28. August
DIES VIGESIMA OCTAVA AUGUSTI.
SANCTI, QUI IV KAL. SEPTEMBRIS COLUNTUR.
Sanctus Hermes M. Romæ.
S. Pelagius M. Constantiæ in Suevia.
S. Pelagius M. in Civitate nova in Istria.
S. Fortunatus M. Salerni apud Picentinos in Italia.
S. Caius M. Salerni apud Picentinos in Italia.
S. Anthes M. Salerni apud Picentinos in Italia.
S. Julianus M. Brivate in Arvenia.
S. Polienus M. Alexandriæ.
S. Serapion M. Alexandriæ.
S. Justilla M. Alexandriæ.
S. Hermes M. Alexandriæ.
S. Helias M. Romæ.
S. Stephanus diac. M. Romæ.
S. Pollion M. Romæ.
S. Vicinius ep. conf. Sassinæ in Umbria.
S. Alexander ep. conf. Constantinopoli.
S. Moyses Æthiops eremita in monte Scheti Lybiæ.
S. Ambrosius ep. conf. Santonis in Gallia.
S. Augustinus ep. & doctor Ecclesiæ, Hippone-regio in Africa.
S. Bibianus vel Vivianus ep. Santonis in Gallia.
S. Facundinus ep. conf. Tadini in Umbria.
S. Juventinus archidiac. conf. apud Tadinates in Umbria.
S. Elmerus vel Ermelius episc. confess. Molhanii in diœcesi Leodiensi.
S. Flannanus ep. conf. Laoniæ in Momonia Hiberniæ.
B. Adelindis abbatissa in Suevia.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES DILATI.
| Johannis abbatis & confessoris meminit Grevenus. Florarium nostrum Ms. Apud Lingones Johannis abbatis & confessoris. Consule quæ de S. Joanne abbate Reomaensi dicta sunt apud nos ad diem | XXVIII Januarii. |
| S. Julianus Hospitator colitur hac die in vico del Fou diœcesis Barcinonensis, uti ex Domenecco diximus ad diem, quo actum de illo est, | XXIX Januarii. |
| In Luca Valerii martyris memoriam faciunt Additiones Bruxellenses Mss. ad Usuardum Greveni. De synonymo episcopo martyre, qui Lucæ in Etruria colitur, actum est XXIX Januarii: quem si velint dictæ Additiones, legi possunt pauca de illo scripta ibidem | XXIX Januarii. |
| Sanctus Tolmannus martyr in Germania post varios ibidem in prædicando Christi Euangelio labores, sicut habet Camerarius ad hunc diem, citans Leslæum lib. 4 Historiæ, Democharem de Missæ Sacrificio, & alios; sed eos non nominat. Qualis a Camerario nobis hic obtrudatur Tolmannus, & sanctus quidem, prorsus non intelligimus. An voluit scribere Colmannus? Ita enimvero vocatur a Leslæo lib. 4, pag. 160; ubi vult, eum fuisse Lindisfarnensem episcopum, martyrio in Austria functum, & alia, quæ perperam ipsi a Leslæo adscripta fuisse, diximus die | XVIII Februarii. |
| Næti (in Sicilia) translatio B. Conradi confessoris annuntiatur ab Octavio Caietano in Idea Operis de Vitis Siculorum Sanctorum. Illustravimus ejus Acta | XIX Februarii. |
| Sacrosancti martyris & Thaumaturgi Damæ memoriam hac die annotari in Ms. Synaxario Parisiensis collegii Claromontani, indicavimus in S. Eupsychio martyre ad diem IX Martii, eumdemque hunc nobis Damam videri diximus, de quo magnus Basilius in epistola 291 ibidem citata loquitur. Ponit eum Castellanus XXVIII Augusti. Quoniam vero alia a nobis de illo comperta non sunt, quam quæ alias diximus, lectorem mittimus ad diem | IX Martii. |
| Memoria S. Anastasiæ patriciæ est in nostro Græco Ms. Supplemento ex synaxario Sirmondi ac Ms. Chiffletii. Patriciam synonymam, sub monachi habitu reclusam, habes apud nos die X Martii. Si hæc sit eadem cum illa, videatur dies | X Martii. |
| Gerundæ in Catalonia martyrium S. Narcissi, inquit Castellanus ad hunc diem. Illum tamquam episcopum & martyrem etiam ponit Ferrarius, at die XXIX Octobris. Habetur in Martyrologio Romano, & apud nos | XVIII Martii. |
| S. Contardus Peregrinus a Castellano refertur Blandenonæ ad Padum in diœcesi Placentina in Lombardia. Acta ejus illustrata sunt die | XVI Aprilis. |
| Leocatæ in Sicilia, translatio corporis sancti Angeli martyris, Ordinis Fratrum beatissimæ Dei Genitricis, semperque Virginis Mariæ de Monte Carmelo: quando ejus venerabiles reliquiæ anno MDCLXII, numeroso comitante populo, grandique cum pietate ac lætitia, ex antiqua ecclesia ad novam, civium Leocatensium eleemosynis erectam, translatæ fuerunt, sicut refert Acies bene ordinata Philippi a Visitatione, anno 1670 edita, ad hunc diem. De hoc Sancto tractavimus tomo 2 Maii die V, in ejusque appendice ad diem eumdem | V Maii. |
| B. Rainaldi eremitæ memoriam consignat Hieronymus Nicolinus in Historia urbis Teatinæ pag. 120, ejusque corpus decenter ac devote conservari indicat Fallascosi in diœcesi Teatina, addens, illustrem illum esse præcipue in liberandis energumenis, festumque ipsius ibidem coli XXVIII Augusti multa cum solennitate. De hoc Beato etiam agit Ferrarius in Catalogo generali. Lege apud nos dicta in SS. Reginaldo & Franco ad diem | VII Maii. |
| Corpora SS. Petri & Marcellini sepulta hoc die memorari apud Adonem & alibi, indicatur ad diem, quo de illis tractavimus, | II Junii. |
| Sanctarum virginum Cunegundis, Mechtundis, & Wibrandis annuntiatio Eischelli in Helvetia, consignatur apud Ferrarium. Datæ sunt die | XVI Junii. |
| Danielis prophetæ meminerunt hac die Withfordus, Maurolycus, Canisius, & Ferrarius. Actum de illo apud nos | XXI Julii. |
| Sancti patris nostri Acacii junioris (τοῦ νέου) meminerunt Menæa magna Græca excusa, appositis duobus versiculis, qui indicant, collum ei abscissum gladio fuisse, & lac effudisse, candorem animæ significans. Die XXVIII Julii dedimus synonymum Martyrem Mileti passum, cui aptantur iidem omnino versiculi Græci, qui hodierno, atque adeo idem mortis genus, miraculum idem profusi lactis pro sanguine: ex Synaxario autem Basiliano capite minutus dicitur ibidem, sectione reddente sanguinem & lac. Hic tamen videtur diversus ab hodierno, quia titulus ei tribuitur Sancti patris nostri, & junioris nomine nuncupatur: nisi forte ex uno conflati sint duo. Quidquid sit, nodum hunc aliis extricandum relinquimus. Quæ autem retulimus alibi a nobis dicta, legi possunt ad diem | XXVIII Julii. |
| Civitate Ostia Aureæ virginis depositio ex sæpe dicto Florario Ms. Vide diem | XXIV Augusti. |
| Natalis Ezechiæ regis in pace quiescentis refertur & sancti titulo donatur idem rex in Menologio Sirletiano; de quo etiam agunt Menæa magna Græca typis edita, & Castellanus. Spectat ad vetus Testamentum, in Opere nostro non ponendus, quia non habetur in Martyrologio Romano. | |
| Susanna in veteri Testamento castitate notissima laudatur in Martyrologio Canisiano. Nos illam prætermittimus, dare consueti illas personas, quæ in Romano Martyrologio ex eodem Testamento notantur. | |
| In Africa depositio Faustini episcopi annuntiatur apud Florentinium in notis: de quo plura cupimus doceri. | |
| Pelagius PP I hesterno die inter Prætermissos ad hunc dilatus est, ut examinaretur publicus ejus cultus. Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum lib. 7, cap. 121 de hoc Pontifice scribit, & Sancti titulum ipsi tribuit, quod & facit Ferrarius, sicut heri dictum est. Idem Ferrarius in notis ad XXVII Augusti hæc scribit: Illum Canonici Reg. Officio ecclesiastico colunt. Sed nihil addit, quo id probet: nec ego in Officiis Canonicorum Regularium, & variarum quidem congregationum, illud inveni. Causa autem, cur ab aliquibus Sanctus vocetur, creditur esse illa, in Conatu chronico-historico ad Catalogum Pontificum Romanorum a nobis edito, pag. 86 sic expressa: Porro ingentia Pelagii elogia continet ejus epitaphium, cujus intuitu ab aliquibus credo Sanctum vocari, etsi nullum cultus ecclesiastici ei aliquando exhibiti reperiatur vestigium. Verosimilius ex illo epitaphio inferas, posteriori aliquo seculo, puta XI, sub Sergio Papa III, hujus & aliorum variorum Pontificum in Vaticano tumulatorum sepulcra marmoribus & titulis ornata fuisse. Sergii certe istius ætatem ac stylum referunt versus, ut patebit eos cum aliis istius Pontificis conferenti. Deinde subditur dictum epitaphium, illudque etiam edidit Baronius ad annum Christi 559 sub intium, ubi nullum publici ipsius post obitum cultus indicium reperio. | |
| In Scandinavia, S. Gormanus; qui ex monacho Hirsaugiensi factus est episcopus Slesvicensis. Hæc e Castellano; apud quem ad marginem hujus annuntiationis vocatur Egoardus, ubi & apponitur annus 965. Locus Gallice ab ipso scribitur en Scandinavie; in Tabula vero nominum locorum pag. 1057 Latine ab eo vocatur Scania. A Trithemio in Annalibus Hirsaugiensibus, typis monasterii S. Galli anno 1690 excusis, tomo 1 ad annum 965, pag. 109 appellatur Egwardus, & laudatur a doctrina, prædicatione, vitæ merito, ac Scripturarum eruditione: qui sanctitatis suæ manifestum omnibus præbuit signum. Nam hominem in mari submersum suis precibus coram multitudine hominum ad vitam revocavit. Unde in stuporem conversi Sleswicenses, nomen illi dederunt Viri Dei, appellantes eum Gottmannum causa reverentiæ & honoris, utpote quem tanto miraculo Dei cognoverunt esse amicum. Hinc colligo primo, nomen ejus non recte scribi supra: secundo, non satis nobis constare e dicto elogio, quod post mortem habuerit publicum ac stricti nominis cultum, qui aliunde probari deberet. | |
| Certamen triginta trium Martyrum Nicomediæ consummatorum habetur in nostro Supplemento Ms. ad Menæa Græca excusa. Martyres varios ibidem passos dedimus alias in Opere nostro: de his nihil occurrit, quod dicam. | |
| Cantuariæ in Anglia, beati Alfrici episcopi miraculis clari, uti habet Menardus. In elogio, quod de illo habet lib. 2 Observatianum pag. 677, Fuit, inquit, abbas Abingdoniensis in Anglia, & Wiltoniensis episcopus: postea archiepiscopus Cantuariensis. Successit Ethelgaro. Fuit a puero miraculis clarus. Obiit ad annum millesimum sextum. Post mortem claruit miraculis. Sepultum est ejus corpus Abingdoniæ, quod postea relatum est Cantuariam. Ejus sanctimoniam testantur litteræ cleri Cantuariensis ad monachos Abingdoniensis de ejus electione, ut refert Nic. Harpesfel. sec. X, cap. 7 Hist. Angl. Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti ad annum Christi 1006 de illo agit tamquam Sancto, ubi litem indicat esse inter auctores, cui in sede Cantuariensi successerit. Verum hæc res levioris est momenti: majoris est, quod non videatur nobis sufficienter probari publicus ejus cultus. Non ex dictis litteris, quia ille tunc vivebat: non etiam ex miraculis, quæ sola cultum non faciunt: non denique ex illis, quæ de eo habentur tomo 1 Angliæ sacræ, anno 1691 Londini edita, parte 1, pag. 54: XVI Cal. Decembr. Cantuariæ depositio BEATÆ MEMORIÆ Alfrici, ejusdem civitatis archiepiscopi, & confessoris. Ibidem pag. 166 in Historia cœnobii Abendoniensis dicitur: Alfricus Dorobernensis archiepiscopus obiit, sine titulo sancti: quem illi etiam non dat Harpesfeldius. Si plura viderint eruditi Benedictini, dignentur nos certiores facere, ut huic venerando Præsuli detur locus in nostri Operis supplemento. | |
| Sanctorum martyrum Diomedis & Laurentii mentionem faciunt Menæa magna typis edita, cum versiculo duplici, e quo colligimus platano alligatos, facta etiam mentione de arcubus tensis, atque adeo sagitis impetitos fuisse. Eorum quoque nomina sunt in Menæo Chiffletii. Quinam hi sint, quando, vel ubi passi, nos latet. | |
| S. Magder abbas signatur apud Castellanum in Æthiopia. In Fastis sacris ecclesiæ Æthiopicæ, qui apud Jobum Ludolfum Historiæ istius gentis intexti sunt, pag. 427 notatur: Abba Magder. Nos cultum publicum ei non asserimus, nisi magis de illo constet. | |
| S. Clarus confessor, honoratus tamquam martyr, apud Castellanum annuntiatur Losduni, quod est in Pictaviensi Galliæ provincia. Certiora de publico cultu ac rebus ejus gestis desideramus. | |
| In catalogo Sanctorum, quem Bollandus nobis reliquit sua manu scriptum, notantur isti Sancti, non satis noti, quia vago modo signati: | |
| Balbina ex Rabano Ms. Treviris. | |
| Secundus M. ex eodem Ms. | |
| Quiriaci M. translatio ex Usuardo monasterii S. Martini Tornaci. | |
| In Scotia Euchini episcopi cognomento Dei timentis. Ita Dempsterus, citans aliorum collectanea, & Hectorem Boëthium. Hac etiam die illum refert Ferrarius, floruisse memorans in notis circa an. DXXXIV, ex lib. 5 de Script. Scot. Apud nos die IV Februarii in S. Modano nominatur Euchinus episcopus ex dicto Hectore. Probari ejus cultum, si habeat, cupimus, ac plura de gestis, sicubi forte lateant, subministrari. | |
| Munyo magister VII Ordinis Prædicatorum tamquam beatus annuntiatur in Additionibus Mss. Cartusiæ Bruxellensis ad Usuardum Greveni. Bernardus Guido in Libello seu Tractatu Magistrorum Ordinis Prædicatorum, apud Martenium tomo 6 Amplissimæ collectionis veterum scriptorum edito, hæc refert columna 409: Septimus Magister Ordinis .. fuit frater Munio Hispanus, electus .. anno Domini MCCLXXXV .. Hic fuit persona venerabilis &c. De ipsius autem morte ibidem etiam agitur, sed sine ullo indicio publici cultus. | |
| Joannes Præcursor, Villarii in Brabantia, Walterus abbas Dunensis, in territorio Furnensi, Depositio Malachiæ, episcopi Jacensis, in Hispania titulo beati donantur a Chrysostomo Henriquez in Menol. Cisterc. | |
| Primus etiam laudatur apud Raissium in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii, sed absque titulo beati: quo etiam abstinet in sequenti nomine | |
| Joannis de Wistrezees (de quo inter Prætermissos ad diem XX Februarii) in eodem Villariensi monasterio Conversi, quem laudat modo dictus Raissius. | |
| Thieszelmus monac. in Clara-valle memoratur in Kalendario Ordinis Cisterciensis, quod anno 1617 impressum est Divione. Illustrissimus Angelus Manrique Annalium Cisterciensium tomo 2 ad annum 1155, cap. 2, num. 7, Tiezcelmum alias Tescelimum appellat, & num. 8 narrat visionem Gaufridi in ipsius morte. | |
| Joannes Elvasius, & Sixtus, occisi in India Orientali pro Christo, Tres confessores, in Monte Casali in Umbria, Sabbatianus conf., apud Montem Ferrandum in territorio Claromontensi, Ventura conf., Perusiæ, Angeli a Speculo conf., Luceriæ Sarracenorum, Jacobus Melphictanus conf., Messapiæ in Calabria, Alphonsus a Palentia conf., Abulæ in Hispania, Isabella a S. Francisco, Belvisii in territorio Placentino Hispanico apud Arturum notantur tamquam beati, duo primi etiam tamquam martyres, in Martyrologio Franciscano. | |
| Superioribus addi possunt alii ex Menol. Franciscano Hueberi. | |
| Petrus confessor Ordinis Minorum signatur & titulo beati honoratur in Additionibus Bruxellensibus Mss. ad Usuardum Greveni. Arturus plurimos ejusdem Ordinis confessores synonymos intexit suo Martyrologio; sed nullum ibidem lego hac die. An vero confessor iste in dictis Additionibus notatus, sit unus ex illis, qui memorantur apud Arturum, quis edisserat, cum ponatur absque alio cognomento seu signo characteristico? Sed, qualiscumque sit, antequam locum ei damus in hoc Opere, requiritur legitima probatio de publico ipsius cultu. | |
| Girtareus Cardinalis cum titulo beati est in Additionibus Bruxellensibus Mss. ad Usuardum Greveni. Quisnam hic sit, non est nobis exploratum. | |
| Eodem die (XXVIII Augusti) festum recollectionis omnium festorum beatæ Mariæ semper virginis. Istud tenent quidam in Octava Assumptionis. In ecclesia cathedrali Antverpiensi festum recollectionis festivitatum B. M. V. celebratur Officio proprio Dominica prima post Octavam Assumptionis, ac ritu duplici 2 classis. Præcedens autem annuntiatio desumpta est ex Additionibus Mss., de quibus supra. | |
| Natalis sanctæ Annæ filiæ Phanuelis annuntiatur in Menologio ac Menæis modo designatis. Apud Latinos autem colitur, ac Martyrologio Romano inscribitur | I Septembris. |
| Abundi & Abundantii meminit Grevenus. Sunt in Martyrologio Romano | XVI Septembris. |
| Thaysis peccatricis conversio signatur in Florario nostro Ms. In Martyrologio quod sub nomine Canisi Germanice editum est, scribitur Taidis & laudatur breviter, uti & apud Grevenum Latine his verbis: Taysis quondam peccatricis, quam sanctus Pafnutius abbas convertit, & in cella arta inclusit. Ubi in maxima pœnitentia exactis annis tribus, postea quievit in pace. Notatur apud Græcos | VIII Octobris. |
| Consecratio altaris sancti Dyonisii occurrit in nostro Ms. Florario. Natalis SS. Dionysii ep. & martyris, ac sociorum inscribitur Martyrologio Romano | IX Octobris. |
| Teclæ sanctimonialis & abbatissæ Wyzzengensis monasterii mentio fit in apographo nostro e Ms. S. Salvatoris Antverpiæ. Locus vocatur Eizzingen apud Trithemium lib. 3, cap. 172 de Viris illustribus. S. Theclam annuntiat in Germania Martyrologium Romanum | XV Oct. |
| In Scotia commemoratio S. Reguli confessoris, qui dum esset abbas Patræ in Achaia, cælitus fuit monitus, ut quasdem e reliquiis S. Andreæ deferret in Scotiam &c., ex Martyrologio Anglicano Wilsoni anno 1640 excuso. Agit de illo Alfordus variis locis Annalium suorum, quem, inquit ad annum 396, num. 6, pie mortuum Anglicani Fasti inter Sanctos numerant ad XXVIII Augusti. Sed inter Prætermissos & alio dilatos apud nos ad diem XXX Martii significatum est, eum apud Camerarium & Demsterum referri aliunde ad XVII Octobris. Agi autem de illo poterit ad diem, quo habetur in Breviario Aberdonensi, | XV Octobris. |
| Coloniæ Agnetis virginis & martyris cum titulo sanctæ annuntiatio habetur apud Ferrarium, ex Tab. ecclesiæ Colonien., sicut scribit in notis, addens ista: Passa est in Anglia circa an. CCCLXXXIII, ex Martyrol. Angl., & Troph. eccl. Angl. Apud Wilsonum dicitur esse una ex undecim millibus Ursulanis. Gelenius in sua Colonia Agrippina lib. 4 in sacris & piis Fastis pag. 717 hæc memorat: Item Coloniæ S. Agnetis Anglicæ virginis & mart. Saussayus in Supplemento pag. 1162 vult, ejus exuvias Coloniam ex Anglia advectas. Alfordus ad annum 453, num. 35 de illa etiam meminit. Qualiscumque autem fuerit hæc virgo & martyr sub nomine Agnetis nuncupata, satis & abunde est, notasse superiora. De sancta vero Ursula, & sociabus ejus agendum erit ad diem, quo referuntur in Martyrologio Romano | XXI Octobris. |
| In Africa sanctorum martyrum Septimi, Januarii, Felicis, Cagi, & Anthios ac aliorum, annuntiatio est in nostris Additionibus Mss. Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. De Caio, Anthe, una cum Fortunato, martyribus Salernitanis, agemus hac die; ubi legi possunt, quæ de his & aliis indicabimus. Videri etiam possunt auctaria ad Usuardum nostrum hac die XXVIII Augusti, nec non Martyrologium Romanum ad diem, quo & dicenda apud nos exspecta, | XXIV Octobris. |
| Rhumbaldi confessoris cum titulo sancti annuntiationem ponit Ferrarius hoc die, quo etiam refertur in Martyrologio Anglicano Wilsoni prioris editionis; sed in secunda signatur ad diem 2 Novembris. Alfordus in Annalibus ecclesiæ Anglo-Saxonicæ ad annum Christi 696, num. 27, Constat, inquit, Rumwoldum puerum, sanctum coli, & olim cultum esse in Buckinghamiensi ecclesia. Agitur de illo apud Capgravium in Legenda Angliæ, & ibidem folio CCLXXVI narratur obiisse tertio Nonas Novembris. Nos, quæ ad illum spectant, differimus ad eumdem diem | III Novembris. |
| Sanctæ memoriæ Agnetis virg. sororis sanctæ Claræ &c. annuntiatio habetur apud Grevenum: de qua & Martyrologium, quod dicitur Canisii, & uterque Ferrarii Catalogus. Arturus eam ponit & laudat in suo Gynæceo ad diem XVI Novembris, quo eam obiisse affirmat Waddingus in Annalibus Minorum ad annum 1253, num. 23, ubi de virtutibus & miraculis ipsius scribit. Si publicus hujus virginis cultus legitime probatus fuerit, poterit inseri Operi nostro ad diem, quo eam differimus, | XVI Novembris. |
DE S. HERMETE MARTYRE
ROMÆ
An. CXVI.
COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.
Hermes M. Romæ (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Judicium de antiquitate & fide Actorum S. Alexandri, e quibus gesta S. Hermetis petenda: eorumque vindiciæ contra Tillemontium & alios.
Quandoquidem gesta S. Hermetis illustrissimi martyris petenda sunt ex Actis S. Alexandri Romani Pontificis, [Gesta S. Hermetis relata sunt in Actis S. Alexandri, de quorum fide disceptatur,] variaque de Actis illis eruditi judicarunt, ante omnia inquirendum est, quid de antiquitate & fide Actorum illorum sit statuendum. Baronius ad annum 132 num. 1 vocat Acta S. Alexandri nimia antiquitate mendosa. Henschenius, qui illa edidit tom. 1 Maii a pag. 371 sincerissima putavit, & ut talia defendere conatus est in Commentario prævio, nixus auctoritate antiquorum martyrologorum, quibus eadem Acta placuerant, cum sua ex iis hauserint elogia. Alii demum Acta memorata non modo mendosa, sed & mendacia, iisque relata falsa & ficta omnia voluerunt. Horum agmen duxit Joannes Pearsonius heterodoxus Anglus in Chronologia priorum Romæ episcoporum pag. 227, quem secutus est Tillemontius in Monumentis historiæ ecclesiasticæ tom. 2, pag. 590 & 591, ac demum Bailletus in Vitis Sanctorum tom. 2, col. 7 & 8. At pro Actorum fide stetit rursum Schelstratius in Antiquitate Ecclesiæ dissert. 3, cap. 2. Huic accessit Blanchinus in notis ad Anastasium Bibliothecarium in Alexandro. De ætate Actorum non minus dissentiunt prædicti scriptores: nam Henschenius suspicatus est scripta esse seculo III ante persecutionem Decii; alii non nisi seculo VII procusa esse contendunt. Primo itaque investigabo, quo seculo Acta videantur conscripta, quia inde quoque elucescet, quanta eisdem fides debeatur.
[2] Licet tempus, quo scripta fuerunt hæc Acta, non possit accurate ostendi, [Acta illa scripta videntur] existimo tamen scripta non fuisse post seculum IV, seu pacem Ecclesiæ restitutam a Constantino. Serius scripta non esse, suadet imprimis stylus ipse, qui satis Latinus est & simplex, longeque purior, quam ut seculo VII congruat. Deinde antiquitatem horum Actorum insinuat silentium auctoris de cultu S. Hermetis: nam cultus is antiquissimus fuit, lateque propagatus, ut infra videbimus. Quin imo ex modo diverso, quo num. 14 refertur sepultura S. Quirini & S. Hermetis argumentum suppetit pro Actorum antiquitate longe melius, quam sit, quod ex eodem loco contra Henschenium intorsit Pearsonius. Quirini corpus, aiunt Acta, Christiani in via Appia sepelierunt, in cœmiterio Prætextati. Hinc sic ratiocinatur Pearsonius pag. 228: At hæc Actorum auctor scribere non potuit ante obitum Prætextati. Ille autem non ante Diocletianeam persecutionem, sed in ipsa sub Maximiano passus est. At ex eo certe deduci nequit, seculo VII scripta esse, aut post Constantini tempora. Imo probare debuerat Pearsonius, ab hoc Prætextato nomen cœmeterio inditum, ut quidquam contra Henschenii conjecturam evinceret. Aringhus in Roma subterranea lib. 3, cap. 16 fuse disputat de cœmeterio Prætextati; at incertum relinquit, a quo denominatum fuerit. Audi ejus verba num. 4: Quoniam igitur cœmeterium, de quo mentio est, a præclaro ejusdem nominis viro extructum est, vel certe eam ob causam, quod martyr quispiam, qui hoc potissimum nomine nuncuparetur, eodem loco conditus fuerit, inde Prætextati titulum, ut nobis conjicere fas est, obtinuit. Itaque argumentum Pearsonii non probat, Acta hæc scribi non potuisse ante persecutionem Decii; nedum priora non esse seculo VII.
[3] Nunc audiamus, quomodo ibidem referatur S. Hermetis sepultura: [initio seculi IV, aut citius:] Corpus soror ejus Theodora collegit, & in Salaria veteri sepelivit, non longe ab urbe Roma, sub die quinto Kalend. Septembris. Cur auctor hic cœmeterium tacuit, quod in Quirino expressit? Nam locus ille via Salaria veteri, ubi sepultus est S. Hermes, jam seculo IV vocabatur cœmeterium Basillæ. Docet id Kalendarium seculo IV conscriptum, quod edidit Bucherius in Commentario suo ad Canonem Paschalem a pag. 267: Sic enim ibidem legitur: Quinto Kalendas (Septembris) Hermetis in Basillæ (cœmeterio) Salaria vetere. Deinde, Tertio Idus (Septembris) Proti & Hyacinthi in Basillæ. Et infra: Decimo Kalendas Octobris, Basillæ Salaria vetere, Diocletiano IX & Maximiano VIII Coss. Ad Basillam, opinor, nomen cœmeterii non additur, quia ab illa ipsa denominabatur. Cum ergo seculo IV locus sepulturæ S. Hermetis notus fuerit sub nomine cœmeterii Basillæ, numquid auctor videtur id indicaturus fuisse, si scripsisset post nomen Basillæ cœmeterio inditum; quemadmodum paullo ante fecerat referens sepulturam S. Quirini? Hinc igitur probabili saltem conjectura colligimus, non scripsisse post medium seculi IV, & fortasse multo citius, puta tempore per Henschenium ex conjectura designato.
[4] [neque huic antiquitati officit] Attamen contra tantam horum Actorum antiquitatem aliud argumentum protulit Pearsonius, quod Tillemontio etiam placuit: Nominant, inquit, Acta Aurelianum COMITEM UTRIUSQUE MILITIÆ; quisquis autem ille fuit, eo titulo describi non potuit, antequam talis titulus inventus est, hoc est, antequam magna formæ reipublicæ Romanæ mutatio per Constantinum facta est, post quem tandem comitatus rei militaris mentio sæpe fit. At nec Pearsonius nec Tillemontius probaverunt, comites rei militares a Constantino primum institutos. Inferre igitur solide nequibant illos ante Constantinum non exstitisse. Æque quibusdam ignoti erant comites domestici primi & secundi illos tamen exstitisse diu ante Constantini tempora, ostendit Valesius in Annotationibus ad Eusebium de Vita Constantini lib. 4, cap. 1 ex inscriptionibus antiquis, ex quibus sic concludit: Unde colligitur, hanc COMITIVAM dignitatem ordinis primi ac secundi, non a Constantino primum institutam fuisse, ut censuit Cujacius in notis ad Codicem Justiniani; sed diu ante Constantini tempora usurpatam. Idem fuse ostendit Salmasius in notis ad Spartianum pag. 47, & ad Trebellium Pollionem pag. 307.
[5] [titulus comitis utriusque militiæ,] Garsias Loaisa in Collectione conciliorum Hispaniæ pag. 456, explicans concilium Toletanum VIII, aliter de comitum origine loquitur. Verba ejus accipe: Comes, ut Spartianus est auctor in Adriano, inde fluxit. Cum enim Adrianus senatum in aulam suam transtulisset, receptis senatorum optimatibus in amicorum cohortem, .. inde domesticum quemdam senatum penes se habere cœpit: qui, quoniam is continuatis pene delectaretur peregrinationibus, comitatus cæsaris dici cœptus est; & ipsi amici, comites: eorum consiliis & ope in bello & pace usus. Eodem fere modo de comitum initio loquitur Salmasius in notis ad Spartianum pag. 47. At juvabit hæc confirmare ex ipsis auctoribus antiquis. Spartianus in Adriano pag. 4 sic habet: Optimos quosque de senatu in contubernium imperatoriæ majestatis adscivit. Hos comites imperatoris vocatos fuisse, colligimus ex ejusdem verbis pag. 9, ubi de Adriano hæc scripsit: Quum judicaret, in consilio habuit non amicos suos aut COMITES solum, sed jurisconsultos, aliosque. Hic sane comites non alii debent intelligi, quam illi, quos in contubernium suum adsciverat Adrianus. Porro hosce comites non modo ad exercenda judicia aderant imperatori, sed comitabantur etiam in expeditionibus militaribus. Audi Julium Capitolinum in Vero pag. 37: Ad Euphratem tamen (in bello Parthico) impulsu comitum suorum (qui cum eo erant in Syria,) secundo profectus est Lucius Verus imperator. Idem, ut mox subditur pag. 18, confecto .. bello, regna regibus, provincias vero comitibus suis regendas dedit. Sane non video, cur comites rei militaris, vel utriusque militiæ dici non possent, qui provinciis præficiebantur, adeoque bella gerere debebant. Nihil itaque est causæ, cur hæ voces in usu esse non potuerint ante Constantini, vel etiam Decii tempora, eum Lucius Verus Decium plus quam octoginta annis præcesserit. Ceterum comitum origo altius quoque repeti poterit: nam laudatus ante Blanchinus jam sub Claudio imperatore comitem vocari Titum Plautium Silvanum, ex antiqua inscriptione ostendit. Sed hæc nobis sufficiunt, ad argumentum adversariorum solvendum, quod, si legitimum est, solum probaret, Acta Constantino non esse antiquiora.
[6] Displicet etiam Tillemontio hæc phrasis vice sacra judicans, [nec obstant alia adversariorum argumenta.] quam vult inusitatam fuisse tempore Trajani, & diu postea. At inanis hic est scrupulus, neque enim phrasis illa postmodum fuit usitatior. Si igitur sic ratiocinarer: Phrasis illa non reperitur post Decium, quantum scio; Acta ergo scripta sunt ante Decium: non placeret, opinor, collectio ex ratione tam levi deducta. Nihilo magis placere potest Tillemontii argutatio, cum innumeræ phrases reperiantur apud auctores Latinos, quas non nisi uno loco invenias. Nihilo firmius est, quod ex S. Gregorio uterque objicit; nimirum illum Romæ non invenisse Acta martyrum nisi pauca quædam in unius codicis volumine collecta; ex quo inferre nituntur, post tempora S. Gregorii hæc fuisse exarata. Etenim, etiamsi pauca martyrum Acta Romæ invenerit Gregorius, inde non consequitur, Acta S. Alexandri inter illa non fuisse; nedum illo tempore non fuisse conscripta. Nam & hodiedum dicere possumus pauca exstare Acta martyrum, si cum ingenti illorum numero comparentur. Deinde nec omnia, quæ tunc exstabant, Romæ erant; nec illa, quæ ibidem servabantur, omnia nota erant Gregorio, cum in eadem epistola 29 libri 8, ubi hæc habet, affirmet se adhuc illa quærere, quæ petierat Eulogius Alexandrinus, & transmissurum, si potuerint inveniri. Ex dictis itaque concludo, nihil obstare, quo minus Acta illa scripta esse potuerint vigentibus adhuc persecutionibus, atque etiam ante Decii tempora, ut suspicatus est Henschenius, licet alioquin probabilius existimem, scripta esse circa Constantini tempora ex monumentis antiquioribus, aut forsan ex traditione, quod antiquiora horum martyrum Acta in persecutione Diocletiani essent deperdita, & fidelium memoria necdum excidissent.
[7] Hisce de ætate Actorum disputatis, restat ut examinemus, [In Actis quædam supra verum sunt exaggerata,] quanta illorum debeat esse auctoritas. Porro, cum rationes pro sinceritate Actorum, & contra eorumdem fidem utrimque allatas, veri investigandi studio diligenter perpenderim, plusculum auctoritatis, quam mereantur, Actis illis tribuisse Henschenium existimo, sed adversarios ejus Pearsonium & Tillemontium longius a via declinasse, quando contenderunt, nihil Actis illis fidei tribuendum, nihil in illis veri, nihil sinceri occurrere. Primum facile probatur ex ætate auctoris, styloque Actorum: nam cum auctor scripserit seculo III aut IV de rebus, quæ contigerunt seculo 2 non multum provecto, Actisque immiscuerit crebra colloquia, quæ non videtur descripta reperisse, omnino hinc colligitur, illum indulsisse plusculum ingenio suo, ut lucubratiunculam hanc exornaret. Idem probatur ex aliquibus, quæ nimium sunt exaggerata, & supra verum amplificata, qualia mox videbimus. Hinc in hisce Actis non omnia adjuncta pro certis aut veris habenda, uti fit in profanis plerisque historicis, qui amore ducti aut odio, principum aliorumve res gestas nimium exaggerarunt: at, sicut ea de causa non omnem abrogamus fidem historiographis hujusmodi, dum facta referunt, quibus aliunde nihil potest opponi, ita nec hisce aliisque hujusmodi Actis omnem fidem detrahendam puto, quod aliquæ in iis reperiantur exaggerationes aut errores. At nunc videamus, quid Pearsonio Tillemontioque tantopere displicuerit, ut, non reveriti auctoritatem Bedæ, Adonis, Rabani, Notkeri, quos fatentur ex his Actis sua hausisse elogia, omnino nobis persuadere voluerint, nihil ex his Actis historiæ inserendum.
[8] [ut ostenditur: at idcirco non debent omni auctoritate carere:] Habentur in Actis num. 1 sequentia: Totius autem populi verum affectum gratia ei divina contulerat; ut & senatorum maximam partem converteret ad Dominum, & præfectum urbis quoque Hermen cum uxore & sorore & filiis baptizaret, cum mille quingentis quinquaginta servis suis, uxoribus quoque & filiis eorum, quos omnes in die sancto Paschæ prius fecit fieri ingenuos, & ita baptizari. Exclamat hic Pearsonius: Nonne hoc tam aperte falsum est, ut qui hoc asserit, fidem mereri in aliis non potuerit? Tillemontius vero ait, maximam senatorum partem ne anno quidem 395 conversam fuisse, auctoremque sibi contradixisse ostendit, dum num. 2 scripsit; Omnem senatum famulatum esse Aureliano, ad Christianos persequendos misso. Respondeo auctorem exaggeratione nimia usum utroque loco. Forsan ex antiquis monumentis, aut ex traditione didicerat, varios senatores per S. Alexandrum conversos: mox, re supra modum amplificata, maximam partem effinxit. Forsan acceperat, mille ducentos quinquaginta homines cum S. Hermete baptizatos, interque eos aliquot servos, qui libertate donati sint, hinc ille conjectura non probabili fingere potuit, tot S. Hermetis servos libertate donatos, sacroque lavacro mundatos. Lubens igitur admitto, hæc supra verum exaggerata, nec historiæ iisdem verbis inserenda: at vero si omnem idcirco fidem auctori detrahere oporteat, abjicere quoque oportebit historiographos antiquos, qui res Græcas Romanasque memoriæ prodiderunt: nam nullus, opinor, inter illos est, qui non frequenter res varias sic extulerunt supra verum, verique etiam similitudinem.
[9] [persecutionem Trajani, qualem Acta describunt, admittit Tillemontius sibi contrarius,] Vehementer etiam carpunt scriptores memorati, quod de Trajano dicitur num. 2: Misit Aurelianum comitem utriusque militiæ de Seleucia Isauriæ ad interfectionem omnium Christianorum. Tillemontius exaggerat clementiam Trajani eo usque, ut dicat parum historiæ Romanæ peritum esse illum, qui credere potuerit, Trajanum misisse, ut Romæ occiderentur omnes Christiani. Perpende mecum, lector, an hic Tillemontius in idem vitium non inciderit, quod mox in auctore horum Actorum admisimus, an, inquam, nimia Trajani clementiæ exaggeratione in contradictionem non inciderit. Certe agens de persecutione Trajani tom. eodem art. 2, pag. 169 adeo non extollit clementiam istius imperatoris, ut refutet Eusebium, qui persecutionem sub Trajano ortam popularibus motibus attribuerat, addatque Gallice hæc verba: Trajanus, cujus mansuetudinem tantopere extollit historia, multum tamen contulit ad crudelitatem in illis tunc exercitam. Gloriæ sibi ducebat, religiosiorem esse principibus aliis, vigoremque legum Romanarum se tueri. Inflatus victoriis, quas de Dacis retulerat, … existimabat non posse se melius firmare imperium suum, quam cogendo omnes Christianos amplecti cultum dæmonum, quibus acceptas referebat victorias triumphosque, quos soli debebat Deo vero. Plura ibidem prosequitur in eamdem sententiam. At sane non video, quo hæc nexu recte combinari valeant cum iis, quæ protulit, ad Acta S. Alexandri oppugnanda.
[10] Quin & alio loco eidem censuræ scripsit contraria. [eademque asseritur in Actis S. Ignatii ipsi probatis:] In Actis S. Ignatii apud Ruinartium pag. 8 hæc leguntur de Trajano: Omnes ipsos Dei cultores existentes vel sacrificare, vel mori cogebat. Hæc verba plus etiam significant, quam superiora ex Actis Alexandri sumpta, cum referantur ad omnes omnino Christianos. Attamen verba eadem in textu mox recitato adduxit Tillemontius; & Acta S. Ignatii, unde deprompta sunt, tanti facit, ut art. 2 de Ignatio, pag. 195 dicat: Non possumus hæc Acta nimis venerari, & nota in Ignatium 4, pag. 578 affirmet, nihil in illis occurrere, quod non optime congruat cum Eusebio, cum S. Chrysostomo, & cum historia Trajani. Hinc aliud concludere nequeo, quam Tillemontium, dum de persecutione Trajani, & de S. Ignatio agebat, agnovisse omnes Christianos, saltem qui ad judices delati essent, & nollent sacrificare, morti destinatos a Trajano; posteaque, dum Acta S. Alexandri oppugnabat, immemorem eorum, quæ ante scripserat, temere adoptasse objectionem Pearsonii, suis jam ante verbis abunde refutatam. Porro, ut ne vel minimus hic maneat scrupulus, observo in Actis non dici, Aureliano comiti investigandos fuisse omnes Christianos, sed omnes, qui nimirum dilati erant, occidendos; prout antea ad Plinium juniorem rescripserat Trajanus. Demum si Acta revera assererent, Trajanum sub vitæ finem magis persequi voluisse Christianos, quam ante fecerat; nihil ille fecisset, quam quod factum constat a Diocletiano.
