δὲ θρασέσι καὶ ὑπεραλλομένοις χαλινὸς καὶ πορβέα· τοῖς δ᾽ ἀμφοτέρωθεν ἀποκλινομένοις, εὐρύθμως τε βαδίζουσι καὶ δικαίως, ζυγὸς ἀγαθὸς, καὶ εὔχρηστος ὁδηγία. Ἅπαντας τοὺς πρὸς αὐτὸν ἐρχομένους βλέπων μακρόθεν, ἐνενύει καὶ προὔλεγε τὴν αἰτίαν τῆς τούτων ἀφίξεως· καὶ ἡ ἔκβασις τῶν πραγμάτων ἐβεβαίου τὴν πρόῤῥησιν.

[Cum honore a Casinensibus exceptus medelam præstat infirmis:] Cum vero profectus esset sanctus Pater ad visendum inclytum illud monasterium, processit illi obviam usque ad radices montis tota monachorum caterva, sacerdotibus & diaconis eorum sacro habitu indutis, ut fit diebus festis, cereos & thuribula manu ferentibus: & hujusmodi pompa beatum Virum ad monasterium deduxerunt, nihil aliud se putantes audire & videre, quam advenientem Alexandria magnum Antonium, vel excitatum a mortuis magnum patrem Benedictum, sacrum legislatorem & magistrum eorum. Et sane recte judicabant, nec fefellit eos opinio. Nam quotquot inter ipsos aut corporis, aut animi morbo laborabant, omnes curati sunt & congruentia omnes accipiebant ab eo: studiosi doctrinam, actuosi ducatum, peccatores emendationem, virtute præditi adhortationem, incolumes continentiam, ægrotantes medelam, atque, ut uno verbo dicam, sicut olim manna Israëlitis ad corporis cujusque habitudinem & appetitum transmutabatur, quapropter in eorum tribubus non erat infirmus, ita his etiam Vir admirabilis se accommodabat. Itaque illis a Deo missa sua præsentia perfecte sanatis, spiritalique lætitia repletis, cum & ipse vicissim admiratus esset egregiam illorum disciplinam & bene ordinatam vivendi normam, collaudassetque instituta eorum plusquam nostra, deducebatur rursus ab abbate præcipuisque fratribus ad monasterium, in quo cum suis filiis ipse commoraturus erat. Sancti Michaëlis a id erat, nomine Vallelucium. Tum præpositus & fratres rogarunt, ut una cum suis fratribus universis ascenderet in maximum monasterium & Græco sermone Officium caneret in ecclesia eorum, ut fiat, inquit, Deus omnia in omnibus. De quo etiam Propheta vaticinatus erat, Leo & bos simul pascentur & catuli eorum simul erunt.

[74] [cœnobium Vallelucium cum suis inhabitandum accipit: monachos Casinenses piis monitis] At venerabilis Nilus primo quidem abnuere præ humilitate, dicens: Quomodo cantabimus canticum Domini in terra aliena, qui nunc humiles sumus in universa terra propter peccata nostra? Ut simul tamen consolatio susciperetur per eam, quæ communis est, fidem & magnum Christi nomen glorificaretur, tandem assensus est, & compositis hymnis de fructu labiorum suorum in sanctum patrem nostrum Benedictum, quibus cuncta vitæ ejus admiranda opera comprehendebantur b & convocatis universis fratribus, erant autem supra sexaginta, in monasterium Cassini ascendit & pernoctavit egregie modulando, habebat enim apud se fratres acris ingenii, apte legentes & canentes, quos ad utrumque ipse satis instruxerat. Perracto Officio, convenerunt ad ipsum omnes monachi, abbate suo permittente, nam ad hoc usque disciplinam servant: & admirantes fulgorem spiritus de vultu ejus emicantem, cupiebant verba quoque audire de ore ejus. Exinde illi quæsita hujusmodi continuata serie proponebant. Dicito nobis, Pater sancte, quod est opus monachi & quomodo misericordiam consequemur? Aperiens autem beatus Pater os suum, Latine dixit Monachus est angelus, opus autem ejus est misericordia, pax, sacrificium laudis. Nam quemadmodum sancti angeli Deo quidem perpetuum offerunt sacrificium laudis, inter se vero mutua charitatis pace conjuncti sunt & miserantur homines, opemque illis ferunt quasi minoribus fratribus, ita & verus monachus debet in minores & advenas fratres esse misericors, amare æquales in pace, proficientibus non invidere, fidemque minime fictam & spem habere in Deum & in spiritalem patrem. Hæc tria qui possidet, vitam agit in terris angelicam: contraria qui habet, hoc est incredulitatem, odium & inhumanitatem, omnium malorum fit habitaculum & plane in dæmonem transit.

[75] [sacraque doctrina] Nam ubi quis monachi habitum induerit, non amplius in eo est, ut sit homo, sed duorum alterum, aut angelus, aut dæmon videbitur. De vobis autem, fratres, confido meliora & viciniora saluti. Hæc & alia, quæ scriptis mandare nimium esset, cum Vir sanctus disseruisset, compuncti sunt corde. Respondens autem quidam ex iis: Cur, inquit, dictum a Davide est: Cum sancto sanctus eris & cum electo electus eris & cum perverso perverteris? Et magnus Pater: Hoc dixit Propheta cum Deo loquens, non cum homine: nam quod sequitur, Deo convenit, non homini: Quoniam tu populum humilem salvum facies & oculos superborum humiliabis. Audiverat enim David dicentem Deum: Vivo ego Dominus, si recte mecum ambulaveris, & ego recte ambulabo tecum. Et rursus scriptum est ad obliquos (perinde enim est ac dicere perversos) Obliquas vias mittet Dominus & non homo. Ceterum hominibus præceptum est, ut inimicos diligant; benefaciant iis, qui oderunt eos & malum pro malo non reddant. Deinde interrogavit alius; Quid sibi velint illa Habacuc prophetæ verba: Requiescam in die tribulationis meæ, ut ascendam ad populum peregrinationis meæ. Respondit Vir sanctus. Cum Apostolus dicat, Hæc autem omnia in figura contingebant illis, scripta sunt autem ad correptionem nostram: ego totam Scripturam in me ipsum interpretor. Audiens quippe Adam & Cain & Lamech & omnes, qui peccando Deum offenderunt, existimo illum me esse & non alium. Hoc igitur Prophetæ dictum viro cordato congruit, sedenti in his inferioribus, in seculi fæce, secumque cogitanti, ac dicenti: Quousque Deum oro, nec intelligo, quæ loquor? Tumque infert: Observavi & conturbatum est cor meum, hoc est, consideravi & meditatus sum orationem labiorum meorum. Oro autem hoc pacto: Si reddidi retribuentibus mihi mala, hæc & hæc patiar: &, Judica me, Domine, secundum justitiam meam & secundum innocentiam meam, Deus: &, Deus manifeste veniet & non silebit, ignis in conspectu ejus exardescet & inflammabit in circuitu inimicos ejus.

[76] Hæc & similia dum proferri per os meum considero, [imbuit: de consuetudine] & a me fieri contraria video, timuit cor meum & contremuerunt ossa mea & robur genuum meorum subter conturbatum est, ita ut stare non queam. In hac igitur afflictionis meæ die video, non alia ratione me posse quiescere, tremoreque ac timore liberari, nisi ascendendo illuc, ubi est populus peregrinationis meæ, ubi sunt omnes advenæ & peregrini, quorum conversatio in cælis est, qui proprii nihil habent & omnia possident. Nam ficus mea & olea mea & vinea & jumenta me nihil mihi proderunt in die afflictionis, neque post mortem mihi fructum afferent. Porro si faciam, quod cogitavi, tunc in Domino gaudebo & exultabo in Deo salutari meo. Hac morali & tropologica explanatione data c, sanctum Virum interrogavit alius. Si me mittat, venerande Pater, abbas ad ministerium, ex quo non mediocri læsione afficior, jubente Regula, parendum esse nihil dijudicando, nescio, utrum mihi præferendum sit. Respondit Pater: Obedite, inquit Apostolus, præpositis vestris & subjacete eis, ipsi enim pervigilant, quasi rationem pro animabus vestris reddituri. Vos igitur, ubi vestro abbati aperueritis omnia cordis vestri arcana, judicio ejus totum permittatis. Post hæc alius dixit: Si semel per totum anni curriculum indulsero corpori meo & carnem comedero, quid tandem hoc erit? Et sanctus Pater: Et si per totum tempus bona utens valetudine, una hora præceps cadas & crus frangas, quid mali erit? Hæc & plura de Scripturis cum quæsivissent, interrogarunt etiam de jejunio Sabbati d. Ille vero brevi responsione contentus, hoc modo se expedivit. Qui manducat, non manducantem non spernat, & qui non manducat, manducantem non judicet, Deus enim utrosque assumpsit. Tu autem quare judicas fratrem tuum? Sive igitur comedimus nos, sive jejunatis vos, omnia in Dei gloriam agimus.

[77] Quod si adhuc reprehenditis, quod Sabbato non jejunamus, [jejunandi in Sabbatho] cavete, ne sanctis Patribus adversari videamini, Ecclesiæ columnis Athanasio, Basilio, Gregorio & Joanni Chrysostomo, aliisque innumeris & sacris Conciliis, a quibus, quod non observatum, nec etiam lege cautum est: Quin etiam Ambrosio doctori vestro, de quo legitur in ejus Vita, tota hebdomada jejunare solitum excepisse Sabbatum, ac diem Dominicum. Ego vero nec ipsum S. Silvestrum arbitror jejunium hoc sanxisse præter consuetudinem sanctorum Patrum, nec enim potestis de hoc proferre rationem, aut canonem, nisi tantum ejus Vitæ scriptorem, cui facile nemo crediderit, quia nihil affert, unde demonstret e. At nos omissa verbositate, jejunare enim malum non est, dicamus illud Apostolicum: Quod esca nos Deo non commendat, & quæ sequuntur. Utinam vero miseri quoque Judæi crucifixum Dominum adorarent & vel ipsis diebus Dominicis jejunarent, nihil mihi curæ de hoc esset. Dixerunt illi: Et die Dominico jejunare non est peccatum? Respondit: Et si peccatum est, quomodo sanctus Benedictus diebus quoque Dominicis & festis jejunans, ignorabat etiam, quo die Pascha esset? Unde pro certo habendum, omne, quod fit propter Deum, bonum esse & non improbandum, nec ipsam occisionem hominis f, ut Phinees & Samuel ostenderunt.

[78] [erudite disserit & contraria sequentes ad pacem hortatur.] Et nos igitur bene facimus Sabbato non jejunantes in detestationem abominabilium Manichæorum eo die lugentium & calumniantium vetus Testamentum, quasi a Deo non datum, non tamen abstinemus ab operibus, ne fiamus similes Dei interfectoribus impiis Judæis. Et vos necessario jejunatis, præpurgantes vos ad sanctum Resurrectionis diem. His & pluribus aliis monachi utilitatem & voluptatem capientes, omnes stupebant & mirabantur in verbis gratiæ, quæ procedebant de ore ejus, ac dicebant: Numquam vidimus hominem Scripturas perinde explicantem. Et profecto verum opinabantur & rectissime loquebantur. Cum enim haberet ille mentem devictis cunctis affectibus purgatissimam & cælesti lumine illustratam, sermonem quoque fundebat lepidum semper & sale conditum, qui segnioribus & infirmis calcar esset & auxilium: audacibus vero & temere prosilientibus frænum & retinaculum, iis vero, qui extrema utraque declinarent, apteque & juste incederent, libra perfecta & accommodata vivendi regula. Omnes, qui ad ipsum pergebant, longe prospiciens, intelligebat, prædicebatque causam adventus eorum, rerumque exitus ratam ostendebat prædictionem.

ANNOTATA.

a Ἀρχιστράτηγος vertit Caryophilus S. Michaëlis, & recte, ut liquet apud Cangium in Glossario Græco-barbaro, ubi exempla profert probatque, voce illa sanctum archangelum illum sæpius designari: tacite præteriit Sirletus. Monasterium porro illud modo Vallem-Lucii, modo Vallilucium appellat Mabillonius.

b Hymnum illum seu canonem cum Latina interpretatione ad calcem Vitæ B. Bartholomæi excudit Sciommarius, apud quem illum, si lubet, vide. Unicus superest ex pluribus, quos Sanctus composuit, estque compendium Vitæ S. Benedicti a Gregorio scriptæ.

c Tropologica illa interpretatio est sane paulo longius accersita.

d Antiqua admodum est in Ecclesia de jejunio Sabbati inter Orientales & Occidentales controversia contrariaque in diversis ecclesiis observantia, ut ex SS. Ambrosii & Augustini variis locis liquet. Vigebat in Ecclesia Romana consuetudo die illo jejunandi jam a S. Ambrosii tempore, quo non erat observata in Mediolanensi, ut testatur S. Augustinus epist. 118 ad Januarium. Videre ad hæc possunt, quibus opus est, quæ disputat Quesnellus Dissertatione 6 ad Opera S. Leonis Magni.

e Antiquitas hujus consuetudinis ab Apostolica traditione jam olim repetita fuit, ut testantur S. Augustinus & Joannes Cassianus apud Quesnellum laudati, ubi etiam discussa habes, quæ de institutione per S. Silvestrum a Petro Damiano aliisque tradita fuere.

f Quando scilicet manifesta & indubitata sunt, Dei, supremi vitæ Domini, jubentis mandata.

CAPUT XII.
Abaræ Pandulphi ducis Capuani viduæ, impositam pro machinato homicidio pœnam implere recusanti, filii mortem ducatusque amissionem vaticinatur: nepotem suum, qui erga rem sacram irreverentem se præbuerat, videre usque ad mortem renuit: malum bono remunerat: dissolutæ vitæ monachis imminentes pœnas minatur.

Οἶδα καὶ πέπεισμαι τοῦτο, ὅτι εἴγε συνήρχοντο πάντες οἱ ζῶντες ὑπὸ τὸν ἥλιον, αἰτούμενοι παρ᾽ αὐτοῦ συμβουλίαν τὴν πρόσφορον, οὐκ ἂν τοῦ συμφέροντος ἠμοίρησαν· ἦν γὰρ ἡ βουλὴ αὐτοῦ ὡς βουλὴ Θεοῦ, μεστὴ πάσης συνέσεως καὶ ὠφελείας· φυλαττομένη μὲν, εἰς τέλος εὐκλεὲς καταντῶσα· παραλογιζομένη δὲ, κίνδυνον ψυχῆς καὶ ζημίαν σωματικὴν προξενοῦσα. Καὶ εἶχον πάμπολλα κεφάλαια περὶ τούτου συντάξαι, εἴγε μὴ εἰς ἄπειρον τέλος ἐπεκτείνετο ὁ λόγος, καὶ φορτικὸς ἐγεγόνει. Ἓν δὲ τῶν πολλῶν ὑπάρχει καὶ τοῦτο· Τοῦ προῤῥηθέντος τελευτήσαντος Πανδόλφου, ὂς ἦν ἄρχων Καπούης, ἡ τούτου γαμετὴ, καλουμένη Ἀβάρα, οὐκ ἔλαττον ἢ μετὰ τοῦ ἀνδρὸς πάσης τῆς χώρας ἐκείνης ἦρξε καὶ κατεκράτησεν. Αὕτη ζηλοτυπίᾳ τῆς ἀρχῆς, μᾶλλον δὲ φθόνῳ σατανικῷ κρατουμένη, ὑποβάλλει τοὺς καταλειφθέντας αὐτῇ δύο υἱοὺς δόλῳ φονεῦσαι ἔνα τῶν κομήτων ἀνεψιὸν αὐτῆς ὄντα, ὡς παρευδοκιμοῦντα τῶι κράτει, καὶ παρὰ πάντων τιμώμενον· ὃ καὶ πεποιήκασιν. Ἡ γὰρ τούτων ὁμαίμων μετακαλεσαμένη ἐκεῖνον εἰς συντυχίαν, καὶ εἰσελθόντος πρὸς αὐτὴν ἀπονήρως, πρόπασιν εὔλογον οἱ ταύτης ἀδελφοὶ εὑρηκότες ἐπέβησαν αὐτῷ, καὶ μαχαίραι κατέσφαξαν. Τούτων ἡ μήτηρ μετάνοιαν ἐπίπλαστον, οὐκ ἀληθῆ προσποιουμένη μεταστέλλεται δεητικῶς τὸν μακάριον πατέρα πρὸς αὐτὴν, ὡς παρ᾽ αὐτοῦ δεξομένη τὸ ἀντίῤῥοπον τοῦ πταίσματος ἐπιτίμιον· ἔξαντος δὲ τοῦ ὁσίου τῇ παρακλήσει, καὶ τὸ ἄστυ καταλαβόντος ἔτρεχον ἅπαντες κατὰ τὰς λεωφόρους τοῦ θεάσασθαι τὸν τίμιον αὐτοῦ χαρακτῆρα, καὶ μετασχεῖν τῆς αὐτοῦ εὐλογίας. Ἐν οἷς μία διάκονος, ἡγουμένη μοναστηρίου σὺν τῷ ἑαυτῆς πρεσβυτέρῳ νέῳ ὄντι καὶ σφριγῶντι τῇ ἡλικίᾳ· συναγαγοῦσα δὲ καὶ τὰς ὑπ᾽ αὐτὴν παρθένους ἐξῆλθεν εἰς ἀπάντησιν τοῦ ὁσίου. Ὁ δὲ μακάριος προορατικῷ ὄμματι θεασάμενος τὰ κατ᾽ αὐτὰς, οὐκ ᾑδέσθη τὴν ἀπάντησιν αὐτῶν, ἀλλ᾽ ὑπήντησεν αὐταῖς ὡς φλογίνη ῥομφαία, αὐστηρᾷ τῇ φωνῇ καὶ δριμεῖ τῷ βλέμματι λέγων πρὸς αὐτάς· Τί ὑμῖν καὶ τῷ νέῳ τούτῳ; ὑμεῖς αἱ δοκοῦσαι εἶναι παρθένοι τοῦ συνδιάζειν μετ᾽ αὐτοῦ; οὐ γινώσκετε, ὅτι ἀνὴρ αὐτός ἐστιν, καὶ αὐτὸς οὐκ οἶδεν ὅτι γηναῖκες ὑμεῖς; τὸν Θεὸν μὴ φοβούμεναι, κᾂν τοὺς ἀνθρώπους οὐκ αἰσχύνεσθε; Ὄντως οὐχ ὁρῶ ἐν ὑμῖν καρπὸν δικαιοσύνης.

[80] Ταῦτα ἐκεῖναι ἀκούσασαι, δέον ἐντραπῆναι καὶ καταπτῆξαι τοῦ δικαίου τὴν παρ᾽ῥησίαν, ἀνεχώρησαν λέγουσαι· Ὅτι οὗτος οὐκ ἔστι δοῦλος Θεοῦ, ἀλλὰ διάβολος. Καὶ εὐθέως τῇ ἐπαύριον ἐκρατήθη ὁ πρεσβύτερος κοιμώμενος μετὰ τῆς διακόνου ὁμαίμονος· καὶ ἡκούσθνη ἐν ὄλῃ τῇ πόλει ἐκείνῃ. Κατέλαβεν οὖν ὁ ὅσιος τὸ παλάτιον τῆς Αβάρας· ἥτις θεασαμένη αὐτὸν, καὶ σύντρομος γενομένη προσέπεσει τοῖς ποσὶν αὐτοῦ ἐξομολογουμένη, καὶ συγχώρησιν λαβεῖν αἰτουμένη. Ὁ δὲ ἀναστήσας αὐτὴν εἶπεν· Μὴ οὕτω ποίει, ὅτι κᾀγὼ ἄνθρωπος εἰμὶ ἁμαρτωλὸς, οὔπω λαβὼν ἐξουσίαν τοῦ δεσμεῖν καὶ λύειν. Πορεύου δὲ πρὸς τοὺς ἐπισκόπους, τοὺς τὰ τοιαῦτα κρίνειν πεπιστευμένους· καὶ ὡς ἄν σοι εἴπωσιν, ποίησον. Η δὲ ἀπεκρίθη· Τοῖς μὲν ἐπισκόποις ἐξηγόρευσα τὴν ἐμὴν ἁμαρτίαν, καὶ ἔδωκάν μοι ἐντολὰς τοῦ πληρεῖν τὸ ψαλτήριον τρίτον τῆς ἑβδομάδος, καὶ ποιεῖν ἔλεος εἰς τοὺς δεομένους. Παρακαλῷ δὲ τὴν σὴν ἁγιωσύνην δοῦλε Κυρίου, τοῦ καὶ παρὰ σοῦ το συμφέρον ἀκοῦσαι, καὶ τὴν ἄφεσιν λαβεῖν τοῦ ἡμαρτημένου. Ὀ δὲ ὅσιος ἔφη· Τὸ μὲν εἰπεῖν τὸ ψαλτήριον, καὶ δούναι ἐλεημοσύνην, σοὶ καὶ τοῖς δεομένοις ἐστὶν ὄφελος, τῷ δὲ ἀδίκως σφαγέντι σωτηρίαν οὐκ ἄγει, οὔτε τῶν ἐκεῖνον πενθούντων τὴν λύπην διασκεδάσει. Τί γὰρ τοσοῦτον δίδως, ὅσον ἀφείλου; Εἰ δὲ ὅλως βούλει καὶ παρ᾽ ἐμοῦ τοῦ εὐτελοῦς δέξασθαι βουλὴν, καὶ ποιῆσαι τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ, ἰδοὺ λέγω σοι. Παράδος ἕνα τῶν σῶν υἱῶν τοῖς ἰδίοις τοῦ τελευτήσαντος, τοῦ ποιῆσαι ἐν αὐτῷ εἴ τι ἂν θέλωσιν, καὶ τότε ἀπαλλαγήσῃ τοῦ ἁμαρτήματος. Εἶπε γὰρ ὁ Θεὸς, Ὅτι ἐκ χειρὸς ἀνθρώπου ἀδελφοῦ αὐτοῦ ἐκζητήσω τὴν ψυχὴν αὐτοῦ δὴ τοῦ ἀνθρώπου· Ὁ ἐκχέων αἷμα ἀνθρώπου, ἀντὶ τοῦ αἵματος αὐτοῦ τὸ αὐτοῦ ἐκχυθήσεται. Καὶ πάλιν· Πᾶς ὁ λαβὼν μάχαιραν, ἐν μαχαίρᾳ ἀποθανεῖται. Οὐ γὰρ εἶ σὺ ἀσθενεστέρα Σαούλ τοῦ βασιλέως, καὶ τοῦ κριτοῦ Ιεφθάε, οἵτινες δι᾽ οἰκείαν ἐντολὴν τά ἴδια τέκνα εἰς θάνατον προὔδωκαν. Ἡ δὲ ἀπεκρίθη· Οὐ δύναμαι τοῦτο ποιῆσαι· φοβοῦμαι γὰρ, μή πως αὐτὸν ἀποκτείνωσι.

[81] Τότε ὁ μακάριος ζήλου Θείου πλησθεὶς ἀπεκρίνατο. Τάδε λέγει τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· Τὸ αἷμα τοῦ υἱοῦ σου ἐκχυθήσεται ἀντὶ τοῦ αἵματος, οὗ ἀδίκως ἐξέχεας· καὶ ἡ ἁμαρτία αὕτη οὐκ ἐξαλειφθήσεται ἐκ τοῦ οἴκου σου ἕως αἰῶνος. Ἄρξει δ᾽ οὐδεὶς ἀπὸ τοῦ σοῦ σπέρματος ἐν ταύτῃ τῇ πόλει· ἀλλ᾽ ἔσται ἐκδιωκόμενον καὶ νικώμενον ἀπὸ τῶν ἐχθρῶν αὐτοῦ ἀνθ᾽ ὧν πέποιθας ἐπὶ τῇ σῇ δυναστείᾳ· καὶ οὑκ ἔμαθες, ὅτι Κύριος πτωχίζει καὶ πλουτίζει, ταπεινοῖ καὶ ἀνυψοῖ. Ταῦτα ἀκούσασα ἐκείνη ἤρξατο κλαίειν καὶ ἀποδύρεσθαι· πλήσασά τε τὰς χεῖρας χρυσίου προσέφερε τῷ δικαίῳ, νομίζουσα διὰ τούτων αὐτὸν ἐξιλεώσασθαι. Ὁ δὲ ὄντως ἀπαθὴς ἐκεῖνος, μήτε τοῖς δάκρυσι τῆς γυναικὸς κατακαμφθεὶς, μήτε τῷ πλήθει τοῦ χρυσίου δελεασθεὶς, μήτε τὴν ἐξουσίαν αὐτῆς αἰδεσθεὶς, διαῤῥήξας τὸ καταπέτασμα τοῦ κοιτῶνος, καὶ ὡς δορκὰς ἐκπηδήσας ᾤχετο· τοῦτο λογισάμενος, ὡς αὐτὸς εἴρηκεν· Ὅτι εἴπε φησὶν ὁ διάβολος· Οὗτος ὁ μοναχὸς χοῦς ἐστιν· ἐπιβρέξω αὐτὸν ὕδατι, δάκρυσι τῆς γυναικὸς, καὶ ἤδη ποιῶ αὐτὸν πηλὸν τοῦ τυποῦσθαι ὡς ἂν ἐγὼ βούλωμαι. Οὕτως ἔργῳ ἐπλήρου τὸ, Γίνεσθε φρόνιμοι ὡς οἱ ὄφεις, καὶ ἀκέραιοι ὡς αἱ περιστεραί. Ὁμοίως δὲ καὶ τὸ ἀποστολικὸν παράγγελμα τὸ· Μὴ κοινώνει ἁμαρτίαις ἀλλοτρίαις. Καὶ τότε μὲν ὁ ὅσιος ὑπεχώρησεν εἰς τὸ μοναστήριον αὐτοῦ. Οὐ πολὺ δὲ τὸ ἐν μέσῳ, καὶ εἰς τέλος ἐξήγετο ἡ αὐτοῦ πρόῤῥησις. Ὁ γὰρ μικρότερος υἱὸς τῆς λεχθείσης ζήλῳ τῆς ἀρχῆς τὸν μείζω ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ προσευχόμενον μαχαίρᾳ κατέσφαξεν· ἐκεῖνος δὲ πάλιν ὑπὸ τοῦ τῶν φράγκων ῥηγὸς διὰ τὴν αἰτίαν ταύτην δεδεμένος ἀπήγετο. Καὶ λοιπὸν ἐντὸς ὀλίγου χρόνου πᾶς ὁ κόμπος αὐτῶν ἐξέλιπεν, καὶ ἡ ἐξουσία ἀπώλετο. Καὶ μή τις τῶν πάντα εὐτόλμων ἀπήνειαν τοῦ πατρὸς εἰς τοὺς ἁμαρτάνοντας καταγινωσκέτω. Ζηλωτὴς γὰρ ἦν εἰς τὸ ἐκδικῆσαι τὸν νόμον Κυρίου, καθάπερ Ηλίας ὁ προφήτης, οὗτινος καὶ τὸν χαρατῆρα τῆς ὄψεως ἐπεφέρετο. Καὶ τοῦτο οὐ μόνον ἐν τοῖς ἔξωθεν καὶ μηδόλως προσήκουσιν, ἀλλὰ καὶ ἐν τοῖς δοκοῦσιν ἰδιάζειν αὐτῷ κατὰ σάρκα, καὶ ἐν τοῖς αὐτοῦ μέλεσιν· ἀπροσπάθειαν γὰρ πρὸς τοὺς οἰκείους ἑαυτῷ τοσαύτην ἐκέκτητο, ὅσην ἀποδείξει τὸ λεχθησόμενον. Ἐρῶ δὲ καὶ τοῦτο πρὸς ἀσφάλειαν τῶν ἐντυγχανόντων, καὶ διόρθωσιν τῶν τὸν Ηλεὶ μιμουμένων.

[82] Υἱὸς τῆς τὸν μακάριον ἀναθρεψάσης ἀδελφῆς αὐτοῦ ὑπῆρχεν ἐν τῇ μονῇ, ἀδελφότητι συνασκούμενος, λίαν εὐφυὴς, καὶ καθ᾽ ἀμφότερα ἐπιτήδειος. Οὗτος ὁδεύων ποτὲ μετὰ ἀδελφῶν, καὶ ἀργυροῦν βαστάζων δισκοποτήριον, ἐνέτυχε διειδεστάτῃ πηγῇ. Βουληθέντων τοίνυν πιεῖν ἐκ τοῦ ὕδατος, αὐτὸς ἐκβαλὼν τὸ ἅγιον ποτήριον, καὶ λιμβισθεὶς τῇ τοῦ μετάλλου καθαρότητι, ἔπιον μετ᾽ αὐτοῦ πάντες. Τοὐτο γνοὺς ὁ μακάριος, καὶ σφόδρα θυμωθεὶς καθ᾽ αὐτοῦ, καὶ πολλὰ ἐπιτιμήσας αὐτῷ, ἀπεστράφη αὐτὸν μέχρι καὶ συντυχίας αὐτῆς. Ἡ δὲ ἀποστροφὴ αὐτοῦ τὴν ὡς ἀπαλλοτρίωσις Θεοῦ, ὑπὲρ ῥάβδον καὶ μάστιγα σωφρονίζουσα τοὺς ἐχέφρονας. Ὁ δὲ ἀδελφὸς τῇ λύπῃ τῆς ἐπιτιμήσεως συσχεθεὶς, καὶ τῇ ἀποστροφῇ τοῦ πατρὸς καταπονηθεὶς, ἀῤῥωστίᾳ δεινῇ περιέπεσέ τε καὶ ἐτελεύτησεν. Ὁ δὲ μακάριος ἐν πάσαις ταῖς τῆς ἀῤῥωστίας αὐτοῦ ἡμέραις εἰσερχόμενος καὶ ἐξερχόμενος ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, καὶ τῆς διόδου οὕσης ἔμπροσθεν τοῦ κελλίου τοῦ ἀδελφοῦ, οὐδέποτε ἐπέβλεψεν εἰς αὐτὸν, ἢ τῆς αὐτοῦ ἐλεύσεως ἠξίωσε μέχρι τῆς αὐτοῦ τελευτῆς. Καίτοιγε σεσημείωτο παρὰ πᾶσι τοῖς ἀδελφοῖς, ὕτι ἡνίκα ἠῤῥώστει ὁ ἀδελφὸς, καὶ ἐσύχναζε πρὸς αὐτὸν ὁ πατὴρ, οὐκ ἠγείρετο ἐκ τῆς ἀσθενείας ἐκείνης. Τότε τοίνυν τις τῶν γερόντων ἰδὼν τὸν πατέρα δακρύοντα μετὰ θάνατον τοῦ ἀδελφοῦ, καὶ θρηνοῦντα τὴν στέρησιν αὐτοῦ, προσελθὼν κατὰ μόνας διελέγετο αὐτῷ, ὡς ψυχοπονούμενος περὶ τῆς θλίψεως τοῦ ἀδελφοῦ, μεθ᾽ ἧς ἐξῆλθε τοῦ σώματος διὰ τὴν ἀποστροφὴν τοῦ πατρὸς. Ο δὲ ἔφη· Εἰ μὴ ἐγὼ αὐτὸν ἀπεστράφην, οὐκ ἂν ὁ Θεὸς προσελάβετο. Πεπληροφόρημαι δὲ, ὅτι διὰ ταύτης τῆς μικρᾶς θλίψεως, μεγίστης χαρᾶς καταξιωθήσεται ἡ ψυχὴ αὐτοῦ· εἴπερ οὐκ ἄδικος ὁ Θεὸς, ἀπὸ φυλακῆς ἆραι, καὶ εἰς φυκακὴν θεῖναι. Αὕτη ἡ διάκρισις τοῦ εὐδιακριτικωτάτου καὶ σοφωτάτου πατρὸς ἡμῶν Νείλου παρὰ πολλοὺς τῶν ἁγίων πατέρων. Ὑπερέβαλε γὰρ τοὺς ἀσκητικωτάτους τῇ διακρίσει, καὶ τοὺς διακριτικωτάτους τῇ ἀσκήσει, καὶ τοὺς ἐν ἁπλότητι ἐν τῇ γνώσει, καὶ τοὺς γνωστικοὺς ἐν τῇ ἀκακίᾳ· τοὺς ἐν βίῳ τῷ λόγῳ, τοὺς δὲ ἐν λόγῳ τῷ βίῳ, καὶ τοὺς κατ᾽ ἀμφότερα ἐν τῇ ἐν ἀμφεῖν ἀκρότητι· ξένος τοῖς ἤθεσιν, ἀλλότριος πάντι τῷ κόσμῳ, ἀταπείνωτος τοῖς πάθεσιν, ὑψηλὸς τοῖς νοήμασιν, ἀκαμπὴς τοῖς ὑψηλοῖς, συμπαθὴς δὲ τοῖς ταπεινοῖς.

[83] Ἔκλεψέ τις ποτὲ τῶν Λογγιβάρδων ἵππον τῆς μονῆς, καὶ προσελθόντες δύο τῶν ἀδέλφῶν ᾐτήσαντο τὸν μακάριον τοῦ καταδιῶξαι καὶ ἀνευρεῖν τὸν ἵππον, ὅτι χρήσιμος ἦν πάνυ ἐν τῷ μοναστηρίῳ, ὃ καὶ πεποιήκασιν. Φθασάντων γὰρ τῶν ἀδελφῶν κόπῳ πολλῷ εἰς τὸ κάστρον, ἐν ᾧ ὁ κλέπτης ὑπῆρχεν, ἡνίκα τὸ τοῦ πατρὸς ὄνομα καὶ μόνον ὁ ἐκεῖσε ἄρχων ἀκήκοεν, εὐθέως ἀγαγὼν τὸν ἵππον καὶ τὸν κλέπτην δεδεμένον, παρέδωκε τοῖς ἀδελφοῖς. Ὑποστρεψάντων τοίνυν αὐτῶν ἐν τῷ μοναστηρίῳ, καὶ τῷ πατρὶ μετὰ χαρᾶς προσπιπτόντων τε καὶ λεγόντων, Ὅτι δι᾽ εὐχῶν σου πάτερ ἠγάγομεν τὸν ἵππον καὶ τὸν κλέψαντα· καλεῖ ὁ μακάριος τὸν Λογγιβάρδον, καὶ λέγει αὐτῷ· Ὄντως σὺ ἀδελφὲ ἀγαπᾷς τὸν ἵππον τοῦτον; Καὶ λέγει ἐκεῖνος· Εἰ μὴ ἡγάπων, οὐκ ἂν ἔκλεψα τοῦτον. Τότε λαβὼν ὁ πατὴρ τὸν ἵππον δέδωκεν αὐτῷ, προσθεὶς αὐτῷ μετὰ τῆς σέλλας καὶ τὸ χαλινάριον, λέγων· Εἰ ἀγαπᾷς αὐτὸν, λάβε καὶ πορεύου· ὁ δὲ ἀπῆλθε χαίρων καὶ ἀγαλλόμενος. Ἀρξαμένων δὲ τῶν ἀδελφῶν καταγογγύζειν τοῦ μακαρίου, καλέσας αὐτοὺς ὁ πατὴρ ἐνουθέτει λέγων· Μάθετε ἀδελφοὶ τοῦτο, ὅτι ἡ τῶν πραγμάτων ὁπωσδήποτε στέρησις, ἁμαρτημάτων ἐστὶν ἀφαίρεσις· Εἶτα οὐκ ἐσμὲν ἄξιοι τοῦ γεροντικοῦ ποιῆσαι ἓν κεφάλαιον; Εἰ ὁ Θεὸς θέλει ἐλεῆσαι ἡμᾶς, ἡμεῖς αὐτῷ μὴ ἀντιτασσώμεθα. Οἱ δὲ εἶπον· Τοῦτο θλιβόμεθα πάτερ, ὅτι μετὰ τὸ κοπιάσαι ἡμᾶς πάν`υ πολλὰ περιπατήσαντας, καὶ εὑρεῖν τὸ ἀπολωλὸς, τότε αὐτὸ ἐδωρήσω τῷ κλέψαντι. Καὶ ὁ πατὴρ ἔφη· Τοῦτο πεποίηκα ὑμῖν, ἵνα διδάξω ὑμᾶς ἀγαπᾷν ἔργῳ τοὺς ἐχθροὺς, καὶ καλῶς ποιεῖν τοῖς ἐπηρεάζουσιν ὑμᾶς· καὶ τὸ, πάντα κατέχειν ὡς μηδὲν ἔχοντας, καθὼς τὸ εὐαγγέλιον καὶ ὁ ἀπόστολος ἡμᾶς ἐκδιδάσκουσιν. Ὁ μὲν οὖν μακαρίτης πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος ταῦτα ἐφρόνει τε καὶ ἐδίδασκεν, ἀεὶ ἐπὶ στόματος φέρων τὰς χρήσεις τῶν μακαρίων καὶ σοφῶν διδασκάλων, παντοίῳ τε τρόπῳ ἀγωνιζόμενος ἔργῳ ἀποδεῖξαι τὸν λόγον, καὶ τὴν μάθησιν φρόνησιν, καὶ τὴν πρᾶξιν κατὰ τὴν δίδαξιν.

[84] Οὐ μόνον δὲ ἑαυτὸν, ἀλλὰ καὶ τοὺς μετ᾽ αὐτοῦ οὕτως ἐφωταγώγει καὶ ἥλιζεν, ἀκούων παρὰ τοῦ Σωτῆρος, Ὅτι ὑμεῖς ἐστὲ τὸ ἅλας τῆς γῆς, καὶ τὸ φῶς τοῦ κόσμου. Πολλάκις γὰρ εἴ που νὕρισκε χρῆσιν ἣ γνώμην, εἴτε τροπάριον ἐκ τῶν κανόνων, κατόρθωσιν ἤθους διδάσκοντα, προσκαλούμενος τοὺς ἀδελφοὺς ὥσπερ τινὰ κλῆρον διεδίδου αὐτοῖς τοῦ ἀποστηθίζειν αὐτά· τοῖς μὲν ἰσχύουσι τὰ ὑψηλὰ, τοῖς δὲ ἀσθενεστέροις τὰ ἐλαφρὰ· καὶ ἐκάστῳ πρὸς τὸ πάθος ᾧ ἐπλεονεκτεῖτο, καὶ τὸ ἔμπλαστρον τοῦ μαθήματος ἐπετίθει. Οἷον, εἴ τις γαστρίμαργος, τὰ περὶ ἐγκρατείας· εἴ τις λάγνος τὰ περὶ ἁγνείας· εἴ τις κενόδοξος, τὰ περὶ πεινοφροσύνης· εἴ τις γλωσσώδης καὶ μάχιμος, τὴν ἐπιστολὴν Ιακώβου τοῦ ἀποστόλου. Εἰ δέ τις ἦν δυσμαθὴς, καὶ μὴ δυνάμενος μνημονεύειν, γράφων τὴν γνώμην ἐν τμήματι χαρτίου, ἐκρέμνα αὐτῷ ἐπὶ τὸν τράχηλον, ἢ περὶ τὸν βραχίονα αὐτοῦ, μέχρις ὅτου αὐτὴν ἀπεστήθιζεν. Οοὕτως ἐποίει ὁ τρισμακάριστος τοὺς ἀλάλους λαλεῖν, καὶ τοὺς κωφοὺς ἀκούειν, καὶ τοὺς τυφλοὺς βλέπειν· τοὺς βαρβάρους, εἰργάζετο θεολόγους· καὶ τοὺς ποτὲ κτηνοτρόφους, ἀνθρώπων διδασκάλους· καὶ πολλοὺς μὲν ἀπήλλαξε δεινῶν δαιμονίων, πλείονας δὲ παθῶν ἀκαθάρτων, καὶ συνηθείας ἀτόπου· μεῖζον δὲ τοῦ προτέρου τὸ δεύτερον. Πολλὰ ἔχω τοῦ λέγειν περὶ αὐτοῦ, ἀλλ᾽ οὐκ ἐᾷ με ὁ χρόνος, ἐπείγόμαι γὰρ πρὸς τὸ τέλος. Μετὰ τὸ τελευτῆσαι τὸν ἀοίδιμον Ἀλιγέρνον, τὸν καλῶς καὶ ὁσίως ποιμάναντα τὴν μονὴν τοῦ ἀγίου Βενεδίκτου, ἀνέστη ἐπ᾽ αὐτὴν ἡγούμενος, ὃς οὐκ ᾔδει τὸν ὅσιον Νεῖλον, ὅστις ἦν· ἀληθῶς δ᾽ εἰπεῖν οὐδὲ τὸν Θεόν· ὅμως γνωρίσει τὰ περὶ αὐτὸν τοῦτο, ὅπερ συντόμως ἐρῶ.

[85] Παραβαλόντος τοῦ μακαρίου μιᾷ τῶν ἡμερῶν πρὸς αὐτὸν, ἔτυχεν αὐτὸν εὑρεῖν ἐν τῷ κάτω μοναστήρίῳ, ἐν ᾧ ἵδρυται πάντερπνος ναὸς τοῦ ἁγιωτάτου Γερμανοῦ, ὑδάτων πλήθει καὶ κάλλει περιαντλούμενος. Εὗρε δὲ τὸν αὐτὸν ἡγούμενον σὺν τοῖς πρώτοις τοῦ μεγάλου μοναστηρίου λελουσμένον, καὶ ἐν τῷ ἀριστηρίῳ ἐσθίοντα. Ὡς οὖν περιέμενέν αὐτὸν ὁ ὅσιος ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ μετὰ τῶν σὺν αὐτῷ ἀδελφῶν, ἀκούει ὅτι κιθαριστὴς εἰσῆλθε κιθαρίζων ἐν τῷ ἀριστηρίῳ. Τότε ὁ μακαρίτης Νεῖλος ἔφη πρὸς τοὺς συνόντας· Μέμνησθέ μου τοῦ ῥήματος ἀδελφοὶ, ὅτι οὐ βραδύνει τοῦ ἐλθεῖν τὴν ὀργὴν Κυρίου ἐπὶ τοὺς ἀνθρώπους τούτους. Ἐγείρεσθε, ἄγωμεν ἐντεῦθεν. Καὶ τοὺτο εἰπὼν ἀνεχώρησεν. Οὔπω διῆλθε χρόνος, καὶ ὁ μὲν ἡγούμενος κρατηθεὶς ὑπὸ τοῦ πρίγκιπος δι᾽ ἀνταρσίαν τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐξωρύχθη, οἱ δὲ μοναχοὶ ἀῤῥωστίᾳ χαλεπῇ περιπεσόντες ἐβασανίσθησαν ἕως θανάτου, τινὲς δὲ ἐξ αὐτὼν καὶ ἀπέθανον· ὀ δὲ κιθαριστὴς ἐκεῖνος ἀπελθὼν εἰς τὸ κλέψαι καὶ πιασθεὶς, μετὰ πολλὰς τὰς βασάνους καὶ αὐτὸς τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐξωρύχθη· καὶ πάντες ἔπιον τῆς τοῦ Θεοῦ ὁργῆς τὸ ποτήριον κατὰ τὴν τοῦ γέροντος πρόῤῥησιν. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν ὕστερον.

[Abaræ viduæ,] Scio plane & exploratum habeo, si omnes, quot sub sole sunt homines, convenissent ad petendum ab ipso opportunum consilium, futurum fuisse, ut illorum utilitati prospectum esset. Erat quippe consilium ejus quasi Dei consilium, omnis prudentiæ & utilitatis plenum: quod plane acceptum perducebat ad finem prosperum, minus vero executioni mandatum, animæ periculum & corpori damnum creabat. Hujus rei exempla possem afferre plurima, nisi immensum hoc esset & longus sermo fastidium pareret. Unum e multis hoc erit. Pandulpho Capuæ principe, de quo supra diximus, vita functo, uxor ejus, nomine Abara, non minus quam vir ipse, totius regionis illius potiebatur. Hæc zelotypia principatus, vel potius livore satanico ducta subjicit duobus, qui sibi remanserant, filiis a, ut unum e comitibus agnatum ipsius per dolum occiderent, quasi populo magis acceptum ad principatum & apud omnes honoratum, quod & fecerunt. Nam vocatus ille a sorore eorum ad colloquium, profectus est non malo animo. At fratres ejus prætextum nacti congruentem, adorti sunt illum & gladio trucidarunt. Horum mater pœnitentem simulans, beatum Patrem ad se supplex accersit, quasi ab eo susceptura pœnæ irrogationem, quæ admissum crimen compensaret. Cum Vir sanctus precibus annuisset & oppidum ingressus esset, currebant omnes per vias, ut venerandum ejus vultum inspicerent & fierent benedictionis ejus participes. Inter illos fuit diaconissa quædam monasterio præposita, cum suo presbytero juvene & robore floridæ ætatis vigente, quæ virgines sibi subditas convocaverat & egressa erat obviam Viro sancto. At beatus Vir prophetico intuitus oculo statum illarum, non est veritus, quod obviam illi prodiissent, sed occurrit illis tanquam ignea rhomphæa, voce aspera & oris atrocitate dicens: Quid vobis & juveni huic, ut vos, quæ virgines esse videmini, versemini cum isto? An nescitis, hunc esse virum & nescit ipse, vos esse mulieres? Si Deum non timetis, saltem homines non reveremini? Vere in vobis non video justitiæ fructum.

[80] His illæ auditis, cum oporteret pudore suffundi & Viri justi liberam increpationem formidare, [pœnitentiam ob homicidium indictam implere nolenti,] abierunt dicentes: Non est hic servus Dei, sed diabolus. Mox postridie deprehensus fuit presbyter concumbens cum sorore diaconissæ, & divulgata res est per totam illam civitatem. Postquam beatus Vir pervenit in palatium Abaræ, tremore correpta est illa ad ejus aspectum & procidens ad pedes ejus confitebatur & veniam petebat. Ille stare illam jussit, dixitque: Noli hoc facere, nam & ego homo peccator sum, necdum accepi potestatem ligandi & solvendi. Sed vade ad episcopos, quibus hæc judicandi potestas demandata est, & fac quodcunque illi dixerint. Respondit illa: Confessa sum episcopis peccatum meum & injunxerunt mihi, ut per hebdomadam psalterium recitem & egenis dem eleemosynam. Sed rogo sanctitatem tuam, serve Domini, ut etiam a te audiam, quod in rem mihi sit, & peccati veniam impetrem. Et Vir sanctus, Recitare quidem psalterium & eleemosynas dare, tibi & pauperibus conducit, sed necem passo injuste salutem non affert, nec deplorantium illum tollet mœrorem. Quid enim das, quod tantumdem valeat, quantum abstulisti? Sed si omnino vis a mea quoque tenuitate consilium capere, Deique voluntatem implere, ecce dico tibi. Trade de duobus tuis filiis alterum consanguineis mortui, ut de eo faciant, quodcunque libuerit, & eris tunc a peccato expiata b. Dixit enim Deus: De manu hominis fratris ejus requiram animam ipsius hominis. Quicumque effuderit humanum sanguinem, fundetur sanguis illius. Et rursus: Omnis, qui acceperit gladium, gladio peribit. Neque enim infirmior es tu Saule & Jephte judice, qui lege, quam ipsi sibi constituerant, liberos suos morti tradiderunt. Respondit illa: Non possum hoc facere, timeo enim, ne illum occidant.

[81] [filii mortem vaticinatur:] Tunc Vir sanctus zelo Dei repletus ait: Hæc dicit Spiritus sanctus, Filii tui sanguis effundetur pro sanguine, quem tu injuste effudisti & peccatum hoc de domo tua non delebitur usque in seculum. Regnabit autem nullus de tuo semine in hac urbe, sed expelletur & succumbet inimicis suis: quoniam potentia tua confisa es, nec didicisti, quod Dominus pauperem facit & ditat, humiliat & sublevat. Hæc illa cum audisset, cœpit flere, ac lamentari & oppletis auro manibus, Viro justo offerebat, putans, illum sibi hoc pacto placatum reddere. Verum is omni plane affectu superior, nec fœminæ lacrymis flexus, nec auri copia illectus, nec dominantem veritus, disrupto cubiculi velo, capreæ instar exiliens aufugit, hoc, ut ipse dicebat, secum reputans: Dixit diabolus, Iste monachus est pulvis, madefaciam illum aqua, fœminæ lachrymis, & efficiam lutum, ut conformetur mihi ad libitum. Ita re ipsa implevit dictum illud, Estote prudentes sicut serpentes & simplices sicut columbæ: & Apostolicum præceptum, Ne communicaveris peccatis alienis. Et tunc quidem in suum ille secessit monasterium, nec multo post vaticinium ejus finem sortiebatur. Namque minor dictæ mulieris filius studio asciscendi sibi principatus, majorem in ecclesia orantem ferro jugulavit, & ipse ob eandem causam a rege Francorum vinctus ducebatur c. Quare intra modicum tempus omnis eorum fastus evanuit & potentatus disperiit. Nec vero quisquam ex iis, qui audaces ad omnia sunt, Patrem accuset, quasi in peccantes severiorem. Nam is zelo agebatur tuendæ legis Domini, sicut propheta Helias, cujus etiam similitudinem faciei referebat: idque non solum in extraneos & consanguinitate non attingentes, sed in eos etiam, qui videbantur pertinere ad ipsum jure carnis & in sua membra: tantum quippe erat in suos omni affectu liber, quantum exemplo, quod subjiciemus, planum fiet: narrabo enim & hoc ad legentium cautelam & eorum emendationem, qui imitantur Heli.

[82] [sororis filium lapsum in culpam acerrime castigat:] Erat in monasterio de numero fratrum sororis & nutritiæ beati Viri filius, elegantis admodum ingenii & in utramvis partem aptus. Hic aliquando cum iter faceret cum fratribus & argenteum calicem ferret, incidit in fontem limpidissimum, cumque aquam haurire ad bibendum vellent, ille sacrum calicem protulit & immodica nitoris metalli voluptate omnes abrepti in eo biberunt. Quod beatus Vir cum rescivisset, ira in illum exarsit & post multas increpationes ita illum aversatus est, ut ne alloqueretur quidem. Aversatio porro ejus perinde erat atque Dei aversio, qua prudentes cautiores reddebantur, quam baculo & scutica. Ille vero frater mœrore increpationis oppressus & aversatione Patris confectus in gravem morbum delapsus est, quo etiam decessit. At beatus Vir toto ægrotationis ejus tempore eundo in ecclesiam & redeundo & prope cellæ ejus aditum transeundo numquam inspexit, nunquam illum invisit, usque ad ejus e vita migrationem. Quamquam fratres omnes observaverant, si quando frater quispiam morbo laboraret & eum crebro Pater inviseret, ægrotum nunquam convaluisse. Tunc igitur unus e senioribus cum lacrymantem conspexisset Patrem & mortem fratris deplorantem, seorsum accessit, loquebaturque tanquam dolens fratris tristitiam, ex qua obiit ob aversationem Patris. At ille dixit: Nisi ego aversatus illum essem, Deus non assumpsisset. Certus autem sum, ejus animam magna lætitia fruituram propter modicam hanc tristitiam: quandoquidem non est iniquus Deus, ut e carcere tollat, & in carcerem conjiciat. Hæc fuit discretio patris nostri Nili, supra multos sanctos Patres discretissimi & sapientissimi. Superavit enim per discretionem summi rigoris observatores & summo rigore vitæ discretissimos: superavit simplices scientia, pollentesque superavit simplicitate: vita conspicuos sermoneque celebres superavit vitæ splendore & utrisque præditos summa utriusque perfectione: præditus moribus peregrinis, a mundo penitus alienus, affectibus insuperabilis, animi sensibus excelsus, inflexibilis sublimibus, in humiles compatientis affectum gerens.

[83] Longobardus quidam surripuit equum monasterii: accesserunt ergo ad Patrem e fratribus duo, [equum a fure receptum eidem donat, docetque fratres suos] petieruntque, ut sibi liceret persequi & recuperare equum, quod esset monasterio perutilis: & rem peregerunt: nam cum labore multo pervenissent in oppidum, in quo fur erat, audito solum Patris nomine, statim loci dominus adductum equum, furemque ligatum illis contradidit. Reversi in monasterium & ante Patrem cum lætitia procidentes, aiebant: Adduximus tuis adjuti precibus, o Pater, equum & furem. Ille Longobardum ad se vocavit & num, inquit, tu frater equum hunc vere amas? Et ille, Si non amarem, non surripuissem. Tunc Pater illi equum dono dedit, addiditque ephippium & frænum dicens: Si amas, accipe & abi. Abiit ille lætus & exultans. Cumque obmurmurare fratres cœpissent, vocavit eos Pater, instruebatque dicens: Discite hoc, fratres, Privari quomodocumque rebus, esse a peccatis liberari. An indigni sumus, quod unum caput & nos impleamus ex iis, quæ narrantur in Vitis sanctorum Patrum? Si Deus nostri misereri vult, nos illi ne obsistamus. Et illi: Dolet nobis, Pater, quod post multos itineris nostri labores, postquam invenimus, quod perierat, tunc illud furi largitus es. Respondit Pater: Hoc vobis feci, ut discatis re ipsa inimicos diligere & benefacere iis, qui insidiantur vobis, & omnia possidere, nihil habentes, sicut nos docent Euangelium & Apostolus. Hic sensus, hæc doctrina erat beatæ memoriæ Nili patris nostri, qui beatorum & sapientissimorum doctorum sententias in ore semper habebat & omni conatu adnitebatur, ut dictum opere præstaret & quod addiscebatur, prudentiam pareret, & actio similis esset institutioni.

[84] [inimicos diligere & virtutes alias: dissolutis monachis] Nec se ipsum tantummodo, sed suos etiam pariter lumine implebat & sale condiebat, audiens a Salvatore, Vos estis sal terræ & lux mundi. Sæpe enim ubi in dictum, aut sententiam incidisset, aut in modulum ex Officiis Sanctorum, quo ad corrigendos mores aliquid contineretur, fratres advocabat & quasi hæreditariam portionem distribuebat, ut memoriæ mandarent, validis quidem sublimia dans, tenuioribus vero levia, & unicuique, ut affectu laborabat, ita emplastrum documenti apponebat. Exempli gratia, si quis esset ventri deditus, dabat abstinentiæ præcepta; si quis salax, castitatis; si quis inanis gloriæ cupidus, humilitatis: si quis linguax & contentiosus, apostoli Jacobi epistolam. Quod si quis esset hebetioris ingenii, nec vi memoriæ polleret, in parvula charta scribebat sententiam & appendebat ad ejus cervicem, sive ad brachium, donec eam memoriter recitaret. Ita faciebat ter beatus Pater, ut muti loquerentur & surdi audirent & cæci viderent: barbaros efficiebat theologos, & jumentorum pastores mutabat in doctores hominum, & multos quidem ab infestis dæmonibus liberavit, plures vero ab impuris animi affectibus & consuetudine absona: majus porro est hoc posterius priori. Multa habeo, quæ dicam de illo, verum tempus non permittit, quoniam ad finem propero. Defuncto celeberrimo Aligerno, qui bene sancteque administraverat monasterium S. Benedicti, successit in eo hegumenus, qui beatum Nilum, qui vir esset, ignorabat, imo vero dici potest & Deum ipsum. Planum id fiet per hoc, quod paucis narrabo.

[85] [divinam ultionem prædicit.] Cum beatus Vir profectus esset ad ipsum aliquando, forte illum invenit in inferiori monasterio, ubi sanctissimo Germano d situm est templum, aquarum circumfluentium copia & amœnitate pulcherrimum. Invenit autem eundem hegumenum cum primariis monasterii majoris lotum & prandentem in cœnaculo. Cum igitur Vir sanctus illum expectaret in ecclesia una cum sociis fratribus, audit ingressum esse citharistam fidibus canentem in cœnaculo. Tum ad socios beatus Nilus: Mementote, inquit, verbi mei, fratres: non tarda in hos homines veniet ira Domini. Surgite, abeamus hinc. Et hoc dicto, discessit. Nondum elapsus erat annus & hegumenus a principe detentus, ut conjurationis socius oculorum orbatione multatus est e; monachi gravi morbo oppressi, usque ad mortem afflictati sunt, quidam etiam e vita cesserunt: citharista vero ille cum isset furandi caussa, captus est & post multa tormenta tandem ipsi quoque oculi effossi sunt, & omnes juxta Senis vaticinium calicem iræ Domini biberunt. Verum hæc postea.

ANNOTATA.

a Pandulphus Beneventi & Capuæ princeps celeberrimus, cui agnomen fuit Caputferreus, obiit Capuæ anno 981. Uxorem habuit Aloaram seu Aloariam, hic Abaram, apud Sirletum vero Avaram appellatam, Petri comitis filiam, quæ obiit anno 992. Filios plures ex illa susceperat Pandulfus: Landulfum scilicet, Pandulfum, Atenulfum, Landenulfum, Gisulfum & Laidulfum. Ex his post annum 991, quo Gisulfus obiit, duo tantum supererant; Landenulfus & Laidulfus, de quibus hic. Etenim Landulfus IV primogenitus cum fratre Atenulfo sex mensibus post mortem patris in prælio contra Sarracenos interiit, nec multo pluribus illi supervixit secundo loco genitus Pandulfus, qui a principe Gisulpho I adoptatus, principatum Salernitanum obtinuerat. Successit cum matre Aloara Ottonis II placito Landenulphus, & mensibus sex usque ad 12 Kalendas Maji anni 993, quo occisus est, matri supervixit. Tandem postremo natus Laidulfus fratrum principatum occupavit usque ad annum 999, quo ab Ottone III in exsilium relegatus est, in eoque semen Aloaræ, suffecto Ademaro, principatum Capuanum amisit. Vide, si plura de hisce desideras, Muratorium tom. 2 Scriptorum rerum Italicarum pag. 303 & seqq.

b Mirandum in tanto Viro, &, nisi benigna interpretatione multum mitigetur, ridiculum prorsus consilium.

c Leo Ostiensis Chronici lib. 2 cap. 10 habet, quæ huc spectant sequentia. Prædicta vero Aloara, cum vixisset in honore suo annis circiter VIII, reliquit in principatu filium Landenulfum, qui post quatuor menses a quibusdam infidelibus suis Capuanis crudeliter occisus est apud ecclesiam S. Marcelli, ipsa quinta feria sanctæ Paschæ, ad quam de more principali ejusdem civitatis eadem die processerat. In sequentibus, ubi de punitis homicidis agit, Laidulfum inter illos non computat; at cap. 15 sic loquitur. Supradictus itaque imperator Otto, deposito Laidulfo … & ultra montes exiliato, eo quod in nece fratris sui consensisse dicebatur, Ademario… Capuanum tradidit principatum. Hic nimirum liquet, submissos verisimilius fuisse a Laidulfo, qui fratrem occiderent; at hunc proprio ejus ense ictuque trucidatum, non apparet satis credibile, cum non videatur, id latere potuisse Hugonem marchionem, cujus jussu instituta super homicidio illo quæstione, sex e furca suspensos, ceteros diversis pœnis multatos scribit Leo Marsicanus citato cap. 10.

d Templum S. Germani situm est in oppido, quod olim S. Petri nominatum fuit & nunc ab eodem S. Germano appellatur. Jacet ad radicem Casini montis, in eoque monasterium & templum etiam hodie superest. Vide Mabillonium in Annalibus ad annum Christi 720.

e Tota cælo differunt, quæ de hisce narrat Leo Ostiensis, qui patratæ in Mansonem Aligerni successorem crudelitatis causam in Capuanorum adversus illum ob recuperatas ab Ottone possessiones nimiumque fastum invidiam, & Alberici Marsorum episcopi pro adipiscenda Casinensi abbatia nefarias molitiones rejicit. Dubitanter utcumque biographi nostri dicta & ut suspecta excepit Mabillonius Actorum Sanctorum Ordinis S. Benedicti Seculo 5 Parte 1 pag. 651, opponens illis Leonis Marsicani testimonium, ex quo demum, neglectis, quæ hic leguntur, rem narrat in Annalibus ad annum Christi 996 num. 32. Difficile esset, causam biographum nostrum inter & Leonem decidere; at ego sic hujus asserto non assentiar, ut nullius momenti illius testimonium credam. Vixit biographus noster eo tempore, quo peracta sunt, & verisimiliter S. Nilo tum adfuit, nec ejus intererat, inflictane Mansoni, quam prædixerat sanctus Pater, per Capuanos & Albericum, an per principem, illamque, vel aliam ob causam fuerit pœna. De abbate domestico scribit Leo, atque ita loquitur ad finem capitis 16, ut narratis fidem faciat: Ex his autem nuntiis, quos in tantum scelus (evellendos Mansoni oculos) jam dictus pseudo-episcopus (Albericus) destinaverat, unum, Andream nomine, presbyterum ego ipse, cum adhuc essem puerulus, vix sese in lecto movere valentem recolo me vidisse, qui ultra centenariam jam vivens ætatem hæc omnia seriatim avunculo meo, sanctæ memoriæ Johanni Sorano episcopo, quotiens interrogabatur, cum lacrymis confiteri solebat; ne quis forte existimet fabulosum. Ultima hæc satis insinuant, sensisse Leonem, quod nova diversaque ab iis, quæ tum narrabantur, scriberet. Auctoritatem porro accersit a relatione hominis plusquam centenarii, quique non hæc sibi, sed avunculo suo, cum ipse adhuc puer esset, narraverit; quæ an penitus biographi auctoritatem elevare debeant, videant alii. Ceterum de iis, quæ spondet biographus, postea dicturumse, nihil invenio.

CAPUT XIII.
S. Nilus abbatiam Vallis-Lucii, ut locum sibi suisque nimis commodum relinquit migratque ad alium magis solitarium in agro Cajetano: feminas, etiam principes, non nisi coactus ad colloquium admittit: ad principes magnatesque tantum pro miseris acturus, accedit. Romam profectus pro Joanne antipapa apud Pontificem & imperatorem deprecatur.

Ο τοίνυν μακαρίτης Νεῖλος ποιήσας ἐν τῇ μονῆ τοῦ λεγομένου Βαλλελουκίου περὶ τὰ πεντεκαίδεκα ἔτη, καὶ τῶν ἀδελφῶν πληθυνθέντων, καὶ πάντων τῶν τῆς χρείας ὑπερεκχυνομένων, καὶ τοῦ μοναστηρίου μεγαλυνθέντος, καὶ ὀνομαστοῦ γενομένου τῇ αὐτοῦ συνεργίᾳ, οὐ πρότερον ὄντος τοιούτου, ἑώρα τοὺς ἀδελφοὺς οὐ πάνυ φροντίζοντας τῆς πνευματικῆς λειτουργίας, καὶ τῆς τοῦ κανόνος ἀκριβείας, ἐν ᾗ ἐτετύπωντο ἀρχῆθεν ἀλλὰ τῇ πλατείᾳ ὁδῷ ἡδομένους, καὶ ἀμφιβολίᾳ περιβαλλομένους τίς μείζων· συνήργει δὲ αὐτοῖς καὶ ἡ κουφότης τοῦ προλεχθέντος ἡγουμένου, ἅτε δωρολήπτου καὶ μισευλαβοῦς τυγχάνοντος. Ταῦτα ἰδὼν ὁ μακάριος, καὶ γνοὺς ὡς ἡ τῶν ὑλῶν ἀφθονία αἰτία καθίσταται τῆς πολλῆς ἀταξίας καὶ παντελοῦς ἀνευλαβείας, ἀναστὰς ἀπῇρεν ἐκεῖθεν, καὶ διήρχετο ζητῶν τόπον, ὅπου εὕρῃ στενὸν, καὶ κόπῳ χορηγοῦντα τὴν τοῦ σώματος χρείαν, ἵνα κᾂν τῇ ἐνδείᾳ τῶν ἀναγκαίων ὥσπερ χαλινῷ οἱ πολλοὶ πρὸς τὸ τῆς ἀσκήσεως στάδιον ἑλκυσθῶσιν. Ὅθεν καὶ πολλῶν ἀπὸ τῶν πέριξ πόλεων προστρεχόντων καὶ προσκαλουμένων, καὶ τὰς οἰκείας ὑποστάσεις τῷ μακαρίτῃ προσφερόντων, τινῶν δὲ καὶ μοναστήρια προητοιμασμένα χαριζομένων, οὐδόλως αὐτὸς κατεδέξατο· οὐ γὰρ εὕρισκεν ἐν αὐτοῖς ὃ ἐπεζήτει, ἐρημίαν, καὶ ἡσυχίαν, καὶ τῶν πολλῶν ἀποικίαν. Ἕλεγε γὰρ, ὅτι οὐ συμφέρει τοῖς ἐν τῇ γενεᾷ ταύτῃ μοναχοῖς ἄνεσις καὶ ἀφροντησία· οὐ γάρ ἐστιν ἡ σχολὴ αὐτῶν ἐν προσευχῇ καὶ θεωρίᾳ καὶ τῇ τῶν Γραφῶν ἀναπτύξει, ἀλλ᾽ ἐν ματαιολογίᾳ καὶ κακενθυμησίᾳ καὶ τῇ τῶν ματαίων περιεργίᾳ. Διόπερ εὐρίσκονται τὸν ἐν κόπῳ περισπασμὸν ἀποτροπὴν πονηρῶν λογισμῶν καὶ πολλῶν κακῶν· προτιμητέον τε τὸ, Ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου ἐσθίειν τὸν ἄρτον. Οὕτω καὶ ἡ ἀποστολικὴ ἐντολὴ πληρωθήσεται, καὶ οἱ πυκνῶς παρερχόμενοι συμμέτρως ἀναπαυόμενοι στεφάνων ἡμῖν αἴτιοι ἀξίως γενήσονται.

[87] Ταύτης τῆς συνέσεως τοῦ δικαίου τινὲς τῶν ἀδελφῶν μηδαμῶς αἰσθανθέντες, τοὐναντίον μὲν οὖν τὴν εὐρύχωρον ὁδὸν τῆς στενῆς προτιμῶντες, ἐναπέμειναν τῷ προλεχθέντι μοναστηρίῳ, προσδεθέντες τῇ τοῦ τόπου διαναπαύσει, καὶ ἀχθεσθέντες τῇ στρυφνότητι τοῦ ἁγίου. Οὐ μέντοι εὗρον ἀνάπαυσιν πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ἐκεῖσε αὐτῶν ἀσκήσεως· οὕτε διέλειψεν αὐτοῖς ἀκαστασία καὶ ἀταξία, θλίψις τε καὶ λογολεσχία· τέλος δε καὶ παντελῶς ἐξεώσθησαν καὶ ἀπηλάθησαν. Ὁ δὲ μακάριος μετὰ τῶν συνελθόντων αὐτῷ ἀδελφῷν, καὶ τοῦ ἀοδίμου Στεφάνου εὑρὼν ἐν τοῖς τῆς Γαΐτας μέρεσι τοπάριον, ἀληθῶς δ᾽ εἰπεῖν σπανίδριον, καὶ ἀρεσθεὶς ἐπὶ τῇ αὐτοῦ στενότητι καὶ ξηρότητι κατῴκησεν ἐκεῖ, ἐν ἀρχῇ μὲν ἐν ἐνδείᾳ καὶ λείψει τῶν σωματικῶν· μετ᾽ οὐ πολὺ δὲ πλειόνων ἀδελφῶν καὶ πάντων θεοφιλῶν συνελθόντων ἅπαντα ἐν εὐθηνίᾳ κατέστη, ἀπερισπάστως τε ἦν ἐργασία, καὶ ἀδιάλειπτος ψαλμῳδία, ψαλμολογίαι συχναὶ, καὶ γονυκλισίαι πυκναὶ, ἐγκράτεια ἑκούσιος, καὶ ὑπακοὴ ἀβίαστος· καὶ λοιπὸν ἅπαντα ἤνθουν καὶ ἐκαρποφόρουν τῇ ἀρδίᾳ τῶν λόγων καὶ ἀπαύστῳ διδασκαλίᾳ τοῦ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Νείλου. Ἀλλ᾽ οὐδ᾽ αὐτὸς ὁ ἀήττητος ἐν ἀγῶσιν ἀπέκοπτε τῆς συνήθους αὐτοῦ ἐγκρατείας, καὶ τῶν ἐνθέων κατορθωμάτων· ἀλλ᾽ ὅσον τῷ σώματι ἐγήρα καὶ ἐξησθένει, τοσοῦτον τῷ πνεύματι ἀνέθαλλε καὶ ἐδυναμοῦτο. Οὐδέποτε ἦν αὐτῷ παραλύσαι νηστείαν, ἢ γεύσασθαι, ἢ πιεῖν καιρῷ μὴ νενομισμένῳ, ὠς ἔθος τῶν γηρασκόντων. Οὐδέ ποτε ἐγεύσατο κρέατος, ἢ τὸ σῶμα ἐλούσατο μέχρι τῆς τελευτῆς αὐτοῦ· καὶ ταῦτα ἐν βαθεῖ γῆρᾳ· ἐκατοστὸς γὰρ ἀποθνήσκει πέντε δεόντων· καὶ νόσοις μεγάλαις καὶ ποικίλαις πυκτεύων οὐ μόνον διὰ τὸ γῆρας, ἀλλὰ καὶ διὰ τὴν πολλὴν κακουχίαν, καὶ ἄφατον σκληραγωγίαν. Εἰς τοιαύτην γὰρ ἕξιν ἠγωνίσατο καὶ ἤγαγεν ἑαυτὸν, ὅτι καὶ εἰ ἤθελε φαγεῖν ἢ πιεῖν πρὸς τὸ ἀνακτήσασθαι ἑαυτὸν, οὐκ εἴα αὐτὸν ἡ συνήθεια· ἀλλ᾽ οὐδὲ ὕπνου ἠδύνατο μετασχεῖν τὸ ἀρκοῦν.

[88] Πολλάκις δὲ καὶ ἑαυτοῦ ἐξίστατο, καὶ ἐπὶ πλεῖστον διέμενεν ἄφωνος, καὶ τῶν παρόντων μὴ αἰσθανόμενος. Πλὴν ὅτι καὶ ἐν αὐτῇ τῇ ἐκστάσει εἴ ποτέ τι ἐλάλησεν, ἐκ τῶν τῆς θείας λειτουργίας ἀποκρίσεων ἀπεφθέγγετο· οἷον τὸ, Παράσχου Κύριε· ἢ τὸ, Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κούριος, καὶ τὰ ὅμοια· ἄλλοτε δὲ καὶ τὸν ἄμωμον στιχολογῶν ηὑρίσκετο. Εἰ δέ τις μετὰ ταῦτα τῶν ἀδελφῶν ἠρώτα αὐτὸν, Τί σοι γέγονε πάτερ; καὶ ποῦ ἦς ἕως ἄρτι; Ἀπεκρίνετο· Ὅτι ἐγήρασα τέκνον, καὶ ἐληρίασα, καὶ ἐδαιμονίσθην, καὶ τί πάσχω οὐκ οἶδα. Ἀλλὰ καὶ τοῖς παραβάλλουσιν ἀκαίρως, καὶ ἀπασχολοῦσιν αὐτὸν ἐκ τῆς κατὰ νοῦν θεωρίας, ἐκέλευε λέγειν· Ὅτι ἐδαιμονίσθη ὁ γέρων, καὶ οὐ δύναται τινὶ ἀπαντῆσαι. Ὅσον δὲ αὐτὸς ἐξουθένει καὶ ἐταπείνου ἑαυτὸν, τοσοῦτον διήρχετο καὶ ἐμεγαλύνετο ἡ φήμη αὐτοῦ· καὶ πάντες ἔτρεχον τοῦ θεάσασθαι αὐτὸν, καὶ ἀκοῦσαι τῆς συντυχίας αὐτοῦ. Ἐν μιᾷ γοῦν παρακαλεῖ τὸν τῆς Γαΐτας ἅρχοντα ἡ σύμβιος αὐτοῦ τοῦ ἀπελθεῖν εἰς προσκύνησιν τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ. Καὶ λέγει αὐτῇ ὁ ἀνήρ· Δηλώσωμεν πρῶτον αὐτῷ, μή πως φανῇ αὐτῷ βαρὺ, καὶ ἀχθεσθεὶς φύγῃ ἀπὸ τῆς χώρας ἡμῶν, καὶ ζημιωθῶμεν τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ. Τότε μηνύουσιν αὐτῷ περὶ τούτου, πολλὰ παρακαλοῦντες αὐτόν· ἐγίνωσκον γὰρ, ὅτι σφόδρα ἀποστρέφεται τὴν συντυχίαν τῶν γυναικῶν· καὶ ὅτι οὐδέποτε εἰσέρχεται γυνὴ ἐν τῷ μοναστηρίῳ αὐτοῦ. Ἀντιδηλοῖ οὖν αὐτῇ ὁ ὅσιος λέγων· Συμπάθησόν μοι διὰ τὸν Κύριον, ὅτι ἡνίκα ἤμην κοσμικὸς, ἐδαιμονιζόμην· καὶ διὰ τοῦτο ἀφ᾽ οὗ γέγονα μοναχὸς, ἐξιάθην· νυνὶ δὲ ἐὰν ἴδω γυναῖκα, πάραυτα ὁ δαίμων ὑποστρέφει καὶ κολάζει με. Ταῦτα ἡ γυνὴ ἀκούσασα καὶ νοήσασα, πλέον ἀνεπτερώθη πρὸς τὸ αὐτὸν θεάσασθαι· καὶ τοσοῦτον ἐπύκτευσεν, ἕως ὅτου ἦλθε καὶ ἠξιώθη τῆς αὐτοῦ προσκυνήσεως· παρήγγειλε μέντοι μηδεμίαν τῶν γυναικῶν τοῦ ἄστεος ἀκολουθῆσαι, ἀλλἀ πάντας ἄνδρας συμπορευθῆναι αὐτῇ. Ο δὲ μακάριος ὀλέγα περὶ σωφροσύνης, καὶ ἐλεημοσύνης, καὶ φόβου Θεοῦ νουθετήσας αὐτὴν, ἀπέλυσε μετὰ χαρᾶς εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς.

[89] Αὐτὸς μὲν οὖν ἄχθος μέγα ἡγεῖτο, καὶ σφόδρα ἀπεστρέφετο τὴν τῶν ἐνδόξων τῆς γῆς συντυχίαν, ὥσπερ πρόξενον κενοδοξίας καὶ ψυχικῆς ζημίας. Ἠνάγκαζε δὲ τοῦτον τοῦτο καταδέχεσθαι ἡ τῶν παρ᾽ αὐτῶν ἀδικουμένων καὶ πλεονεκτουμένων ἐνόχλησις, οὓς πολλάκις διὰ γραφῆς αὐτοῦ καὶ μόνης ἐκ τῶν φαρύγγων αὐτῶν ἀνέσπασεν. Καὶ εἴ τις ἂν τὰς τοιαύτας ἐπιστολὰς αὐτοῦ συνελέξατο, πάνυ ὠφέλιμον καὶ χρησιμωτάτην βίβλον ἐξ αὐτῶν συστῆσαι ἠδύνατο. Οὕτω δὲ πεποίηκεν καὶ εἰς τὸν συμπολίτην αὐτοῦ Φιλάγαθον τὸν ἀρχιεπίσκοπον. Ἡνίκα γὰρ ὁ ῥηθεὶς ἐπέβη τῷ Ρώμης ἀπλήστως θρόνῳ, μὴ ἀρκεσθεὶς τῇ τοῦ κόσμου μεγαλειότητι, ᾖ Θεὸς παραδόξως αὐτὸν ὑπερύψωσεν· ἐν ἄμφω γὰρ τοῖς βασιλείοις δεδόξαστο· ὁ μὲν οἷα γινώσκων τὸ μέλλον, ἐπέστελλεν αὐτὸν δυσωπῶν, παραχωρῆσαι τῇ ἀνθρωπίνῃ δόξῃ, ἅ τε ταύτης εἰς κόρον χρησάμενον, καὶ ἐν ἡσυχίᾳ πρὸς τὴν μοναχικὴν κατάστασιν ἀνακάμψαι. Ἐκεῖνος δὲ οὐ διέλιπεν συντασσόμενος, ἕως ὅτου ἐξῆλθεν ὁ βασιλεὺς σὺν τῷ ἐκδιωχθέντι προέδρῳ, καὶ τῆς αὐτῶν ἀφορήτου ὀργῆς ἔργον ἐγενέτο. Στερηθεὶς γὰρ παρ᾽ αὐτῶν τῶν χρειωδεστέρων μελῶν, ὀφθαλμῶν λέγω καὶ γλώττης καὶ ῥινὸς, ἔῤῥιπτο εἰς φυλακὴν ἐλεεινός τε καὶ ἀπροστάτευτος. Ταῦτα ἀκούσας ὁ θεοφόρος πατὴρ, καὶ τὴν καρδίαν τῇ θλίψει καταπιεσθεὶς, ἠναγκάσθη ἐν τοιούτῳ γήρᾳ καὶ νόσῳ καὶ καιρῷ· τεσσαρακοστὴ γὰρ ἦν· τὴν Ῥώμην καταλαβεῖν, καὶ τῷ βασιλεῖ μετὰ παρακλήσεως προσελθεῖν. Ὁ δὲ βασιλεὺς σὺν τῷ πατριαρχῃ ἀκούσαντες τὴν ἔλευσιν αὐτοῦ, προϋπήντησαν αὐτῷ· καὶ κρατήσαντες αὐτὸν ἀμφοτέρωθεν τῶν χειρῶν, ἀνήγαγον εἰς τὸ πατριαρχεῖον, καθίσαντες αὐτὸν μέσον· κᾀκεῖνοι ἐκ δεξιῶν καὶ ἀριστερῶν κατεφίλουν τὰς χεῖρας αὐτοῦ.

[90] Ὁ δὲ ὅσιος, εἰ καὶ σφόδρα ἐβαρύνετο καὶ ἔστενεν ἐπὶ τοῖς οὕτω γινομένοις, ὅμως πάντα ὑπέμενεν, εἴ πως ἐπιτύχοι τοῦ αἰτήματος· καί φησι πρὸς αὐτοὺς. Συγχωρήσατέ μοι διὰ τὸν Κύριον τῷ ἁμαρτωλῷ παρὰ πάντας ἀνθρώπους καὶ ἡμιθνήτῳ γέροντι, ὅτι ἀνάξιος ὑπάρχω τῆς τοιαύτης τιμῆς· μᾶλλον ἐμόν ἐστι τὸ προσκυνεῖν τοὺς τιμίους πόδας ὑμῶν, καὶ σέβεσθαι τὰς τοιαύτας ἀξίας ὑμῶν. Πλὴν ἐλήλυθα πρὸς τὴν ἐνδοξότητα ὑμῶν, οὐ δόξης ὀρεγόμενος, ἢ δωρεῶν, ἢ προσόδων μεγίστων, ἀλλὰ χάριν τοῦ πολλὰ δουλεύσαντος ὑμῖν, καὶ κακῶς διοικηθέντος παρ᾽ ὑμῶν· τοῦ ὑμᾶς ἀμφοτέρους ἀπὸ τοῦ βαπτίσματος ἀναδεδεγμένου, καὶ παρ᾽ ὑμῶν τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐξορωρυγμένου. Δέομαι τῆς φιλευσεβείας ὑμῶν δωρήσασθαί μοι αὐτὸν, ἵνα καθίσας μετ᾽ ἐμοῦ, κλαύσωμεν ἀμφότεροι τὰς ἀμαρτίας ἠμῶν. Τότε ὁ βασιλεὺς ἐπιδακρύσας μικρὸν· οὐ γὰρ ἦν ἀληθῶς τὸ πᾶν τῆς αὐτοῦ βουλῆς· ἀπεκρίθη τῷ μακαρίῳ· Πάντα ἐσμὲν ἕτοιμοι τοῦ πληρῶσαι τὰ δοκοῦντα τῇ σῇ ἁγιωσύνῃ, εἴγε καὶ σὺ ἐπακούσῃς τῆς ἡμῶν παρακλήσεως, καὶ καταδέξῃ τοῦ λαβεῖν μοναστήριον ἐν ταύτῃ τῇ πόλει, οἷον ἂν βούλῃ, καὶ εἶναι μεθ᾽ ἡμῶν διὰ παντός. Τοῦ δὲ γέροντος ἀπαναινομένου τὴν ἐν τῇ πόλει διατριβὴν, προέτεινεν αὐτῷ τὸν ἅγιον Ἀναστάσιον, ὡς ἔξω θορύβου ὑπάρχοντα, καὶ ἀεὶ τῷ ἡμετέρῳ γένει προσαναφέροντα. Καὶ δὴ κατεδέξατο σπουδάζων τοῦ ζητουμένου τυχεῖν δωρήματος. Ὁ δὲ ἄγριος πάπας ἐκεῖνος μὴ χορτασθεὶς ἐφ᾽ οἷς ἔπραξεν εἰς τὸν προῤῥηθέντα Φιλάγαθον· ἀγαγών τε αὐτὸν, καὶ τὴν ἱερατικὴν στολὴν διαῤῥήξας ἐπ᾽ αὐτῷ, περιήγαγεν αὐτὸν πᾶσαν τὴν Πώμην.

[91] Ὅπερ ἀκούσας ὁ ἅγιος γέρων, καὶ πάνυ λυπηθεὶς, οὐκέτι ᾐτήσατο παρὰ τοῦ βασιλέως τὸν ἀρχιεπίσκοπον. Ὡς δὲ ἔγνω τοῦτο ὁ βασιλεὺς, ἀποστέλλει ἕνα τοῦ αὐτοῦ ἀρχιεπισκόπων λίαν στωμύλον πρὸς τὸ δυσωπῆσαι τὸν γέροντα. Πρὸς ὃν εἶπεν ὁ ὅσιος· Ἄπελθε, εἰπὲ τῷ βασιλεῖ καὶ τῷ πάπᾳ· Τάδε λέγει ὁ ἔξηχος γέρων· Ἐχαρίσασθέ μοι τὸν τυφλὸν τοῦτον οὔτε διὰ τὸν ἐμὸν φόβον, οὔτε διὰ τὴν μεγάλην μου δυναστείαν, ἀλλὰ διὰ μόνην τὴν τοῦ Θεοῦ ἀγάπην. Νῦν οὖν ὅσα αὐτῷ προσεθήκατε, οὐκ αὐτῷ ἀλλ᾽ ἐμοὶ ἐποιήσατε, μᾶλλον δὲ εἰς αὐτὸν τὸν Θεὸν ἐνυβρίσατε. Ἔστε τοίνυν γινώσκοντες, ὅτι καθὼς ὑμεῖς οὐ συνεπαθήσατε, οὔτε ἐνεδείξασθε ἔλεος εἰς τὸν ὑπὸ Θεοῦ παραδοθέντα εἰς τὰς χεῖρας ὑμῶν, οὕτως οὐδὲ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς συμπαθήσει τὰς ἁμαρτίας ὑμῶν· Ὁ δὲ πολυλόγος ἐκεῖνος ἀρχιεπίσκοπος περιλαλῶν τὸν ὅσιον οὐκ ἐπάυετο, ἀπολολογούμενος ὑπὲρ τοῦ βασιλέως καὶ τοῦ πάπα. Καὶ ὁ γέρων κλίνας τὴν κεφαλὴν ἔμπροσθεν αὐτοῦ, προσεποιήσατο τοῦ νυστάζειν. Ὡς οὖν εἶδεν αὐτὸν ἐκεῖνος μηδόλως προσέχοντα τοῖς αὐτοῦ λόγοις, ἀναστὰς ἐπορεύθη. Ὁ δὲ ὅσιος παρευθὺς σὺν τοῖς συνοῦσιν αὐτῷ ἀδελφοῖς ἐπιβὰς τοῖς κτήνεσι, δι᾽ ὅλης τῆς νυκτὸς ἐκείνης κατέλαβε τὸ ἴδιον μοναστήριον, τῇ προσευχῇ καὶ ἑαυτῷ προσανέχων, καὶ τὸν Θεὸν ἀπαύστως ἐξιλεούμενος. Μετ᾽ οὐ πολλὰς οὖν ἡμέρας ὁ μὲν πάπας ὥσπερ τις τύραννος βιαίως τῶν ἔνθεν ἀπήγετο, ὥς τινων λεγόντων ἀκήκοα, τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐκβρασθεὶς, καὶ ἐπὶ τῶν παρειῶν αὐτοὺς περιφέρων οὕτω τᾦ τάφῳ παρεδίδοτο. Ὁ δὲ βασιλεὺς μετανοεῖν ἐπαγγελλόμενος, πεζοπορῶν ἀπὸ Ῥώμης πρὸς τὸν τοῦ Γαργάνου ἀπῃει ἀσώματον Ἀρχιστράτηγον· καὶ ἡ αὐτοῦ ὑποστροφὴ διὰ τῆς ξενίας τοῦ μακαρίου ἐγίγνετο.

[92] Ἐλθὼν οὖν ἐπάνωθεν τοῦ μοναστηρίου, καὶ θεασάμενος τὰς καλύβας τῶν ἀδελφῶν περὶ τὸ εὐκτήριον πεπηγμένας, ἔφη· Ἰδοὺ αἱ σκηναὶ τοῦ Ἱσραὴλ ἐν ἐρήμῳ· ἰδοὺ οἱ πολῖται τῆς οὐρανῶν βασιλείας· οὗτοι οὐχ ὡς κάτοικοι, ἀλλ᾽ ὡς παροδῖται ἐνθάδε μένουσιν. Ὁ δὲ μακάριος κελεύσας θυμιατὸν γενέσθαι, ὑπήντησεν αὐτῷ σὺν πάσῃ τῇ ἀδελφότητι· καὶ μετὰ πάσης ταπεινοφροσύνης καὶ εὐλαβείας προσεκύνησεν αὐτῷ. Ὁ δὲ βασιλεὺς ὑποθεὶς τὴν χεῖρα καὶ ὑποστηρίζων τὸν γέροντα, εἰσῄεσαν ἅμα εἰς τὸ εὐκτήριον. Εἶτα εὐχῆς γενομένης, εἶπεν ὁ βασιλεὺς τῷ ἁγίῳ· Ὁ Κύριος ἡμῶν Ιησοὺς Χριστὸς ἕως συμπαρῆν τοῖς Ἀποστόλοις, ἐκέλευεν αὐτοῖς μὴ πήραν, μὴ ῥάβδον, μήτε μὴν δύο χιτῶνας κεκτῆσθαι. Ἐρχόμενος δὲ πρὸς τὸ πάθος, πάλιν εἶπεν αὐτοῖς· ἀλλὰ νῦν ὁ ἔχων βαλάντιον, ἀράτω καὶ πήραν. Καὶ αὐτὸς τοίνυν γηράσας, καὶ μέλλων ἀπιέναι πρὸς τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν, φρόντισον τῶν σῶν γεννημάτων, μήπως στενοχωρηθέντες μετὰ σὲ τῇ δυσκολίᾳ τοῦ τόπου, ἀναχωρήσαντες σκορπισθῶσιν. Ἡμεῖς δώσομεν μοναστήριον, καὶ προσόδους, ὅπου ἂν κελεύσῃς ἐν ὅλῳ τῷ ἡμετέρῳ κράτει. Ὁ ὅσιος ἀπεκρίθη· Τοῦ Δαβὶδ ἤκουσα λέγοντος· Σῶσον με Κύριε, ὅτι ἐκλέλοιπεν ὅσιος, ὅτι ὠλιγώθησαν αἱ ἀλήθειαι ἀπὸ τῶν υἱῶν τῶν ἀνθρώπων· καὶ πάλιν· Οὐκ ἔστι ποιῶν χρηστότητα, οὐκ ἔστιν ἕως ἑνός.

[93] Εἰ δὲ καὶ ὅλως εἰσὶ μοναχοὶ οἱ μετ᾽ ἐμοῦ ἀδελφοὶ, καὶ φυλάξουσι κατὰ δύναμιν τὰς ἐντολὰς τοῦ Χριστοῦ, αὐτὸς ὁ οἰκονομήσας αὐτοὺς ἕως τοῦ νῦν μετ᾽ ἐμοῦ, πολλῷ μᾶλλον φροντίσει αὐτῶν καὶ ἄνευ ἐμοῦ· ὃς οὐκ ἐν τῇ δυναστείᾳ τοῦ δυνατοῦ, οὐδὲ ἐν ταῖς κνήμαις τοῦ ἀνδρὸς εὐδοκεῖ, ἀλλ᾽ ἐν τοῖς ἐλπίζουσιν ἐπὶ τὸ ἔλεος αὐτοῦ. Τούτων καὶ ἑτέρων πολλῶν λαληθέντων ἀνέστη ὁ βασιλεὺς ἀναχωρῆσαι. Καὶ πάλιν ἐπιστραφεὶς πρὸς τὸν γέροντα εἶπεν· Αἴτησόν μοι ὡς τέκνον σου, εἴ τι ἂν βούλῃ, καὶ μετὰ πάσης προθυμίας πληρώσω σοι· Ὁ δὲ μακάριος ἐκτείνας τὴν χεῖρα πρὸς τῷ στήθει τοῦ βασιλέως, εἶπεν· Οὐδὲν ἄλλο δέομαι τῆς σῆς βασιλείας, ἀλλ᾽ ἢ τὴν σωτηρίαν τῆς ψυχῆς σου· κᾄν γὰρ βασιλεὺς τυγχάνῃς, ἀλλ᾽ ὡς εἷς τῶν ἀνθρώπων τελευτῆσαι ἕχεις, καὶ εἰς κρίσιν παρασταθῆναι, καὶ λόγον δοῦναι ὧν ἔπραξας πονηρῶν τε καὶ καλῶν ἔργων. Καὶ ὁ βασιλεὺς ταῦτα ἀκούων σταγόνας δακρύων προέχεεν ἀπὸ τῶν ὀμμάτων. Εἶτα τὸν στέφανον κλίνας ἐν ταῖς χερσὶ τοῦ ἁγίου, καὶ εὐλογηθεὶς παρ᾽ αὐτοῦ σὺν πᾶσι τοῖς μετ᾽ αὐτοῦ, ἐπορεύετο τὴν ὀδόν. Ἀλλ᾽ οὐδ οὕτως ἐξέφυγε τῶν τοῦ Θεοῦ κριμάτων τὸ πέρας. Εὐθἐως γὰρ ἐλθὼν ἐν τῇ Ρώμῃ, καὶ στάσεως αὐτῷ γενομένης ἀνεχώρησε φεύγων, καὶ κατὰ τὴν ὁδὸν ἐτελεύτησεν. Οἱ δὲ πατέρες διεγόγγυζον κατὰ τοῦ γέροντος ὡς μὴ δεξαμένου τὴν πρὸς τοῦ βασίλεως χάριν, μοναστέριον αὐτοῖς δωρήσασθαι βουλομένου. Ὁ δὲ πατὴρ πρὸς αὐτοὺς ἔφη· Ἐγὼ μὲν ὥσπερ ἄφρων ἐλάλησα ἅπερ εἶπον, ὑμεῖς δὲ μετ᾽ ὀλίγον γνώσεσθε ἃ φρονεῖτε. Μετὰ ταῦτα γοῦν ἀκούσαντες τὴν τελευτὴν τοῦ βασιλέως, ἐθαύμασαν τὴν τοῦ μεγάλου οἰκονομίαν.

Ceterum beatus Nilus commoratus in monasterio, Vallelucii titulo, [Relicto cœnobio Vallelucio, ut nimis opulento,] ad quindecim annos, posteaquam crevisset numerus fratrum & necessaria superabundarent & monasterium esset amplum & ejus opera celebre factum, cum antea tale non esset, videbat, fratres remissius affectos erga spiritale ministerium & exactam Regulæ disciplinam, quam ab initio susceperant & lata via gaudentes, concertantesque, quis eorum esset major. Ad hoc etiam contulit illis memorati hegumeni levitas, quippe qui muneribus oblectabatur & exosa illi erat pietas. Hæc postquam perspexit beatus Vir, sciens, rerum copiam plerisque causam esse dissolutionis plenæque in tuenda religione relaxationis, surgens inde abscessit, pervagabaturque locum quærens angustum & cum labore suppeditantem necessaria corpori, ut saltem penuria victus tamquam fræno ad monasticæ vitæ studium pertraherentur idiotæ. Quare confluentibus multis e circumjacentibus urbibus & invitantibus, suasque facultates beato Viro offerentibus, quibusdam vero & exædificata monasteria largientibus, prorsus omnia rejecit; neque enim inveniebat in illis, quod ipse quærebat, solitudinem & quietem & secessionem a frequentia hominum. Aiebat enim, ætatis hujusce monachis non esse utilem animi remissionem & socordiam, vacare enim eos non orationi, contemplationi & Scripturarum explanationi, sed vaniloquio pravisque cogitationibus & ad res inanes curiositati. Quapropter laboris occupationem esse illis pravarum cogitationum multorumque malorum devitationem: idcirco amplectendum esse illud, In sudore vultus tui vesceris pane. Ita vero impleri Apostolicum præceptum, & eos, qui crebro per nos transeunt, modica quiete fruentes, coronarum nobis auctores merito fieri.

[87] [ad minus commodum prope Cajëtam se recipit, ubi in abstinentia vitæque austeritate suos exercet,] Hanc Viri justi prudentiam fratres non percipientes, imo late patentem viam angustæ præferentes, perstiterunt in dicto monasterio, alligati commodis loci & sancti Patris severitatem ægre ferentes. Nec tamen frui quiete potuerunt cunctis diebus, quibus illud inhabitarunt, nec defuit ibi inordinatio & confusio, angor & futilitas, donec tandem omnino ejecti extrusique sunt. At beatus Pater cum fratribus, quos habuerat comites, & cum celeberrimo Stephano in Cajetæ finibus cum parvulum reperisset locum, imo ut vere dicam, desertum siccitate secessum, placente angustia & ariditate ejus, illum incoluit, initio quidem in magna victus inopia, sed non multo post fratribus, cunctis sane Dei amantibus, haud paucis convenientibus, subsecuta est rerum omnium affluentia. Itaque assiduus erat labor, jugis psalmodia, crebræ recitationes psalmorum & frequens genuflexio, abstinentia spontanea & non coacta obedientia. Et sane jam florebant omnes fructumque ferebant irrigatione sermonum & perenni magisterio deiferi patris nostri Nili, & ipse in perferendis arduis laboribus invictus nihil de solita abstinentia remittebat divinisque exercitiis, sed quo magis corpore senescebat & imbecillior fiebat, tanto acrius spiritu reflorescebat & vires acquirebat. Numquam sibi indulsit, ut jejunium solveret, aut degustaret, biberetve præter constitutum tempus, ut moris est senibus: carne semper abstinuit & balneo nunquam est usus usque ad mortem, idque jam decrepitus Senex (agebat enim quintum & nonagesimum annum, cum mortuus est a) magnisque & variis morbis afflictus, non tantum propter senectutem, sed etiam ob nimiam vitæ asperitatem &, quæ vix enarrari queat, disciplinæ austeritatem. Eo enim habitudinis per labores sese redegerat, ut si vellet, etiam comedere, vel bibere ad recreandas vires, id sibi consuetudo non permitteret & peræque somno se dare congruenti non posset.