[11] Scrupulus quoque est Tillemontio, quod Aurelianus missus dicatur de Seleucia Isauriæ, primo, [aliæ quædem objectiunculæ refutantur:] quia Trajanus mortuus est Silinunte, non Seleuciæ; deinde Seleuciam credit Ciliciæ tunc annumeratam fuisse, non Isauriæ. Scrupulum hunc satis excutiet Eusebius, qui in Chronico de morte Trajani sic habet: Trajanus morbo in Selinunte perit, sive, ut alibi scriptum reperimus, apud Seleuciam Isauriæ profluvio ventris exstinctus est. Si Seleuciam Isauriæ adscribat Eusebius, cur id facere non licuit auctori horum Actorum, qui si dixisset Trajanum Seleuciæ obiisse, socium erroris habuisset Eusebio antiquiorem; at ne id quidem asseruit. Porro alium hinc scrupulum injicit Pagius in Criticis ad annum 67 num. 15, quod Trajanus tunc non videatur fuisse Seleuciæ, unde misisse dicitur Aurelianum. At satis esset, si ibidem erat, aut residere solebat Aurelianus, qui inde Romam missus dicitur. Verum Schelstratius pag. 157 ex Dione lib. 68 ostendit, Trajanum anno 115 Seleuciæ fuisse, eodemque illo anno Romam missum existimat Aurellanum, qui eo pervenerit anno 116. Audi quo ille modo rem ordinaverit: Ante hiemem itaque anni CXV Trajanus Seleuciam venit, indeque ad relationem de Hermetis ejusque familiæ conversione Aurelianum utriusque militiæ comitem Romam misit, qui ad urbem anno CXVI pervenit, ac V Kalend. Septemb. Hermetem urbis præfectum decollari præcepit: anno vero sequente CXVII, quinto Nonas Maias, S. Alexandrum punctis creberrimis perforari jussit, quo eodem anno Trajanus nutu divino interiit. Placent hæ conjecturæ ex re natæ, quibus fides Actorum firmatur. Quod præterea hic objicit Tillemontius, non fuisse munus præfecti militiæ persequi Christianos, frivolum est; cum ipsi quoque imperatores id subinde fecerint, multique provinciarum præsides Christianorum cædibus famosi evaserint. Æque inane est, quod ait, Aurelianum hunc scriptoribus esse incognitum: nam dubium non est, quin multo plures fuerint præfecti apud Romanos eo tempore, quam quorum notitia ad nos pervenit.
[12] [objectiones ex ætate Alexandri & Eventii sumptæ] In Actis num. 17 Aurelianus dixisse asseritur Alexandro: Considera, quia triginta annorum ætas tibi est. At hinc non magis inferri potest, Alexandrum eo tempore tantum triginta annorum fuisse, quam inferri possit Christum fere quinquagenarium fuisse, dum ei dicebant Judæi Joan. 8 ℣. 57: Quinquaginta annos nondum habes; ut satis observaverat Henschenius. Attamen vehementer hic contra Acta exclamat Pearsonius, illisque verba tyranni fide non bona attribuit. Poterat sane eadem fide affirmare, in Psalmis Deum negari, quia ibidem legitur: Dixit impius in corde suo: Non est Deus. Hæc itaque difficultatem non patiuntur, cum tyrannus ex vultu judicare potuerit Alexandrum multo juniorem esse, quam revera erat, ætatemque ejus de industria quoque extenuare. Verum quod ipse Eventius num. 18 de se dicit: Cum .. essem viginti annorum, presbyter ordinatus sum, difficultate aliqua non caret. Attamen, licet hæc ætas incredibilis videatur ipsis Apostolicis temporibus Pearsonio; & Tillemontius nodum putet indissolubilem, non video, cur Acta hinc reprobari debeant. Imprimis enim mendum irrepserit vitio transcribentium, vel auctor ipse hallucinatus fuerit in tempore, quo Eventius presbyter erat ordinatus, id non obstabit, quominus Acta haberi possint sincera.
[13] [non officiunt fidei Actorum:] Attamen non adeo videri debet mirabile, quod vir aliquis sanctus presbyter dicatur ordinatus, dum viginti agebat annos, ut id certo falsum credamus. Nec Apostolica tempora difficultatem hanc augent, sed minuunt potius. Novimus S. Joannem a Christo Domino apostolum electum, dum juvenis erat. Scimus Timotheum ab Apostolo ordinatum episcopum ætate parum matura. Certe multis annis post ordinationem ipsi scribit Apostolus: Adolescentiam tuam nemo contemnat. Quin imo, si Chrysostomo credimus in præfationem ad 1 Epistolam ad Timotheum, Paulus, dum eum circumcidit, illi totum ministerium tradidit, addens hanc inferius rationem: Tanta enim erat Timotheus virtute præditus, ut nihil juventus impediret. Similia de S. Joanne habet Tillemontius in Joanne art. 1, seu tom. 1, pag. 331, ubi anno ætatis 25 aut 26 ad apostolatum credit vocatum. Si igitur virtus & morum gravitas supplere potuit in Joanne, & Timotheo ad majora vocatis, quod illorum ætati deerat; cur id fieri non potuit in S. Eventio? Præsertim cum eo tempore messis multa esset, operarii vero pauci; ætasque necdum fortasse determinata esset, qua sacros ordines suscipere oporteret. Hæc itaque difficultas tanta non est, ut Acta reddat suspecta.
[14] [non probatur, urbis præfectum non fuisse Hermetem:] Objicit insuper quædam Tillemontius, quæ propius spectant ad S. Hermetem, quem urbis præfectum fuisse vix credere potest. Secundum Acta, ut ratiocinatur, Hermes adhuc urbis præfectus erat anno uno ante mortem Trajani. Attamen, moriente Trajano, urbis præfectus erat Bæbius Macer, neque, ut apparet, a paucis mensibus, inquit Tillemontius, cum satis potens crederetur ad contendendum de imperio cum Adriano. Sic ille ratiocinatur, quia apud Spartianum pag. 3 Tatianus per epistolas monuisse Adrianum dicitur, ut & Bæbius Macer præfectus urbis, si reniteretur ejus imperio, necaretur, & Laberius Maximus, qui suspectus imperio in insula exulabat, & Frugi Crassus. Quam inane sit hoc argumentum contra præfecturam S. Hermetis, ex ipso Tillemontio intellige. Tomo 2 Imperatorum pag. 229 in Adriano art. 5 hæc citans verba, observat Bæbium Macrum anno 101 fuisse consulem, suffectum videlicet. An ergo Bæbius, qui consul fuerat a tot annis, timori esse non poterat, nisi diuturnam gessisset urbis præfecturam, cum exsules quoque timerentur? Aliquid deinde scrupuli injicit, quod nomen Hermes sit Græcum, rarum, inquit, inter eos, qui prima imperii munia obibant. At imperabat Trajanus, origine Hispanus; cur ergo Græci origine imperii munia obire non potuissent? Deinde Blanchinus in notis ad S. Pium ex variis inscriptionibus ostendit, nomen Hermetis in urbe tunc satis fuisse commune. Nihil igitur est, cur negemus urbis præfectum fuisse.
[15] Vehementius impugnat Acta num. 3, quod ibidem urbis præfectura captivo Hermeti continuanda promittatur, [respondetur aliis scrupulis, & ostenditur,] si idolis sacrificare voluerit: id enim se credere non posse affirmat. At ego omnino mihi persuadeo, id facile crediturum fuisse Tillemontium, si hæc Acta defendenda suscepisset, non oppugnanda. Certe tom. 5 Monumentorum nota 1 in S. Theodotum, cujus Acta ibi defendit, pag. 661 credere potuit sacerdotium Apollinis, aliaque maxima Theodoto a tyrannis promissa, addens plura eos promittere solitos, quam præstare post labefactatam Christianorum fidem. Jam vero si hæc illi promittere potuerunt homini, qui cauponem agebat, ut videri potest in Actis S. Theodoti tom. IV Maii a pag. 149; idque credere potuit Tillemontius; cur credere recusavit Viro illustrissimo promissum fuisse, continuandam ipsi præfecturam, quam ante gesserat? Mihi sane hoc magis apparet credibile quam illud; nec aliter apparebit rem recte consideranti.
[16] Displicuit Tillemontio in Actis num. 2, quod templorum pontifices dicantur accessisse Aurelianum, dum Romam venerat, [Tillemontium alibi ob similes difficultates Acta non reprobasse.] ut accusarent Christianos: quod necessarium non fuisse contendit, cum missus esset Aurelianus ad Christianos occidendos. Inanis rursum scrupulus. Quis enim mirabitur, idololatras illos, qui rem ad imperatorem videntur detulisse, mox ad Aurelianum venisse, ut eum magis incenderent, ac de omnibus magis informarent? Tandem huic disputationi adjungere lubet verba Tillemontii, quæ habet tom. 5, pag. 660, nota 1 in S. Theodotum: Pauca sunt monumenta, inquit, quantumcumque sint authentica, in quibus non reperiuntur difficultates, & quandoque multum negotii facessentes, quas non tollas facile. Quapropter mirandum non est, si etiam occurrant in Actis sancti Theodoti, imo & Alexandri. Addo, difficultates, quibus ibidem respondere conatur, mihi non minores videri, quam illæ sint, quas modo pertractavimus. Attamen Acta illa suscepit defendenda Tillemontius, nec reprobanda censuit; ita ut non satis perspiciam, quam consequenter hæc tantopere oderit, ut nihil prorsus ex illis Actis assumere sustinuerit, ipsumque S. Alexandri martyrium variis locis negaverit.
[17] At qua nixus ratione martyrium Alexandri negat Tillemontius? [Martyrium S. Alexandri sine ratione negatum:] Irenæus, inquit, lib. 3 contra Hæreses, cap. 3 enumerans Pontifices usque ad Eleutherium, de nullius martyrio mentionem facit, excepto Telesphoro: difficulter ergo credi potest, ullum illorum post Petrum fuisse martyrem præter Telesphorum. Enimvero tam futilis hæc est ratio, viroque erudito indigna, ut crederem Tillemontio inadvertenter excidisse, nisi eamdem variis locis repeteret, & ad alia quoque martyrum Acta impugnanda adhiberet. Quippe Irenæus brevissime ibidem commemorat successionem primorum Pontificum, sicut cap. 1 breviter enumeraverat cum Petro & Paulo Euangelistas quatuor. Deinde ut cap. 3 silet martyrium Alexandri, sic cap. 1 non meminit de martyrio Petri aut Pauli; licet horum mortem attingat, ac ne obitum quidem Alexandri memoret. Verba accipe de morte Petri & Pauli prolata cap. 1: Post vero horum excessum, Marcus &c. De Alexandro autem, ejus antecessoribus, & successore, sic habet: Huic autem Clementi succedit Evaristus, & Evaristo Alexander, ac deinceps sextus ab Apostolis constitutus est Sixtus. Quis hinc inferat nullum inter primos Pontifices martyrem fuisse, nisi Telesphorum, quia de solius Telesphori martyrio fit mentio? Quis, inquam, hoc inde deducat, qui non eodem modo inferre posset, ne Petrum quidem aut Paulum fuisse martyres? Quin imo eadem consequentia, id est nulla, contendere poterit, nullum e quatuor Euangelistis, antequam Iræneus hæc scriberet, mortem obiisse, quia videlicet mors Petri & Pauli commemoratur, Euangelistarum prætermittitur.
[18] [quantum fidei Actis ejus tribuendum.] Vides hinc, lector studiose, eo usque omnem fidem Actis S. Alexandri detrahere studuisse Tillemontium, ut ne martyrium quidem S. Alexandri admiserit, ut omnia ad S. Hermetem, aliosque martyres spectantia, quæ in iisdem Actis memorantur, tamquam nullius fidei haberi voluerit. Hunc ducem intrepide secutus est Bailletus ad III Maii in Alexandro, & in Hermete ad XXVIII Augusti. Nec alii defuere, qui speciosis Tillemontii ratiociniis manus dedere. Ne Sollerius quidem noster in Martyrologio Usuardi, in Observationibus ad III Maii satis a Tillemontio recessit, cujus objectionibus acquievit contra Henschenium. Hinc ego ipse initio hæsi dubius, &, nisi rei gravitas me impulisset ad argumenta Tillemontii impigro labore excutienda, ne variorum martyrum Acta, quæ ab uno hoc monumento petuntur, prorsus abjicerentur, facile lato jam contra Acta judicio adhæsissem. At, cum singulas objectiones examinando, vanitatem illarum deprehendissem, mentem mutavi; & Acta defendenda censui, non quidem ut primigenia & sincerissima, & certa quoad omnes circumstantias, sed ut probabilia certe, & credibilia in factis præcipuis, imo in iis omnibus, quibus certiora monumenta non repugnant.
§ II. Elogium ex Adone; cultus antiquissimus; cœmeterium cum ecclesia, aliaque loca ipsius nomini dicata.
[Elogium, in quo pauca corriguntur,] Quidquid in Actis S. Alexandri refertur de S. Hermete, Ado satis fideliter intexuit elogio, quod ad XXVIII Augusti de S. Hermete recitat. In illo pro Aureliano imperatore substitue Aurelianum comitem sub Trajano imperatore, ut ipse Aurelianum vocat ad III Maii in Alexandro. Et numerum servorum, qui cum Hermete dicuntur conversi, mendosum aut nimis exaggeratum existima: Romæ, inquit, natale beatissimi Hermetis martyris. Hunc illustrissimum virum B. Alexander Pontifex & martyr, cum esset præfectus urbis Romæ, baptizavit cum uxore, & filiis ac sorore Theodora, cumque eo pariter mille ducentos quinquaginta servos ejus, uxores quoque & filios eorum, prius ingenuitate illis concessa. Et non multo post ab Aureliano imperatore trusus in carcerem, beato etiam Alexandro in custodia posito, tribuno Quirino commendatur. Qui dixit ad beatum Hermem: Quæ ratio est, vir illustris, ut vice sacra judicans, non solum ad istam injuriam te redigi velis, verum etiam præfecturæ honore expoliatum, in vinculis te tamquam privatum trudi æquanimiter feras? Sanctus Hermes ait: Ego præfecturam non perdidi, sed mutavi. Nam dignitas terrena a terris tollitur, ac mutatur; dignitas vero cælestis æterna sublimitate subsistit. Dicit ei Quirinus: Miror te prudentem virum ad tantam stultitiam devenisse, ut credas extra istam vitam te aliquid habiturum, postquam cineres humani corporis ita ad nihilum redigantur, ut nec ossa ipsa subsistant. Cui beatus Hermes: Et ego ante hos annos illam deridebam, & istam carnalem vitam utilem esse dicebam.
[20] Et Quirinus: Fac & me probare, ut si ita est, [recitatur] sicut tu credidisti, & ego credam. Beatus Hermes dixit: Sanctus Alexander, qui habetur in vinculis, hæc me docuit. Audiens hæc Quirinus, cœpit maledicere Alexandro, & dixit ad Hermem: Ego te rogavi dicens, fac me probare juste te credidisse, & tu mihi nominasti hominem magum, quem in vinculis habeo, & in carceris ima conclusum. Si verum est ergo, quod dicis, vado ad eum ipse, & triplicabo illi vincula & custodes, si potuerit hora cœnandi ad te venire, credam quæ docuerit. Ivit, triplicavit vincula, custodes apposuit. Primo igitur noctis initio, venit puer, qui videbatur esse non amplius quam quinque annorum, ferens faculam ardentem in carcere, & flectens genua sua cum beato Alexandro oravit, dicens orationem Dominicam, & apprehendens manum ejus eduxit per fenestram, & perduxit eum ad beatum Hermem in domum Quirini. Quirinus factum hoc ut vidit, exterritus est. Cui post alia beatus Hermes dixit: Ecce nos vides in unum, quos custodiis mancipasti.
[21] Causa, cur ego sancto Alexandro crediderim, ista est. [ex Martyrologio] Unicus cum mihi esset filius in nimio languore positus, qui adhuc ambulabat ad litterarum studia, hicque in capitolium cum esset ductus a me & matre sua, & sacrificassemus diis, & pontificibus præmia dedissemus, mortuus est. Tunc increpare me cœpit nutrix ejus, dicens: Si eum ad limina sancti Petri duxisses, & credidisses Christo, filium tuum incolumem haberes. Cui ego respondi: Dum tu ipsa cæca sis facta, & non sis curata, quomodo filium meum reddet incolumem? Si ante istos, inquit, quinque annos credidissem Christo, redditi mihi essent oculi. Cui dixi: Vade, & crede: & si tibi oculos aperuerit Alexander, credam, quod & mihi reddat filium meum. Abiit ad ipsum cæca, & ecce reversa est ad me sana, imponensque humeris suis filium meum mortuum, cucurrit, & jactavit eum ante pedes beati Alexandri. At ille oratione facta resuscitavit eum. Ego confestim misi me ad pedes ejus, & rogavi me fieri Christianum.
[22] Patrimonium vero matris ejus ipsi contuli: aliquanta etiam de meo addidi. [S. Adonis.] Cetera vero aut pauperibus erogavi, aut servis meis, qui mecum facti sunt Christiani, dedi. Hæc & his similia cum egisset circa Quirinum beatus Hermes, credidit Quirinus cum omni domo sua, & baptizatus est. Aurelianus cuncta hæc audiens, dictavit in ultimo sententiam, ut beatus Hermes gladio puniretur. Qui decollatus, a beata sorore sua Theodora collectus, in Salaria vetere non longe ab urbe Roma, sub die quinto, mense Septembrio sepultus est. Hactenus Ado. At in fine pro die quinto Septembris, legendum quinto Kalendas Septembris, ut in Actis habetur, & Ado procul dubio scripsit, cum illo die ejus annuntiet memoriam.
[23] [Passus est probabilius Sanctus anno 116.] Porro dubium apparet, utrum Hermes passus sit sub Trajano, an vero sub Adriano diebus octodecim post obitum Trajani. Quippe; uti scriptores jam consentiunt, defunctus est Trajanus circa X Augusti anno 117, Silinunte, dein Trajanopoli, in Cilicia. Hinc pati eodem anno potuit Hermes XXVIII ejusdem mensis, priusquam mors Trajani Romæ esset cognita. Ado, cui alii quidam consentiunt, Alexandrum Papam, quem præcessit Hermes, sub Trajano passum affirmat. At Usuardus ad III Maii Alexandri martyrium sub Adriani imperio collocat: illi cum aliis adhæret Martyrologium Romanum. Dissensio hæc orta est ex Actis S. Alexandri diverso sensu intellectis. Etenim illa sic habent num. 2: Unde nutu Dei eodem anno defunctus est Trajanus. Si ille defunctus est eodem anno, quo movit hanc persecutionem, necessum est, S. Hermes anno 117 passus sit, imperante jam Adriano. Sin vero Trajanus sit defunctus eodem anno, quo coronatus est Alexander cum sociis III Maii, ut auctor verisimiliter insinuare voluit, cum nullibi loquatur de Adriano, passus est S. Hermes anno 116, imperante adhuc Trajano. Atque hoc mihi probabilius apparet, quia Aurelianus comes omnia exsecutus videtur ex mandato Trajani, & rectius sic intelligitur, quo modo Seleucia sit Romam missus. Hisce expeditis, ad antiquissimum Hermetis cultum ostendendum progredior.
[24] [Antiquissimus Sancti cultus ex cœmeterio,] Jam num. 3 ostendimus memoriam S. Hermetis celebrari in vetustissimo Kalendario per Bucherium edito. Scriptum illud est circa medium seculi IV, eosque dumtaxat annuntiat Sanctos, quorum festivitates habebantur in cœmeteriis sub terra, ut observavit Papebrochius tom. 2 Junii, pag. 464. Porro cœmeterium Basillæ, in quo memoratur ibidem S. Hermetis festivitas, ab ipso Hermete, uti etiam a Proto & Hyacintho, nomen habuit; quemadmodum probat Aringhus in Roma subterranea lib. 4, cap. 34, ubi cœmeterium istud SS. Hermetis, Basillæ, Proti & Hyacinthi cum adjuncta basilica late describit. Laudatus Papebrochius existimat, loco S. Hermetis nomen primo fuisse; deinde Proti & Hyacinthi nomina accessisse, ac demum a Basillæ corpore ibidem deposito Basillæ cœmeterium frequentius appellatum. Idem suspicatur, ecclesiam in honorem istorum martyrum conditam fuisse Constantini tempore. Anastasius Bibliothecarius in Pelagio 11 ait: Hic fecit cœmeterium beati Hermetis martyris. Verum id fortasse de restauratione intelligi debet, cum cœmeterium sit antiquius, certe sub nomine Basillæ.
[25] [adjunctaque ecclesia ei sacra,] Adrianus 1, teste eodem Anastasio in Adriano, basilicam, cœmeterii sanctorum martyrum Hermetis, Prothi & Hiacinthi, atque basilicam (Basillæ) miræ magnitudinis innovavit. Legendum Basillæ, non Basilicam, censet & probat Aringhus in Roma subterranea tom. 2, pag. 234. Idem pag. 320 ex inventa inscriptione antiqua docet, cœmeterium istud cum ecclesia subterranea adhuc exstare in villa Societatis Jesu. Addit pag. 321: Ejusdem quoque Petrus Manlius disertis apertisque verbis meminit; singula enim Urbis cœmeteria, quæ Pincianam extra portam sita sunt, enumerans, hæc habet: “Cœmeterium S. Hermetis & Basillæ est foris portam Pincianam, ubi est ecclesia S. Hermetis martyris”. Quod plane ex marmoreo quodam peristylii fragmento comprobatur, ut in ipso præmemoratæ domus liminari adhuc cernitur: quo, dum illuc post Bosii obitum, ad delineandam cœmeterii ichnographiam ventitatum esset, ejuscemodi fragmenta studiosis oculis exquirendo ac perlustrando, ipsummet sancti Hermetis nomen, his quidem notis exaratum perlegi contigit… HERME… Quod utique peristylium portæ ejusdem ecclesiæ sancti Hermetis, tituli instar, præfixum quondam fuisse, probabiles ultro nobis conjecturæ suadent.
[26] Ut ipsam autem ecclesiam perlustremus; hæc quidem ambitu satis ampla est; [quæ describitur, prout nunc exstat:] longitudinis nempe palmorum XC circiter, latitudinis XXX cum dimidio, altitudinis L. Apsidem insuper satis amplam præsefert, quam picturis quoque affabre olim excultam, concinnatamque fuisse ipsemet adspectus edocet. Hic vero venerandas Christi Domini Servatoris, ac beatorum angelorum imagines primum extitisse, seniores Societatis ejusdem Patres affirmant. Quoniam vero subterraneo loco ecclesia sita est, e foramine quodam, quadratam præferente formam, quod super apsidem aptatum cernitur, demissum ab alto lumen hæc recipit. In imis autem ejusdem parietibus, qui pavimento adhærent, haud pauci ad cœmeterium aditus, etsi humo obducti, a perscrutantibus deprehenduntur. Altero igitur eorumdem reserato, obvius ad cœmeterium illico ingressus patuit, is tamen eum in modum depressus, atque angustus, ut demisso prostratoque corpore humi aliquamdiu repere opus fuerit, ad alteriores quousque semitas, non absque ingenti incommodo ac labore deveniretur.
[27] Porro S. Hermetem aliis etiam locis antiquo admodum cultu gaudere, [antiqua veneratio Antii, & Panormi,] probabiliter ex variis colligimus. Anastasius Bibliothecarius in Bonifacio I meminit de ecclesia quadam tunc Antii Sancto huic sacra. Eulalius, inquit, antipapa habitavit in civitate Antii ad S. Hermen. At, cum urbs dudum eversa sit, ecclesia illa eamdem haud dubie sortem subierit. Fuit & Panormi in Sicilia monasterium S. Hermetis, sub finem seculi VI, ut videtur, fundatum a S. Gregorio Magno. De illo meminit ipse Gregorius lib. 6, epist. 42 (alias 41) his verbis: Urbicus abbas monasterii S. Hermæ, quod Panormi situm est, a nobis cum congregatione sua magnopere postulavit, in eodem monasterio presbyterum, qui sacra Missarum solemnia celebrari debeat, ordinari. Huic postulationi ibidem annuit Gregorius. Jam vero monasterium istud a Gregorio fundatum existimant, quia lib. 5, epist. 6 (ante lib. 4, epist. 4) ait: Urbicus monasterii mei præpositus, quod de eodem intelligendum, cum scribat ad episcopum Panormitanum. Rocchus Pirrus in Notitiis Siciliensium ecclesiarum tom. 1, pag. 63 probat celebre fuisse illud monasterium, subjungitque sequentia: Hoc tandem monasterium Rogerius rex sive collapsum reparavit, sive dirutum construxit, ac D. Joanni dedicavit; atque inde factum est, ut etiam nunc id monasterium dicatur, S. Joannis de Heremitis: corrupta enim S. Hermetis vox in vocem Heremitis transiit: quamquam aliqui ex majori vocabuli similitudine decepti crediderint, Heremitarum hominum cœnobium fuisse; atque inde eam apellationem exortam esse. Ad hoc monasterium crediderim pertinuisse proximum S. Mercurii templum, Hermes enim Latine Mercurius est. Ita ille. At fatemur non omnino certum esse, hæc spectare ad Hermetem nostrum, cum nomen Hermes & Hermas, pluribus sit commune: nullus tamen inter illos est, cujus nomen tam est illustre.
[28] [in Gallia, ubi restituitur per S. Cæsarium divinitus monitum:] In Gallia quoque certa occurrunt indicia antiqui cultus S. Hermetis. Ad XXVII Augusti in S. Cæsario num. 53 recitavi epistolam Messiani presbyteri, qua testatur, Dominum cum SS. Petro, Paulo, Augustino, ipsoque Hermete apparuisse S. Cæsario, ipsumque corripuisse his verbis: Age pœnitentiam, quia memoriam martyris Hermetis, quem in præsenti habes, inter sacra Missarum mysteria, cujus festum a fidelibus hodie veneratur & colitur, negligenter oblivioni tradidisti. Cæsarius autem, eodem teste aurito, mane suis post solitam exhortationem dicebat: Væ mihi misero, quia ex triennio infeliciter oblivioni tradidi memoriam martyris Hermetis, … cujus memoria non derelinquetur in æternum. Addit Messianus: Post hæc cum apparatu necessario ad locum (visionis) rediit, ubi ecclesiam construxit in honore beati Hermetis martyris, quam jure perpetuo Arelatensi sedi deputavit. Facta hæc ante medium seculi VI, quo floruit Cæsarius; spectantque haud dubie ad Hermetem nostrum, cum is solus colatur XXVIII Augusti, quo oblata est visio.
[29] [nomen Sancti in Fastis antiquissimis.] Ex his mirum non est, memoriam Sancti annuntiari in Fastis quibuslibet antiquissimis; quales sunt, præter Bucherianum jam dictum, Kalendarium a Frontone editum, Martyrologia S. Hieronymi nomen præferentia, Martyrologium vetus Romanum, Sacramentarium Gelasii Papæ per Thomasium luci datum, in quibus omnibus reperitur ad XXVIII Augusti. Accedit Sacramentarium Gregorii apud Menardum, in quo habet præfationem specialem. Tandem, ne singula enumerando sim longior, Hermetem clarissimum martyrem, vetustissimo & perenni cultu celebratum, ostendunt antiqua Kalendaria apud Florentimium, & Martyrologia nostra omnia, in quibus (si Rabanum excipias, in quo transponitur) primum locum obtinet, ut observat Sollerius noster in Usuardo suo ad XXVIII Augusti. Missa ergo facio Martyrologia reliqua; & ad varias corporis translationes illustrandas progredior.
§ III. Diversæ sacri corporis translationes, & reliquiæ variis locis sparsæ.
[Corpus Sancti elevatum a Gregorio IV:] Sacrum S. Hermetis corpus ex cœmetenio jam dicto elevatum fuit seculo IX, & translatum ad ecclesiam S. Marci per Gregorium IV summum Pontificem, qui ecclesiam S. Marci Romani Pontificis, cujus fuerat Cardinalis, a fundamentis reædificavit, teste Anastasio Bibliothecario in Gregorio IV. Non meminit quidem Anastasius de translato illuc S. Hermetis corpore, sed Eginhardus, tunc abbas Selingenstadiensis, in Historia translationis SS. Marcellini & Petri, apud nos tom. 1 Junii, pag. 204 id factum per Gregorium IV eodem tempore, quo ecclesiam S. Marci, non Euangelistæ, ut per errorem scripsit, sed Romani Pontificis, ædificabat. Imo Aringhus lib. 4, cap. 34, relata hac translatione, adjungit: Porro Hermetis martyris corpus in divi Marci ecclesia, in quam translatum fuerat, condigno adhuc honore asservatur. At id verisimile non est, primo quia nec Piazza in Hemerologio sacro, etiamsi alias assignet reliquias in variis ecclesiis, de corpore ibidem adhuc servato meminit, nec istud combinare possumus cum translatione corporis inferius referenda. Quin imo Pancirolus in Thesauris Urbis, seu indice reliquiarum in fine subjecta, ingenue fatetur, se nescire, ubi sit corpus S. Hermetis.
[31] Porro laudatus mox Eginhardus refert, quo modo partem reliquiarum S. Hermetis acceperit in Mulinheim, [quo tempore reliquiæ quædam Selingenstadium delatæ,] seu Selingenstadii, ut locus in Franconia ad Mœnum deinde dictus, vulgo Selingstat. Casu igitur factum est, inquit, ut eo tempore, quo sepulcrum beatissimi Hermetis erat aperturus, & sacrum illius corpus inde fuerat sublaturus; unus ex nostris, qui eodem anno supplicandi gratia, ut moris est pœnitentibus, Romam venerat, congregatæ ad basilicam Martyris multitudini cum ceteris peregrinis interesset. Is negotio, quod agebatur, diligenter inspecto, spem adipiscendarum memorati Martyris reliquiarum, licet corde simplici, non tamen sine causa concepit: & Deusdonam diaconum, cujus in primo libro crebram fecimus mentionem, adiens, obnixe rogavit, ut ex his quantulumcumque a custodibus loci acciperet, mihique deferendum sibi præstaret. Qui confestim precibus ejus annuens, id se sine mora facturum pollicetur: datoque custodibus pretio, non solum S. Hermetis, sed etiam sanctorum Proti atque Hyacinthi, quorum in eadem basilica corpora erant posita, reliquias accepit. Et illas quidem per quemdam familiarem suum, cui Sabbatino cognomen erat, simulque & nostrum, qui ei, ut hoc faceret, persuasit, mittere curavit: quod autem de corpore B. Hermetis potuit adipisci, ipse ad nos veniens, pro ingenti munere detulit.
[32] Non diu post hæc ipso die festo S. Hermetis insigne accidit miraculum, [miraculoque nobilitatæ:] quod Eginhardus ibidem refert. Mulier quædam Coloniensis, misere contracta, usuque membrorum destituta, eo venerat ob famam miraculorum SS. Petri & Marcellini, jussaque divinitus fuerat, adventum Medici præstolaretur, qui eam esset procul dubio sanaturus… Cum interim, inquit, circa medium fere mensem Augustum Deusdona diaconus, cujus in primo Operis hujus libro crebram secimus mentionem, Roma veniens, unum articulum digiti B. Hermetis martyris pro magno nobis munere detulit. Quem accipientes, capsula reconditum, in superiori parte basilicæ, supra ipsum occidentalem ecclesiæ introitum collocavimus. At femina, quæ, ut dixi, visione divinitus admonita illuc venerat, & duobus jam exactis mensibus, nihil promissæ opis sibi advenisse cernebat, delusam se vano somnio existimans, reditum in patriam meditari cœpit. Statuitque cum negotiatoribus, qui se reducerent, ut proxima Dominica, quæ quinto Kalendarum Septembrium die simul cum anniversaria S. Hermetis solennitate erat futura, navem eorum in regionem suam reversura conscenderet. Jamque instante nocte, quæ diem profectioni condictum erat sine dubio præcessura, cum nos secundum consuetudinem, completo nocturnali officio, ad quiescendum fuissemus egressi; ceteris exeuntibus, femina illa introire volens, in ipso limine consedit: ibique coram omnibus stupore quodam oppressa, parumper obticuit: ac deinde erumpente ex omnibus pedum unguibus aliquanto sanguine, ad se reversa, manum circumstantibus porrexit, erectaque in pedes, ad sepulcrum martyrum ambulare cœpit. Quo cum pervenisset, ad orationem coram altari prosternitur, ibique tamdiu jacuit, quoadusque hymnus, quem exultantium simul atque mirantium multitudo Deum laudans devotissime cantabat, compleretur. Quo finito, sana surrexit, sed in patriam ulterius redire noluit. Merito igitur miraculum istud B. Hermeti adscribitur, cujus die natalitio, & sub cujus reliquiis gestum esse constat. Facta hæc esse anno 830, colligitur ex Dominica, in quam festum S. Hermetis, seu XXVIII Augusti, incidebat: nam id fiebat anno 830, quo littera Dominicalis erat B. Baronius itaque, hæc referens ad annum 829 num. 1, uno anno aberravit.
[33] [corpus Indam prope Aquisgranum,] Sigebertus in Chronico ad annum 851 translationem corporis refert his verbis: Reliquiæ sancti Hermetis martyris per Lotharium imperatorem in Gallias mittuntur, & apud Indam monasterium honorifice conduntur. Idem in Chronico suo Albericus habet iisdem fere verbis, sed anno præcedenti. At potior fides est Sigeberto, ut antiquiori, quem etiam sequuntur Baronius ad eumdem annum, citandique postea Molanus, Miræus, & alii. Advenisse eo corpus X Januarii existimant Majores nostri in Prætermissis ad illum diem, quia in excuso æque ac Ms. Martyrologio Adonis X Januarii notatur, Adventio sancti martyris Hermetis. Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad XXVIII Augusti sic habet: In vetusto quodam Martyrologio annotatum observavi quarto Idus Januarii adventionem S. Hermetis martyris apud Indam. Quod an de primo, an de secundo adventu accipiendum sit, ignoro. At dubitandum non videtur, quin de primo adventu locus sit intelligendus: nam, si ipsa sint Adonis verba, res certa est, cum Ado defunctus sit, antequam corpus S. Hermetis secunda vice Indam deferretur. Deinde, si quis putaret hæc Adoni postmodum adjecta, quod qua ratione dici possit, non video; ne sic quidem recte intelligeretur locus de secundo adventu; cum tunc corpus tantum depositum sit metu Nortmannorum, ut restitueretur postea. Certe Rosweydus in Notationibus ad hunc locum Martyrologii Adonis primam translationem intelligit, & locum, quo reliquiæ tunc translatæ, explicat hoc modo: Inda locus est juxta Aquisgranum, ubi S. Cornelii monasterium, in quod hæ reliquiæ primo fuere illatæ. Porro monasterium Indense, seu S. Cornelii, Ordinis est S. Benedicti, ac vulgo Cornelis-munster dicitur.
[34] [atque istinc Rothnacum translatum,] Addit Rosweydus: Inde Rothnacum, quæ villa Brabantiæ est (imo Flandriæ nunc, ut videbimus) anno DCCCLX deductæ VI Julii, ut habetur in Martyrologio propriæ ecclesiæ: “Ipso die, translatio corporis S. Hermetis martyris in Rothnaco”. Hinc Danis Belgicam vastantibus, Othone imperatore, rursus Indam relatæ. Post rebus pacatis, ad Rothnacenses rediere. Sic ille breviter, quæ paullo latius exponam. Aubertus Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis pag. 494 sic habet: Anno DCCCLX, die VI Julii S. Hermetis corpus Inda Rothnacum, ad basilicam canonicorum, a S. Amando Trajectensi episcopo fundatam, est translatum, per Ludovicum imperatorem, Lotharii imperatoris jam nominati filium. Idem paullo brevius habet Meyerus in Annalibus Flandriæ ad eumdem annum. Lotharius jam statuerat illuc sacrum corpus deferre; sed, eo morte prævento, filius patris voluntatem implevit. Audi Molanum loco ante assignato: Hujus (S. Hermetis) corpus Lotharius imperator Roma attulit, & ad tempus collocavit apud Aquisgranum in sancti Cornelii monasterio villæ Indensis, alium locum honorificum præparans: qui opere imperfecto Prumiæ monachus est effectus, & paulo post obiit. Filius autem Ludovicus, patris voluntatem adimplere volens, asportari fecit ad monasterium canonicorum de Rothnake anno octogentesimo sexagesimo. Habeturque ejus loci fundator secundarius, primarius enim jam ante fuerat sanctus Amandus. Hisce consentiunt monumenta varia partim impressa partim Mss., Rothnaco nobis transmissa, quæ secutus est Molanus.
[35] Subdit ille, qua occasione corpus Indam rursus delatum, [rursus Indam Coloniamque delatum metu Danorum,] relatumque Rothnacum. Factum id circa annum 940 affirmat Miræus, addens Coloniam usque translatum esse metu Danorum. Hisce multo antiquior, utpote qui initio seculi XI floruit, Balderieus Noviomensis & Tornacensis episcopus, rem totam narrat in Chronico Cameracensi, edito per Colvenerium, lib. 1, cap. 75 hunc in modum: Danis quoque circa istam provinciam non minus furentibus, &, ut liquet ipsas historias legentibus, sanctas Dei casas incendentibus, beatus Hermes martyr Christi, quem Papa Alexander Romæ baptizavit, de Rotnasce villa Brabatense, de monasterio videlicet, quod beatus Amandus construxit, ad monasterium villæ Ende, quæ juxta Aquisgranum sita est, primo asportatur; deinde vero Coloniam usque translatus, non pauco ibidem tempore demoratur. Unde intercedentibus aliquot annorum curriculis, inter utrumque clerum, id est, inter Rotnascenses atque Endenses, magna exorta est disceptatio. Danis enim remotis, rebusque sanctæ Dei Ecclesiæ in prosperitate restitutis, Rotnascenses suum moliuntur referre Patronum: Endenses vero unanimiter refragati, retinere contendunt, utpote videlicet preciosum thesaurum.
[36] Hæc igitur altercatio inter se aliquandiu processit. [deinde Rothnacensibus restituitur.] Rotnascenses autem consilio saniore præventi, dominum Fulbertum pontificem suppliciter adierunt, suæque deplorationis seriem inculcantes, obnixe implorarunt, ut quia de parochia ejus translatus fuerat, ibi etiam a violentis extortum sanctum Martyrem reportari cum omni labore contenderet. Horum itaque causam competentem prævidens episcopus, omni modo laboravit, quoad usque beati Martyris glebam ad proprium locum referri coëgit. Pro tanti ergo beneficii recompensatione prædicti fratres, villam, qui ab incolis Neuvehova nuncupatur, sancti matri ecclesiæ Cameracensium libenter contulerunt. Villa illa Neuvehova, vulgo Niewen-hove, notatur in tabulis Flandriæ non procul a Ninovia & Gerardi-Monte in confinio Hannoniæ, & Brabantiæ.
[37] Rothnacum vero, ubi hodiedum adhuc quiescit sacrum corpus, [Templum Sancti votivis peregrinationibus celebre:] quodque aliis Rotornacum dicitur & Rothnasce, Flandris Ronse, situm est inter Aldenardam & Tornacum, sed Aldenarnæ vicinius, a qua distat duabus leucis. Fuit olim juris Brabantini oppidum; at anno 1280 Guidoni Flandriæ comiti venditum, ad Flandriam accessit: similiter in erectione episcopatuum Belgii seculo XVI a diœcesi Cameracensi transiit ad Mechliniensem. Illud pluribus describit Sanderus in Flandria illustrata tom. 2, pag. 535 & 536, quem studiosus lector poterit consulere. De ecclesia Sancti nostri sic memorat: Fuit autem hæc D. Hermetis apud Rotornacum ecclesia fundata primum a S. Amando, & a Ludovico Lotharii imperatoris filio, aliisque principibus dotata postmodum, & possessionibus aucta, habetque in hodiernum diem sub titulo ecclesiæ collegiatæ canonicos sub uno præposito constitutos. Canonici hi, præter natalem Sancti, quem colit totum territorium Rotnacense XXVIII Augusti, translationem celebrant VI Julii, teste Molano, qui de loco in rem nostram adjungit sequentia: Locus autem est celeberrimus, eo quod multi peregrini male affecti ad S. Hermetis memoriam adventent, & frequenter restituti ac sani discedant. Miræus in Fastis laudatis pag. 496: Anno MCCCXCII Carolus VI Galliæ rex æger statuam suam, ex cera confectam, dono misit Rotnacum ad S. Hermetem, & sanitatem recuperavit; ut Meierus in Annalibus narrat. Addit tamen restrictionem Meyerus ad dictum annum, hisce usus verbis: Et recuperavit rex sanitatem; quamquam per crebras vices & intervalla maneret phreneticus, adeoque laboraret, ut neminem agnosceret.
[38] [gemina corporis in novas thecas translatio:] Reliquas sacri corporis transpositiones memorat laudatas Miræus. Pag. 495 sic habet: Anno MLXXXIX S. Hermetis reliquiæ sunt collocatæ in novo feretro argenteo per Gerardum IV Cameracensem episcopum, additis his versibus:
Papa, puer, nutrix, orat, vitæ datur, affert,
Hæc videt, hic vivit, stupet Hermes, fonte novatur.
Fax Hermem Papæ sociat, Christoque Quirinum,
Facta reis pœna salvat, sanatque catena.
Hic trahit, ille necat, vivit Hermes, Angelus adstat:
Confortata Deo pars redditur, altera terræ.