[88] [ipseque jam senex perdurat: ecstases, præ humilitate, studiose tegere nititur: ægerrime feminarum colloquia admittit,] Non raro etiam mentis patiebatur abstractionem, diuque vocis usu carens astantium quoque præsentiam non sentiebat: quamquam & in ipsa extasi, si quando aliquid submurmuraret, e sacræ liturgiæ responsionibus verba proferebat: ut puta, Concede Domine, vel Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus & similia: quandoque etiam psalmum, Beati immaculati, recitare audiebatur. Quod si quis e fratribus postea quæsisset ab eo: Quid tibi contigit, Pater, & ubi hactenus eras? Respondebat: Consenui, fili, & deliro & oppressus dæmone sum & ignoro, quod patior. Quin & accedentibus ad illum importune & a contemplatione mentis avocantibus renunciari jubebat, dæmone agitari Senem, nec posse ad quemquam venire. Sed quo magis ipse contendebat & abjiciebat sese, eo latius divulgabatur & percrebescebat fama ejus, & accurrebant omnes, ut viderent & loquentem ipsum audirent. Itaque Cajetæ quoque principem rogavit uxor b, ut irent salutatum Dei Servum. Ille vero: Significemus, inquit, hoc illi primum, ne forte grave videatur & affectus molestia fugiat e regione nostra & Servi Dei jacturam faciamus. Significarunt igitur de hoc, multis precibus agentes, sciebant enim, illum vehementer aversari colloquia fœminarum, & mulieribus non patere aditum in ejus monasterium. At contra Vir sanctus hæc ad illam perferri jussit. Ignosce mihi propter Dominum: nam quando vivebam in seculo, dæmone exagitabar; ideoque ex quo sum factus monachus, curatus sum: nunc vero si fœminam videro, statim dæmon revertitur & cruciat me c. Hæc ubi audivit & intellexit mulier, majori exarsit desiderio videndi ipsum & tamdiu colluctata est, donec venit & ejus salutatione dignata est. Præceperat tamen, ne ulla oppidana mulier sequeretur, sed omnes eam sequerentur viri. Ergo beatus Vir, postquam paucis illam docuisset de pudicitia, de eleemosyna, deque timore Dei, domum remisit gaudentem.

[89] Et ipse quidem ægerrime ferebat & magno studio devitabat commercia principum terræ, [uti & principum, ad quos non nisi miseros sublevandi causa accedebat: Romam profectus pro Joanne antipapa] ut originem inanis gloriæ & perniciem animæ. Ceterum cogebatur id tolerare ob molestiam, quam exhibebant injuriam passi & injuste ab illis oppressi, quorum sæpe multos ex eorum faucibus vel per epistolam solam extraxit. Et si quis colligeret hujusmodi ab eo scriptas epistolas, librum posset conficere valde utilem & magno usui futurum. Quod idem fecit pro Philagatho archiepiscopo cive suo. Quando enim ille insatiabili aviditate Romanam sedem invasit, non contentus mundano fastigio, ad quod illum Deus præter opinionem evexerat (nam apud utrumque imperium magnos honores adeptus erat) sanctus Pater, quippe qui prævidebat, quod futurum erat, scribebat illi rogans, ut humanam non affectaret gloriam, quod ea jam exsatiatus esset, sed ad quietem status monastici remearet. Ille vero dum se ad hoc parare dicit, advenientibus imperatore & Præsule ejecto d, intolerandam eorum expertus est iram. Orbatus enim per ipsos maxime necessariis membris, oculis, inquam, lingua & naso, conjectusque in carcerem plenus miseriarum & omni ope destitutus jacebat. His auditis Deo plenus Pater, mœrore cordis urgente, coactus fuit homo id ætatis, tam gravi morbo affectus & id temporis, Quadragesimale enim agebatur jejunium, Romam proficisci & supplicibus votis adire imperatorem. Imperator autem cum patriarcha, audito ejus adventu, prodiere obviam & prehensa hinc inde manu ejus adduxerunt in patriarchium, medium sedere jubentes, illi vero ad dextram & sinistram manus ejus deosculabantur.

[90] At Vir sanctus licet ad hæc nimium afflictaretur & gemeret, [apud Pontificem & imperatorem deprecatur:] omnia tamen sufferebat, si quo pacto posset obtinere, quod petebat, & ait ad illos: Ignoscite mihi omnium maximo peccatori & semimortuo seni per Dominum, indignus enim sum tanto honore. Meum potius est procumbere ad honorabiles vestros pedes & venerari tam eximias vestras dignitates. Sane accessi ad gloriam vestram non gloriæ cupidus, aut largitionum, aut maximorum proventuum, sed in beneficii loco petiturus illum, qui multum vobis inservivit & male a vobis tractatus est, qui utrumque vestrum de fonte baptismatis suscepit, & oculorum a vobis erutorum luce privatus est. Obsecro studium pietatis vestræ, ut illum mihi dono detis, quo mecum sedeat, simulque peccata nostra defleamus. Tunc imperator paulum collacrymatus (neque enim totum, quod successerat, erat revera de ejus consilio) respondit beato Viro: Parati sumus ad implenda omnia, quæ tuæ pietati placent, si & ipse nostram petitionem audiveris & non dedignatus fueris accipere monasterium in hac Urbe, quodcumque volueris, ut nobiscum perpetuo maneas. Recusante Sene commorationem in Urbe, protulerunt illi sanctum Anastasium, procul a turba positum & Græcanicæ genti semper addictum. Itaque annuit, cupiens sibi donari, quod petebat. Verum Papa ille immitior e non expletus malis, quibus Philagathum, de quo supra memini, affecerat, produxit illum & sacerdotali habitu super ipsum discisso circumduxit per totam urbem.

[91] [illis promissa non tenentibus vindictam divinam minatur.] Quo audito, sanctus Senex vehementer indoluit, nec amplius ab imperatore archiepiscopum petiit. Quod ubi animadvertit imperator, misit quemdam de suis archiepiscopis blando præpotentem eloquio, qui Senis animum leniret. Ad quem Vir sanctus: Vade, inquit, dicito imperatori & Papæ: Hæc ait delirus ille Senex: Donastis mihi hunc cæcum, non ob mei timorem, non ob magnam meam potentiam, sed ob unius Dei amorem. Nunc igitur quæcumque illi mala addidistis, non ipsi, sed mihi fecistis, quinimo in Deum ipsum contumeliosi fuistis. Estote igitur scientes fore, ut quemadmodum vos non doluistis vicem, nec miserti estis ejus, quem Deus tradidit manibus vestris, ita vobis quoque Pater cœlestis peccata nequaquam dimissurus sit. At verbosus ille archiepiscopus sanctum Virum sermonibus onerabat, excusando imperatorem & Papam. Quare Senex, demisso ante illum capite, dormitare se simulabat. Et is cum vidisset, sermones suos prorsus non attendi, recessit. Statim ergo Vir sanctus cum sociis fratribus conscensis equis per totam illam noctem confecit iter, pervenitque ad suum monasterium, orationi sibique vacans Deumque jugiter propitians. Non multos post dies Papa quidem e numero vivorum vi exturbabatur, quasi tyrannus, ut dicentes quosdam audivi f, & effossis sibi oculis, quos pendentes ad genas ferebat, ea pompa sepulturæ mandabatur. Imperator autem pœnitentiæ causa susceptum indicans laborem, ab Urbe ad Garganum pedibus iter fecit, veneraturus Michaëlem archangelum: in reditu beati Viri hospitium invisit.

[92] [Ab imperatore donationes oblatas] Cum igitur ex editiori loco monasterium conspexisset & fratrum tuguria circa oratorium fixa: Ecce, inquit, tabernacula Israël in deserto: Ecce regni cælorum cives. Hi non ut habitatores, sed ut viatores hic manent. At sanctus Vir jussit thuris suffitum præparari, quo obviam illi profectus est cum universis fratribus: quem etiam summa cum humilitate & reverentia venerabundus salutavit. Et imperator supposita manu, qua subniteretur Senex, una cum illo oratorium ingressus est: & peracta oratione, imperator Viro sancto, Dominus, ait, noster Jesus Christus quamdiu fuit cum Apostolis, mandabat eis, ne peram, ne virgam, neque duas tunicas possiderent. Cum vero ad passionem ibat, rursus aiebat: Sed nunc, qui habet sacculum, tollat & peram. Ergo tu quoque cum jam senueris & vicina tibi sit migratio ad regnum cœlorum, suscipe curam tuorum filiorum, ne forte in angustias redacti, quando non eris, ob loci difficultatem recedentes dispergantur. Nos dabimus monasterium & proventus, ubicunque tibi collibuerit per totam ditionem nostram. Ad quæ Vir sanctus: Audivi dicentem David: Salvum me fac, Domine, quoniam defecit sanctus, quoniam diminutæ sunt veritates a filiis hominum: præterea: Non est, qui faciat bonum, non est usque ad unum.

[93] Quod si fratres, qui mecum sunt, omnino monachi sunt & mandata Christi pro viribus curaverint, [paupertatis amore accipere renuit] ipse, cui de illis curæ fuit usque adhuc me superstite, multo magis & sine me cura eos sua complectetur; cui non in potentia potentis, nec in tibiis viri beneplacitum est, sed in eis, qui sperant super misericordia ejus. Hæc & multa alia cum essent collocuti, in viam se imperator dedit & conversus iterum ad Senem dixit: Pete a me perinde ac filio quicquid volueris, & præstabo cum omni alacritate. Et Vir sanctus, extensa manu ad pectus imperatoris, dixit: Nihil aliud rogo ab imperio tuo, nisi animæ tuæ salutem: nam licet imperator sis, tamen ut mortalis homo moriturus es & judicio sistendus, rationemque redditurus eorum, quæ sive bona, sive mala egeris. Quæ imperator audiens, lacrymarum guttas fundebat ex oculis: deinde corona demissa in manus beati Viri & benedictione percepta, cum toto suo comitatu commisit se viæ. Nec tamen effugit judiciorum Dei exitum: nam ubi primum Romam pervenit, seditio in ipsum coorta est, quam fugiens in itinere defunctus est g. At vero patres de Sene conquerebantur, quod rejecisset munus imperatoris monasterium illis largiri volentis. Et Pater ad eos: Ego quidem, quæ dixi, ut insipiens locutus sum: vos autem non multo post intelligetis, quis vester sit sensus. Itaque cum audissent de imperatoris morte, admirati sunt eximii Viri prudentiam.

ANNOTATA.

a Ex hisce chronotaxim aliquam vitæ sancti Patris deduxi Comment. prævii num. 7, quem consule.

b Quis hic Cajetanus princeps fuerit, quæ ejus uxor, quæ tanto desiderio flagravit sanctum Virum conveniendi, alibi non reperio.

c In sensu morali potuit hæc verissime Sanctus dicere, quod expertus esset, ex feminarum colloquio & aspectu tentationes a dæmone immissas: atque hoc sane sensu intelligenda sunt, ne humilitas ad mendacia imprudenter deflexerit.

d Gregorio nimirum V, Romano Pontifice, qui ante Bruno appellabatur, eratque Ottonis III imperatoris consanguineus; natus nimirum ex Ottone duce, qui Marchiam Veronensem tum temporis obtinebat. Hunc porro in lucem ediderat Luitguarda Ottonis Magni filia. Vide Muratorium in Annalibus Italiæ ad annum 996 & in Antiquitatibus Italicis Dissert. 41. Quæ dicit scriptor de miraculis extra Ecclesiam, intellige de apparentibus, vel patratis ab illis, qui deinde a fide desciverunt

e Papam immitem appellat biographus: at Petrus Damianus & Chronographus Saxo crudelitatemtotam Romanis, veritis, ne impunitum dimitteret imperator, affricant. Vide, si plura de hisce desideras, quæ scripsi Gloriæ posthumæ SS. Cypriani & sociorum § 3 num. 27 & 28.

f Ex vulgi rumore, ut quidem fatetur biographus, hæc refert de morte Gregorii V, quæ contigit anno 999 die 12 Februarii. Antiqui nulli scriptores, ait Muratorius in Annalibus, expressius de illa loquuntur; opinatur autem ille, mortem Gregorio maturatam ab iis, qui Crescentii partibus adhæserant; quæ sane conjectura, si ejusdem uxoris insidiis Otto imperator periit, non est a verisimilitudine aliena. Sed quid de assertis biographi nostri? Quandoquidem is fidem suam liberat, allegato populi rumore, verisimiliter nec mortis adjuncta ipsi aliunde perspecta fuere, quæque asserit, Gregorium sibi fecisse, a Crescentii asseclis forte patrata fuere. Quidquid sit, Otto, ut scribit Petrus Damianus in Vita S. Romualdi abbatis, nudis pedibus de Romana urbe progrediens, sic usque ad Garganum montem ad S. Michaëlis perrexit ecclesiam: sed piacularis itineris causa a scriptoribus illa refertur, quod contra jurisjurandi fidem, Crescentium capite truncari jussisset.

g Hæc etiam ex rumore, & quidem falso, accepisse videtur biographus. Certe jam pacem rogarant Romani, nec in fuga obiit Otto, sed in territorio civitatis Castellanæ lenta febri haustoque, ut conjicitur, veneno, tranquille exstinctus est. Vide Muratorium laudatum ad annos 1001 & 1002.

CAPUT XIV.
Stephani pius obitus. S. Nilus, ne sibi honores deferantur, studiose cavet & monasterium ideo relinquens Romam tendit: at in monasterio S. Agathæ subsistens, nactus ab agri Tusculani domino locum construendo monasterio, dum hoc parat, sancte moritur & a suis cum magno luctu sepelitur.

Ἐν δὲ ταῖς ἠμέραις ἐκείναις ἠῤῥώστησεν ὁ μακάριος Στέφανος τὴν ἐπιθανάτιον ἀῤῥωστίαν· ψυχοῤῥαγοῦντος οὖν αὐτοῦ, καὶ τοῦ γέροντος αὐτῷ παραθημένου, συνήχθησαν οἱ ἀδελφοὶ ἅπαντες κύκλῳ, καὶ λέγει ὁ μέγας· Ἀδελφὲ Στέφανε· ὁ δὲ εὐθέως ἁνακαθίσας ἔδησε τὰς χεῖρας καὶ προσεῖχε τῷ μακαρίῳ. Εἶτα λέγει πρὸς αὐτόν· Εὐλόγησον τοὺς ἀδελφοὺς, ὅτι ἐκλείπεις. Ὁ δὲ ἁπλώσας τὰς χεῖρας, καὶ ἐπευξάμενος, τὸ κελευσθὲν αὐτῷ ἐποίει. Καὶ πάλιν λέγει αὐτῷ ὁ μέγας· Ἀναπαύου λοιπὸν, ὅτι οὐκέτι ἰσχύεις· καὶ ἀνακλιθεὶς ἀνεπάε, πληρώσας τὸν τῆς ὑπακοῆς ὅρον ἐν τῷ θανάτῳ. Μετὰ δὲ τὸ αὐτὸν ἀποπνεῦσαι, ἐθρήννει ὀ γέρων ἐπ᾽ αὐτῷ λέγων· Ὦ καλέ μου συναγωνιστὰ καὶ σύμπονε Στέφανε, μετὰ τοσαῦτα ἔτη χωριζόμεθα, καὶ ἀλλέλων ἀποστερούμεθα. Καὶ σὺ μὲν ἀπέρχῃ πρὸς τὴν ἀνάπαυσιν, ἣν σεαυτῷ ἡτοιμασας· ἐγὼ δὲ ἐναπέμεινα εἰς τὴν κόλασιν. Σὺ ἀθλητὴς καὶ μάρτυς τυγχάνεις, ἐγὼ γάρ σοι γέγονα δήμιος. Τοῦτο δὲ ἐλάλει ὁ γέρων, ἐπειδὴ μέχρι γήρως οὐ διέλιπεν αὐτὸν κολαφίζων, ἀγωνιστὴν αὐτὸν ἐπιστάμενος καὶ πύκτὴν. Καθάπερ γὰρ ξυστῆρα αὐτὸν εἶχεν, ἢ ἅλλό τι ἐργαλεῖον πρὸς τοὺς ἀβαστάγους καὶ ἀνυπομονήτους. Ὁπηνίκα γοῦν εἰς τὴν ἐκκλησίαν τὶς τῶν ἀδελφῶν κοιμώμενος ἔῤῥεγχεν ἐν τῇ ἀναγνώσει τοῦ μεγάλου διερμηνεύοντος, ἔλεγεν αὐτὸς ὁ μακάριος ὡς ἀγνοὥν· Οὐδείς ἐστιν ὁ ῥέγχων εἰ μὴ ὁ Στέφανος· ἐκβάλετε αὐτὸν ἔξω, μήπως διδάξῃ ἡμᾶς κακὴν συνήθειαν. Πολλάκις δὲ καὶ ἐκ τῆς τραπέζης αὐτὸν μετὰ ὕβρεων καὶ ὀνειδισμῶν ἐξήγαγεν, ὡς ἀπαιδεύτως ἐσθίοντα, διορθούμενος τοὺς αὐτὸ πράττοντας. Καὶ ἁπλῶς εἴ τι ἂν πταῖσμα ἐγίνετο ἐν πάσῃ τῇ ἀδελφότητι, ὁ Στέφανος ἐπετιμᾶτο ὡς τῶν πάντων ὑπαίτιος. Καὶ οὐκ ἤρκει αὐτῷ τοῦτο, ἀλλὰ καὶ μετὰ τῶν ἀδελφῶν ἐργαζόμενος γέρων ὢν πλέον ἢ περὶ τὰ ἑβδομήκοντα ἔτη, καὶ πάνυ κυρτωθεὶς ἐκ τοῦ γήρως καὶ τῶν πολλῶν νοσημάτων, οὐκ ἀνένευεν ἐν τῷ θέρει ἢ ἐν τῇ ἅλωνι ὅλην τὴν ἡμέραν. Καὶ ὅπου δ᾽ ἆν ἦν ῥυπαρώτερον ἔργον ἢ κοπωδέστερον, ἐκεῖ εὑρίσκετο. Ὅλως δὲ οὐκ οἶδεν ἀνάπαυσιν ἢ ἄνεσιν πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς αὐτοῦ ἐν οἱῳδήποτε πράγματι.

[95] Ὅτε οὖν ἀνεπαύσατο τὴν μακαρίαν ἀνάπαυσιν, διετάξατο ὁ πατὴρ τὸν τάφον διπλοῦν γενέσθαι, ἵνα καὶ αὐτὸς τελειώσας τὸν δρόμον συνταφῇ τῷ μακαρίτῃ Στεφάνω. Ὁ δὲ ἄρχων Γαΐτας λίαν φιλόθεος ὢν, καὶ πίστιν πολλὴν ἔχων εἰς τὸν ὅσιον πατέρα, ἐρωτήσας καὶ μαθὼν τὴν αἰτίαν τοῦ τάφου, εἶπε πρὸς τοὺς παρόντας· λοιπὸν ἐὰν ὁ πατὴρ τελευτήσῃ, ὧδε αὐτὸν καταλείψω, ἀλλ᾽ οὐκ ἀπαγαγὼν ἐν τῇ πόλει μου καταθήσω, ἵνα ἔχῃ αὐτὸν καθάπερ ἄσειστον πύργον; Τοῦτο τοίνυν μαθὼν ὁ μακάριος γέρων, καὶ σφόδρα λυπηθεὶς, ἐβουλεύσατο πάλιν μετοικῆσαι ἐκεῖθεν, καὶ ἀπελθεῖν ὅπου οὐδείς ἐστιν ὁ γινώσκων. Προῃρεῖτο γὰρ ἀποθανεῖν κακῶς, ἢ ὑπόληψιν σχεῖν ἁγίου παρά τινος τῶν ἀνθρώπων· τοὐναντίον μὲν οὖν ἠγωνίζετο παρὰ τοῖς πολλοῖς θυμώδη, καὶ ὑβριστὴν, καὶ πάντων τῶν ἄλλων παθῶν μέτοχον ἀποδεῖξαι. Πολλοὶ δὲ ἀνόητοι καὶ ἐσκανδαλίσθησαν· ἡμεῖς δὲ, οἵτινες συνεφάγομεν καὶ συνεπίομεν αὐτῷ ἀναξίως, πεπείσμεθα καὶ πεπληροφορήμεθα, καὶ ἐνώπιον Θεοῦ καὶ ἀγγέλων ὁμολογήσομεν, ὅτι ἅγιος ἐστὶν ὁ μακάριος Νεῖλος, ὡς εἷς τῶν θεοφόρων πατέρων· καὶ ὑπερβάλλων πάντας τοὺς ἐν τῇ γενεᾷ ταύτῃ ἀνθρώπους ἄν τε σημεῖα ποιήση, ἄν τε μή· καὶ ὅπερ οἱ πολλοὶ τῶν ἀσυνέτων ἐπερωτῶσι, τοῦ αὐτῶν βίου μηδένα ποιούμενοι λόγον· ὅπερ καὶ ἐν πολλοῖς τῶν κακοδόξων εὑρεθη. Τοῦτο δὲ εἶπον, οὐκ ἵνα τὴν αὐτοῦ χάριν ἄπορον θαυμάτων ἐλέγξω· βλέπουσι γὰρ ἀεὶ τὴν αὐτῆς δύναμιν οἱ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐν τῇ κεφαλῇ ἔχοντες· ἀλλ᾽ ἵνα τὴν ἄκαιρον καὶ ἀνόητον ἐρώτησιν ἀνατρέψω. Πᾶν γὰρ τὸ ζητούμενον ὁ βίος τυγχάνει· θαυμάτων δὲ πλῆθος καὶ δύναμις στεργομένη μὲν συνεκλάμπουσα, περιφρονουμένη δὲ μὴ συνᾴδουσα. Ἐπὶ τὴν νύσσαν τοίνυν ἐπανακάμψωμεν. Βουληθεὶς οὖν ὁ μισόδοξος πατὴρ ἡμῶν Νεῖλος καταλιπεῖν τὸ μοναστήριον, ὅπερ λέγεται Σέρπερις, ἐν ᾧ ἤσκησε περὶ τὸν δέκατον χρόνον, μόλις ἐπικαθίσας διὰ τὸ γῆρας ἵππῳ, ᾤχετο ἐπὶ τὴν Ῥώμην. Ἔλεγε δὲ τοῖς ἀδελφοῖς ἐποδυρομένοις τῷ χωρισμῷ αὐτοῦ· Μὴ λυπεῖσθε ὦ πατέρες καὶ ἀδελφοί· πορεύομαι γὰρ ἑτοιμάσαι τόπον καὶ μοναστήριον, ἔνθα συναγάγω πάντας τοὺς ἀδελφοὺς, καὶ τὰ διεσκορπισμένα τέκνα μου.

[96] Ἐκεῖνοι δὲ μὴ νοοῦντες τίνα ἦν ἃ ἐλέγει αὐτοῖς, παρεμυθοῦντο. Τοῦ τοίνυν Θεοῦ καθοδηγοῦντος αὐτὸν ἐπὶ τὸν προωρισμένον τῆς ταφῆς αὐτοῦ τόπον, κατὰ τὸν προεγνωσμένον θεἳκῶς αὐτῷ τρόπον, καταλαμβάνει κώμην τινὰ καλουμένην Τουσχολάναν, ἀπέχουσαν δώδεκα μίλια ἀπὸ Ῥώμης· περὶ ἣν ἵδρυται μοναστήριον ὀλίγων ἀδελφῶν ὁμοφύλων ἐπ᾽ ὀνόματι τῆς ἀγίας Ἀγάθης. Κᾷκεῖσε καταλύσας ὁ ἅγιος γέρων· καὶ τὸ, Αὕτη ἡ κατάπαυσίς μου, εἰρηκὼς, εἰς αἰῶνα αἰῶνος, οὐκετι τοῦ λοιποῦ ἴσχυσέ τις αὐτὸν ἀνασπάσαι ἐκεῖθεν, καίτοι καὶ τῶν συνόντων αὐτῷ ἀδελφὼν ἐνοχλούντων, καὶ τῶν τῆς Ρώμης μεγιστάνων πρὸς αὐτὸν παραγενομένων, καὶ δυσωπούντων τοῦ εἰσελθεῖν ἐν τῇ Ρώμῃ κᾂν διὰ τοὺς πρώτους τῶν ἀποστόλων. Ἀπεκρίνετο δὲ πᾶσι καὶ ἔλεγεν· Ὅτι τοὺς πανευφήμους καὶ ὄντως τρισμακαρίστους καὶ κορυφαίους τῶν ἀποστόλων καὶ ἐντεῦθεν δυνατὸν τοῖς πίστιν ὡς κόκκον σινάπεως κεκτημένοις αὐτοὺς προσκῦνησαι, εἰ καὶ ἐγὼ ἀνάξιος καὶ τοῦ μόνον αὐτοὺς ὀνομάσαι. Ἐν μέν τοι τῷ εὐτελεῖ τόπῳ τούτῳ δι᾽ οὐδὲν ἄλλο ἐλήλυθα, εἰ μὴ μόνον διὰ τὸ τελευτῆσαι. Ὁ δὲ ἄρχων τῆς κώμης ἐκείνης Γρηγόριος τῷ ὀνόματι, περιβόητος ἐν τυραννίδι καὶ ἀδικίᾳ τυγχάνων, λίαν δὲ ἀγχίνους καὶ συνέσει κεκοσμημένος, κατελθὼν καὶ προσπεσὼν τοῖς ποσὶ τοῦ ἁγίου ἔλεγε ταῦτα· Εγὼ μὲν δοῦλε τοῦ Θεοῦ τοῦ ὑψίστου διὰ τὰς πολλάς μου ἁμαρτίας οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς, ἵνα μου ὑπὸ τὴν στέγην εἰσέθῃς· καὶ πόθεν μοι τοῦτο, ἵνα ἔλθῃ ὁ ἁγιος τοῦ Κυρίου μου πρός με; Ἐπειδὴ δὲ μιμούμενος τὸν σὸν διδάσκαλον καὶ Δεσπότην προετιμήσω με τὸν ἁμαρτωλὸν τῶν δικαίων, ἰδοὺ ὁ οἶκός μου, καὶ ἅπαν σὺν τοῖς περιχωρίοις αὐτοῦ τὸ καστέλλιον πρὸ προσώπου σου· εἴ τι κελεύεις περὶ αὐτῷν, πρόσταξον.

[97] Ὁ δὲ μακάριος ἁπεκρίνατο πρὸς αὐτόν. Ευλογήσαι Κύριος καὶ σὲ καὶ τοὺς σοὺς σὺν τῷ οἴκῳ σου καὶ τῇ κώμῃ σου. Μέρος δὲ ὀλίγον ἐν τῷ κράτει σου ἡμῖν διαχώρισον, ὅπως ἐν αὐτῷ ἡσυχάσαντες τὸν Θεὸν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν ἐξιλεωσώμεθα, καὶ ὑπὲρ τῆς σῆς σωτηρίας εὐξώμεθα. Τότε ὁ Γρηγόριος μετὰ πολλῆς τῆς προθυμίας ἐξεπλήρου τὸ κελευόμενον. Οἱ δὲ ἐναπομείναντες ἐν τῇ μονῇ ἀδελφοὶ μετὰ δύο ἡμέρας μηνῶν μαθόντες, ὅτι οὐχ ὑποστρέφει πρὸς αὐτοὺς ὁ πατὴρ, ἀπάραντες σὺν μηλωταρίοις καὶ περιβολαίοις καὶ τοῖς λοιποῖς, κατέλαβον τὸν ὑπὸ τοῦ ἅρχοντος ἀφιερωθέντα τόπον αὐτοῖς ἐν λόγῳ μονῆς· μαθών τοίνυν ὁ παμμακάριστος πατὴρ τὴν ἄφιξιν αὐτῶν, ἠγαλλιάσατο τῷ πνεύματι, καὶ δεδήλωκεν αὐτοῖς· Ἀρκετόν μοι ὦ πατέρες καὶ ἀδελφοὶ, ὅτι διὰ τὴν τοῦ Θεοῦ ἀγάπην καὶ τὴν ἐμὴν ἐσκύλητε ἕως αὐτοῦ. Νῦν οὖν παρακαλῶ τὴν ἀγάπην ὑμῶν, ἵνα περιμείνητε μέχρις ἂν καὶ αὐτὸς ἐλεύσωμαι πρὸς ὑμᾶς. Ἐν τῷ οὖν ἑτοιμάζεσθαι αὐτὸν τοῦ ἀποπληρῶσαι αὐτομάτοις ποσὶ τὴν οἰκείαν σύνταξιν· ἦσαν γὰρ οἱ ἀδελφοὶ ὡς ἀπὸ μιλίων τριῶν· συγκαλεσάμενος τοὺς προσκαρτεροῦντας αὐτῷ ἀδελφοὺς σὺν τῷ ἡγουμένῳ Παύλῳ, ὧ ἦν πρὸ πολλῶν προκεχειρισμένος ἡμερῶν τὴν ἡγεμονίαν, ἀνδρὶ παλαιῷ καὶ τὴν φρόνησιν, καὶ τὴν ἡλικίαν, καὶ τὴν ἄσκησιν, καὶ τὴν φιλοσοφίαν· τούτοις διαμερίσας τὰ μικρὰ ῥάξια αὑτοῦ οὐ γὰρ ἄλλο τίποτε ἦν αὐτῷ τοῦ κόσμου, ἕως καὶ τοῦ ἐσχάτου λεπτοῦ· ἐκέλευσε μεταλαβεῖν τῶν ζωοποιῶν τοῦ Χριστοῦ μυστηρίων. Ἔπειτα λέγει τῷ ἡγουμένῳ καὶ τοῖς ἀδελφοῖς· Δέομαι ὑμῶν, ἐὰν ἀποθάνω, μὴ βραδύνητε τοῦ κατακρύψαι τῇ γῇ τὸ σῶμά μου· μήτε ἐν οἴκῳ κυριακῷ κατάθησθε· μηδὲ θελήσητε ποιῆσαι καμάραν ἐπάνω μου, ἢ ἄλλον τινὰ κόσμον οἷον δήποτε. Εἰ δὲ ὅλως βούλεσθε ποιῆσαί τι σημεῖον διὰ τὸ γνωρίζειν, ποῦ τεθείκατέ με, ὁμαλὸν ἔστω ἐπάνωθεν, ἵνα οἱ ξένοι ἐκεῖ ἐπαναπαύωνται· καὶ γὰρ κᾀγὼ ξένος ἐγενόμη πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς μου· Καὶ μνημονεύετέ μου ἐν ταῖς ἁγίαις ὑμῶν εὐχαῖς.

[98] Ταῦτα εἰπῶν, καὶ εὐλογήσας αὐτοὺς, ἐπευξάμενός τε πᾶσι τοῖς ἀδελφοῖς, ἐξῇρε τοὺς πόδας αὐτοῦ, καὶ ἥπλωσεν ἑαυτὸν ἐν τῷ κοιταρίῳ αὐτοῦ. Εποίησεν δύο ἡμέρας μὴ συντυγχάνων, μηδὲ ἀνοίγων τοὺς ὀφθαλμοὺς αὑτοῦ, καὶ ἐθαύμαζον οἱ ὁρῶντες αὐτὸν, ὅτι οὐκ ἦν ὡς ψυχοῤῥαγῶν, ἀλλ᾽ ὡς ἀναπαυόμενος· μόνον δὲ τὰ χείλη κινῶν, καὶ τῇ δεξιᾷ χειρὶ κατασφραγιζόμενος, ἐγνωρίζετο τοῖς παροῦσιν ὡς προσευχόμενος. Καί τις τῶν ἀδελφῶν προσεγγίσας τῷ ὠτίῳ πρὸς τῷ στόματι αὐτοῦ, τοῦτον μόνον τὸν στίχον ἐνενόησε λέγοντος· Τότε οὐ μὴ αἰσχυνθῶ, ἐν τῷ με ἐπιβλέπειν ἐπὶ πάσας τὰς ἐντολάς σου. Ἀκούσας δὲ καὶ ὁ ἄρχων Γρηγόριος τὰ περὶ αὐτοῦ, δρομαῖος κατῆλθεν ἀπὸ τοῦ καστελλίου αὐτοῦ, φέρων καὶ τὸν ἰατρὸν Μιχαὴλ μετ᾽ αὐτοῦ, ὃς ἦν ἐμπειρότατος. Καὶ ἐπιπεσὼν τῷ μακαρίῳ, ἔκλαιε πικρῶς καὶ ἔλεγεν· Ὦ πάτερ, πάτερ, διατί οὕτω ταχέως με ἐγκατέλιπες; διατί ἐβδελύξω τὰς ἁμαρτίας μου, καὶ ἀφίεις με; Καταφιλῷν δὲ τὰς χεῖρας αὐτοῦ ἔλεγεν· Ἰδοὺ οὐκέτι κωλύεις με τοῦ φιλῆσαι τὰς χεῖρας σου, καθὼς ἐποίεις τὸ πρότερον, λέγων ὅτι οὐκ εἰμὶ ἐπίσκοπος, ἢ πρεσβύτερος, οὔτε διάκονος, ἀλλὰ μόνον καλογήριον μικρόν· διατί οὖν θέλεις φιλῆσαι τὴν χεῖρά μου; Ταῦτα δὲ λέγων τοσοῦτον ἐδάκρυεν, ὥστε πάντας τοὺς παρεστῶτας διεγεῖραι πρὸς δάκρυα. Κρατήσας δὲ καὶ ὁ ἰατρὸς τὸν σφυγμὸν αὐτοῦ, διἳσχυρίζετο λέγων· ὁτι οὗτος οὐκ ἀποθνήσκει· οὐ γάρ ἐστιν ἐν αὐτῷ πυρετὸς, οὔτε μὴν ἄλλο τι σημεῖον θανάτου· καὶ γὰρ οὕτως εἶχεν. Ἀναχωρησάντων τοίνυν ἐκείνων, καὶ τῆς ὥρας τοῦ λυχνικοῦ καταλαβούσης, ἦν δὲ καὶ ἡ μνήμη τοῦ ἀποστόλου Ιώαννου καὶ θεολόγου. ἔδοξε τοῖς ἀδελφοῖς ἀπαγάγαι τὸν ὅσιον ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ· ἐμνήσθησαν γὰρ τοῦ πόθου καὶ τοῦ φίλτρου αὐτοῦ, οὗπερ εἰς τὰς μνείας τῶν ἁγίων ἐδείκνυτο· καὶ ὡς ἀεὶ ἔλεγεν, ὅτι δεῖ τὸν μοναχὸν, ἐκτὸς πάσης ἀνάγκης, ἐν τῷ εὐκτηρίῳ τελευτῆσαι.

[99] Τούτου δὲ γενομένου, καὶ τοῦ ἑσπερινοῦ ὕμνου τέλος λαβόντος, ὁ ἥλιος ἔγνω τὴν δύσιν αὐτοῦ, καὶ αὐτὸς παρέδωκε τὸ πνεῦμα· καὶ ἔδυ ἀλησθῶς εἰπεῖν ὁ ἥλιος μετὰ τοῦ ἡλίου· καὶ ἐξέλιπε φῶς ἀπὸ τῆς γῆς ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, καὶ λύχνος ἀπὸ προσώπου ὁρώντων. Ἠ γὰρ καὶ αὐτὸς οὐ προέγνω τὴν παροῦσαν σκοτόμαιναν, καὶ ἀπόλειψιν τῶν φωτιζόντων ἁγίων καὶ διδασκόντων τοὺς ἅλλους; Καὶ ποῦ εὕρατο ἄλλην παραμυθίαν ὁ κόσμος, τῶν καθ᾽ ἡμᾶς λέγω, οἵαν ἀπώλεσεν ἐν τῃ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ; Πολλοὺς μὲν γὰρ εὑρήσεις ἐγκράτειαν ἀσκοῦντας, οἳ μέχρις αὑτῆς τὴν ὠφέλειαν διἳστῶσι, λόγου δὲ ἀμοιροῦσι· πλείστους δὲ πάλιν τοῦ λόγου μὲν ἐπιμελουμένων, ἔργου δὲ ἀμελούντων· ὧν ἐκεῖνος ἁμφοτέρων πλεονεκτων κατὰ πάντα, περιδέξιος ὄντως ὐπῆρχε καὶ ἀμφοτερόφθαλμος. καὶ ταῦτα καὶ πρὸς τοὺς ἀρχαίους, ἵνα μὴ λέγω τὴν καθ᾽ ἡμᾶς γενεὰν, ὁλότυφλον μᾶλλον ἤπερ μονότυφλον οὖσαν, καὶ ἐν σκοτομήνῃ διάγουσαν. Ὅπερ καὶ αὐτῷ τῷ προβλεπτικωτάτῳ ὡς ἐν ἐκστάσει ἀπεκαλύφθη· ἑώρα γὰρ, ὡς πάντες οἱ ἄνθρωποι, καὶ πάντα τὰ ζῶα, καὶ πᾶν ἑρπετὸν κινούμενον ἐπὶ τῆς γῆς τυφλώσει τε καὶ ἀβλεψίᾳ κατείχοντο· ζόφος δὲ βαθύτατος, καὶ γνόφος ἀμύθητος ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν περιεκέχυτο. Καὶ τοῦτο μὲν πρότερον· νῦν δὲ ὅτε καταλιπὼν τὰ ἐπίγεια, τῷ πνεύματι τοὺς οὐρανοὺς ἐμβατεύει ὁ ἀείμνηστος, πάσαν μὲν τὴν νύκτα ἐκείνὴν ἐν ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις ἐπιταφίοις διήλθομεν· πρωΐας δὲ γενομένης διαβαστάσαντες τὴν κλίνην μετὰ κηρῶν καὶ θυμιαμάτων καὶ ψαλμῳδιῶν, ἀπηγάγομεν τὸ λείψανον ἔνθα οἱ ἀδελφοὶ ἀπεκδέχοντο τὸν μακάριον.

[100] Ὅτε δὲ ἐξ ἐναντίας αὐτῶν ἐγενήθημεν, καὶ τῆς ψαλμῳδίας ἀκηκόασιν, ἐξῆλθον καὶ ὑπήντησαν ἡμῖν ἅπαντες, νέοι τε καὶ γέροντες, μικροί τε καὶ μεγάλοι, ὅλοι συμπεφυρμένοι τοῖς δάκρυσι, καὶ πικρῶς ὀδυρόμενοι. Θέντες τοίνυν ἐπὶ τὴν γῆν τὸ κλινίδιον, καὶ τὸ ψάλλειν ἐάσαντες, πάντες ὁμοῦ ἐθρηνοῦμεν τὴν κοινὴν ζημίαν καὶ ὀρφανίαν, καὶ τὴν τοῦ πατρὸς στέρησιν. Οὐδὲν δὲ ἄλλο ἦν ἴδεῖν καὶ εἰκάσαι, ἣ ὅπερ περὶ τοῦ Ιακὼβ γέγραπται, ὅτε παρεγένοντο οἱ υἱοὶ αὐτοῦ ἐφ᾽ ἅλωνα Ατὰδ, ἣ ἦν ἐπιπέραν τοῦ Ιορδάνου, καὶ ἐκόψαντο κοπετὸν μέγαν καὶ ἰσχυρὸν σφόδρα· Καὶ γὰρ καὶ ἡμᾶς μικρὸν ἁλώνιον περιεῖχε, καὶ ὁ νέος Ιακὼβ νεκρὸς ἔκειτο ἐν τῷ σκιμποδίῳ, καὶ οἱ υἱοὶ Ισραὴλ ἐπεθρήνουν. καὶ οἱ κάτοικοι τῆς χώρας, ὅσοι εὑρέθησαν σὺν τῷ ἄρχοντι Γρηγορίῳ, οὐ μόνον τὰ γινόμενα ἐθεώρουν, ἀλλὰ καὶ συνεπένθουν ἀκολουθοῦντες· καὶ οὐ πρότερον ἀνεχώρησαν, ἕως ὅτου τὸ λείψανον ἀπηγάγομεν, καὶ ἐν τῷ προωρισμένῳ αὐτοῦ τόπῳ κατεθέμεθα, καθὼς αὐτὸς ὁ τρισόσιος διετάξατο. Παρέμεινε δὲ τῷ τάφῳ πᾶσα ἡ ἀδελφότης σὺν τῷ ἡγουμένῳ τῷ προλεχθέντι, ἐργαζομένη καὶ ἐν ὑπομονῇ κοπιῶσα διὰ τὸ ἀκατάσκευον εἶναι τὸν τόπον, τὸν ἐπιούσιον ἄρτον, τόν τε τῇ ψυχῇ ἁρμόδιον, καὶ τὸν τῇ σαρκὶ αὐτάρκη. Πολλοὶ δὲ καὶ τῶν τέκνων τοῦ ἁγίου τῶν διεσκορπισμένων συνήχθησαν τῃ ἐκείνου πρεσβείᾳ, καὶ κεκοίμηνται περὶ τὸ μνῆμα αὐτοῦ, ἄνδρες ἀληθῶς εἰπεῖν ἐπιθυμιῶν τῶν τοῦ πνεύματος, καὶ πλήρεις χάριτος καὶ δυνάμεως. Ὧν πάντων πρεσβείαις ἀξιωθείημεν καὶ ἡμεῖς, οἵ τε ἀναγινώσκοντες καὶ οἱ ἁκροώμενοι τῶν ἐνθέων καὶ ἐναρέτων πόνων αὐτῶν, κοινωνοὶ γενεσθαι αὐτῶν καὶ τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν ἐν Χριστῷ Ιησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν. Ὧ ἡ δόξα σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ, καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[Stephanus in mortis articulo obedientiæ signa edens pie obit.] Per illos dies incidit in morbum beatus Stephanus a, ex quo non convaluit. Animam igitur agenti Senex assidebat, conveneruntque fratres omnes & circumstabant. Tumque magnus Pater: Frater, inquit, Stephane. Ille vero sese statim erigens sedit, colligatisque manibus, beatum Virum attente intuebatur. Et Pater, Benedicito fratribus, quia jam deficis. Ille vero manus expandens & bene illis precatus, quod jussus erat, exequebatur. Tumque iterum magnus Pater: Quiesce jam, inquit, quia vires te deficiunt. Et ille decumbens quievit, servato obedientiæ studio in ipso mortis articulo. Postquam vero animam efflavit, lugebat illum Senex in hæc verba. O bone mi commilito & comes laborum Stephane, post tot annos disjungimur & alter altero orbamur: & tu quidem ad requiem, quam tibi præparasti, migras, ego vero in pœnis remansi: tu athleta es & martyr, ego enim tortor tibi eram. Hoc autem dicebat Senex, quia in senectute etiam colaphos illi infligebat: sciebat quippe, illum certatorem esse & pugilem, illoque utebatur tanquam dolabra, aut simili instrumento in contumaces & impatientes. Nam si quando in ecclesia fratrum quempiam complexus esset somnus & sterteret, dum lectio haberetur & magnus Pater exponeret, ipse Beatus quasi ignorans aiebat: Qui stertit, procul dubio Stephanus est: ejicite eum foras, ne nos doceat pravam consuetudinem. Sæpe etiam e mensa illum pepulit cum probris & contumeliis tamquam incondite comedentem; eos corrigens, qui id peccabant. Denique quicquid delicti fiebat per universam fraternitatem, Stephanus increpabatur, quasi omnium reus. Nec satis hoc erat, sed etiam quando cum fratribus ad operam laboremque se conferebat senex ipse & septuagenario major & incurvatus præ senio variisque morbis, non se erigebat in messe aut in area per totum diem, & sordidissimum quodque aut laboriosissimum opus per illum fiebat: sane quietem, aut relaxationem toto vitæ suæ curriculo quacumque in re non est expertus.

[95] [S. Nilus honores evitant &] Postquam vero beatam æternamque nactus est requiem, præcepit Pater, duplex præparari sepulcrum, ut & ipse, cursu consummato, una sepeliretur. Id cum Cajetæ princeps b, vir admodum religiosus, magnamque de sanctitate Patris opinionem habens, rogasset & sepulturæ causam rescivisset, ad præsentes dixit: Ergo si Pater decesserit, hic ergo illum relinquam & non transferam in meam urbem, ut illi sit turris instar inconcussæ? Quod postea quam perlatum est ad beatum Senem, vehementer tristatus est, & de mutando domicilio cogitavit, ut eo secederet, ubi nulli cognitus esset. Malebat enim misere mori, quam apud quemquam hominum esse in opinione sanctitatis. Contra potius nitebatur videri multis iracundus, contumeliosus, cunctisque animi morbis oppletus. Nec defuere insipientes multi, qui passi sint scandalum. Sed nos, qui indigne manducavimus & bibimus cum illo c, pro certo & explorato habemus, & coram Deo & angelis fatebimur, beatæ memoriæ Nilum esse sanctum, æque ut unum ex deiferis Patribus, & cunctis hujus generationis hominibus illum præstare, sive ediderit, sive non ediderit miracula, quod multi imperite quærunt, qualis acta sit vita, non curantes, cum illud & apud homines orthodoxa fide carentes fuerit. Hoc autem dixi, non ut ejus gratiæ miracula deesse ostenderem (vident enim semper ejus vires ii, quibus oculi sunt in capite eorum) sed ut ineptam hanc & fatuam interrogationem rejiciam. Totum quod quæritur, vita est, miraculorum vero copia & magnitudo probata quidem est, si simul eluceat, neglecta vero, si minus sit consona. Sed ad propositum redeamus. Cum ergo statuisset honorum contemptor Pater noster Nilus deserere monasterium, quod Serperis d vocatur, in quo ad annos decem monasticam duxerat vitam, vix præ senio potuit equum conscendere, ut Romam iret. Dicebat autem fratribus discessum ejus lugentibus: Ne doleatis, o patres & fratres: eo quippe ad parandum locum & monasterium, quo omnes fratres & dispersos filios meos congregem.

[96] Illi vero non intelligentes, quæ dicebantur, solatium habebant. [Romam tendens, in cœnobio S. Agathæ subsistit, locumque construendo in agro Tusculano monasterio accipit:] Itaque, Deo duce illum dirigente ad locum sepulturæ suæ destinatum eum in modum, quem Deo revelante cognoverat, pervenit in quoddam oppidum, cui nomen Tusculum e, duodecim millia passuum ab Urbe distans. Prope illud situm erat monasterium paucorum fratrum nationis nostræ Græcorum, nomine S. Agathæ, in quod sanctus Senex divertit: Hæc inquiens, requies mea in seculum seculi. Nec inde potuit a quoquam divelli, licet socii fratres molesti essent & optimates Romani accedentes rogarent, ut Romam se conferret, saltem propter principes Apostolorum. At ille respondens aiebat omnibus: Celeberrimis & revera ter beatissimis Apostolorum coryphæis licet hinc etiam fidem habentibus sicut granum sinapis, venerationem deferre: quamvis ego indignus sim, qui vel solo nomine eos appellem, in hunc porro tenuem deveni locum non alterius rei causa, quam ut diem meum obeam. Porro autem illius oppidi dominus, Gregorius f nomine, tyrannide quidem & nequitia insignis, sed sagacitate ornatus & prudentia, descendit & prostratus ad sancti Viri pedes ita dicebat: Ego quidem, Serve Dei altissimi, ob multa peccata mea dignus non sum, ut intres sub tectum meum: &, Unde mihi hoc, ut Sanctus Domini mei veniat ad me? Sed quando Magistri & Domini tui exemplo me peccatorem justis prætulisti, ecce domus mea, totumque cum suo agro oppidum ante te est. Quicquid de iis libuerit, jubeto.

[97] Respondit beatus Pater: Benedicat Dominus & tibi & tuis & domui tuæ & oppido tuo. [in morbum incidit & post varia profundæ humilitatis sanctitatisque specimina,] Particulam in ditione tua nobis concede, ut quietem in ea nacti Deum pro peccatis nostris propitium reddamus & pro salute tua preces fundamus. Gregorius autem magna alacritate implebat, quod jussum erat. At vero fratres, qui in monasterio remanserant, post bimestre spatium, audito, quod Pater non reverteretur amplius, recesserunt asportantes secum melotas, succintoria & reliqua, perveneruntque ad locum, construendi monasterii nomine a principe illis dicatum. Quod ubi cognovit Vir beatissimus, nimirum advenisse illos, exultavit spiritu, significavitque illis hæc per nuntium: Sufficit mihi patres & fratres, quod ob Dei meique amorem laborem ceperitis, ut isthuc veniretis. Nunc igitur charitatem vestram rogo, ut expectetis, donec & ipse veniam ad vos. Dum igitur parat se ad solvendum promissum suis pedibus (aberant enim fratres tria fere millia passuum) convocatis ad se fratribus, qui secum erant, una cum hegumeno Paulo g, cui præfecturam commiserat ante multos dies, viro & prudentia & ætate & exercitatione vitæ monasticæ & philosophiæ studiis antiquo, distribuit illis pauca pannorum frusta: nihil enim mundani plane illi erat, vel unum æs minutum, tumque dari sibi jussit sumenda vivifica Christi mysteria. Deinde hegumeno & fratribus: Obsecro, inquit, vos, ut si e vita excessero, sine mora corpus meum terra contegatis, nec me in templo sepeliatis, nec supra tumulum fornicem mihi extruatis, aut quodvis ornamentum adjiciatis. Quod si omnino vultis signum aliquod ponere ad cognoscendum, ubi fuerim humatus, planum esto, ut quiescere in eo peregrini possint, nam & ego peregrinus fui cunctis diebus, quibus vixi, & mementote mei in sanctis vestris orationibus.

[98] [post pias ad Deum biduo toto aspirationes ad ecclesiam, ut rogarat, defertur & ibi] Hæc dixit, deinde benedixit eis, & bene precatus est cunctis fratribus attollensque pedes, extendit se in lectulo suo. Biduum vero jacuit nec loquens, nec aperiens oculos, & qui videbant illum, mirabantur, non enim erat similis agenti animam, sed quiescenti, movebat solum labia & dextera se signo Crucis consignabat, per quæ in oratione defixum præsentes intelligebant. Et quidam frater, admota ad os ejus aure, hunc versiculum tantummodo ab eo distincte audivit: Tunc non confundar, cum perspexero in omnibus mandatis tuis. Gregorius quoque loci dominus cum hæc audisset, suo ex oppido currens descendit, secum & Michaëlem adducens peritissimum medicum, ruensque super beatum Virum flebat ubertim, ac dicebat: O Pater, Pater, cur tam cito me deseruisti? Cur abominatus es peccata mea & relinquis me? Deosculando autem manus ejus, En me jam non prohibes, aiebat, quin tuas manus osculer, ut solebas antea, dicendo: Non sum episcopus, aut presbyter, aut diaconus, sed humillimus monachus: ut quid igitur manum meam osculari vis? Hæc dicens tantam lacrymarum vim profundebat, ut astantes omnes invitaret ad fletum. Medicus autem, attrectato pulsu, asseverabat, illum non moriturum, quod nec febris esset in eo, nec aliud mortis signum: ita enim res habebat. Cum vero illi discessissent & advesperasceret, agebatur porro etiam memoria Joannis apostoli & euangelistæ h, visum est fratribus, deferre sanctum Patrem in ecclesiam: recordati enim sunt, quo affectu, quo studio Sanctorum memorias prosequeretur, & semper dicere solitum, oportere monachum citra omnem necessitatem, in oratorio mori.

[99] [sancte moritur & a suis] Quo facto, & vespertino peracto Officio, sol cognovit occasum suum & ipse tradidit spiritum: & occidit revera cum sole sol, defecitque die illa lumen de terra & lucerna a facie videntium. An non prævidit & ipse densissimas hujus temporis tenebras, defectumque Sanctorum illuminantium, ceterosque docentium? Et ubinam alterum reperit solatium nostra ætate mundus, quale illa die amisit? Sane multos invenies continentiæ deditos, sed qui utilitatem hac sola terminent, doctrina non valeant. Multos e contrario studia colentes, sed vacuos actione virtutis. Ille vero in utrisque adeo excelluit, ut in omnibus ambidexter esset & utroque oculo perfectissimus: idque si cum antiquis etiam conferas; ut de nostræ tempestatis hominibus taceam, penitus cæcitate laborantibus, non altero tantum utentibus oculo & versantibus in maximis tenebris. Quod ipsi quoque omnium prospicientissimo veluti per extasin fuit revelatum. Videbat enim omnes homines & cuncta animalia & universa, quæ serpendo moventur in terra, cæcitate lucisque orbatione teneri, noctem vero profundissimam & caliginem densissimam tota terra circumfufam. Sed hoc quidem olim: nunc vero quando, relictis hisce terrenis, cælos incolit æternæ memoriæ Viri spiritus, totam quidem illam noctem egimus in psalmis & hymnis funebribus. Mane vero deferentes feretrum cum cereis & thure & psalmodia, portavimus cadaver in locum, in quo fratres beatum Virum præstolabantur.

[100] Ut ventum est in conspectum eorum & audivere psalmodiam, [cum magno omnium planctu sepelitur.] cuncti prodiere nobis obviam senes & juvenes, parvi & magni, vi lacrymarum omnes perfusi & miserrime lugentes. Ergo posito feretro & intermisso cantu, simul omnes communem deflebamus jacturam, orbitatem, Patrisque amissionem. Nec aliud videre tunc erat, aut expressius intueri, quam quod de Jacob scriptum est, quando profecti sunt filii ejus ad aream Atad, quæ sita est trans Jordanem, & planctu magno ac vehementi celebrarunt exequias: nam parvula & nos habebat area i & novus Jacob jacebat in feretro, & Filii Israël plangebant. Regionis autem habitatores, quotquot aderant cum principe Gregorio, non modo spectatores erant, sed prosequentes etiam funus, luctum suum cum nostro miscebant, nec prius abscessere, quam deportatum fuit a nobis cadaver, depositumque constituto in loco, sicut ipse sanctissimus Pater præscripserat. Permansit autem ad tumulum universa fraternitas cum memorato hegumeno, suam operam ponens & in patientia laborans, eo quod locus esset minus instructus, ad comparandum panem quotidianum, qui & animæ congruens & corpori satis esset. Complures etiam e filiis sancti Viri, qui dispersi erant, precibus ejus adjuvantibus, convenere & circa sepulcrum ejus conditi requiescunt, viri plane desideriorum spiritus & gratiæ virtutisque pleni. Quorum omnium precibus & nos & qui legunt & qui audiunt divinos & præclaros eorum sudores, digni efficiamur eorum quoque consortio in regno cœlorum in Christo Jesu Domino nostro: cui gloria cum Patre & Spiritu sancto nunc & semper & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a De Stephano, cujus obitus hic cum elogio narratur, aliqua diximus ad Caput 4 littera e. Chronotaxim aliquam vitæ ejus secundum chronotaxim gestorum S. Nili vide Commentarii prævii num. 7 & 8.

b Sub finem vitæ sancti Patris & seculi XI initium quis Cajetæ princeps fuerit, mihi non innotuit.

c En testimonium manifestissimum, quod biographus non solum Sancto contemporaneus fuerit, sed etiam intima consuetudine fuerit conjunctus.

d De monasterio hoc ita fere Sciommarius Nota 18 ad Vitam B. Bartholomæi: situm erat prope mare in loco, qui vocabatur Serapo, non longe a porta, quæ Terrestris dicitur ad sinistram. Invenerat ibi S. Nilus exiguum solitariumque habitaculum, ibique brevi tempore monasterium exstruxit, quod Serperi, seu Serperis vocatum fuit ab eo, quod eo loco esset, ubi olim Serapis seu Serapidis, numinis Ægyptiaci, fanum fuerat. Addit Sciommarius, ex Petri Rosetti Descriptionis Cajetæ Discurs. 2, locum, ubi fuit Serapidis templum & Serperis monasterium, determinatius cognitum non esse, verisimiliter tamen exstitisse, ubi hodie visitur Diva, quæ a Catena appellata est, in qua ecclesia tumulatus est Stephanus.

e Et hoc verisimiliter monasterium penitus destructum est; tertio milliari distabat ab eo loco, ubi hodie Cryptæ-ferratensis abbatia est. Tusculanam porro civitatem anno 1190 a Romanis penitus excisam esse, tradit Sciommarius sæpe laudatus Nota 30. De translatione corporis S. Nili ex hoc cœnobio ad abbatiam Cryptæ-ferratensem vide annotanda ad litteram i.

f Observat idem Sciommarius Nota 17, Gregorium hunc Tusculanum comitem, fuisse duorum Romanorum Pontificum, Benedicti scilicet VII, alias VIII, & Joannis XIX, alias XX, patrem, necnon avum Benedicti VIII, alias IX. Consule, si lubet, Kircheri nostri Historiam Eustathio-Marianam parte 2 cap. 4, ubi de comitum Tusculanorum stirpe & propagine fusius tractat ex Zazara aliisque.

g Recusante abbatis & hegumeni titulum S. Nilo, hoc nomine jam aliquo tempore ante Sancti obitum præfuit Paulus: at quanto illi supervixerit, non satis constat. In serie abbatum Cryptæ-ferratensium inter Paulum & B. Bartholomæum adhuc medius est Cyrillus. Computante Sciommario, vix quinque annos una impleverunt: nam Nota 20 tradit, B. Bartholomæum annos tantum natum fuisse viginti, quando collata fuit Paulo prælatura, eumque illam tantum admisisse post Cyrillum, cum jam ætatis annum ageret 25: quæ omnia ad Vitam B. Bartholomæi discuti poterunt.

h Memoria S. Joannis Theologi seu Euangelistæ hoc die solemni Officio agitur apud Græcos, ut monitum est inter Prætermissos ad hunc diem. In Anthologio Græcorum recentissimo Officio mox memorato subjecta est rubrica, quæ monet, in abbatia Cryptæ-ferratensi hoc die agendam S. Nili memoriam.

i Ubinam fuerit area illa, ubi depositæ fuerunt primum ex mandato ejus S. Nili exuviæ, non satis distincte assequor. Non videtur tamen a monasterio S. Agathæ, ubi decesserat, longius abfuisse. At quid igitur de congregatis post ejus mortem eo loco monachis fixoque domicilio seu potius cœnobio? An forte prope abbatiam Cryptæ-ferratæ erat illa area, quam a Tusculano comite Sanctus acceperat, & de illius abbatiæ initiis hic sermo? Sciommarius sæpe laudatus Nota 23, ubi describit ornatum sacelli S. Nili, quod ecclesiæ abbatiæ adhæret & a Græcis Παρεκκλησία vocatur, tradit, in exquisitissimi operis pictura exhiberi ibidem translationem corporis ejusdem Sancti ex monasterio S. Agathæ ad Cryptæ-ferratense: at hæc quandonam contigerit, apud ipsum non invenio. Ceterum monet, reliquias Sancti in festo ejus cum solemni pompa circumferri.

DE S. JOANNE DE MEDA, PRESB. ET PRIMARII ORDINIS HUMILIATORUM FUNDATORE,
MEDIOLANI IN INSUBRIA.

Anno MCLIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Joannes de Meda presbyter, & primarii Ordinis Humiliatorum fundator, Mediolani in Insubria (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Ordo Humiliatorum in viris exstinctus: Sancti memoria in Martyrologiis: Officium proprium apud Humiliatas: cultus & corpus Comi: an ab Alexandro III canonizatus?

Ordo Humiliatorum, qui olim in Italia celebris & utriusque sexus personas complexus fuit, [Sanctus fundator Ordinis in viris exstincti,] nunc, virorum cœtibus per S. Pium V Romanum Pontificem anno 1571 exstinctis, in solis monialibus superest. Exstinguendi Ordinis virorum causæ legi possunt tom. 2 Bullarii Romani, anno 1617 Romæ editi, inter laudati S. Pii constitutiones num. 119, ubi etiam sequitur ejusdem Pontificis constitutio 120, in qua prædictos fratres in varia domicilia dispertit, eisque alimenta assignat, & de exstincti Ordinis possessionibus varie disponit. Harum prima notatur quidem ibidem data septimo Idus Februarii anni 1570, sed ex adscripta Indictione XIV & anno sexto Pontificatus ipsius liquet, eamdem ad annum Christi 1571 pertinere, ad quem illam etiam in margine retulit editor, & quo ea apud Jacobum Laderchium in continuatione Annalium ecclesiasticorum Baronii tom. 24 pariter signata est.

[2] Porro religiosæ moniales, quarum tredecim aut quatuordecim monasteria, [sed in monialibus superstitis, annuntiatur hoc die,] quæ supersunt, enumerat Hippolytus Helyot tom. 6 Historiæ Ordinum Religiosorum, hac die XXVI Septembris annuo Officio colunt sanctum fundatorem suum Joannem, gentilitio nomine Oldratum cognominatum, sed a loco suo natali communius de Meda, uti & a presbyteratu, quo inter Humiliatos primus insignitus fuit, Presbyterum appellatum. Illum eodem die memorant aliquot Martyrologia præsertim Italica. Mediolanense sic habet: Mediolani, S. Joannis presbyteri & confessoris ex Ordine Humiliatorum, cujus corpus delatum est Comum. Eodem die apud Joannem Baptistam Carisium in Diario sacro Mediolanensi de eo legitur: S. Joannes Oldratus, nobilis Mediolanensis, Ordinis Humiliatorum. Corpus illius jacet Comi in ecclesia S. Mariæ Lauretana. Reliquiæ Mediolani in S. Erasmi & in S. Catharinæ in Brera.

[3] [quo colitur,] In Sanctuario seu Martyrologio Novocomensi ad eumdem diem prolixius ipsi elogium texitur his verbis: Novocomi in sacra æde Lauretana (ubi corpus ejus quiescit) natalis S. Joannis confessoris, & primi Ordinis Humiliatorum presbyteri; qui cum ab adolescentia Deiparam Virginem mirifice coleret, ab ea meruit, dum in solitudine ardentius oraret, singulari benevolentiæ signo ad Religionem vocari. In sacro Humiliatorum cœtu mediolani adscriptus, brevi dedit insignia prudentiæ, doctrinæ & sanctitatis exempla. Mediolano Novocomum profectus, locum compluribus arundinibus consitum elegit, ubi sanctissimæ Dei Genitrici templum ædificavit, cui etiam paulo post cœnobium addidit, in quo una cum aliis cœlestem vitam cœpit instituere. Religiosis sociorum vestibus ad honestiorem formam redactis, illos, ut S. Benedicti Regulam amplecterentur, suasit. Mirificos tota Insubria fructus divini verbi prædicatione colligens, innumeros Christo filios peperit & enutrivit; plurimos etiam mundo ejusque voluptatibus valedicere coëgit.

[4] Multa extruxit in multis urbibus monasteria, in quibus viros, [in variis Martyrologiis,] Joannis auspicio magna sanctitate præditos, tota Italia suspexit. In summa annonæ caritate, qua premebatur, crumenam nummis refertam ab angelo accepit. Oleum divinitus auctum, dum in pauperes illud erogabat, obtinuit. Ignea super illius caput enixius orantis columna apparuit. Denique assiduis confectus laboribus clarusque miraculis, Mediolani gravi morbo correptus, ad supernam migravit patriam. Cujus corpus postea ad nostram urbem delatum, in ea, quam condiderat, ecclesia sub ara majori honorificum nactum est sepulchrum. Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad præcitatum diem ipsum apud Comum pariter annuntians, sic ait: Joannes cognomento Meda, quod Medæ pago inter Mediolanum & Forum-Licinii natus sit, cum opibus abundaret, illudque Apostoli: “Totus mundus in maligno positus est,” perpenderet; mox se Comum contulit, & apud urbem in loco, qui Rondanarium dicitur, juxta Coxiam fluviolum in honorem B. M. V. & omnium Sanctorum oratorium cum multis cellis extruxit, in quo plures fratres & sanctimoniales, sub regulari disciplina degentes, collegit, fœminis a viris separatis.

[5] Itaque locus, qui antea latronum spelunca fuerat, [præsertim Italis,] thalamus esse cœpit continentium; domusque blasphemiæ domus evasit orationis. Medæ etiam insigne virginum monasterium ædificavit. Ipse vero vitam assiduis orationibus, vigiliis, jejuniis, aliisque piis operibus exercitam ducens, relictis haud paucis suæ sanctitatis inditiis, ad cœlestem patriam evolavit VI Kal. Octobris, ibidem sepultus. Brevius de eodem agit in Catalogo universali Sanctorum, Comi, inquiens, S. Joannis Medæ, Humiliatorum auctoris. Nicolaus Brautius, Sarsinensis episcopus, eumdem in Martyrologio poëtico his versibus celebravit:

Quis Joanne Meda discretior? ille virorum
      Segregat a sexu debiliore loca.

Italis accedit Castellanus Gallus in Martyrologio Universali, ubi ait: Comi B. Joannes Medæus institutor Ordinis Humiliatorum sub Regula S. Benedicti. Inter addenda autem & corrigenda pag. 981 & sequenti, istis addendum monet: Canonizatus ab Alexandro III, & in margine apponendum annum ejus emortualem 1059; imo 1159, ut infra ostendemus.

[6] Ob admissam S. Benedicti Regulam Benedictini martyrologi eumdem suis sacris Fastis etiam adscripserunt. [& in Benedictinis.] Arnoldus Wionius lib. 3 Ligni Vitæ illum sic annuntiat: Civitate Comensi, natalis S. Joannis Medæ, Ordinis Humiliatorum fundatoris præcipui, qui propter sanctissimæ vitæ famam post mortem anno Domini millesimo quinquagesimo nono (imo 1159) ab Alexandro tertio Pontifice in numerum Sanctorum adscriptus est. Hugo Menardus in Martyrologio Sanctorum Ordinis S. Benedicti iisdem fere verbis, sed paulo brevius ac emendatius consonat: Civitate Comensi, natalis S. Joannis Medæ, Ordinis Humiliatorum fundatoris præcipui, qui ab Alexandro tertio in numerum Sanctorum asscriptus est. Longius ejusdem elogium habes apud Gabrielem Bucelinum, quod, quia præter jam relata nil continet, hic prætermitto, infra tam hoc quam illa examinaturus; neque enim admitti aut pro compertis haberi possunt omnia, quæ in illis asseruntur. Interea Observandum hic est, in omnibus allatis Martyrologiis, si Mediolanense excipias, S. Joannis de Meda natalem Comi annuntiari, quo ejusdem corpus mox ab obitu delatum fuit hodieque quiescit. Mediolani tamen in Braidensi monasterio, tunc Ordinis Humiliatorum, illum mortuum esse constat, ut suo loco videbimus.

[7] [Hoc ipso die colunt illum Humiliatæ] Eodem die festum ejus cum Officio rituque, ut vocant, Principali & cum Octava quotannis celebrant moniales Humiliatæ, saltem in archidiœcesi Mediolanensi, quarum Breviarium proprium, anno 1548 a Paulo III Papa approbatum, annoque 1751 Mediolani recusum, in Museo nostro habemus. Non a Pauli tamen Pontificatu primum factum fuit Humiliatorum Breviarium; sed cum tunc temporis rariora essent vetustioris exemplaria, Hieronymus Torgius, præpositus domus B. Mariæ de la Canonica prope muros Mediolani, & totius Ordinis Humiliatorum generalis magister, paucis reductis, resectis & repletis, novum confici curavit, cujus a laudato Pontifice approbationem obtinuit; prout hic ipsemet in Brevi, quod eidem Breviario præfixum est, attestatur. In hoc itaque XXVI Septembris in festo sancti patris Joannis de Meda presbyteri Officium præscribitur cum Octava, ritu Humiliatorum Ordini proprio, quod habet sex priores Lectiones & antiphonas ad Magnificat in utrisque Vesperis, & ad Benedictus in Laudibus proprias.

[8] [Officio proprio] Cetera sunt ex Communi confessoris non pontificis, exceptis Lectionibus tertii Nocturni, quæ desumuntur ex Euangelio secundum Matthæum, Vigilate, quia nescitis &c, cum Homilia S. Joannis Chrysostomi: Qua ratione, quocumque ab homine absconditus est dies mortis ipsius? &c, quæ in Communi confessoris pontificis ibidem assignantur. Sex priores Lectiones, quæ Sancti gesta continent, non recudo, quia tantummodo contractæ sunt ex vetustiori Officio novem Lectionum, quod Vitæ loco infra dabo. Per decursum tamen Commentarii, & in Annotatis ad Vitam, ubi res exegerit, etiam recentiores illas Lectiones laudabo. Antiphona ad Magnificat in primis Vesperis hæc est: O felix Rondenarium, tanti Viri memoria commendatum, nobiscum hodie exulta & jubila, dulces Deo dum laudes canimus, gloriosa sanctissimi cultoris tui Joannis solemnia devote celebrantes. In Laudibus ad canticum Benedictus antiphona talis est: Contactu sacri cruoris tui, o beate Joannes presbyter, dum Mediolano mortuus efferebaris in patriam, puella visum recepisse memoratur. Propterea pro nobis impetra apud Dominum, ut ab ipso interius illuminati, cælestia tantummodo appetamus, tuis sanctis vestigiis inhærendo.

[9] [& per Octavam.] In secundis Vesperis ad Magnificat, ista antiphona legitur: Ut quondam Danieli, in lacu leonum consistenti, atque inedia laboranti, allata fuerunt inopinata cibaria; sic servulo Dei Joanni, ripas lacus perlustranti, quo expiscaretur animas, opportune provisum fuit per angelum, in homine latentem, ab eo, qui esurientes replet bonis, & divites dimittit inanes. Alleluia. Denique Oratio sequens præscripta est: Concede nobis, Domine, quæsumus, alacribus animis beati confessoris tui Joannis solemnia celebrare, cujus diversis decorata virtutibus tibi vita complacuit. Per Dominum &c. Idem fit Officium die Octava, sed ritu tantum duplici; per Octavam vero Officium dumtaxat feriale cum tribus Lectionibus ex Communi desumptis. Hactenus de cultu ipsius apud moniales Humiliatas, saltem in archidiœcesi Mediolanensi, uti supra monui; de aliis enim alibi commorantibus nihil certi comperi.

[10] Pater Primus Ludovicus Tatti, clericus Regularis congregationis Somaschæ, Martyrologii & Annalium Comensium auctor infra sæpe laudandus, in Humilitate exaltata, [Colitur item Comi, ubi corpus ejus est.] sive Vita ejusdem S. Joannis, cap. 24 de duplici ipsius annua memoria Comi in ecclesia S. Mariæ Lauretanæ, Collegii suæ Congregationis, Gallii dicti, ubi olim fuit monasterium Rondenarium, & hodieque ipsius corpus quiescit, his verbis, sed Italice, loquitur: Quiescit nunc (corpus S. Joannis de Meda) sub altari beatissimæ Virginis, ubi colitur die XXVI Septembris, quo migravit ad cælum; & feria tertia Pentecostes in memoriam hujus postremæ translationis. Ita ipse, non edisserens, utrum gemina ista Sancti memoria Officio aliquo ecclesiastico, an alia festivitate, aut populi tantum concursu ibidem agi soleat. De translatione, quam memorat, anno 1645 solemniter facta, suo loco plura ex eodem Tatto, scriptore synchrono & oculato teste dabimus.

[11] Vidimus supra, ab aliquibus asseri, S. Joannem de Meda ab Alexandro III Pontifice Romano Sanctorum albo adscriptum esse. [Scribit Tattus, ipsum eodem anno,] Laudatus Tattus id ipsum ex professo tractat, asseritque toto cap. 21, cui hunc titulum præfixit: Joannes catalogo Sanctorum adscribitur a summo Pontifice Alexandro III. Eam rem latius tractandam censuit, quia cum, ut ait, anonymus quidam in Tabella ecclesiæ Novocomensis, sub Philippo Archinto episcopo, id est, sub finem seculi XVI, vel sequenti, edita, tantummodo Beati titulum ipsi tribuisset, Lazarus Caraffinus, ejusdem sedis episcopus, a quo mox memorata Sancti corporis translatio facta est, statuerat etiam Beati tantum titulum ejusdem tumbæ inscribere, inscripsissetque, nisi in tempore aliter edoctus, mentem mutasset. Censet itaque Tattus, Alexandrum III, qui viginti circiter dies ante Joannis obitum ad Pontificatum evectus fuerat, & ejusdem sanctitatem jam ante perspectam habuerat, motum miraculis, quibus ipsius sepulcrum in dies singulos illustrabatur, & accedentibus etiam Humiliatorum supplicibus votis, illum in sanctorum confessorum numerum retulisse.

[12] Addit, ab eodem Pontifice assignatam tunc esse annuo cultui ipsius diem XXVI Septembris, [quo obiit, ab Alexandro III Papa] quæ eidem emortualis fuerit, quæque tum primo in ecclesia S. Mariæ in Rondenario, ac deinde in omnibus aliis istius Ordinis ecclesiis celebrari cœpta sit. Ut hæc asserta sua probet, multa scriptorum testimonia collegit, in quibus Joannes de Meda aut Sancti titulo honoratur, aut a laudato Alexandro inter Sanctos adscriptus fuisse diserte dicitur. Et de Sancti quidem appellatione nullum potest esse dubium, cum & multi scriptores de ea conveniant, & in supra dicto Breviario monialium Ordinis Humiliatorum, a Paulo III Papa anno 1548 approbato, eadem ipsi tribuatur. Hinc ego ea tantum testimonia ex Tatto hic recensebo, in quibus ejusdem canonizatio affirmatur. In primis laudat Tattus auctorem anonymum in Vita ipsius anno 1605 Comi typis Italice edita, in qua legi ait: Horum (miraculorum) fama motus summus Pontifex ipsum Sanctorum catalogo adscripsit inter confessores, eumdem ei diem sacrans, quo ad meliorem vitam meavit.

[13] Benedictus Jovius lib. 2 Historiæ patriæ, cap. de Cœnobiis urbis Comensis, [canonizatum fuisse,] de S. Joanne Latine scribit: Claruit autem, ut de illo scripta habet Historia, & vivus & defunctus miraculis; quare catalogo Sanctorum adscriptus est, quo obierat, die ei dicato, qui fuit sexto Kal. Octobris millesimo centesimo quinquagesimo nono. Thomas Porcacchi lib. 1 Nobilitatis Comensis pag. 24 de monasterio Rondenario agens, verbis Italicis sic inquit: Primus, qui huic Religioni (Humiliatorum) ordinem & splendorem tam in hoc quam in omnibus aliis locis addidit, fuit Joannes de Meda, qui in Sanctorum album relatus fuit anno MCLIX. Felicianus Ninguarda, episcopus Comensis, in Descriptione Ms. ecclesiarum civitatis Comensis & Suburbiorum, eodem denuo teste, de ecclesia S. Mariæ in Rondenario hæc annotavit Latine: Altaria, summo excepto, sunt tria; unum ad dextram majoris, quod urnam continet, in qua prædicti Joannis ossa, cujus sanctitatis nulla umquam Comensem populum capiet oblivio, asservabantur. Hunc in Sanctorum numerum relatum esse, ejus Historia demonstrat aperte.

[14] [pro eaque opinione] In hisce omnibus nulla mentio fit de canonizatione a Pontifice facta; eaque commode sic accipi possunt, ut dicatur Joannes post mortem suam a clero populoque Comensi pro Sancto habitus, atque ut talis ecclesiastico cultu honoratus, licet nulla intervenerit Pontificia auctoritas. Certe nihil præterea tam ex Vita ipsius Ms., quam ex hodierno Humiliatarum Breviario erui potest. Verum alii ab eodem Tatto ibidem laudati canonizationem ipsius Romano Pontifici aperte adscribunt. Carolus Sigonius lib. 8 de Regno Italiæ ad annum Christi 1046 de Joanne sic habet: Propter sanctissimæ vitæ famam post mortem anno millesimo centesimo quinto (imo 1159, ut habet Sigonii editio anni 1732) ab Alexandro tertio Pontifice in numerum Divorum adscriptus est. Addit Tattus Arnoldi Wionii testimonium, quod supra jam dedi. Addit & Hieronymum Borsieri in Supplemento Nobilitatis Mediolanensis Pauli Morigiæ cap. 4, ex quo sequentia recitat Italice: Alexander quartus (Tattus legendum monet tertius) post adhibitum debitum examen, illum hoc ipso, quo obiit, anno in Confessorum numerum referri mandavit, ut habetur ex Bulla, quæ ad calcem Constitutionum propriarum Humiliatorum posita est.

[15] [producit multorum testimonia,] Subdit Tattus Alphonsum Ciaconium tom. 1 Vitarum summorum Pontificum in Gregorio VI, ubi ait: Qui (Joannes de Meda) post propter sanctissimæ vitæ famam post mortem anno MLIX (lege MCLIX, ut habetur in ejusdem Operis Ciaconii per Oldoinum aucti editione anni 1677) ab Alexandro tertio Pontifice Maximo in numerum Sanctorum adscriptus est. Denique, ne longior sim, S. Joannem de Meda, eodem, quo mortuus est, anno ab Alexandro III canonizatum fuisse, apud Tattum præterea asserunt Gregorius Bolzi, theologus Congregationis Somaschæ in Vita ejusdem Sancti Ms., Gabriel Bucelinus in Menologio Benedictino, & Joannes Petrus Puricellus item in Vita Ms.. Præ ceteris tamen magni facit testimonium Lucæ Castellini in Tractatu de Certitudine gloriæ Sanctorum canonizatorum, apud quem in Indice Sanctorum canonizatorum Joannes Meda, fundator Humiliatorum per Alexandrum tertium recensetur. Præ ceteris, inquam, id magni facit, tum ob viri sapientiam diligentiamque, tum quod is librum istum Romæ ediderit, & Urbano VIII Pontifici dedicaverit, quem scilicet pro abusibus in Sanctorum cultu tollendis, severa decreta edidisse constat.

[16] [quæ eam probabilem,] Ex hisce omnibus liquet, non paucos fuisse in ea opinione, quæ S. Joannem de Meda ab Alexandro III canonizatum facit; sed cum soleant sæpe alii alios sine ulteriori examine describere, iste consensus scriptorum, qui omnes ab Alexandri ætate multum remoti vixere, non potest rem certam facere. Sola Alexandri Bulla, quam laudat Borsierus, ad dirimendam controversiam sufficeret, si exstaret; sed Tattus, qui eodem, quo ipse, seculo XVII scripsit, candide fatetur, eam a se quam diligentissime quæsitam, nec repertam esse. Solius itaque Borsieri fide Bulla ista nititur; quam mihi dubiam reddit ipsius Vitæ Ms., & Breviarii Ordinis Humiliatorum de ea re silentium, quæ cum ad S. Joannis gloriam commendandam non parum faceret, non videtur ex oblivione prætermittenda fuisse. Nec aliter mihi persuadet Castellini Catalogus, in quo multa, quæ corradere potuit, nec sine mendis congessit.

[17] De Alexandro III tamen observandum est, hunc beatificandi potestatem soli Romano Pontifici reservasse, [non omnino certam faciunt,] ut docent theologi ac canonistæ ex ejusdem epistola, quæ exstat inter Decretales tit. 45 de Reliq. & Venerat. Sanctorum, cap. Audivimus; unde alii censent, novum hic jus ab eo introductum fuisse, alii, vetus tantummodo assertum. Consuli meretur Benedictus XIV Pontifex Maximus, cum communi omnium bonorum luctu nuper vita functus, in præclaro suo Opere de Servorum Dei beatificatione &c, lib. 1, cap. 10, ubi argumentum hoc more suo erudite tractavit. Verum ut ad propositum redeamus; etsi ista epistola aliquot forte annis post S. Joannis obitum scripta sit, cum tamen laudatus Alexander illius, quam diximus, sententiæ fuerit, satis verisimile est, cultum Joannis de Meda, qui initio Pontificatus ipsius obiit, sine ejusdem auctoritate cœptum aut continuatum non fuisse; idque etiam eo magis verisimile est, si, ut nonnulli arbitrantur, idem Pontifex in prædicta decretali non jus novum condiderit, sed vetus tantum allegaverit.

[18] Duo nihilominus hic incerta manent. Primum, an Alexandri auctoritas in Joannis causa revera intercesserit, [sed Sancti tamen titulum ipsi vindicant.] cum laudatus Benedictus XIV loco citato ostendat, etiam post Alexandri decretalem non defuisse, qui crederent, episcopos beatificationis honores erga Dei servos in diœcesi sua posse indulgere, & reipsa indulserint. Alterum est, si Alexander in eadem causa aliquid fecerit, incertum manere, utrum ejusdem cultum ad universam Ecclesiam extenderit, quod proprie canonizare est; an tantummodo pro ipsius Ordine & aliquot locis concesserit, quod beatificare est. Nec dubium tolli potest, ex Sancti, quo Joannes tum a scriptoribus a nobis allegatis pluribusque aliis, quos Tattus præterea producit, tum in Breviario Humiliatarum honoratur: constat enim hunc titulum etiam plurimis aliis, qui numquam a Romano Pontifice canonizati fuere, attribui solitum fuisse. Itaque Joanni de Meda Sancti titulum, quem ab immemorabili tempore obtinuit, omnino adscribo: sed canonizationem ejusdem ab Alexandro III factam non possum non pro dubia habere, donec quis certiora attulerit.

§ II. Vita qualis edenda: patria & natales illustres: priora vitæ gesta ignota: apparitio Deiparæ Virginis ab aliquibus asserta.

[Vitam ab anonymo, non synchrono,] Gesta Sancti, quod sane dolemus, nullus synchronus conscripsit, aut, si quis id fecerit, ea non modo ad nos non pervenerunt, verum jam dudum periisse aut latuisse dicenda sunt. Antiquissima illius Vita, quam Ms. habemus, divisa est in novem Lectiones pro ejusdem Officio ad usum Ordinis Humiliatorum. Accepimus eam anno 1685 a domino Primo Aloysio Tatto, clerico Regulari congregationis Somaschæ, de quo supra meminimus, & frequenter mentio recurret. Hic ad calcem annotavit, patrem Maximum de Vicecomitibus, Ordinis Humiliatorum præpositum, jussu reverendissimi patris Hieronymi Torgii Mediolanensis, ejusdem Ordinis Generalis præpositi, ex iisdem Lectionibus (pauculis mutatis, quorum sensus erat vel mendosus vel obscurus) novum S. Joannis Officium composuisse, quod a monialibus Humiliatis etiam nunc recitatur. Is ipse est Hieronymus Torgius, ad cujus supplices preces Paulus III Papa novum istud Breviarium approbavit & imprimendum concessit; cum ipse Ordo Humiliatorum ob calamitatem temporum & penuriam librorum, ad recitationem divini Officii juxta ritum ipsius Ordinis compositorum, Breviariorum nuncupatorum, diutius laborasset; ut ait laudatus Pontifex in Brevi, quod eidem Breviario præfixum legitur.

[20] [Humiliato scriptam] Datum est Breve istud anno Christi 1548, quo propterea tempore Vita, de qua agimus, multo debet esse antiquior; sed quando ea primum scripta fuerit, edici nequit. Illius auctor, qui fuit unus ex Ordine Humiliatorum, satis indicat, sese S. Joanni contemporaneum non fuisse, dum secundum partitionem nostram num. 1 & 2 ait: Cujus (S. Joannis de Meda) quæ fuerint ab ineunte ætate meritorum rudimenta, quibusque in adolescentia sanctitatis rutilaverit floribus, vel quibus se per omnem juventutem usque ad habitum & sanctæ professionis susceptionem exercuerit virtutum insigniis, nimium culpanda scriptorum incuria notare neglexit. Pauca dumtaxat, quæ sub professionis prægestione, Ordinisve Humiliatorum regimine gessit, ex relatione quarumdam personarum sexus utriusque per nosmet quoque cognovimus, sicuti Flaminis providentia annuente, evidentius copiosiusve studebimus declarare.

[21] [edemus ex Ms. Comensi.] Isthæc scriptorem a Sancti ætate potius longe remotum, quam ei proximum indicant; nec quidquam deinde occurrit, quod aliter suadeat, vel ex quo seculum, quo scripserit, vel per conjecturam liceat determinare. Attamen quæ de eo tradit, sincera videntur ac fide digna; neque stilo utitur liberiori, quo sæpe hujusmodi biographi, dum suorum heroum res gestas nimium exornare student, magis eas obscurant, & incredibiles reddunt. Plura tamen e gestis ejus quis merito desideret; sed & eam parcitatem facile ignoscet scriptori, qui pauca, quæ audierat, maluit ad posteritatem transmittere, quam multa sibi non satis comperta congerere. Forsitan etiam illum breviorem esse compulit scribendi scopus, si Vitam hanc pro Lectionibus Officii ecclesiastici concinnaverit; quod certo non liquet, cum hæc postmodum in novem Lectiones ad Humiliatorum usum dividi potuerit. Eam itaque Vitam excudam, solitisque annotationibus nostris illustrabo.

[22] [Inter recentiores Tattus Vitam & translationem scripsit.] Longum foret omnes recentiores enarrare, qui de eodem, alii aliis latius, scripserunt. Erit horum aliquos nonnumquam laudandi locus: sed minime prætereundus est jam crebro laudatus Primus Aloysius Tattus, qui post ceteros tum sua erga Sanctum pietate, tum monialium Humiliatarum precibus ductus, Vitam ejus, quam Humilitas exaltata inscripsit, anno 1677 Comi Italice vulgavit, annotatis auctoribus, quibus usus est. Sed nec hic antiquiorem Vitam habuit ea, quam ab ipsomet acceptam & edendam dixi. Porro cum in Tatti Opusculo alia quædam, quam in Ms. Vita, narrentur, oportet hæc in Commentario discutere, quæque in eadem Ms. Vita obscuriora sunt vel prætermissa, quantum licuerit, elucidare atque supplere. Opportune quoque idem Tattus cap. 22 & seq. postremas Sancti corporis inspectiones translationemque annis 1636 & 1645 factam oculatus ipse testis enarravit, quas nos ex eodem huic Commentario inseremus. Nunc ad Sancti gesta progrediamur.

[23] De parentibus ejus & loco natali Vita Ms. sic habet num. 1: [Sanctus natus est in vico Meda territorii Mediolanensis,] Hic beatus Vir ex liberiori prosapia ortus fuit in quodam suburbio (id est, vico) ubi dicitur Meda, diœcesis Mediolanensis, longe distante a civitate Cumana (id est Como) millibus decem. Consonat Breviarium Humiliatarum in Lectione 1, quæ ita orditur: Meda vicus est in diœcesi Mediolanensi, distans ab urbe Comi passuum millibus decem. Hinc ortus ex nobili prosapia Joannes, cognomento & dignitate Presbyter. Vicum hunc, qui Comum inter & Mediolanum jacet, Ferrarius in Lexico geographico duodecim millia passuum a posteriori urbe situm ait; Tattus vero cap. 1 Vitæ illum his verbis Italice describit, laudans in margine Emmanuelem Lodi in Historia Medana. Est igitur Meda locus celebris territorii Mediolanensis, amœnus situ, ex quo & collibus & planinitie gaudet, ideoque multis opulentis familiis habitatus. Aëris felicitas & Como Mediolanum tendentibus hospitandi commoditas olim multos nobiles ad domicilium ibidem sibi comparandum allexerunt. Nec soli Mediolanenses in isto suæ ditionis vico domos sibi posuere; verum etiam Comenses, qui & prædia ibidem acquisiverunt, & elegantes ædes exstruxere; sive secedendi aut animi nonnumquam recreandi causa, sive ut tempore messis proventus suos præsentes curarent.

[24] De parentibus illius nihil præter jam dicta in Vita edenda laudatoque Breviario legere est; [a quo cognominatus, ex familia Oldrada,] sed ex communi sententia ortus creditur ex familia Oldradorum, quæ Mediolani olim & Comi nobilitate & opibus floruit, sed, teste Tatto, a seculo proxime elapso Comi jam exstincta est. Joannem Oldradum, de Meda illum pariter appellat Cardinalis Federicus Borromeus, archiepiscopus Mediolanensis, in Epistola sua ad moniales Humiliatas suæ diœcesis, sæpe dicto Breviario præfixa. Forsitan id etiam ita repererat in variis Chronicis Mss. ejusdem Ordinis Humiliatorum, quæ diligentissime a se perlecta fuisse, præmiserat. Ab hisce dissidet Franciscus Ballarini in Chronicis Comensibus parte 3, ubi ipsum ex antiquissima pariter ac nobilissima familia de Meda in ipsa Comensi civitate natum scribit, & erroris arguit omnes, qui Medam territorii Mediolanensis vicum eidem pro natali loco adscribunt.

[25] Nescio, unde id didicerit Ballarinus; nisi quod vehementer suspicer, [non de Meda, disputatur, utrum ex Comensibus] illum S. Joannis cognomentum de Meda pro gentilitio ejusdem nomine avide arripuisse, ut sanctum illum Virum, quem Mediolanenses, velut in territorio suo natum, inter suos recensent, ipse Comensibus suis vindicaret. Quamquam enim Comensibus scriptoribus cum Mediolanensibus de natali ipsius loco Meda, territorii Mediolanensis vico, conveniat, non propterea desinunt primi contendere, eumdem Comensem patria fuisse, ea ducti ratione, quod ex Oldradis Comensibus genitus fuerit. Inter hosce Tattus, ideo credi cupit, Joannem nostrum Medæ casu in lucem prodiisse, dum parentes ejus tempore vindemiæ ibidem morabantur. Sed cum idem ipse agnoscat, utriusque parentis nomen ignorari, & Oldrados Mediolani quoque fuisse, & Mediolanenses æque ac Comenses suas in vico Meda ædes habuisse, cur ex Comensibus potius, quam ex Mediolanensibus, ea occasione Medæ natus esse dicendus est? Id duobus argumentis confici putat. Primum petit a translatione sacri corporis ipsius, mox a morte, quam Mediolani obierat, Comum, id est, ad Comense Rondenarii monasterium, facta: neque enim permissuros Mediolanenses fuisse censet, se tam pretioso pignore privari, nisi Comenses popularem suum jure merito repetiissent.

[26] [an ex Mediolanensibus genitus sit,] Eodem argumento utitur in Annotatis ad Martyrologium suum Novocomense, ubi illud etiam magni facit, urgetque. At mihi contra nullius aut certe exigui ponderis esse videtur. Erat scilicet Rondenarium primum monasterium, quod Sanctus condiderat; ibi ipse, inducta S. Benedicti Regula, tertium ac primarium Humiliatorum Ordinem fundaverat; hoc erat ordinarium ipsius domicilium, ac veluti totius sui Ordinis caput. Quidni autem hisce rationibus facile induci potuerint Humiliati civesque Mediolanenses, ut sancti Fundatoris demortui corpus illuc, velut ad locum non uno titulo ipsi proprium, tumulandum transferri paterentur? Enimvero si Sancti originem Comensem pro illius corpore auferendo allegassent Comenses, potiori jure potuissent Mediolanenses ejusdem nativitatem in Meda vico territorii sui (de qua convenit Tattus) pro eodem retinendo reponere; præsertim cum jam per mortem in sua ipsorum civitate cælo etiam natus, sacrum illud depositum illis reliquisset.

[27] [nec ab alterutra parte evincitur.] Alterum argumentum deprompsit ex Officio ipsius proprio, in quo antiphona ad canticum Benedictus sic habet: Contactu sacri cruoris tui, o beate Joannes presbyter, dum Mediolano mortuus efferebaris in patriam, puella visum recepisse memoratur. Manifestum est, Comum hic Sancti patriam dici, idque ex dictis non aliter accipi posse, quam quod per parentes suos, vel per horum alterum, Comensis origine esset. Non tanta tamen hujus antiphonæ antiquitas esse videtur, ut ad dirimendam litem sufficiat. Nam in nostro vetustioris Officii apographo, seu Vita edenda, non habetur; Breviarium autem, in quo nunc legitur, primum sub Paulo III Papa anno 1548 ita reformatum approbatumque superius diximus. In tantum igitur illa dumtaxat favet Comensibus, quod qui sub medium seculum XVI prædictum Breviarium concinnarunt, ejusdem cum illis fuerint sententiæ. Atque hæc sufficiant de patria S. Joannis de Meda, quem si minus origigine, saltem nativitate Mediolanensis territorii indigenam fuisse, certum est.

[28] [De Sancti pueritia nihil constat; nec satis certa est] Quæ de sancti Pueri educatione & adolescentia atque insigni in pietatis litterarumque studiis progressu Tattus ex conjecturis suis cap. 2 enarrat, tacitus prætereo; quia de hisce omnibus nihil scriptis traditum fuisse, antiquissimus, quem habemus, biographus in Vita edenda conqueritur verbis, quæ jam recitavimus num 20. Nullum quoque hic verbum facit de admirabili illa beatissimæ Virginis Dei Genitricis apparitione, quæ apud Tattum cap. 3 pluribus refertur. Scribit igitur, S. Joannem a juventute sua solitum fuisse in silvam aliquam solitudinis ergo frequenter se recipere, ut ab hominum tumultu semotus Deo vacaret. Cumque aliquando inter pias preces solito vehementius accensus, perpetuam virginitatem Christo ejusque sanctissimæ Matri, erga quam tenerrime afficiebatur, consecrasset, hanc multis angelis comitatam ipsi apparuisse; quæ collaudato, quo se obstrixerat, voto, jussit eum Humiliatorum Ordini nomen dare, injectaque in ejusdem humeros veste candida, e conspectu evanuit. Pro hac tam insigni apparitione, qua S. Joannem ad Humiliatorum Ordinem adductum esse, Tattus scribit, laudat Hieronymum Borsierum in Supplemento Nobilitatis Mediolanensis cap. 4, Gregorium Bolzi in Vita Sancti, & Joannem de Vico in ejusdem Vita metrica, ex qua sequentes versus recenset:

Alba veste virum donavit Virgo Joannem:
Casta sic vixit sibi semper mente devotus.

[29] Addit etiam, ejusdem rei memoriam in variis antiquis picturis apud suos exstare. [Deiparæ Virginis apparitio, ab aliquibus laudata,] Hisce consonat Silvester Mauruli seu Maurolico in Historia sacra sive Mari Oceano omnium Religionum lib. 3, ubi scribit, prædictam apparitionem legi in ejusdem Vita, scripta per patrem Humiliatum, qui hanc desumpserat ex antiquo codice membranaceo, quem in monasterio Rondenarii a se visum ait, dum anno 1582, atque adeo post jam exstinctum Ordinem, Comi degeret. Præterea subdit, eamdem apparitionem exhiberi in eleganti pictura cum duobus versibus, quos ex Tatto mox recitavi, ad ejusdem Sancti sepulcrum posita. Quam vetustæ tamen eæ picturæ sint, nec hic nec Tattus edicunt. Neque semper certum argumentum ab hujusmodi tabulis repeti potest; cum aliquoties tantum pias pictorum meditationes exhibeant, quibus aliqua Sanctorum gesta exornentur. Verbi gratia per picturam, de qua agitur, potuit pictor (multa enim licent pictoribus) tantummodo indicare voluisse, ex singulari Deiparæ Virginis patrocinio factum esse, ut S. Joannes ad Humiliatorum Ordinem animum adjecerit. Verum aliter hic sentiendum, si codex, a Maurolico Comi visus vere antiquus fuerit, & eamdem apparitionem reipsa continuerit. Quod autem me dubium facit, est altum tam in Vita Ms. edenda, quam in Breviario Humiliatarum de tam præclaro facto silentium, quod præ ceteris omnibus tum ad Sancti tum ad ipsius Ordinis commendationem commemorandum fuerat, si vel biographo vel Breviarii concinnatoribus notum & pro vero habitum fuisset.

§ III. Notitia Ordinis Humiliatorum, in cujus primæ originis tempus inquiritur.

[Obscura sunt initia Ordinis Humiliatorum,] Hippolytus Helyot tom. 6 Historiæ Ordinum monasticorum &c, cap. 19 queritur, admodum obscuram esse primam Ordinis Humiliatorum epocham, aliis eam ab anno Christi 1180, aliis a 1190 vel 1196, aliis denique a 1017 eamdem repetentibus. Nihilominus omnes consentiunt, hunc Ordinem ab exordio suo valde informem, successu temporum ad tertium quemdam gradum, prioribus longe perfectiorem, provectum esse, in quo & perstitit, donec in viris fœde deformatus, a S. Pio V Papa exstinctus est; in feminis vero, quæ ut non criminum, sic nec pœnæ participes fuerunt, hodiedum perseverat. Priusquam in re tam dubia quidquam statuamus, aliqua ejusdem Ordinis secundum varios illos gradus notitia præmittenda est. S. Antoninus parte 2 Historiæ, tit. 16, cap. 23 de hoc argumento sic scribit: Anno Domini MXVII Ordo Humiliatorum, ut reperi in scriptis, habuit primum suum initium; qui tamen in processu temporis tripliciter in modo vivendi fuit variatus, ut patebit.