Quibus versibus, pro sæculi barbarie rudioribus, vita & martyrium Hermetis breviter exprimitur. Testimonium hujus translationis in feretro positum est, quod inventum anno 1526 his verbis scriptum: Anno ab incarnatione Domini millesimo octogesimo nono, Indictione duodecima, V Kal. Novembris, translatæ sunt in hoc vase reliquiæ gloriosi Hermetis martyris a D. Gerardo II Cameracensi episcopo, episcopatus anno tertio, sub præsentia & testimonio dominorum Oiguardi abbatis, & D. Sigeri Blandiniensis abbatis, & Petri archidiaconi, & Tibaldi Rotnacensis præpositi, & Tibaldi decani, & domini Theoderici de Aldenarda, & … advocati; adstante etiam honestarum personarum, clericorum & laicorum, non modica multitudine. De Gerardo II Cameracensi episcopo agitur in Gallia Christiana recusa tom. 3, col. 21 & seqq. Verum, quod ibidem assignatur episcopatus initium anno 1076, non convenit cum anno tertio hic relato, sed cum anno decimo tertio, ita ut verisimiliter pro tertio legendum sit decimo tertio. Testimonium enim vix legi potuit ob vetustatem, ut testantur Rothnacenses, qui illud Ms. ad nos transmiserunt. Demum, ut subdit Miræus pag. 496, anno MCXXVI Robertus Crojus episcopus Cameracensis (de quo in Gallia Christiana col. 52) per Godefridum Einhamensem abbatem, S. Hermetis reliquias ex veteri feretro, in quo Gerardi episcopi scriptum testimoniale est repertum, (ut mox recitavimus) in novum transferri mandavit.
[39] [supplicatio quotannis fieri solita, in qua Sancti corpus circumfertur.] Porro Rothnacenses annis singulis in festo SS. Trinitatis corpus Patroni sui supplicantes circumferunt. Præcipui magistratus nomine universi populi die Veneris ante festum prædictum corpus sibi concedi postulant ad supplicationem more solito instituendam, præstitoque ab ipsis juramento restituendi fideliter corporis, canonici de more annuunt, ut nobis Rothnaco perscriptum. Supplicatio autem in Ordinario Rothnacensi sic describitur: Facta magna Missa, ordinatur solemnis processio cum cappis sericis, cum feretro sancti Hermetis martyris, & egreditur per occidentalem januam ecclesiæ; ad egressum cœmeterii dominus villæ cum populo suo recipit feretrum, sub cautione antedicta, ad portandum circa villam, ut supra dictum est, & processio regreditur ad ecclesiam per aquilonarem januam claustri. Eadem fere deinde leguntur hoc modo: Hodie ad requestam * populi Rothnacensis, præpositus, decanus & capitulum concedunt, per bonam cautionem præhabitam, feretrum illustrissimi martyris Hermetis patroni nostri ferre circa villam, ob defensionem patriæ. Post Vesperas ad reditum feretri illustrissimi martyris Hermetis, totus chorus noster exit processionaliter obviam feretro, & recipit illud per duos canonicos, indutos cappis sericis, ferentes ad ecclesiam solemniter, cum cantico lætitiæ sui triumphi: O Christi Martyr. Hactenus de corpore, aut certe corporis parte præcipua. Nunc quasdam illius partes minores investigabimus.
[40] Piazza in Hemerologio sacro urbis Romæ ad XXVIII Augusti sic habet: [reliquiæva riis locis conservatæ.] Festum (S. Hermetis) celebratur ad S. Mariam Majorem, ubi unum ejus brachium exponitur: atque in ecclesia S. Alexii, ubi pars bona est capitis ejus: alia pars est in S. Clementis, & in S. Annæ ad funarios. Bucelinus in Sacrario Benedictino ad XXVIII Augusti: Insignis, inquit, portio reliquiarum ejus (Hermetis) in Hersfeldensi monasterio. Gelenius in Coloniæ Magnitudine pag. 263 & 266 reliquias S. Hermetis annumerat thesauro ecclesiæ S. Gereonis Coloniæ. Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 314 scribit, asservari in templo cathedrali Tornacensi costam integram gloriosi & illustris martyris Hermetis; & pag. 161 os parvum S. Hermetis martyris assignat collegio Anglorum Audomarensi. Idem pag. 45 inter sacras exuvias ecclesiæ S. Amati collegiatæ Duaci numerat S. Hermetis reliquias. Papebrochius in Itinere Romano Ms. pag. 295 narrat, Aquisgrani in ecclesia collegiata S. Alberti ostensas sibi omnes reliquias, in quibus, inquit, S. Hermetis martyris caput. Masinus in Bononia perlustrata part. 1, pag. 433 asserit, caput S. Hermetis martyris Servitis Bononiensibus datum anno 1663 ab Alexandro summo Pontifex: at, cum adjungat acceptum esse ex cœmeterio S. Cyriacæ, ubi S. Hermes noster non fuit sepultus, de alio id intelligi debet; nec desunt plurimi ejusdem nominis martyres, uti videre est in Opere nostro locis variis. Demum Thomas Pessina a Czechorod in Diario reliquiarum metropolis Pragensis ad XXVIII Augusti hæc habet: S. Hermetis M. brachium, quod obtinuit Carolus (IV imperator) Aquisgrani apud S. Adalbertum anno MCCCLVII. Item pars capitis, & duo frustula, quodlibet eorum digito majus.
[Annotata]
* i. e. postulationem
DE DUOBUS SS. PELAGIIS MART.
ALTERO CONSTANTIÆ IN SUEVIA; ALTERO IN CIVITATE NOVA ISTRIÆ,
Sub Numeriano imperatore, ut fertur.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Pelagius M. Constantiæ in Suevia (S.)
Pelagius M. in Civitate nova in Istria (S.)
BHL Number: 6616
AUCTORE J. P.
§ I. Constantiensis Martyris memoria in Fastis sacris; dissertatio de loco martyrii; corpus Constantiam translatum.
Constantiensis urbis situm indicavimus in hoc tomo ad diem XXVII Augusti, occasione S. Gebhardi vel Gebehardi, ejusdem urbis episcopi: in qua hodiernum etiam martyrem S. Pelagium annuntiamus, [Annuntiatur S. Pelagius Constantiensis] singulares ibidem publicæ venerationis honores adeptum, cum Fastis sacris, eidem loco ipsum attribuentibus ad hunc diem. Wandelbertus duobus hisce versiculis eum memorat:
Urbs Allamannorum * recolit Constantia sanctum
Hac quoque Pelagium, fuso pro sanguine clarum.
Molanus: Apud Constantiam Galliæ urbem natalis S. Pelagii martyris. Galesinius: Constantiæ, sancti Pelagii martyris. Martyrologium Romanum: Constantiæ in Gallia S. Pelagii martyris, qui sub Numeriano imperatore, & Euilasio judice martyrii coronam accepit.
[2] [in Fastis sacri, sed modo] Alia Martyrologia Pelagium annuntiant sine notatione loci. Nam Beda Plantinianus sic habet: Item natale sancti Pelagii martyris. Richenoviense, quod exstat inter Martyrologia Hieronymiana contracta apud nos post tomum VII mensis Junii fere ei consonat: Et alibi, sancti Pelagii mart. Longe alius annuntiandi modus legitur apud Notkerum; Eodem die (XXVIII Augusti) Emmoniæ, quæ est civitas provinciæ Carniæ, passio sancti Pelagii martyris. Et subditur hoc martyrii compendium: Qui tempore Numeriani imperatoris, agente Velasio * judice, pro fide Christi primo ferri pondere collo manibusque gravatus in carcerem truditur: eductus virgis verberatur, dein fustibus cæditur: postea equuleo suspensus, ungulis laceratur, oleo bulliente ventrem infunditur, super fragmenta testarum, ligatis manibus ac pedibus, protrahitur, postremo capite truncatur. Grevenus, omisso primo loco, ponit eum in provincia Acarnanniæ. Martyrologicum Germanicum, sub Canisii nomine citari solitum, locum palæstræ ejus in Acarnania etiam signat; cultus autem Constantiæ in Gallia, vel Francia *.
[3] Verum tam hæc, quam aliæ superius annuntiationes vago & improprio modo loquendi, Constantiam collocant in Gallia, uti jam pridem recte observavit Sollerius noster in Auctariis ad Usuardum hac die, ubi post annuntiationem Molani ita monet: [diverso.] Supra tribuebatur Pelagius Constantiæ Galliæ, quæ a Rheno longe dissita est; nisi Gallia, vel potius Francorum imperium in latissima significatione, quam olim habuisse constat, accipiatur. Hæc lata & impropria significatio in errorem duxerit Saussayum, qui die IX Septembris scribit ista: Apud Constantiam in secunda Lugdunensi provincia, S. Pelagii martyris, ibi sub Numeriano imperatore, sæviente Euilasio præside, necati in confessione pietatis. Inepte hic respexit Saussayus ad Constantiam synonymam in Normannia Galliæ, vulgo Coutance vel Coutances (de qua agit Baudrandus.) Ibi itaque eum passum esse, erronee asserit. Quod vero prædictus Martyrologus signet diem IX Septembris pro XXVIII Augusti, accidisse suspicor, quia V Kalendas Septembris confuderit cum V Idus ejusdem mensis. His ita expositis & animadversis, opportunus se offert locus inquirendi, ubinam gentium sanctus noster Athleta coronam martyrii consecutus sit.
[4] Hoc accidisse in civitate Emmona, quæ est in provincia Carnia, [Dicitur passus Emonæ in provincia Carniæ:] indicat Passio, quam dabimus, eidem adstipulante alio ejusdem exemplari. Petrus de Natalibus episcopus Equilinus in Catalogo Sanctorum lib. 7, cap. 120 nomina aliter scribit: Pelagius, inquit, martyr passus est in civitate Emonia provinciæ Acarnanniæ. Martyrologium Notkeri & Canisii supra citavimus pro istis locis. De provincia Carnia, & civitate Emmone etiam agitur in breviariis Constantiensibus, quorum alterum anno 1561, alterum anno 1575 impressum notatur, ut in lectionibus propriis S. Pelagii M. ibidem licet videre. Consentiens itaque & pervulgata sententia est, ipsius martyrium in dictis locis consummatum fuisse: ad quorum situm definiendum opus est ulteriore indagatione. Quærenda itaque nobis est civitas Emona in provincia Carniæ.
[5] Cellarius Notitiæ orbis Antiqui libro 2, cap. 8, [duo hæc loca] pag. 353 hanc civitatem ponit in Pannonia superiore, pluribusque de illa disserit, e quibus ea depromam, quæ magis in rem nostram conducere videantur. Omissis itaque illis, quæ habet super diversa nominis efformatione, de situ ipsum audiamus: Herodianus, inquit, ad Italiam refert, ut πρώτην Ἰταλίας πόλιν, primam & limitaneam urbem post Alpes constituens. Sed non intellexit Herodianum (interpres) cui ὑδρυμένη πρὸ τῆς ὑπωρείας τῶν Ἄλπεων, sita est ante radices Alpium, id est, Pannonicas: nam sequenti die ἐπὶ τὰς. Ἄλπεις ἐπείγοντο, ad Alpes accesserunt. Male vero Herodianus Italiæ fines, contra consensum omnium, trans Alpes removit. (Auctorem hunc lib. 8, cap. 1 citaverat ibidem Cellarius.) Cum Plinio ergo (lib. 3, cap. 25) Pannoniæ adscribamus.
[6] Loco citato Plinius hæc de illa scribit: Ad Septemtriones Pannonia vergit… [variis]! In ea coloniæ Æmona, Sciscia. Plinio Ptolemæum addit Cellarius, qui locum istum Pannoniæ superiori adjunxit ita, ut sit μεταξὺ Ἰταλίας ὑπὸ τὸν Νωρικὸν Παννονίας, inter Italiam sub Norico Pannoniæ, id est, in harum regionum confinio, quemadmodum etiam Zosimus (lib. 5, cap. 29 ibidem citatus) posuit, μεταξὺ Παιονίας τῆς ἀνωτάτω καὶ Νωρικοῦ, inter Pannoniam primam & Noricum. Et vero vir peritissimus, sicut pergit Cellarius, harum regionum Jo. Lud. Schöleben multis argumentis contendit, Æmonam Labacum Carniolæ esse, vulgo Laubach dictum, quod etiam iter Antonini ab Æmona Sirmium confirmat. Sita est Æmona ad fluvium Nauportum, qui nunc Labacus est, milliario Germanico a confluentibus. Sed superius ad idem flumen est oppidum Nauportum, perperam a Strabone dictum Ναύποντον, Naupontum. Nomen enim a fluvio habet: cujus etymon Plinius lib. 3, cap. 18 revelavit disputans contra Nepotem, aliosque, qui ex Istro alveum in Adriaticum mare effluere crediderunt.. Flumen ex Alpibus oritur prope Longaticam, mansionem, quæ in Tabula (paullo ante a Cellario indicata erat Peutingerorum Tabula Emona) est VI millibus ab oppido Nauporto: hoc XII ab Emona. Ex quo conjicitur, probaturque a laudato viro I. L. Schöleben, Nauportum oppidum fuisse in loco Super-Labaci, vulgo Ober Laubach … De situ universo inspice tabulam nostram Norici (ad pag. 326) qua hæc plenius, quam Pannoniæ tabula, (ad pag. 346) exponuntur.
[7] [observationibus] Ceterum, si quis plura de loco, quem hic elucidare conamur, desiderat, copiosissimas ei notitias suggeret admodum reverendus & eximius Dominus Joannis Ludovicus Schönlebius, sacræ theologiæ doctor, protonotarius apostolicus, & archidiaconus Carnioliæ inferioris, jam memoratus, in libro, qui anno 1674 Salisburgi excusus est hoc titulo: Æmona vindicata, sive Labaco metropoli Carnioliæ vetus Æmonæ nomen jure assertum. Idem auctor condidit Annales Carnioliæ, quorum prænotatur tomus esse primus, & anno 1681 Labaci editus, & in quo de Carnioliæ locis, atque aliis rebus ad illam spectantibus diffuse tractatur. Jam vero dispiciendum est, an & quo pacto relata hactenus de Æmona, quam alibi paullo aliter scribi vidimus, conciliari possint cum provincia Carniæ, in qua hæc ponebatur.
[8] [elucidare] Acarnannia apud Petrum de Natalibus, vel, ut rectius scribitur in Martyrologio Canisiano, Acarnania, huc non spectat, sed ad Græciam, ut videre datur apud Cellarium lib. 2, cap. 13, pag. 705. Acarnanniam vero suspicor apud Petrum de Natalibus mendose intrusam esse pro Carnia. Hanc vero componere cum civitate Æmona provinciam, difficile quidem est, sed conatu non indignum. Cogito itaque primo, fieri potuisse, ut in antiquo aliquo codice per abbreviationem litterarum exaratum fuerit Carnia pro Carniolia. Id si factum hic esse constaret, quod alibi sæpe fit, nihil esset ulterius inquirendum. Sed conjectura est. Secundo, quoniam Pannonia & Carnia, vel, ut nunc vocatur, Carniolia, contiguæ fuerunt regiones apud antiquos, non videri improbabile, quod vel Actorum S. Pelagii scriptor ambas ex aliqua saltem parte confuderit; vel antiqua Pannoniæ vel Carniæ divisio latius patuerit, itaque fuerit utraque vel alterutra extensa, ut aliquam altera alterius partem complecteretur. Ad majorem cogitationis meæ dilucidationem, mitto lectorem ad mappas geographicas. Et primo quidem in ea, quæ est apud Cellarium lib. 2, cap. 9 ad paginam 406, notantur Emona, Alpes Carnicæ, Julium Carnicum, item Carni, ita posita, ut, factum fuisse, quod jam dixi, non improbabile videatur. Secundo, consuli potest mappa ante Annales Schölebianos, quæ exhibet Carnioliam antiquam, sive partem Norici, & Carniæ &c.
[9] Quoniam vero, quæ disputavi supra, magis mihi videntur ad verum accedere, [conamur, & aliorum] & probabiliora ad palæstram martyrii S. Pelagii hodierni Emonæ in provincia Carniæ designandam cum Actis, quæ dabimus, & Notkero; sequitur, ut alius martyrii locus non videatur inquirendus, donec meliorem edoceamur. Proinde rejicimus ista, quæ habentur in Appendice 4 ad Chronicon Constantiense apud Pistorium, pag. 719: S. Pelagius Emons * natus, passus martyrium in civitate, quæ postea cognominari Constantia cœpit ad Rhenum, quo propter persecutionem secesserat tempore Numeriani imperatoris: cujus pater Pelosius, & mater Claria, nobiles ac ditissimi Christiani. Eamdem ob causam dïsplicent ea, quæ in Annalibus Carnioliæ Schonlebius allegat parte 3 ad annum Christi 284, pag. 202, ex Bucelini Constantia, quam citat, ad eumdem annum: Fuit Ungarus natione, nobilibus & opulentis parentibus Pelusio & Hilaria Christianis Emmonæ editus .., fugiens in patria persecutionem, hic sponte se offerens, juvenis XXV annorum. Hæc merito paucis castigans Schönlebius, Ungarum, inquit, posuit pro Pannone: nondum enim tunc Ungarorum nomen auditum, nec umquam Æmona Hungaris paruit.
[10] Bucelinus itaque Sancti patriam a loco passionis perperam distinguit, [opiniones non admittimus.] &, prout narratur in dictis Annalibus; præsidem Rhætiæ ponit Evilasium, qui in urbe nostra (Constantiensi videlicet) & castello ejusdem inferiori (Niderburg deinceps dicto) .. residens .. post tentatam frustra Sancti constantiam, atque inflicta tormenta, extra castellum gladio eum decollari præcepit. Hæc retuli e Schonlebii Annalibus, quia Bucelini Constantiam non reperi apud nos. Prætermitto ea, quæ habet Murerus in Helvetia sancta pag. 153. His subdere placet notitias, quæ ad corporis translationem pertinent, in cujus narratione inveniuntur nonnulla, quæ a scriptoribus diverso modo referuntur.
[11] Chronicon Constantiense supra allegatum, & apud Pistorium in tomo, [Corpus S. Pelagii Constantiam translatum] in quo dantur scriptores sex, vulgatum, pag. 634 inter episcopos Constantienses refert ista: Salomon hujus nominis secundus, vicesimus primus electus fuit anno Domini DCCCLXXXV, & iste sarcophagum sancti Pelagii martyris fieri fecit preciosis gemmis adornando.. Obiit hic Salomon anno DCCCXCI. Vide, quam ista prorsus non cohæreant cum Appendice, quam ante citabam, ad istud Chronicon, ubi scribitur, ejus corpus integrum per Salomonem hujus nominis tertium, ad majorem ecclesiam Constantiensem translatum. Idem Salomon (II) occurrit alibi: nam apud Crusium Suevicorum Annalium dodecade 1, lib. 10, partis 1, pag. 284 hæc sunt: Salomon DCCCXC, nobilis Ramschwagius. Hic S. Pelagii corpus Roma.. Constantiam attulit. Hartmannus in Annalibus eremi Deiparæ Matris, monasterii in Helvetia, ad annum 918 rem sic narrat: Anni nongentesimi decimi octavi initio, quia ex principum ante dicto supplicio dolor perpetuus Salomonem excruciabat, veluti eorum exitii caussam ferret, tamquam expiaturus Romam abiit, multaque animi demissione ab Joanne Pontifice culpæ, si quam in ea nece haberet, gratiam oravit. Pontifex non solum humaniter accepit, sed S. Pelagii martyris insuper sacris reliquiis, quia eo die ex custodia Dietboldi burgi egressus erat, victoriamque de hostibus tantam reportarat, honoravit, quas summa veneratione Constantiam detulit, & inter episcopatus Divos tutelares S. Pelagium inseri voluit. Inter rerum Alamannicarum scriptores apud Goldastum, anno 1661 recusos, in libro de casibus monasterii S. Galli in Allamannia, qui Ekkehardi Junioris, ejusdem monasterii cœnobitæ nomine prænotatur, capite 1, quod est de Salomone III, & abbate S. Galli, pag. 19 translationi prædictæ adjunguntur de S. Pelagio sequentia: Qui cum multorum miraculorum virtutibus insignis esset, cottidie rumor ejus non solum proximas, sed & exteras Constantiam fecit orandi causa turmatim confluere regiones. Plura de sancti Martyris corpore impetrato, ac deinde magnifice condecorato, ibidem etiam legi possunt. Superius præmissa in signando Salomone non conveniunt; proinde dispiciamus, quisnam ex tribus hanc translationem fecerit.
[12] [a Salomone episcopo, hujus nominis tertio:] In Chronico Constantiensi pag. 634 dicitur obiisse anno 873 Salomon I; secundus anno 891; tertius, de quo ibidem pag. 635, anno 919. Primum non lego accepisse dictas reliquias. Secundo id attribuit Chronicon, ut vidimus, Constantiense; sed Appendix ad illud, tertio. Secundum indicabat Crusius per nomen Ramschwagius. Tertium Hartmannus, addens sacrum hoc pignus obtentum a Joanne Papa, quocum Salomonis III tempora conveniunt: sedisse enim ponitur Joannes X anno 912, obiisse anno 928. Magis itaque mihi arridet sententia, quæ hanc rem gestam Salomoni III attribuit. Hæc dicta sint de sacri corporis ad Constantienses delatione, seu antiquo ejusdem statu: de præsenti autem nihil certi didici. Liceat autem suspicari, insigniores plerasque ejusdem corporis partes a longo jam tempore ibidem non exstitisse; ad quod me movet epistola celsissimi domini Jacobi episcopi Constantiensis scripta ad Rotwilenses anno 1609, in qua non ita videtur fuisse locuturus, nec gratias tantas acturus Rotwilensibus pro accepto ab eis sacro osse, si corpus S. Pelagii apud Constantienses tali modo tunc temporis exstitißet. Dicta epistola dabitur inferius. Adde, quod P. Janningus noster in suo Itinere Ms. Belgico-Viennensi, solitus notare si quid in locis, per quæ transibat, notatu dignum de Sanctis reperiret, aliud nihil observet fol. 16 verso de hoc Sancto, quam illud: S. Pelagius mart. Constantiæ colitur XXVIII Augusti cum octava, tamquam patronus civitatis.
[13] [non probatur, cujus Pelagii corpus fuerit;] Quæres, unde probetur, quod pignus sacrum S. Pelagii M., a Romano Pontifice datum Salomoni III, & ab hoc Constantiam delatum, sit Pelagii martyris illius, qui passus scribitur Emonæ in provincia Carniæ? Eumdem hunc esse, non dicebat supra Notkerus, non Wandelbertus, non Acta apud Petrum de Natalibus, non nostra ex apographo bibliothecæ S. Galli postea excudenda, non denique auctores modo citati, qui scribunt de translatione pignoris istius sacri, sub nomine dumtaxat S. Pelagii martyris (apud Crusium sine titulo martyris) nulla addita alia nota characteristica, vi cujus discerni possit, an sit Emonensis, an alius synonymus. An igitur a Martyrologis num. 2 citatis, S. Pelagio M., qui Constantiæ colitur, Acta synonymi Emonensis sunt applicata? Ad objectam difficultatem respondeo, eam me eruditis Constantiensibus vel aliis expendendam relinquere, cum ex antiquis documentis has tricas dissolvi satis apte a me non posse, candide profitear, nec sciam, cujus Pelagii corpus hic intelligendum sit.
[14] [nec qualis ibidem antea cultus.] Nec præteriero aliud punctum, quod aliam molestiam creat, in eo sitam, quod apud Wandelbertum superius num. 1 memoratum S. Pelagio assignetur urbs Allamannorum.. Constantia. Ibidem ergo, cum addat recolit, non obscure indicat, sanctum aliquem Pelagium fuso pro sanguine clarum, id est, martyrem, in veneratione fuisse ibidem: atque adeo ante Salomonem III prædictum. Nam quod Wandelbertus, monachus Prumiensis in diœcesi Trevirensi, suum Martyrologium scripserit anno 842, indicatum est in Præfatione ad Usuardum a Sollerio editum ac illustratum, articulo 3, pag. XVI. Salomon vero sancti alicujus Pelagii corpus accepit Romæ anno demum 918, ex dictis. Alicujus, inquam: nam cujus martyris determinate illud fuerit, superius non dicitur. Si autem Appendix ad Chronicon Constantiense modo citata verum referat, dicens, corpus illud integrum (sed alii supra citati dicunt simpliciter corpus, quod potest accipi pro notabili corporis parte) per hunc Salomonem ad majorem ecclesiam Constantiensem translatum; tunc corpus illud distinguendum esset a corpore, quod sub nomine S. Pelagii M. conditum legitur in Civitate nova apud Istrienses (de quo tractabitur paragrapho proxime sequenti.) Hoc tamen ab illo videtur distinguendum propter aliam rationem, quæ modo dabitur.
[Annotata]
* f. Alamanorum
* Euilasio
* in Germanico textu Franckreich.
* f. Emone
§ II. S. Pelagius, qui colitur in Civitate nova, a superiore distinctus videtur.
[S. Pelagius synonymus] Hunc S. Pelagium subdo synonymo Martyri, qui apud Constantienses colitur, & de quo jam egi. Hic autem sicut non paucis, ut vidimus, tricis involutus est, ita etiam ille, de quo nunc agetur. Apud Ferrarium in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, ad diem XXVII fere diceres annuntiari Constantiensem: sic enim scribit: Æmoniæ in Istria S. Pelagii Diaconi martyris sub Numeriano, ejus diœcesis patroni. In notis vero citat Maurolycum & Felicium, nec non Petrum de Natalibus hac die in Catalogo lib. 7, cap. 120. At, uti subdit, in Tab. ecclesiæ Aquileien. die XXIX hujus. Corpus in Civitate nova in ecclesia cathedrali una cum corpore S. Maximi episcopi asservatur. Uterque est urbis tutelaris. Die autem XXIX sic eum signat: Emoniæ in Istria S. Pelagii Diac. & martyris, patroni ejusdem civitatis, & addit in notis: Ex Tab. ecclesiæ Aquileien. hac die. Ejus memoria celebris est in tota diœces. Æminien. *, prout Nicolaus Manzol. I. C. Justinopolit. in Descriptione Istriæ testatur. Apud alios die XXVII hujus adnotatur. Videtur diversus ab eo, qui Constantiæ passus est hac die (immo qui colitur ibi XXVIII Augusti) sub Numeriano, uti in Martyrologio Romano: illius enim corpus ibi asservatur; hujus vero in Civitate nova. Hæc ille. Varia porro hic sunt inquirenda.
[16] Ughellus tomo 5 Italiæ sacræ columna 219 de utriusque cultu hæc memorat: [colitur in Civitate nova:] Cathedralis basilica in ipsa Æmonensi (ut vocat) civitate sita est titulo Deiparæ Virginis, & SS. Maximi & Pelagii, structura insigni, cujus dedicatio celebratur die XXVIII Aug. Hic asservantur corpora eorumdem SS. Maximi & Pelagii. Et columna 220 scribens de illorum corporibus ibidem conditis, hanc profert inscriptionem in sepulcro, sicut addit, exaratam: Anno Dominicæ Incarnationis MCXLVI, VI Id. Octob. recondita sunt hæc Sanctorum corpora Pelagii & Maximi tempore domini Adami episcopi. Ex his constat de S. Pelagii publico cultu. Optandum prorsus esset, ut, sicut de cultu ejus abunde instructi sumus, ita etiam de Actis apte ratiocinari possemus. Sed aliter in hoc argumento res se habet, prout patebit ex his, quæ lectori consideranda propono, antiquas de eisdem Actis apud nos querelas renovando.
[17] [sed ejus Acta] Papebrochius tomo VII Maii, die XXIX, pag. 14 in S. Maximo, relata superiore inscriptione, Alius, ait, nullus titulus nominibus additur, neque verosimiliter plus de iis tunc sciebatur. Martyres tamen paulatim credi cœperunt, & quidem sic, ut Maximus episcopus, Pelagius diaconus dictus fuerit. Hujus opinionis si non auctor, promotor certe primarius fuit Nicolaus Manzolus in Descriptione Istriæ, cum Vitis Sanctorum provinciæ illius edita Venetiis: de quibus vir eruditissimus, multisque libris scriptis etiam a morte clarus, Joannes Ludovicus Schönlebius, sacræ theologiæ doctor, & inferioris Carnioliæ archidiaconus Labaci residens, mihi antehac scripsit, “Vitas istas ex vulgaribus opinationibus undecumque consarcinatas, sibique valde suspectas esse, ne vel ex toto confictæ sint pleræque, vel plurimum saltem admixtum habeant fictionis”. Pergens Papebrochius Luculento exemplo id ostensum esse refert apud nos in S. Nicephoro, Petinensis civitatis in eadem Istria patrono &c. Consuli de hac re possunt dicta ad diem XXVIII Maii, pag. 807.
[18] [involuta sunt tricis,] Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad diem XXIX Augusti de S. Pelagio martyre, & patrono Æmoniensi scribens, profert Passionis compendium, quod continet in substantia illam, quam occasione S. Pelagii M., Roma Constantiam delati, ac ibidem patroni, huic Commentario subjungemus. Compendium illud apud Ferrarium sic incipit: Pelagius Æmoniæ in Histria nobilibus & copiosis parentibus ortus &c. Suspicor Istriam hic intrusam esse pro Carnia, propter dicta superius in Commentario prævio § 1, ubi de loco martyrii pluribus dissertum est. Ecce autem hic redeunt tricæ, an, & qua ratione compendium illud conveniat Pelagio Civitanovano, & cujus Pelagii demum sit, an alterutrius ex illis, an alicujus tertii synonymi: tanta hic est, tamque confusa incertitudo. Ferrarius in Annotatione ad allegatum compendium observat ista: Acta hujus cum Actis Pelagii, qui Constantiæ in Germania passus est, confunduntur: ex quo quis hunc eumdem cum illo esse suspicari possit: cujus corpus Constantia Æmoniam delatum; sicque Pelagius Æmoniæ tutelaris effectus: nisi Constantienses sui Martyris corpus haberent. Hæc, quæ asserit Ferrarius, quod Constantiæ in Germania passus, &, corpus Constantia Æmoniam delatum: item nisi Constantienses ejus corpus haberent, mecum non conveniunt in Commentario prævio, quem modo citabam.
[19] [& non satis nota:] Idem hagiologus in appendice ad dictum Catalogum, sive ad Vitas, quas ad se tardius transmissas scribit, pag. 821 alia habet de suo S. Pelagio, ex monum. ejusd. Æmonien. eccles., & Hist. Istriæ a Nicol. Manzolo I. C. Justinopolitano recens edita, his verbis: Pelagius Æmoniensis diaconus furentibus in persecutione adversus Christianos gentilibus tentus, ac in fidei confessione persistens palmam martyrii gloriosam consecutus est. Corpus a Christianis apud Æmoniam humatum, in magna semper fuit apud Æmonienses veneratione: qui illum uti patronum præcipuum coluerunt, & colunt. Nam non solum Civitatis novæ, quo Æmonia eversa corpus illius translatum est, sed & totius diœcesis patronus habetur, & maxime colitur. Ejus quoque memoria per universam Aquileiæ diœcesim celebratur. Hæc dicere, tantumdem fere est ac nihil dicere de martyrii historia: nam de imperatore vel judice, sub quo illud acciderit; de loco item, de tempore, de cruciatuum circumstantiis, quidnam inde discas? Deinde, vocatur Æmoniensis, id est, Civitanovanus secundum Ferrarium, ac diaconus, nec non palmam martyrii dicitur consecutus, sed nihil ex his probatur, immo vero videntur vacillare propter præmissa num. 17. Ego enimvero nihil video satis firmi quod asseram de hoc Martyre, præter ea, quæ de ejus cultu relata sunt.
[20] Operæ tamen pretium est inquirere, an prædicti Martyres Pelagii sint distincti, [disseritur, an idem sit cum Constantiensi,] an unus in duos confusus. Distinctio placet Ferrario, ut jam vidimus, ex eo petita, quod diversus sit locus asservati eorum corporis. Sed hoc argumentum mihi non facit satis. Cur enim unus & idem Sanctus non possit coli diversis locis etiam remote inter se distantibus ob asservatum utrobique corpus idem; notabilem corporis partem sumendo pro toto corpore? Hoc autem modo apud nos itum esse obviam difficultatibus in hac materia occurrentibus, satis norunt, qui Opus nostrum pervolvunt. Locus itaque, qua spectat Sanctorum pignora asservata, diversus, non videtur satis solvere præsentem difficultatem.
[21] Nec sæpe jam dictam distinctionem mihi suadet titulus diaconi, [an ab eodem] qui, præeunte Manzolo, quo se usum indicabat Ferrarius, sancto Martyri Civitanovano dabatur supra ab eodem Ferrario; quique non datur ab auctoribus Constantiensi: quia titulus ille sufficienti auctoritate non probatur, prout antea indicatum est. Sed quandoquidem corpus S. Pelagii Constantiensis asservatum fuit Romæ, ibidem utique per Salomonem III, præsulem Constantiensem, a Joanne PP. X impetratum, & inde ab eodem Salomone Constantiam deportatum, S. Pelagio ejusdem urbis patronis tutelaribus eadem occasione per illum adscripto, ex supra dictis; quandoquidem, inquam, Romæ debetur hoc sancti Martyris pignus sacrum, nec scitur, corpus synonymi Civitanovani umquam Romæ exstitisse; ideo propendeo in illam opinionem tamquam probabiliorem, quod alter ab altero sit diversus.
[22] Atque hæc opinio conformis etiam est qualiquali Civitanovanorum traditioni, [diversus.] seu Æmoniensium, ut volebat Ferrarius supra: Corpus a Christianis apud Æmoniam humatum, in magna semper fuit apud Æmonienses veneratione &c. Ex hac vero regione ullam istius corporis partem migrasse ad Constantienses, non novimus. Utrumque hunc Martyrem conjungere visum mihi est hac die, etiamsi Civitanovanus signetur a Ferrario die XXIX hujus mensis, eum in finem, ut, dum Sanctus uterque sub uno quasi conspectu hic exhiberetur, magis lucerent, & commodius expendi possent difficultates, quas solvere conatus sum. Ad Constantiensem vero referuntur, quæ de ipsius cultu ex Officio proprio, sacris lipsanis, atque ædibus, sub ejus nomine Deo dicatis, jam expediam.
[Annotata]
* l. Æmoniensi
§ III. S. Pelagii Constantiensis Officium proprium; reliquiæ Pragenses; Rotwilanæ juridicis instrumentis probatæ.
[Datur notitia Officii proprii,] Præter ea, quæ protulimus e Fastis sacris de publica S. Pelagii Constantiensis veneratione, alia dicenda supersunt ad majorem ejusdem confirmationem atque honorificam, quæ ad posteros propagata est, commendandam Martyris memoriam. Apud Constantienses insignem adeptus merito fuit cultum, uti patet e breviariis istius ecclesiæ, anno 1565 & 1575 typo editis, in quibus hac die habet Officium proprium. Antiphonas non do, nec lectiones proprias, quæ ex Actis sunt desumptæ. Hymnus sic incipit: Felix mater Constantia devote Christo jubila festum sancti Pelagii, tui patroni optimi. Oratio propria: Deus, qui beatum Pelagium martyrem tuum inter vincula liberum, inter tormenta securum gratiæ tuæ ubertate fecisti: quæsumus clementiam tuam, ut in nobis flammas corporalium passionum misericordiæ imbre restinguas, & ignem beatæ charitatis clementer infundas. Per Dominum.
[24] [& reliquiarum, quæ Pragam, & Constantiam delatæ sunt.] Publica veneratio hujus Sancti sumpsit etiam incrementum e lipsanis ejus sacris ad varia loca delatis. Thomas Joannes Pessina de Czechorod in sua Metropolitana Pragensi pag. 516, ad diem XXVIII Augusti hæc memorat: S. Pelagii M. scapula, & alia ossium frusta, Constantia allata per Carolum (IV imperatorem) MCCCLIII. R. P. Mauritius Chardon Societatis Jesu, celsissimo ac reverendissimo sacri Romani imperii principi Joanni Francisco, episcopo Constantiensi & Augustano a sacris quondam confessionibus, huc misit anno 1740 sequentia documenta de inventione reliquiarum in Rotwil seu Rotweil, quæ, uti habet Baudrandus ad nomen Rotevilla, est urbs parva Germaniæ in Suevia, imperialis & libera, ad Nicrum fluvium sub montibus Abnobæ… Distat, inquit, 10 milliaribus Germanicis a Brisico * in ortum, & 6 a Schafhusia in Septemtrionem. Ibi Camera seu juridica sedes totius Sueviæ instituta anno MCXLVII a Conrado III Duce Sueviæ. Quomodo igitur insignes S. Pelagii reliquiæ ibidem sint repertæ, & os inde Constantiam delatum, perhibent documenta authentica jam dicta, quæ; etiamsi valde prolixa sint, lectoris tamen oculis subtrahenda non censui. Pleraque omnia ex iis, quæ occurrunt historicæ narrationi inventionis inserta idiomate vernaculo, seu Germanico, ponam inter uncinos [] ex iis, quæ Latine reddita aliunde pervenerunt ad nostras manus. Suspicamur, reliquias has esse S. Pelagii Constantiensis, cum ex loco, in quo repertæ sint, tum quia eo fortasse delatæ fuerint Constantia, quando altare Rotwilanum vel potius ecclesia consecrata est. En tibi nunc ipsum instrumentum e nostro apographo:
[25] [Veritas sacri pignoris Rotwilensis probatur] Honorabili domino vicario curiæ Constantiensis humiles vestri magister Joannes Vallinger, & Joannes Bichter socius individuus in Rotwil, reverentiam in omnibus tam debitam, quam condignam. Venerabilis domine, virtute vestræ commissionis nobis injunctæ, ratione quarumdam reliquiarum veterum in quodam altari, prout præsumitur, inventarum in ecclesia parochiali in veteri villa Rotwil, juxta tenorem, & formam commissionis vestræ, diligentia, qua potuimus, testes super isto vocatos & citatos, & in hoc compræsentes examinavimus divisim, & juramenta eorum recepimus de veritate dicenda, & calumnia vitanda, proxima feria tertia post festum S. Marci Euangelistæ, hora octava diei ejusdem, quorum testium depositiones nostris sigillis clausas fideliter scripsimus, & vobis remittimus per prudentem & circumspectum virum Joannem Bok, civem & schultetum oppidi in Rotwil. Domine vicarie venerande, nos prænominati examinatores, & commissarii in facto præsenti, in ecclesia parochiali S. Pelagii in veteri villa Rotwil, in choro & sacristia ejusdem ecclesiæ testes infra scriptos juratos, omni diligentia, qua potuimus, ratione quarumdam reliquiarum veterum ibidem inventarum, ut præsumitur, prout sequitur, juratos examinavimus.
[26] Primus. Benzo de Tieringer annorum quinquaginta, civis Rotwilensis, [ex jurata] vir bonæ famæ, murator juratus &c., & primo examinatus de dispositione altaris veteris jam destructi, in ecclesia ac choro prædictis, dicit, quod altare vetus ab intus non fuit concavum, sed repletum lapidibus, cymento * & gypso, in cujus summitate lapis tabularum fuit protensus, secundum longum a parte meridionali, sive dextera versus Aquilonem sive sinistram habens quinque palmas longitudinis, & secundum latitudinem duas, post quod versus Orientem sunt alii tres lapides cymento & gypso conjuncti, & contiguati, & a duabus partibus altaris a dextris, & a sinistris murus cum gypso conglutinatus propter latitudinem, & complementum altaris ejusdem, quæ pars gypsi propter vetustatem fuit disjuncta a lapide, & minabatur casum altaris, sicque dicit, quod ipse Bercholdus Cunradus Zepf, & Ulricus Sporer, sui consocii in eodem artificio & opere, & alii famuli ibidem compræsentes, primo levabant de veteri altari tres lapides posteriores, & postea lapidem tabularem & principalem, quibus remotis ipse Benzo deponens solus partem altaris, quæ remansit ex lapidibus parvis, & gypso superius polito malleo ferreo, vulgariter [malleo murario] percussit destruendo residuum altaris, & dum sic percussionibus partem a parte separaret, percussit super quoddam lignum, & tunc ex sonitu & repercussione, & unius ligni motione consideravit, & vidit aliquid esse inclusum, & melius perspiciens vidit cassam * ligneam, & aliquid intus jacens: quo viso statim cessavit ab ulteriori fractura.