[31] Sciendum igitur, quod, quum serenissimus imperator Henricus tertius anno prænotato ad partes devenisset Longobardiæ, [cujus tres varii gradus] ex certis relationibus & signis habens quosdam nobiles Longobardos suspectos, ne forte aliquid iniquum machinarentur, eos, & præcipue ex Mediolano oriundos, in Alemanniam relegavit, seu exilio tradidit. Qui proficiscentes, videntes se adeo humiliatos, humiliaverunt seipsos in conspectu Dei, facientes de necessitate virtutem, eorumque auditui vexatum tradidit intellectum. Cœperunt namque terrena non immoderate diligere, vitia evitare, humili veste incedere, scilicet de berretino (id est cinerii coloris) panno. Et licet in domibus suis singuli morarentur cum uxoribus & famulis suis, de laboribus manuum suarum victum sibi procurantes ex lanificii maxime exercitio; faciebant tamen quasdam congregationes, frequenter se invicem exhortantes ad ea, quæ sunt Dei & profectus spiritus; jejuniis, eleëmosynis, orationibus insistentes, amore fraternitatis se invicem diligentes. Cœpitque odor piæ conversationis eorum per regionem illam diffundi; & inde complures numero eorum congregati.

[32] [ex S. Antonino] Comperta autem fama humiliationis eorum, dominus imperator ab eorum relegatione eos absolvit, & ad proprium solum volentes redire permisit. Reversi igitur ad partes Longobardiæ, cœperunt restrictius vivere, ac religioni completæ magis appropinquare. Unde separati viri ab uxoribus suis de communi consensu, intelligentes, quia non digna ponderatio animæ continentis, & quia castitas, præcipue virginalis vel vidualis, ipsa est, quæ sola potest animas nostras Deo repræsentare; decreverunt seorsum habitare viri in unum & seorsum mulieres, ut in cœnobiis; magisque instare orationibus, vigiliis & abstinentiis; habentes aliquos, etsi paucos, in divinis eis deservientes: sub cura unius corum degentes, exercitia corporalia continuantes, præcipue in lanificio & textura pannorum. Et hic dictus est ab eis secundus modus vivendi eorum.

[33] [exponuntur,] Demum eis numero & merito multiplicatis & maxime in clericis, ut complementum haberent religionis, secutus est tertius modus vivendi eorum, dignitate tamen & religione primus. Et exercitium manuale diminuentes, lectionibus & divinis Officiis magis se applicarunt, habitu uniformi induti, sed humili, scilicet tunica scapulari, & chlamide seu capa desuper albi coloris. Sumpserunt pro norma vivendi partem Regulæ beati Benedicti, non totam; superiores eorum Præpositos nominantes. Multiplicatique valde, fabricaverunt sibi multa monasteria, tam fratrum quam monialium, per partes Tusciæ & Longobardiæ, maxime Mediolani. Circa vero annum Domini MCC approbatus talis Ordo & modus vivendi ab Ecclesia, per Innocentium tertium est confirmatus; & postmodum per successores a diocesanis exemptatus, & privilegiis multis munitus, & sub regimine unius principalis & generalis præpositi constitutus. Hactenus S. Antoninus, qui deinde post pauca tam hujus, quam aliorum religiosorum Ordinum a primævo fervore defectionem deplorat. Illo multo antiquior Jacobus de Vitriaco S. R. E. Cardinalis, qui ante medium seculum XIII virtutibus & doctrina clarus obiit, insigne ejusdem Ordinis elogium texuit, quod quia de Ordine per S. Joannem de Meda ad tertium gradum jam deducto accipiendum est, suo loco postea dabimus.

[34] [Hujus Ordinis initia] Jam quod ad Ordinis initium spectat, certum est, apud S. Antoninum aut in anno Christi, aut in imperatore errorem cubare. Etenim anno Christi 1017 imperium tenebat S. Henricus, inter imperatores hujus nominis primus, secundus autem inter reges Germaniæ. Henricus vero II imperator, & III rex Germaniæ, quem S. Antoninus memorat, non nisi anno Christi 1046 imperator coronatus est. Hippolytus Helyot supra citatus duo Chronica Latina laudat, unum anno 1419 scriptum auctore Hieronymo Torecchio, præposito conventus Humiliatorum in Porta nova Mediolani, antiquissimo ejusdem Ordinis historico, quem ipse post diligentem indagationem potuit reperire. Alterum ait anni 1493 esse, a Marco Bosto exaratum, & utrumque exstare in bibliotheca Ambrosiana. In his ambobus, aut certe in horum antiquiori, quod S. Antonino potuit præluxisse, initium dicti Ordinis anno Christi 1017, eodem teste Helyoto, illigatur.

[35] Ambo etiam laudat Joannes Petrus Puricellus in Monumentis Basilicæ Ambrosianæ Mediolanensis, [in duobus Chronicis] num. 375 asserens, ejusdem Ordinis initium ante annum Christi 1020 in iisdem reponi. Præmiserat quoque ibidem, a Tristano Chalco annum 1019 assignari, addideratque ex sua sententia hæc: Nec procul a vero, sicut ego cumulatissime in alio volumine ostendam. Verum hoc nondum in lucem editum videtur. De anno 1017 consentit Raphaël Volaterranus lib. 21 Anthropologiæ; quamquam & hic Henricum III perperam nominet, nec varia Ordinis tempora gradusque satis distinguat, ad vocem Humiliati. Anno, inquit, MXVII Mediolanenses extitere quidam, ab Henrico III imperatore exilio mulctati, quos calamitas Deo propinquos justitia & vitæ abstinentia simul cum eorum uxoribus fecit, labore manuum victitando, ac lanariam factitando, ex eaque pauperes juvando, tum reliquo tempore divinis laudibus invigilando. Reversi demum ab exilio pristinam tenuerunt vitæ formulam, separato conjugio, & amictu alio sumpto, quo nunc utuntur, semimonachos quodammodo agentes, Innocentio III probante. Mitto alios, qui ejusdem fere sententiæ sunt, recensere.

[36] Alii tamen imperatorem Henricum III, sive II, [& ab aliis scriptoribus] retinere malunt, ideoque prædicta initia paulo serius collocant. Volunt hi, nobiles istos Longobardos sub Conrado II Germaniæ rege ac imperatore in Germaniam abductos, & ab ejusdem filio Henrico, III ejus nominis Germaniæ rege, imperatore vero II, in Italiam remissos. Hanc sententiam tenet Carolus Sigonius lib. 8 de Regno Italiæ, in Henrico II imperatore ad annum Christi 1046, ubi hæc ait: Papiam inde profectus (Henricus) VI Kal. Novembris conventum egit, atque exules Lombardos, quos superioribus annis propter conjurationes initas Conradus in Germaniam relegarat, restituit. Exules inde, civitatibus suis repetitis, humilitatem, in qua in exilio fuerant, tenuerunt, neque ullam rem publicam aut privatam attingentes, verum uni religioni studentes ac victum manibus suis quærentes, vitam traduxerunt. Primæ sedes ad Comum in loco, qui Rondinetum appellatur, locatæ. Hos monachos vulgo Humiliatos dictos, atque aliis ad se applicantibus auctos, sequentibus annis disciplina D. Benedicti Joannes Meda Comensis astrinxit. Sigonio consentit Tattus tam in Vita, quam in Annalibus Comensibus, & aliquot alii cum aliquali hinc inde differentia.

[37] Benedictus Jovius lib. 2 Historiæ Novocomensis, quam ad sua usque tempora, [referuntur] id est, ad annum 1532 perduxit & de eodem Ordine ceteris accuratius scripsit, nobilium captivitatem sub prædicto Conrado contigisse, pariter statuit, atque ita loquitur: Bello Mediolanensi, a Conrado I imperatore gesto (licet alter Conradus hunc præcesserit, qui, quia legitime nec electus nec confirmatus fuit, in vero numero imperatorum non habetur, hic ideo primus appellatus est, quamquam in Historiis secundus habeatur) circa annos Domini mille & triginta tres, in quo Heriprandus Vicecomes, Mediolanensis patricius, egregiæ virtutis specimen dedit, non pauci Mediolanenses bello capti, ab ipso imperatore in Germaniam ducti sunt. Ubi cum aliquo tempore exulassent, nec ulla redeundi spes ob immite imperatoris ingenium superesse videretur, sese Deo dedere, & omnem cultiorem habitum deponere decreverunt. Ergo vilioribus induti tuniculis & chlamydibus; ac caput cucullis tecti cinereo colore perfusis, humiliter agere cœperunt. Quod ubi rescivit imperator, statim ad se evocatos interrogavit, num vere humiliati essent, quemadmodum vestitus ipse præ se ferre videbatur. Quæ vox postea Ordini nomen dedit.

[38] [ante medium seculum XI;] Illi vero responderunt: Serenissime imperator, ita prorsus est, ut vides. Quo dicto placatus cæsar eos in patriam redire permisit ante annum Domini trigesimum sextum supra millesimum, ubi uxores & liberos & totam familiam eumdem habitum suscipere fecerunt. Et ut otium bonis moribus infestum evitarent, lanificio & mercaturæ intendebant: & hoc primum ipsius Ordinis institutum fuit. Hactenus Jovius, qui ad fidem faciendam ibidem præmiserat: Quia ab historicis de hujus Ordinis origine & incremento nulla fere fit mentio, quæ de certissimis eruta monumentis conscripta reperi, & quidem probabilia, subjiciam Itaque inter scriptores omnes, quos produximus, convenit, Humiliatorum Ordinis initia seculo XI figenda esse, licet eorum aliqui eadem aliquot annis citius, alii serius, sed ante medium tamen istud seculum figant; nec certo dici possit, ex quorum parte stet veritas.

[39] [quæ sententia] Porro si in re obscura conjecturis uti liceat, in eam magis propendeo sententiam, quæ eadem ad medium dictum seculum proximius admovet, & Mediolanensium captivitatem Conrado I imperatori, sive Salico, adscribit. Ratio est, quod constet, hunc Mediolanensium civitatem frustra quidem, sed acriter obsedisse, destructisque eorumdem per agrum castellis, cum deinde in Germaniam rediret, pro iisdem subigendis mandata reliquisse, uti apud Pagium in Critica ad annum Christi 1037 & sequentem, Muratorium tom. 6 Annalium Italiæ eodem anno, aliosque videre est. Durarunt iræ istæ usque ad mortem Conradi, anno 1039 obitam, post quam Heribertus Mediolanensis archiepiscopus, qui ab illo captus olim evaserat, gratiam iniit cum Henrico, Conradi filio ac successore, eumque Italiæ regem agnovit; qua de re consule laudatum Muratorium ad annum 1039. Potuerunt igitur aliquot nobiles Mediolanenses in isto bello a Conrado capti, & in Germaniam abducti fuisse, quemadmodum supra laudatus Jovius affirmat, initaque Henricum inter & Heribertum pace, in patriam suam remissi, Humiliatorum Ordini initium dedisse.

[40] [etiam nobis probatur.] Huic suspicioni utcumque favet, quod S. Antoninus, num. 31 relatus, licet de tempore & adjunctis non conveniat, Humiliatos sub Henrico III imperatore exortos dicat; hunc enim, quem nos inter imperatores ejus nominis secundum dicimus, ipse tertium appellavit, quia inter Germaniæ reges revera tertius ejusdem nominis fuit, & quia Henricum I, cognomento Aucupem, Germaniæ regem, imperatoribus annumeravit. Verumtamen hæc pro conjectura dicta sunto: nam si Humiliati domum Breræ seu Braydæ, ubi nunc est insigne Societatis nostræ collegium, jam inde ab anno 1036, habuerint, ut Puricellus in Monumentis basilicæ Ambrosianæ num. 375 pollicitus est probaturum se in Opere, nondum, quod sciam edito, ejusdem Ordinis initia aliquot annis retrahenda sunt cum duobus antiquis chronologis, aliisque, quos superius laudavimus. Ceterum dum Sigonius num. 36 primam Humiliatorum sedem anno 1046 in Rondineto, sive Rondenario locatam ait, de tertio Ordinis gradu accipiendus est, & vel sic toto fere seculo a vero aberravit, prout ex dicendis constabit.

[41] Superest, ut Helyoti opinionem examinemus. Hic tom. 6 Ordinum Religiosorum cap. 19 assertionem Torecchii, [Argumenta Helyoti] secundum quam dicti Ordinis exordia ad annum 1017 referenda sunt, improbabilem censet, hac ductus ratione. Secundum Torecchium Humiliati a S. Bernardo, dum is Mediolani degeret, regulam aliquam acceperunt, ex ejusque consilio viri a feminis separati, communitatem vitæ & victus admisere. Porro S. Bernardus primum anno 1134 Mediolanum venit, ideoque ista Ordinis mutatio ante hunc annum nequiit contigisse. At vero negat Helyotus, ullo modo verisimile esse, illos per annos 117 sine regula vixisse, præsertim cum Torecchius sic loquatur, ut inquit, acsi illi paucis tantummodo annis novum istud vitæ genus amplexi fuissent, quando S. Bernardus Mediolanum advenit. Quapropter ipsi verisimilius visum est, Ordinem illum cœpisse anno 1117 sub Henrico V, sive IV imperatore, a quo observat aliquot nobiles Longobardos seu bello captos, seu rebelles, in Germaniam mitti potuisse, dum ipse hereditatem comitissæ Mathildis, anno 1115 mortuæ, armis sibi vindicare conatus est.

[42] Verum istud Helyoti argumentum nimis infirmum est, [non probant,] ut ab antiquioribus omnibus, qui in seculum XI nondum medium consentiunt, propterea recedamus. Nam primo quidem durum est dicere, patrem Hieronymum Torecchium anno 1419, quo Chronicon illud scripsit, Humiliatorum Mediolani præpositum, in patriis ac domesticis suis rebus usque adeo cæcutiisse, ut de initio sui Ordinis, qui ex Helyoti sententia tribus tantum seculis tunc stetisset, toto seculo aberraverit. Mirum etiam videri debet, errorem hunc, si vere error fuerit, ab altero ejusdem Ordinis chronographo, patre Marco Bosto, qui simile Chronicon anno 1493 conscripsit, detectum non fuisse. Quam ob rem dum laudatus Torecchius ita scripsit, aut saltem ita scripsisse visus est Helyoto (nam ego Torecchii Chronicon non vidi) quasi pauci dumtaxat anni ab Ordinis initio usque ad acceptam anno 1134 a S. Bernardo Regulam intercessissent, ego illum ex prioribus ejusdem dictis sic interpretari malo, ut credam, ipsum primam Ordinis sui, velut adhuc in cunabulis jacentis, ætatem, cujus epocham præmiserat, usque ad S. Bernardi adventum leviter memorasse, ut ad perfectiorem ejusdem statum festinaret. Ita, inquam, ejus dicta interpretari malo, quam contra ejusdem aliorumque omnium assertionem dicti Ordinis initia aut toto aut fere toto seculo sine ullo teste serius figere.

[43] Non video etiam, cur minime verisimile videri debeat, [eadem illa Ordinis exordia] Humiliatos annis 117 sine Regula vixisse, si de regula Religiosa & communitate vitæ ac victus sit sermo. Erant scilicet ejus temporis Humiliati non tam Ordo, quam pia quædam societas, cujus alumni, spretis mundi pompis, humilem cinerei coloris vestem induti, in suis quique ædibus cum uxoribus ac familia sua modestam vitam degebant, partim piis operibus precibusque partim lanificio, ex cujus lucro pauperum egestati succurrerent, intenti. Verisimile tamen est, eosdem certas quasdam leges, omnibus communes, sibi observandas præscripsisse, sacrosque etiam conventus agere solitos, in quibus se invicem ad mutuam charitatem virtutumque exercitia excitarent, ut S. Antoninus supra num. 31 scribit, utque etiam hodiedum quædam sæcularium sodalitia per universam Europam Catholicam facere solent. Quidni autem hujusmodi societas per annos 117 sine alia Regula perseverare potuerit? Certe simile quid in hac civitate Antverpia contigit in Bogardis, de quibus ipsemet Helyotus tom. 7, cap. 33 Gallice sic loquitur:

[44] [a seculo XII adolescente] Jam ab anno MCCXXVIII in hac civitate (Antverpia) habitaverant, sanctamque Beggam patronam sibi elegerant, unde iis nomen Beghards adhæsit. A prima sua origine telarum textura occupabantur; singulis eorum privatim & ex suarum opera manuum victitantibus, & sine ulla Regula solis charitatis vinculis cum invicem connexis. At postquam Nicolaus IV Papa anno MCCLXXXIX Regulam tertii Ordinis S. Francisci confirmaverat, hanc anno sequenti amplexi sunt… Anno MCDXXV cœperunt communem simul vitam agere, admissisque habitu & institutis Tertiariorum Leodiensium, anno MCDLXVII professi sunt. Hactenus Helyotus, qui ista hausisse videtur ex Caroli Scribanii Originibus Antverpiensibus cap. XI, ubi eadem legere est. Porro iidem Bogardi, prætermissa textura, ceterorum Religiosorum instar sacris Ordinibus initiati fuere, & hodiedum cum laude Antverpiæ perseverant. Vides hic, Bogardorum societatem ab origine sua Humiliatis adeo similem, ut vehementer suspicer, Bogardos Antverpienses ab Italis Humiliatis primam suam vivendi normam mutuatos fuisse. Jam vero non dispicio, cur potuerint Bogardi ex ipsius Helyoti sententia annis 62 sine ulla Regula, annisque 197 sub tertia Regula S. Francisci sine ullo communi conventu & in privatis suis ædibus vitam degere, nec tamen potuerint Humiliati annis 117 in priori suo statu sine alia Regula & sine communi conventu perseverare.

[45] [repetenda esse. Maurolicus corrigitur.] Scio equidem R. D. Carolum Diercxsens, sacræ Theologiæ licentiatum & Nosocomii Antverpiensis pastorem, in Antverpia Christo nascente & crescente, hic nuper edita, parte 7, pag. 905 inter addenda ad annum 1296 observare, Bogardos isto jam aliquem conventum Antverpiæ habuisse; verum hoc elevare nequit argumentum nostrum adversus Helyotum, qui, ut diximus, cum Carolo Scribanio aliter tenuit. Laudatus Dieroxsens pariter admittit; dictos Bogardos jam ab anno 1228, id est, annis 62, eo, quo supra diximus, modo Antverpiam incoluisse, antequam ullam Regulam admiserunt. Ceterum morari nos non debet, quod Silvester Maurolicus in Mari Oceano omnium Religionum lib. 3 Humiliatorum originem ab anno 1180 repetierit: nam cum hic ipsemet ibidem S. Joannis de Meda obitum anno 1159 affixerit, manifestum est, ipsum errasse, & aliquam Ordinis reformationem cum ejusdem origine confudisse; quod forte etiam accidit aliis, qui ejusdem Ordinis initia cum seculo XII in finem inclinato composuerunt. Ego ex dictis hæc ante medium seculum XI figenda censeo; sed dubium manet, an ad ejusdem seculi initium, an ad medium proximius admovenda sint. De secundo & tertio Ordine agam § sequenti.

§ IV. Secundi Ordinis Humiliatorum initia: Tertius institutus per S. Joannem: omnes tres a Romanis Pontificibus approbati.

[Humiliatorum secundus Ordo cœptus,] Benedictus Jovius num. 37 & seq., laudatus, de secundo Humiliatorum Ordine, sive Ordinis gradu hæc scribit: Procedente vero tempore, dimissis uxoribus & seorsum in una domo constitutis, castitatem colere cœperunt, ac priore mutato habitu, stolam, quæ Honesta dicitur, & pallium infra humeros pertusum, ac capitis tegumentum candidi coloris susceperunt. Inde Secundum hujus Ordinis institutum originem duxit; unde mulierum domus in illo Ordine initium habuerunt. Nihilominus lanam seorsum faciebant & mercimonia agitabant, divinis obsecrationibus & lectionibus suo quodam modo intendentes. Nondum autem quispiam eorum sacris initiatus fuerat, sed singulæ domus suos sacerdotes, qui rem divinam facerent, habebant. Nec tum etiam a Pontifice Maximo Regulæ aut Ordinis confirmationem acceperunt. Hujus Secundi Humiliatorum Ordinis auctor fuisse creditur S. Bernardus abbas Claravallensis, quem, dum anno 1134, aut 1135, Mediolani degeret, iisdem petentibus quamdam Regulam præscripsisse tradunt.

[47] Sancto Bernardo additur quidam Guido Capitaneus Mediolanensis, [accepta a S. Bernardo Regula.] qui opera sua & opibus ipsum in condendo monasterio Portæ Orientalis adjuvisse dicitur, & ab aliquibus Beati titulo honoratur. Puricellus in Monumentis basilicæ Ambrosianæ num. 375 scribit, in Chronico Humiliatorum, quod supra diximus anno 1419 scriptum esse, cap. 39, in quo Sancti ac Beati ejusdem Ordinis recensentur, de isto Guidone sic legi: Beatus Guido domus Portæ Orientalis Mediolani, qui hujus Religionis fundator extitit. Ex Missali quoque Humiliatorum, anno 1504 Mediolanensibus typis edito, addit: Beatus Guido de Mediolano, qui hujus Religionis fundator extitit. Eumdem etiam inter dicti Ordinis Sanctos & Beatos memorat Arnoldus Wionius lib. 1 Ligni Vitæ cap. 6, ubi ait: Beatus Guido Mediolanensis, Ordinis fundator, antequam Regulæ D. Benedicti subjiceretur. Nemo tamen diem cultus ipsius aut cultum ipsum assignat, nec ullam de eodem mentionem factam invenio in Breviario Humiliatarum, anno 1751 Mediolani recuso. Porro quid S. Bernardus hac in parte Humiliatis præstiterit, legi potest apud nos ad diem XX Augusti in Commentario, ad ejusdem sancti abbatis Acta prævio, § 20. Interim hic monuisse juverit, Ordinem illorum, a S. Bernardo sic instructum, ibidem a nonnullis Tertium vocari, cum tantum Secundus dicendus sit: qua de re sermo infra recurret.

[48] Sanctus Antoninus verbis num. 33 datis jam dicto secundo Ordini Tertium succedentem facit. [S. Joannes suos sacris initiari faciens,] Consonat Benedictus Jovius, Historiam suam sic prosecutus: Primus autem Joannes e pago, qui Meda nuncupatur, agri Mediolanensis, Ordinis presbyter ordinatus est, unde cognomen habuit, qui cum mirabile Ordinis incrementum vidisset, de fratribus initiandis cogitavit, &, ut fieri posset, augendis. Comum itaque deveniens, ecclesiam & quasdam cellas in loco harundinibus obsito, unde Arundineto nomen habuit, quod modo corrupte Rundinarium dicitur, condidit; ubi haud ita multo post non paucos fratres congregavit & totondit. Inde tertium ortum est institutum, qui Primus Ordo ob dignitatem tonsuræ, licet tempore posterior, appellatur. Sub eo & sanctimonialium domos constituit. Et is est fratrum habitus, secundo quoque rejecto, quem hodie cernimus; tunicæ interioris, stolæ superindutæ, chlamydis solidæ & cucullæ albicantium.

[49] [tertium Ordinem instituit, qui postea, ut & alii duo,] Eo tempore a tractanda lana abstinere cœperunt; nihilominus pannorum mercimoniis, ut antea, intendebant; unde non mediocres opes Ordini ipsi compararunt. Sed & post divinas laudes fratres hortos suos colebant; sanctimoniales colo & acui operam dabant. Porro Joannes Presbyter, spirituali doctrina & facundia insignis, ejus Ordinis primus sacras conciones habuit, ad quem ideo ex tota fere Italia populi confluebant; qui partim ab eo persuasi Religionis ipsius habitum induebant, partim de substantia condendis ejus Ordinis domibus conferebant, quas ipse Joannes Presbyter in diversis Italiæ locis construebat. Post hæc, interjectis paucis de ejusdem Sancti gestis & morte sexto Kalendas Octobris anno 1159 Mediolani obita, pergit cetera, quæ ad eumdem Ordinem spectant, enarrare. Post ejus decessum, inquit, in unaquaque Humiliatorum domo Præpositi instituti sunt, qui prius Prælati, & ante Ministri vocabantur.

[50] [a Pontificibus approbatur: ejusdem superiores] Regulas ad fratres Secundi & Tertii instituti pertinentes confirmavit Innocentius III Pontifex Maximus anno Domini MCCI, Jacobo Rondenarii & Lanfranco Vici Boldoni Præpositis Romam profectis, quas & Gregorius IX pariter approbavit post annos sex & viginti. Sed & separatam, quæ Tertii Ordinis appellatur, idem Pontifex Regulam edidit, a prædicto quoque Gregorio IX confirmatam. Et hi sunt primi vestiti fratres in habitu cinerei coloris agentes. Præfuerunt aliquandiu toti Ordini quatuor cœnobiorum Præpositi, quorum primus Rondenarii fuit. Cæterum circa annum Domini quadragesimum quartum supra millesimum & ducentesimum communi totius Ordinis consensu ejusdem generalis Magister creatus est Beltramus, Præpositus domus S. Luciæ Brixiensis, id approbante Innocentio IV Pontifice Maximo, qui mos constituendi totius ejus Ordinis generalis Magistri in hodiernum diem perseverat. Per tempora reipublicæ Comensis fratres Regulares, & præsertim Ordinis hujus, ponderum & eorum officiorum, per quæ fraudes artificum inhiberentur, curam habebant: bona, quæ creditores a debitoribus auferebant, Fratribus Rondenarii credebantur; pecuniæ, quæ tuto exsolvi non possent, apud eos deponebantur.

[51] [& monasteria apud Comenses.] Præter hæc tria, quæ diximus, apud Comum insignia Humiliatorum cœnobia (de quibus hæc præmiserat) Fratrum Ordinis Humiliatorum domus tres apud ipsam urbem (Comensem) existunt; Rondenarii, Vici, & quæ olim Zeni dicebatur, nunc ad hospitale S. Martini apud Zezium translata) quædam alia in agro Comensi adhuc exstant. Sed & multo plura olim fuerunt; quæ tamen non monasteria, sed domus absque basilicis fuerunt primi quidem instituti, qui tertius est Ordo (id est postremus dignitate, sed tempore primus) fuisse reperio. Hæ postmodum exstinctæ sunt, & earum reditus ad initiatorum cœnobia translati, quæ sola remanserunt, & propediem funditus interitura, quando neglectis Fratribus, ea modo secularibus clericis commendantur. Hactenus Benedictus Jovius, qui in vivis erat anno 1532, quo Historiam suam Comensem clausit, quique & de Humiliatorum origine ac progressu, quæ de certissimis eruta monumentis conscripta se reperisse fatetur, mihi optime omnium tractasse videtur, nec inaniter ejusdem Ordinis exstinctionem præsagiit; quippe quæ eodem seculo XVI inclinato versus finem sub S. Pio V Pontifice secuta est.

[52] Verum nunc prædicta omnia de more illustremus. S. Joannem de Meda auctorem fuisse præcipui Ordinis Humiliatorum, [Constat, S. Joannem hujus Ordinis auctorem fuisse,] qui a tempore Tertius, a dignitate Primus appellatur, diserte etiam asserit Federicus Borromeus, S. R. E. Cardinalis & archiepiscopus Mediolanensis, in Epistola sua ad sanctimoniales Humiliatas monasterii S. Mariæ Magdalenæ Mediolani, quæ earumdem Breviario præfixa legitur. Voluerant sanctimoniales istæ proprium sui Ordinis Breviarium dimittere; quod laudatus archiepiscopus per hanc epistolam prohibens, ad propositum nostrum verbis Italicis sic ait: Post diligenter lecta varia Ordinis Mss. Chronica; post consulta etiam diversa ipsius Breviaria, a multo pariter tempore Mss., multaque præterea alia eorumdem exemplaria, variis temporibus typis edita, certo cognovimus, illud (Breviarium Humiliatorum) ad nostra usque tempora jam a multis annis ante annum Domini MCC perseverasse; & ita quidem, ut merito credatur introductum a S. Joanne (Oldrado de) Meda, per excellentiam dicto Presbytero, quod primus Ordinis sacerdos fuerit, sicut etiam Tertii ac præcipui ejusdem membri auctor fuit; qui Sanctus obiit anno MCLIX, & circa annum MCXIX floruit.

[53] Idem pariter habemus ex eodem Breviario, in quo ad diem XXI Martii S. Benedictus, [inducta in eum Regula Benedictina; sed valde dubium est,] & ad XXVI Septembris S. Joannes de Meda, ambo Officio principali cum Octava velut Ordinis Patres celebrantur; nempe quia S. Joannes de Meda novum Humiliatorum Ordinem fundans, S. Benedicti Regulam in eum introduxit. Quo anno id Operis inceperit Joannes, a nemine traditum legi, nec ex Vita, aliisve instrumentis discere potui. Attamen mihi omnino verisimile est, id post datam a S. Bernardo Mediolanensibus qualemcumque Regulam, sive post annum Christi 1134 vel 1135 cœptum esse; cum S. Joannis congregatio ratione temporis ac successionis Tertius Humiliatorum Ordo ex dictis soleat appellari. Non satis item constat, utrum Sanctus secundum eorumdem Ordinem professus fuerit, antequam tertium ordiretur; an vero jam tum presbyter, seculo valedicens, in locum Rondenarium concesserit, & exstructis ibidem oratorio cellisque, accedentes ad se utriusque sexus Humiliatos Benedictina Regula, ad eorumdem institutum accommodata, cœperit instituere.

[54] Primum tenet Tattus in Vita cap. 4 & 5, ac forte alii, [an is antea fuerit Ordinis humiliatorum,] quos secutus est; aitque, ipsum Mediolani in monasterio Braydensi post exactum in virtutum exercitio, quas ex conjecturis memorat, solitum tirocinium, professum esse. Tum cap. 6 scribit, eumdem propter vitæ sanctimoniam & ingenii dotes ex superiorum suorum mandato sacris Ordinibus ac sacerdotio, primum omnium inter Humiliatos, initiatum fuisse. Denique capp. 7 & 8 affirmat, illum ex eorumdem superiorum jussu primo Mediolani, deinde Comi sacras conciones summo cum animarum fructu ad populum habuisse, eaque occasione monasterium Rondenarii prope hanc ultimam civitatem ab eo inchoatum esse. Verisimilia hæc essent ac facile admittenda, nisi tam Vita Ms., quam Humiliatarum Breviarium contraria potius suaderent. Nam Vitæ quidem auctor num. 1 & seqq. conquestus, quod priora Sancti gesta usque ad habitum & sanctæ professionis susceptionem a nemine scriptis tradita sint, præfatusque, se ideo pauca dumtaxat, quæ sub professionis prægestione (id est ante professionem) Ordinisve Humiliatorum regimine gessit, relaturum; hæc, inquam, præfatus, mox ejusdem ad Rondenarium secessum subdit, Igitur, inquiens, præfatus Joannes bonæ indolis, mallens accipere exemplum Christi & crucem sequi, quam mundanis delitiis nutriri &c.

[55] [an e seculo ad Rondenarium secedens,] Eadem plane, ac iisdem nonnumquam verbis habet laudatum Breviarium, ex quo sequentia excerpsi. Meda vicus est in diœcesi Mediolanensi, distans ab urbe Comi passuum millibus decem. Hinc ortus ex nobili prosapia Joannes, cognomento & dignitate Presbyter, mallens accipere Jesu Christi Crucem, & sequi eum, quam mundanis deliciis irretiri, pie statuit natale solum, propriosque agros ac domum deserere, & pro ejusdem Christi Domini nostri amore aliquem locum, ad bene sancteque vivendum magis idoneum sibi quærere. Paternis igitur sic laribus relictis, pervenit, Dei gratia duce, Vir sanctus in quoddam suburbium memoratæ urbis Comensis, Rondenarium nomine, secus flumen Coxiæ, quod in propinquum Larium lacum Cisalpinæ Galliæ defluit, ibique aliquamdiu moratus, locique commoditate pellectus, divina inspirante gratia, mox ædificare aggressus est. Oratorium itaque in primis eo in loco sub titulo sanctæ Genitricis Dei Mariæ, cui admodum devotus semper extitit, ac omnium Sanctorum erexit, cellulasque deinde paucas addidit, ubi Fratres & Sorores ad Deo perpetuo in humilitate serviendum aggregavit.

[56] [Tertium inchoaverit, quod Vitæ edendæ & Breviario] Quis, qui hæc legerit, de S. Joannis apud Braydenses Mediolani tyrocinio, professione, ceterisque, quæ ex Tatto supra retulimus, vel leviter suspicetur? Breviario tamen omnino consonat Vita edenda; atque adeo dicendum est, ista Tatti asserta utriusque auctori penitus latuisse. Vitam autem hanc Tattus ipse omnium, quæ exstant, antiquissimam agnoscit, ac sæpe sequitur; pro prædictis vero non nisi duos recentiores laudat, nempe Hieronymum Borsierum in Supplemento Nobilitatis Mediolanensis, & Gregorium Bolzium in ejusdem Vita, quorum auctoritas cum Vita edenda ac Breviario non potest comparari. Fatendum quidem est, multa e Sancti gestis tam in hoc quam in illa verisimiliter omissa esse; quod partim monumentorum inopiæ, partim brevitatis studio imputandum videtur. Verum si utriusque auctor ista, de quibus nunc agimus, brevitatis ergo præteriisset, saltem hisce plane opposita non scripsisset: sin autem eadem ex monumentorum defectu ibidem omissa sint, nescio, ex quibus recentiores illi didicerint ea, quæ longe antiquiori biographo ac Breviarii correctori plane ignota fuere.

[57] [conformius est. Idem Ordo ipsius] Mihi itaque multo probabilius est, S. Joannem sacerdotio initiatum in seculo sui juris vixisse, quando divinitus inspiratus in Rondenarium secessit & Humiliatos ibidem cœpit congregare. Forte tamen idem ille unus erat ex presbyteris, qui Humiliatis divina ministrabant, aut etiam iis adscriptus, qui in privatis suis ædibus primum Humiliatorum institutum sectabantur: quod tamen utrumque etiam plane incertum est. Benedictinam Regulam Humiliatorum Ordini accommodatam a S. Joanne suis præscriptam esse, convenit inter omnes, qui etiam consentiunt, non nisi diu post ejusdem Sancti obitum ab Innocentio III approbatum fuisse. Juverit hic audisse Cardinalem Federicum Borromeum in sæpe laudata epistola seu Brevi suo, pro Breviario Humiliatarum dato, in quo observat, Regulam illam a laudato Innocentio nonnihil immutatam, & ab aliis Summis Pontificibus postea confirmatam fuisse, aliaque memorat, quæ ejusdem verbis Latine redditis subjungo.

[58] Post verba num. 52 data sic progreditur: Præterea constat, [a variis Summis Pontificibus approbatus confirmatusque.] in Regula Ordinis propria, cujus exemplar Ms. ac bene antiquum vidimus, eumdem ritum (divini Officii Humiliatis proprium) expresse præscriptum esse nomine Officii Canonicorum, quo Humiliati in eadem etiam nuncupabantur. Hinc sequitur, illum jam antiquitus approbatum fuisse pari modo ac Regulam, quæ sine dubio per Apostolica Brevia a variis summis Pontificibus approbata fuit. Approbavit illam primo Innocentius III anno MCCI, qui eam etiam tunc aliquantulum immutavit, sed quod ad Officium attinet, nihil in hoc voluit mutatum; quin potius voluit, ut etiam a Fratribus secundi membri adhiberetur, sicut jam ante in usu fuerat apud Fratres tertii membri a tempore, quo hoc membrum a supra dicto S. Joanne natum est. Eamdem deinde confirmavit Honorius III anno MCCXIX & MCCXXVI; post hunc Gregorius IX anno MCCXXVII, & Innocentius IV anno MCCXLVI, Nicolaus IV anno MCCLXXXVIII, variique alii subsecuti Pontifices, prout constat ex prædictis Chronicis, præter quæ in bibliotheca, quam S. Carolus, decessor noster & consanguineus capitulo nostræ metropolitanæ ecclesiæ donavit, collecta ac bene scripta exstant eorumdem Privilegiorum & Apostolicorum Brevium aliorumque multorum Ordinis exemplaria. Hactenus Cardinalis Federicus Borromeus, quem propter instrumentorum, quæ laudat, diligenter inspectorum copiam, ceteris præferendum censeo.

[59] Porro ex relatis verbis præterea discimus, non omnes Humiliatorum congregationes S. Joannis Medæ institutis, [Non omnes Humiliati,] aut saltem non mox, se subjecisse; cum, Borromeo teste, Innocentius III voluerit, ut etiam secundi membri, sive Ordinis, Fratres eodem, quo Tertius Ordo, Breviario uterentur, qui consequenter initio seculi XIII diversis legibus usi fuisse dicendi sunt. Jovius quoque num. 50 laudatus de tribus Regulis ab eodem Innocentio & Gregorio IX approbatis meminit. Hinc etiam colligimus, quid sibi velit codex quidam chartaceus Ms. Bibliothecæ capituli metropolitani Mediolanensis, in quo, teste Puricello, continentur privilegia Ordinis Humiliatorum, & sequentia legere est: Notandum est, quod anno Domini nostri Jesu Christi MCXXXV S. Bernardus venit Mediolanum, & ibi multis miraculis claruit, & monasterium construxit. A quo quidam magnates & nobiles cives Mediolani, Spiritu divino inebriati, formam vivendi in habitu religioso, cum suis familiis habitando, sumpserunt.

[60] Fuit ergo S. Bernardus Ordinis hujus primus fundator. [vivente S. Joanne,] Unde Fratres tertii Ordinis hujus vocantur hodie alicubi Fratres S. Bernardi. Manserunt autem sic Fratres Ordinis hujus per se in habitu religioso per annos LIV, priusquam concessa eis esset Regula ab Ecclesia Romana. Anno autem MCXCIX, penultimo die Maii data fuit eis Regula a Domino Papa Innocentio tertio. Quare sciendum, quod Fratres tertii Ordinis hujus fuerunt fundatores primi & secundi Ordinis Humiliatorum. Ex supra dictis, inquam, ista, obscurius scripta, sic breviter exponenda sunt. Humiliati Mediolanenses, qui ex primo suo instituto in privatis suis quique ædibus habitabant, accepta a S. Bernardo Regula, religiosorum more cohabitare, communemque vitam ducere cœperunt, unde etiam postea, cum jam ad Tertium Ordinem transissent, alicubi Fratres S. Bernardi appellati fuere. Eam vero vivendi rationem, a S. Bernardo præscriptam, tenuerunt, donec Regulam, quam S. Joannes de Meda apud suos induxerat, & Innocentius III paululum mutatam approbaverat, assumpserunt.

[61] [ad Tertium Ordinem transierunt,] Hinc Fratres illi, qui, admissa hac Regula, Tertii Ordinis dicti, dicuntur fuisse fundatores primi & secundi Ordinis Humiliatorum, quia ista societas a primo ad secundum ac denique ad tertium Humiliatorum gradum lapsu temporum ascenderat. Confirmari hæc etiam possunt ex Jovio, qui lib. 2 Historiæ Comensis diserte asserit, Braydensem Humiliatorum domum Mediolani secundi tantum Ordinis fuisse, dum S. Joannes vitam in ea peregre clausit. Decessit, inquit, Mediolani in domo Fratrum, quæ de Braide nuncupatur, etiam tum secundi Instituti. Ceterum observat laudatus Puricellus, eosdem Humiliatos Mediolanenses etiam Fratres de Convenio appellatos fuisse. Sed de hisce nunc satis; ad Sanctum redeamus.

§ V. Notitia monasterii Rondenarii a Sancto conditi: Ordinis per ipsum propagatio, & insignia de Ecclesia Dei merita, ac demum exstinctio: ejusdem Sancti obitus, translatio & sepultura.

[Rondenarium monasterium a Sancto conditum,] Diximus supra num. 55 ex Breviario Humiliatarum, locum, ubi Sanctus primum suum monasterium condidit, Rondenarium dictum, situmque fuisse prope urbem Comensem, ad fluvium, seu torrentem Coxiam, vulgo, Cosia, qui in proximum lacum Larium, cui urbs ipsa adjacet, illabitur. De loci etymo hæc ait Jovius: Rondenarium corruptum est vocabulum, pro quo Arundinetum rectius dici conjicio; nempe quia arundinibus olim refertum fuisse creditur. Idem etymon admittit Tattus in Vita cap. 8, ubi tamen ait, eumdem locum & nunc & olim Rondinetum appellatum fuisse, laudans Tabulas institutionis abbatiæ S. Abundii, per Albericum episcopum Comensem factas. Hasce idem ipse exhibet in Registro monumentorum post secundam decadem Annalium Comensium, ad annum Christi 1010; verum ibi non Rondinetum, sed Rondanarium appellatur his verbis: Quartum molendinum ad Rondanarium. Subdit ibidem ad annum 1013 & alterum privilegium S. Henrici regis, deinde imperatoris, in quo laudatæ abbatiæ possessiones confirmans, similiter memorat, quartum molendinum ad Rundanarium. Dicendus itaque est Tattus in Vita hallucinatus fuisse. In Vita quoque edenda idem locus Rondanarium, non Rondenarium, nescio, an describentis vitio, appellatur.

[63] [primatum in Ordine die tenuit,] Ex memoratis instrumentis haud dubie conjectavit Tattus, S. Joannem Rondenarii locum a S. Abundii abbate impetrasse, prout in eodem capite 8 affirmat: quod verisimile quidem est, at non certum; cum Rondenarii locus, si totus ad dictam abbatiam pertinuerit, elapso interim toto seculo ad aliorum manus potuerit pervenisse. Facile quoque Tatto concedo, nimium exaggerata, nec vera esse, quæ de eodem loco, civitati Comensi tam vicino, in Vita edenda num. 3 leguntur. Hunc scilicet, antequam a S. Joanne incoleretur, fuisse speluncam latronum, thorum incontinentium, domum infidelium. Porro monasterium, a Sancto hic conditum, inter cetera, quæ deinde per Italiam erecta fuere, teste biographo, merito primatum tenuit, ac veluti reliquorum mater honoratum fuit. Lubet hic Jovium, quem adhuc stante Ordine scripsisse diximus, denuo audire. Hujus domus, ait, sive monasterii ecclesia, cui S. Mariæ et omnium Sanctorum est titulus, in toto Ordine primaria est: nam ea prima condita fuit, cum primum Fratres ipsi sacris initiari cœpti sunt. Sed & Præpositus ejus domus in electione generalis Magistri, qui toti Ordini præest, ideo duplex habet suffragium.

[64] Ut cetera, quæ ad idem monasterium spectant, absolvamus, [deinde clericis regularibus congregationis Somaschæ cessit.] illud post exstinctum a S. Pio V Humiliatorum Ordinem, tandem anno 1589 cessit Clericis Regularibus Congregationis Somaschæ; ecclesia vero, quod ruinam minaretur, ante medium seculum XVII in ludum litterarium sub eorumdem Clericorum disciplina conversa est. Utrumque habemus ex Tatto, ejusdem Congregationis & collegii Comensis, quod Gallium appellatur, clerico, qui profitetur, sese sæpe dictam S. Joannis Vitam scripsisse, quod tum dictum monasterium, tum ejusdem Sancti corpus, sui hactenus possiderent. De sacro corpore infra plura dicemus, postquam cetera ejusdem gesta illustraverimus. Ordinem suum tam feliciter cœptum sanctus Fundator tam domi pluribus alumnis, quos ipsius vitæ sanctitas attraxerat, quam foris variis etiam monasteriis, auxit, quæ ejusdem concionibus accensi fideles multis in locis condiderunt. Certe ita asseritur in Vita edenda & Breviario Humiliatarum, ex quo sequentia accipe.

[65] Ipse quoque cum illis (quos in monasterio Rondenarii congregaverat) vitam communem ducens, [Sanctus multos ad virtutem accendit,] adeo sancte & laudabiliter vixit, ut illius vitæ ac morum fragrantia nedum statim ad circumvicinos emanaverit, sed longe lateque diffusa sit, & non potuerit abscondi, juxta dictum Domini, Civitas super montem posita. Fuit præterea beatissimus hic noster Joannes operibus misericordiæ semper intentus, & præcipue erga pauperes pia gestabat viscera; assidueque orationibus & jejuniis ac prædicationibus vacans, populorum animos alliciebat, quos ad se undique concurrentes ea oris affabilitate, ea gratia atque mansuetudine excipiebat, incendebatque insuper mirabili divini amoris æstu, ut multi, eo audito, ad Dominum tota mentis intentione converterentur, cælestisque regni desiderio vehementer affecti, mundum ac seculi pompas prorsus contemnerent. Quo factum est, ut ad laudem Dei plurima passim monasteria per totam Insubriam, tam religiosorum virorum quam sanctimonialium, nec non per omnem fere Italiam, eo auctore, conderentur; in tantum, ut candida Humiliatorum religio, quæ tunc temporis per Joannis merita mirifica sumpsit incrementa, uni illi totam sese adhuc & in æternum post Dominum Deum, a quo omne datum optimum & omne donum perfectum, maxime & inenarrabiliter debere fateatur.

[66] Ex monasteriis ab ipso Sancto conditis Tattus cap. 9 Vitæ aliquot Comensis civitatis ac territorii enumerat, [multaque monasteria condit,] quæ in anonymi Chronico Ms. ejusdem Ordinis, apud se servato, recenseri affirmat; sed cum, eodem teste, ibidem etiam duo alia monasteria eidem Sancto adscribantur, quæ Humiliatorum numquam fuisse Tattus ostendit, malo ea tacitus præterire, quam leviter obtrudere. Petrus Paulus Bosca in Martyrologio Mediolanensi in Annotatis ad S. Joannem nostrum hoc die Septembris negat etiam, hunc auctorem fuisse monasterii sanctimonialium Medensium, uti Philippus Ferrarius, num. 5 a nobis relatus, asseruerat, quodque ipse SS. Haymoni ac Veremundo attribuit, de quibus in eodem Martyrologio egit ad XIII Februarii. Boscæ consonat Vita eorum sanctorum fratrum in Opere nostro ad dictum Februarii diem data, ubi seculo VIII vergente ad finem, atque adeo diu ante S. Joannis nostri & Humiliatorum tempora, obiisse dicuntur. Prætereo etiam, quæ Tattus cap. 14 Vitæ de Icilino, famosi ob impietatem crudelitatemque Icilini postmodum patre, per S. Joannem ad pietatem accenso & Humiliatis aggregato enarrat; nescio, an satis probabiliter.

[67] [præsertim in Longobardia, quorum alamni] At omittere nequeo Jacobi de Vitriaco, Acconensis primum, deinde Tusculani episcopi ac S. R. E. Cardinalis, illustre de Humiliatis testimonium, ut hinc lector intelligat, quæ fuerit horum ex S. Joannis institutione disciplina, & ad quam utilem sublimemque in Ecclesia Dei operam eosdem is ab humili textrina elevaverit. Itaque laudatus Cardinalis, qui ante medium seculum XIII obiit, in Historia Occidentali cap. 28 de Humiliatis sui temporis hæc scribit: Sunt quædam in Italia, & maxime in partibus Lombardiæ, virorum & mulierum, regulariter viventium, congregationes, quos Humiliatos appellant; eo quod in paupertate & asperitate habitus, & gestus exterioris compositione & morum gravitate, & in omnibus verbis & operibus suis magnum ostendant humilitatis exemplum. Vivunt in communi, ex magna parte de labore manuum suarum. Non enim multos habent redditus vel possessiones, nec cuiquam illorum licet aliquid proprium possidere.

[68] [etiam diu post vitæ sanctimonia, & sacris concionibus] Omnes Horas canonicas diebus & noctibus, laici sicut & clerici, non prætermittunt: fere enim omnes litterati sunt. Qui autem Horas canonicas dicere nesciunt, sub certo numero dicentes orationem Dominicam, debita compensatione absolvuntur. Sunt autem per omnes fere civitates in partibus illis hujus religionis conventus, quorum multi carnes, nisi in gravi ægritudine, non manducant; nec camisiis aut linteaminibus vel plumis utuntur. Lectionibus autem & orationibus & laboribus manuum assidue vacantes, desidiam & otii torporem a se studiose repellunt. Conversæ autem eorum ab hominibus hujus religionis adeo sejunctæ sunt, & cum omni cautela & diligentia seorsum inhabitant, quod neque in ecclesia, neque in alio loco sese mutuo, nisi raro, possunt alloqui vel videre. Quando etiam ad prædicationem divini verbi conveniunt, muro interposito a se invicem plerumque separantur. Fratres autem eorum, tam clerici, quam laici litterati, a summo Pontifice, qui Regulam eorum & canonica instituta confirmavit, auctoritatem habent prædicandi, non solum in sua Congregatione, sed in plateis & civitatibus, in ecclesiis sæcularibus, requisito tamen consensu eorum, qui præsunt locis illis, prælatorum.

[69] [fideles ad virtutem accenderunt,] Ex quo factum est, quod multos nobiles & potentes cives, matronas etiam & virgines prædicatione sua ad Dominum converterent; quorum quidam sæculo penitus renunciantes, ad eorum religionem transierunt; alii autem in sæculo corporaliter remanentes, licet cum filiis & uxoribus remanserint, humiliati & a mundi negotiationibus abstracti, in habitu religioso & sobrietate victus & operibus misericordiæ permanentes, utuntur hoc sæculo secundum Apostoli consilium, velut non utentes. Sed & sacerdotes & clerici, fallacibus hujus sæculi renunciantes delitiis, assumpto paupertatis habitu Regulari, prædictis Humiliatis sociantur. Ipsi enim in fine prædicationis suæ, dum adhuc audientium corda, virtute divini sermonis ferventia, proniora sunt ad mundi contemptum & ad Creatoris sui servitium, solent a circumstantibus quærere, si qui sunt, qui ad eorum religionem divinitus inspirati velint transire. Multis autem in illa ebrietate & spiritus fervore ad ipsos transeuntibus, parvo tempore multiplicati sunt valde, multos in diversis civitatibus ex Fratribus suis & Sororibus conventus procurantes.

[70] Adeo autem formidabiles hæreticis, quos Patrinos appellant, [& hæreticos confutarunt, aut ad fidem reduxerunt;] effecti sunt, & ita potenter & aperte fraudes eorum detegendo, impios & incredulos ex divinis Scripturis prudenter convincunt, & publice confundunt, quod jam coram ipsis non audent comparere, multique ex ipsis errorem suum cognoscentes ad Christi fidem reversi, ipsis Fratribus conjuncti sunt, & ita facti sunt discipuli veritatis, qui fuerant magistri erroris. Hi autem acrius omnes notas sibi vulpeculas capientes, & cognitis sibi obviantes erroribus, proprio gladio, more David, collum abscindunt Goliæ, & tamquam fortis mulier Judith, caput obtruncant Holoferni; & incidit inimicus in foveam, quam fecit. Hæc Cardinalis ille ante medium seculum XIII, ut dixi, de Humiliatis sui temporis sane perhonorifice, ex quibus pauca juverit observasse. In primis inde liquet, S. Joannem de Meda, dum per novam institutionem suam clericatum in Ordinem illum invexit, veterem tamen morem victus labore manuum comparandi servatum voluisse. Liquet secundo, etiam post ejusdem Sancti obitum perseverasse primum Humiliatorum Ordinem, eorum scilicet, qui in habitu modesto ac religioso in privatis suis ædibus cum uxore, liberis ac familia pium & singulare sibi vitæ genus profitebantur.

[71] De hæreticis, quos laudatus Cardinalis Patrinos appellat, [sed nunc Ordo iste in viris exstinctus est.] quique ab aliis etiam Patareni, Cathari, novi Manichæi, aliisque nominibus vocitantur, ac in varias sectas divisi fuere, consuli potest Papebrochius noster ad diem XXIX Aprilis, § 1 Commentarii prævii ad Vitam S. Petri martyris ex Ordine Prædicatorum, qui eos etiam strenue oppugnavit, & ab iisdem martyrio affectus est. Ceterum si Humiliati in suarum manuum opera, a sancto Institutore suo tam bene cum clericatu sociata, semper perstitissent, haud dubie necesse non fuisset, eorum Ordinem exstinguere; cum S. Pius V. in ejusdem exstinctionis Bulla, eorumdem in malo obstinationis causam hanc alleget, quoniam otio & desidia nimium assueverant. Edita hæc Bulla est a Laërtio Cherubino tom. 2 Bullarii Romani, inter ejusdem sancti Pontificis constitutiones num. 119, sequiturque ibidem & altera, per quam de eorumdem præposituris aliisque possessionibus, quæ in ea recensentur, pro Apostolica sua auctoritate disposuit. Porro de hoc Ordine paulo latius agendum censui, tum quod passim minus notus sit, tum quia in Italia tantum floruit, tum etiam quia jam a duobus fere seculis exstinctus est.

[72] Cetera Sancti gesta, quæ pauca nota sunt, commentatione non egent, [Sanctus obiit Mediolani anno 1159,] aut in Annotatis satis poterunt illustrari. Mortem illum peregre, dum prædicandi gratia Mediolani degeret, in Braydensi venerabilium fratrum, id est, Humiliatorum domo obiisse, scribit auctor Vitæ edendæ num. 12. Eodem teste, corpus illius mox ab obitu Mediolano Comum delatum, ibidem in Rondenarii oratorio seu ecclesia sexta Kalendas Octobris … sub anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo quinquagesimo nono conditum fuit. De loco & anno emortuali consentit Jovius in Historia Novocomensi lib. 2, ubi observat, Braydensem conventum tunc temporis fuisse tantum secundi Humiliatorum instituti. Sic enim scribit: Decessit Mediolani in domo Fratrum, quæ de Braide nuncupatur, etiam tum secundi instituti, cujus corpus solenni pompa Comum relatum est… Obierat die sexto Kal. Octobris, millesimo centesimo, quinquagesimo nono.

[73] [die 26 Septembris,] Eumdem annum ipsi emortualem assignat Federicus Cardinalis Borromeus in sæpe dicta epistola sua, Breviario Humiliatarum præfixa; sed in Breviario ipso tantum legitur: Vir Dei tandem Mediolani in pace quievit sexto Calendas Octobris. Ita habet Mediolani editum anno 1751; nam in altero Officio ejusdem Sancti, una cum Proprio S. Baudolini ex Humiliatorum Breviario Mediolanensibus item typis anno 1637 excuso, omissus est locus emortualis, sive vox Mediolani. De neutro tamen dubitare nos sinit scriptorum cum Vita edenda in eumdem locum annumque obitus ipsius consensio. Contra diem dubium facit laudata Vita edenda, quod dies XXVI Septembris, qui a ceteris scriptoribus pro ipsius emortuali habetur, in hac ejusdem depositioni seu sepulturæ in sua Rondenarii ecclesia factæ assignetur. Verba accipe: Sacerdotes & clerici & alii fideles, qui sanctas reliquias (id est, corpus ejus Mediolano Comum) deferebant, dignas sibi * exequias expleverunt, & in suæ canonicæ oratorio sexta Kalendas Octobris honorabiliter condiderunt, sub anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo quinquagesimo nono.

[74] [aut saltem hoc die Comi sepultus est,] Secundum hæc Sanctus certe uno aut altero die citius obiisse dicendus est. Consentiunt enim passim omnes cum Vita Ms., Comenses, audito S. Joannis obitu, Mediolanum accurrisse, ut ejusdem corpus repeterent, Comumque deferrent. Distat autem Comum Mediolano ut minimum viginti quinque passuum millibus. Ecquo igitur pacto credemus, uno eodemque die, quo Sanctus obiit, mortis ejus nuntium Comum perlatum, Comenses Mediolanum advenisse, ejusdemque corpus ab his Comum honorifice translatum ac ibidem post solemnes exsequias conditum fuisse? Sane hæc omnia uno eodemque die contigisse, incredibile est; ac omnino dicendum, aut diem sepulturæ in Vita Ms., aut emortualem apud alios, perperam assignari. Ex utra autem parte stet veritas, nequeo determinare; cum pro una sit major antiquitas, pro altera plurium scriptorum consensus.

[75] [in tumba marmorea ibidem deinde depositus.] Tattus cap. 20 Vitæ ex antiquo, ut inquit, Humiliatorum Breviario quædam sepulturæ adjuncta narrat, de quibus Vita Ms. & hodiernum monialium Breviarium non meminerunt. Sic autem scribit, sed verbis Italicis: Finitis exequiis, corpus Joannis in segregato loco depositum fuit, donec Humiliati Rondenarii arcam ipsi e candido marmore confecissent, in qua illud anno subsequenti (id est, Christi 1160) die XV Julii condiderunt, prout in antiquo illius Ordinis Breviario legitur. In hac depositione corpus post menses octo & dies novemdecim a sua sepultura incorruptum repertum est. Arca sub altari principe ecclesiæ versus chorum collocata fuit, & in ejusdem operculo S. Joannis effigies, ipsius staturæ æqualis insculpta, uti hodieque videre licet sub ara sacræ domus Lauretanæ (id est, sacelli ad hujus similitudinem apud Comum facti) quo ex infra dicendis antiquum illius sepulcrum jam translatum est. Quidquid sit de allegata sacri corporis incorrupti inventione, quam nequeo aliunde confirmare, certe aliquis error est aut in mense Julio, aut in tempore a sepultura ipsius usque ad dictam inventionem numerato: cum a die XXVI Septembris usque ad XV Julii menses omnino novem cum diebus novemdecim effluxerint.

[Annotata]

* i. e. ipsi

§ VI. Ecclesiæ Rondenarii per exundantem Coxiam violatio: sacri corporis inventio, recognitiones, & post separatas aliquas ab eo reliquias, ad novam ecclesiam translatio.

[76] [Ecclesia Rondenarii ab exundante Coxia anno 1607] Seculo XVII S. Joannis corpus recognitum & ad aliam ecclesiam translatum fuit, curantibus reverendis patribus Clericis Regularibus Congregationis Somaschæ, a quibus post exstinctum Humiliatorum inter viros Ordinem, Rondenarii monasterium cum ecclesia, in qua istud quiescebat, jam ab anno 1589 possessum diximus. Translationis hujus testis oculatus fuit sæpe laudatus Primus Aloysius Tattus, cujus verba propterea malo ex Italicis Latine reddere, quam propria mea phrasi exponere. Capite 22 præmittit horribilem Coxiæ fluvii inundationem, qui, ut sæpe alias nimbis e circumjacentibus montibus collibusque delapsis auctus suum alveum egreditur, memorabili plane strage anno 1607 Comenses affecit, atque ita tandem occasionem dedit corporis transferendi. Exstare, inquit, hujus exundationis marmori incisum in primo atrio collegii sui, ubi aquæ tribus ulnis & & quinque unciis excreverant, sequens monumentum:

Citra omnium ætatis nostræ
���memoriam Coxia repentino
erupit impetu, hasque ædes
���ad rubeam usque metam
indice notatam aqua et luto
���replevit anno domini MDCVII.
���die XIV. Octobris.

[77] Ex eadem inundatione ecclesia, quam humili loco sitam fuisse ait, [sordibus oppleta & deserta manens,] fœde affecta est; &, ut ejus verbis, utar, stabat sub ara majori arca, in qua S. Joannis corpus depositum erat, unam ulnam elevata ab humo. Affluxit aqua non modo ad arcam, sed & eamdem novem præterea unciis altam, atque ipsam altaris mensam operuit. Sive jam tum operculum edacitate temporis a reliqua tumba fuerit dissolutum, sive aqua, tunc emollita calce, sibi viam fecerit, ea in sepulcrum penetravit, & advectam limi copiam cum pretiosis Sancti cineribus commiscuit. Nemo id adverterat, quia omnes collegii inquilini de evadendo tam fero hoste, quo detinebantur, satagebant; verum postea in inventione (corporis) patuit temeraria torrentis invasio, cum adhuc aqua magnam principalium ossium partem tegeret. Capite 23 pergit laudatus scriptor illata damna memorare, præsertim ecclesiæ, quam limo, saxis, aliisque sordibus usque adeo refertam ait, ut pro hisce egerendis alioque asportandis magnæ expensæ faciendæ fuissent, quæ præterea inutiles judicabantur, quod ipsa ecclesia ruinam minaretur.

[78] Multo interim elapso tempore, tandem anno 1635 cœptum est sacellum, in modum sacræ domus Lauretanæ, in horto ejusdem collegii ædificari, eodemque anno eo perductum est, [anno 1635 in alios usus destinatur; sub cujus altari] ut sacra in illo peragi potuerint. Cum itaque collegii patribus pro re divina facienda sic provisum esset, decretum fuit, ut vetus ecclesia in studiosæ juventutis scholas converteretur, eaque occasione S. Joannis corpus inde amotum & ad supra dictum sacellum translatum est eo modo, ut nunc ipsius Tatti verbis enarrabimus. Stabat etiam altare, cujus paulo ante meminimus, sed omnino derelictum, quia in eo non celebrabatur. Sub illo versus chorum visebatur arca marmorea effigiem insculptam habens, quæ Sanctum nostrum in naturali statura cum Humiliatorum habitu referebat. Opinabantur aliqui, corpus illius, cum Ordo a B. Pio V exstingueretur, jam alio translatum fuisse; alii contra certo credebant, illud in ea arca quiescere. Non poterat sepulcralis tumba amoveri nec aperiri, nisi rupto muro, qui eamdem sub ara insertam tenebat.

[79] [corpus Sancti in tumba coopertum aqua] Oportebat igitur magnam tabulam lapideam, quæ totam aram tegebat, levari, ac rumpi parietem, qui reliquum ecclesiæ a choro separabat & supra dictum sepulcrum utrimque firmabat. Volebat illustrissimus Lazarus Carafinus (episcopus Comensis) quid (de sacro corpore) verum esset, cognoscere, ideoque jussit altare destrui, arcamque amoveri & aperiri; quod & exsecutioni accurate mandatum fuit. Dejectus murus est, arca omni impedimento expedita, & coram episcopo & aliquot domesticis, aliisque externis, inter quos fuere Joannes Maria Tridi, Nicolaus Fontana, ambo cives Comenses, & Tiburtius Michorio Tuders, dicto episcopo familiaris, ad hæc specialiter vocati, non sine magno labore sublatum tumbæ operculum est, in eaque inventa sunt ossa omnia S. Joannis, recte disposita, quod ab illapsa in eamdem aqua ne minimum quidem inversa aut perturbata fuissent. Erat autem aqua hæc, quamvis tunc annis viginti octo, mensibus sex & diebus decem (nempe a die XIV Octobris anni 1607 usque ad XXIII Aprilis anni 1636) ibidem immota stetisset, non modo non fœtida erat, sed limpida bonaque, velut tum primum ex fonte hausta.

[80] [anno 1636 reperitur,] Ossa vero, quæ ex tanto temporis spatio corrupta & putrefacta oportuerat, dum manibus tractabantur, ut mox dicemus, solida erant, non secus atque in loco sicco & ab omni humore remoto semper jacuissent. Neque aqua corpori Joannis aliter nocuerat, quam quod advectus ab illa limus Sancti cineribus commixtus cum iisdemque ad arcæ fundum demissus esset. Nullus aderat, qui de reliquiis illis dubitaret: sed omnes pariter cum episcopo illas venerati fuere, pro certo habentes, hasce non alias esse, quam Sancti nostri, in ecclesia Rondineti (sive Rondenarii) antiquitus depositas. Sic omnino persuadebat non solum universalis traditio, ex qua hæ ibidem quiescere ferebantur; verum etiam ejusdem effigies sculpta in operculo. Id quoque eos præterea magis securos reddebat, quod illas sub altari reperissent; validum sane argumentum, ut sine omni dubio pro authenticis haberentur. Contigit hæc inventio die XXIII Aprilis, quæ fuit feria tertia, anno MDCXXXVI.

[81] [& interim alibi deponitur: ejusdem aquæ usu morbi sanantur.] Itaque illustrissimus Carafinus pretiosum corpus in media aqua conspicatus, Lælio Frauezzi caudatario suo, & patri domino Gregorio Bolzi, tunc temporis vicepræposito collegii, mandavit, ut dicta ossa extraherent, & ab isto subtili limo, quem vulgariter (lingua Comensi) litta vocamus, emundarent. Mandatum hoc ambo diligenter & officiosissime exsecuti sunt; deinde vero, eodem episcopo jubente, eadem deposuerant in capsam, corio obductam, quæ post hæc ex ejusdem jussu obserata obsignataque, ac demum patri præposito, domino Petro Francisco Moia (postmodum episcopo Telasino) tradita fuit. Aquam velut reliquias multi petierunt, quibus ea in variis phialis majori ex parte distributa est; qua ab iisdem pie pota, nostra ætate renovari vidimus gratias atque beneficia, quæ Sanctus apud sepulcrum olim largiebatur. Sequitur ibidem caput 24, cui titulus hic est: Solemnis translatio & repositio corporis S. Joannis sub altari sacræ domus Lauretanæ; illius scilicet, quam ad imitationem veræ domus Lauretanæ a Comensibus clericis Regularibus congregationis Somaschæ exstructam, superius diximus.

[82] Pretiosum corporis S. Joannis depositum (prosequitur Tattus, [Anno 1645 eadem sacra ossa, ab episcopo recognita,] laudans Acta collegii sui ad annum 1645) in cubiculo patris vicepræpositi, cujus custodiæ a patre domino Petro Francisco Moia commissum fuerat, annis novem & mense uno privatim asservatum fuit, sed absque ea veneratione, quam talis thesaurus merito exigebat. Multi sæpius desideraverant, ut hisce sacris reliquiis antiquus suus cultus redderetur, cum tandem Domino Deo placuit audire preces, justaque desideria Sancto devotorum exaudire. Erat illustrissimus Carafinus religiosissimi animi vir in gloria & honore Sanctorum hujus suæ diœcesis totis viribus promovendo. Deus itaque, qui sacra obsequia, eximiis virtutibus merita, Joanni renovata volebat, illius mentis oculos aperuit, pectusque accendit, ut Servi sui memoriam, velut eclipsi obscuratam, ex oblivionis tenebris in solarem lucem reduceret. Hic ergo consilium, quod de ipsius reliquiis ad sacrum sacellum B. Mariæ Lauretanæ transferendis conceperat, cum dominis administratoribus collegii communicavit.

[83] Erant hi excellentissimus dominus dux Franciscus Gallius, [in theca cupressina deponuntur, & hæc,] dominus Alexander Lucino, ecclesiæ cathedralis canonicus, dominus Alexander Olgiati, doctor collegiatus & civitatis decurio, atque memoratus pater dominus Gregorius Bolzi, dicti collegii præpositus. Verum cum S. Joannis corpus etiam tum, ut supra dictum est, in capsa obserata jaceret, neque hæc tam pretioso monili servando digna esset, episcopus amplam arcam cupressinam fieri jussit, eamque interius panno bombycino rubro vestiri. Hisce factis, indixit diem, quo sacra ossa denuo recognoscenda essent, eaque ipsemet suis manibus sigillatim exemit e capsa, & coram administratoribus supra memoratis (si excellentissimum ducem, tunc absentem, exceperis) magna cum reverentia in præparatam arcam transposuit. Contigit hæc recognitio anno MDCXLV, die XXIV Maii, in vigilia Ascensionis Domini, cum incredibili omnium gaudio, collegii præsertim, cujus æra campana festivos toti civitati sonitus solemnissime dederunt, quamdiu durabat ea sacra functio, ad quam peragendam sacrarium electum fuit.

[84] De reliquiis aliquot eadem occasione a reliquo corpore separatis, [exemptis inde aliquot reliquiis] ac dono datis, sequentia hic interserit Tattus. Perseverant, inquit, hodiedum in religiosa sua observantia varia virginum Humiliatarum monasteria, tam in Comensi diœcesi, quam in archidiœcesi Mediolanensi. Hæ jam ab elapsis annis audita corporis S. Joannis inventione, aliquas ejusdem reliquias pro ditandis ecclesiis suis vehementer expetierant. Eædem omnes patronos potentes adhibuerunt, ut occasione translationis spe sua potirentur; sed justis de causis non omnes exauditæ fuerunt. Tria solum monasteria, quod optabant, impetrarunt; videlicet S. Catharinæ Brerense in civitate Mediolano, S. Ursulæ Comense, & S. Catharinæ Lucanense, quorum monialibus tres costæ donatæ sunt. Quarta quoque (costa) ad iteratas preces & in gratiam ducis Francisci (Gallii supra memorati) exempta fuit.

[85] [dono dandis, alteri plumbeæ inclusa,] Reliquum corporis, præter ossiculum, quod cum bona episcopi gratia in administratores aliasque personas, quæ eidem solemnitati aderant, divisum fuit, & frustum spinæ dorsi, quod apud laudatum patrem præpositum olim servatum, nunc cum aliis reliquiis in quadam theca inclusum honoratur (reliquum, inquam, corporis) in arca cupressina depositum est, & hæc in altera plumbea, cujus operculum hanc inscriptionem insculptam exhibet:

Divi Joannis a Meda Primi Presbyteri,
et Reformatoris Ordinis
Humiliatorum,
Hujusque Quondam Coenobii Fundatoris
Ossa a Lazaro Carafino Episcopo
Novocomensi
Reposita Octavo Idus Junii
Anno MDCXXXXV.

Sacrarum reliquiarum recognitione ac repositione facta, earumdem translatio in proxima Pentecostes festa decreta fuit. Subdit hic Tattus, mox omnem operam datam esse, ut, quantum temporis angustiæ patiebantur, insignes apparatus fierent; cumque ea solemnitas in cathedrali ecclesia ex mandato episcopi pro concione publice promulgata fuisset, magnam hominum multitudinem, non civium modo, verum etiam ex proximis burgis & vicinis circum locis ad eamdem concurrisse.

[86] [collocatur in veteri tumba marmorea] Positum erat (verba denuo Tatti sunt) sacrum illud pignus loco eminenti in ara beatissimæ Virginis continuis tribus diebus festis Pentecostes, quo tempore magna cum pietate frequentabatur a nobilibus ac plebeiis, qui a sacra æde, velut a novo paradiso, ubi beato Sancti consortio fruebantur, non poterant avelli. Decretum fuerat, ut S. Joannis corpus cum supplicantium agmine solemniter circumferretur, antequam in veteri sua tumba reponeretur, in qua illud depositum fuisse dicemus; verum id justis de causis factum non est. Apparatus tamen ingens ac sumptuosus supplevit hanc cæremoniam, quæ in ea solemnitate unice poterat desiderari. Vesperi feriæ tertiæ Pentecostes post datam solitam benedictionem illustrissimus Carafinus, festivitatem terminaturus advenit. Post adoratas reliquias, assistentibus patribus, domino Joanne Æmiliano Cossali, & domino Primo Aloysio Tatti (hujus Opusculi auctore) superpelliceo stolaque indutis, per prædictam arcam populo benedixit; eamque deinde in veteri S. Joannis tumba deposuit, quam ad quatuor angulos plumbo conseri fecit, ne in posterum a quoquam posset aperiri.

[87] [sub altari B. M. V. in ecclesia nova.] Hoc modo paucis abhinc annis renovata Comi est gloriosa Joannis apud cives nostros memoria, qui, dum sacram domum Lauretanam invisentes, genua sua ad venerandam angelorum Reginam flectunt, non possunt non eodem tempore actuque tributum obsequii sui solvere Sancto, ipsis tam propitio; quippe qui vixerit, jamque in cœlo sit civitatis singularis protector; cum certe post obitum non desit ipsi ista insatiabilis caritas, quam in variis casibus toties exhibuit, dum in hac mortali vita versabatur nobiscum. Quiescit nunc sub altari Virginis, ubi colitur die XXVI Septembris, quo migravit ad cælum; & feria tertia Pentecostes in memoriam hujus postremæ translationis, cujus indelebile monumentum in fronte arcæ posteris incisum exstat pretiosis his verbis: Ossa divi Joannis a Meda, primi Ordinis Humiliatorum presbyteri, et reformatoris, hujusque Rondinarii quondam coenobii fundatoris, ex hoc ipso educta sepulchro paucis ante annis, cum, profanato vetustiori templo, dirueretur altare, a cujus tergo quiescebant, Lazarus Carafinus episcopus Novocomensis marmori suo restituit, et sub hac arca honorificentius collocavit VIII Idus Junii anno MDCXLV. Hactenus Tattus de sacri corporis translatione; nunc Vitam admodum vitiose scriptam accipe.

VITA
Auctore anonymo, Humiliato.
Ex Ms. Comensi.

Joannes de Meda presbyter, & primarii Ordinis Humiliatorum fundator, Mediolani in Insubria (S.)

BHL Number: 4413

Ex. Ms.

[Sanctus, de quo pauca scripta sunt, in Meda natus,] Vitam & actus beatissimi Joannis presbyteri scripturus, Dei gratiam imploro, ut de excelso mittatur ignis Spiritus sancti in ossibus meis, ut cor meum incalescat, & meditatio cordis mei inardescat, quatenus pro modulo meæ parvitatis valeam ipsius Patris nostri memorabilia gesta & laudabilia miracula, scripturæ tradere, omniumque pectora ad æmulandum accendere, ut virtutis sectatores in præsenti, simus gloriæ participes in futuro. Hic beatus Vir ex liberiori prosapia ortus fuit in quodam suburbio, ubi dicitur Meda a, diœcesis Mediolanensis, longe distante a civitate Cumana b millibus decem. Propterea tempus adest, ut implicandis memorati Præsbyteri gestis in cedulis vertere stilum debeam, cujus quæ fuerint ab ineunte ætate meritorum rudimenta, quibusque in adolescentia sanctitatis rutilaverit floribus, vel quibus se per omnem virtutem usque ad habitum & sanctæ professionis susceptionem exercuerit virtutum insigniis, nimium culpanda scriptorum incuria notare neglexit c.

[2] Pauca dumtaxat, quæ sub professionis prægestione, Ordinisve Humiliatorum regimine gessit, [ædificato prope Comum monasterio,] ex relatione quarumdam personarum sexus utriusque per nosmet quoque cognovimus, sicuti Flaminis providentia annuente, evidentius copiosiusve studebimus declarare. Igitur præfatus Joannes bonæ indolis mallens accipere exemplum Christi & crucem sequi, quam mundanis delitiis nutriri, attendens illud: “Totus mundus in” “maligno positus est;” pervenit, Dei gratia duce, ad civitatem Cumanam penes ejusdem civitatis muros, secus flumen Coxiæ d, ac quemdam locum, vocabulo Rondanarium; ibique ad honorem beatissimæ Mariæ semper Virginis, omniumque Sanctorum, oratorium erexit; cellulas quoque parvissimas construxit, ac deinde catervas tam fratrum, quam sanctimonialium non modicas, sub regulari professione degentes, pia charitate, discretione benignissima congregavit e.

[3] [tertium Humiliatorum Ordinem instituit,] O quondam sterile & luctuosum, nunc fertile solidumque Rondanarium! Olim vepribus ac salicibus obsitum, nunc vero fructiferis arboribus fæcundatum, vineisve uberrimis speciosum! Gaude & lætare in immenso cordis jubilo: grates incessanter Domino referendæ, qui te per talem & tantum Patronum scientia magnifica sublimavit, ut ejus patrociniis perfruaris. Eras quondam spelunca latronum, thorus incontinentium, domus infidelium f, nunc es domus orationum, thalamus continentium, palatium hospitum, vero Hospiti famulantium. Erat itaque Joannes memoratus in pauperculo degens victu; verumtamen semper extitit in elemosinis largus, in vigiliis sedulus, in oratione devotus, in doctrina præcipuus, in sermone Dei paratus, in conversatione sanctissimus, in charitate perfectus. Numquam invenit in eo generis humani inimicus, nec quod fraude deciperet, nec quod eum simulatione fuscaret.

[4] [vitæque sanctitate & divini verbi prædicatione] Sinceritatem mentis vultus serenitate in omnibus demonstrabat; pietatem sui clementissimi cordis in lenitate eloquentiæ declarabat, quandoque quisquis eum audiebat, compunctionis rore inebriatus, ad reddenda pietatis germina efficeretur * fecundus: quippe non solum vicinos utriusque sexus, verum etiam longe remotos, pene per omnem Italiam, munifica prædicationis efficatia, fama divulgante, attraxerat; ut, sicut ad alveare melle refertum apes, ita ad eum confluebant populorum examina, ex quibus non pauci ejus consolatione potiti, procellosi hujus mundi fugientes naufragium, obtinuerunt portus tutissimi stationem. Alii vero ex ejus documento ædificati, ad propria revertebantur loca: qui aliqua molestia forent attriti, melliflua ejus visione refecti, magno tripudio fruebantur.

[5] [multos Deo lucratur, & monasteria erigit.] Fit locus memoratus, Rondanarium cognomine, quem venerabilis Sacerdos ad laudem Dei ejusque Genitricis Virginis Mariæ construxit & commodum ipsius congregationis omnium fratrum sociorumque, cupientium Regi gloriæ deservire finem usque, in Humiliatoque Ordine principatus, in quo ab ipso tempore huc usque Christi alumni tam virorum, quam mulierum, non modici conferentur æterna [tandem g] mœnia possessuri. Hic nempe multi odorantes odorem ejus suavissimæ opinionis; quam fervidus in prædicationis opere desudaret; quam efficax in animarum lucrificatione esset; quam studiosus in coadunandis Religiosorum catervis, sedulus ad Dei honorem veterisque Ordinis Humiliatorum in ædificandis domiciliis Religionis extiterit. Itaque fere omnes civitates & multi pagi Italiæ Religiosorum residentia decorantur; huic sæculo renuntiantes, jejuniis & elemosinis, orationibus ac laboribus persistentes, divino cultui famulantur.

[6] [Suos sancte instituit; in annonæ caritate] Quid plura? Longum quippe est verbis exequi. Ne vero inducam audientibus nimia prolixitate fastidium, quantum meum h ornamentum bonorum operum, quæ sunt præcipua vel pretiosa, quantum supernæ remunerationis contulerit prærogativa, studebo, licet immeritus de ipso pauca disserere, & fastidium generantia præterire. Præfata itaque canonica i erat tunc multa venerabilium fratrum ac sororum administratione referta, & quanto ipsi inter catervas populorum honorificentia celebrabantur, tanto desiderio accensi, cælestes magis, quam divitias terrenas, appetebant. Revera cum non essent multum divitiis temporalibus cumulati, de rebus transitoriis non curantes, immo potius cum omni studio celibem vitam attitare * satagebant. Quodam tempore, frugum terræ existente sterilitate, contigit, Virum Dei pro utilitate ovium sibi commissarum ad suum horreolum devenire; ut vidit, in sui conventus necessitate bladum k deficere, & unde emeret, pecunia privaretur, versus partes Mediolani, a propinquis & amicis petiturus suo gregi indigenti mutuo victualia disposuit ambulare.

[7] Et cum deambulasset non multum longe stadiis octo, [pecunia divinitus donatur:] ecce quidam, ipso ignorante, se ei obviam contulit, quo tenderet, quærens: Sanctus vero ignorans, quis esset, & quare eum interrogaret, ei causam itineris denegabat. Sed, quia fortiter institit, omnia a Præsbytero l impetravit. Quo cognito, obviator tantam pecuniam ei largitus est, ut suo conventui valeret alimenta uberrima adipisci; unde credimus, ipsum angelum Dei fore m. Et statim sublatus est ab oculis ejus. Reversus gaudens ad fratres, cœpit eis, quæ in via acciderant, nunciare; & cœperunt collaudare Dominum, bonorum omnium largitorem, qui tantam gratiam præstitit suis, quod ejus plenitudine eorum inopia fugaretur. Et exinde Dei affluentia mediante, huc usque sub uberrimo victu fuerant assidue perfruentes.

[8] Vidua quædam paupercula, audiens de beatissimi Viri sanctitate & largitate, [in pauperculæ gratiam oleum prodigiose procurat.] quodam die veloci cursu ad eum pervenit; cum magna instantia preces effundebat, ut aliquantuli olei liquore ejus indigentiæ subveniret; sperans, se, quæque postularet ab ipso, omnia impetraturam. Tunc Vir Dei precibus viduæ annuens, continuo ejus cellerarium n advocavit, dicens ei, ut plenarie de oleo viduæ erogaret. Quo indicto, respondit ei frater, dicens: Domine pater, non est oleum in domo, ut pauperculæ subveniri valeat; quia heri vas olei supervenientibus hospitibus vacuavi. Tunc sanctus Pater subridens, dixit ei: Vade fideliter; quia vas, quod dimisisti vacuum, invenies nunc olei liquore repletum. Procul dubio frater verbis sancti Patris adhibens fidem, statim abiit; prout Præsbyter dixerat, reperivit *, & præ gaudio currens ad fores canonicæ, egentis viduæ inediam olei pinguedine sublevavit o.

[9] Beatissimus nempe Sacerdos magno exercitio satagebat, [In laca Comensi cum suis navigans,] ut subditos dominationi diabolicæ & a jugo servitutis extraheret, & eos piissimo jugo Dei subderet. Alio quodam tempore, cum causa lucrandi animas Deo in episcopatu Cumano per lacum p navigando adiret, contigit illum una cum tribus fratribus ejus ad quemdam locum, vocabulo Lalium q evenisse, in quo multi Theutonici r advenerant, quorum linguam prorsus ignorabat. Locus vero prædictus ab urbe Cumana octo millibus distat. Præ porro multitudine hominum incognitorum non valentes hospitari, dixit Homo Dei: Fratres carissimi, properemus ad alium locum, ubi dicitur Netium s; forte Dominus tribuet gratiam nobis hospitandi; quoniam advesperascit. Audientibus hæc fratribus, Præsbyteri arbitrio annuentes, opportunitatem navigii præparaverunt.

[10] Navigantibus ipsis, ecce angelus Dei, in specie hominis conformatus, [ab angelo in littus evocatur, & cibis reficitur:] pane & vino, aliisque pulmentariis oneratus, stans in littore, cœpit navigantem Famulum Dei cum Fratribus suis manu ac voce altius evocare. Audientes enim vocem clamantis, reversi sunt navigantes, & pervenerunt ad littus. Exeuntes de puppe invenerunt angelum memoratum, cibariis perornatum *: ignorantes, quis esset. Extensoque causape t, desuper panem & vinum & pulmenta posuerunt, & de ipsis abundantiis gustaverunt u. Cælestibus conviviis expletis, surrexit alimoniæ lator, & advocans Sanctum seorsum, alloquitur ei. Facta autem collocutione, evanuit angelus Dei ab oculis ejus. Videntibus Fratribus hæc, obstupefacti tacuerunt: & intrantes navim, eorum itinera prospera perfecerunt.

[11] [in oratione columna ignea illastratur:] Nocte quadam surrexit Servus Dei more solito, ut orationem Domino porrigeret; quidam autem ei familiaris, & Dei amicus, in ipsius noctis tempestate surrexit more consueto ad corporis necessaria peragenda. Suspiciens columnam ignis ardentis, surgentem ex loco, nomine Gerbetum, quem acquisierat Sacerdos, in quo orabat. Qua visione firmatus, illo habitu, quo e lecto exierat, ad locum, in quo orabat Servus Dei, velocissimo cursu pervenit, & reperit ipsum orationes solitas peragentem, & desuper eum præfatam columnam igneam eminentem; quem ut vidit felix Præsbyter x, admiratione perfusus, Amice, inquit Homo Dei, quare in tantæ obscuritatis medio, & qua de causa huc venisti? Respondit ei, dicens: Columnæ visione radiatus huc adveni, ut, quid esset, quod videram, experientia obtinerem. Tunc Vir Dei indixit ei, ut, eo vivente in hoc ævo, hanc celebrem visionem nemini revelaret; & accepta benedictione a Dei Famulo, ad suam domum properat, in Dei laudibus roboratus.

[12] [Mediolani moritur, unde dum Comum, transfertur,] Sæpe dictus Joannes caritatis zelo accensus acri fervore instabat, ut opus prædicandi, quod inchoaverat, consumeret, ad civitatem Mediolani pervenit in domum quamdam venerabilium fratrum, ubi dicitur ad Braidam y; ibique moratus est pluribus diebus. Appropinquante hora exitus sui, quodam dolore ac interiori infirmitate correptus, cœpit acriter ægrotare. Circumstantibus tantum Fratribus, animam suam cælesti Viatico parans, ab isto seculo ad syderea sedilia convolavit. Cujus obitum cognoscentes non solum subditi ejus, sed etiam Cumani cives, viri timorati non modici ad corpus, quod exanime jacebat, festivius * pervenerunt. Accedentes autem, tulerunt venerabile pignus, illud humeris suis imponentes, & ad propria reportarunt z.

[13] [sanguine exore fluente cæcam illuminat:] Cumque festinassent ad civitatem Cumam fere stadiis tribus, factus est concursus magnus ex civitate, virorum, mulierum & parvulorum sese cum hymnis & laudibus obviam præferentes, inter quos erat quædam matrona nobilis, habens filiam oculorum caligine obumbratam; quæ accessit credens in suis ulnis puellam altius supportavit, suadens puellæ, ut loculum, quo sancta membra ferebantur, tangeret. Ipsa vero cum filia tangens, de cruore, qui exibat ex ore ipsius propter internam corruptionem, oculos filiæ ejus delinivit; & continuo ejus oculi visionis lumine decorantur aa. Reversa est gaudens de filiæ liberatione meritis Confessoris: præsentes autem sacerdotes & clerici & alii fideles, qui sanctas reliquias deferebant, dignas sibi * exequias expleverunt, & in suæ canonicæ oratorio sexta Kalendas Octobris honorabiliter condiderunt sub anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo quinquagesimo nono bb, ubi jugiter inextimabilia prodigia, sanitatumque beneficia absque numero impenduntur cc.

[14] [in monasterio suo sepultas miraculis claret.] Denique, si qui fuerint quo cumque inæqualitatis genere initiati, & ante ejus sarcophagum accedunt credentes, compotes incolumitatis effecti redibunt ad propria gratulantes, obtinentibus hæc Sacerdotis piissimi meritis apud potentissimum Restauratorem totiusque auctorem boni Dominum nostrum Jesum Christum, cui cum Patre & Spiritu sancto manet una Deitas, par potestas ac incomprehensibilis majestas per infinita secula seculorum. Amen. Finita Vita sancti presbyteri Joannis de Rondenario, perducat nos Dominus in suum sanctissimum regnum. Amen.

ANNOTATA.

a De hoc loco, ex quo Sanctus cognomen habet, deque ipsius illustribus natalibus ex familia Oldrada & ceteris huc spectantibus consule Commentarium prævium num. 23 & sequentibus.

b Id est, Comensi. Est autem Comum, alias etiam Novocomum, Italis Como dictum, colonia & urbs Insubriæ in ducatu Mediolanensi ad lacum Larium sita, cognominis agri, vulgo il Comasco appellati caput, & episcopalis sub patriarchatu Aquiquileiensi, nuper per Benedictum XIV Romanum Pontificem exstincto.

c Hinc collige, biographum hunc a S. Joannis ætate saltem aliquantulum remotum vixisse, & quam fidem mereantur ea, quæ de ejusdem Sancti pueritia & adolescentia a nonnullis neotericis narrantur.

d Coxia, indigenis Cosia, torrens est prope Comum.

e Consule Commentarium prævium § 5. Vide etiam,quæ ex hoc loco observavimus § 4, num. 54 & sequentibus adversus eos, qui scribunt, S. Joannem Humiliatorum Ordinis jam fuisse, antequam in locum Rondenarii secessit. Ceterum Benedictinam Regulam, Humiliatorum instituto accommodatam a Sancto suis præscriptam esse, aliunde constat.

f Hæc exaggerata esse nec verisimilia de loco urbi tam vicino, in Commentario observavimus.

g Vocem hanc uncis inclusam substitui, cum in Ms. nostro tamquem perperam legeretur.

h Ita legitur in apographo nostro; sed verosimiliter vitiose.

i Canonicæ appellari solebant monasteria Humiliatorum tertii sive præcipui Ordinis; & Cardinalis Federicus Borromeus archiepiscopus Mediolanensis in Epistola Breviario Humiliatarum præfixa testatur, Humiliatos in vetustis Ordinis Chronicis canonicos dictos fuisse.

k Bladum aliquando pro tritico, aliquando pro quovis frumenti genere usurpatur. Vide Glossarium Cangii.

l S. Joannem nostrum Presbyterum cognominatum fuisse, jam observavimus in Commentario, quia is presbyteratum primus in Ordinem Humiliatorumintulit, aut in eodem primus suscepit.

m Hodiernum Humiliatarum Breviarium de hisce sic habet: Percrebuit fama sanctissimi Viri plurimis & insignibus miraculis. Nummos ab angelo, sub humana specie illi occurrente, dum Mediolanum pergeret ob annonæ caritatem, abunde accepit. Tattus in Vita cap. XI scribit, unum ex nummis istis usque ad annum circiter 1421 servatum fuisse, eumdemque, cum anno 1403 furto ablatus esset, numquam perforari potuisse. Addit præterea, ex vulgatissima traditione haberi, as campanum, quod suo tempore supererat, fusum ex metallo, cui S. Joannes aliquid ex eadem pecunia miscuerat, singulari modo ad pellendas aëris tempestates valere. Quam vera hæc sint, ignoro. Ipsepro primo Joannem Petrum Puricellum laudat, pro secundo Gregorium Bolzi in Vita.

n Id est, cellarium suum seu promum condum.

o Hæc in laudato Breviario paucis sic habentur: Oleum subinde, quo extremæ indigentiæ cujusdam pauperculæ viduæ subveniretur, in vase prius penitus exhausto, mandante Joanne, divinitus inventum est.

p Scilicet per lacum Larium, cui Comum adjacet.

q Lalium vicum, ad prædictum lacum Larium situm, etiam memorat Benedictus Jovius in Historia Comensi. Forte hic vicus est, qui in Tabulis geographicis Blaevianis Lellio appellatur, occurritque a sinistris per eumdem locum ab urbe Como navigantibus octavo circiter milliari, quo scilicet spatio Lalium ab ea dissitum infra mox dicetur.

r Id est, Germani.

s Suspicor, esse vicum, qui in laudatis Blaevianis tabulis Nesso scribitur, & in altero, quam in quo Lellio est, lacus littore ac paulo longius a Como collocatur.

t Id est, gausape.

u De hac refectione canitur antiphona ad canticum Magnificat in Breviario Humiliatarum, quam in Commentario prævio dedimus num. 9.

x Ex hoc verisimiliter loco Tattus aut alii, quos ipse secutus est, Fratrem illum, qui Sanctum sic illustratum reperit, presbyterum nomine Felicem fuisse dixerunt: sed ex toto contextu manifestum est, voces felix Presbyter ad ipsum Sanctum, per excellentiam, ut jam diximus, Presbyterum cognominatum, referendas esse: & vocabulum felix appellativum hic esse, non nomen proprium. Porro licet in sæpe dicto Humiliatarum Breviario nulla hujus prodigii expressa mentio fiat, præfixa eidem effigies æri incisa eumdem Sanctum exhibet in contemplationem defixum & a tergo ipsius columnam vehementer flagrantem.

y Monasterium hoc post exstinctum Humiliatorum Ordinem, agente S. Carolo Borromeo, Societati Jesu datum est anno 1572, teste Francisco Sacchino in Historia ejusdem Societatis parte 3, lib. 8, num. 187. Exstat ibidem hodieque magnificum collegium, Braidense etiam appellatum.

z Ex hoc loco evinci putat Tattus, S. Joannem ex Comensi familia ortum fuisse. Vide dicta in Commentario nostro prævio num. 25 & sequentibus.

aa De miraculo hoc exstat antiphona ad canticum Benedictus in Humiliatarum Breviario, quam habes in Commentario prævio num. 8. Hacoccasione narrat Tattus, etiam sibi quoddam oculorum malum brevi exemptum fuisse, cum ejusdem Sancti corpus in sacello Lauretano prope Comum invisisset, & aliquot quotidianas preces in ipsius honorem recitasset.

bb De anno obitus non videtur dubitandi locus: sed an dies XXVI Septembris, quo hic tumulatus fuisse dicitur, eidem etiam fuerit emortualis, ut passim creditur, consule Commentarium prævium num. 73 & sequenti.

cc Sacrum corpus seculo XVII ex veteri sua tumba marmorea elevatum, & tam hanc quam illud ad novam ecclesiam vel sacellum translata fuisse vide in Commentario prævio § 6.

* efficiebatur

* i. e. actitare

* imo reperit

* Forte peroneratum

* forte festinius

* i. e. ipsi

DE B. LUCIA VIRGINE TERTII ORDINIS S. FRANCISCI,
SALERNI IN REGNO NEAPOLITANO

Non post sec. XV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Lucia Virgo, tertii Ordinis S. Francisci, Salerni in regno Neapolitano (B.)

AUCTORE C. S.

§ I. Beatæ memoria in Martyrologiis, in quorum aliquot Benedictinis male adscribitur: corpus ejus Salerni: reliquiæ Calatagironi: Officium ejusdem Salerni, & in Ordinibus S. Francisci.

Beatam hanc Virginem duorum insigniumin Ecclesia Dei Religiosorum Ordinum martyrologi, velut suam hoc die XXVI Septembris annuntiant; [Annuntiatur hodie in Martyrologiis] Franciscani scilicet ac Benedictini; & priores quidem jure meritoque; alii in eum errorem inducti, quod Salernitanum S. Mariæ Magdalenæ monasterium, in quo B. Lucia vixisse creditur, & nunc mortua requiescit, jam a longo tempore a sanctimonialibus, Ordinis B. Benedicti incolatur. Incipio a Franciscanis. Martyrologium trium Ordinum S. Francisci, quod ad postremam editionem Martyrologii Romani, per Benedictum XIV Pontificem aucti & castigati, in calce adjectum est, ad prædictum diem sic habet: Salerni Picentinorum B. Luciæ virginis tertii Ordinis, quæ plurimis virtutibus & miraculis fulsit. Sequitur ibidem & aliud Seraphici Ordinis Martyrologium, ad usum Fratrum Minorum Conventualium &c, in quo eodem die legitur: Salerni Picentinorum B. Luciæ Virginis, tertio Ordini sancti Francisci adscriptæ, fama sanctitatis & miraculorum illustris.

[2] Hisce consonat & tertium, ibidem pariter excusum, Capuccinorum scilicet, [Ordinum S. Francisci; uti & in aliquot Benedictinis,] his verbis: Salerni Picentinorum B. Luciæ Virginis, tertii Ordinis sancti patris nostri Francisci, quæ plurimis fulsit virtutibus gloriosisque miraculis. Simillima habet Arturus a Monasterio tam in Martyrologio Franciscano, quam in sacro Gynæceo, quæ propterea hic non transcribo. Prætereo etiam longiora elogia, quibus eamdem ut suam hoc ipso die celebrant Fortunatus Hueberus in Menologio & Benignus Fremautius in Legenda Sanctorum & Beatorum Ordinis S. Francisci, quæ infra examinanda venient. Ex Benedictinis ipsam Martyrologio suo hoc etiam die inseruit Hugo Menardus, sic inquiens: Salerni S. Luciæ Virginis sanctimonialis, de eademque deinde in lib. 2 Observationum hæc scribit: Fuit S. Lucia sanctimonialis Ordinis sancti patris nostri Benedicti ex oppido Calatagirono in Sicilia. Floruit anno MCXXVI. Colitur Sedis Apostolicæ permissu. Tum laudat Octavium Caietanum in Idea Operis de Sanctis Italiæ, ubi is revera ita sensit, ut mox dicemus.