[27] Idem dicit, quod Hainricus Giering, procurator luminum ejusdem ecclesiæ, [testis] stetit in præsentia in facie altaris: qui idem videns dixit: [Audi, volo currere ad dominum] denotando plebanum ejusdem ecclesiæ: credit reponens, quod Hainricus Gieri personaliter iverit pro plebano: qui plebanus statim veniens recepit de cassa lignea id, quod inclusum fuerat, velatum & involutum in quodam panno serico; super cujus medium fuit plumbum jacens quantitatis unius manus: & dicit, illud deportasse plebanum in sacristiam, & posuisse super altare ibidem, & plebanum legisse in vulgari [Hoc est sancti Pelagii martyris.] Ipse autem deponens non legit, quia litteras nescit, sed plumbum vidit. Idem dicit, se vidisse pedem sinistrum a genu usque deorsum cum aliquibus pedicis. Idem dicit, retro stetisse pixidem * ligneam parvam, & clausam, quam vidit, & clamando dixit: [Domine, adhuc plus hic est] quam plebanus recepit, & aperuit in sacristia, & a plebano audivit, quod in eadem pixide parva esset bursa serica, in qua essent aliquæ partes reliquiarum inclusæ, & aliquæ cedulæ *, sed ista dicit se non vidisse: quia prout diligens fuit ad ulterius quærendum in muro altaris.
[28] [primi] Insuper requisitus de cassa, dicit, quod in cymento & gypso fuerunt quatuor ligna contigua ejusdem longitudinis, & fere æqualis latitudinis, & duo ligna brevia capitalia, vulgariter [lignea capsula in modum sarcophagi alicujus pueri:] sine clavis ligneis, & ferreis, &, superiore amoto, pes inventus, & panno involutus jacebat, acsi esset puer mortuus, prout sibi apparuit in primo aspectu: nullum sigillum vidit, sed plumbum prænotatum. Item dicit, quod secundum dispositionem lapidum, tabularum, & principalis altaris destructi fuit cassa lignea desubtus in muro latens, ita quod una pars pedis inclusi fuit versus meridiem, & alia versus Aquilonem, puta pedica, & genu. Item requisitus an immediate sine intervallo ipse reponens secutus fuerit presbyterum in sacristiam cum illo, quod importavit, dicit quod sic, & non solum ipse, sed & omnes alii testes infrascripti hoc viderint oculata experientia, scilicet, ibi esse pedem sinistrum.
[29] [depositione:] Item de tempore, die, & hora hujus inventionis requisitus, dicit certitudinaliter, quod fuit in Quadragesima, una feria quinta, hora nona, vel decima diei, & credit quod feria quinta post medium Quadragesimæ. Item, ut de facto magis certe examen constaret, illud, quod inventum est, quod præsumitur esse pes sinister Pelagii martyris, in sacristia coram eo denudavimus, & plumbum, & parvam pixidem apposuimus, & aliqua ligna cassæ: & per juramentum requisitus, an id foret, quod esset inventum, respondit: Per juramentum meum, aliud non video, scio, nec credo. Demum requisitus, an crederet, & præsumeret, quod essent veræ reliquiæ, respondit: Nisi forent reliquiæ, in altari non fuissent inclusæ, dicens: [Quid aliud in sacro altari reconderemus, nisi reliquias?] Et dicit, quod apud omnes audientes sit fama, & credulitas, quod ibi veræ reliquiæ S. Pelagii sint inventæ &c. Ne lectori moram injiciat vox pedica, quæ occurrit supra, significat ea digitum pedis, sicut probant exempla apud Cangium in Glossario novæ & auctioris editionis.
[30] [testis secundi] Depositio secundi testis. Cunradus Zepf annorum sexaginta, murator, bonæ famæ vir, dicit, se scire, quod feria quinta, & credit, quod feria quinta ante Dominicam Passionis, postquam in ecclesia parochiali, de qua supra, in altari summo .. lapis tabularum fuit amotus, ipse reponens cum Ulrico Sporer lapicida laborabat in inferiori parte chori in lapide novo, postquam Benzo Tieringer prænominatus, & primus deponens percussit super lignum, quod motum fuit ex percussione, acclamavit eos vocando, dicens in vulgari: [Domini, venite huc] qui statim accurrentes, & videntes cassam ligneam, & intus quid pannis involutum, dicebat deponens: [Unus est ex puerulis Herodis] motus ex forma, & dispositione lignorum, quia dicit: [Fuit capsula ossium mortuorum instar sarcophagi alicujus pueri] & stupefactus, & attonitus dixit: Non videamus, nec tangamus, sed mittamus nach Paff-fraven, quia indigni sumus tangere, & videre, eo quod reliquiæ sunt.
[31] Qui plebanus vocatus, statim veniens, lignum supremum amovit, [depositio etiam jurata:] & tunc ipse, & adstantes melius videntes, vidit, quid in panno involutum: super cujus medium jacuit plumbum, & plebanus recipiens extra cassam, portavit id, quod fuit in cassa, & plumbum in sacristiam: qui deponens cum aliis accurrens, & sequens plebanum vidit, postquam pannus fuit amotus, ibi pedem esse sinistrum cum quatuor pedicis a genu usque deorsum. Item requisitus de scriptura, & de pixide parva, & omnibus aliis superius expressis, omnino concordat cum primo deponente, addens, quod etiam viderit parvam bursam in pixide inclusam, quæ recens fuit, de quo & multum mirabatur. Demum respondit, & ad id, quod inventum est, ductus, dixit per juramentum, illud esse, quod inventum fuit, & se firmiter credere esse pedem S. Pelagii martyris.
[32] Depositio tertii testis. Ulricus de Kayssen, alias Sporer, [qualis etiam est testis tertii,] lapicida, annorum quadraginta, juratus dicit, quod dominus Nicolaus Fry plebanus ibidem vocatus, & videns, quod ibi inclusum fuit, recepit stolam, & levavit reliquias de loco, & detulit ad sacristiam, cui ipse deponens dixit: [Domine, iterum quære, plus adhuc ibi est] denotando pixidem parvam clausam: qui recipiens eamdem aperuit pixidem, in qua fuit bursula parva inclusa, quam deponens dicit se vidisse, & de reliquis intus inclusis non multum curasse; sed oculos ad id, quod primo inventum est, habuisse propter magnitudinem & quantitatem pedis inventi. Requisitus de tempore, dicit, certitudinaliter fuisse feria quinta proxima post medium Quadragesimæ. De dispositione altaris veteris, de cassa, & de lignis, & de modo inveniendi nullatenus discrepat, sed omnino concordat cum testibus supra examinatis, & per juramentum requisitus, jam videns, quod pro tunc inventum fuerat, dicit illud esse idem in numero, & se credere, esse reliquias S. Pelagii martyris.
[33] Depositio quarti testis. Hainricus Giering, procurator luminum ecclesiæ ibidem, [ac testis] annorum sexaginta, juratus etiam dicit, quod ipse, & alii procuratores ejusdem ecclesiæ, moti zelo charitatis ad honorem Dei, & reverentiam S. Pelagii martyris, qui patronus est ecclesiæ ejusdem, vetus altare, quod ex vetustate, & casura partium minabatur destructionem, convenerunt ædificare novum altare, & perfecerunt sumptibus & expensis fabricæ ecclesiæ: qui ulterius dicit, quod feria quinta post medium Quadragesimæ anni præsentis, post remotionem omnium lapidum superiorum altaris veteris, Benzo de Tieringer volens amovere cymentum, gypsum, parvos lapillos, percutiens cum malleo supra lignum, & perveniens super cassam ligneam, & audiens sonum, & videns lignum ex motione, dixit murario: [Audi, ne percute amplius, volo currere ad dominum meum] & velociter currens præ gaudio clamabat alta voce: [Domine, veni cito, aliquid inveniemus in altari.]
[34] Qui descendens, & ambo intra ecclesiam currentes, [quarti,] plebanus asserem superiorem amovit, & intus respiciens dixit: [Reliquiæ hic sunt] & plebano recipiente quod fuit in cassa lignea cum plumbo, volens portare in sacristiam acclamavit post plebanum: [Domine, quære adhuc, hic est adhuc frustulum.] Qui veniens, & recipiens intravit sacristiam, & deponens cum eo dicit, quod plebanus pannum, quo id, quod fuit inventum, erat involutum, amovit, & invento denudato, vidit pedem sinistrum a genu usque deorsum, cum quatuor pedicis, minima pedica amota, & ibi non existente. Et requisitus de cassa, sigillo, plumbo, & aliis concordat per omnia cum prædictis. Et demum per juramentum respondit, & adductus ad id, quod inventum est, & ad plebanum, ad pixidem, & ad asseres, dicit, se scire, & non dubitare, id esse, quod inventum fuit, & se, & alios multum mirari, quod tantum tardamus in facto: etiam adjunxit bonum esse, quod superiores faciunt, volentes informari de veritate facti.
[35] [nec non trium] Responsio quinti testis. Cunradus de Lippdingen, mercenarius & laborator, qui ad laborem altaris fuit conductus, ista die, tamquam famulus magistrorum, annorum quadraginta, juratus etiam dicit, quod, postquam altare fuit denudatum pannis, pallis, & aliis ornamentis, & prima fractura & percussura fuit facta, plebanum * feria quinta de mane post medium Quadragesimæ, ipse cum procuratore deposuit tres lapides a posteriore parte altaris veteris. Et postea Benzo Tieringer, & ipse, & alii coadjuvantes amoverunt lapidem principalem, qui fuit in anteriori parte altaris, & illis lapidibus omnibus amotis, dicit, quod Benzo Tieringer solus cum malleo ferreo, vulgariter, [malleo murario] percussit super gypsum in medio altaris, & percutiens super lignum, quod movebatur ex percussione, dixit procurator Hainricus Giering [Audisne? Volo currere ad dominum.] Qui deponens interim amovit particulas gypsi, ne intro caderent in cassam ligneam, & plebano veniente, & lignum supremum movente, deponens introspiciens dixit: [Certo est unus ex puerulis Herodis:] quia vidit formam lignorum, [instar sarcophagi alicujus mortui] & quid intus inclusum, & in pannum involutum, & de importatione plebani in sacristiam, & de plumbo, & de lignis, & de pixide communiter concordat cum prædictis.
[36] [aliorum testium:] Responsio sexti testis. Cunradus Karrer custos campi, vulgariter bauwaert, oppidi in Rotwil, annorum XXX, juratus etiam dicit, quod feria V post medium Quadragesimæ, ex jussione civium in Rotwil missus fuit tamquam famulus operariorum pro lapidibus amovendis, & deportandis juxta modum & formam vocationis plebani, & motionem superiorum asserum intra respiciens, præ gaudio tremebat, & credebat, quod puer occisus per Herodem ibi foret sepultus, propter formam, & dispositionem lignorum, in quibus jacebat id, quod involutum fuit: & de aliis requisitus narrat per omnia, ut præcedentes, & per juramentum respondit, quod modo vidit, dicit id esse, quod inventum est, & firmiter credit, esse reliquias S. Pelagii martyris. Responsio septimi testis. Joannes Benzinger etiam custos agrorum, annorum viginti sex, juratus dicit, quod a civibus Rotwilensibus missus fuit feria quinta post medium Quadragesimæ &c., & omnia vidit, & narravit, ut Cunradus Karrer suus consocius in custodia campi, & in labore altaris prænotati, & iste, & omnes supradicti de panno serico, quo istud inventum circumdatum fuit, dicunt, quod fuit pannus albus aliqualiter, & aliquibus filis flavis per texturam permixtus, sicut & hodie cernitur, & per juramentum dicit, quod id, quod hodie vidit, sit illud, quod inventum fuit, & firmiter credit esse reliquias sancti Pelagii martyris.
[37] [plebani juratum testimonium] Depositio Plebani. Dominus Nicolaus Fry perpetuus vicarius ecclesiæ parochialis S. Pelagii, in veteri villa in Rotwil juratus deponit, quod, feria quinta proxima post medium Quadragesimæ, ipso existente in domo habitationis suæ prope ecclesiam parochialem, & eo Horas canonicas psallente, Hainricus Giering procurator fabricæ ecclesiæ ejusdem, eum vocavit dicens: [Domine, descende cito: magnum thesaurum invenimus in altari:] qui descendens, & accurrens vidit lignum superpositum aliis lignis, & partim motum, ut introspicere posset: perterritus & stupefactus, æstimans ibi fore reliquias inclusas, assumpsit stolam, ut magis honorifice tractare & videre posset, & lignum amovens, in aliis lignis ad modum loculi in altari videns in panno serico quid inclusum satis magnum & longum, de loculo & cassa extraxit cum plumbo superposito in parte plicato, & prospiciens vidit Pelagii martyris in plumbo scriptum, sive sculptum: ipse præ gaudio attonitus, & nesciens, quid faceret, cum illo invento iter accepit versus sacristiam, aliquibus clamantibus post eum: [Domine, adhuc plus hic est.]
[38] Primo invento in sacristiam deportato, & in altari collocato, [de sacri ejusdem lipsani inventione.] statim exiit, & ibidem in altari reperit pixidem parvam, & clausam, quam etiam importavit, & multis eum sequentibus, in sacristia iterum in plumbo legit Pelagii martyris, & aperiens pannum, invenit pedem sinistrum a genu usque ad pedicas inclusive, quarum in numero sunt quatuor, & in pixide lignea reperit sex particulas reliquiarum cum cedulis earum, quæ notabiliter legi poterant, & aliis duabus præ vetustate corruptis, quas & ad majorem rei certitudinem in pixide Væ Pti remitti humiliter supplicavit una cum plumbo super pede reperto. In una cedularum continetur de pulvere Stephani Papæ & martyris, in alia Donati episcopi & martyris, in tertia Cyriaci martyris, & in quarta Adelberthi episcopi. Aliæ legi non possunt. Per juramentum ad sancta Dei Euangelia dicit, nihil mutatum, nec ablatum, nec additum fore, sed clavem in custodia consulum, & procuratorum fuisse. In omnibus aliis concordat cum testibus supra dictis. Datum feria tertia post Marci Euangelistæ, anno Domini MCDXII, Indictione quinta.
[39] Ego Bernhardus Rasllerus Mörsburgen. diœces. [Quibus subscribunt notarii publici.] Constan. publicus, & in curia Rom. immatriculatus notarius, fateor, supra positas attestationes de reliquis sancti Pelagii ex quodam pervetusto longo, in modum Rotuli complicato, papyreo exemplari (quod pro authentico apud ecclesiam Rottweilensem asservatur) descriptas, cum eodem exemplari in omnibus & per omnia de verbo ad verbum concordare. In cujus rei fidem, nomen, notariatusque mei signum, una cum sigilli mei impressione apposui. Actum Mörsburgi die vigesima septima Februarii, anno Domini millesimo sexcentesimo decimo. Idem qui supra notarius. Præsentem copiam cum alia copia authentica, & vidimata *, de qua desumpta est fideliter, de verbo ad verbum concordare, testor manu propria, & sigilli mei appressione. Marispurgi XXVI Februarii MDCCXL, celsissimi ac reverendissimi S. R. I. principis, & episcopi Constantiensis, & Augustani &c. &c. archivista juratus Joan. Casimirns Blaicher.
[Annotata]
* l. Brisaco
* cæmento
* i. e. capsam
* pyxidem
* schedulæ
* l. plebanus
* i. e. ad originale collata, vel recognita, a Gallico vidimer
§ IV. Sacrum lipsanum a Rotwilanis obtentum, & Constantiam delatum; ejusdem urbis episcopi pro hoc sacro pignore gratiarum actio: reliquiæ, ut fertur, Lorbanenses.
[Os sacrum S. Pelagti suffraganeus] Inventioni reliquiarum S. Pelagii M. modo narratæ addo hic, earumdem partem a Rotwilanis impetratam fuisse, & ad Constantienses delatam, os videlicet sacrum, quod inferius in documento mox proferendo vocatur fibula. Gorræus in Definitionibus medicis pag. 370, Περόνη, sura, inquit, fibula a quibusdam. Est alterum os tibiæ exterius & tenuius. Alterum enim, quod crassissimum est, & interiori in parte situm, κνήμη Græcis, eodem cum tota parte nomine, Latinis tibia appellatur. Est autem ἡ περόνη supra brevior paulo, ut quæ genu ipsum non contingat; infra vero longior multo quam tibia… Scribit autem Galenus ἐν ταῖς γλώσσαις apud Hippocrat., τὴν περόνην diversa significare: aliquando quidem os totum membri, aliquando vero ipsius epiphysim *; interdum autem ejus protuberantiam, quæ nihil aliud est, quam malleolus. Quod refertur in dicto documento, Habuit populus Rottwilanus ex antiquissima majorum suorum traditione .., gloriosi Martyris pedem angelorum ministerio ad sese delatum esse, non tam probatur, quam pie creditur. En tibi ipsum impetrati hujus ossis sacri testimonium, anno 1740 huc transmissum a supra laudato R. P. Chardono, cui etiam debemus epistolam post hoc dandam episcopi Constantiensis.
[41] [Constantiensis] Ego Joannes Jacobus Mirgel, episcopus Sebastensis, suffraganeus, canonicus & custos cathedralis ecclesiæ Constantiensis &c. fidem facio ad majorem Dei gloriam, ejusque Sanctorum cum ipso in cælis triumphantium honorem, publico hoc litterarum testimonio, manus meæ subscriptione, sigillique proprii ad calcem appressione munito, quod anno nostræ salutis supra millesimum sexcentesimo octavo, die vero mensis Septembris undecimo, cum valetudinis recuperandæ gratia me ad imperialem civitatem Rottwilanam forte contulissem, receptisque nonnihil viribus, religionis studio parochialem ædem oppidi antiqui, vulgo Altstatt dicti, illustrissimo martyri Pelagio dicatam & consecratam, adiissem, inibi pedem sinistrum ejusdem sancti Martyris, adhuc ab ipso genu inclusive, ad plantam usque (solo minori digito desiderato) cum adnata, ac etiamnum tenaciter adhærescente carne, integrum reperirem *, meisque manibus ea, qua par fuit, animi submissione ac reverentia contrectaverim ac sustulerim, sepositaque sacra fibula, reliquum pedem mundo ac decenti linteo denuo involutum in veterem arcam, ex qua illum exemeram, reposuerim, & occluserim.
[42] [a Rotwilanis petit,] Interea dum sacræ hujus fibulæ obtinendæ desiderio magis magisque inardescit animus, nullum non moveo lapidem, ut optatissimum hoc juxta sacratissimumque pignus mecum Constantiam abducam. Ac primum quidem eos, qui ex amplissimi senatus decreto mihi adjungebantur, adoriebar, enixe rogans, ut sacri hujus ossis participem me facerent, illudque liberaliter vel reverendissimo & illustrissimo principi nostro Jacobo, episcopo Constantiensi, vel certe ædi primariæ ejusdem urbis, per me dono mitterent. Erant adjuncti isti RR. DD. Nicolaus Spreter, Rottwilæ ad divæ Virginis parochus, & Christianus Spreter, oppidi antiqui curatus: e senatorio autem ordine M. Joannes Schwarz Biirstbogt appellatus, Georgius Köllin tribunus plebis, & Thomas Linch, qui quidem omnes & singuli negarunt in sua esse potestate, postulato huic meo in re tanta annuere.
[43] Ego vero ex hac repulsa nihilo factus segnior, non desii eosdem omnibus rationibus ac viis sollicitare, [ac tandem impetrat] ac pertentare. Qua quidem indefessa mea sollicitudine ac instantia illud demum effectum est, ut, re ad universum senatum delata, ipse tandem, auditis diligenterque examinatis, quas ipsis ultro citroque suggesseram, rationibus, consentientibus votis ac vivæ vocis suffragiis ipso decimo tertio Decembris die sacras reliquias mihi decreverint, ac reverendissimo illustrissimoque principi, ipsorum nomine offerendas tradiderint. Cæterum habuit populus Rottwilanus ex antiquissima majorum suorum traditione, memoratum gloriosi Martyris pedem, angelorum ministerio ad sese delatum esse. Et vero hujusmodi translationis vestigium & argumentum minime obscurum videtur esse totius historiæ series, in arca cuprea auro inducta affabre sculpta, in qua ejusdem gloriosi Martyris pes, una cum cista lignea diligenter hactenus & honorifice fuit asservatus.
[44] Duobus pæne retro sæculis, hoc est circa annum Domini quadringentesimum duodecimum, [pro episcopo Constantiensi,] idem pes, denuo in ejusdem ecclesiæ altari repertus est. Inventionis ejus indubitatam fidem facit tum vetustissimus rotulus, tum accuratum examen super hoc ipso ab illius temporis vicario Constantiensi institutum. Quæ omnia ista ita se habere, ut jam narratum est, testor bona fide, & ad actorum majorem firmioremque fidem ac robur, volui publicum hoc testimonium, modo supra dicto munitum, expedire, & ad omnipotentis Dei, ejusque sacratissimæ Virginis gloriam, & hujus potissimum Sancti honorem, illustrissimæ suæ celsitudini offerre. Actum Constantiæ in meis ædibus, anno servatoris nostri Jesu Christi millesimo sexcentesimo octavo, mensis vero Septembris die vicesimo quarto. Joan. Jacobus episc. Sebasten. L. S.
Præsentem copiam cum suo originali, de quo fideliter desumpta est, de verbo ad verbum concordare, testor manu propria, & sigilli mei appressione. Marispurgi XXVI Januarii MDCCXL, celsissimi & reverendissimi S. R. I. principis, & episcopi Constantien. & Augustani &c. archivista juratus L. S. Joan. Casimirus Blaicher.
[45] Aliud documentum Ms., quod e lingua Germanica Latine redditum est, [qui gratias agit Rotwilensibus] hunc præferens titulum, Copia epistolæ celsissimi domini Jacobi episcopi Constantiensis piæ memoriæ, ad civitatem Rottwilensem scriptæ Marispurgo die XX Januarii MDCIX, continet humanissimam gratiarum actionem pro laudato sacro pignore, quod acceperat. Ante epistolam ponitur tamquam titulus P. P., id est, prout ego quidem id interpretor, Patres patriæ. Illa autem sic sonat: Reverendus in Christo Joannes Jacobus episcopus Sebastenus, suffraganeus noster, nobis antehac vestro nomine donavit & misit reliquias sancti Pelagii, patroni summi templi nostri; quem sacrum thesaurum debita cum reverentia, & maximo gaudio accepimus. Et hoc tam præclarum sacrum donum jubet nos vobis debitas gratias agere, & mirum in modum nobis placet. Quod donum ad majorem gratiarum actionem eo loco reponemus, ut thesaurus a vobis donatus in perpetuam memoriam in templo nostro cathedrali permaneat.
[46] [pro hoc sacro munere.] Et dum occasio sese offeret, ut in similibus, & aliis rebus spiritualibus, vobis & toti civitati gratificari possimus, opere ipso ostendemus, quam gratum nobis fuerit hoc sacrum donum. Recepimus etiam antiqua descripta testimonia de prædictis reliquiis, accurate servanda, & manemus vobis, totique vestræ civitati ex toto corde addictissimi. Datum Marispurgi &c.
Præsentem copiam concordare de verbo ad verbum cum suo originali testor manu propria, & sigilli mei appressione Marispurgi XXVI Februarii MDCCXL, celsissimi ac reverendissimi S. R. I. principis, & episcopi Constantiensis, & Augustani &c. archivista juratus L. S. Joannes Casimirus Blaicher.
[47] [De reliquiis, ut fertur monasterii Lorbanensis.] His de reliquiis S. Pelagii hactenus memoratis addere liceat sequentia. Georgius Cardoso in Hagiologio Lusitano ad diem XIX Maii scribens (post Britum in Opere Lusitano, quod inscribitur pars 1 Chronici Cisterciensis, lib. 6, cap. 29, fol. 447) de dedicatione antiquæ ecclesiæ cœnobii Lorbanensis in episcopatu Conimbricensi, sub patrocinio sanctorum martyrum Mametis & Pelagii, vult, eorum reliquias eo fuisse adductas a primis ejusdem domicilii monachis ante obitum S. Benedicti: & in suo ad eumdem diem Commentario pag. 449 applicat ista S. Pelagio Constantiensi, qui colitur hac die; sed qua veritatis specie? Nam qualequale documentum, quod affert e Brito citato, narrat ista: Domus nostra Lorbani constructa fuit vivente P. N. Benedicto, & dedicata sanctis martyribus Mameti & Pelagio: illi enim, qui venerunt, deferebant reliquias istorum, propter quod assumpserunt illos in patronos, & fuit dedicata ista ecclesia illis IV Kal. Junii. Qua, inquam, veritatis specie Cardosus hinc extudit S. Pelagium Constantiensem? Ad hæc, tanta istius monasterii antiquitas valde mihi suspecta est. Consulat lector, quæ dixi in Commentario prævio S. Mamantis vel Mammetis martyris ad diem XVII Augusti, pag. 434. Ægidius Gonsalvus d' Avila in Theatro ecclesiastico civitatis & ecclesiæ Asturicensis lib. 2, cap. 4, pag. 236 scribit, translatum esse corpus S. Pelagii martyris (nescio cujus) ad ecclesiam Ovetensem S. Mariæ, & in altari S. Joannis Baptistæ collocatum indicat, re peracta seculo 10, uti colligo ex antecedentibus & consequentibus. Hæc in fide istius auctoris.
[Annotata]
* i.e. unitionem ossis cum altero osse
* l. repererim
§ V. Brachium in Augia divite; ædes variis in locis sacræ Acta.
[Honor isti brachio exhibitus:] Augia dives, vulgo Geichenou, celeberrimum Ordinis S. Benedicti monasterium, & insula prope Constantiam sita, possidet brachium S. Pelagii M., prout fidem faciunt documenta Mss., die IX Novembris anno 1739 ibidem data, ac deinde huc missa a R. P. Mauritio Chardono; in quibus leguntur sequentia: Cæterum inter alias Sanctorum reliquias plurimas, etiam ecclesia nostra Augiensis asservat, & publicæ venerationi exponit os sanctum ex brachio .. S. Pelagii M., adhuc cute visibiliter vestitum, & non multo post corporis ejus translationem ad nos allatum; hujusque in honorem Sancti ecclesia vetusta in Augia ædificata hodiedum cernitur, in qua vi beneficii, injuria temporum in redditibus nimium quantum coarctati, singulis hebdomadibus unum Sacrum legi assolet. At quoniam mentio hic incidit de S. Pelagii ecclesia, aliarum quoque memoriam hoc loco non negligamus. Documenta Augiensia modo indicata pergunt in hæc verba, & memorant, ea esse extracta ex ejusdem cœnobii Actis:
[49] Ut ad cæteras quoque in sacra insula constructas sacras ædes enarrandas pergamus; [ecclesiæ] sciendum, S. Pelagii martyris ecclesiam prope domum regiam, hoc est, abbatis palatium, sitam, admodum esse vetustam, quam etiam primam in Augia extitisse parochialem ecclesiam referunt Annales Augienses. Quo autem tempore primitus ea exstructa fuerit, & a quo, hac conjectura consequi possumus. Hatto XVII Augiensis abbas, & archiepiscopus Moguntinus, magnam habens cum Salomone, claris ac illustribus orto natalibus, monacho S. Galli, propter ejus singulare & excellens ingenii acumen, familiaritatem & amicitiam; quem sua authoritate & promotione ad S. Galli abbatiam anno DCCCXCI, & non longe post etiam ad Constantiensem episcopatum, accedente regis Arnulphi, apud quem plurimum valuit, consensu evexit.
[50] Contigit autem interim, ut alter alteri in suæ familiaritatis necessitudine modo in hoc, [sub nomine S. Pelagii M.] modo in alio gratificaretur, & Hatto quædam secreta atque pretiosa, tamquam probato ac fideli suo ad tempus credens, proficisceretur Romam ad gravia quædam apud Romanum Pontificem expedienda negotia, & rediens inveniret credita a suo dilecto ac familiari in pios usus conversa: quod aliquo modo ægre tulit, præsertim cum absque suo consensu id factum fuisset. Sed Salomone, quod in itinere infirmatus diem egerit extremum, sibi relatum id fecisse referente, Hatto, accepto ab eo S. Pelagii brachio, quievit, ac id in Augiam suam deferens, in ejusdem sancti Martyris honorem prædictam ecclesiam, in quam sancti Martyris etiam brachium in argento inclusum cum aliis nonnullis sacris reliquiis pie ac religiose collocavit. Eamdem postmodum ecclesiam paululum angustam, longe latiorem & magnificentiorem XXIV Augiensis abbas post annos ferme centum Wittegovo ædificavit, præposituram sex canonicorum ex ea constituens.
[51] De ea Burchardus præpositus Augiensis, ac non longe post Ratisbonæ ad S. Emmerammum abbas, [conditæ.] in Wittigovone sic:
Martyris ecclesiæ Christi sub honore dicatæ
Est, qui Pelagius, canit ut scriptura, vocatus.
Ædes inclusas, ac arto limite septas,
Quas structura prius non congrua sustulit intus,
Lumine quam nemo sapientum viderat æquo,
Dicens hanc studiis fultam nimis * esse peritis,
Hanc sic informem pater instauraverat idem,
Æquans pulvereæ glomeratum pondus arenæ,
Fecit honorificum spatioso margine templum.
De parœciali ecclesia Rotwilana, in honorem Dei sub nomine S. Pelagii dicata, egi § 3. Nunc accedamus ad historiam martyrii.
[52] Habemus exemplaria Mss. duo Actorum S. Pelagii, quorum unum prænotatur desumptum ex bibliotheca S. Galli (celeberrimam hic intelligo abbatiam Ordinis S. Benedicti in Helvetia: [Acta S. Pelagii,]) alterum ex vetusto pergam. Lectionario SS. Germani & Mauritii Spiræ insigni Ms., prout apponit P. Gamans S. I., alibi sæpe a nobis laudatus, a quo illud accepimus. Utrumque exemplar continet idem Passionis argumentum. Contulimus unum cum alio, variantesque lectiones aliquas posuimus ad marginem nostri apographi e bibliotheca S. Galli, quod daturi sumus; eidem etiam inseruimus voces nonnullas uncinulis inclusas: utrumque fit e Ms. Spirensi. Locus porro hic, qui occurrit apud nos num. 2, Facta est acerrima persecutio Christianorum sub imperio Numeriani imperatoris, movet aliquam difficultatem, jam pridem observatam a Baronio ad annum Christi 284 num. 5: Cum, inquit, Carus (imperator) ex his, quæ ibidem erant narrata, de Christianis benemeritus videatur, & filius ejus Numerianus paulo post patrem interfectus sit: unde, quæso, quod nonnulli martyres sub Numeriano passi legantur in cunctis Martyrologiis? Haud res est facilis demonstratu.
[53] [quæ e nostris Mss. damus,] Nam, sicut observat Tillemontius tomo 4 Monumentorum ecclesiasticorum pag. 565 in S. Caio Papa, Numerianus parum habuit auctoritatis sub suo patre, cum juvenis admodum esset, & tantum Cæsar. Ex quo autem fuit Augustus, vix habuit otium cogitandi de alia re, quam de exercitu e Persia removendo, & reducendo Chalcedonem versus, ubi interemptum illum affirmat ante XVII Septembris anno 284, atque adeo fere non regnasse in Oriente; in Occidente autem regnasse nequaquam: hoc præbere magnum timendi locum, ne attribuatur isti principi id, quod factum fuerit sub aliis imperatoribus per administrum aliquem, cui etiam Numeriani datum fuerit nomen, vel nomen ad illud accedens. Sed huic, quam dicebam, difficultati obviam iri posse censeo alio modo, videlicet, si dicatur, aliud esse, martyrium conficere Sanctos sub aliquo imperatore, vel tempore alicujus imperatoris; aliud, jussu alicujus imperatoris, id est, vi edicti publici, seu motæ ab eo vel continuatæ in Christianos persecutionis. In nostro autem Sancto, qui secundum Acta in Occidente martyrio coronatus scribitur, cur locum non habeat brevis illa Baronii citati notatio? Accidisse, inquit, interdum, ut, invito ipso imperatore, Christianorum complures necarentur, quæ dicta sunt superius in Severo demonstrant. Si invito, quid obstat, quo minus Numeriano imperatore alibi degente, in Oriente videlicet, & non sæviente, occisus in Occidente fuerit ab Evilasio judice; uti habent eadem Acta, S. Pelagius, Notkero eumdem imperatorem ac judicem signante, quod etiam facit Martyrologium Romanum? Et vero poni quidem aliquam persecutionem sub Numeriano, sed sine fundamento, dicitur apud Tillemontium in indice chronologico ad tomum 4 memoratum pag. 788.
[54] [non magnæ sunt auctoritatis.] Hisce tamen non consentiunt Acta loco citato, dum scribunt, quod judex Euelasius fuerit directus a Numeriano imperatore in supra memoratam civitatem Emmonam. Quæ non videntur verisimilia ob statum istius imperatoris antea expositum. Alia etiam occurrit in Actis difficultas, e qua exitum haud invenio. Quippe num. 1 dicuntur pater & mater S. Pelagii fuisse temporibus Numeriani imperatoris. Deinde num. 2: Cum autem factus fuisset annorum duodecim S. Pelagius, pater ejus Pelusius migravit ad Dominum. Et sequuntur ista: Cum esset infans adultus usque in annos decem & octo .., mater ejus de hoc recessit seculo… Cum autem esset annorum viginti & quinque, facta est acerrima persecutio Christianorum sub imperio Numeriani imperatoris. Quomodo igitur pater, & mater ejus vixerunt temporibus Numeriani imperatoris, qui perbrevi tempore, vel, ut ita dicam, vix imperavit? Ex dictis facile conficitur, Passionem S. Pelagii ab auctore incerti nominis atque ætatis exaratam, non esse genuinam, nec magnæ auctoritatis. Ad tempus quod attinet martyrii, posui illud, seu potius reliqui, sicut erat positum ab aliis, cum nihil in promptu habeam, quo fundate illos corrigam, ac meliorem temporis notam substituam. Ad hæc, novi equidem, incertum omnino esse, quisnam sit iste martyr Pelagius, qui apud Constantienses colitur, Emoniensisne, an alius nescio quis, atque adeo, an Passio ejusdem Æmoniensis non sit applicata Constantiensi, sicut indicavi antea § 1, num. 13: verumtamen quia Passionis historia, & lectiones propriæ breviarii Constantiensis supra num. 4 citati, similia referunt in substantia, historiam illam qualemqualem & nos dabimus, non quia dari debet, sed quia datur ibi tamquam Athletæ Constantiensi propria, & fortasse eidem dumtaxat applicata.
[55] Marcus Hansizius noster tomo 1 Germaniæ sacræ, [Auctor recens] cap. 5, pag. 30 & sequentibus tractat de S. Maximiliano, episcopo Laureacensi ac martyre, & eadem occasione ibidem pag. 36, num. 13 de S. Pelagio M. varia refert: Sed quoniam, inquit, de gloria ecclesiæ Laureacensis, quæ de vita & morte pretiosa sanctissimi martyris Maximiliani extitit, sermo est, condiscipulum ejus, & martyrii consortem omittere nefas puto. Fiat id bona ecclesiæ Constantiensis venia, quæ pignus hodieque retinet ex Norico acquisitum. Pelagius est martyr .. Passus est sub Numeriano, ab Evilasio itidem judice. Corpus ejus sanctus presbyter Uranius, qui eum sacris litteris imbuerat, sepelivit: ad hæc, patria illi Noricum: nam Emonensis erat. Hæc omnia componenti facile apparet, nuspiam ejus locum martyrii, quam in Norico quærendum. Hic Evilasius judex; hic Oranius presbyter; hic Æmona Celeiæ propinqua: neque ista distrahi in tempora diversa possunt: brevissimum namque fuit Numeriani imperium, quo fieri non potuit, ut Evilasius jam Constantiæ, jam Celeiæ, alio atque alio tempore quæstiones exerceret; quid statuam, nisi consortem Maximiliano Pelagium in martyrio fuisse? Ecclesia Laureacensis cum ossa non habeat (nam Romam ablata sunt, indeque a Salomone Constantiensi episcopo anno CMXVIII impetrata) decus tamen habet & specimen admirandæ fortitudinis, qua virgas, fustes, equuleum, ungulas, oleum fervens superasse scribitur, ac demesso demum capite coronam tulisse. Hactenus Hansizius, citans ad marginem Martyrologium Greveni, & Manlii (al. Manilii) Chronicon Constantiense; sed Acta nulla, nulla documenta, quæ aliquam habeant proportionem ad faciendam fidem rerum gestarum S. Pelagii M. Emonensis, seculo tertio, ut fertur, passi.
[56] Quod condiscipulus, ut volebat prædictus auctor, [a nobis convenitur,] S. Maximiliani fuerit, non memini me uspiam legere. Ad alia, quæ in allata jam historia mihi non placent, singillatim non respondeo; sed lectorem mitto ad varios hujus Commentarii locos. De Norico, in quo Sancti natales ac martyrii palæstram ponebat Hansizius, consule præmissa num. 4 & sequentibus: de S. Pelagii corpore, e Norico Romam, & inde Constantiam delato, ut volebat idem historicus, vide dicta num. 13: de Numeriano, Evilasio, Uranio, nec non de Actis ejusdem Martyris num. 54, ubi dixi, ea non esse magnæ auctoritatis, atque adeo Grevenum, qui ab eodem auctore citatur. Quid, quod Acta S. Maximiliani Laureacensis in iis, quæ narrant de illo ante episcopatum ejus, tam multa referant similia vitæ, quam duxit S. Pelagius ante martyrium, ut suspicer quod vel confusio hic facta sit, vel mala applicatio.
[57] [& Acta S. Pelagii conferuntur cum S. Maximiliano.] Nam Passio S. Maximiliani, quam habemus ex Ms. Rubræ vallis, indicat, ejus parentes unicum tantummodo habuisse filium .. Cum autem factus esset annorum septem, commendabatur a parentibus cuidam presbytero, nomine Oranio.. Cum ergo attigisset tertium decimum ætatis suæ annum, pater ipsius .. fine felici migravit ad Dominum.. Deinde post sex annos mater ejus, maritum secuta, feliciter diem clausit extremum. Post obitum vero amborum beatus Maximilianus omnem familiam suam liberaliter manumisit, de prædiis suis distribuens cuique secundum suam conditionem. Residuum vero .. in sinum pauperum & Deo servientium abscondit. Conferat hæc lector cum Actis S. Pelagii num. 1 & 2, & fallor multum, si mecum non suspicetur, quod verisimile non videatur, tot rerum adjuncta, tamque similia convenire duabus diversis personis. Verum hæc ad meum propositum satis. Plura enim de sancto Maximiliano, ejusque Actis dicenda erunt ad XII Octobris, quo habetur in Martyrologio Romano.
[Annotata]
* l. minus
PASSIO
auctore anonymo
Ex apographo nostro e bibliotheca S. Galli, ad aliud collato.
Pelagius M. Constantiæ in Suevia (S.)
Pelagius M. in Civitate nova in Istria (S.)
BHL Number: 6615
A. Anonymo.
[S. Martyris parentes, & educatio,] Temporibus itaque Numeriani imperatoris, erat quidam vir habitans in civitate Emmona, quæ est in provincia Carnia a, nomine Pelusius *, cum conjuge sua, nomine Hilaria, multum dives & timens Dominum Jesum Christum, habentes unicum filium, nomine Pelagium b: & erant ambo obedientes præceptis Domini Jesu Christi, secundum Euangelium in humanitate & mansuetudine perseverantes, & facientes eleemosynas viduis & egenis; & si quos videbant viros & mulieres, cives vel advenas Christianos; universa juxta præceptum Domini Salvatoris, dicentis: Date eleemosynam, & ecce omnia munda sunt vobis, expendebant. Quotidie autem deprecabantur Deum * omnipotentem, ut unicum filium, quem habebant, sua magna clementia, a diversis * hujus vitæ * periculis & supplantationibus antiqui liberaret hostis. Unde & docuerant eum omnem subtilitatem fidei Christianæ. Cum ergo esset infans annorum fere septem, consilio salubriter peracto, commendaverunt eum cuidam presbytero, nomine Uranio *, qui erat occultus propter metum persecutionis paganorum; qui & docuit eum libros ad fidem Catholicam pertinentes.
[2] [eleemosynæ,] Cum autem factus fuisset annorum duodecim S. Pelagius, pater ejus Pelusius migravit ad Dominum, relinquens pecunias multas supra memorato Uranio presbytero ad ministerium pauperum. Et cum esset infans adultus usque in annos decem & octo, similiter & Hilaria mater ejus de hoc recessit seculo. Beatissimus autem Pelagius accepta potestate, omnem familiam suam, ob amorem Dei liberam dimisit, distribuens eis pecuniam cum universis possessionibus cæteris, quas ei reliquerunt parentes ejus. Et cœpit cum commemorato presbytero commorari, faciens eleemosynas multas in pauperes. Cum autem esset annorum viginti & quinque, facta est acerrima persecutio Christianorum sub imperio Numeriani imperatoris. Et veniens c quidam iniquissimus judex, Evelasius nomine, directus d a Numeriano imperatore in supra memoratam civitatem Emmonem.
[3] Hic judex multum impiissimus & sævus fuit in Christianos, [Evilasii judicis furor contra Christianos:] qui per multas civitates pergyrans, multos Christi servos per bonam confessionem transmisit cum victoria & palma ad Dominum. Qui cum noctis hora tertia sub silentio civitatem fuisset ingressus, illucescente vero die populum congregavit, & cœpit per præconia clamare, dicens: Secundum imperiale præceptum, sacrificate diis immortalibus. Si quos autem invenero non obedientes præceptis domini nostri invictissimi principis, & fuerint contemptores, & non immolaverint diis, diversis pœnis punita corpora eorum canibus derelinquam. Quo audito universi viri & mulieres derelinquebant Deum, & sacrificabant diis. Erat enim immensa persecutio e adversus Christianos.