[3] Caietanum etiam secutus est Gabriel Bucelinus in Menologio Benedictino, [aliisque, in quibus Ordini S. Benedicti] ubi sequens ipsi elogium texuit: Salerni S. Luciæ, virginis sanctimonialis. Professa est hæc S. P. N. Benedicti Regulam in monasterio oppidi Calatagironensis, fuitque ad ipsa infantia raris Numinis favoribus præventa; cum enim sexennis ficum conscenderet, arbore fulmine tacta atque fissa, ipsa illapsa perstitit, servata a S. Nicolao, & ad ædes patrias translata, quod diceret, ob devotionem erga se parentum periculo ereptam. Crevit cum illa miseratio a teneris annis, quam agniculæ innocentia commendabat. Transeuntem Ordinis monialem intuita, illico sacrum habitum petiit, & invitis denique parentibus se subduxit, Salerni Regulam S. P. N. professa, & magnis virtutibus cælum merita, ad quod sub anno Christi MCXXX evolavit. Hæc ipse non sine erroribus infra refutandis. Multo rectius hanc Luciam Arnoldus Wionius in Ligno Vitæ & Benedictus Dorgainus in Kalendario Benedictino inter sui Ordinis Beatas minime recensuerunt. Merito etiam abest a Martyrologio Benedictino, quod inter particularia religiosorum Ordinum Martyrologia post Romanum Benedicti XIV Papæ excusum exstat.

[4] [perperam adscribitur.] Credidit quidem olim Octavius Caietanus, illam professione Benedictinam fuisse, cum in Martyrologio Siculo ad hunc Septembris diem sic annuntiaverit: Salerni B. Luciæ, virginis sanctimonialis, Ordinis S. Benedicti, ex oppido Calatagirono, in Sicilia. Ita, inquam, olim senserat Caietanus, qui deinde in Vitis Sanctorum Siculorum tom. 2 in Observationibus ad Vitam B. Luciæ sententiam mutavit, censuitque illam Ordinis S. Francisci fuisse. Pro Benedictinis etiam stat Philippus Ferrarius, in Catalogo Sanctorum Generali inquiens: Salerni B. Luciæ Virginis, Ordinis S. Benedicti. Laudat autem ibidem monumenta cœnobii Ordinis, dicti nempe S. Mariæ Magdalenæ Salerni, in quibus monachatum illius Benedictinum certe non invenit, uti ex dicendis patebit. Denique, ut Martyrologiis finem imponam, eodem die B. Luciam suo elogio exornavit Franciscus Carrera, Societatis nostræ presbyter, in Pantheo Siculo, in quo tamen videtur studiose evitasse Ordinem, quem professa est, memorare. Porro ex hactenus allegatis alii Luciam titulo Sanctæ, alii Beatæ tantummodo honorant; quorum hosce rectius facere, quæ de ejusdem cultu proferemus, evincent.

[5] [Ipsius corpus & reliquiæ separatæ] Josephus Maria Fonseca ab Ebora in Waddingi Annalibus Minorum recusis & locupletatis tom. 9 ad annum 1400, num. 10 ex ipsius Waddingi additionibus de cultu ejus recitat sequentia. Magno illic (Salerni in monasterio S. Mariæ Magdalenæ monialium Benedictinarum) colitur honore corpus sericis involutum, quod conservatur in monumento marmoreo prope altare præcipuum, ad latus Epistolæ, a terra ultra palmos septem erecto, quod in ipso muro, arcuato fornice superiori parte terminatur. Sub fornicem est supra dicta (Beatæ) effigies, habitu Franciscano contecta, capite radiis & diademate circumamicta, manu dextera crucem & lilium supra sinistram declinantis. E regione pendet lampas accensa, & circa tumulum multa donaria, tabulæ votivæ & oculi argentei, propter beneficium restitutæ lucis affixi. Caput theca clauditur argentea, quod populo exponitur adorandum in ejus festivitate, & in base legitur, opus esse Dorotheæ Thesonæ, ejusdem monasterii sanctimonialis, anno MDLXXXVI celatum. Dens molaris in capsula servatur, catenula ligatus argentea, qui aquæ immersus a dentium dolore multos, aqua epota, liberavit.

[6] Anonymus quidam a Societate Jesu in Vita Italica ejusdem Beatæ, [coluntur Salerni, præter os brachii,] quam post Waddingum anno 1657 defunctum typis Messanensibus anno 1664 vulgavit, hisce fere consentit. Verum addit, sacrum ipsius corpus a paucis, dum scriberet, annis occasione novi ædificii (ecclesiæ opinor) translatum fuisse in quoddam sacellum, ibidemque plumbeo impositum loculo ad latus Euangelii collocatum. Præterea de duobus dentibus meminit, quibus aqua solet sacrari, & aliquot miracula vel beneficia per ejusdem usum impetrata narrat, quæ ex ipso inferius recensebo. Ceterum hanc Vitam designatam volo, quoties Italicam laudabo. Waddingus citatus insignem ejusdem sacri corporis portionem ad Calatagironense in Sicilia oppidum, ubi ipsa nata creditur, versus medium seculum XVII deportatam scribit his verbis: Reverendissimus pater Innocentius Calatagironius, minister generalis Minorum Capuccinorum, vir gravis & doctus, multis titulis commendabilis, suæ Concivis veneratione instinctus, favore & patrocinio Julii Cardinalis Sabellii, qui nuper archiepiscopatus Salernitani curam transtulerat in Fabritium Sabellum, suum ex fratre nepotem, obtinuit insignem corporis partem, brachii scilicet os, quod ab humero ad cubitum extenditur.

[7] Ex tumulo, præsentibus honorabilibus testibus, extraxit die II Januarii MDCXLIV Julius Pepulus archidiaconus & vicarius generalis Salernitanus, [quod Calatagironum in Siciliam translatum est.] & cum publico traditionis documento eidem consignavit, in patriam ferendum, ut cultus Virginis illuc propagaretur, ubi ipsa feliciter propagata est. Eadem legere est in Vita Italica, ubi præterea additur, os istud brachio argenteo inaurato inclusum Calatagironi in ecclesia S. Jacobi apostoli asservari, & ab incolis honorari. Dubito tamen, an tam hic quam apud Waddingum, dies, quo prædictum os brachii a reliquo corpore separatum fuisse dicitur, is fuerit secundus, an undecimus Januarii; cum utrobique sic notetur: die II Januarii, qua nota uterque dies potest designari. Porro Calata Hyeronis vel Calatagironum, mediterranea Siciliæ civitas est in valle Netina, de qua inferius iterum agemus; interea Salernum redeamus, ut cetera, quæ ad B. Luciæ cultum ibidem spectant, referamus.

[8] Salerni in monasterio S. Mariæ Magdalenæ, quod nunc monialium Ordinis S. Benedicti esse diximus, [Salerni in monasterio S. Mariæ Magdalenæ] ubi illius corpus quiescit, hoc die XXVI Septembris annuo Officio ecclesiastico cum Beatæ titulo colitur ex concessione Sedis Apostolicæ, cultaque fuit a tempore immemoriali. Ita omnino discimus ex Octavio Caietano in Vitis Sanctorum Siciliæ tom. 2 in Animadversionibus, unde sequentia excerpsi: Honores ei publicos ab antiquis temporibus contigisse, satis constat ex cœnobii membranis, manu exaratis, in quibus rituales preces, in die natali B. Luciæ decantari solitæ, sunt perscriptæ. Is dein cultus Romani Pontificis auctoritate permissus firmatusque est. En supplices libellos virginum Salernitani cœnobii; eos subjicimus, ut transmissi ad nos sunt. Hosce, quia cultum antiquum probant, totidem verbis ex ipso accipe. Licentia celebrandi Officium Monialis, quæ ab immemorabili tempore citra reputatur Beata, in ecclesia monasterii monialium, prout hactenus fuerunt immunes, & quod propterea non censeatur canonizata.

[9] [ab immemorabili tempore] Hæc inscriptio est; deinde sequitur ipse libellus supplex. Salernitanæ. Beatissime Pater, exponitur Sanctitati Vestræ pro parte devotarum illius oratricum, abbatissæ & monialium monasterii S. Mariæ Magdalenæ Salernitanæ Ordinis S. Benedicti, quod in parte sinistra tribunæ ecclesiæ dicti monasterii corpus cujusdam monialis ejusdem monasterii, B. Luciæ nuncupatæ, in quodam sepulchro satis sumptuoso, & ex lapide marmoreo composito, exstitit; & licet abbatissa & moniales ejusdem monasterii de dicta B. Lucia propter ejus sanctimoniam, tam in vita quam in morte, de qua per scripturas autenticas lucide constat, Officium divinum in mense Septembris maxima cum veneratione & devotione, in choro dicti monasterii dumtaxat, ab immemorabili tempore citra, de cujus initio memoria hominum non existit, facere & dicere consueverant; quia tamen propter guerras & alios sinistros eventus, quæ in partibus illis tandem viguerunt, scripturæ & aliæ literæ Apostolicæ, per quas eidem abbatissæ & monialibus de dicta B. Lucia divinum Officium celebrandi licentia concessa fuit, ut fideliter credunt, & pro veritate tenent, deperditæ fuerunt, præfatæ abbatissa & moniales, fervore devotionis accensæ, ac pro consolatione animarum suarum, cupiunt eis per Sanctitatem vestram concedi, ut liceat eis singulis annis, in die solito & consueto, festum & Officium ejusdem B. Luciæ in ejusdem monasterii ecclesia, secundum earum antiquam consuetudinem, celebrare & celebrari facere.

[10] [culta fuit Officio Ecclesiastico] Supplicant igitur humiliter eidem Sanctitati vestræ abbatissa & moniales præfatæ, quatenus earum pio & honesto desiderio in hac parte favorabiliter annuentes, easque spiritualibus favoribus & gratiis prosequentes, sibi, ut singulis annis in mense Septembri in die solito & consueto, seu alio die per eas eligendo, festum & Officium ejusdem B. Luciæ in ecclesia dicti monasterii celebrare & celebrari & de illa commemorationem facere, libere & licite possint, ordinarii loci, & cujusvis alterius licentia super hoc minime requisita, ita quod propter præmissa præfata B. Lucia canonizata non censeatur concedere & indulgere dignemini, de gratia speciali constitutionibus & ordinationibus Apostolicis, ceterisque in contrarium facientibus, non obstantibus quibuscumque, cum clausulis opportunis. Hactenus libellus supplex: tum subditur Apostolica concessio his verbis: Fiat, ut petitur. Sequitur & alia earumdem monialium petitio: Et cum clausula absolutionis ad effectum, & per Breve Sanctitatis vestræ, attenta paupertate oratricum, & quod propter præmissa non censeatur canonizata; ad quæ rursum subditur: Fiat. Datum Romæ apud Sanctum Petrum, pridie Kal. Junii anno II.

[11] [ex concessione repetita] Subscriptionem hanc mutilam esse, ex omisso Pontificis nomine manifestum est; nec edicere possum, utrum vitium hoc instrumenti sit, an notarii, qui Caietani exemplar descripsit, subnotavitque his verbis: Et ego presbyter Leonardus filius Barensis Apostolica auctoritate notarius, fidem facio, præsentem copiam supplicationis fuisse manu propria exemplatam a suo originali, quod conservatur penes reverendum monasterium S. Mariæ Magdalenæ de Salerno, & ejus reverendam dominam abbatissam, & cum eo concordat, Salva meliori &c; & in fidem præmissorum hic me subscripsi & signavi requisitus die XX mensis Februarii anno MDLXXXVIII. Pro defectu isto supplendo Caietanus laudat amicorum suorum litteras Salerno acceptas, in quibus Pontifex, qui B. Luciæ cultum permisit, dicitur fuisse Callistus; & hunc ipse non alium esse potuisse statuit, quam Callistum III; cum Callistus II, qui ante medium seculum XII sedit, beata virgine Lucia antiquior sit. Præterea cum Callistus III die VIII Aprilis anni 1455 ad Apostolicam Sedem evectus fuerit, & Pontificia cultus concessio in prædicto libello supplice data signetur pridie Kal. Junii, anno II, Pontificatus scilicet, consequenter ista ad annum 1456 referanda censuit.

[12] A Caietano hac in parte multum dissentit laudatus Waddingus, [Sedis Apostolicæ.] loco citato sic inquiens: Festivitas ejus celebratur & Officium recitatur die XXVI Septembris ex concessione Leonis X pridie Kal. Julii, Pontificatus anno 2, id est Christi 1514. Eadem habet Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano & in Gynæceo sacro, utrobique Waddingum, quem laudat, secutus. Ad annum secundum Pontificatus Leonis X ista etiam refert anonymus scriptor Vitæ Italicæ lib. 1, cap. 9, sed diem IV Julii signat. Benignus Fremautius, qui & hanc Vitam & Waddingum legerat, Leonem X etiam retinet, sed annum Christi 1515 adscribit. Non habeo equidem, unde alterutram sententiam confirmem; utrum scilicet B. Luciæ cultus concessio Callisto III, an Leoni X adscribenda sit; nec quidquam hic mihi melius occurrit, quam suspicari, eamdem diversis temporibus ab utroque profectam esse; sic scilicet, ut Callistus is Pontifex sit, cujus litteras, pro recitatione Officii datas, periisse abbatissa cum suis monialibus in libello supplice affirmat; Leo autem X concessionem renovaverit. Saltem hoc modo prædictæ discrepantiæ verisimilis ratio redditur.

[13] Utut sit, ex dato libello supplice monialium S. Mariæ Magdalenæ satis constat, [Officium vetus edendum: ex recentiori] S. Luciam longe ante Leonis X tempora aliquo Officio ecclesiastico in earumdem monasterio cultam fuisse. Hoc illud ipsum esse credo, quod laudatus Octavius Caietanus ex ejusdem monasterii membranis excudit, quodque nos post Vitam ex eodem dabimus. Præter hoc habemus & alterum recentius, in usum earumdem monialium anno 1646 Salerni typis editum, quod in fronte, sive prima pagina hunc titulum præfert: Officium B. Luciæ Virginis, Ordinis S. Claræ. Pro monialibus monasterii S. Mariæ Magdalenæ, civitatis Salerni. Compositum id est ex vetustiori illo, mutatis nonnullis antiphonis, additisque Hymno ad Matutinum & novem Lectionibus, quarum sex priores ex Beatæ Vita depromptæ sunt, reliquæ tres ex Homilia de communi Virginum, quæ omnes apud Caietanum desiderantur. Quia vero mutatio in antiphonis facta ad Beatæ gesta non pertinet, Lectiones autem Vitæ edendæ conformes sunt, solum Hymnum, (quamquam & is exigui momenti sit) hic subjicio.

[14]

Sidere lucis jubilemus omnes,
Vocibus hymnos inclite canentes, [datur hymnus & de eodem]
Puro Luciæ modulemur atque
      Carmine laudes.
Ni satis digne canimus tuorum
Mira gestorum, veniam precamur;
Non sumus tantæ probitatis umquam,
      Optima Virgo.
Cui lux nova veneranda nobis,
Nobilis clara, clarior virtute,
Qua totum umquam pulchrior per orbem
      Extitit ipsa?
Ista dum brevis miseraque vita
Corporis namque vegetavit artus,
Venere mentem sordidasti numquam,
      Virgo pudica.
Prædita claris moribus Lucia
Sapiens cunctis, quoque justa, prudens,
Scande lætanter, quia meruisti,
      Gaudia poli.
Sit Patri, Nati *, simul utriusque
Muneri splendor, decus & potestas,
Cujus æternum chorus Beatorum
      Numen adorat. Amen.

[15] [pauca annotantur: colitur item Officio, ab Ordinibus S. Francisci.] De alterutro ex prædictis Officiis loquitur Waddingus loco supra citato, dum ait, exstare apud memoratas moniales Salerni Officium, quod recitant in illius natalitio, ab aliquo Minorita compactum ad similitudinem Officii S. Claræ, inde multis verbis & semi-antyphonis ac responsoriis excerptis. Lectiones porro ex ipsa miscebant Legenda, uti Benedictinis (quales sunt laudatæ moniales) erat in usu. Hactenus de cultu ipsius in urbe Salernitana. Eamdem etiam annuo Officio per universum terrarum orbem colunt omnes tres Ordines S. Francisci, uti liquet ex eorumdem Officiis propriis, quæ in typographia Plantiniana anno 1704 Antverpiæ edita habeo. Inter hæc ad hunc diem XXVI Septembris præscribitur de ipsa Officium ritus duplicis minoris; sed sumuntur omnia ex Communi virginum primo loco præter Lectiones primi Nocturni, quæ de Scriptura occurrente legendæ sunt: oratio vero est, Exaudi. Fremautius in Vita ejusdem Beatæ hanc ipsius cultus extensionem acceptam refert Innocentio XII Romano Pontifici, a quo omnibus S. Francisci Ordinibus concessum ait, ut ejusdem Beatæ (Fremautius ipsam non recte Sanctam vocat) Officium ritu duplici quotannis possint celebrare.

[Annotata]

* Nato

§ II. Beatæ Vita edenda mutila: ætas incerta, late assignata: patria Sicula: professio non Benedictina, sed Franciscana.

[Beatæ Vita Ms., quæ tantum mutila exstat,] Octavius Catetanus in Animadversionibus in Vitam hæc scribit; Vitam B. Luciæ virginis, incerto auctore compositam, ex Ms. exemplari damus, quod Salerni in cœnobio virginum D. Mariæ Magdalenæ asservatur. Pleraque in ea sunt menda; sed sine ope aliorum exemplarium emendare haud fas fuit. Quod magis dolemus, historiam mutilam esse, multaque in extrema Vita desiderari, quæ corrupto codice, legi nullo modo poterant, ut amicorum litteris moniti sumus. Nec alia illius Acta post diligentissimam inquisitionem reperit Lucas Waddingus, qui in additionibus ad suos Annales Minorum, per Josephum Mariam Fonsecam ab Ebora locupletius recusos, de eodem argumento sic ait: Sola extat apud illius parthenonis (Salernitani S. Mariæ Magdalenæ) Sorores Legenda antiqua, sed incompleta, simplici stylo & vetusto charactere membranis exarata.

[17] [auctorem habet anonymam] Post hosce scripsit anonymus e Societate nostra Vitam ejus Italicam, cujus in præcedenti § memini, quique similiter fatetur, præter illam Vitam mutilam nullam a se repertam esse. Scripsit denique & Benignus Fremautius in Legenda generali Sanctorum Ordinis S. Francisci; verum hic tantummodo Waddingi Annales ac prædictam Italicam Vitam laudavit. Neque ad nos altera ejusdem Beatæ Vita Ms. pervenit præter mutilam illam ab Antonio Beatillo Societatis item nostræ presbytero anno 1637 transmissam, quæ a Caietano editæ plane consona est, solis pene mendis ab illa discrepans. In nostro Beatilli exemplari hic titulus præfixus est: Incipit Legenda beatæ Luciæ virginis, qualiter fuit nata, & de quodam miraculo, qualiter Deus ostendit sibi sanctissimum Nicolaum. Hinc apparet, Vitam illam, contra ac jam est, olim in capita cum suis quæque titulis divisam fuisse; nam nostrum quidem apographum, etsi divisum in capita sit, nullum titulum habet præter jam dictum, qui ad caput 1 spectat.

[18] Auctor anonymus est, qui nec conditionem, nec ætatem suam usquam indicat; [incertæ ætatis & conditionis: hanc edimus.] verisimilius tamen fuerit unus ex Ordine S. Francisci, cujus B. Luciam monialem fuisse affirmat, prætermisso tempore, quo hæc eadem floruerit. Forsitan de hisce omnibus aliquid certius haberemus, si Vita integra exstaret. Sed quocumque tempore Beata vixerit, de quo infra agemus, ex ipso scribendi modo non videtur biographus ipsi synchronus fuisse. Nam præterquam quod proferat, unde ita liceat suspicari, pauca ex gestis nihil ejus singillatim exponit, cetera generalibus vir tutum ipsius præconiis oratoris in modum complexus. Verumtamen si codex iste Salernitanus membranaceus, ex quo ea Vita descripta est, revera tam antiquus sit, quam eum esse significat Waddingus num. 16 relatus, non potest ejusdem scriptor admodum longe remotus vixisse ab ipsius Beatæ temporibus, quæ cum Ordinis S. Francisci fuerit, certe seculo XIII antiquior non est, ac forte etiam multo junior. Porro hanc Vitam ex Beatilli apographo dabimus, collatam cum edita a Caietano, ex qua etiam multa manifesta describentis menda corrigemus.

[19] Beatæ Luciæ nostræ ætatem, qua floruit, ut supra dictum est, [Floruit Beata post seculum duodecimum,] silentio pressit biographus, neque ulla narravit adjuncta, ex quibus ea utcumque posset innotescere. Silent pariter ejusdem Officia, tam vetus, quam recentius, de quibus jam egimus. Nulla quoque de eadem exstant aut laudantur monumenta; atque hinc recentioribus relicta libertas est ea de re varie sentiendi. Rocchus Pirrus tom. 2 Siciliæ sacræ in ecclesia Syracusana, pag. 233 editionis Panormitanæ, B. Luciam anno 1140 florentem facit: Bucelinus in Menologio Benedictino eamdem circa annum 1130 obiisse credidit; quorum opinio manifeste refutatur eo solo argumento, quod Beata fuerit Ordinis S. Francisci, non Benedictina, ut illi ambo existimarunt. Waddingus jam sæpe laudatus candide fatetur, mortis ipsius tempus sibi plane ignotum esse, & ad annum Christi 1400 sic ait: Hic sub hunc annum memorare libet breviter vitam & acta Luciæ virginis Siculæ, dum frustra ubique certum vitæ mortisque tempus, etsi diligentissime, perquisierim. Arturus a Monasterio, cum in Martyrologio Franciscano, tum in Gynæceo sacro, Waddingum laudans, eamdem circa præcitatum annum floruisse censuit.

[20] Ab hisce posterioribus multum dissidens Octavius Caietanus, [& verisimilius non serius, quam decimo quarto] eam toto seculo antiquiorem facit in Animadversionibus ad Vitam ejus, ubi opinionis suæ rationem reddit. Inexploratum, inquit, nobis est, quo Christi anno, quove Siciliæ principe, D. Lucia vixerit, obieritve: certum, post D. Francisci tempora, cujus institutum illa sectata est. Conjicimus haud longe ab ejus ævo abfuisse, ac fere sub annum Christi MCCC vita excessisse. Etenim in supplicibus libellis, qui Romano Pontifici pro ejus cultu a virginibus Salernitanis oblati sunt sub annum Christi MCDLV, scriptum est, B. Luciam ab ævo immemorabili apud eas cultam, quod temporum spatium haud minus annis CL fuisse, existimaverim. Hæc Caietanus; quæ quam dubia sint, paucis adverte. Incertum plane est tempus laudati libelli supplicis, quem debitis notis chronologicis destitutum, & ab aliis ad annum secundum Pontificatus Leonis X, id est ad annum Christi 1514 referri, supra diximus num. 12. Quodsi ab hoc Christi anno annos 150 subduxeris, ad annum 1364 devenies.

[21] [vel decimo quinto.] Præterea nescio, cur per tempus immemorabile, ut habet libellus supplex, Caietanus haud minus annis CL signari voluerit, nec sufficere ipsi visum sit tempus centum annorum metam excedens, quod Urbanus VIII Papa pro immemorabili tempore habendum esse in hujusmodi casibus, postea declaravit. Vides, quam vacillanti fundamento etiam hæc Caietani opinio nitatur; quam nec ego aliunde magis possum stabilire. Non esse tamen illam seculo XIII seniorem pro certo habeo; quia ex dicendis constabit, ipsam sub Regula S. Francisci vitam suam exegisse. Contra ne eamdem saltem seculo XV juniorem credam, suadet ipsa temporis, quo vixit, ignoratio una cum Salernitani codicis, quæ Vitam continet, asserta a Waddingo antiquitate, quam etiam laudavit scriptor Vitæ Italicæ, eumdem codicem antiquissimum appellans. Ceterum cum de ejusdem antiquitate ego proprios oculos consulere non potuerim, eruditis Salernitanis, aliisque, quibus dictum codicem inspicere licuerit, eadem de re ulterius statuendum relinquo, & ad alia examinanda progredior.

[22] [Beata nata est Calatagirone, Siciliæ oppido,] In ipso Vitæ limine mox impegit biographus, verisimiliter Calaber, dum civitatem Calatagironum, B. Luciæ patriam in Calabria posuit, natam illam, inquiens, in partibus Calabriæ, in civitate, quæ vocatur Calathagerone, vel Calatagirone, aut Caltagirone, ut legit Caietanus; quam constat Siciliæ oppidum esse, cujus nominis nullum exstat in Calabria. Quamobrem Caietanus in editione sua in locum Calabriæ substituit Siciliæ, ut monet in Animadversionibus ad eamdem. Notat tamen ibidem, non insolitum etiam aliquot aliis scriptoribus eum errorem fuisse, ut pro Calabria Siciliam, contrave Calabriam pro Sicilia usurparent. Hinc etiam Siculi, viros aliquos virtute ac doctrina præstantes a Calabris, & Calabri a Siculis sibi inique adimi conqueruntur. Consule, si lubet, de hoc argumento Antoninum Mongitorium in Delineatione Siciliæ cap. 2, quam editam habes tom. 2 Thesauri antiquitatum Siciliæ &c. per Joannem Georgium Graevium & Petrum Burmannum, ubi pro suis Siculis certat.

[23] [non Calabriæ, ex nobilibus parentibus,] Est autem Calatagiro, ab aliis Calataiero, Calatagironum, Calata-Hieronis & Calata-Hieronum, indigenis vero Calatagirone dicta, Siciliæ oppidum mediterraneum, colli impositum, in valle Netina, quæ in Meridiem mari Africo terminatur, ac propterea, contra quam Claudius Marius Aretius in Chronographia Siciliæ suspicatus est, omnino distinguendum a veteri urbe Calacta, quæ in littore maris Tyrrheni sita fuit, quamque alii nunc penitus excisam, alii hodiernum oppidum San-Marco esse opinantur. B. Luciæ parentes, quorum nomina silentur, biographus ambos nobiles piosque fuisse scribit, & erga S. Nicolaum, Myrensem antistitem, in primis devotos, cujus propterea patrocinio ipsam Beatam, dum parvula esset, e præsenti vitæ periculo mirabiliter ereptam narrat. Plures etiam, quam Luciam, ipsis proles tribuit num. 1 Vitæ; sed cum deinde num. 9 scribat, eosdem super Filiam suam unigenitam amissam, id est B. Luciam, quæ cum quadam moniali Salernum fugerat, planxisse; non satis sibi constat, nisi forte dicendi sint alii liberi privigni fuisse, aut post Beatæ fugam nati, aut ante defuncti.

[24] Eodem biographo teste, B. Lucia S. Francisci Regulam professa est in monasterio S. Mariæ Magdalenæ Salerni, [Non fuit Ordinis S. Benedicti;] quo ipsa insciis parentibus fugerat cum prædicta moniali, in cujus parentum domo habitavit, donec eadem monialis in vivis superfuit. Porro quidquid sit de hac fuga & Salernitana ante ingressum in monasterium mora, non convenit inter neotericos de Regula, quam professa est, aliis, ut supra diximus, illam Benedictinam, aliis Franciscanam fuisse asserentibus. Rocchus Pirrus num. 19 laudatus, monasteria civitatis Calatagironensis recensens, primo loco ait: D. Benedicti sub rege Rogerio extabat, ubi professionem emisit B. Lucia, & inde anno MCXL translata est ad monasterium fundandum Salerni, ubi sanctitate vitæ illustris obiit die XXVI Septembris, & Sedis Apostolicæ permissu colitur. Verum utinam Pirrus verbo saltem indicasset, unde ista didicerit; nam Octavius Caietanus, cujus Martyrologium Siculum solum laudat, illam quidem in hoc Opusculo Benedictinam dixit, & coli affirmavit; sed de ceteris Pirri assertis non meminit, ac Benedictinam Beatæ professionem in Vitis Sanctorum Siciliæ, certiora edoctus, revocavit.

[25] Posteriori loco Caietanus in Animadversionibus ista biographi verba, [sed S. Francisci, uti Waddingus,] Adjuncta est Sororibus de Ordine Minorum, in loco S. Mariæ Magdalenæ, sic commentatus est: Sed plures ante annos cœnobium Salernitanum S. Mariæ Magdalenæ in familia sancti patris Benedicti censeri cœpit, quo tamen anno, quave de caussa antiqua vitæ instituta permutarit, incompertum mihi est. Haud dubitaverim, Regulam vitæque præceptiones a D. Francisco traditas observasse, quo tempore B. Lucia ad Sponsum commigravit suum. De eodem argumento pluribus agit Lucas Waddingus in additionibus ad Annales Minorum auctos tom. 9 novissimæ editionis ad annum Christi 1400, num. 4, unde sequentia huc transfero. Præter vetusta duo, inquit, Clarissarum monasteria, de quibus alias locuti sumus, erat (in eadem civitate Salernitana) alterum Franciscanum sub invocatione S. Mariæ Magdalenæ, in quod non difficulter admissa (Beata nostra) votisque nuncupatis, cœpit consociis prælucere omnimodæ virtutis exemplo.

[26] Post hæc vitam ejus religiosam ex Actis edendis breviter enarrat; [varias de Salernitano S. Mariæ Magdalenæ monasterio] & quia præcipua ac forte unica ratio, ob quam a nonnullis Benedictina fuisse creditur, ea esse videtur, quod sacrum ipsius corpus jam ab immemorabili tempore in Benedictino virginum monasterio S. Mariæ Magdalenæ Salerni quiescat, varias aliorum hac super re opiniones num. 6 refert his verbis: Nunc ejus corpus honorifice quiescit in ecclesia monasterii S. Mariæ Magdalenæ, Sororum Ordinis S. Benedicti. Quomodo, vel quo tempore illuc delatum sit, varium est hominum judicium. Quidam asserunt, illo priori S. Mariæ Magdalenæ monasterio, in quo vitam subiit Regularem, & corporis exuvias deposuit, propter rerum inopiam & Sororum paucitatem exstincto, reliquas cum Regulis suis translatas fuisse ad hoc Benedictinum, transportato etiam corpore B. Luciæ. Ferunt etiam, illud tunc miraculum accidisse; digito scilicet dexteræ manus abbatissæ, ut primum advectum corpus reverita est, immissum vehementem dolorem nullis medicamentis leniri potuisse, donec effusis ad sacram Virginem precibus, interne monita est, aliquid corpori defuisse; eamque jussisse, ut diligenter investigaretur, an pars aliqua remanserit in sepulcro, inventoque illo digito, quem dolebat abbatissa, & corpori reddito, dolorem recessisse.

[27] [opiniones recensens,] Alii putant, Dei Famulam, adhuc viventem, cum pauculis Franciscanis ad hoc monasterium translatam fuisse, & sub Regula habituque priori illic decessisse. Provectæ quidem ætatis & integræ fidei homines asserunt, se vidisse simul illuc congregatas utriusque instituti Sorores, & tamquam in distinctis collegiis suæ professionis normam observasse. Non id quidem adeo mirum aut insolitum, quin alia hujusmodi præcesserint exempla. Pro hisce lectorem in margine remittit ad annos 1308, 1447 & 1448, quorum posteriori loco num. 42 scribit, Sorores monasterii de Vedano, Ordinis S. Augustini, Mediolani, consentiente Nicolao V Papa, partim ad Ordinem S. Claræ sic transisse, ut dimidium monasterii cum dimidio rerum mobilium, sacræque supplectilis, hisce cederet, cetera vero iis, quæ sub Augustiniana Regula perseverare malebant. Ut igitur Mediolanenses istæ in una eademque domo, non secus ac in duobus diversis monasteriis, Augustinianæ & Clarissæ suas quæque Regulas observabant, sic potuerunt Salernitanæ in monasterio S. Mariæ Magdalenæ moniales Benedictinæ & Franciscanæ suis quæque legibus aliquando usæ fuisse, quemadmodum personæ, quas Waddingus laudat, testatæ sunt.

[28] [probat ex Vita,] Alteram opinionem idem annalista prædictis subjungit; Tertio, inquiens, contendunt alii, hoc ipsum, quod extat, Sororum collegium prius fuisse Franciscanum, in eoque primum receptam Luciam; & collectis illic inconditorum monasteriorum, bellorum injuriis laxatorum, Sororibus Benedictinis, ad illud institutum, superante hac parte, domum tandem deflexisse. Ita etiam factum in aliis monasteriis, in Barcinonensi S. Antonii & oppidi Mocluheni suis locis narravimus: notat autem in margine tom. 2 ad annos 1233, 1493 & 1496, quorum primum locum consule. Post hæc Waddingus suam circa hanc controversiam mentem sic declarat: In tanta opinionum varietate quid certe affirmem, non habeo: nulla enim suppetunt monumenta, aut integra hujus Virginis Acta, quæ facem præferant, aut ad perfectam rei notitiam manuducant. Sola exstat apud illius parthenonis Sorores Legenda antiqua, sed incompleta, simplici stylo & vetusto charactere membranis exarata; & Officium, quod recitant in illius natalitio, ab aliquo Minorita compactum ad similitudinem Officii S. Claræ; inde multis verbis & semi-antyphonis ac responsoriis excerptis. Lectiones porro ex ipsa miscebant Legenda, ut Benedictinis erat in usu.

[29] [Officio & vetusta imagine ipsius] Atqui in ea hæc habentur verba: “Tandem sicut Deo placuit, adjuncta est Sororibus de Ordine Minorum, in loco sanctæ Mariæ Magdalenæ morantibus; quæ admirantes pulchritudinem ac sanctitatem illius &c.” Et infra: “Beati namque Francisci Regulam cum omni obedientia servare promisit, a quo promisso nullatenus deviavit &c.” Et in Officio passim inculcatur sub S. Francisci Regula militasse. Antyphona tertia in primis Vesperis ita habet: “Hæc Virgo spernens gloriam, de mundo fert victoriam in Ordine Minorum; dumque Francisci studium sectatur &c.” Antyphona secunda Nocturni secundi: “Francisci tenens formulam hæc Virgo Deo grata &c.” Responsorium primum ejusdem Nocturni: “Francisci sequens Regulam cum sancta paupertate &c.” Et in hemicyclo inuri (legendum inaurato opinor) super monumento conspicitur illius imago, habitu Franciscano, ab Andrea Salernitano, vetusto pictore, delineata. Ex his (pergit Waddingus) duo habemus comperta. Primum, Franciscanis nomen dedisse in monasterio S. Mariæ Magdalenæ; sive illud hoc ipsum, quod nunc est, sive aliud fuerit distinctum. Secundum, sub Franciscana Regula semper vixisse.

[30] Unde manifeste refelluntur, qui eam Ordini Benedictino adscripserunt, [& nos cum ipso adversus paucos alios] Octavius Cajetanus Syracusanus in Idæa Operis de vitis Siculorum Sanctorum (etsi in ejus codicibus Mss. constet, errorem deposuisse, & Franciscanam dixisse) Philippus Ferrarius in novo Cathalogo Sanctorum, & Rochus Pyrrhus in Notitia ecclesiæ Syracusanæ, qui amplius addit, in monasterio Calatagironensi Benedictino professionem emisisse, & inde anno MCCCC (imo MCXL habet nostra editio) translatam fuisse ad fundandum monasterium Salerni. De Roccho Pirro & Caietano consule supra num. 24 & 25 hujus Commentarii. Hactenus ex Waddingo, cujus argumenta omnia simul juncta Franciscanam B. Luciæ professionem indubitatam mihi faciunt. Etenim, si ipsa in Ordine S. Benedicti vitam suam exegisset, quid in mentem venisset biographo, ut eamdem, cujus etiam corpus Salerni apud Benedictinas virgines quiescebat, Franciscanam faceret?

[31] Fac tamen, id ab ipso quocumque ex capite nimis leviter assertum esse; [existimamus.] an laudatæ Benedictinæ Beatam sui Ordinis, cujus, ut dixi, corpore ab immemorabili tempore gaudebant, in ejusdem Officio ecclesiastico, a simili tempore ab iisdem recitari solito, velut Franciscanam culturæ fuissent, atque ita sponte sua sibimetipsis erepturæ magnum sui instituti decus & ornamentum? Enimvero, si satis probabilis spes pro eadem Benedictinis adscribenda illis affulsisset, credo, eas in hanc partem potius, quam in alteram, peccaturas fuisse. Porro cum oppositæ opinionis assertores nullum monumentum, argumentumve allegent, verisimillimum est, ea, quæ adversus illos adduximus, iisdem ignota fuisse, nec illos forsitan alio fundamento nixos esse, quam quod Salernitanum S. Mariæ Magdalenæ monasterium, in quo B. Luciæ corpus ab immemorabili tempore quievisse noverant, a Benedictinis monialibus incoleretur. Verum hæc ratio omnem suam probabilitatem amittit, quando cum argumentis a nobis allatis comparatur.

§ III. Professio in tertio Ordine S. Francisci: præfuit novitiis ac forte toti monasterio: tempus emortuale ignotum: miracula vel beneficia aliqua post mortem.

[Verisimilius non fuit Clarissa,] Stabilita B. Luciæ professione Franciscana, ulterius quæri potest, utrum secundi, an tertii tantum Ordinis fuerit; quod haud ita certum est, neque a biographo explicatur. Eam Ordinis S. Claræ facit ejusdem Officium proprium, ad usum sæpe dicti monasterii S. Mariæ Magdalenæ anno 1646 Salerni editum, cujus titulus hic est: Officium B. Luciæ virginis, Ordinis S. Claræ &c. Id ipsum asseritur in Lectione 5, in qua legitur: In religionis desertum evolavit, ac Regulam S. Francisci in monasterio S. Mariæ Magdalenæ, ubi moniales S. Claræ virtutibus florebant, Salerni professa est. Contra vero Waddingus credere maluit, eamdem tertii tantummodo Ordinis S. Francisci fuisse, gemina ductus ratione. Tertii autem fuisse instituti (inquit loco, quem præcedenti § citavimus) non secundi Clarissarum, inde conjicio, quod Soror illa, quæ Calatagirone Salernum illam conduxit, Tertiaria fuerit: ita enim suadent libertas ad alias terras emigrandi, & in domo paterna conversandi, quæ Clarissis est interdicta; & imago ad sepulcrum depicta, quæ candidum tantum capitis præfert velamentum: Clarissæ autem nigrum adjiciunt.

[33] [sed tantum tertii Ordinis S. Francisci,] Quod ad primam ratiocinii partem attinet, ego Waddingo lubens assentior, Sororem illam Salernitanam, B. Luciæ magistram ac ducem, licet in Vita num. 4 monialis vocetur, tantum tertii Ordinis S. Francisci fuisse. Et quidem ex earum tantum numero fuisse arbitror, quæ sub tertia S. Francisci Regula, habituque illis proprio, in privatis suis quæque ædibus religiosam quamdam in seculo vitam ducebant, Tertiariæ ac Sorores de pœnitentia vulgo appellatæ. Ut ita sentiam, præter allegatam a Waddingo consanguineos peregre invisendi libertatem, facit ejusdem Sororis habitatio Salerni in domo paterna, in qua secundum biographum dicta monialis etiam supremum diem suum obiisse videtur. Primam libertatem manifeste indicat biographus in Vita num. 4, ubi scribit, quamdam monialem Salernitanam, dum in Calabriam (imo Siciliam) ut suos visitaret consanguineos, properaret, per dies aliquot in civitate prædicta (Calatagirone) moratam esse. Deinde subdit, B. Luciam ea occasione piis ejusdem monialis exemplis & salubribus monitis ad virtutem tam vehementer accensam, tamque arcto cum ipsa amicitiæ vinculo conjunctam fuisse, ut ab ea avelli non ferens, sese eidem discipulam comitemque individuam addixerit.

[34] [primum in seculo,] Paulo obscurius idem biographus indicat, ambas, cum Salernum pervenissent, in paterna domo ejusdem monialis, dum hæc in vivis fuit, habitasse. Sic enim loquitur in Vita num. 6 & 7. Interveniente deinde pauco temporis intervallo, simul sub noctis taciturno silentio (Calatagirone clam profectæ) Salernum navigio pervenerunt. Morata est B. Lucia in domo parentum præfatæ monialis, usque dum eadem viam universæ carnis ingrederetur. Qua de medio sublata, sciscitabatur undique, cum anxietate locum investigans, in quo Deo finale servitium exhiberet. Tandem, sicut Deo placuit, adjuncta est Sororibus de Ordine Minorum in loco sanctæ Mariæ Magdalenæ morantibus. Biographo consonat Officium proprium anno 1646 typis editum, cujus Lectio 5 sic habet: Non dereliquit comparem castissima Turtur, quoad vixit; sed defuncta duce, in religionis desertum evolavit &c. Ex hisce omnibus colligo primo, ambas simul habitasse Salerni in paternis alterius ædibus. Secundo, quamdiu eædem simul vixere, Tertiarias fuisse S. Francisci, quales supra indicavi, cum omnino verisimile sit, B. Luciam ejusdem instituti fuisse cum magistra sua, cui tam fideliter adhæsit.

[35] [deinde religiosa] Sed non video, hinc consequi, ut Beata, dum post magistræ suæ obitum religiosam claustralem vitam amplexa est, ad monasterium tertii Ordinis potius, quam secundi, sive S. Claræ, ut habet Officium ipsius mox memoratum, transisse dicenda sit. Plus probat Beatæ effigies in habitu Franciscano cum candido tantum capitis velamento, teste Waddingo, depicta, si Religiosæ Tertiariæ id temporis isto velaminis genere a Clarissis, quæ nigrum adjiciunt, distinguerentur. Eidem opinioni favet, quod in vetusto ipsius Officio nulla usquam fiat mentio de S. Clara; fiat autem de Sororibus pœnitentium, quo nomine designari arbitror Tertiarias, quæ Sorores de pœnitentia alias appellatæ fuerunt. Responsorium primum secundi Nocturni ita habet: Hæc est Virgo paupercula de numero prudentum, amatrix margaritæ, quæ castigatur ferula: Sorores pœnitentium docens istuc venire. Eadem paucis mutatis in Officio recentiori sic legere est: Hæc est Virgo paupercula de numero prudentum, amatrix margaritæ, & castigat se ferula. ℣. Sorores pœnitentium docens; istuc venite.

[36] Sunt quidem hæc nonnihil obscura; sed quantum assequor, [in monasterio Salernitano,] indicant, B. Luciam Sororibus de pœnitentia sive Tertiariis magistram præfuisse. Consentiunt Martyrologia Ordinum S. Francisci, quæ num. 1 & 2 laudavimus, & in quibus omnibus ipsa Tertii Ordinis S. Francisci fuisse constanter asseritur. Eodem denique titulo eadem Beata a tribus S. Francisci Ordinibus annuo Officio colitur, ut num. 15 docuimus. Hisce ego quoque accedens, B. Luciam Religiosis monialibus tertii Ordinis S. Francisci annumerandam existimavi, sed fateor tamen, hoc non tam certum esse, quam sit ejusdem in alterutro Ordine Franciscana professio. Mox breviter attigi Beatæ inter suas magisterium vel præfecturam. Auctor Vitæ Italicæ cap. 5 scribit, illam suo monasterio abbatissam seu superiorem præfectam ac verisimilius etiam antea novitiis magistram datam fuisse. Fremautius hunc secutus, utramque illam præfecturam eidem indubitanter attribuit, sed Waddingus utramque siluit.

[37] Neutram quoque biographus asserit in Vita, qualem nunc mutilam habemus; [ubi etiam novitias rexit,] sed in utroque Officio saltem magisterium novitiarum eidem non obscure adscribitur. In vetustiori antiphona quarta ad Vesperas hæc est: Lucia docens filias, cujus est ad juvenculas cælestis disciplina, Crucis Christi delicias; informat hæc novitias exemplis & doctrina. Priorem antiphonæ partem, ut clarior sit, sic lege: Lucia, cujus cælestis disciplina est ad juvenculas, docens filias Crucis Christi dilicias &c. Huc pariter spectare videtur Responsorium secundum primi Nocturni: In mundo spernens vivere, mundum suppeditavit *; quæ morum fulgens opere, Sorores informavit, sic hortum Christi colere studens, fructificavit. ℣. Dum fructus venit legere, regionis fructiferæ fructus multiplicavit. Item antiphona secunda secundi Nocturni: Tamquam fidelis docuit Sorores castitatem, & semper eas monuit sectari sanctitatem. Hisce adde & alterum responsorium, quod num. 35 dedimus.

[38] Sane ex antiphonis allatis prima B. Luciam novitiarum institutioni præfectam fuisse non obscure significat, [ac forte etiam aliis præfuit.] meritoque in antiquo codice Salernitano hic in margine, teste Caietano, quidam annotavit: Magistra tyruncularum fuit, vel cœnobii antistita. Ceterum existimo, auctorem Vitæ Italicæ, & post hunc etiam Fremautium, non alia, quam quæ protuli, habuisse pro novitiarum magisterio, totiusque monasterii prælatura B. Luciæ asserendis; quorum hanc in prædictis non satis affirmatam invenio, ut eamdem pro comperta possim habere. Reliqua Beatæ gesta in Annotatis illustrabo. Tempus emortuale ipsius penitus ignorari, liquet ex § præcedenti, ubi ostendimus, etiam seculum, quo floruit, non posse certo assignari, hujusque ignorationis causam satis verisimiliter rejici in codicem Salernitanum, in quo solo ea Vita exstat, quemque postrema sua parte mutilum, aut ita corruptum aiunt, ut legi non possit.

[39] Restat, ut quædam miracula vel beneficia hic recenseam, [Miracula in Vita Italica de corpore] quæ auctor Vitæ Italicæ, & ex hac Fremautius ediderunt. Horum prior lib. 2, cap. 9 profitetur, se in hisce colligendis non tam de eorumdem numero, quam certa fide sollicitum fuisse, neque alia relaturum, quam quæ præcipue didicit ex Ms., a personis fide dignis Salerno ad se transmisso, & quorum magna pars in eadem civitate, fama vulgante, circumferebatur. Vellem tamen, ut anonymus iste certiora testimonia, quam hujusmodi famam, & nescio quas personas fide dignas, pro iisdem attulisset, aut saltem hasce nominasset, si forte ab earumdem conditione auctoritateque aliquid ponderis narrationi potuisset accedere. Primo loco recenset prodigium factum in digito abbatissæ monasterii S. Mariæ Magdalenæ Salerni, dum ex B. Luciæ corpore illuc translato unus dexteræ manus digitus in veteri ipsius sepulcro fuerat relictus. Adi supra num. 26 hujus Commentarii, ubi factum illud ex Waddingo retuli; sed simul observa, ipsam illam translationem, qualiter tam ab hoc, quam ab illo narratur, (nempe velut hæc ex uno monasterio ad aliud facta fuisset) admodum incertam esse; potuisse tamen hujusmodi prodigium vere contigisse, licet dicta translatio intra eamdem ecclesiam aut monasterium ex uno tantum ad aliud honorificentius sepulcrum instituta fuisset.

[40] [& capite Beatæ asserta, non satis probantur.] Alterum, quod subdit, miraculum multo mirabilius est, utque apud me fidem inveniat, certiorem vadem, quam personas illas mihi ambiguas, aut popularem famam requirit. Rem autem hoc fere modo enarrat. Soror Dorothea del Tesone, monasterii Salernitani S. Mariæ Magdalenæ monialis, argenteam thecam procuraverat, in qua B. Luciæ caput separatum a reliquo corpore includeretur. Quod cum facere vellet ejusdem monasterii sacellanus, thecam paulo angustiorem deprehendit; utque vel sic sacrum caput in eam insereret, illud levi mallei ictu inconsideratius percussit. Tum vero sanguis vividus ex eodem capite scaturiit, & sacellano manus & brachia subito emarcuerunt: dumque ad hæc prodigia spectanda plurimi attoniti circumstarent, mox etiam omnia ejusdem monasterii æra campana sponte sua sonuere. At sacellanus suam irreverentiæ culpam agnoscens dolensque, sese ad B. Luciæ sepulcrum deferri curavit, ubi post preces & lacrymas pristinam sanitatem recepit. Hæc ipse paulo pluribus, de quibus quilibet prudens lector aliquod certius testimonium mecum merito requiret.

[41] [Voto invocata graviter decumbentem subito sanat.] Credibiliora sunt, quæ deinde subjungit, quæque totidem verbis ex Italico Latine reddo. Domina Claudia Pagliara, cum carissimum filium suum Marcum Antonium Cioffo jam veluti ad portas mortis pertigisse videret, dum pro desperato a medicis res funebres parabantur, eumdem ex materno affectu & singulari erga B. Luciam devotione, addito voto ipsi commendavit; ac mox ipse sanitati viribusque restitutus est, cui paulo ante nihil supererat, quam ut in supremum agonem incideret animam que Deo redderet. Quam ob rem bona mater supra modum exultans, debitas Deo gratias pie reddidit, promissumque anathema ad ipsius famulæ Luciæ sepulcrum portavit. Hinc laudatus scriptor progreditur ab beneficia obtenta per usum aquæ, B. Luciæ reliquiis benedictæ, quem, antiquissimum esse affirmat. Hanc aquam primum communi Ecclesiæ benedictione ac more lustrari ait, deinde vero duobus Beatæ dentibus, qui hunc in finem catenulæ argenteæ annexi sunt, solitaque ejusdem Beatæ oratione sacrari, & adversus quælibet corporis incommoda salubriter adhiberi. Exempla ex ipso accipe.

[42] Domina Claudia Comito (inquit auctor verbis Italicis) ex ambobus oculis pene cæca, B. Luciæ sese instanter commendavit & lampadem argenteam vovit; [Per usum aquæ, ejus reliquiis sacratæ] deinde oculis prodigiosa ista aqua ablutis, subito perfecte sanata est, & de tam singulari beneficio exultans, votum suum promptissime persolvit, Huic simile est alterum beneficium, quod obtigit Paulo Corvini, Eminentissimi Cardinalis Savelli cubiculario, qui, cum etiam pene cæcus esset, invocata B. Lucia, oculos eadem aqua lavit, & aliquot Missas vovens, ejusdem opem sibi precatus est; atque ita eodem die cœpit optime videre, oculis plane sanis & omni malo liberis. Fremautius addit, laudatum Cardinalem Savelli seu Sabellum fuisse archiepiscopum Salernitanum. Fuerunt autem duo hujus nominis ejusdem sedis antistites Cardinales, Julius scilicet & Fabritius, quos cum Ughellus tom. 7 Italiæ sacræ auctæ, col. 444, invicem suffectos dictum archiepiscopatum ab anno 1630 usque ad 1658 tenuisse scribat, dicendum est memoratum beneficium intra eosdem annos contigisse, quo tempore jam vivebat scriptor Vitæ Italicæ, anno 1664 vulgatæ; quod pro fide hac in parte facienda juverit annotasse.

[43] Domina Anna Castellomet (prosequitur idem scriptor) olim abbatissa monasterii, [ejusdemque invocationem oculorum mala sublata.] in quo sacrum B. Luciæ corpus asservatur, correpta quodam oculorum malo, ut nec hos aperire, nec quemquam aspicere posset, expertaque, nihil remedii in humanis rebus sibi reperiri, magna cum fiducia ad Protectricem Patronamque suam recurrit, curavitque aliquot Missas in eumdem finem celebrari, & e vestigio desideratam gratiam obtinuit, malum suum penitus abactum gaudens. Domina Diana Sammango puella, utroque oculo quatuordecim mensibus fere cæca, eam pariter experta est, cum ipsam mater sua, domina Isabella Castellomet, emisso voto B. Luciæ commendasset. Eodem beneficio gavisa est domina Lucretia Pinto, quæ eodem oculorum morbo usque adeo affecta, ut videndi facultatem jam penitus amisisset, magna cum devotione & lacrymis ad Beatam nostram confugit, non sine certa securaque fiducia impetrandi, quod medicorum opera, multisque medicamentis, frustra adhibitis, eatenus nequierat obtinere. Ferventibus precibus votum addidit duos oculos argenteos offerendi, & quotannis festa Beatæ luce in pane & aqua jejunandi. Vix votum emiserat, desieratque precari, cum optato effectu potita est, mirantibus omnibus, qui illam sic restitutam videbant.

[44] In prædicto S. Mariæ Magdalenæ monasterio, ubi sacrum B. Luciæ corpus quiescit, [Hydropisis,] quædam monialis ex familia Roggiero, neptis domini Felicis & dominæ Modestiæ Roggiero supra memoratæ, gravissima hydropisi vehementer afflicta fuit sine ulla convalescendi spe, quippe quæ jam a medicis desperata esset. Hanc ob rem post humana remedia, fere omnia sine ullo profectu usurpata, tandem compulsa fuit e monasterio egredi. Verum materteræ ipsius (vel amitæ; Italice est zie, quæ vox utriusque significationis est) postquam ipsa jam egressa esset, advertentes, terrenam medicinam nihil adversus tantum malum valere, omnes magno cum affectu se ad cælum converterunt, neptemque suam fervidis precibus B. Luciæ commendantes, lampadem ante ejusdem sepulcrum expensis suis ardere fecerunt; atque ita ipsam per B. Luciæ merita penitus sanatam viderunt, sic ut eadem omnimode incolumis & sine ullo sui morbi vestigio, non secus ac eo numquam laborasset, monasterium denuo ingressa sit, nec inposterum quidquam ex eodem malo passa. Neque etiam eædem prætermiserunt divinæ Bonitati, suæque Tutelari ac Patronæ de tam insigni gratia & singulari beneficentia gratias agere. Ex isto e monasterio egressu redituque collige, monialem illam forte tantum novitiam tunc fuisse.

[45] [maligna febris aliique morbi] Cum quidam opifex Calaber, Salvator nomine, in præsentissimo vitæ periculo ex maligna febri constitutus, experiretur, medicamentis, quibus usus fuerat, morbum suum nihilo leniri, instanter petiit, & pari affectu ac pietate impetravit aquam, B. Luciæ reliquiis consecratam. Vix autem eam delibaverat, quin totum sese admodum singulariter ac prodigiose refrigeratum senserit, ita ut, febri continuo abacta, ad ejus sepulcrum invisendum adire potuerit, ibidemque debitas grates persolvere, quod per ipsam velut a morte ad vitam revocatus fuisset. Nec oblitus fuit illius monasterii Religiosis hoc acceptæ sanitatis per sacræ Virginis ac Sororis earum beneficium indicare. Domina quoque Claudia Roggiero experimento didicit, quantum valeat B. Luciæ patrocinium, dum pro sanitate domini Hectoris Sammango, quoties hic ægrotabat, recurrit, & petitam gratiam semper obtinuit.

[46] [& fluxus sanguinis per eamdem subito depulsa.] In Siciliæ civitate Calatagironensi, B. Luciæ patria, ex periculoso sanguinis fluxu graviter decumbebat domina Cornelia Calascibetta, baronissa de Cotomino; quæ, cum nullum remedium malo suo opportunum reperisset, B. Luciam pie invocavit, ab eaque pristinæ sanitati subito & prodigiose restituta fuit. Hanc etiam in eadem civitate pariter accepit Josephus Bellone, qui hernia laborans eamdem invocaverat, quique in accepti beneficii tesseram prope ejusdem sacræ Virginis aram anathema suum appendit. Claruit & aliis hujusmodi in patria sua mirabilibus, quorum tam clara notitia ad nos non pervenit. Plura de B. Lucia non reperi: Vitam igitur subjicio.

[Annotata]

* i. e. calcavit

VITA MUTILA
Auctore anonymo.
Ex veteri Ms. Salernitano, collato cum edita ab Octavio Caietano.

Lucia Virgo, tertii Ordinis S. Francisci, Salerni in regno Neapolitano (B.)

BHL Number: 4991

A. Anonymo.

[Nata Calatagirone in Sicilia, dum sexennis esset,] Admirabilis a femina Lucia, virgo Deo devota, de nobili stirpe progenita, nata in partibus Calabriæ, in civitate, quæ vocatur Calathagerone b, cujus pater a nobili prosapia oriundus, vir perfectus & honoratus, genuit ramusculos tales, quorum meminit odor bonus, & fructificabat in terris, tamquam rosa fructifera. Mater autem ejus, de nobili genere ducens originem, tamquam vitis generosa, gloriosos palmites genuit *; inter quos Luciam, tamquam plantulam virtutum surculis redundantem, & abundantem dulci vino bonorum operum, procreavit. Cujus mater, veluti religiosa mulier & devota, multas faciebat * elemosinas, & informabat filias suas bonis moribus & vita honesta. In tantum autem ambo sanctissimo Nicolao serviebant devotissime, ut illis aliquando sua miracula manifestaret.

[2] Quadam enim die, cum adhuc esset sex annorum famula Dei Lucia, [gravi vitæ periculo a S. Nicolao subducitur.] dum iret in vineam, matre nesciente, ascendit arborem, ut ficus comederet; & subito facta sunt tonitrua magna, coruscationes & pluvia; & cecidit fulgur scindens arborem c. Puella tamen, ut placuit Domino, permansit illæsa. Cumque sic staret, quasi in extasi posita, undique perfusa pluvia & quasi mortificata, nesciens, quid faceret, apparuit ei quidam senex, tamquam religiosus & amicus Dei, qui dixit ad eam: Filia, veni mecum. Illa autem, ut vidit eum, gavisa est valde, & secuta est eum. Cumque venisset ad portam domus suæ, rediens in se, dixit ad senem illum, qui ductor extiterat: Domine, quis es tu? At ille respondit: Ego sum Dei servus & amicus Nicolaus, quem parentes tui reverenter colunt, & ideo propter amorem eorum tibi in adjutorium fui; & hoc dicto, evanuit ab oculis ejus d.

[3] Vix in lucem edita parvula Lucia tempestivo satis in umbra seculi cœpit clarescere lumine, [Pueritiam & adolescentiam pie instituit, orationi] atque infra teneros annos mox splendescere probitate. Docilis corde primum ex matris ore fidei documenta suscepit, sancto Spiritu eam interius instruente pariter & informante. O quam felices parentes, qui sic germinarunt in terris, sicut lilium inter spinas; quibus tantam dedit Altissimus gratiam, ut talem Filiam generarent, quæ soli Deo speciali commercio jungeretur. Rigabatur ergo novella plantatio in cælesti disciplina, & excrevit ut culmus in segetes maturi seminis, & in exemplo sanctorum operum pullulavit, quasi platanus juxta aquas. Crescebat autem hæc Puella, quasi agnella mansueta, ab infantia omnino immunis & aliena a vitiis instabilitatis & lasciviæ, quibus consuevit puerilis adolescentia * maculari. Ab anno tertiodecimo ætatis suæ juvenilem stoliditatem transcendens, senectutis severitatem repræsentabat: die noctuque in Dei servitio non accidiosa, ecclesiam cum festinantia frequentabat, & exemplo matris pias pauperibus elemosinas erogabat.

[4] Extendebat libenter ad pauperes manus suas, & de abundantia domus suæ supplebat inopias egenorum. [& eleemosynis dedita: religiosæ mulieris consuetudine devincta,] Sic ab infantia miseratione secum crescente, mentem habuit conpatientem, miserorum miserias miserentem. Sanctæ orationis amicitiam in corde gerebat, per quam non semel, imo sæpius, odorem bonum evaporabat, paulatimque per hæc & alia vitam cœlibem actitabat. Accidit autem, dum sic in bonis perseveraret operibus, quandam monialem Salernitanam, dum in Calabriam e [ut] suos visitaret consanguineos, properaret, per dies aliquot in civitate prædicta moratam esse f. Quo audito, puella Lucia de ejus adventu, cum omni desiderio eam cœpit adire [& verba Dei ab ea diligenter audire.] Vidit itaque monialis, quod dicta Puella in Dei servitio sollicitissima, & de passione Christi sollicitior, de cruce Domini sollicita cogitaret. Mirabatur igitur, in corde suo dicens, numquam se vidisse juvenculam tam sanctis operibus insudare; delectabatur in animo suo gavisa, sancto caritatis amore succensa, prædicare sibi * incipiens & docere de Euangelio Dei circa illum locum, qui dicit: Qui non renuntiat patri & matri suæ, & omnibus, quæ possidet propter me, non potest meus esse discipulus.

[5] Quo audito, Christi virgo, sanctissima Lucia, continuo pedibus ejus advoluta, [transit in ejusdem disciplinam,] cum lacrimis aiebat: Obsecro te, domina, ut ostendat mihi, quid factura sim. At illa respondens ait: Si ignoras te, pulchra inter filias Jerusalem, egredere & obliviscere populum tuum & domum patris tui, & sequere me: ostendam, quid te oporteat facere. Igitur domo patris & familia, nec non & consanguineis spretis, monialem ardenti desiderio plus amavit, a qua, igne sancti Spiritus inflammata, diebus aut noctibus non recessit; sed sacras cum ea observans orationes & excubias, in liminaribus ejus firmiter pedem fixit. Mox illius * Lucia projectis sordibus, sordidam Babylonem, id est, mundum confusionis repudiavit. Nec decuit revera, sanctum g florigeræ virginitatis florem aliquibus iniquitatibus [aut] spurcitiis inquinari, cui præfuerat in exemplum aula pudicitiæ, sola dignissima creaturarum, prima omnium virginum atque præcipua, Mater Virgo.

[6] [cum eaque Salernum fugit.] Rumore autem subito ad parentes & consanguineos evolante, laniato corde sanctum h Virginis & salubre condemnant propositum, unanimiter convoluti, currentes ad locum, temptantes impetrare, quod non poterant obtinere. Primum enim adulatrices blanditias & persuasiones promissionesque mellifluas adhibent, per quas i Virginis animus suaviter delinitus, in carnalem parentum dilectionem dulcibus reflexus oblectationibus resipiscat. Nil valuere preces. Addunt minitantia verba, quæ conversum puellaris constantiæ animum ab incepto reducant, a Dei servitio medullitus avellendum. At illa omnia hæc, tamquam inania, vento tradens, spreto nativo sanguine, potius eligit in Dei dilectione, quam carnali confirmari, tam diu se parentum obici obiciens, donec tandem propinqui & amici, remissa frontis duritie, filiali consilio acquiescunt. Interveniente deinde pauco temporis intervallo, simul sub noctis taciturno silentio Salernum navigio pervenerunt. Morata est B. Lucia in domo parentum præfatæ monialis, usque dum eadem viam universæ carnis ingrederetur.

[7] [Hac mortua, profitetur Regulam S. Francisci] Qua de medio sublata, sciscitabatur undique, cum anxietate locum investigans, in quo Deo finale servitium exhiberet. Tandem, sicut Deo placuit, adjuncta est Sororibus de Ordine Minorum k, in loco sanctæ Mariæ Magdalenæ morantibus: quæ admirantes pulchritudinem & sanctitatem illius, in ætate tam tenera constitutæ, unanimiter in Domino congaudentes, illam caritativa [Dei] æ mulatione sunt æmulatæ. Ascendebat igitur Christi Puella gradus suos in Dei servitio, sigillatim vigiliis, orationibus ac jejuniis non desistens ad regnum vitæ cœlibis * anhelare. Fundata enim erat in sui Ordinis ædificio, quasi lapis angularis, binos concludens parietes, sub obedientiæ ac humilitatis nobili fundamento, quas, quasi virtutum omnium fabricam, primo ac principaliter studuit collocare. Beati namque Francisci Regulam in omni obedientia servare promisit; a quo promisso nullatenus deviavit. Parvis & magnis, mediocribus & omnibus indifferenter obediens erat; nullos jam famulatus l patrare renuit; adeo ut plerumque Sororum manibus aquam infunderet, singulis transeuntibus assurgeret, sedentibus assisteret, edentibus ministraret.

[8] [in monasterio Salernitano,] Nulli Sororum aliquid præcipit m; voluntate spontanea cuncta facit, plus diligens in propria persona, sectando humilitatem, omnia facere, quam Sororibus de aliquid imperare. O quam laudanda est casta generatio cum claritate, qua S. Lucia inter Sorores ceteras, tamquam stella fulgida, prælucebat! O quam admirabile est nomen tuum, Domine, de cujus adminiculo beata Virgo fragilitatem carnis femineæ *, transcendebat. Mirabantur enim singulæ Sorores, quod ultimo se servilem præstaret singulis, & laboraret pro universis, non irrationabiliter se cunctis suppeditans n, sed devota inter o verbum illud recogitans: Qui sine humilitate virtutes congregat, quasi pulverem in ventum portat. Gaudeat itaque summæ Sedis sancta Paternitas, talem se ac tantam in fine temporum Filiam habuisse, cujus vita gloriosa meritis & exemplis religiosorum omnium Ordinem illustravit. Gaudeat Sororum Minorum devota congregatio, cui sancta conjuncta virginitas ampliavit statum perfectæ devotionis, & sanctæ contemplationis mentaneæ in Lucia. Gaudeat de tantæ Virginis patrocinio totus orbis terrarum, quæ speciali fulta privilegio, mirante natura, fragilitatem virgineam superavit *. Quæ est enim in Ecclesia Dei conditio, quis sexus vel ætas, quis gradus vel ordo, qui non in hoc thesauro virgineo multipliciter admiretur?

[9] Factum est autem interim, ut parentes Virginis super unigenitam Filiam p suam amissam plangerent, [parentibus eam interim mortuam putantibus.] & sparsis canis lugerent, dicentes: O lumen oculorum nostrorum! o baculus senectutis, Filia dulcissima, quomodo te consolatricem vitæ nostræ amisimus! Quare nos parentes tuos miseros & desolatos in luctu perpetuo dereliquisti? O utinam veniret saltem aliquis, qui te in vita superstitem enarraret! Hæc & similia tristes parentes lacrimosa voce diu conquesti, dum per terras diversas & castella Filiam multifariis nunciis quæritarent, tamen nihil certitudinis de ea reperientes, ipsam tamquam defunctam dignis exequiis & honora bilibus defunctorum Officiis Deo commendabant q. Sed Dominus ille mirabilis & excelsus, qui non derelinquit sperantes in se, qui Sanctos suos educit in exultatione, & electos suos cum lætitia, Puellam in religione, quasi candoris lilium plantatam, in suo servitio roborabat: cujus odor bonæ conversationis fragiles languescentes, & in divino servitio pigritantes, erigebat & confortabat.

[10] In tantum enim erat in oratione intenta, quod die noctuque ab orationibus & divinis colloquiis * non cessaret: [Vulgata sanctitate ipsius, exteros ad se venientes,] neque spiritum a vigiliis & jejuniis relaxabat. Sanctum etenim sigillum Crucifixi ita cor ejus & mentem intrinsecus sigillarat, ut semper illud cum reverentia adorando, & in manibus cum devotione tenendo, numquam a facie amoveret. Divulgabatur paulo post opinio sanctitatis in beata virgine Lucia per provincias & terras diversas & proximas regiones: in odore bonæ famæ suæ devotæ mulieres undique concurrebant. Conantur virgines in exemplo Virginis Christo conservare, quod sunt, & castitatem custodire inviolatam; maritatæ nituntur adipisci, quod non sunt; scilicet satagere maritalem thorum servare castius inlibatum. Invitatur nihilo minus ad incoinquinata certamina castitatis juvenum impetus robustior, jam convictus, ut ad carnis devovenda ludibria per infirmioris sexus exempla fortia provocetur.

[11] Omnes pariter fervida cælesti æmulatione inducti, Christo servire desiderant; omnes ejusdem vitæ angelicæ, [suasque moniales ad virtutem excitat;] quæ per Luciam illuxit, fieri participes exoptabant. Tanta salutis germina virgo Lucia suis induxit exemplis, ut impleri per eam illud propheticum videretur: Omnis gloria ejus, filiæ regum in honore tuo; post eam virgines adducuntur *. Hæc est, quæ in suæ conversationis r primordio paternam sprevit hereditatem, quæ sibi nihil reservans de pretio, totam suæ substantiæ portionem in cælestes voluit thesauros per manus pauperum deportari. Sic ergo seculo forinsecus derelicto, mente interius est ditata; sic post Christum libera curisque mundanis exuta, forulisque sceleratæ pecuniæ exonerata cucurrit. Suis frequenti repetitione Sororibus inculcabat, solum illud acceptabile Deo fore collegium, quod læta paupertate & paupere castitate fuerit opulentum; & hanc societatem perpetuo munimine [roborandam, quæ stabilitate] paupertatis altissimæ & humilitatis excellentissimæ s fundata fuerit humiliter.

[12] [ipsa ceteris prælucet paupertate, castitate,] Propterea confortat & hortatur eas in paupertatis nidulo Christo pauperi conformari, quem Virgo Mater paupercula in stricto bovum præsepio nudulum reclinavit. Conabatur perfectissima paupertate firmata t Crucifixo pauperi couniri, ut nulla res transitoria, nulla gloria peritura amantem secluderet ab amato, ac cursum ejus impediret cum Domino u, a quo remunerationis bravium expectabat. Mirabantur omnes, succubuisse naturam in carne tam tenera; nec solum obstupefactas reddiderat Sorores abstinendi potentia x, verum etiam exterritas fecerat vigiliarum, orationum & castigationum continuatio indefessa. Sanctæ enim Virginis sacræ religionis odorem tenera spirabat infantia, quæ juvenilem lasciviam detestata, non tantum contractus illicitos & facinorosos abhorrebat incestus; verum etiam indulta transgressa, imo abominata conjugalis copulæ libertate y, castitatis & continentiæ candorem est amplexata; mundissimæ carnis virgineæ conservabat integritatem ex arbitrio libero illibatam, quatenus Agnum Dei Christum, pro mundi salute in crucis altario immolatum, quocumque pergeret, expeditis gressibus in carne virginea libere secutura, ymnificis angelorum choris interesse, & sanctis virginum choris per vitæ munditiam interferi mereatur *.

[13] O admirabilis in Adolescentula tenera castigatio sanctitatis; [corporis castigatione,] quæ cum vix obsequi vel obedire deberet, promptum aliis & affectuosum offerebat obsequium, cujus ætas infirmior facta maturioris ætatis habebat z, & ante discretionis tempora merita sibi præripuit seniorum! O admirabilis Adolescentula, quæ terminos impotentiæ naturalis transgrediens, & solius pueritiæ puram & virgineam puritatem cum arrogantia, nec non fastuosa præsumptione aa, aggrediens, per operum excellentiam fragilem exaltabat ætatem. Igitur dona remunerationis gratuita percipere merebatur a Christo, cum ad id esset conata per gratiam, ad quod deficiebat fragilitas per naturam. Hæc est Virgo sancta paupercula, quæ a seculi tumultuosa vanitate se subtrahens, & ab inani negotio mundanæ versutiæ se abrumpens *, solummodo curabat oculis interioris hominis Jesum Christum puro mentis intuitu intueri. Hæc est Virgo, quæ abscondit velut prudens negotiatrix margaritam inventam, id est, regnum cœlorum, vel castitatem virgineam, nec auro, nec pretiosis lapidibus comparandam, & eam nisa est, relictis omnibus, comparare.

[14] [oratione,] Orabat cum intima oratione bb animi, quatenus æternus Deus, vivus & verus, immaculatam dirigeret viam & sui solius illam doceret facere voluntatem. Gestiebat, neminem scire, quid ageret. Unde solitudinem amans, orabat, vigilabat, se flagellis castigabat, & occasione divinæ remunerationis opera sancta sapienter occultans, solum Deum scire voluit, quid ageret, & eum de suo sancto proposito consulebat. Maximam substinebat animi passionem, cogitando, qualiter Deo perfectum exhiberet obsequium, & donec opere compleret opus bonum, quod corde conceperat, quiescere non valebat. Calefacta quippe in intimis igne divini amoris, conceptum sanctæ mentis ardorem & dilectionem celare deforis frustra nitebatur, & in jejunio & fletu perseverans exorabat clementiam Salvatoris & de sua diffidens industria, totum jactitabat in Domino cogitatum. Res miranda! fragilis Puellula sæpius deprehensa est lectum dimittere; nimirum quia carnis delicias execrabatur & devovebat, eligebatque potius super terræ duritiem, carnem stimulando, accumbere, quam in lecto quiete corporea resoluta jacere.

[15] Virgo sancta soli Deo omnipotenti cc complacendo, non hominibus adulando, [aliisque eximiis virtutibus,] tale constituit pietatis, & non voluptatis, de seipsa convivium. Primo pœnitentiæ mensam ponit: secundo compuncti cordis ferculum anteponit. Deinde panem dd doloris apponit; non immemor verbi Psalmi dicentis: Vanum est vobis ante lucem surgere: surgite &c. Postea non minus pro dulcis vini liquore potum suum cum fletu temperat ad mensuram; non oblita verba ejusdem prophetæ, qui ait: Potum dabat ee nobis cum lacrimis in mensura. Deinde * ut Deo perfectas adhibeat convivii nuptialis delicias, talia tali ac tanto Convivæ musica præparat instrumenta. Totum loco timpani sui pulsat cordis hospitium, totam sui pectoris adaperit simphoniam, cantantibus organis, ut cordis & corporis ff immaculata permaneat vita sua coram Deo. Planctibus dat languorem, cytharam percutiebat in domo Domini, per longa suspiria modulando, quibus se significabat ad patriam suspirare. Gemitus continuos adaptat in fistulam, dum pectus suum sæpe pulsando repercutit; qua cimbala Deo placita personat sive nolas gg. Itaque dum hoc modo, tamquam prudens joculatrix, cibos divinis hh oculis apportat, misericordia secum ii copiam tantis non frustrata laboribus sic asportat.

[16] Res miranda! Macerat Virgo tenerum corpus suum in tantum, [quas biographus] ut languescentibus artubus, tandem in ægritudinis lectulo lassata decumberet; nec tamen propter hoc regulas & observantias sui Ordinis in minimo transcendebat; immo fortiori Christi se jugo subjiciens, majoribus cruciatibus carnem teneram, quam antea, cruciabat. Virgo namque candida in grabato suo languida decumbebat, & memoriam passionis Crucifixi corde intimo recolebat; quippe qui candor est kk lucis æternæ, splendoris sui radios ita cordi Puellulæ infixerat & interminabiles thesauros indeficientesque rivos aureos, de Crucifixi vulneribus emanantes, & multitudinem dulcedinis suæ, quam abscondit timentibus se, Virgini patefecerat. Sexta namque feria, qua die Filius Dei affixus cruci & a Judæis conculcatus fuit, & mundum suo sanctissimo sanguine liberavit, crucem Domini continuo tenens in manibus, ipsam devotissime adorando, summum silentium observabat, & eodem die ob reverentiam ejusdem Dominicæ passionis non nisi ll pane & aqua tantummodo vescebatur.

[17] Nec admirandum, si Crucifixi signum reverenter amplexabatur, [oratorie commemorat.] qui stat paratus quotidie, tamquam expansis in cruce manibus, devote cupiens animam amplexari. Datum est ei nihilominus hoc per dulcedinem divinæ gratiæ, ut in cordis sui sacrario, tamquam in crucis mortario, contereretur, vera pœnitentiæ contritione mm cæleste redolens pigmentum. Ex quo etiam crucis altario salutis æternæ profulsit antidotum, per quod genus humanum, ab antiqui serpentis fraudulenta suasione reductum, æternæ mortis virus evomuit, & a callidi hostis versutia ille summus Reconciliator hominem, ad imaginem suam factum, tamquam pugil omnipotens manu suæ potentiæ liberavit. O admirandam Virginem! quæ oculos cordis & corporis quinque Christi vulneribus infigebat, quæ quinque sensuum nostrorum facta sunt medicina, per quos, veluti per quinque fenestras, mors in hominem modo nn pestifero est ingressa. De quibus profecto vulneribus, nomine variato, in Canticis canticorum ait Sponsus: Surge, amica mea, sponsa mea, & veni, columba mea, in foraminibus petræ, in cavernis maceriæ. Ecce stat ad hostium pulsans, vocat amicam Sponsus, id est, cujusque fidelis animam: Christus enim dicit Ecclesiæ: Surge, amica mea, sponsa mea & veni. Noli * otioso corpore lentescere oo; immo consurgas citius, & veni; non sit otiosa, sed exempla virtutum.

ANNOTATA.

a In nostro Ms. sequens titulus præfixus legitur: Incipit Legenda beatæ Luciæ, qualiter fuit nata, & de quodam miraculo, qualiter Deus ostendit sibi sanctissimum Nicolaum. Adi Commentarium prævium num. 17. Vide etiam ibidem num. 16, quæ Octavius Caietanus in Animadversionibus ad hanc Vitam de eadem præfatus est.

b De civitate hac consule Commentarium num. 22 & sequenti, ubi monuimus, illam non in Calabria, sed in Sicilia in valle Netina sitam esse; ideoquehanc pro illa ab Octavio Caietano in editione sua substitutam.

c In editione Caietani additur, per medium:

d Antonius Beatillus, Societatis Jesu presbyter, a quo nostrum Ms. accepimus, hæc in Historia S. Nicolai, Myrensis episcopi, lib. 5, cap. 18 ex eodem Ms. recensuit.

e Pro Calabria reponendum hic esse Siciliam, ut fecit Caietanus, liquet ex Annotatis ad lit. b. Sequentem voculam ut, uncis inclusam, quæ in Ms. nostro deerat, addidi ex ejusdem Caietani editione; ex qua & alia eodem modo notata inferius accepi.

f Etiam hanc vocem correxi ex laudata editione, cum in apographo nostro legeretur, moravit.

g Caietani editio habet: Nec decuit verum florigeræ &c.

h Ita apud Caietanum: nam in Ms. nostro est: Sanctissimæ.

i In Ms. nostro perperam est, quod.

k Ex hoc aliisque locis & argumentis, de quibus consule Commentarium prævium § 2 & 3, probavimus, B. Luciam Ordinis S. Francisci fuisse, non S. Benedicti, ut aliqui existimarunt.

l In editione Caietani legitur: Nullius famulatum.

m Ibidem: Præcepit; & infra: Faciebat pro Facit.

n Verbum hoc biographus hic improprie adhibet pro subdere, & velut sub aliarum pedibus sternere.

o Caietanus legit: Mente devota.

p Adi Commentarium num. 23.

q Hæc pro biographi commentis habeo; tum quod minime verisimile sit, solemnes Defunctorum exsequias pro amissa Filia, quam fugisse noverant, celebratas fuisse; tum etiam, quod laudati parentes locum ubi eorum Filia degebat, haud tam difficulter investigare potuerint per Calatagironenses, quos sæpe dicta monialis Salernitana, quacum B. Lucia fugerat, velut consanguineos suos inviserat.

r Caietani editio: Conversionis.

s Ibidem: Excelsissimæ.

t Eadem editio habet: Firmissime.

u Ibid. Ad Dominum.

x Ibid. Pœnitentia.

y Hæc ita legit Caietanus: Non tantum contactus illicitos … abhorrebat, … imo abominata conjugalem copulam, castitatis libertatem & continentiæ candorem est amplexata.

z Verbum habebat non est apud Caietanum.

aa Biographus arrogantiam & fastuosam præsumptionem, quæ utraque vox vitium sonat, hic male usurpavit pro magnanimitate & singulari in Deum fiducia. Apud Caietanum pro impotentiæ legitur impœnitentiæ.

bb In editione Caietani: Intentione.

cc Ibidem deest vox omnipotenti.

dd Ibidem perperam legitur; parum.

ee Ibidem Non oblita verbi ejusdem prophetæ, qui ait: Potum dabis &c.

ff Ibidem: Corde & corpore.

gg In eadem editione est: Sicut melos. Sed vox melos alio, quam ceteræ, charactere edita est; forte quia dubia erat in autographo Salernitano, vel hujus apographo, quo usus est Caietanus.

hh Hanc quoque vocem in Ms. Salernitano dubie exstare suspicor; quia & in editione Caietani, unde illam accepi, alio charactere expressa est, & in nostro apographo pro eadem perperam legitur: Ditantur.

ii Ibidem: Secura, ac mox, reportat.

kk Ita correxi ex Caietano, cum in nostro Ms. haberetur: Qui candorem.

ll Voces, non nisi abundant.

mm Ita correxi; nam in Ms. nostro legitur: Datum est ei nihilominus hoc per dulcedinem divinam gratiam, ut in cordis sui sacrario, tamquam in crucis mortario conterentur vera pœnitentiæ gratiæ, cæleste &c: apud Caietanum vero sic: Datum est ei nihilominus hoc per dulcedinem divinæ gratiæ, ut in cordis sui sacrario, tamquam in crucis mortario contineretur vera pœnitentiæ contritione, cæleste &c.

nn Ita ex Caietano: in Ms. nostro pro modo est iri.

oo Hic terminatur editio Caietani, qui deinde hæc subdit: Cetera in corrupto codice legi minime potuerunt. Porro pauca, quæ in nostro apographo sequuntur, etiam satis manifestant, eumdem codicem hic aut mutilum aut corruptum esse.

* Caiet. generavit

* ibid. ferebat

* ibid. ætas

* i. e. illi

* ibid. illis

* Caiet. Cælestis

* ibid. feminæ

* ibid. numerabat

* ibid. officiis

* ibid. adducentur

* ibid. mereretur

* ibid. abripiens

* ibid. Denique

* Caiet. Nolo

OFFICIUM VETUS
Ex editione Octavii Caietani.

Lucia Virgo, tertii Ordinis S. Francisci, Salerni in regno Neapolitano (B.)

Ex editis

Ad Vesperas.

[Antiphonæ] Antiphona a. Jam splendor, lumen luminum, Ecclesia micuit b, nam lux, quæ radiavit, Lucia consors virginum, candor lucis apparuit, ad cælos evolavit c. Psalm. Dixit.

Antiph. Cujus perfecta sanctitas per mundum duxit rivulos, qui scaturiunt d aquarum: istius fontis claritas Sororum traxit ramulos ad matrem filiarum. Psalm. Laudate pueri.

Antiph. Hæc Virgo spernens gloriam, de mundo fert victoriam in Ordine Minorum: dumque Francisci studium sectatur, est in gratia more patrum priorum. Psalm. Lætatus sum.

Antiph. Lucia docens filias, cujus est ad juvenculas cælestis disciplina, Crucis Christi delicias, informat hæc novitias exemplis & doctrina e. Psalm. Nisi Dominus.

Antiph. Virgo Lucia, gaudeas, in laude semper floreas, ad Christum produc florem, in annis puellaribus, delectamenti facibus f spretis, quæ das odorem. Psalm. Lauda, Hierusalem g.

Hymnus.

[2]

Exultemus & lætemur pro h mentis jubilo,
Luciæque jucundemur lucis novæ radio, [& hymnus ad Vesperas.]
Digno tandem veneremur dulciter eloquio.
Nam Lucia, lucis via, veneranda laudibus i,
Virgo clemens atque pia, claris dives moribus,
Clara nobis exstat via & exemplum omnibus.
      Cujus vita gloriosa ditat seclum lumine k,
Quæque spernens preciosa vaporata Flamine
Sancto l, quærit natum rosa ex intacta Virgine
      Jam Lucia laude digna, nostri decus optimum,
Virgo mitis & benigna, carnis servat flosculum,
Utque patent, tenet, signa, cæli domicilium m.
      Auro celsis micas tectis, ut sol clarus rutilat,
Atque malis hic perpessis, summa luce jubilat,
Nitens tandem in excelsis, gloriam hic renovat.
      Sit Gignenti & Nascenti, Procedenti gloria,
Honor, salus, virtus, laus, æqua sint præconia,
Qui nos ducat & perducat ad superna gaudia.
      Amen.

Antiphona ad Magnificat. O proles nobilium, o Virgo, splendens lilium, ex te sidus claruit, quod nos illustravit, castitas per secula refulgens, Christi vernula Lucia, lux micuit n, quæ Crucem amavit: in te rosa rutilat, in te fructifer pullulat requiescens spiritus, dulcis vis odorum, cujus replet sanctitas Sorores Christo dedicatas: per te nobis aditus pateat polorum.

Ad Matutinum.

[3] [Invitatorium, antiphonæ &c ad primum Nocturnum.] Invitatorium. Regi, qui mundo claruit, cuncti demus honorem: Lucia Cruci præbuit o, Crucem amans, amorem. Psalm. Venite.

Antiph. Hæc Virgo prudentissima, virgo fulgens, flos florum; Lucia splendidissima, virginum intrat chorum. Psalm. Eructavit.

Antiph. Francisci tenens formulam hæc Virgo Deo grata, illuminavit Regulam, Sponsa Christo dicata. Psalm. Deus noster refugium.

Antiph. Mundi spernens delicias vult Christum invenire, per corporis miserias ad cælum studet ire. Psalm. Omnes gentes p.

Respons. I. Francisci sequens Regulam cum sancta paupertate, in voto Christi sedulam, perfectam q caritate Lucia virgo plantulam se plantat sanctitate. ℣. O Juvenem Virgunculam, quæ se Christo tam parvulam dedicat castitate. Lucia &c.

Respons. II. In mundo spernens vivere, mundum suppeditavit r, quæ morum fulgens opere, Sorores informavit; Sic hortum Christi colere studens, fructificavit. ℣. Dum fructus venit legere, legionis s fructiferæ fructus multiplicavit. Sic hortum &c.

Respons. III. In paupertatis nidulo jacens Virgo sacrata, virtutum pollens titulo, Christo configurata, sine nummorum loculo vivit alleviata t. Gloria Patri & Filio &c.

In secundo Nocturno.

[4] Antiph. Pauper affectans vivere, pauperibus se vinxit u, annullans se in cinere, cilicio cinxit. Psalm. omnes gentes. [Antiphonæ & responsoria ad secundum Nocturnum.]

Antiph. Tamquam fidelis docuit Sorores castitatem, & semper eas monuit sectari sanctitatem. Psalm. Magnus Dominus.

Antiph. Delectat Euangelium Christi semper audire; desiderat in Superum gaudium introire x. Psalm. Fundamenta.

Respons. I. Hæc est Virgo paupercula de numero prudentum, amatrix margaritæ, quæ castigatur ferula y, Sorores Pœnitentium docens istuc venire. Cunctis datur hæc formula, quæ gessit Virgo Filium, ad ipsum omnes ite. Sorores &c.

Respons. II. Amica Crucis plangere Crucifixum non desinit, quem docens ipsa plangit, pro dulci ferens pondere. Crucis jugiter meminit z, nec eam dolor angit. ℣. Per Crucem credens vivere psalmos huic dulces concinit, quam tractans manu tangit. Crucem &c.

Respons. III. Vivens cæli gaudio aa Lucia cum tripudio, cum Christo jocundatur, splendorem dans palatio, lux lucet, cujus radio mundus illuminatur. ℣. Cursu laboris prævio, sursum felici bravio fruens deliciatur. Lux lucet &c. Gloria Patri & Filio &c.

In tertio Nocturno.

[5] Antiph. Crucem diligens jugiter, cordi suo affixit, [Antiphonæ & responsoria ad tertiam Nocturnum.] quam bb dulce pondus, suaviter eam lædens, afflixit. Psalm. Cantate I.

Antiph. De petra trahit oleum, & de rosa odorem, de testa Crucis rubeum cc & lilii candorem. Psalm. Dominus regnavit.

Antiph. Virgo Lucia macerat corpus, se flagellando: sic ad cælestem properat curiam exsultando. Psalm. Cantate II. dd.

Respons. I. Carnis Virgo spernens delicias, metit granum, excutit paleas; Cæli solum captat divitias, Deo laudis offert primitias. ℣ Virgo virtutes varias Sponso portat ad nuptias. Cæli solum &c.

Respons. II. De paupertatis horreo dum studet spicam vellere, Virgo suo corporeo dum castigatur verbere; Fit panis, quem ee offert Deo pro sui fructus munere. ℣. Sic pro pane cinereo, quem fletu rigat ubere, pane cibatur melleo, quod est cum Christo vivere. Fit panis &c.

Respons. III. Felix Virgo, quæ lætaris, gaudio polorum, quæ cum pace jam cibaris pane angelorum; quæsumus, reminiscaris supplicum tuorum. ℣ Jam corona puellaris tibi datur pro amaris in te meritorum. Quæsumus &c. Gloria Patri & Filio &c. ff.

Ad Laudes.

[6] [Antiphonæ] Antiph. Sancta Lucia gaudeat, choris gg juncta virginum: habet, quem adamavit, in cælo gaudens floreat, in quo lucet lux luminum, qua Dominus regnavit. Psalm. Dominus regnavit.

Antiph. Agnus hh vocat ad nuptias, invitat ad delicias Luciam castitatis: non quærit hæc inducias; sed spernit mox divitias pro Deo: jubilate. Psalm. Jubilate.

Antiph. Hæc in te tota sitiens, o tu fons indeficiens Deus, ad te de luce vigilavit, quem diligens frequentavit, non negligens, amplexans te in Cruce. Psalm. Deus, Deus meus.

Antiph. Amatrix Crucis Domini det Crucifixi nomini gloriam; tractans Crucem, hanc ii tenet manu dextera, ut benedicant opera, per quem transit ad lucem. Psalm. Benedicite.

Antiph. Laudans Factorem omnium, monet turbam fidelium; hunc solum kk, quem cymbalis pulsantibus & tympanis sonantibus non cessat personare & laudare Dominum. Psalm. Laudate Dominum.

Hymnus.

[7]

In summi Regis palatio
Jubar novum exoritur; [& hymnus ad Laudes.]
In cælesti collegio
Novellus flos producitur.
      Lætatur chorus virginum,
Laudatque Dei Filium:
Lætatur consors virginum
Lucia, decus omnium.
      Lucia, lumen luminum,
Coronis septa roseis,
Rogantibus præsidium
Pro tuis ora famulis ll.
      Satoris mundi Famula
Nobilis prosapiæ,
Sentiant nostra pectora
      Tuas preces assidue.
O nostri decus seculi!
Ad quam percurrunt famuli,
Duc nos, precamur servuli,
Ad cœnam Agni providi.
      Nos Genitor cum Genito,
Sancto simul cum Spiritu
Unus Deus, qui secula
Per cuncta vivis, protege. Amen mm.

[8] [Antiphonæ ad Benedictus & Magnificat.] Antiph. ad Benedictus. O lux lucens Ecclesiæ Virginis tam egregiæ! Amat Lucia pauperes, spernit mundi degeneres: mens intus ditata, cujus in claustro lectulus pauperculus & nudulus, Crucifixo conjungitur, Christo parvo connectitur, Cruci conformata, post finis sui terminum Virgo cum turba virginum scandit nn ad cœlos fulgida, splendet ut lumen lucida, pulchre laureata. Benedictus.

Antiph. ad Magnificat. Gaude, plebs fidelium, plaude, conventus Ordinum: Lucia, candor virginum, tuum lauda Factorem: tibi dantur monilia gemmis effulgentia, dantibus splendorem: o vita cælestium, quæ lampade non vacua venit, ut virgo fatua oleum non ferens; sed evigilans aperit, Sponsum digne reperit, hunc toto corde quærens.

Alia antiphona ad Magnificat. O Jesu, lux signorum, fons luminum & stella signis radiosa, dulcissimus flos florum manat ex tua cella, Virgo speciosa ex rosis hæc hortorum, Lucia nobilis, bella, radiat ut rosa, balsamus unguentorum, tus, cedrus & fiscella oo non sic pretiosa, sicut est vis odorum, quo replet vos Puella signis gratiosa.

ANNOTATA.

a De hoc Officio Octavius Caietanus in Animadversionibus sic præfatur: Adjiciam Vesperas, matutinasque preces, a virginibus Salernitanis festo die beatæ virginis Luciæ decantatas, quod in his nonnulla sunt, quæ ad Vitam ejus facem præluceant. Errores emendare sine ope alterius codicis noluimus. Præmiserat etiam, hoc Officium exstare in membranis cœnobii (S. Mariæ Magdalenæ Salerni) manu exaratis; quare suspicor, hasce membranas esse eumdem vetustum codicem Salernitanum, ex quo etiam Vitam accepit. Ceterum, ubi in recentiori Officio, quod in earumdem monialium S. Mariæ Magdalenæ usum anno 1646 Salerni editum dixi, variantes lectiones alicujus momenti occurrerint, eas annotabo.

b In recentiori Officio est: Emicuit.

c Notat Caietanus, in codice Ms. Salernitano in margine hic adscriptum legi: Fortasse visus est lucis radius, quando beata Lucia animam exhalavit. Verum id ex ista antiphona admodum dubium est.

d In recentiori Officio: Quos effudit.

e Eodem Caietano teste, in laudato codice ad marginem annotatum erat: Magistra tyruncularum fuit, vel cœnobii antistita. Vide Commentarium nostrum prævium num. 36 & seqq.

f In recentiori: Fæcibus.

g Ibidem sequitur Capitulum ex Communi virginum: Fratres, qui gloriatur &c.

h Ita utrobique: rectius tamen pro metro legeretur: Pio.

i Hæc minus recte sic habet Officium recentius: Lucia lucis tuæ veneranda laudibus.

k In recentiori: Ditat omne seculum.

l Ibidem: Sancta; ac mox & pro ex.

m Ut versiculus hic clarior sit, illum sic digere: Utque patent signa, tenet cæli domicilium. Rursum notat Caietanus, in Salernitano codice ad marginemista addita legi: Miraculis post mortem inclaruit; atque hic revera sensus obvius versiculi est.

n Ibidem: Emicuit; & paulo post Adamavit, pro amavit; ac rursus: De rosa tota, pro: In te rosa: &: Debitas pro, Dedicatas.

o In eodem recentiori Officio: Cruci præfuit. Deinde post solitum psalmum Venite, exultemus, sequitur hymnus, quem in Commentario prævio dedimus num. 14.

p Post versiculum ex Communi virginum sequuntur hic in Officio recentiori tres Lectiones ex Vita, quam edidimus.

q Ibidem: Sedula, perfecta; ac mox infra: Sanctitatem.

r Id est: Calcavit.

s Recentius Officium melius habet: Regionis.

t In eodem subditur hic versiculus: Humilitatem sedulo sequens cum Christo parvulo, parvo est conformata. Sine &c.

u Ibidem rectius: Se junxit; ac paulo post: Se cinxit.

x In recentiori: Desiderans continuo ad cælum introire. Deinde post psalmum & versiculum ex Communi virginum subjiciuntur tres aliæ Lectiones ex eadem Vita edita.

y Ibidem: Et Castigat se ferula. Infra quoque: Venite pro venire.

z In eodem denuo sic legitur: Quem docens, ipsa plangit, dulci ferens pondere crucem jugi, nam meminit &c.

aa Ibidem: Vivens in cæli gaudio.

bb Ibidem: Cum.

cc Ibidem: Nucleum.

dd Sequuntur in recentiori versiculus & tres Lectiones ex Communi virginum in Euangelium: Simile est regnum cælorum &c.

ee Ibidem: Cum.

ff Hoc nonum Responsorium non habet Officium recentius; nempe quia in ejusdem locum substitutus est hymnus: Te Deum laudamus.

gg In recentiori: in choris; & paulo post: Quo Dominus.

hh Ibidem: Agnus Dei; ac mox: Castitate, pro castitatis, & in nuptias, pro inducias.

ii Ibidem: Ac.

kk Sic correxi ex recentiori: editio Caietani hæbet: Solem. In recentiori desunt voces, sonantibus, atque, & laudare Dominum. Deinde sequitur ibidem capitulum ex Communi virginum.

ll Ibidem: Servulis.

mm Hic in recentiori sequitur Versiculus ex Communi.

nn Ibidem: Scandit; & infra, laurea pro laureata.

oo Nescio, quid hic fiscella significet, nisi forte legendum sit fistula, quæ in Canticis cap. 4, versu 14 inter aromatica nominatur. Ceterum hæc tota antiphona non est in Officio recentiori.

September VII: 27. September