[4] Quo audito, beatissimus Dei famulus Pelagius flectens genua sua in oratione, [S. Pelagius Deum precatus se offert judici] lacrymas effudit coram Domino, dicens: Vide, Domine Jesu Christe, quoniam appropinquaverunt persequentes nos, qui quærunt velut aquam absorbere nos. Sed tu, Domine, præsto esto cum servis tuis, ut non dicat inimicus: Prævalui adversus eos. Eadem vero hora, cum orationem faceret ad Dominum, facta est ad eum vox de cælo, dicens: Surge, Pelagi; exaudita est oratio tua. Ego enim tecum sum, & non te deseram: descende & confunde audaciam tyranni istius. Sequenti vero die, dum descenderet Uranius presbyter in locum quemdam ad visitandum infirmum, virum Christianissimum; beatissimus autem Pelagius descendens ad civitatem, & se in faciem judicis obtulit, dixitque ad eum: Impiissime, & a Deo alienate, quid tibi cum servis Christi, quibus prævalere non poteris: quia cor tuum alienatum est a Deo patre Domini nostri Jesu Christi.
[5] Audiens hæc Evelasius judex, jussit ei ferri pondera collo & manibus mitti *, [vinculis constringitur, orat, illustratur carcer.] & sic in carcerem protrahi, dicens: Crastina enim die de te examen perpetrabo: faciam te ludibrium universorum Christianorum, qui a te mala eloquia didicerunt. Cum autem protraheretur in carcerem, ingresso eo in interiorem custodiam, in loco obscurissimo reliquerunt eum quæstionarii. Ipse quoque flexis genibus orationem ad Dominum effudit, dicens: Domine Deus omnipotens, Pater Domini nostri Jesu Christi, da perseverantiam servo tuo, & confunde minas istius impiissimi judicis; quoniam in tuo nomine cursum agonis mei percurrere paratus sum. Statimque refulsit lumen in carcere clarius sole, & non recessit usque in mane.
[6] Tertio igitur die diluculo, Evelasius judex præcepit eum in conspectu suo adduci. Cumque fuisset introductus, [Spernit minas judicis,] & videns S. Pelagius tanta tormenta, &, eculeo erecto, signum crucis faciens, dixit judici: Iniquissime judex perditionis, ecce video omnia præparata tua tormenta, & tortores præsto sunt: ut quid moras facis? Paratus est Christi famulus ad omnia tormenta, ut multiplicetur mei capitis corona. Evelasius judex dixit: Extendite eum fortiter, & virgis cædite, dicentes ei: In injuriam judicis noli contumaciter respondere. S. Pelagius dixit: Iniquissime, non de isto modico poteris constantiam meam superare, qui, quantum sævis, tanto magis me confortat Dominus meus Jesus Christus, ut vincam malam astutiam tuam. Evelasius judex dixit: Infelix, nescis, quia meus imperator mihi jussit potestatem habere mortificandi & vivisicandi? Tibi autem, quæ est tua audacia, ut cum injuriis talia contra me loquaris verba? Beatissimus Pelagius dixit: Scio enim & cognosco, quia tuus imperator te fecit ministrum sathanæ, quem ambo colitis. Nam sicut tibi antea dixi, & iterum dico, quia non poteris Christianis facere quidquam.
[7] [& varia] Evelasius judex dixit: Fustes nodosos & contortos adferte; &, illo extenso, cædite donec deficiat. Cumque hoc factum fuisset, ex Dei nutu ita emollierunt fustes, ut quasi de papyro cæderetur. Universus autem populus ex circumstantibus, videntes talem * mirabilem visionem, admiratione repleti sunt, dicentes ad invicem: Magnus Deus hujus juvenis, qui talia ei præstitit. Ecce enim tot horis cæsus, stat illæsus, & nullam maculam videmus in corpore ejus. Tunc exclamaverunt in conspectu judicis, dicentes ei: Magnus est Deus Christianorum, & nos pro eo pati parati sumus, sicut & hic Vir Dei. Audiens hæc Evelasius, jussit Sanctum Dei in eculeo suspenso ungulis radi. Cumque hoc factum fuisset, nullum dolorem sentiebat, sed magis fides accrescebat populo circumstanti. Sanctus autem Pelagius dicebat universis: Videtis, quanta sint præstita beneficia Domini mei Jesu Christi: judice sæviente, & Domino meo me confortante, nihil sentio.
[8] [ejusdem jussu] Tunc ira magna commotus Evelasius judex jussit oleo valde calente ejus ventrem perfundi. Cumque hoc factum fuisset, manus quæstionariorum succendebantur, sancto autem Martyri erat frigidum, quasi frigida aqua in hyemis temporibus esset perfusus. Videntes autem hæc omnes populi, exclamaverunt dicentes judici: Sufficiunt jam tanta mala sævitiæ tuæ. Ecce tanta perpessus est; tu defecisti sæviendo, & hic manet illæsus. Audiens autem hæc S. Pelagius dixit universo populo: Sinite eum, si quid adhuc potuerit exercere in me servum Domini, & me Dominus confortaverit, in omnibus se victum fateatur.
[9] [perpessus tormenta,] Audiens hæc iniquitatis judex, jussit ministris [supra] fragmenta testarum in pavimentum effusa, ligatis manibus ac pedibus eum protrahere, ut sic possit spiritum exhalare. Cumque factum fuisset, sanctus Dei Pelagius exclamavit ad Dominum, dicens: Benedico te, Pater Domini mei Jesu Christi, qui me dignum fecisti, cursum agonis mei percurrere. Domine Jesu Christe, gratias tibi ago, qui me secundum dictum * tuum non deseruisti. Et dixit judici: Jam erubesce cum patre tuo diabolo, qui habitat in simulachris vestris, quæ colitis: qui & cor vestrum & principis vestri possidet.
[10] Hæc cum dixisset, statim commotus Evelasius, jussit ei capitalem dictare sententiam. Educentes ergo eum ministri foris muros non longe, [capite plectitur, ac sepelitur a Christianis.] amputaverunt caput ejus, & relinquentes corpus ejus abierunt. Veniens autem mediæ noctis tempore Uranius presbyter, colligensque corpus ejus una cum fidelibus, sepelierunt eum [in] linteaminibus dignissimis, una cum populis, qui per ejus passionem crediderunt, abrenuntiantes omnia seculi hujus. Passus [est] autem B. Pelagius sub Numeriano imperatore & Evelasio judice, die V Kal. Septembris, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria, virtus & potestas, in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a De loco martyrii dissertum est in Commentario prævio § 1.
b Cum Sanctus infra referatur martyrium consummasse sub Numeriano imperatore; sub eodem non vixerunt ejusdem Sancti pater & mater. Vide Commentarium § 5, num. 54.
c Ponitur hic participium verbi pro ipso verbo.
d Consule Commentarium § 5, num. 52 & 53.
e Persecutio nulla scitur fuisse sub Numeriano. Vide ibidem dicta.
* al. Pelagius
* Dominum
* al. ab adversis
* seculi
* al. Iranio
* al. immitti
* al. tam
* al. qui me servum
DE SANCTIS MARTYRIBUS SALERNITANIS
FORTUNATO, CAIO, ET ANTHE
Sub Diocletiano.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Fortunatus M. Salerni apud Picentinos in Italia (S.)
Caius M. Salerni apud Picentinos in Italia (S.)
Anthes M. Salerni apud Picentinos in Italia (S.)
BHL Number: 3086
AUCTORE J. P.
§ I. Locus; corpora ibidem deposita; cultus solennis; translationes.
Martyrologium Romanum annuam horum trium Christi Pugilum memoriam signat hac die: [In martyrologio Romano sunt isti Martyres, & Salerni] Salerni, sanctorum martyrum Fortunati, Caii, & Anthes, sub Diocletiano imperatore, & Leontio proconsule decollatorum. Publica eorum veneratio sic probatur in notationibus: De his tabulæ ecclesiæ Salernitanæ, Breviarium, & alia ejusdem ecclesiæ antiqua monumenta. Horum translatio celebratur Idibus Maii. Ipsorum corpora asservantur in ecclesia cathedrali in inferiori crypta: in superiori autem sub altari majori positum est corpus S. Felicis presbyteri & martyris: cujus anniversaria celebritas illic agitur XXI Februarii. Sed hæc pluribus a nobis confirmanda & declaranda sunt. Primo itaque loci, in quo Sancti isti summa cum veneratione honorantur, conspectum exhibemus. Ferdinandus Ughellus tomo 7 Italiæ sacræ a columna 473 prioris editionis, Salernitanam metropolim ita describit: Inter Minervæ promontorium, ac Salarim amnem ad montis Boni radices sita est nobilis ac pervetusta Salerni civitas, Picentinorum metropolis & caput, in Citeriori, ut vocant, Principatu, a Neapoli in Eurum 30. m. p., quot a Benevento in Austrum, & Caput Aquarum; ab Amalphi in Ortum 15, a Nola in Meridiem 22 recedens.. Ejus vero antiquitas & fama ex eo colligi potest, quod Cicero, Livius, Lucanus, Strabo, Silius Italicus, Plinius & Appianus de illo mentionem faciunt.. Sed schola medicinæ, & academia Salernitana in primis illustris, adeoque, ut inde hæc ipsa civitas fons medicinæ diceretur. Consule Criticam Pagii ad an. 1087, num. 13. De propriis principibus, quos per multa secula habuit, aliisque ornamentis eam condecorantibus scribit laudatus Ughellus.
[2] Ibidem inter alia, quibus metropolitana basilica laudatur, [eorum corpora asservantur:] exstant ista: Sunt etiam quindecim Sanctorum corpora, quorum in ecclesia ipsa celebrantur Officia pro tempore, ac præsertim sunt Fortunati, Gaii & Anthis, urbis tutelarium Sanctorum, corpora tumulata: quorum altare, quod perantiquum, & summæ venerationis erat, nos ipsi (scilicet Marsilius, e quo Ughellus refert elogium seu descriptionem dictæ basilicæ) Columna, archiepiscopus Salernitanus, Gregorii XIII Summi Pontificis auctoritate, privilegio donari curavimus pro animabus defunctorum a purgatorio liberandis, instar altaris Gregoriani, quod est in Urbe. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ agit de hisce Martyribus ad XXVIII Augusti tamquam patronis Salerni. Festum celebratur cum Octava XXVIII Augusti; uti patet ex Officiis propriis festorum Salernitanæ ecclesiæ, ab illustrissimo Mario Bolognino, archiepiscopo Salernitano, reformatis, & anno 1594 Neapoli editis. Lectiones proprias dabo post hunc Commentarium: sequentia e mox allegatis Officiis delibo hic.
[3] [honorificus ibidem illorum cultus] In primis Vesperis … Hymnus: Sanctis Martyribus laus, honor, & decus, qui cæli Domino sanguine proprio, sacrati superæ militiæ vice, invictam retinent fidem. Conflictus validos ferre viriliter, hostiles cuneos frangere fortiter, certavere sui corporis obice, ut post funera viverent. In regis positi nunc diademate, stellarum potius lumine prænitent; donativa suis militibus dedit Christus Filius hæc Dei. Ex quorum numero sunt, quibus optime gaudet plebs hodie cantica promere laudis nostra piæ, tanta velut decet hujus lumina patriæ. Fortunate, tuis utere prosperis rebus cum meritis, cui nota nominis concordat pariter: nosque tua prece da gaudere perenniter. Et tu, Cai, bonis moribus annuc, nobis assidue corda retundere, &, quod nunc petimus, sumere postea nos feliciter adjuva. Anthe, perpetuo lumine splendide, his & par merito, jure nec ultime, communem Dominum fac toties roges pro nobis, quoties potes. Hæc nobis Deitas, Rex, tua conferat, discordem numeris congeriem ligans, ut secum stabili pace per omnia vivamus tibi secula. Amen.
[4] [Officio] Ad Magn. antiphona. Intercessio nobis sanctorum Fortunati, Caii, & Anthæ martyrum tuorum, Domine, succurrat, atque nos ubique protegat, ac defendat, ut eorum precibus ab omnibus malis liberemur. Oratio: Beatorum martyrum Fortunati, Caii & Anthæ natalitia veneranda, quæsumus Domine, ecclesia tua devota suscipiat, & fiat magnæ devotionis amore devotior. Per Dominum nostrum. Et nulla fit commemoratio. Ad laudes et per Horas. Antiphona: O beate martyr, egregie Fortunate, custos & pastor patriæ, funde pro populo preces ad Dominum, qui devote celebrant tuum martyrium. Antiph. Iste est martyr Christi verissimus, Fortunatus Dei electus, qui, calcato seculo, gloriosus hodie meruit cælestia regna conscendere. Antiph. Hodie sanctus Fortunatus martyr cælum lætus ingressus est, cujus nos oratio commendet Domino. Antiph. Præclara lumina militiæ Christi hodie sanguinem suum pro eo fuderunt, Leontio proconsule interempti, cives cælestes effecti sunt. Antiph. Isti sunt Sancti gloriosi, martyres inclyti: quorum patrocinio Salerni cives lætantur, & exultant in Domino.
[5] Hymnus: Salve dies Tutoribus nostris dicata, laudibus insignis, [proprio] & virtutibus summis decora Martyrum: qui rite temporalibus dum sempiterna præferunt, mucronis ictu concite Christi probantur milites. Sunt mira, quæ post transitum hic contigisse creditur; aves eorum corpora custodiebant splendida: obsessa dire patria, & pene morti tradita, mansit repente libera horum quidem victoria. Secura jam concivibus Sanctis, Salerne, dulcibus, præbe tuis victoribus laudis novæ præconium. Hi sunt, quibus sæpissime te gratulari condecet: quorum videris munere, metu represso, vivere. Hi mentis adversarios pellant, ut olim barbaros, augmenta pacis præbeant, summæque vitæ præmia. Summo Parenti gloria, Natoque sit victoria, & Flamini laus debita per seculorum secula. Amen.
[6] Ad Benedictus antiph. Cum ab iniquo proconsule Leontio occisi sunt, [celebratur.] corpora eorum sunt sanctorum angelorum custodia munita, donec a fidelibus collecta, debito sunt honore sepulta. Oratio: Majestatem tuam, Domine, suppliciter exoramus, ut, sicut nos jugiter sanctorum Martyrum tuorum Fortunati, Caii, & Anthæ solemnitate lætificas, ita semper supplicatione defendas. Per Dominum. Magna porro in veneratione apud Salernitanos fuere isti Pugiles ab antiquis etiam temporibus: nam hymnus uterque, a nobis antea productus, habetur in Versibus Alphani, archiepiscopi Salernitani, qui vixit seculo XI, apud Ughellum tomo 2 Italiæ sacræ in Appendice Col. & 1092.
[7] Sed antiqua illa sanctorum Martyrum veneratio apud Salernitanos ad novum antea evecta fuerat splendorem, [Corpora Martyrum translata] quando corpora eorum solenni ritu translata sunt die XV Maii (de qua re tunc mentionem fecimus inter Prætermissos) seculo 10. Gaspar Musca in Catalogo episcoporum & archiepiscoporum ecclesiæ Salernitanæ pag. 21 agens de Bernardo hujus nominis primo, Anno, inquit, CMXL, imminente Agarenorum incursione, metuens ne propriis fraudaretur patronis, sanctis quippe Martyribus Fortunato, Caio, & Anthe, sacra eorum corpora ex propria ecclesia, ubi per longa temporum spatia requieverant, juxta flumen, qui Lirnus appellatur, idem egregius præsul ad ecclesiam jam dicti S. Joannis, (ab eodem præsule, sicut præmiserat, ædificatam) intra mœnia civitatis debito cum honore deportavit, & ea ibidem perhonorifice collocavit, extructo in honorem ipsorum sanctorum Martyrum Fortunati, Caii & Anthæ, beatorumque omnium Apostolorum, altari. Princeps Salernitanus tunc temporis erat Gisulphus, prout tradit Ughellus tomo 7 allegato, col. 475, ubi hæc narrat: Gisulphus I, Guaimarii filius, ætate triennis, X salutatus est princeps anno CMXXXIII. Varia fortuna principatum gessit ad annum usque CMLXXXIII.
[8] [in urbem Salernitanam;] Quæ de imminenti Agarenorum incursione indicabat Musca, breviter expono. Inter Rerum Italicarum scriptores tomi secundi parte altera, anno 1726 Mediolani edita, habentur Paralipomena anonymi Salernitani seu reliqua pars Historiæ ab eo conscriptæ, nondum, ut additur, edita, ab anno circiter 760 usque ad annum circiter 960, & cap. 94, columna 280 hæc scribuntur de principe Gisulpho: Regnum Græcorum, Agarenorum, Francorum, Saxonumque nimirum ei obediebant, atque suum principatum illæsum obtinebat. Ad quem locum, quia videbatur anonymus nimium tribuere Gisulphi auctoritati, notantur sequentia: Aut vitiata vox, aut mitius exponenda. Scilicet cum eo amicitiam servarunt, aut ei munera conferebant, ut sibi amicum, sive minime adversantem haberent. Hæc vero non videntur obstare, quo minus sanctorum Martyrum nostrorum translatio acciderit ex metu imminentis Agarenorum incursionis, distinguendo tempora: nam varia fortuna principatum gessit, ut dicebat Ughellus. Quam vero Agareni seu Saraceni Salernitanis fuerint infesti, refert idem anonymus. Vide indicem ad jam dictum tomum in voce Saraceni.
[9] [quæ deinde] Nec abs re fuerit nonnulla notare ex Officiis propriis festorum ecclesiæ Salernitanæ supra indicatis, ut pateat, quanto in honore ibidem sint Pugiles nostri, quoniam Officio proprio ac solenni eorum translationem recolunt die XV Maii. Antiphonas, hymnos, Invitatorium non transcribo; sed do solam orationem, quæ talis est: Veneranda nobis, Domine, tuorum martyrum Fortunati, Caii, & Anthæ translationis festivitas tuum imploret auxilium, ut, quos eorum lætificasti præsentia, humanis non sinas subjacere periculis. Per Dominum nostrum. Tres autem lectiones, huic Officio insertæ, continent historiam translationis. Aliud ejusdem rei gestæ exemplar Ms. habemus, cujus narratio notatur exscripta ex vetusto Ms. lectionario basilicæ S. Matthæi Apostoli, &, prout additur, ex collect P. Antonii Caraccioli tomo Vitæ SS. Martyrum; illius, ut suspicor, Antonii Caraccioli, qui Clericorum Regularium institutum professus, reipublicæ litterariæ jam diu innotuit scriptis suis. Ex hoc apographo nostro translationem jam dictam proferemus; cum ejusdem lectiones typis vulgatæ inter memorata Officia propria legi possint. Verum antequam instrumentum ipsum Ms. exhibeamus, hæc de illo consideranda proponimus.
[10] [in ejusdem urbis] Primo, Sancti habuerunt propriam ecclesiam extra civitatem Salernitanam; in quam ex illa translati sunt a Bernardo episcopo, & in ecclesia S. Joannis depositi, teste Musca superius citato. Deinde vero in basilica metropolitana S. Matthæi Apostoli fuere collocati, sicut ex Ughello jam diximus. Musca a pag. 23 alteram hujus sancti Apostoli translationem refert ad annum 954 sub Bernardo II episcopo Salernitano, & Gisulpho principe, ex Pæstana civitate Salernum, in majorem ecclesiam .. S. Mariæ: alteram sub Gregorio VII factam, ex dicta majori ecclesia ad novum templum, ære Ducis Roberti Guiscardi, tunc principis Salerni ædificatum, & beato Apostolo & Euangelistæ Matthæo dicatum: quod pluribus describitur apud Ughellum, sicut num. 2 indicavimus. De inventione ac translatione ejusdem sacri corporis scribit anonymus Salernitanus, de quo ante, cap. 143; ad quod in notis dicitur, fortasse anticipandum tempus. Verum, ne quid in hac re, quæ proprie huc non spectat, præpropere statuamus, eam differimus ad XXI Septembris, quo de hoc sancto Apostolo erit agendum cum Martyrologio Romano. Porro de Roberto Guiscardo plura dabit Baronius ad annum Christi 1059, 1061, 1074 & sequentibus.
[11] Secundo, Martyres nostri, prout refertur in translationis instrumento, [basilica metropolitana collocantur.] quod mox daturi sumus, Salernitanam urbem, duris jam oppressam a barbaris, militari habitu de partibus Africæ venientes, divina præcincti potentia liberarunt. Hujus liberationis circumstantiæ, ut ex antiquis probentur, documenta in promptu non habemus. Rei tamen substantiam confirmat Alphanus supra, dum hæc canit: Obsessa dire patria, & pene morti tradita, mansit repente libera horum quidem victoria. Et mox: Hi mentis adversarios pellant, ut olim barbaros. Tertio, de Priapo, cujus in modo dicto instrumento fit mentio, quemque hortorum præsidem ac deum superstitiosa legitur credidisse antiquitas, varia spurca fabulantur poëtæ. His prænotatis, translationis instrumentum exhibemus.
§ II. Sanctorum Martyrum translationis historia.
[Martyrum corpora prope Salernum occisa,] Deus omnipotens, qui in Sanctis suis gloriosus ostenditur, totius humani generis zelans salutem, Salernitanorum civium ita redemptionem sitiit, ut eorum mens idololatriæ caligine hactenus obumbrata, trium siderum, ab ipso vero sole justitiæ prodeuntium expurgaretur calore, & luce circumflua illustraretur. Placuit itaque divinæ providentiæ pretiosos martyres Fortunatum, Caium, & Anthem, passionum & gloriæ socios, non alibi, quam juxta præclaræ civitatis Salerni mœnia, & prope fluvium, qui Lernus dicitur, sub Leutio *, qui Diocletiano & Maximiano imperatoribus in partibus Apuliæ proconsulatum tenebat, post atrocia tormenta, vitam cum morte commutare.
[13] Horum pretiosissima corpora jussu prædicti iniquissimi proconsulis bestiis avibusque exposita, [& bestiarum morsibus frustra exposita] ut veridica refert historia, nutu Deifico, nullius avis bestiæve contactu diminuta, vel aliqualiter læsa, sed a tribus angelis, ad similitudinem trium aquilarum comparentibus, custodita, a fidelibus sunt inventa: qui cum hymnis, & spiritualibus canticis sancta corpora abstulere, & cum debito honore, juxta prædictum fluvium, terræ, ut jus humanitatis expostulat, commendarunt. Ubi crescentibus in Christum fidelibus, prædictorum Martyrum crebris pullulantibus miraculis, ad honorem eorum & gloriam, ecclesia cum eorum vocabulis est extructa: quæ illustrium militum corpora dudum extra muros civitatis recondita, qualiter intra civitatis mœnia translata sint, illo præstante, qui suos Martyres in ejus confessore effecit gloriosos, texere procurabo.
[14] Tempore, quo Salerni Inolphus * vir illustris, devotus, [in eamdem civitatem transferuntur,] & providus per deificam gratiam principatus Salerni feliciter moderabatur habenas, & Bernardi piissimi præsulis, a quo tunc temporis Salernitanus nobilis episcopatus felici tramite regebatur, Deo Salernitanis civibus beatum Matthæum Apostolum & Euangelistam providente pastorem, cujus corpus, thesaurus inæstimabilis margaritæ, tempore Gisulphi principis filii Guismarii *, illo procurante, qui est omnibus ovibus Pastor unus, inventum extitit in Lucanis finibus, & in Salernitanæ urbis partibus est locatum.
[15] [& ibidem in ecclesia S. Matthæi Apostoli] Cujus prædicatæ civitatis in medio ecclesia miræ magnitudinis, & non minoris pulchritudinis ad honorem jam dicti Apostoli cum ejus vocabulo per Robertum Guiscardum ducem constituta est: nec immerito, quia sicut cor inter membra corporis nobilissimum est in medio animalis reconditum, ut omnibus partibus suo modo influat sui virtutem, sic & coruscans berillus in medio civitatis locatus undique cives suos respiciens gubernaret. Sed quia indignum videbatur & erat, ut talium Martyrum sacratissimos artus locus incultus contegeret, quorum merita proprii cum effusione cruoris signis evidentissimis Salernitanam provinciam illustrarunt, fidelium dignum duxit devotio, eorum glebas, non minus adoratissimis floribus præstantes odorem, humili prius loco repositas, debito cum honore transferre.
[16] [collocantur:] Nec ratione hoc caruit: nam qui Salernitanam urbem, duris jam oppressam a barbaris, militari habitu de partibus Africæ venientes, divina præcincti potentia liberarunt; sic infra muros custodes fuere impositi, ut supravenientium hostium tam mentis, quam corporum, velut invictissimi pugiles adversa fugarunt. Statuto igitur die ad exequendum translationis negotium procedit episcopus habitu pontificali, & clericali comitiva stipatus, cum vexillis, & thymiamatibus, candelabris, & signis cruceis præcedentibus: currit & populus, pusilli cum majoribus, cum innumerabili dominorum caterva; sed non minus corporalibus incessibus, quam mens eorum currebat, & ad primum locum, ubi implicatus thesaurus erat absconditus, advenerunt.
[17] [aperto monumento] Erat autem locus, ubi collecta a fidelibus corpora humata jam fuerant, prope satis constructam artificiose lapidum fabricam, ubi pridem idolorum cultores deum Priapum siquidem nominatum subdola ejus responsione decepti, ob dominarum intuitum, quæ defectu naturæ vel morbi concipere non valebant, (proh dolor!) sceleratissimis victimis excolebatur. Nec immerito hunc locum primitus beatissimi Martyres elegerunt, ut in testimonium victoriæ, ac fidei incrementum, ubi hostem Leontium ejusdem Priapi ac aliorum sculptilium culturam sectantem, in gestis ab eo suppliciis expugnarunt; ibidem quousque fidelium turba cresceret, locum sibi fieri voluerunt.
[18] [odor suavissimus] Fracto igitur monumento, ubi fulgentissimæ margaritæ, velut tres siderum radii coruscabant, tanta subito ex ipsis prodiit suavissimi odoris fragrantia, ut non sepulcrum, sed cella videretur aromatum patuisse. Decebat namque, & hic odor tantus erat, tamque mirabilis, ut cuncta manifeste superaret aromata, & inter suaves odores suavior, eorum odorem transcendens, quasi nulli naturali odori similis videretur: ut recte secundum Scripturam in ipsorum quasi unguentorum odorem populi currerent, & verificaretur in eis verbum, & illa benedictio Patriarchæ: Ecce odor filii mei, quasi odor agri pleni, cui Dominus benedixit.
[19] O stupendum, & omni plenum gaudio miraculum! quia non solum sacris Martyrum artubus talis odor inerat; sed etiam terræ circumquaque congestæ, [recreat præsentes & absentes:] ac pulveri locelli ipsius firmiter inhærebat: ita ut, postmodum de eo ad longinquas partes delato, multi vehementissime mirarentur. Sancta autem erat circa eos utriusque sexus devotio, ut se beatissimum quisque putaret, qui vel minimam partem corporum, vel saltem pulverem tetigisse gauderet. Credebant siquidem; nec mirum, quia omnia possibilia sunt credenti, ut variis detenti languoribus liberati, & a futuris incommodis servarentur: itaque factum est, ut multi sanitatum beneficia a quacumque oppressi valetudine * repararentur.
[20] Sed o! quam laude dignissimum, salutem hanc corporum, [solenni ritu translatio peracta:] salutem esse secutam animarum, ut tantorum miraculorum beneficiis sublevati, se Christo protinus conformarent! Jussu denique prædicti pontificis cum omni reverentia, gaudio, & devotione corporibus de prædictis locellis sublevatis, & in theca, pannis aureis circumtecta, repositis, humerisque sacrarum personarum reverenter imposita cum laudum præconiis: & sic processionaliter, sicut ante venerant, feliciori tamen mora, ad prædictæ urbis mœnia, ad majorem videlicet ecclesiam traduxerunt: nec passa est eos in morte divina providentia separari, quos in vita fieri socios passionum voluit. Quis autem modicæ fidei dubitare valeat, quod in eorum adventu immundi spiritus, quos in tyrannis devicerant, fugarentur?
[21] Namque qui ejulatum magnum facientes, currentes per aërem dæmones, [fugati dæmones:] dum sacratissima corpora ferebantur, dolebant siquidem de possessione amissa, ignitam populi devotionem cernentes, se, quos diu subdolis suggestionibus invaserant, amisisse. Nec mirum: nulla enim participatio lucis ad tenebras, & Christi ad Belial. Integri igitur artus, quos divina virtus ab avium bestiarumque morsibus, quondam expositos servavit illæsos, per jam dictos duces translati ad prædictum locum advenerunt.
[22] Tres igitur stellæ, videlicet Fortunatus, Caius, [Salernum quasi tribus hisce stellis illustratum.] & Anthe, majori conjunctæ sunt sideri, ut unitus jam multis splendoribus fulgor magis micans appareret, & Salernitana civitas tantis fulgoribus adornata, & multiplicatis irradiata luminaribus, totius noctis se sentiret caliginem amisisse. Exulta igitur urbs fidelis & nobilis tribus custodibus, & uno principe gubernata, agnosce penitus a prædictis incommodis te per eos fuisse defensam, & spera te a futuris adversitatibus liberari, illo præstante, qui est gloriosus in secula. Amen. Hactenus narratio translationis: cui nihil addimus, quia varias de eadem animadversiones præmisimus in fine paragraphi præcedentis.
[Annotata]
* l. Leontio
* al. Gisulphus
* al. Guaimarii
* f. invaletudine
§ III. Actis alii Sancti immixti; miraculum, quod in eisdem narratur, aliunde confirmatum; illorum characteres.
[Damus Acta e lectionibus propriis Salernitanis:] Quandoquidem nullum in nostris collectaneis Actorum exemplar Ms. invenio, dabuntur illa, quæ in Officiis propriis ecclesiæ Salernitanæ excusa sunt, & leguntur per Octavam sanctorum Martyrum in varias lectiones dispertita; exceptis diebus tribus: nam XXIX Augusti fit Officium de decollatione S. Joannis Baptistæ, XXX de SS. Felice & Adaucto Martyribus, XXXI de S. Augustino. Lectionibus vero jam dictis immixti sunt martyres alii, nimirum Felix Buzocensis episcopus, & cum eo Donatus & Adauctus, presbyteri. Sed ab his diversi Felix & Adauctus, qui via Ostiensi, secundo ab Urbe lapide, ducti, securi percussi sunt. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad hunc diem habet martyrium Fortunati, Caii, & Anthes in compendio; in quo etiam agit de Felice, Donato & Adaucto in Apulia coronatis: difficultatem vero in hac re aliquam videns, ita occurrere eidem conatur in annotatione: Acta horum sanctorum Martyrum cum Actis SS. Felicis, Januarii, Adaucti, Fortunati, ac Septimi, qui Venusiæ passi sunt, confundi videntur. Nisi dicamus duos fuisse Fortunatos, hosque illorum socios esse. Rem, quantum pro præsenti instituto sit satis, breviter proponamus.
[24] [varii Sancti] Non satis perspicimus, quam apte immisceantur lectionibus propriis Felix Buzocensis *, ut in eisdem lectionibus vocatur, episcopus, & cum eo Donatus & Adauctus, quorum primus ac tertius (de secundi morte ibi est silentium) in via Ostiensi prope Romam ducti martyrium subierint, postquam antea una cum Martyribus nostris fuissent comprehensi, & ad proconsulis Amagleniani prætorium adducti. Nec cum his ullo modo cohærent Felix, Donatus, & Adauctus apud Ferrarium, cum dicantur in Apulia coronati. Tillemontius tomo 5 Monumentorum ecclesiasticorum in notis pag. 665 & sequentibus, in S. Felice Thibarensi in Africa (alias Tubzocensi) varias congerit difficultates de episcopatus ejus loco, quem ignorari affirmat; de Actis ipsius diversis; de iis, qui cum illo comprehensi sint; de martyrii sociis; de sententia denique in eum lata. Verum hasce tricas dissolvere, non est hujus loci: poterit esse alibi, vel ad diem videlicet XXIV Octobris, quo signatur in Martyrologio Romano Venusiæ in Apulia natalis sanctorum martyrum Felicis episcopi Africani, Audacti & Januarii presbyterorum, Fortunati & septimi lectorum: qui tempore Diocletiani a Magdelliano procuratore &c.; vel ad diem XXX Augusti, quo in eodem Martyrologio annuntiantur Felix & Adauctus, martyres Ostienses. Consuli interim possunt observationes ad Usuardum nostrum diebus modo assignatis.
[25] [eisdem immixti:] Inter auctaria ad eumdem Usuardum hac die XXVIII Augusti diximus in Vaticano codice num. 5949 adjici ista: Apud Salernum, sanctorum martyrum Fortunati, Gagi, & Anthes. Et sanctorum martyrum Septimini, Januarii, & Felicis. Hos autem posteriores cum prioribus vel annecti eidem loco, vel in eo saltem coli, colligitur ex eo, quod mox ibidem subdatur: Et dedicatio trium altarium hujus ecclesiæ. In apographo autem nostro ecclesiæ Bovinensis (in Apulia Capitanata) etiam ponuntur tres illi posteriores, quos dicebam; qui post interrogationem Valeriani Christum confitentes, jussi sunt decollari in civitate Venusia quinto Kalendarum Septembriarum. Ubi vides pro Magdelliano poni Valerianum. Atque superiores quidem difficultates hoc die quasi digito indicasse sufficiat, materiem præbitura suo tempore ulterioris inquisitionis non exiguam. Satis quippe nobis & abunde est, quod habeamus Fortunatum, Caium, & Anthem, qui hodierna die apud Salernitanos coluntur: de quorum lectionibus hæc observanda supersunt.
[26] Quæ lectiones ecclesiæ Salernitanæ infra num. 7 narrant de sanctorum Martyrum nostrorum ecclesia a rege Saracenorum profanata, [mors impio regi Saraceno] ac morte eidem inflicta, pluribus exponit anonymus Salernitanus, sæpe jam allegatus, e quo, ut hoc factum magis confirmetur, recitare visum est sequentia cap. 113: Ille Agarenorum tyrannus (Abdila) in sanctissima æde beatorum Fortunati, & Gaii, & Anthes, cum suis satellitibus degebat, atque in luxuriis, & variis inquinamentïs fervebat in tantum, ut ille Abdila thorum sibi parari jusserit super sacratissimum altare: ibique puellas, quas nequiter deprædaverat, deludebat. Sed non diu perstitit tam immane contagium, immo & præsumptio, annuente Divinitate. Nam cum ei fuisset oblata quædam Christiana, nec non & speciosissima puella, continuo ad thorum suum illam deportari jussit. Sed dum eam stuprare satageret, & illa omni nisu resisteret ei, immo & ei propria lingua diceret: Ante morti incumbo, quam sacratissimum altare nimirum polluam, quia multa sacrificia super illud oblata sunt; tyrannus rex verba illius deludens, vi eam opprimere tentabat: cum repente per angelorum manus trabs ex alto diruptus * est, & super Abdilam regem decidit, & sine mora extinxit. Et mira Dei potentia puella illa minime est ab ipso trabe contacta, & illæsa permansit.
[27] Et ne forte Agareni fingerent, quod non fuisset gestum per Dei clementiam, [divinitus illata] sed casu accidit, quomodo creberrime conspiciuntur per vetustatem plurimæ ecclesiæ dirutæ, & non solum trabes, sed & parietes usque ad solum prostratæ *; haud procul * ab ipso altari sectum * nimirum fuit, & ubi contumax ille, Deoque odibilis super sacratissimum altare Dei ludebat, trabem projecit, eumque mortuum stravit. Et hactenus a parte australi in testimonium reliquit Redemptor suis fidelibus caput de ipsa trabe. Et non solum tyrannum illum, sed etiam plures illorum subitaneo contagio perdidit, & extemplo de hac luce abstraxit.
[28] Ab illo namque die, quamvis gentiles minime jam dictam ecclesiam eo ordine intraverunt, [confirmatur e Chronico Salernitano.] Christiani indesinenter Redemptorem omnium collaudabant. Agareni econtra minime obstupescebant. Extincto, quemadmodum diximus, rege illo tyranno, Agareni illico regem procreaverunt nomine Abemelec, licet fuisset eunuchus. Erga res humanas audax fuit, & sagax. Referunt lectiones Salernitanæ, simul cum rege interiisse filium ejus: sed hic nulla de illo fit mentio. Baronius ad an. 874, Ad miraculi, ait, evidentiam declarandam accessit, quod trabs illa procul ab altaris perpendiculo distans, non nisi divina potentia potuit in sacrilegum Sarracenum, altare prophanantem immitti.
[29] Ceterum, quod attinet ad martyrium in eisdem narratum; [Acta.] non video equidem genuinos in eo characteres, quibus magnopere commendari possit tamquam primigenium & sincerum. Miracula autem damus in fide auctoris: quia apud anonymum Salernitanum non invenio ullum, excepto illo, de quo modo fuit sermo. Idque mirum utcumque nobis apparet, cum indicet, Salernitanos divino auxilio fretos fuisse, ejusque opem implorasse adversus Agarenos. Cap. 93 hæc sunt: Salernitani, freti de Dei potentia, illico audaci animo super Agarenos irruunt, eosque undique comminuunt, multos ex eis interimunt, ita ut cruore illorum litora maris replerent. Cap. 94: Petrus ille jam dictus .. continuo Dominum invocans, & suos Martyres, ante quorum ecclesiam certamen iniebat *, scilicet sanctos Cosmam & Damianum, hastam, quam manu gestabat, in illum (Agarenum) protinus misit …, & sine mora extinctus est. Christiani una omnes Dominum collaudabant.
[Annotata]
* Tubzocensis
* dirupta
* l. prostrati
* f. procul sine haud
* f. tectum, seu pars illa tecti, unde trabs illa cecidit.
* l. inibat
ACTA
Electionibus propriis ecclesiæ Salernitanæ.
Fortunatus M. Salerni apud Picentinos in Italia (S.)
Caius M. Salerni apud Picentinos in Italia (S.)
Anthes M. Salerni apud Picentinos in Italia (S.)
[Sancti comprehensi,] Lectio I. Diocletiano & Maximiano imperatoribus, decima a post Neronem persecutio excitata fuit, quæ omnibus ante actis ita fuit crudelior, ut per decem annos, ecclesiarum incendia, innocentum proscriptiones, martyrum cædes incessanter agerentur. Horum metu Felix Buzocensis episcopus, & cum eo Donatus, & Adauctus b presbyteri, Fortunatus, Caius & Anthes, quum essent in unum congregati, in orationibus perseverantes, Deoque gratias agentes, a militibus comprehensi, ad proconsulis Amagleniani prætorium adducuntur.
[2] [ac nullis minis] Lectio II. Quos cum proconsul vidisset, minacibus verbis terruit, & vinculis, carcere, aliisque pœnis affici jussit, mortemque demum minatur, nisi diis libamina adhiberent. Idque audacter detestati, Felix, & Adauctus via Ostiensi, secundo ab Urbe lapide ducti, securi percussi sunt c. Fortunatum vero, Caium, & Anthen Leontius Apuliæ proconsul Salernum secum adduxit, blandisque verbis, pro tribunali sedens, compellavit, dicens: Supplicibus votis vos oramus, ut hac deposita pertinacia, & Christicolarum superstitione, diis omnipotentibus cervices vestras flectatis, ac nobiscum eorum beneficiis perfruamini.
[3] [a veri Dei cultu] Lectio III. Tunc Christi athleta Fortunatus respondit: Cum felle doloque tumens proconsul, innocentium animas perdere cupis, & ad injuriam summi Creatoris, corruptoribus atque adulteris hominibus, quos nunc tartara tenent, Dei famulos colla flectere cogis. Cui proconsul iratus dixit: Quomodo dii non sunt, qui super æthera tonant, mundumque perpetua ratione gubernant? Adversanter beatus Fortunatus, Vestri poëtæ, inquit, Diogenes carmen illud retulit: Jure igitur contemno Jovem, cui mater avara est. Cumque vocem faucibus hærere sensisset proconsul, sanctos Martyres ad Priapi d templum afferri, eique sacrificare præcepit.
[4] [absterriti,] Lectio IV. Sancti vero Martyres nec verborum lenitate decepti, neque tormentorum acerbitate victi, dixerunt: Notum sit tibi, proconsul, quod numquam dæmonibus thura offerimus, nec genua inclinamus; sed soli Deo omnipotenti sacrificium nosmetipsos offerimus, qui est sator rerum, & mundanæ lucis origo: qui cælum, terramque regit moderamine summo, ipsum omnipotentem adoramus, ipsum veneramur, ipsumque labiis, & corde confitemur: ipsum totis visceribus concupiscimus, Patrem, & Filium, & Spiritum Sanctum.
[5] [capite truncantur:] Lectio V. Mox autem sanctus Fortunatus subjunxit: O spectaculum nobilissimæ civitatis, o generosa caterva, attendite id, ad quod vos impulit impius error. Quosnam deos esse putatis? Hisce monitis, & alacrioribus verbis e vestigio indignatus proconsul, spiculatoribus jussit, ut gladio eorum capita minuerent, eorumque corpora avibus, beluisque inhumata relinquerent. Qui denique nec mortis pœna territi, fortiter dato capite, ad cæleste regnum migrarunt quinto Kalendas Septembris.
[6] Lectio VI. Sanctorum corpora beluis exposita, trium angelorum, [eorum corpora divinitus servantur illæsa:] trium aquilarum visu, custodia illæsa sunt inventa, & a fidelibus, hymnis, canticisque spiritualibus humata juxta fluvium, qui Lirnus e dicitur, prope quem passi sunt. Christi denique fidelium crescente numero, basilica ad sanctorum Martyrum honorem erecta est; ibique sepulta requieverunt, donec intra urbis mœnia ad cathedralem ecclesiam translata f fuere. Ubique tamen miraculis non paucis claruerunt.
[7] Die I Septembris de Octava .. Lectio IV. [profanatores puniti:] Non post multa annorum curricula dignatus est omnipotens Deus per illos multa miracula demonstrare: nam dum Saraceni ab Africa venientes, & magna ex parte Italiam vastantes, agmina sua adversus Salernum dirigerent, ambitumque illius obsidione constringerent; audacter & impudenter eorum rex cum filio suo in ecclesiam beatorum martyrum Fortunati, Caii, & Anthæ ingressi, super eorum altare, lectum sibi sterni mandarunt; ibique dormientes (mirabile dictu) statim trabs ecclesiæ illius de parietibus egressa, super eos ruit, & unico ictu ambo demortui sunt g. Lectio V. Alius autem in facti contemptum & Sanctorum, idem altare secessu fœdare tentans, statim a dæmone correptus, in terram corruens expiravit. Lectio VI. Inde Saraceni perterriti recedentes, propius ad urbis mœnia accesserunt. Ubi etiam beatorum Martyrum intercessionibus pro Salernitanorum tutela, justum Dei judicium si expectasssent, illius utique ultricem manum sensissent.
[8] Die II Septembris Lectio IV. Aliud etiam miraculum operatus est misericors Deus per martyrem suum Fortunatum: [S. Fortunatus apparens opem suam Salernitanis addicit:] is enim speciosus, & ætate florens, Græcorum habitu indutus apparuit cuidam homini, in densam sylvam venationis causa ingresso: a quo de nomine rogatus, respondit, se Christi famulum esse, & ad Salernitanam urbem tuendam accedere. Lectio V. Ego sum, inquit, Fortunatus Christi famulus; meque ire Dominus Salernum voluit, & defensorem constituit, & illuc me confero, ut Saracenos, qui suis illam obsidionibus affligunt, funditus amoveam ac repellam, eorumque spolia Salernitanis dividenda tradam, ipsosque Saracenos Francorum h & Salernitanorum gladiis subjiciam. Quod ita factum est, ad laudem Domini nostri Jesu Christi, qui glorificavit Sanctos suos in secula seculorum. Amen.
[9] Lectio VI. Sub silentio insuper prætereundum non est, [parta] qualiter Deus, qui in Sanctis suis mirabilis prædicatur, propter præclara merita suorum beatorum martyrum Fortunati, Caii, & Anthæ, hoste prostrato, Salernum ab iniquorum manibus liberaverit. Tempore namque Guayferii Salerni principis, rex quidam Agarenorum Abdila nomine, de partibus Africæ cum ingenti Agarenorum multitudine veniens, Salernum pervenit. Ac cum civitatem ipsam Salerni mœnibus, strenuisque militibus munitam invenisset, haud potuit ad eam introïre. Cujus obsidionem a parte meridiei circa mœnia præparavit, & ad littora præfatæ civitati adjacentia castrametati sunt.
[10] Die III Septembris. Lectio IV. Cum igitur die quadam præfatus rex cum exercitu suo juxta mare ambulasset, [Martyrum meritis] prope civitatis prædicta mœnia; custodes murorum in silentio exercitum observantes, quum lapidibus eum offendere potuissent, ne lapillum quidem in eos ausus est quisquam jactare. Unde Agareni ad castra incolumes sunt reversi. Assumpta ergo audacia creberrime talia faciebant, cum nemo illis resisteret. Lectio V. Itaque factum est, ut timidissimos Agareni Salernitanos putarent, injuriis, & conviciis, magnisque opprobriis eos afficiendo; etiam excidium haud modicum minabantur, in tantum, ut, nisi divina pietas, quæ suos nequaquam usque ad finem deserit, affuisset, ab iniquis civitas ipsa utique capta fuisset.
[11] [contra Agarenos] Lectio VI. Attamen Agareni, pravitatis satellites, quia bis cum Salernitanis pugnantes, victores ad castra redierant, eorum plurimis vulneratis, paucis interemptis, omnibus tamen non mediocri timore perculsis, audaciores effecti, igne, ferro, & artibus omnia perdere volentes, statuta die ad certamen cunctos provocarunt.
Die IV Septembris. Lectio IV. Sed valde iniqua industria usi sunt in pugnando: quum mane ab ortu solis, vespere autem ab occasu contra Salernitanos inirent certamen, quatenus, solis splendore oculorum aciem vincente, suas illi vires adversus iniquos deperderent, vel saltem ictus frustra in eos jactarent. Ex quo factum est, ut Salernitanos omnes non solum in personis molestaverint, sed eorum etiam bona diripuerint. Quapropter Agarenorum rex in tantam elatus est superbiam, ut sacras Dei ædes profanare non timeret.
[12] [a Salernitanis victoria.] Lectio V. Salernitani tamen Dei Sanctorumque ejus injuriam ferre non valentes, sæpius quoque ad pugnandum lacessiti, Dei omnipotentis auxilio freti, qui salvos facit sperantes in se, ac protectione, intercessioneque sanctorum martyrum Fortunati, Caii, & Anthæ; die jam dicta, forti animo & armis muniti, de civitate excuntes in Agarenorum gentes irruerunt, eosque undique comminuerunt, atque trucidarunt, quum tantummodo ex ingenti Salernitanorum multitudine septuaginta interierint. Unde victores inimicorum spoliis onusti, exultantes civitatem ingressi; Deo, & beato Fortunato gratias agentes, præda inter se divisa, quilibet ad propria remeavit.
Lectio VI. Rubent ergo littora infidelium Sanguine, & tamquam Ægyptiorum ad mare rubrum, eorum apparent corpora crudeli nece prostrata. Visa igitur rex & Agareni suorum strage, fistula, sambuca, & universis bellicorum generibus, tubisque clangentibus ac perstrepentibus, paucos, qui remanserant, militum advocarunt, & civitatem atque obsidionem reliquerunt i.
ANNOTATA.
a Decimæ adversus Ecclesiam persecutionis sub Diocletiano inchoatæ, ac sub ejus successoribus continuatæ per annos decem, primum famosum edictum prodiit anno æræ vulgaris 303.
b De Martyribus, qui hisce lectionibus immixti sunt, egimus in Commentario prævio § 3.
c De illis agit Martyrologium Romanum, sicut ibidem monuimus, ad diem 30 Augusti.
d Mentionem de illo fecimus in Commentario § 1 in fine.
e Ulteriorem hujus fluvii notitiam non habeo compertam, atque adeo Salernitanis eum describendum relinquo. Supra num. 12 vocatur Lernus.
f Consule ibidem dicta num. 10.
g Vide, quæ ex anonymi Salernitani Chronico præmissa sunt in Commentario § 3.
h Breve est illud Baronii ad annum Christi 874: Salernitani tandem Dei beneficio ab ea longa obsidione sunt liberati a Ludovici imperatoris exercitu, eisdem Saracenis iterum profligatis. Legi etiam potest anonymi Salernitani Chronicum columna 240, & 243.
i De bello, Saracenos inter & Salernitanos gesto, legi potest idem anonymus a cap. CXI.
DE S. JULIANO MARTYRE
BRIVATE IN ARVERNIA
Circa annum CCCIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Julianus M. Brivate in Arvenia (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Locus & tempus martyrii: Acta gemina, & liber Miraculorum.
Celeberrimus in Gallia fuit S. Julianus martyr, Brivate in Arvernia coronam adeptus, ibique sepultus & coli cœptus, [Sanctus Brivate sepultus:] ut consentiunt eruditi. Attamen nec sic satis constat de loco martyrii. Audi Ruinartium in notis ad Turonensem de Gloria martyrum lib. 2, cap. 1: Julianum martyrem Brivate passum fuisse & sepultum, nemo est qui infitiatur. Sed cum duplex ejus nominis vicus sit, vetus scilicet & nova Brivas, lis est, quo in loco primitus sanctus Martyr sit depositus. Savaro, Sirmondus, &c. censent, illum in veteri Brivate sepultum fuisse, hodieque Vieille-Brioude appellata: de quo Gregorium, Fortunatum, Apollinarem Sidonium in Propemptico seu carm. XXIV, aliosque veteres locutos fuisse volunt; alii vero hæc de nova Brivate intelligunt, ubi etiam nunc S. Juliani corpus asservatur in percelebri basilica, quæ nobili canonicorum, qui comites nuncupantur, collegio illustratur. Posterioribus hisce omnino adhærendum existimo, cum constet in oppido Brivatensi, quod nova Brivas, aut rectius Brivas ad ecclesiam, vulgo Brioude glise dicitur, hodiedum sacrum Martyris corpus servari, nec quidpiam rationis adferri possit, cur suspicemur illud ex vico Brivatensi, qui antiqua Brivas nunc nominatur, illuc delatum fuisse.
[2] Valesius in Notitia Galliarum pag. 101 in hanc quoque propendet sententiam, [quod intelligendum non esse de antiqua Brivate,] & de loco utroque aliqua memorat ad propositum nostrum: Brivas, inquit, vicus fuit Arvernorum, tumulo ac basilica Juliani Arverni martyris nobilis… Eo delatus est Avitus augustus, ad pedes B. Juliani sepultus anno CDLXI, teste Gregorio Turonensi in Historia Francorum lib. 3, cap. XI, ubi sic habet: Avitus … basilicam sancti Juliani Arverni martyris cum multis muneribus expetivit: sed impleto in itinere vitæ cursu, obiit, delatusque ad Brivatensem vicum, ad pedes antedicti Martyris est sepultus. Itaque sancti Juliani ecclesia jam structa erat ante Avitum, quod aliunde confirmabitur. Audiamus rursus Valesium: Nunc opidum est, ait, non longe a flumine, quod dicitur Elaver (Gallis l'Allier) Brioude glise, ab ecclesia S. Juliani sæpe cognominatum: cui proximus vicus, impositus ei flumini, ubi & pontem fert, nuncupatur Vetus Brivas, Vieille Brioude. Addit Valesius, & exemplis probat, ex nomine illo Vetus Brivas consequens non esse, vicum illum altero, nunc oppido, antiquiorem esse.
[3] [sed de Brivatensi oppido, manifeste probatur:] Verum, quidquid fuerit de loci utriusque antiquitate, mihi dubitandum non videtur, quin primus sepulturæ locus fuerit, ubi hodiedum exstat Brivatensis S. Juliani ecclesia. Etenim in Actis antiquioribus num. 5 refertur, super sepulcrum Sancti cellulam, id est sacellum, constructam fuisse a matrona Hispana; quod & Turonensis habet num. 9. Postea, eadem Vita testante, ædificata est ibi basilica in honorem ipsius, quæ celsum protulit ædificata fastigium. De hac ecclesia, votivisque ad eam peregrinationibus sæpissime meminit Turonensis. Porro hanc ecclesiam non aliam esse ab illa, quæ hodie est canonicorum in oppido Brivatensi, facile ostendi potest. Berengarius comes Brivatensis, imperante Ludovico Pio, ecclesiam, ubi sanctus Julianus martyr corpore requiescit, quæ est constructa in vico Brivatensi, … quæ a Saracenis destructa & igne combusta erat, ad pristinum statum reduxit, & in eadem ecclesia constituit triginta quatuor canonicos, ut habent litteræ Ludovici Pii, datæ anno 825, quæ videri latius possunt apud Cointium ad dictum annum num. 37. Non negabunt, opinor, adversarii ecclesiam S. Juliani, in qua tempore Ludovici Pii imperatoris instituti sunt canonici, eamdem esse cum illa, quæ nunc superest in oppido Brivatensi, & Sancti corpus conservat. Nulla quoque est ratio, cur inficientur, ecclesiam illam, quæ exstabat tempore Gregorii Turonensis, restauratam fuisse prædicto tempore. Hinc manifeste consequi existimo, ecclesiam S. Juliani Brivatensem eodem nunc esse loco, in quo primum super Sancti corpus fuerat conditum sacellum, adeoque Sanctum sepultum fuisse, ubi nunc est oppidum Brivatense.
[4] [locus ille Sancti miraculis olim celeberrimus.] An Brivas illa jam oppidum esset, dum ibidem sepultus est Sanctus, non inquiro. Facile suspicarer, frequentis populi concursu ad sepulcrum Sancti factum esse, ut vicus paulatim in oppidum excresceret. Quippe huic suspicioni favet nomen addititium, quod dicatur Brivas ad ecclesiam. Verum, ut hæc non omnino sunt manifesta, ita certissimum est, locum gloria miraculorum & votivis peregrinationibus celebrem fuisse, ut patebit ex Turonensi inferius. Apollinaris Sidonius in Propemptico ad libellum, seu carmine 24, ad propositum nostrum hos habet versiculos:
Hinc te suscipiet benigna Brivas,
Sancti quæ fovet ossa Juliani:
Quæ dum mortua mortuis putantur,
Vivens e tumulo micat potestas.
[5] Tempus, quo coronatus est S. Julianus, antiqui non assignant; [Tempus martyrii non potest] nec illud ex eorum scriptis certo deduci potest. Recentiores quidem non pauci asserunt, in persecutione Diocletiani passum esse Julianum, at nec veterum auctoritatem, nec idoneas rationes allegant pro opinione sua. Tillemontius tom. 5 Monumentorum nota 3 in Julianum, pag. 700 adducit rationes aliquot ad opinionem illam utcumque probandam; sed fatetur, illas minus esse efficaces, quam ut rem satis reddant certam. Prima est, quod senes duo, qui Sancti corpus sepelierant, in Actis prioribus num. 4 dicantur vixisse, dum illac transibat matrona Hispana ad imperatorem Treviri habitantem, seu Trevericum, ut eum vocat Turonensis. Hoc argumentum, si quid probet, evinceret potius sub Juliano apostata passum esse S. Julianum. Quippe, cum per imperatorem Trevericum non alium intelligere debeamus, quam Maximum tyrannum, qui nomen imperatoris assumpsit anno 383, ut probabo inferius num. 14, poterant senes illi, quorum vires miraculo auctæ erant, facile in vivis esse tempore Maximi, si sub Juliano passus erat Sanctus noster, cum inter Julianum & Maximum viginti solum anni & menses aliquot intercedant. At vero si Julianum dicamus occisum sub Diocletiano circa annum 304, jam senes illi post corpus Sancti sepultum superfuissent annis fere 80; quod nullo modo fit verisimile. Itaque hæc ratio sub Juliano passum suaderet, si satis esset certa. At verosimilius est, senes illos prædicto tempore non vixisse, ut habet Turonensis num. 8.
[6] Altera Tillemontii ratio est, quod Crispinus Viennæ residens jurisdictionem non habuisset in Arvernia, [manifeste assignari:] ubi occisus est Julianus, nisi fuisset aut præfectus prætorio aut vicarius: vicarios autem primum institutos sub Diocletiano advertit, licet admittat aliquos fuisse sub imperatoribus præcedentibus. Fatetur merito, hanc quoque rationem exigui esse valoris. Certe non militat contra tempora Juliani apostatæ, sub quo præfecti prætorio & vicarii in provinciis magis erant constituti, quam sub Diocletiano. Magis quoque Juliani temporibus favent verba Actorum antiquiorum num. 1: Quoniam passionis ejus necdum intercepit oblivio. Nam, cum Acta hæc scripta sint seculo V, quo serius fuerit passus, eo facilius memoria gestorum ejus tamdiu conservari potuit. Itaque, si solis hisce rationibus standum esset, non video, cur non potius ad Juliani apostatæ, quam ad Diocletiani tempora esset respiciendum. Hæ tamen rationes utcumque probant, S. Juliani martyrium ad anteriores persecutiones non esse referendum: nec aliud, opinor, intendit Tillemontius. At nunc restat probandum, cur potius videatur sub Diocletiano passus quam sub Juliano.
[7] Acta S. Ferreoli data a Ruinartio in Actis martyrum sinceris a pag. 462 magis insinuant, [at probabiliter passus creditur in persecutione Diocletiani.] Ferreolum æque ac Julianum, qui amicum suum Ferreolum non diu præcessit, in generali persecutione passum esse sub Diocletiano & Maximiano, non autem sub Juliano. Cum per universas provincias, inquit Actorum scriptor, genus Christianorum, Deo carum, invisum diabolo, deservire sacrilegis ritibus cogeretur, Crispinus quidam, temporis illius præses, in Viennensi civitate juxta imperatorum præceptum cœpit ad sacrificandum cogere Christianos. Hæc verba tempus innuunt, quo & plures erant imperatores, & persecutio per universas provincias grassabatur. Acta quoque priora Juliani num. 3 plurium principum meminerunt, & posteriora num. 1 persecutionem insinuant late diffusam. Porro & plures erant principes, & latissime grassabatur persecutio imperantibus Diocletiano & Maximiano Herculio circa annum 304; neutrum contigit Juliano imperium administrante: nam hic solus imperabat, nec ubique sæviisse videtur persecutio, eo imperante. Itaque, cum vel sub Juliano vel sub Diocletiano hos Martyres passos esse, probabiliter eruatur ex Actis Juliani, si utrisque simul Actis inniti velimus, martyrium S. Juliani sub Diocletiano statuendum est circa annum 304, quo vehementissime sæviit persecutio.
[8] [Acta duplicia: priora scripta seculo 5,] Acta S. Juliani exstant duplicia, altera Gregorio Turonensi antiquiora, & scripta, ut apparet, seculo V; altera Gregorio Turonensi ab aliquibus attributa, sed male, ut existimamus. Priora jam edidit Franciscus Bosquet Monspeliensis deinde episcopus part. 2 Historiarum ecclesiæ Gallicanæ a pag. 176. Eadem ex aliis Mss., & nonnihil hinc inde immutata dedit Labbeus in Bibliotheca nova Mss. tom. 2, a pag. 567. Illa quoque habemus in codice Ms. antiquo, qui apud nos notatur P. Ms. 20, & accepimus ex alio Ms. vetustissimo; sed utrobique variis mendis conspersa sunt. Quapropter recudere malui editionem Labbeanam, eamque illustrare, notatis iis, quæ in alia editione aut Mss. nostris diversa sunt, notatuque digna. Porro hæc Acta non esse seculo V antiquiora, colligitur ex die obitus noto, dum illa scribebantur: cum ille primum innotuerit per S. Germanum Autissiodorensem circa annum 431, ut referemus infra. Eodem forsan tempore, quo facta est revelatio natalis, Acta fuere scripta; certe non diu post medium seculi V. Nam caput Sancti cum corpore S. Ferreoli inventum est circa annum 474: de qua inventione non siluisset auctor, si post illud tempus scripsisset. Acta S. Juliani in ecclesia Brivatensi olim prælecta fuisse, habemus ex Turonensi infra edendo num. 22: quod forsan de his Actis intelligendum. Hinc tamen non sequitur, tantam horum Actorum esse auctoritatem, ut omnia in iis relata pro certis sint habenda. Etenim, cum auctor nec coævus sit, nec notus, potior fides est S. Gregorii Turonensis, ubi ille auctor ab hoc dissentit, quod in paucis articulis observabimus.
[9] [altera, inserta miraculis per Turonensem scriptis,] S. Gregorius Turonensis totum librum secundum de Gloria martyrum de miraculis S. Juliani contexuit, & cap. 1 martyrium ipsius compendio narravit. Nec dubium mihi videtur, quin illa omnia scripserit Gregorius eo ordine, quo leguntur in omnibus Operum ejus editionibus & in plerisque codicibus Mss. Verum inventa deinde fuit in Mss. alia relatio martyrii S. Juliani, in qua omnia, quæ Gregorius primis quatuor capitulis narrat, paullo uberius & mutato ordine exponuntur. Primam hujusce opusculi mentionem fecit Tillemontius tom. 5 Monumentorum, nota 1 in Julianum, pag. 696, aliisque investigandum reliquit, an illud potius exhibeat textum S. Gregorii, an liber secundus de Gloria martyrum, qualis est editus. Ruinartius in postrema editione Operum S. Gregorii a Col. eamdem lucubratiunculam separatam a miraculis edidit ex codicibus Mss., præfixo nomine S. Gregorii Turonensis. Habemus & nos istius Opusculi exemplar, acceptum olim ex Legendario Ms. Prumiensi. At in illo apographo nostro auctoris nomen non reperitur præfixum, nulla addita est præfatio, miraculaque non leguntur subjuncta. Eamdem Passionem nobis transmisit Petrus Franciscus Chiffletius ex Legendario S. Theoderici, & Ms. codice Vallis-lucentis inter se collatis.
[10] Ruinartius in præfatione sua num. 78 dubitat, an illius auctor sit ipse Gregorius, [ut Gregorius illa non scripsit ante Miracula,] dum scribit sequentia: Haud plura dicam de passione sancti Juliani, quam in nonnullis codicibus scriptis invenimus, libro, qui de ejusdem sancti miraculis a nostro Gregorio scriptus est, insertam, ab ipso Gregorio, an ab alio quovis, divinare non licet. Erunt fortasse, qui ipsammet passionem Gregorii fœtum esse putent. At nemo sibi facile persuaserit hanc primum a Gregorio scriptam, & ab illo ipso miraculorum narrationi præmissam, a posteris vero detractam fuisse; cum e contrario multo verisimilius sit, eam miraculorum libro adjunctam fuisse, ut simul utrumque in sancti Martyris festivitate legi posset. Si quis tamen id ab ipso Gregorio factum fuisse dicat, non multum refragrabor. Præfaciuncula quippe ipsi præfixa Gregorii stylum sapit. Quare librum absque illa passione suo loco exhibere visum est, uti in plerisque scriptis, & in omnibus editis habetur. Passionem autem ipsam cum ejusdem libri initio, prout alii codices scripti habent, post cetera Gregorii opera proferemus. Hactenus Ruinartius, cui omnino assentior, Passionem illam libro Miraculorum post adjunctam fuisse. Nam id satis patet ex clausula: Regnante Domino nostro Jesu Christo &c., quæ apud Tillemontium quoque reperitur adjecta Passioni, quæque ostendit, Opusculum ibidem finitum esse.
[11] At ne existimare quidem possum, Passionem illam genuinum esse Gregorii fœtum. [ac ne posterius quidem: sed incerti sunt auctoris.] Etenim in Miraculis num. 2 asserit Gregorius, Julianum delituisse apud viduam quamdam: in Passione vero dicitur in quorumdam senum se occultasse tugurio. Quæ, etiamsi fortasse conciliari utcumque valeant, si credamus in eadem domo & viduam fuisse & senes, eumdem tamen auctorem non insinuant. Laudatus Chiffletius transmisso apographo hanc adjecit notam: Hæc Narratio in codice Ms. Vallis-lucentis tribuitur Gregorio Turonensi, sed falso; stylus enim iste nihil sapit Gregorii: & videtur esse Eucherii potius Lugdunensis. At neque hæc conjectura satis videtur certa. Probabilius igitur putem, Passionem illam partim ex Gregorio, partim ex antiquioribus Actis compositam fuisse, deindeque aliquibus Mss. Gregorianis infartam, quod Gregorii crederetur lucubratio. Quapropter post Acta antiquiora, hanc Passionem edam incerti auctoris nomine, ac demum totum librum secundum S. Gregorii Turonensis subjiciam, ut studiosus lector omnia ad S. Julianum spectantia hic habeat conjuncta.
§ II. Cultus Sancti, & quo modo hic cœptus sit atque auctus, variisque locis propagatus.
[Nomen Sancti in Fastis antiquis:] Memoriam S. Juliani annuntiant Martyrologia pleraque antiquissima ad XXVIII Augusti. Hieronymiana apud Florentinium: In territorio Arvernis urbi Brivatinse natalis sancti Juliani martyris. Ado exactius & prolixius his verbis: Brivate, natale sancti Juliani martyris. Qui tempore persecutionis hortatu beati Ferreoli, cujus in militia comes erat, ex Viennensi urbe clandestino discessu ad præfatum Arvernæ urbis territorium commigraivt: ubi ab insequentibus persecutoribus tentus, desecto gutture, morte horribili necatus est. Sic fere Usuardus, aliique deinde secuti martyrologi, quorum verba adducere supersedeo. Longius elogium texuit Andreas Saussayus, quod in plerisque cum Actis consonat; at aberrat a vero, dum caput Sancti Viennam delatum asserit a S. Ferreolo: cum Ferreolus cædi non adfuerit, sed caput Sancti Viennæ acceperit. In Romano Martyrologio additur, passum esse Julianum in persecutione Diocletiani, de qua temporis epocha jam egimus.
[13] [sacellum supra ejus sepulcrum structum] Cultus porro inchoatus videtur per constructum supra sepulcrum Sancti sacellum, quod contigisse existimamus seculo IV ad finem vergente. Res narratur a Turonensi in Miraculis infra num. 8, quam compendio accipe. Hispanus quidam in carcere erat apud imperatorem Trevericum. Illius uxor ex Hispania Trevirim proficiscens, apud sepulcrum Sancti Brivate pro incolumitate mariti sui vovet, se Martyris sepulcrum sacello inclusuram, si vir evaderet incolumis. Liberato autem viro, pollicitationem, quam promiserat, cum immensis muneribus adimplevit, ait Turonensis. Jam vero, ut tempus ædificati sacelli innotescat, inquirendum est, quem designet Turonensis per imperatorem Trevericum. Ruinartius in notis ad hunc locum existimat Maximum tyrannum designari. Idem suspicatur Tillemontius nota 3 in Julianum. At Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ col. 468 conjicit, fundamenta sacelli jacta esse sub Constantio Chloro aut Constantino Magno, quod fieri non potuit, si Maximum pro imperatore Treverico accipiamus. Quapropter breviter ostendam, non alium designari hoc nomine quam Maximum.
[14] [circa finem seculi 4:] Turonensis ipse Historiæ Francorum lib. 1, cap. 38 mentem suam exponit, dum de Maximo sic habet: Maximus vero, cum per tyrannidem, oppressis Britannis, sumsisset victoriam, a militibus imperator creatus est. In urbe Treverica sedem instituens, Gratianum imperatorem circumventum dolis interfecit. De nullo alio imperatore refert Turonensis, in urbe Trevirensi habitationem fixisse, licet aliunde sciamus, aliquot imperatores ibidem ad tempus substitisse. Quem igitur per imperatorem Trevericum intelligere potuit, nisi illum, quem ibidem refert regiam habuisse, & collocasse? Hinc mox cap. 40, narrans filiam Maximi a S. Hillidio sanatam, vocat imperatoris Treverici filiam, idemque nomen Maximo tribuit in Vita S. Hillidii apud Ruinartium Col. Nullum igitur videtur esse dubium, quin Maximum tyrannum ubique intelligat Turonensis nomine imperatoris Treverici. Porro, cum mors Gratiani, qua Maximus dominationem suam in Gallia stabilivit, passim affigatur anno 383, illeque Hispanus, qui forsan pro Gratiano steterat contra Maximum, verosimiliter eodem vel sequenti anno mancipatus sit carceri, constructio sacelli accidisse potest anno 384 vel 385, aut certe non multo serius.
[15] [ampla deinde ibidem ædificata ecclesia:] Cum autem post hæc sepulcrum Martyris crebris miraculis inclaresceret, Brivatensesque ad fidem essent conversi, magna ibi basilica fabricata a fidelibus, teste Turonensi num. 14. Tempus conditæ hujus ecclesiæ nullibi exprimitur. Ait quidem Dionysius Sammarthanus col. 468: Jam quinto ineunte seculo inter Galliæ nostræ basilicas locum tenebat non infimum; at id ipse non probat, nec ego probare possum. Quin magis mihi verisimile apparet, seculo V conditam fuisse, sub initium tamen istius seculi, cum Acta satis insinuent, inter sacelli & ecclesiæ ædificationem annos non paucos intercessisse. In apographis quibusdam Martyrologii Hieronymiani XV Aprilis inserta legitur S. Juliani martyris, Brivate apud Arvernos, dedicatio altaris, ut notarunt Majores nostri in prætermissis ad illum diem. Incertum est, utrum hæc dedicatio ad primi sacelli, an ad ecclesiæ altare spectet: nec constat, quo facta sit anno: at suspicari quis posset, festivitatem Sancti illo dedicationis die celebratam fuisse, donec natalis Juliani innotesceret. Certe dies obitus diu latuit, nec nisi divina revelatione tandem innotuit, ut jam explicabo.
[16] Constantius presbyter in Vita S. Germani Autissiodorensis apud nos tom. VII Julii pag. 215 scribit sequentia: [dies obitus revelatur precibus S. Germani Autissiodorensis:] Denique cum multa peragraret loca, … pervenit quodam tempore ad Brivatensem vicum, ubi sanctissimi Juliani martyris corpus honorabiliter habebatur humatum. Ibi namque plebs vicina mœsta pendebat, eo quod ignoraret diem, in qua beatissimus Martyr deberet pro virtutis ac passionis gloria honorari. Factum est autem, dum ibidem adventaret, ut sciscitaretur ab incolis, quo tempore hujus sacra solemnia celebrarentur. At illi se nescire fatentur. Tunc ille: Oremus, inquit, & fortassis nobis hæc Domini potentia revelare dignabitur. Adveniente autem noctis tempore, redierunt quique ad sua. Tunc idem sanctissimus pontifex more solito in oratione pernoctavit. Redeunte vero matutino tempore, ac sole orto, convocatis senioribus loci, si cui forte Dominus aliquid depalaverit, inquirit. At illi; Minime, inquiunt, domine. Et ille: Quinto Calendarum mensis septimi celebrandam esse scitote festivitatem. Nam, ut mihi divinitus est ostensum, hac die hic ab infidelibus exstinctus, sanctorum martyrum est societati conjunctus. Tunc devotus, qui aderat, populus, vota præsuli reddens, optatam refert corporis & animæ medicinam. Mensis septimus est September, initio sumpto a Martio; ita ut indicaverit XXVIII Augusti, qua festivitas deinde celebrata. Factum id videtur circa annum 431: nam, ut ibidem probatur in Commentario prævio num. 63, rediit S. Germanus e Britannia circa Maium anni 430: nec multo post profectus est Arelatem, teste Vita cap. 7: inde vero dum redibat, hæc contigisse narrantur. Idem brevius refert Turonensis num. 36.
[17] Ab eo tempore usque ad finem saltem seculi VI templum Sancti Brivatense multum inclaruit. [celebris S. Juliani ecclesia Brivatensis seculo 5 & 6:] Patet id abunde ex Turonensis Opusculo, quod edemus. Pauca tamen adjungere lubet ex aliis ejus Operibus. Avitus imperator, ut habet in Historia Francorum lib. 2, cap. XI, comperto … quod adhuc indignans senatus vita eum privare vellet, basilicam sancti Juliani Arverni martyris cum multis muneribus expetivit: sed impleto in itinere vitæ cursu, obiit, delatusque ad Brivatensem vicum, ad pedes antedicti Martyris est sepultus. S. Gallus Arvernensis, seu Claromontensis episcopus, postquam precibus suis lue inguinaria urbem Arvernensem liberaverat, rogationes illas instituit, ut media Quadragesima psallendo ad basilicam beati Juliani martyris itinere pedestri venirent. Sunt autem in hoc itinere quasi stadia trecenta sexaginta, inquit laudatus Gregorius lib. 4, cap. 5. Egimus de S. Gallo tom. X Julii, in cujus Vita pag. 107 idem refert Gregorius. Cautinus Galli successor eamdem supplicationem obivit, teste Gregorio lib. 4, cap. 13; & quidem asylum ibidem cum aliis quæsivit contra persecutoris sui Chramni vexationes. Plura ad hanc ecclesiam spectantia dabit Dionysius Sammarthanus in Gallia Christiana tom. 2 a col. 467, docens illam fuisse olim diœcesis Arvernensis, at nunc spectare ad diœcesim S. Flori, illiusque abbates, præpositos, & decanos recensens.
[18] [quando Sanctus ipse jam erat Arverno rum patronus:] Porro S. Julianus non solum colebatur Brivate, sed jam seculo V diœcesis Arvernensis erat patronus. Hinc Venantius Fortunatus illum variis locis cum Sanctis celeberrimis recenset, atque Arvernis attribuit. Carminum lib. 10, carm. 10 sic de eo canit:
Est Julianus item gladio jugulatus amico,
Plebs quem Arverna colens, arma salutis habet.
Et lib. 8, carm. 4.
Privatum Gabalus, Julianum Arvernus abundans,
Ferreolum pariter pulchra Vienna gerit.
Idem lib. 5, carm. 3 de Gregorio Turonensi ad episcopatum Turonensem promoto, sic populum Turonensem alloquitur:
Martino proprium mittit Julianus alumnum,
Et fratri præbet, quod sibi dulce fuit.
Innuit hic Fortunatus, talem Arvernis Julianum esse, qualis Turonensibus est Martinus, Gregoriumque patria Arvernum, qui Julianum hactenus patronum habuerat, habiturum pro patrono S. Martinum. Sidonius Apollinaris, qui seculo V ad finem vergente Arvernensem regebat ecclesiam, lib. 7, epist. 1 scribens ad S. Mamertum Viennensem, simul memorat inventionem capitis S. Juliani cum S. Ferreoli corpore, ac simul ostendit illum esse Arvernorum patronum, dum Mamertum sic alloquitur: Et quia tibi soli concessa est … martyris Ferreoli solida translatio, adjecto nostri capite Juliani, quod istinc turbulento quondam persecutori manus retulit cruenta carnificis: non injurium est, quod pro compensatione deposcimus, ut nobis inde veniat pars patrocinii, quia vobis hinc rediit pars Patroni. Memorat hæc Turonensis infra num. 5.
[19] [cultus quoque Viennæ, ubi caput erat inventum,] Ab inventione ista capitis S. Julianum Viennæ coli cœptum suspicamur, nisi ibidem jam antea coleretur. In Breviario Viennensi, impresso anno 1522, ad XXVIII Augusti festivitas ejus celebranda præscribebatur cum festivitate S. Hermetis martyris & S. Augustini Ecclesiæ doctoris. Inventio autem S. Juliani & S. Ferreoli in Martyrologiis quibusdam notata fuit ad XV Februarii, ut isto loco in prætermissis observarunt Majores nostri. In Hieronymianis quoque apud Florentinium ad XIX Septembris notatur Translatio capitis S. Juliani. At non satis liquet, quænam translatio designetur. Quippe & seculo VIII, dum principatum in Gallia obtinebat Carolus Martellus, Wilicarius Viennensis antistes ossa beati Ferreoli cum capite Juliani martyris intra urbem transtulit, eisque accelerato opere, non magno precio ecclesiam construxit, inquit Ado in Chronico, asserens id factum, quod eorum ecclesia citra Rhodanum a Saracenis esset incensa.
[20] [multisque insuper locis.] Multis præterea locis a seculo VI cultum fuisse Julianum, abunde patebit ex Turonensis Opusculo infra edendo, in quo variæ commemorantur ecclesiæ Juliano Brivatensi dedicatæ, quas hic non recensebo. At præter memoratas ibidem, meminit idem in Historia Francorum lib. 6, cap. 17, & lib. 9, cap. 6 ecclesiæ S. Juliani Parisiis. Cum autem gemina sit Parisiis S. Juliani ecclesia, dubitarunt aliqui, utra hic designetur. At Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis lib. 9, cap. 5, num. 7 ostendit, illam designari, quæ hodie vocatur S. Juliani pauperis; multaque de illa colligit, quæ ibidem videri possunt. Acherius in Spicilegio tom. XI a pag. 283 ex chartulario Brivatensi edidit fundationem capellæ in comitatu Talamitensi S. Juliano dicatæ, ejusque reliquiis illustratæ anno 924, & pag. 292 instrumentum recitat, quo multa donantur S. Juliani ecclesiæ. Nec deerunt loca alia Sancto dicata, ejusve cultu insignita. At illa omnia scrupulosius enumerare non lubet. Hisce itaque prætermissis, Acta Sancti subjungo antiquiora primum, deinde posteriora, Turonensi ab aliquibus attributa, ac demum miracula.
PASSIO
auctore anonymo
Ex editione Labbei collata cum editione Bosqueti & codice nostro Ms.
Julianus M. Brivate in Arvenia (S.)
BHL Number: 4540
A. Anonymo.
[S. Julianus Arvernorum patronus,] Sublimem atque venerabilem passionem Arvernæ urbis a patroni B. Juliani martyris, quem patronum plebs hæc sibi venisse gaudet, scribimus. Non ille martyrium fugiens in hanc urbem advenit, sed Christus pro delictis nostris eum intercessorem tribuit, ut urbs vel plebs hæc tanta Martyris tutela muniretur. Quoniam necdum passionem ejus intercepit oblivio, vel nunc oportet eamdem fidelibus scriptis in tempora sequutura transmitti, quoniam in universo orbe illustrissimum est Martyres venerari, convenit & huic plebeculæ Julianum martyrem intercessoremque suum vel suffragatorem præferre b.
[2] Igitur in illo tempore in Viennensi c urbe accidit persecutio Christianis sub Crispino d quodam præside. [suadente S. Ferreolo,] Sanctus autem Ferreolus e & ipse a Domino martyr probatus tunc in supradicta urbe Tribunitiam regebat potentiam. Sic tamen regebat militiæ officium ut sacræ religionis impleret propositum. Beatum autem Julianum, quia esset fidelissimus Christianus, in suo solatio f detinebat. Cumque sanctus Ferreolus comperisset de Christianorum persecutione, ait ad sanctum Julianum: Cognovi persecutionem Christianorum ad hanc urbem esse venturam, & ideo obsecro, ut te ab isto loco amoveas, quousque desinat persecutio Christianis.
[3] Ubi hanc relationem audivit B. Julianus, in territorio Arvernæ urbis se contulit; [Vienna fugit in Arverniam, ubi martyrio coronatur:] ingressusque est tugurium cujusdam veteranæ g, & ab ea se occultari deprecatus est. Quod h hospitium non longe aberat, ubi tunc a gentilibus vana simulacra celebrabantur. Ad hujus autem latebram persecutores protinus affuerunt, mulierem sciscitantes, ubinam esset ille, qui ante paululum in suo hospitio confugisset. Illaque negante i, sanctus Vir nolens sibi coronam fraudari, persecutoribus se ultro offerens, ait: Hic est quem quæritis, facite quod vobis a principibus vestris præceptum est. Cumque aliquantulum incubuisset orationi, cervices suas persecutoribus obtulit. At illi nihil morati, extracto gladio caput ejus amputantes, atque ad exemplum cæterorum, qui in Viennensi civitate commorabantur, caput S. Martyris recidentes, secum detulerunt. Sicque ille sacri sanguinis sui unda perfusus est.
[4] [sepelitur a senibus quorum instaurantur vires:] Illis autem temporibus a Gentilibus vana superstitio in his locis celebrabatur. Duo senes k tamen compuncti divina virtute corpus Sancti de loco, ubi decollatus est, ad vicum, cui Brivate nomen est, transtulerunt, quod venerabiliter sepulturæ tradiderunt. Unde redeuntes pro beneficio sepulturæ senserunt eam se a Deo, quam in juventute habuerant, pristinam recepisse virtutem. In illis diebus quidam dives opibus in Hispania imperatori l cuidam Treveris civitatis culpabilis extitit. Quem accersitum & carceri mancipatum pro suo crimine jussit post comperendinatis diebus capitalem subire sententiam. Cum hæc comperisset uxor ejus anxia atque mœsta ad cadaver mariti sui colligendum celeriter properabat. Cumque præfatum vicum matrona ipsa præteriret; prædicti senes, quo tenderet m, vel quare tam tristis esset, diligentius inquirebant. At illa necessitatem vel causam exposuit eis.
[5] [damnatus ad mortem, facto ab ejus uxore voto, liberatur:] Tunc dixerunt senes matri-familias: Ante paululum decollatus est a persecutoribus quidam Christianus, cujus corpus cum summo honore sepelientes, indeque redeuntes, eam, quam in juventute habuimus, sensimus nos pristinam recepisse virtutem. Cum hæc audisset fidelissima mulier, statim ad sepulchrum sancti Martyris incubuit, ac spopondit, ut si virum suum videret incolumem, & ad domum suam * superstites, in illius honore cellulam super sepulcrum sancti Martyris ædificarent. Cumque diutissime orasset, proficiscens via, qua pergebat, venit ad civitatem. Ingressaque illam, vidit virum suum regis indulgentia solutum: & non solum absolutionem meruit, verumetiam honorem recepit. Quibus remeantibus ad beati viri Juliani sepulcrum vota implentes, cellulam, sicut promiserant, construxerunt, & deinceps per universos vitæ ipsorum annos ingentia munera pro tanto beneficio reportantes ad venerabile ipsius sepulcrum deferebant.
[6] [ecclesia Sancto structa, in qua mulia fiunt miracula.] Postea vero opinio B. Martyris vel fama ubique declarata omni populo concelebranda innotuit, nunc vero huic vero talis testis adsistit, ut hujus tanti Martyris patrocinium non recedat. Inde per multa tempora a fidelissimis Christianis ædificata est basilica in honore illius, quæ celsum protulit ædificata fastigium, & fulget non uno muneris sui ornata privilegio, peculiaris Patroni nostri referta virtutibus. Nec silebo miraculum, quod Dominus ad laudem nominis sui facit, ut in die natalis illius n multa divina beneficia orationibus vel intercessionibus peculiaris patroni nostri Juliani martyris operetur. Nam o dæmones effugantur & omnes infirmi salvantur: & est laus Domini cum omni pace, & benedicitur ibi Christus Deus, Dei Filius, cui est gloria in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Ipsam Arvernorum metropolim, quæ nunc Claromontium dicitur, auctor designat, non quia ibidem passus Julianus, sed quia ibidem æque ac Brivate erat patronus. Editio Bosqueti & codex noster Ms. verbis dissonat, non sensu. Et operæ pretium non puto, omnes vocum differentias notare.
b Editio Bosqueti, cui codex noster hic consonat, hæc posteriora verba sic exprimit: Ita & huic plebeculæ sanctum Julianum martyrem intercessorem vel suffragatorem præstare dignatus est Dominus.
c Vienna caput olim Allobrogum, nunc urbs archiepiscopalis & primaria in Delphinatu, satis nota est.
d Hunc Crispinum præsidem Viennensem, quem Turonensis vocat consularem, non invenio nisi in Actis S. Juliani & S. Ferreoli.
e De S. Ferreolo agemus ad 18 Septembris, quo colitur. Acta ejus jam edidit Ruinartius in Actis Martyrum sinceris a pag. 462 editionis secundæ.
f In editione quidem Labbeana, quam præcipue sequimur, legitur solario: at istud ut omnibus aliis contrarium & mendosum correxi. Porro in codice nostro adjunguntur sequentia: Quem etiam devinctissime ac singulariter diligebat. Nam sicut erant militiæ officio conjuncti, ita etiam sunt honore martyrii copulati.
g Consonant omnia exemplaria, uti & Turonensis in Miraculis num. 3, dissonat tamen Passioaltera num. 3, quæ mulieri viduæ seu veteranæ senes substituit. At major est hujusce simul & Turonensis auctoritas, quam illius, scriptoris incerti, ut vel hinc evincitur.
h Bosquetus, eo quod hospitium ejus non longe haberet a loco &c.: sed minus recte, quantum apparet. Labbeo consentit codex noster.
i Hanc mulieris negationem prætermittit Turonensis, uti & alia multa.
k Jacobus Branche in Sanctis Arvernis ad 18 Junii scribit Vitam sanctorum Elpidii & Arcontii, quos putat fuisse hos senes. Primum martyrem facit, alterum confessorem. At Papebrochius tom. 3 Junii pag. 574 & 575, ubi de Elpidio & Arcontio agit, merito dubitat, an hi iidem sint cum senibus hic memoratis: nam Branche nullum affert argumentum, quo id satis probatur.
l Imperator ille est Maximus tyrannus, ut probavimus in Commentario num. 14. Hispanum vero illum certo assignare nequimus. At verisimile est fuisse aliquem, qui Gratiani imperatoris partes foverat contra Maximum.
m Refert idem factum Turonensis num. 8 & 9, sed modo magis verisimili. Hic senes illi inducuntur, tamquam viventes eo tempore, quod credibile non est, cum imperium Maximi nimis distet a persecutione Diocletiani. Deinde quis credat senes illos sciscitatos fuisse ex matrona peregrina, quo tenderet? & cur tristis esset? illamque tristitiæ suæ causam ipsis tam facile indicasse? Probabilius igitur est, senes eo tempore fuisse mortuos, remque totam contigisse, prout refertur a Turonensi.
n Additur in codice nostro Ms., quinto Kal. Sept.
o Editio Bosqueti cum codice nostro: Cæci namque illic illuminantur, dæmones effugantur &c.
* adde redirent
PASSIO II
auctore incerto
Ex tribus Mss., collatis cum editione Ruinartii.
Julianus M. Brivate in Arvenia (S.)
BHL Number: 4542
A. incerto.
[Cum persecutio nuntiaretur Viennæ mox futura,] Sanctus a igitur Julianus Viennensi ortus urbe, Arvernis datus est martyr, prosapia quidem illustris, ac morum probitate non mediocriter ornatus: sed, quod majus est, igne superni amoris vehementer succensus. Beatus vero Ferreolus tempore Crispini consularis jam Christi miles, at necdum proditus, officio tribuniciæ potestatis, habitu non corde, specie non affectu, apud præfatam urbem fungebatur. Cui videlicet S. Julianus, ætate jam adultus, collega mox futurus in cælo, providentia divina solatium præbebat in seculo. Se enim invicem, in contubernio militiæ temporalis constituti, plus fidei studio, quam militari diligebant affectu *, & inter labores publicos Sanctorum societatem fidelibus vinculis sacra dilectio innexuerat. Cum præterea assiduis persequutionibus se gentilium furor contra Christianorum genus Deo carum armasset & immortali agricolæ renitens, pullulantem novellæ plantationis vineam radicitus evellere manu inimica contenderet: sicut impiorum rabies per diversas mundi partes callido, & inexsaturabilis sævitiæ gladio discurrebat, urbi nihilominus Viennensi proximare fama vulgante nuntiatur.
[2] [suadente Ferreolo, Julianus fugit in Arverniam:] Itaque cum dubium non haberetur, quin eximus Christicola Julianus, martyrii amore flagrans, nullatenus occultare se pateretur; cœpit S. Ferreolus omnimodis agere, quatenus, antequam rabies persequutorum illo pertenderet, prædictus Vir Dei occulte discederet, & ad superstitum Christianorum solamen ipse superstes, vesani furoris impetum paulisper evitaret. Hoc ergo consiliis suadet, hoc precibus exorat. Ille vero, quia virtute temperantiæ præditus erat, quamvis certamen martyrii toto cordis affectu jam dudum sitiret, tamen amicabilibus monitis parere non distulit. Videbat enim, quia nec hæc sine divino mandato peregisset, quandoquidem tunc persequutio in Viennensi urbe ferveret: legerat enim Dominum percepisse: Si vos persequuti fuerint in ista civitate, fugite in aliam. Metuebat enim, ne ejus parentes essent obvii, si inter eos hoc certamen inisset, & perderet Christi miles coronam gloriæ, si legitime non certasset. His vero omnibus apud se collatis, propria quæque relinquens, & carnales affectus solius Christi succensus amore parvipendens, juxta B. Ferreoli consilium clam discessit, & in Avernæ urbis territorium divertens, non alibi, nisi ad Brivatensem vicum, in quo fanatici erroris næniæ colebantur, latere disposuit. Unde manifestum est, quia non metu mortis ab urbe Viennensium subterfugerat: sed ob hoc potius, ut Christi præceptum de civitate in civitatem fugiendo complesset; & suis nihilominus vel rebus vel parentibus spretis, optati stadium certaminis liberius cucurrisset.
[3] [latitans & ad mortem quæsitus,] Porro Crispinus consularis, comperto quod Vir sanctus clandestino discessu fugiens, in Arvernæ urbis territorio latitaret, ad hoc statim exitiale dedit præceptum, ut ubicumque * reperiret eum, insequens eum persequutor extingueret. Et quidem ille juxta sui furoris insaniam, qua totus in Sanctorum sanguinem præceps invehebatur, de B. Juliani nece dictabat: sed occulta dispensatione agebatur, quod & ille damnationis cumulum sibi exaggeraret, & gloriosus Martyr ad Christum, sicut jam dudum desiderabat, celeriter perveniret. Festinus itaque lictor, cum in loco, qui Vinicella b vocatur, S. Julianum consequenti aspectu imprimens contemplaretur, ille quorumdam senum c quasi occultandus ingreditur tugurium. Sed quia nutu Dei adversarios insequi se sentiebat, nec jam, qui, evocante Deo, ad cælum paratum habebat ascensum, immorari per divortium amplius licebat, illico se detegi poposcit: cum videlicet eum senes certatim occultare vellent.
[4] Quibus nutantibus ac remorantibus, cum quidem ille minaci irrumpentium terrore peteretur,[ipse se offert, & capite truncatur.] ne quid periculi excusantibus immineret, continuo foras prosiliens, inquit, Quem poscitis, quem quæritis, en coram adsum: in me convertite ferrum, optatas pœnas jam mihi date, imperata supplicia de me sumite, reatum apostasiæ vestræ nullatenus adscribi patientiæ innocentis sanguinis sinat effusio. At illi, cum ad tantam constantiam beati Martyris obstupescentes hæsitassent, ille constantior subinde adjecit: Nolo ultra commorari in hoc sæculo, quia Christum tota animi aviditate sitio. Ecce occurro obvius, caput subdo intrepidus: habetis quod tota mente petistis; ictus tantum exerite, & vestram devotionem meumque desiderium implete. Et cum hujusmodi devotione beatissimus Vir animam suam studeret consecrare martyrio, subjuncta nihilominus religiosa oratione commendavit eam Christo. Barbaram vero immanitatem cruentosque insanientium animos non constantia pii propositi, non tam mira in sui oblatione fiducia ab effusione innocui sanguinis reflexit, sed eductam vibranti dextera frameam in cervicem ejus vibrant.
[5] Sanctum vero caput, dissecto gutture abscissum, in fontem, [Caput Sancti Viennam delatum,] qui forte prope locum effusi sanguinis emanat, carnifices abluunt: & quia nec patrata nece persequutorum animus, utpote insatiabiliter æstuans, parcere novit; corpus truncum relinquentes, ad S. Ferreolum d illud, quod parricidales manus abluerant, deferunt caput: quatenus non dubitaret cæsum, quem ense, veritate attestante, videbat desectum; & agnosceret hoc se excepturum sua in morte, quod per passionem ejus cernebat in corpore. Quod totum juxta divinam voluntatem carnifices nesciendo fecerunt, ut videlicet fons sacro sanguine irroratus futura salus multis fieret, & pretiosius Sanctos Dei, quos conjunxerat militare collegium, pariter etiam ibi retineret sepulturæ e consortium. Nam sicut nulla discretione minor est in cælo, ita maxima & præcipua parte corporis sociatur in tumulo. O quam feliciter sanctus Vir, quamque concito gradu ad summum meruit pervenire fastigium! quam subito profectu pro Christo alacriter dimicans tyro rudis, factus est militiæ emeritæ veteranus! quod strenui commilitones vix longo tempore multoque labore percipiunt propositum victoribus præmium, brevi conflictu fortis bellator obtinuit: immortalitatis stipendia percepturus, inexercitata principia victrici auctoritate inclytis Sanctorum finibus exæquavit.
[6] Quibus itaque, sicut prædicanda Martyris patientia consecratis, ita profana persequutorum atrocitate peractis, in tribus, ut ita dicam, partibus gloriosus dividitur Miles: nam caput Viennæ defertur, corpus a loco, in quo percussus est, Brivatum f delatum est; [corpus Brivate sepultum, ubi multa patrata miracula:] felix anima a Christo conditore suscipitur. Beatissimi vero senes, qui succensi spirituali gratia, sacrosanctum corpus sepulturæ mancipaverant, ita redintegrati sunt, ut in summa senectute positi, ætatis juvenilis vigore firmati, tamquam juvenes haberentur. Hic igitur Christi Confessor * & testis ibidem studiose reconditur, læta quotidie fidelium devotione veneratur: ubi tanta beneficia virtutesque patrantur assidue, ut eas humana lingua nullatenus sufficiat enarrare.
[7] [fons item, in quo caput lotum, miraculis clarus.] In illo autem loco, quo beatus Martyr percussus est, fons g habetur splendidus, lenis, dulcibus aquis uberrimus, in quo a persequutoribus caput amputatum ablutum est. De quibus aquis multæ sanitates tribuuntur infirmis: nam sæpe cæcorum oculi ab his tacti, illuminati sunt, tertianarum quartanaramque febrium ignibus accensi, ut potati fuerunt, qui patiuntur, conquiescunt. Nam & si quis gravi laborans incommodo, inspirante Martyre, desiderium habuit hauriendi; protinus, ut hauserit, convalescit, & ita velociter vis extinguitur febrium; seu si videas, super immensum rogum projectis undis, incendia universa restingui. Semper enim de tanto Patrono & ejus gratia indulto supplicationis affectu populus gaudet, & quos locus ille merentes excipit, lætos remittit, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria cum Patre & Spiritu sancto in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Præfatio fere tota desumpta est ex Turonensi infra edendo, adeoque hic prætermittitur.
b Vinicella habent duo Mss. cum Ruinartio; in Ms. Prumiensi Vineella.
c Imo in tugurium veteranæ, secundum Acta priora, seu viduæ, ut habet Turonensis.
d Existimo caput primo delatum ad Crispinum præsidem, ejusque jussu ad Ferreolum, cujus religio forte jam innotuerat. Certe Sidonius, citatus in Commentario num. 18, clare dicit caput ad persecutorem a carnifice delatum.
e Nempe quia caput S. Juliani cum corpore S. Ferreoli sepultum.
f Ruinartius Brivatim, aliud Ms. Briviate.
g Eadem de hoc fonte habet Turonensis num. 6, ad quem locum Ruinartius notat sequentia: Locus autem, in quo B. Martyr occubuit, olim Vincella dictus, ab utraque Brivate haud multum dissitus, nunc S. Ferreoli appellatur; ubi hodieque visitur fons ille miraculis clarus, in quo S. Juliani caput lotum fuisse dicitur, priusquam deferretur Viennam. Ceterum videbit lector, editionem nostram satis consonare cum editione Ruinartiana, sicut Mss. nostra invicem consonant. Vocularum quidem paucarum est differentia, sed quæ sensum non mutat.
* al. amplexu
* al. ubi
* Ruinart. Martyr
MIRACULA
Auctore S. Gregorio Turonensi
Ex editione Ruinartii
Julianus M. Brivate in Arvenia (S.)
BHL Number: 4541
A. S. Gregorio Turonensi.
ANTIQUÆ DIVISIONIS CAPITA.
Præfatio Gregorii.
Caput I. De passione sancti Juliani martyris.
Cap. II. De revelatione capitis ejus.
Cap. III. De virtute fontis, ubi caput ejus ablutum
est.
Cap. IV. De senibus & matrona, cujus vir carcere
tenebatur.
Cap. V. De eo, qui alium in basilica occidere
voluit.
Cap. VI. De conversione incolarum.
Cap. VII. Qualiter Hillidius populum ab hostilitate
liberabat.
Cap. VIII. De interitu eorum, qui ministerium
basilicæ exportaverunt.
Cap. IX. De Fedamia paralytica.
Cap. X. De eo, qui percussorem suum de basilica
conabatur extrahere.
Cap. XI. De contracto, qui die Dominica boves
junxit.
Cap. XII. De Anagildo muto, surdo & cæco.
Cap. XIII. De his, qui Theodorici regis tempore
basilicam inruperunt.
Cap. XIV. De Sigivaldo pervasore.
Cap. XV. De pastoris malitia.
Cap. XVI. De contumacia Becconis.
Cap. XVII. De diacono, qui oves basilicæ abstulit.
Cap. XVIII. De eo, qui caballum in vigilia Sancti
* furatus est.
Cap. XIX. De eo, qui propter triantem pejeravit.
Cap. XX. De eo, qui basilicam sanctam furto
spoliavit.
Cap. XXI. De eo, qui caballum in festivitate perdidit.
Cap. XXII. De cæco illuminato.
Cap. XXIII. De pede Galli postmodum episcopi
sanato.
Cap. XXIV. De febri Petri fratris mei. (al. nepotis
ejus.)
Cap. XXV. De mei capitis dolore.
Cap. XXVI. De febricitante ad fontem sanato.
Cap. XXVII. De tonitruo in basilica facto & coruscatione.
Cap. XXVIII. De eo, qui præ multitudine populi
ad sepulcrum non valebat accedere.
Cap. XXIX. De festivitate ejus.
Cap. XXX. De energumenis.
Cap. XXXI. De mansuetudine pecorum.
Cap. XXXII. De reliquiis ejus in Campaniam
translatis.
Cap. XXXIII. De reliquiis ejus in Oriente exhibitis.
Cap. XXXIV. Qualiter Turonis in basilica ejus reliquiæ
sunt locatæ.
Cap. XXXV. Quod vinum ea nocte creverit.
Cap. XXXVI. De contracto in eodem loco sanato.
Cap. XXXVII. De puella lippa, Mss. de cæco illuminato.
Cap. XXXVIII. De alio contracto.
Cap. XXXIX. De perjuris.
Cap. XL. De reliquiis ejus, quas Aredius presbyter
sustulit.
Cap. XLI. De paralytico sanato.
Cap. XLII. De cæco illuminato.
Cap. XLIII. De cruce altaris furata.
Cap. XLIV. Qualiter expetita sunt ejus pignora.
Cap. XLV. De puero ad ariolos ducto, & alio
per virtutem Sancti sanato.
Cap. XLVI. De rosis ad sepulcrum ejus divinitus
ostensis.
Cap. XLVII. De muliere inluminata.
Cap. XLVIII. De reliquiis, quas Nanninus presbyter
detulit.
Cap. XLIX. Quod de ejusdem reliquiis multi infirmi
sanati sunt.
Cap. L. De alio cæco illuminato.
[Annotata]
* al. sancti Petri
PRÆFATIO.
[Celebrat auctor Dei in Sanctos misericordiam.] Magnum in nobis quodammodo igniculum ad justitiæ suæ adipiscendam semitam pietas divina succendit, cum dicit: Oculi Domini super justos, & aures ejus ad preces eorum, ostendens quod qui justitiam ex toto corde dilexerit, cum deprecatus fuerit, audiatur a Domino. Utinam quisque nostrum cum hæc cantare * cœperit, statim spretis mundi scandalis, neglectis concupiscentiis vanis, derelictisque semitis pravis, justitiæ viam expeditus, & sine impedimento secularium actionum conaretur inrepere. Per hanc enim viam Abel justus suscipitur, Enoch beatus adsumitur, Noë reservatur, Abraham eligitur, Isaac benedicitur, Jacob dilatatur, Joseph custoditur, Moyses sanctificatur, David prædestinatur, Salomon ditatur: tres pueri inter incendia rorulenta vaticinantur, Daniel inter nocuas * bestias pascitur. Per hanc viam Apostoli diriguntur, Martyres beati glorificantur. Et qualiter iniquis? Scilicet dum infirma curant, mortuos * suscitant, præsentia contemnunt, futura desiderant, tortores despiciunt, pœnas non sentiunt, ad cælestia regna contendunt *. Quod proculdubio virtute propria non obtinerent, nisi per viam justitiæ rectissime incedentes a Domino audirentur.
[Annotata]
* al. tentare
* al. innocuas
* al. mortua
* al. conscendunt
CAPUT I.
Martyrium Sancti: capitis inventio: fons miraculis clarus: quidam mortis periculo & carcere liberatus.
CAPUT I.
Sic & inclytus Martyr Julianus, qui Viennensi ortus urbe, [S. Julianus Vienna fugit in territorium Arvernense,] Arvernis datus est martyr, ab hoc igne succensus, hæc concupivit ac mente tota desideravit. Quia cum esset apud beatissimum Ferreolum jam tunc martyrii a odore flagrabat, qui relictis divitiis ac propinquis, tantum ob solius amorem martyrii Arvernum advenit. Sed nec hoc sine divino mandato peregit, cum tunc persecutio in Viennensi urbe ferveret. Legerat enim Dominum prædixisse: Si vos persecuti fuerint in ista civitate, fugite in aliam. Contulit ergo se hic in Arvernum territorium, non metu mortis, sed ut relinquens propria, facilius perveniret ad palmam: metuebat enim ne ei parentes essent obvii, si inter eos hoc certamen iniisset: & perderet Miles Christi coronam gloriæ, si legitime non certasset. Igitur instante persecutione ad Brivatensem vicum, in quo fanatici erroris næniæ colebantur, advenit. Et cum insequi adversarios nutu Dei sensisset, a vidua quadam se occuli deprecabatur. Quem illa tegens, illico Martyre poscente, detexit, qui suis insecutoribus ita infit: Nolo, inquit, diutius commorari in hoc seculo, quia sitio tota animi aviditate jam Christum.
[3] At illi, eductam vibranti dextera frameam, deciso capite, [ubi a persecutoribus occisus, Brivate sepelitur a duobus senibus, quorum vires instaurantur.] in tres, ut ita dicam, partes gloriosus dividitur Martyr. Nam caput Viennam defertur, artus Brivate reconduntur, felix anima a Christo conditore suscipitur. Senes quoque, qui sacrosanctum corpus mancipaverant sepulturæ, ita redintegrati sunt, ut in senectute summa positi tamquam juvenes haberentur. Caput quoque ejus Ferreolus martyr accepit, completoque certamine tam illius membra quam istius caput in unius tumuli receptaculo conlocantur. Quod ne cuiquam fortassis videatur incredibilis esse narratio, quæ audivi gesta, fideliter prodam *.
II.
[4] Quodam autem tempore, dum ad occursum beati Nicetii b antistitis usque Lugdunum processissem, [Sancti caput cum corpore S. Ferreoli a S. Mamerto] libuit animo, non aliter nisi orationis causa, Viennam adire, & præcipue sepulchrum visitare Ferreoli martyris gloriosi: insederat enim menti propter antiquam dilectionem eorum, me sic esse ejus alumnum ut Juliani. Denique oratione facta, erigo oculorum aciem ad tribunal c, conspicioque in eo versiculos hoc modo conscriptos.
Heroas Christi geminos hæc continet aula:
Julianum capite, corpore Ferreolum.
Cumque hæc legens, ædituum consulerem, cur hæc scripta sic fuerint, respondit: Basilica sancti martyris Ferreoli, super ipsum Rhodani littus ab antiquis fuerat collocata: denique cum, impulsante violentia amnis, porticus, quæ ab ea parte erat locata, conrueret, providus * sacerdos Mamertus d nomine, qui tunc Viennensem regebat ecclesiam, ruinam futuram præveniens, aliam basilicam eleganti opere, & in ipsa mensura sagaci intentione construxit, illuc sancti * martyris transferre cupiens corpus. Advenit autem ad hoc opus abbatum atque monachorum magnus numerus, vigilataque nocte accepto sarculo fodere cœperunt. Cumque in profundum descenderent, tria sepulchra reperiunt, ac confestim stupor mentes spectantium invadit: nec quisquam erat certus, quisnam esset beati martyris tumulus.
[5] Igitur cum starent omnes in hebetitate * mentis attoniti, [Viennæ inventum:] inspirante, ut credo, Divinitate, unus ex circumstantibus exclamat, dicens: Antiquitus referri solitum erat, & celebri per populos sermone vulgatum, caput Juliani martyris e in sepulchro retineri martyris Ferreoli. Si opertorio amoto unusquisque consideretur, * potest quæ sint membra Ferreoli martyris protinus inveniri. Hæc audiens sacerdos, cunctos jubet in oratione prosterni: qua impleta, procedit ad tumulos, detectosque duos singulos in iis quiescentes invenit viros. Cumque aperuisset & tertium, invenit in eo virum jacentem inlæso corpore, integro vestimento, qui deciso capite, caput amplexus aliud brachio retinebat. Erat enim acsi nuper sepultus, neque pallore faciei demutatus, neque capillorum decisione turpatus, neque ulla putredine resolutus, sed ita integer inlæsus, ut putares eum adhuc sopore corporeo detineri. Tunc antistes gaudio magno repletus, ait: Hoc esse cadaver Ferreoli, hoc esse caput Juliani martyris, dubium non habetur. Tunc cum magno psallentio plaudente populo, in loco, ubi nunc adoratur, Domino annuente perducitur. Hæc autem ut ad sepulchrum martyris ab ipso ædituo cognovi, fideliter retuli. Præbet tamen huic operi testimonium Sollius f noster, ipsi Mamerto scribens his verbis: “Tibi soli concessa est in partibus orbis Occidui, Martyris Ferreoli solida translatio, adjecto nostri capite Juliani: unde pro compensatione deposcimus, ut nobis inde veniat pars patrocinii, quia vobis hinc rediit pars Patroni”.
III.
[6] In loco autem illo, quo beatus Martyr percussus est, [fons, in quo caput ablutum, miraculis clarus:] fons habetur splendidus, lenis, dulcibus aquis uberrimus, in quo & a persecutoribus caput amputatum ablutum est, de quibus aquis multæ sanitates tribuuntur infirmis. Nam sæpe cæcorum oculi ab his tacti illuminati sunt: tertianarum quartanarumque febrium ardore accensi, ut potati qui patiuntur fuerint, conquiescunt. Nam & si quis gravi laborans incommodo, inspirante Martyre, desiderium habuerit hauriendi, protinus, ut hauserit, convalescit: & ita velociter extinguitur vis febrium, ceu si videas super immensum rogum projectis undis incendia universa restingui.
IV.
[7] Post passionem vero beati Martyris, ac fama præeunte de senibus, [quidam vinctus & ad mortem damnatus,] qui dum sanctos artus sepulturæ mandarent, fortitudini pristinæ fuerint restituti, multa ibi beneficia expetentes credentesque indulgente Martyre consequuntur. De quibus pauca perstringenti deprecor veniam condonari, quod me minus vel idoneum, vel peritum ad hæc narranda cognosco, nec imbutum grammaticis artibus, nec literis liberalibus eruditum: sed quid facio, quod impellit me amor Patroni, ut nequeam hæc silere? Vinctus quidam ab Hispaniis *, & carceri deditus apud Imperatorem Trevericum g, capitali dijudicatus sententia detinebatur.
[8] [voto ab ejus uxore facto, in gratiam recipitur: hinc sacellum Sancto structum.] Quo conjux illius cognito, dum tumulare viri membra festinat, ad Brivatensem vicum pervenit, repertosque viros, dum diversa studio intento rimaretur, cognoscit, quid ita eo loco vel de Martyre, vel de senibus fuerit gestum, fidelique insinuationi credens, ad sepulchrum beati Martyris deliberat properare, ut causas suggerat, casus reseret, vel cunctum laborem sui doloris exponat. Adserentibus tum præterea hominibus, absque dubio pollicemur, domina, tibi a Martyre reddi lætitiam, qui senum quondam decrepitæ ætatis membra rigentia antiquo vigori restituit: impletaque hac * oratione promittit, ut si sospitem reciperet conjugem, Martyris sepulchrum, in quo possit spatio, cæmento contegeret, fide plena, & de Martyris pietate secura, Treveris * est ingressa, inventumque virum gratia imperiali receptum, læta regreditur, inquisitumque tempus, quo vir relaxatus esset e carcere, hæc fuit absolutionis hora, qua illa Martyris est auxilium precata: dehinc pollicitationem, quam promiserat, cum immensis muneribus adimplevit.
ANNOTATA.
a In editionibus variis, ut & in Breviario Turonensi, legitur, ob solius amorem Martini. At natus necdum erat S. Martinus, cum passus est S. Julianus. Id ergo certo mendosum.
b De S. Nicetio Lugdunensi episcopo actum est tom. 1 Aprilis a pag. 95.
c Sic appellat Cyprianus pulpitum, in quo diaconus legebat Euangelium in ecclesia. Hodie jubeum appellamus, ait Ruinartius ad hunc locum.
d Gesta S. Mamerti apud nos illustrata sunt tom. 2 Maii a pag. 629.
e In editis & Mss. quibusdam legitur confessoris, quod in idem recidit: nam martyr Græce idem est quod Latine confessor, & apud antiquos non raro confessores dicebantur, qui nunc vocantur martyres, licet hodie alius sit usus vocis confessor.
f S. Sidonium intelligit, cujus nomen Caius Sollius Apollinarius Sidonius. De eo egimus tom. 4 Augusti a pag. 597. Verba hic citata recitavimus in Commentario num. 18. Porro Wilicarius episcopus Viennensis hasce reliquias deinde in urbem transtulit, ut in Commentario diximus num. 19: Qua occasione, inquit Ruinartius ad hunc locum, Brivatenses dicunt, se caput S. Juliani cum B. Ferreoli brachio recepisse.
g Trevericum hunc imperatorem esse Maximum,probavimus in Commentario num. 13 & 14, & factum hoc ibidem illustravimus.
* al. pandam
* al. providens
* al. sanctum
* al. hebitate seu hebetate
* al. additur & sic
* al. Hispanis
* al. hæc
* al. Trevirim
CAPUT II.
Prodigia apud sepulcrum patrata, quibus conversi gentiles: sanationes variæ.
V.
Erat autem * haud procul a cellula, quam supra sepulchrum Martyris hæc matrona construxerat, [Gentilis in sacellum Sancti fugiens, divinitus evadit manus percussoris;] grande delubrum, ubi in columnam altissimam simulachrum Martis Mercuriique colebatur. Cumque delubri illius festa a gentilibus agerentur, ac mortui mortuis thura deferrent, medio e vulgo commoventur pueri duo in scandalum, nudatoque unus gladio alterum appetit trucidandum. At ille cernens nihil veniæ reservari, cum a diis suis non defensaretur, nostræ religionis custodiam, nostræ confessionis veniam, nostræ contagionis medelam, cellulam expetiit Martyris gloriosi. Tunc ille, qui sequebatur, cum in adsultu gladii eum non potuisset adtingere, & hic super se ostium reserasset, atque ille adreptum utrumque postem, ostium conaretur infringere, illico adhærentes manus tabulis dolore maximo quatiuntur, & tanta afflictione misen torquetur, ut ubertim fluentes lachrymæ, qualis esset dolor intrinsecus, extrinsecus nuntiarent: interea stupente vulgo, inclusus qui fuerat, progreditur liber: parentes quoque illius, qui virtute Sancti retinebatur, cognoscentes Martyris sepulturam, devotis multis muneribus pro filio exorabant.
VI.
[10] Factum est autem, dum hæc agerentur, ut presbyter quidam via illa descenderet. [quo prodigio, aliisque ibidem factis,] Qui cum didicisset quæ acta fuerant, pollicetur parentibus, ut si a gentilitate discederent, filium reciperent sanum. Ipse quoque sacerdos sequenti nocte videt per somnium simulachra illa, quæ a gentilibus colebantur, Numine divino comminui, atque in pulverem redacta solo prosterni. Quarta autem die, cum gentilitas vellet iterum diis exhibere libamina, mœstus presbyter ad sepulchrum Sancti prosternitur: & cum lachrymis exorat, ut tandem gentilitatem hanc, quæ jacebat in tenebris, splendor divinæ potentiæ visitaret, nec sineret ultra Martyr beatus alumnos proprios ista caligine detineri, cum ille perennis claritatis gaudia possideret.
[11] [regionis incolæ ad fidem convertuntur:] Confestim ad ejus orationem commoventur tonitrua, renident * fulgura, descendit imber igne mixtus, & grandine turbantur omnia: concurrit vulgus ad cellulam, prosternitur coram sacerdote omnis caterva gentilium, & mixto cum lachrymis ululatu cuncti Domini misericordiam deprecantur, pollicenturque sacerdoti, si grando recederet, & Martyrem patronum expeterent, & ad Deum ejus, relictis simulachrorum cultibus, integro de corde transirent. Porro ille fusa oratione, cuncta, quæ petiit, meruit obtinere. Recedente autem tempestate, puer cum parentibus credens, ipsa die a doloribus liberatur: gentiles in Trinitatis nomine baptizati, statuas, quas coluerant, confringentes, in lacum vico amnique proximum projecerunt. Ab eo enim tempore in loco illo & fides Catholica, & Martyris virtus est amplius declarata.
VII.
[12] Post hæc venientes quidam de Burgundionibus ad Brivatensem vicum, [Burgundiones prædatores cæsi favore Sancti,] eum cum armorum multitudine copiosa circumdant, captoque populo, direpto ministerio sacrosancto, ultra amnem transeunt, & viros gladio interficere, reliquum vulgus sorte dividere parant. Tunc Hillidius * quidam a Vellavo a veniens, & ut aiunt, commonitione columbæ alitis incitatus, super eos inruit. Hortatusque socios, ita hostes ad internecionem cecidit, ut captivis laxatis triumphans in laudem Martyris, amne transmisso, ad beatam cellulam tamquam novus Moyses cum omni populo canendo revertitur: nec minor, ut arbitror, exultatio fuit ereptis, quam quondam Israëlitis demersis fuit Ægyptiis: quod ne quis dubitet hanc beati Martyris fuisse victoriam, sed insinuatio columbæ aliquod mysterium fuisse creditur virtutis divinæ. Nam veniente Hillidio, hæc ei obviam venit: cum ille, ut adsolet, aliquid demoraretur, hæc in circuitu illius volitabat: illoque progrediente, ista præcedebat, & revertebatur in obviam, quasi accelerare deprecans iter. Dum hæc agerentur, adveniens puer captivitatem adnuntiat, & sic iste viam acceleravit. Sed &, ipso pugnante, columba semper circa eum visa est decurrere. Quod ne quis invideat confictum de columba, & homini præstitum Christiano, cum Orosius b consulem Romanum, id est, Marcum Valerium, a corvo alite scribat adjutum.
VIII.
[13] Prostratis ergo ab Hillidio hostibus, quatuor ex his per fugam lapsi patenam & urceum qui anax c dicitur, [raptaque ab iis reginæ pietate ecclesiæ restituta:] in patriam deferunt, & divisam in tantis, ut erant, partibus patenam, urceum regi Gundobado d ob gratiam exhibent conquirendam. Reliquum vero argentum reginæ e sagacitas reperit, cui additis multis muneribus, loco illi sancto restituit, fideliter insinuans regi, non oportere eum, ut gratiam Martyris sancti propter argenti parvitatem amitteret.
IX.
[14] Pro quibus ac talibus virtutum ornamentis magna ibi basilica fabricata a fidelibus, [paralytica apud sepulcrum, prævia visione, sanata:] virtutibus, ut præfati sumus, Martyris beati refulget, in qua paralyticorum, claudorum, cæcorum, & aliorum quoque morborum sæpius petita remedia conquiruntur. Fedamia quædam mulier paralysis humore constricta, cui nullum corporis membrum sine dolore vigebat, exhibita est, deferentibus propinquis ad beatam basilicam, ut vel stipem a largientibus mereretur. Quæ dum in porticu illa, quæ sanctæ basilicæ conjungitur, decubaret, noctem Dominicam dum sacrosanctis vigiliis populi fides devota concelebrat, & illa quiescens lectulo paululum obdormisset, a viro quodam per visum correpta atque increpata est, dicente sibi: Cur, reliquis excubias nocturnas Deo exhibentibus, illa deesset? Respondit se ab omni membrorum parte debilem, nec penitus gressum agere posse. Tunc quasi sustentata a viro, qui loquebatur ei, & ad sepulchrum usque deducta, dum in sopore fundit orationem, visum est ei quasi multitudo catenarum ab ejus membris solo decidere, a quo etiam sonitu expergefacta, sensit omnium artuum recepisse plenissimam sanitatem. Protinus surrexit a lectulo, & stupentibus cunctis, cum gratiarum actione vociferans, sanctam est ingressa basilicam. Ferunt etiam quidam, solitam fuisse eam referre habitum viri, qui eam fuerat adlocutus: dicebat eum statura esse procerum, veste nitidum, elegantia eximium, vultu hilarem, flava cæsarie immixtis canis, incessu expeditum, voce liberum, adlocutione blandissimum, candoremque cutis illius ultra lilii nitorem fulgere, ita ut de multis millibus hominum, quæ sæpe vidisset, nullum similem conspicasset: unde multis non absurde videtur ei beatum Martyrem adparuisse: quæ mulier post decem & octo annos sanata est.
X.
[15] Quidam dum in seditione, quam commoverat, oculum amisisset, [quidam ecclesiæ injurius primum excæcatus, deinde pœnitens facti sanatus:] hominem, qui ictum intulerat, de basilica conabatur extrahere: quod dum agit, non modo amissi oculi non recipit lumen, verum etiam sentit alium, quem sanum habuerat, obcæcari. Porro cum peccata sua confiteretur, dicens: Merito mihi evenit judicium sine misericordia, qui non feci misericordiam, prostratus coram sancto sepulchro cum populo, qui tunc ad festivitatem advenerat, indulgens lædenti, & visum recepit & gratiam: sicque factum est, ut is, qui Sancti auxilium expetierat, tutaretur: ille vero, qui non credebat, argueretur, & sic uterque lætus emendatusque discessit.
XI.
[16] Alius quoque ausu temerario die Dominica jungens boves agrum sulcare cœpit, [ausus operari die Dominica ac punitus, favore Sancti evadit incolumis:] adprehensaque securi, ut aliquid emendaret in vomere, protinus contractis digitis manubrium in dextera ejus adhæsit. Cumque præ dolore nimio cruciaretur, post duos annos veniens ad beati Martyris basilicam, vigilias fideliter celebravit: statim in ipsa die Dominica, reserata manus lignum, quod invitus tenebat, amisit, magnam inferens populo disciplinam, ut quod die Dominica fuerat perpetratum, ipsa quoque die Dominica purgaretur. At ille magnificans gloriam Martyris, recessit incolumis, nec ultra die resurrectionis Dominicæ f quidquam ausus est operari.
XII.
[17] Sic & Anagildus * quidam mutus & surdus & cæcus, [surdus, mutus, ac paralyticus sanatur.] vel omnium membrorum compage debilitatus, ad limina sacrosancta projectus est, scilicet ut vel ab stipe pasceretur devotorum, qui victus alimoniam propriis manibus laborare non poterat. Igitur cum per annum integrum ante sanctam ædem decubasset, tandem visitatus a virtute beati Martyris, ab omni infirmitate sanatus est.
ANNOTATA.
a In aliis legitur Velauno. Hoc nomine, ut notat Ruinartius, Vellavorum regio intelligenda, vulgo le Velay. Velaunia autem Arverniæ superiori est contigua.
b Verba Orosii lib. 3, cap. 6 hæc sunt: Confecit hanc pugnam (contra Gallos) M. Valerius, auxiliante corvo alite, unde postea Corvinus est dictus. At tribunus militum tunc erat Valerius, & sequenti anno consul creatus est, ut videre est apud Livium lib. 3, aliosque, qui rem narrant exactius.
c Per vocem anax designari vas sacrum, ex textu patet. Cangius in Glossario putat materiam vasis significari hac voce: at qui Glossarium ejus auxerunt, contendunt formam potius vel usum designatum. Verumtamen non exponunt, quale vas sic fuerit nominatum, neque id ego invenire potui.
d Alias Gundebaldo. Gundebaldus autem Burgundionum rex Arianus obiit anno 517, ut habet Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 2, pag. 336.
e Hæc fuit Caretene, quæ anno DVI obiit, conditaque est Lugduni in basilica S. Michaëlis, quam exstruxerat, ut observat Ruinartius. Consentit laudatus Longuevallius pag. 262, docens catholicam fuisse & maxime piam. Miris laudibus ornatur in epitaphio suo apud Chesnium tom. 1, pag. 514.
f Hic & passim manifeste dies quælibet Dominica, resurrectionis Dominicæ dies appellatur, ait Ruinartius.
* al. enim
* al. renitent
* al. Illidius
* al. Anagilus
CAPUT III.
Pœnæ variorum, qui Sancto ejusve ecclesiæ injuriam intulerant.
XIII.
Videtur mihi, ut sicut Sancti virtute curata morbida retexuntur, [Pœna illorum, qui Sancti ecclesiam spoliaverant,] ita & infidelium pravitates oratione illius confutatæ ad emendationem aliorum, ne similia appetant, declarentur, quia utraque Sancti gloria præstat, ut & hos sanitati reddat, ne amplius crucientur, & illos arguat, ne in futuro judicio condemnentur. Et quia nullum latere credo aliquid de hostilitate Theoderici a regis, ac infirmitatibus Sigivaldi, quæ ei in Arverno posito contigerunt, propter virtutem tamen beati Martyris, est diligentius exponendum, quo facilius fides dictis adhibeatur. Igitur cum ad direptionem Arvernorum rex antedictus festinaret, & ingrediens terminum vastationi cuncta subigeret, pars aliqua ab exercitu separata ad Brivatensem vicum infesta prorupit, fama vulgante, quod in basilica essent incolæ cum multis thesauris adunati. Cumque pervenissent ad locum, inveniunt multitudinem promiscui sexus, obseratis ostiis in templo ipso cum propriis facultatibus residere. Cumque intrare non possent, unus effractam ceu fur, in altario * sancto fenestram vitream ingreditur, quia qui non intrat per januam hic latro est: dehinc reseratis ædis illius valvis, exercitum intromittit. At illi direptam cunctam pauperum supellectilem b cum ministris c ipsius basilicæ, reliquum quoque populum, qui infra erat, eductum, foris diviserunt haud procul a vico. Quæ cum ad regem delata fuissent, comprehensos ex his aliquos diversis mortibus condemnavit. Fugiens vero ille, qui inrupta æde caput fuit hujus sceleris, igne de cælo delapso consumptus interiit: super quem cum multi acervum lapidum congregassent, a tonitruis & coruscationibus detectus, terrena caruit sepultura. Qui vero de consentaneis d latentes regem in patria sunt regressi, correpti a dæmone, diversis exitibus hanc vitam crudeliter finierunt. Hæc audiens rex, omnia, quæ exinde sunt ablata, reddidit. Præceperat enim ne in septimo a basilica milliario quis vim inferret.
XIV.
[19] Tunc Sigivaldus e cum rege præpotens cum omni familia sua in Arvernam regionem ex regis jussu migravit: [uti & Sigivaldi ob villam ablatam; at hic deinde restitutus duplum reddit:] ubi dum multorum res injuste competeret, villam quandam, quam gloriosæ memoriæ Tetradius f episcopus Biturigensis *, basilicæ sancti Juliani reliquerat, sub specie obumbratæ commutationis avidus pervasit: sed mense tertio postquam adgressus est, correptus a febre & sine sensu effectus, declinavit caput ad lectulum. Cujus uxor, dum de hoc exitu mœsta penderet, a quodam sacerdote commonita est, ut eum si videre vellet incolumem, auferret a villa. At illa hæc audiens, præparatis carrucis, compositoque plaustro, quo eum eveheret, mox ut prædium sunt egressi, protinus divina sunt pariter gratia munerati: nam iste sospitate, illa meruit ex hujus incolumitate lætitiam. Ferunt etiam in oratorium prædii illius sanctum Julianum martyrem cum Tetradio episcopo conloquentem, cuidam religioso revelatum fuisse, promittentem se episcopo villam, quam pro animæ suæ remedio sibi reliquerat, recepturum. Sed & habitum beati Martyris in eodem modo esse, ut quondam paralytica exposuerat, referebat.
XV.
[20] Pastor vero quidam non strenuitate, sed nomine Ingenuus g, [fulmine ictu, qui bona Sancti ecclesiæ invaserat;] dum in multis rebus contra basilicam sancti Martyris injuste ageret, ad hoc levitas ejus inimico ingrassante convaluit, ut colonias h basilicæ concupiscens, quæ agro ejus erant proximæ, pervadere non timeret. Ad quem sacerdos loci, cum aliquos de clericis quasi legatos mitteret, ut accepta ratione, quod male pervaserat, relaxaret, ille quasi contra iniquum hostem telis correptis prosiluit, fugatisque sagittis clericis, res Sancti in sua dominatione retinuit. Factum est autem ut in proximo adveniret dies passionis Martyris gloriosi: ad quam ille immemor pervasionis suæ atque injuriæ, quam intulerat clericis, ante quinque dies solemnitatis ad vicum Brivatensem advenit, qui cum in domo hospitalitatis suæ convivio cum lætitia & exultatione fungeretur, subito coruscatione facta tonitruum sonuit. Rursumque iterato jaculo igneo de cælis elapso percussus est, nullo tamen de reliquis pereunte. Deinde ad exemplum omnium, tamquam rogus flammeus ardens, paulatim consumebatur. Ad quod miraculum populus, qui ad Beati festa convenerat, hæc cernens cum admiratione, metuebat, satisque illi fuit, ne de rebus Sancti aliquid ultra contingeret. Quod ne fortuito actum quis putet, cernat inter multos innoxios unum interiisse sacrilegum.
XVI.
[21] Quid etiam ad Becconis i comitis confutandam superbiam beatus Martyr sit operatus, [alius ministrum ejusdem ecclesiæ calumniatus,] evolvam. Hic cum actiones k ageret publicas, & elatus jactantia multos contra justitiam adgravaret, casu contigit, ut dimissum accipitrem diu per diversa vagantem perderet. Similiter ut unus de servientibus basilicæ sancti Juliani, accipitrem alium, dum per viam ambularet, quasi vagum invenit: erat enim puer ille pincerna in domo basilicæ. Quod cum ad Becconem pervenisset, quod scilicet puer repertum teneret accipitrem, calumniari cœpit ac dicere, Meus ille erat, inquit, & hic furto eum sustulit. Deinde succendente avaritia, misit illum vinctum in carcere, deliberans eum in sequenti, patibulo condemnare. Tunc sacerdos mœstus valde ad sepulchrum Sancti properat, reseratisque cum gemitu capsis, adprehensis decem aureis, per fideles amicos Becconi obtulit. Quod ille pro nihilo respuens, cum juramento adseruit, numquam se puerum dimissurum, nisi exinde aureos triginta acciperet. Quod presbyter desuper sepulchro Sancti accipiens, Becconi transmisit, quos acceptos satiata avari * cupiditate, puerum restauravit incolumem.
[22] [gravi morbo percutitur:] Sed Deus omnipotens, qui permanet ante solem, secundum bonitatis suæ divitias, humiliavit calumniatorem. Nam ipsius anni transacto curriculo veniens ad Sancti festivitatem cum caterva satellitum, ingressus est limen sanctum. Procedente vero lectore, qui beatæ passionis recenseret historiam, ut revolvit librum, & in principio lectionis, sancti Juliani protulit nomen, confestim Becco voce nescio qua teterrima, ad terram corruit, cruenteque spumans dare voces diversas cœpit: inde inter suorum manus sublatus a basilica, domum reducitur. Nec fuit dubium pueris ejus hæc ob injuriam basilicaris famuli evenisse: omnem quoque ornatum, quod super se tunc habuit, tam in auro quam in vestimentis, basilicæ contulit, & multa deinceps munera misit: sed usque ad diem obitus sui sine sensu duravit.
XVII.
[23] Fuit etiam quidam diaconus, qui relictam ecclesiam * fisco se publico l junxit, [alius, qui oves ecclesiæ rapuerat,] acceptaque a patronis potestate, tanta perpetrabat scelera, ut vix posset a vicinis circumpositis sustineri. Accidit autem quadam vice, ut saltus montenses, ubi ad æstivandum oves abierant, circumiret, atque pascuaria m, quæ fisco debebantur, inquireret. Cumque diversos spoliaret injuste, conspicit eminus greges, qui tunc sub nomine Martyris tuebantur: ad quos levi cursu evolans, tamquam lupus rapax diripit arietes. Conturbati atque exterriti pastores ovium, dicunt ei: Ne, quæsumus, contingas hos arietes, quia beati martyris Juliani dominio subjugati sunt. Quibus ille, hæc inridens, respondisse fertur: Putasne quia Julianus comedit arietes? Dehinc ipsis verberibus affectis, quæ voluit abstulit ignorans miser, quod qui de domibus Sanctorum aliquid aufert, ipsis Sanctis injuriam facit, ipso sic Domino protestante: Qui vos spernit me spernit, & qui recipit justum, mercedem justi accipiet.
[24] [morte punitus:] Contigit autem, ut post dies multos, non religione, sed casu conferente, ad vicum Brivatensem properaret, projectusque humo ante sepulchrum, mox a febre corripitur, & tanti vi caloris opprimitur, ut neque consurgere, neque puerum evocare posset: famuli vero, cum vidissent eum extra solitum plus occumbere, accedentes: Quid tu, inquiunt, in tanta diuturnitate deprimeris? non enim tibi tam longus mos erat orandi, aut devotio n. Ferebant autem de eo, quod quandoquidem in ecclesia fuisset ingressus, parumper immurmurans, nec * capite inclinato, regrediebatur. Tunc interpellantibus pueris, cum responsum reddere non valeret, ablatus manibus e loco, in cellam, quæ erat proxima, lectulo collocatur. Igitur invalescente febre, proclamat se miser * incendi per Martyrem. Et quod primo siluerat, admotis animæ judicii facibus, crimina confitetur, jactarique super se aquam voce, qua poterat, deprecabatur. Delatis quoque cum vasculo lymphis, & in eum sæpe dejectis, tamquam de fornace ita fumus egrediebatur e corpore. Interea miseri artus, ceu combusti, in nigredinem convertuntur. Unde tantus procedebat fœtor, ut vix de adstantibus possent aliqui tolerare. Innuens enim dehinc manu, indicat se esse leviorem: mox illis recedentibus, hic spiritum exhalavit: de quo haud dubium est qualem illic teneat locum, qui hinc cum tali discessit judicio.
XVIII.
[25] Alius autem per vigiliam festivitatis, equum alicujus, [fur equum nequit tota nocte abducere:] qui tunc forte ad eamdem solemnitatem venerat, furto comprehendit, ascensoque velociter properat, scilicet ut qui lumen perdiderat veritatis, non inveniretur a luce: & cujus pectus cupiditatis tenebræ obsederant, ejus & furtivam fraudulentiam nox celaret. De talibus enim Dominus dicebat in Euangelio: Omnis qui male agit, odit lucem. Albescente igitur cælo dicebat: Jam securus sum, nam triginta leucas a Sancti basilica elongatus sum: jam secus propriam domum esse me credo. Dum hæc tacitus revolveret intra se, demotis ex axe * tenebris, cognoscit se ipsi vico propinquum inter populos divagari: timensque ne scelus suum patefieret publico, cum cautela grandi caballum in loco, unde digressus fuerat, reformavit: sic miser virtute Martyris tota nocte detentus in circuitu vici, &, ut ego credo, ab auctore, qui eum obsederat, est delusus, ut viam, quam adprehendere voluit, non valeret. O scelerata cupiditas, quid agis? Semper amatores tuos in confusionem præcipitas.
XIX.
[26] Quidam alteri triantem o præstiterat, quem interpositis paucis diebus recepit. [volens pejerare in Sancti ecclesia mutus hæret & immotus:] Post annum vero in atrio Sancti convento homine, rem suam quasi non recepisset, sibi reddi deposcebat. At ille detestans, adserebat se reddidisse susceptum. Cumque diutissime altercarentur, ille, qui reddiderat, ait ad socium: Usque quo uterque contendimus: sub judicio hoc omnipotentis Dei ponamus. Eamus ad tumulum Martyris, & quod sub sacramenti interpositione dixeris, discernat virtus sancta Patroni. At ille nec dubitans, ingressusque sepulchrum dum audacter elevat manus, ut pejeraret *, infeliciter miser inriguit. Hæret vox in gutture, lingua coarctatur in fauce, vibrat labia vacua a sermone: ipsa quoque brachia, quæ ad adjutorium frustrati sacramenti erexerat, prorsus retrahere non valebat. Ad hæc vulgo admirante, publicato scelere, multitudo cuncta populi una voce prorumpens, Domini misericordiam, ac beati Martyris auxilium deprecatur. Post quatuor vero, aut eo amplius horas, ad sensum regressus, quod injuste repetebat, publica confessione patefecit, & sic sanus abscessit.
XX.
[27] Sæpe hæc ille audierat, qui basilicæ sanctæ violentiam intulit, [fur ecclesiæ egressum nequiens invenire, obdormit & deprehenditur.] sed iniquam mentem semel obsessam vitio, bonitas mollire non potuit, Salomone obtestante: In malevola anima * non ingreditur sapientia. Advenerat festivitas Sancti, & ecce quidam e populo conspicatur ornamentis immensis beatam basilicam effulgere. Concupiscit iniqua mente, quod adipiscens non poterat occultare. Igitur discedente populo a basilica, post gratiam vespertinam, hic se in angulo basilicæ reprimens, latitavit: ac dato cunctis nocturna quiete silentio, vel operiente umbrosa caligine mundi, consurgit ab angulo, & nihil dubitans, utique quia * satellite satana impellebatur, super cancellum beati sepulchri cursu prosiliit rapido, detractamque a summo unam gemmis coruscantibus crucem ad terram dejecit; collectisque velulis ac palliolis de circuitu parietum pendentibus, unum voluclum * facit, imposuitque humeris, ac elevata cruce manu, locum, unde discesserat, repetit, ac posita capiti sarcina, peccati sopore compressus, obdormivit. Media vero nocte circumeuntes custodes sanctam basilicam, adspiciunt in angulo unam gemmam crucis, tamquam jubar cæleste refulgere: obstupefacti, accedunt cominus cum timore, admotoque cereo inveniunt personam cum rebus furatis, quas auferre non potuerat, inibi decubare. Denique sub custodia eum illa nocte detentum, mane facto cuncta, quæ fecerat, patefecit, adserens se lassum obdormisse, eo quod diutissime circumiens cum fasce basilicam, ostium unde egrederetur, reperire non potuit.
ANNOTATA.
a Theodoricus, vel Theodericus, Turonensi etiam Theudericus, filius erat Clodovei I, ejusque successor in Austrasia. Expeditionem ejus contra Arvernos refert Turonensis in Historia Francorumlib. 3, cap. 12, ubi & breviter narrat direptionem ecclesiæ S. Juliani & pœnam sacrilegorum, addens hæc verba: Sicut in libro Virtutum ejus conscripsimus. Longuevallius jam laudatus tom. 2, pag. 378 expeditionem Theodorici innectit anno 532.
b In editis ante legebatur, direpta cuncta pauperum supellectilia.
c Ruinartius legendum putat, cum ministeriis.
d Id est, de iis, qui consenserant in direptionem.
e In Historia Francorum lib. 3, cap. 13: Theudericus autem ab Arverno discedens Sigivaldum parentem suum, in ea quasi pro custodia dereliquit. Et cap. 16 villam Bulgiatensem vocat, quam abstulerat Sigivaldus: additque ibidem de illo jam sanato: Vota beato Martyri vovens, ea, quæ simplum abstulerat, duplicata restituit. Meminimus & hujus virtutis in libro Miraculorum S. Juliani.
f De S. Tetradio breviter actum est tom. 2 Februarii pag. 887.
g In codice Vallis-Lucentis, teste Chiffletio, qui nobis varias illius codicis lectiones transmisit, legitur hoc modo: Pastor vero quidam, non strenuitate, sed nomine, ingenuus genere, dum &c.
h Colonia alias colonica medii ævi scriptoribus est prædium rusticum, seu domus coloni cum agris adjunctis.
i In codice mox dicto Becgonis.
k Id est, officium publicum, ut probat Ruinartius.
l Seu munus suscepit colligendi vectigalia regia, quod non erat diaconi.
m Pascuarium, inquit Rumartius, dicitur vectigal ex animalium pastione, ut AGRARIUM illud, quod æris imponitur.
n Plerique Mss., ait Ruinartius, tam longa mos erat orandi devotio.
o Alias in editis legebatur, trientem, & forsan rectius. At obscurum est quid rei significetur. Triens quidem tertiam assis Romani partem significat; at agi non videtur de pecunia, saltem tam modica. Calepinus ad vocem Triens ait: Item sumitur pro calice quatuor continente cyathos. Hinc Propertius lib. 3: Cum fuerit multis exacta trientibus hora. Poculum igitur forsan designaverit Gregorius.
* al. altari
* al. Bituricensis
* al. auri, vel auro
* al. relicta ecclesia
* al. ac
* al. miserum
* id est, orbe
* al. perjuret
* al. in malevolam animam
* al. qui a
* al. voluculum, id est, fasciculum
CAPUT IV.
Beneficia varia variis Sancti favore præstita.
XXI.
Multa quidem & alia in prævaricatoribus ostendit, [Equus amissus, Sancto invocato, reperitur;] sed satis sint * ista ad coërcendam desidiam eorum: nunc vero ad gaudia prosperitatum, quæ larga pietate præstat populis, revertamur. Sed prius illud non arbitror postponendum, quod expertum valde cognovimus, quid * in rebus perditis apud hunc Patronum fidelis deprecatio consequatur: ex quibus unum tantum commemorare studui. Ad festivitatem beati Martyris devotus pauper advenerat, laxatoque equite a sacram ingressus est ædem, ac vigiliis immobilis instans, noctem cum cæteris orando deduxit: inlucescente vero cælo, ad metatum regressus, caballum, quem reliquerat, non invenit: quæsitumque diutissime, nec signa quidem in quam partem discessisset, agnovit. Transacto igitur biduo recurrit iterum per saltus, perscrutans locorum incolas, si forte aliquis aut teneret captum, aut capi vidisset ab aliquo. Nullum dehinc indicii genus reperiens, anxius atque mœstus ad sepulchrum Sancti regreditur, ibique causas doloris ac mœroris exponens, aiebat: Ad tua, Sancte, limina veni, nihil aliud quam parvitatis meæ vota deferre: nihil injuste abstuli, nihil gessi indignum tua solemnitate, cur, inquam, perdidi rem meam? rogo ut restituas amissum, ut necessarium reddas. Hæc fletu addito aiens, ut egressus est templum, conspicit eminus a quodam viro suum equitem * retineri. Ad quem accedens, dum discutit, unde sit, aut unde venerit, aut ex quo tempore hunc habeat equum, didicit ipsa hora cum fuisse repertum, qua ille beati Martyris imploravit auxilium.
XXII.
[29] Cum autem quidam ab eo loco per incursum diabolicum, [cæcus apud sepulcrum illuminatus;] oculum perdidisset & ad hospitiolum suum viduatus lumine infeliciter resideret, ac manibus propriis nihil laborare prævalens, spem ullam alimonii non haberet, apparuit ei vir in visu * noctis commonens, ut ad Beati basilicam ambularet: ibique si devote suggerat *, promittit auxilium inveniri. At ille nihil moratus, adrepto baculo, adminiculante puero, sanctum ingressus est locum: qui post completam orationem archipresbyterum, qui tunc locum ipsum regebat, nomine Publianum, adivit, supplicans ut oculis cœcis Christi crucem imponeret, erat enim valde religiosus. Quod ille, dum jactantiam evadere cupit, evitans, tenetur a cœco, nec omnino dimittitur, nisi quæ petebat adimpleret. Tunc ille prostratus ante sepulchrum diutissime Martyris est suffragium deprecatus. Deinde admotam oculis cœcis manum, protinus ut signum crucis imposuit, visum iste recepit. Admiramini quæso virtutem Martyris, cui cum parum sit per se exercere miracula, nunc etiam per manus discipulorum, adstipulante virtutis suæ favore, publice operatur: sed nec meritum discipuli fuit exiguum, cui hæc præstita esse cernuntur.
XXIII.
[30] Erat etiam tunc temporis apud urbem Arvernam patruus meus Gallus b episcopus, [pes S. Galli sanatus;] de quo non videtur omitti, qualiter in adolescentia sua fuerit a Sancti virtute juvatus. Et quia sæpius commemoravi c, quale excidium Arvernæ regioni Rex Theodericus intulerit, cum neque majoribus, neque minoribus natu aliquid de rebus propriis est relictum, præter terram vacuam, quam secum barbari ferre non poterant. His ergo temporibus gloriosæ memoriæ patruus meus, qui postea, ut dixi, sacerdotali fasce Arvernam rexit ecclesiam, pupillus erat, cujus facultates ita direptæ sunt ab exercitu, ut nihil prorsus remaneret. In promptu ipse quoque cum uno tantum puerulo, usque ad Brivatensem vicum plerumque itinere pedestri discurrebat. Accidit autem quodam tempore, dum hoc iter tereret *, ut laxatis præ calore solis calceamentis, nuda incedens planta, sudem calcaret spineum: qui d tunc fortassis incisus adhuc terræ hærens erecto acumine inter herbas virides latitabat. Qui defixus plantæ & supergressus effractusque deorsum extrahi nequibat. Igitur defluente sanguinis rivo, cum gressum facere non valeret, beati Martyris implorat auxilium, paululumque dolore compresso, licet claudicando, iter, quod cœperat, expedivit. Tertia vero nocte computrescente vulnere, dolor maximus incitatur. Ille vero ad experta dudum præsidia confugiens, sepulchro glorioso prosternitur, expletisque vigiliis regressus ad lectulum, dum virtutem Martyris præstolatur, somno incumbente deprimitur. Deinde consurgens, nullam doloris sentit injuriam, aspectaque planta, pars sudis, quæ ingressa fuerat, non videtur: evulsam tamen sentiebat a pede, quod lignum diligenter inquirens in stratu suo, reperit admirans qualiter fuisset egressum: solitus namque erat in episcopatu suo locum vulneris ostendere, in quo magna adhuc fossa conspiciebatur, obtestans in hoc beati Martyris fuisse virtutem.
XXIV.
[31] Post multum vero tempus advenerat festivitas beati Martyris, [frater Gregorii febri liberatus apud sepulcrum,] & pater meus cum omni domo sua ad hujus solemnitatis gaudia properabat. Nobis vero iter agentibus, Petrus e frater meus senior, ab ardore febrium occupatur, & tam graviter agit * ut neque vigere *, neque cibum sumere posset, totumque illud iter cum grandi agitur mœrore, & in discrimen res vertitur, utrum convalescat aut * pereat. Denique cum isto labore pervenitur ad locum: ingredimur basilicam, adoramus sacrosancti Martyris sepulturam: prosternitur & ægrotus in pavimentum, deprecans medelam a Martyre glorioso. Post completam vero orationem, ad metatum f regressus, febris paululum conquievit: veniente autem nocte, nobis ad vigilias properantibus, rogat se & ille deferri: incumbensque ante sepulchrum tota nocte, Martyris suffragium deprecatur. Exactis deinde nocturnis excubiis, rogat ut de pulvere, qui circa beatum erat tumulum, collecto vel potui darent, vel collo suspenderent. Quo facto, ita omnis ardor febrium conquievit, ut ipsa die & cibum caperet incolumis, & ubi delectatio vertisset animum, ambularet.
XXV.
[32] Sequenti vero festivitate, dum iterum cum magno gaudio ad sanctam properaremus basilicam,[Gregorius ipse capitis dolore apud fontem,] mihi caput a sole percussum graviter dolere cœpit: qui dolor adcrescens, febrem intrinsecus generabat, ita ut nec cibum me capere, nec loqui permitteret: cumque per duos dies ab hoc dolore consumerer, die tertia ad basilicam sancti Ferreoli, cui fons ille, de quo superius meminimus, est contiguus, advenimus. Distat autem basilica a Brivatensi vico quasi stadiis decem. Cumque in locum illum venissemus, libuit animo ad fontem usque procedere, confidens de virtute Martyris, quod si me exinde levis unda perfunderet, mox sanarer. Adveniens vero, orationem fundo, aquam haurio, os refrigero, caput infundo, statimque decidentibus lymphis, fugato dolore sanus abscedo, & usque ad sepulchrum Martyris gloriosi lætus ingredior, admirans & gratias agens Martyri, quod prius me virtute sua dignatus fuerit visitare, quam ipsius mererer cernere sepulchrum.
XXVI.
[33] Est enim * ad hunc fontem g, quia ibidem Martyr percussus est, [ubi & alius ex febri convalescit:] virtus eximia. Quidam a febre correptus, dum in extremis ageret, desiderium habuit de aqua fontis haurire, ad quam etiam se deportari fideliter exoravit: qui a suis inter manus adprehensus, & in loco depositus, protinus ut aquæ haustum accepit, & faciem caputque perfudit, recipere meruit sanitatem: & aliorum manibus inlatus, propriis gressibus est regressus: fuit autem incola hujus vici, sed excidit nomen ejus.
XXVII.
[34] Quadam autem die orta tempestas cum magno venti impetu super vicum Brivatensem rapide descendebat: [ecclesia Sancti fulmine percussa, illæso populo.] micabant enim de nubibus fulgura ac tonitrua terribilia, voces dabant, quatitur terra fragore, & exuri a coruscatione pene omnia putabantur: sola erat expectatio in virtute Martyris gloriosi. Nec mora, dato cum fulgore gravi sono tonitrui, jaculum igneum per aditum, quo funis ille signi dependet, ingreditur: percussisque duabus columnis, frusta excussit: inde repercutiens per fenestram, quæ super sanctum habetur tumulum, est egressum: nullum tamen per Beati custodiam de populo læsit. O quam magnus circa alumnos proprios beati Martyris amor, columnas sustinuit h percuti, non sinit phalangas: confringi passus est vitream, non catervam: permisit super sepulchrum proprium præterire coruscum, ne fieret multitudinis totius interitus. Igitur expulsum a basilica sancti Martyris jaculum, acervos fœni combussit, interfecit pecora, jumenta delevit. Quod si hæc fortuita quis putat, admiretur magis & stupeat inclyti potentiam Martyris, quod præteriens ignis per medium populi, neminem nocuit, sed ibi tantum explevit vota, ubi se cognovit habere licentiam.
ANNOTATA.
a Eques pro equo non raro invenitur apud scriptores medii ævi. In editione priore legebatur equo.
b De S. Gallo Arvernensi episcopo, & patruo Gregorii actum est tom. 1 Julii a pag. 103, Vitaque ejus ibidem data ex Gregorio.
c Maxime in Historia Francorum lib. 3, cap. 15 & sequentibus illam Arvernorum vastationem retulit: de illa meminit supra num. 18.
d Editio est Ruinartii, quam damus ubique. Affirmat ille in scriptis codicibus omnibus sic legi, quibus codex noster consentit. Alii tamen ediderunt, sudem spineam, quæ &c. in feminino genere.
e Diaconus erat, cum ab inimicis occisus est, ut refert Gregorius in Historia lib. 5, cap. 5.
f Metatus, quæ vox familiaris est Gregorio, designat hospitium, vel etiam domum propriam.
g Editiones aliquæ mendose habent Hunoronem.
h In aliis, columnas sustulit, percuti non sinit phalangas.
* al. sunt
* al. quod
* al. equum
* al. visione
* al. se gerat
* al. teneret
* al. agitur vel angitur
* al. bibere
* al. an
* al. etiam
CAPUT V.
Alia mirabilia: obitus dies revelata: reliquiæ in Campaniam,
& in Orientem portatæ, ædificatæque illic ecclesiæ, & facta
miracula.
XXVIII.
Clericus autem quidam Aridii a Lemovicini abbatis ad festivitatem veniens, [Monacho divinitus patet ingressus in ecclesiam:] præ multitudine populi non modo ad sanctum tumulum accedere, verum etiam nec in ipsam basilicam potuit introire. Cumque mœstus metatui se reddidisset, recubans in lectulo obdormivit. Protinus adstitit ei vir in visu, dicens: Quid tu, inquit, sopore deprimeris? vade celerius ad templum Martyris, & omnia invenies reserata. At ille metu territus exsurgens, credulus dictioni, properat velociter experiri, si vera essent quæ sibi fuerant indicata. Cumque venisset ad ostium, reperit, remotis undique populis *, usque ad sanctum altare, vel ipsum tumulum viam factam nullo obsistente: & sic sine ulla impressione accedens, fusa oratione cum gaudio est regressus. Quod ne quis dubitet, testor omnipotentem Deum, quia ab ipsius abbatis hæc ore cognovi, apud cujus monachum gesta sunt.
XXIX.
[36] Hujus festivitatis temporis ignara plebs, mœsta pendebat, [die martyrii revelata:] nesciens diem, in quo Martyr beatus deberet pro virtutis ac passionis gloria honorari: & hæc ignorantia usque ad beatum Germanum Autisiodorensem antistitem est protracta. Factum est autem ut antedictus pontifex Brivatem adveniret, sciscitatusque ab incolis, quo tempore hujus sacra celebrarentur, se nescire respondent. Tunc ille: Oremus, inquit, & fortassis nobis hæc Domini potentia revelabit. Quod cum fecissent, mane orto, convocatis senioribus loci ait, quinto Kalendarum mensis Septimi * celebrandam esse festivitatem b. Ex hoc nunc devotus adveniens populus, vota præsuli reddens, refert & animæ & corporis medicinam.
XXX.
[37] Energumeni vero, cum advenerint, plerumque evomunt in Sanctum Dei convitia, [energumeni apud sepulcrum sæpe liberati:] cur Sanctos alios ad sua convocet festa, ipsosque nominatim confitentes, eorum fatentur virtutes & merita. Aiunt enim: Sufficiat tibi, Juliane, nos propria virtute torquere, ut quid reliquos provocas? quid invitas extraneos? Ecce Martinum Pannonicum c, inimicum jugiter nostrum, qui tres a nostris cavernis repulit mortuos. Adest Privatus ex Gabalis d, qui oves suas barbaris nostra instigatione commotis, tradere noluit. Advenit Ferreolus collega tuus ex Viennensibus, qui nobis in te supplicium, incolis præsidium misit. Quid Symphorianum Æduum e, quid Saturninum f vocas Tolosanum? Aggregasti concilium, ut nobis ingeras infernale tormentum. Hæc & his similia dicentibus, ita Sanctos Dei humanis mentibus repræsentant, ut nulli sit dubium eos inibi commorari: multi tamen ab his infirmi curantur, & sani recedunt.
XXXI.
[38] Sed & illud est memoratu dignissimum, quæ sit mansuetudo pecorum in hac basilica votivorum: [pecora mansuescunt in Sancti ecclesia:] qualiter vituli petulantes, calcitrantes equi, grunnientes suillæ *, cum limen sanctum ingressi fuerint, conquiescunt. Nam vidimus sæpe cothurnosos tauros, qui a quindecim aut eo amplius viris alligati, funibus ducebantur, talem in hominibus impetum dare, ut putares eos ipsos quoque disrumpere funes: sed cum ædem sanctam ingressi sunt, ita quieverunt, ut arbitreris eos tamquam agnos mansuetos haberi. Vidimus etiam per medias turmas multos ingredi, inclinato capite populos amoventes rostro, non cornibus, & tamquam tribunal adirent judicis, aliquem sensum habere timoris: non calcem mittere, non aliquem cornu petere, non oculis torvis aspicere, sed in omni mansuetudine usque ad sanctum properantes altare, osculantesque rursus in ipsa, qua ingressi fuerant, patientia repedare. Sic & reliquorum jumentorum petulantia cum illuc accesserit, deposito cuncto furore, mitescit, ut ea in mansuetudine columbarum cum grandi admiratione conspicias. De his vero, quæ votiva sunt, nulli penitus quippiam subtrahere licet: nullus priusquam ad basilicam veniat, aut commutare præsumit, aut emere. Nam qui fecerint, sæpius ultione divina graviter quatiuntur, nam aut febris imminet, aut malum aliquod obrepit, aut damnum grave succedit, aut hoc, quod abstulit, morbus aufert. Difficile tamen sine præsenti ultione res præterit.
XXXII.
[39] De illis dixisse virtutibus sufficiat, quæ circa sanctam basilicam aut * gesta sunt aut geruntur: [reliquiæ ad structam Remis ecclesiam portatæ, dæmon in via expulsus:] nunc pauca de locis illis, in quibus ejus habentur reliquiæ, disserentes, finem hujus libelli facere placet, devotione commonente. Quidam apud Belgicæ secundæ provinciam, id est suburbano Remensis g urbis, basilicam in honore beati Martyris studiose construxit, cujus reliquias post perfectam fabricam expetiit fideliter ac devote, quas acceptas, dum viatim psallendo regreditur, Remensem est ingressus Campaniam. Erat enim haud procul a via ager cujusdam divitis Campanensis, ad quem scindendum magna multitudo convenerat. Igitur adpropinquante viatore cum his pignoribus, cœpit quidam de aratoribus male torqueri, & quasi in excessu mentis dicere: En, inquit, beatissimum Julianum adpropinquantem, ecce virtutem ejus, ecce gloriam ejus: currite viri, relinquite boves, dimittite aratra, caterva omnis eat ei obviam. Stupentes illi, & quid narraret ignoti *, dum hebetati admirantur tam voces quam dicta personæ, protinus miser relicto in arvis vomere, elidens se in terram, verberansque palmas, in parte, qua vir ille beati Martyris veniebat, cursu celeri rapitur, clamans: Ut quid me, Sancte, sic crucias? ut quid me, gloriose Martyr, incendis? cur regionem tibi non debitam aggrederis? cur habitacula nostra perlustras? Talia eo dicente, ad locum, ubi jam sacerdos tabernaculum erexerat, turbulentus advenit, prostratusque coram Sancti reliquiis, diutissime humo * incubuit, tunc presbyter capsulam illam sanctam super eum ut posuit, illico erumpente ex ore ejus sanguine, ab incursione diabolici erroris mundatus est, ac deinceps virtutem Sancti prædicans, comes fuit hujus itineris.
XXXIII.
[40] Quid de ejus reliquiis in Oriente fidelium fratrum relatio signat, [in Oriente, quo pulvis sepulcri perlatus, dæmon pulsus, structaque ecclesia:] edicam. In quadam Orientis civitate, dum in ecclesia a dæmonio quidam torqueretur, in navi beati Martyris prædixit esse reliquias. Cumque navis portum fuisset adepta, hic ad eam saltuatim prosiliit, ac provolutus solo coram navi, erumpente ab ore & naribus tabe, persona purgata est. Quæ cum episcopo nuntiata fuissent, commovet * populum, cum accensis cereis ad portum usque procedere. Igitur nauclerus audiens, flensque præ gaudio, in occursum episcopi properat, nihil se aliud adserens de Beati sustulisse basilica, nisi parumper pulveris, qui circa sanctum jacebat tumulum: sed Deus omnipotens comprobans fidem viri, occuli virtutem Martyris non permisit. Dehinc episcopus sublatas reliquias, usque ad sanctam ecclesiam cum magno honore deportat. Negotiator vero tanta cernens mirabilia, basilicam in honore Martyris ædificavit, in qua beatas reliquias conlocans, multa deinceps ibi miracula vidit operari.
ANNOTATA.
a De S. Aridio vel Aredio egimus tom. 5 Augusti a pag. 171: plura quoque de eo inferius num. 57.
b Hoc factum exposui in Commentario num. 16.
c Colitur S. Martinus, ex Pannonia oriundus, & præsul Turonensis, XI Novembris, quo ampla dabitur de eo agendi materia.
d De S. Privato Gabalitano episcopo & martyre, disputatum est tom. 4 Augusti a pag. 433.
e Ibidem quoque de S. Symphoriano martyre Augustodunensi pag. 491.
f Saturninus episcopus Tolosanus & martyr Fastis Romanis insertus est ad 29 Novembris.
g Remi urbs est notissima in Campania Gallica & Belgicæ secundæ olim metropolis, de qua ejusque antiquis nominibus fuse agit Valesius pag. 180 & seqq. Basilica S. Juliani Remis etiam nunc superest archimonasterio Remigiano subjecta, cum parochiali titulo, ait Ruinartius.
* al. remotos .. populos
* id est Septembris
* id est, sues
* al. ejus
* al. ignari
* al. homo
* al. commonet vel commonuit
CAPUT VI.
Reliquiæ Turones translatæ, conditaque ibidem ecclesia & facta miracula: perjuri puniti.
XXXIV.
Hæc ego dudum expertus sum a. Contigit ut post ordinationem meam Arvernos accederem: [Monasterium cum ecclesia apud Turonenses Sancto dicata, illatisque in eam reliquiis energumenus liberatus:] profectusque Beati basilicam adivi, expletaque festivitate, disruptis a palla b, quæ sanctum tegit tumulum, fimbriis, in his mihi præsidium ferre credens, impleta oratione discessi. Apud Turonicam vero urbem monachi in honore ipsius Martyris basilicam c, qualem possibilitas eorum habuit, ædificaverunt, cupientes eam ejus virtutibus consecrari. Audientes autem hæc pignora a me fuisse delata, rogabant ut dedicata ædes iisdem augeretur exuviis. At ego adprehensam secretius capsam, ad basilicam beati Martini, incipiente nocte, propero. Referebat autem mihi vir fidelis, qui tunc eminus adstabat, cum nos basilicam sumus ingressi, vidisse se pharum immensi luminis e cælo delapsam, super beatam basilicam descendisse, & deinceps quasi intro ingressa fuisset. Cum enim nobis hæc in crastinum a fidelibus relata fuissent, conjicimus eam a virtute beati Martyris processisse. Depositis ergo super altare * sacrosanctis reliquiis, vigilata nocte cum grandi psallentio *, ad antedictam deferebantur basilicam: & ecce unus ex energumenis, manibus in se conlisis, ore patulo, cruenta projiciens sputa *, aiebat: Ut quid te, Martine, Juliano junxisti? Quid eum in his provocas locis? satis nobis erat præsentia tua supplicium: similem tui ad augenda tormenta vocasti? cur hæc agis? Quare nos cum Juliano sic crucias? Hæc & alia misero declamante, expletis Missarum solennitatibus, dum se ante sanctum altare diutissime conlidit, profluente sanie ex ore ejus, ab infestatione furoris diabolici liberatus est.
XXXV.
[51] Sed nec hoc silere * puto, quid in nocte illa priusquam sanctæ reliquiæ ibidem conlocarentur, [eadem nocte vinum multiplicatum] sit gestum. Monachus ipsius loci, dum de adventu solemnitatis gauderet, & singulos quosque ad cellariolum d basilicæ promptissimus invitaret, hortans ut omnes in basilica fideliter vigilarent, extracto a vase vino, cœpit eis causa devotionis cum gaudio propinare, dicens: Magnum nobis patrocinium in beatum Martyrem pietas divina largitur, idcirco rogo charitatem vestram, ut unanimiter vigiletis mecum: cras enim sanctæ ejus reliquiæ in hoc loco sunt conlocandæ. Exacta quoque cum sacris hymnis modulisque cælestibus nocte, celebratis etiam Missarum solemniis, festivitate ovans clericus *, cœpit eos iterum, quos prius invitaverat, rogare ad refectionem, dicens: Gratias vobis ago, quod sic ad vigilandum immobiles perstitistis: sed nec Martyr diu distulit bonam voluntatem virtutis suæ gratia munerare. Nam ingressus promptuarium clericus reperit cupellam *, quam pene mediam reliquerat, per superiorem aditum redundare, in tantum ut copia defluentis vini rivum per terram ad ostium usque duceret. Quod ille admirans, posito deorsum vase, sæpius extulit plenum, sed & de ipso cum satis abundeque fuisset expensum, nihil prorsus defuit, sed usque in crastinum, mirantibus cunctis, semper stetit plenum.
[52] Erat autem III Kalend. mensis quinti e. O admirabilis virtus Martyris, [invase:] cum produxit de vase sine flore vindemiam, cum sit solitum ut collecta vina condantur in vascula, protulit dolium musta, in quo non uva *, sed virtus sola defluxit: turgescit vasculum a liquore, fructus non inlatus est, sed creatus. Agit hoc ille Dominus ad glorificandum Martyrem, qui implens uterum Virginis sine semine, permanere præstitit Matrem in castitate: sed tamen hic novo magis exuberat fructu, cum sine codicibus falerna porrigit ad bibendum. In aliis vineis vix adhuc erumpunt gemmæ: in hoc vero vase vinum defluit a virtute, æquatur Maius Octobri, cum nova porrigit pocula: & plus habet quam ille, cum in promptu non ostenditur vinea, & in domo gignuntur falerna. Rudis etenim venit sine torculari vindemia, quæ non in palmitibus, sed in occultis mysteriis est reperta: acervus acinorum non premitur ab arbore, & vini defluunt undæ: hauriuntur falerna, cum in torculari non cernuntur impressa; vitis ecce non aspicitur, & pocula large complentur. Sed quid inquam? Non enim deest fidelibus virtus illa cælestis. Nam qui quondam nuptiis de aquis præstitit vina, nunc suis eadem large porrigit sine ullius elementi natura: & qui geminis piscibus quinque millia hominum satiavit, nunc bonæ voluntati multiplicata restituit. In ipsius enim ortus tempore angelica vox testata est, dicens: Gloria in excelsis Deo, & in terra pax hominibus bonæ voluntatis. Sed jam ad sequentia virtutum opera veniamus.
XXXVI.
[53] Serviens * hujus monasterii diu contractus, infeliciter trahebatur. [contractus ibidem sanatus:] Adveniens autem ad ipsam Sancti basilicam, vigilias * celebrat: quibus expletis, mane dum ad stratum suum regreditur, inter portantium manus resolutis sanatus est nervis.
XXXVII.
[54] Puella quædam lippis erat oculis & nimio imbre lachrymarum profluente pene cæcata: cujus pater, audita virtute Martyris gloriosi, cum ea ad basilicam sanctam properat, celebratisque vigiliis, mane pauperibus, qui ad matriculam illam erant, [puella ex lippitudine restituta:] cibum potumque protulit: epulantibus vero illis, subito puella capitis dolore se torqueri proclamat, & ut modico sopori indulgeatur, implorat: qua quiescente, cum convivæ epulum explicarent *, illa surrexit, & ad sanctum se altare duci deposcit, antequam * solo prostrata fuisset, & adtente Domini misericordiam deprecaretur, restrictis lachrymis, purgatis lippitudine oculis, læta surrexit: tunc patre gaudente domi redditur * sana.
XXXVIII.
[55] Alius quidam puerulus parvulus, cujus parentes haud procul ab ipsa basilica commanebant, [puer contractus malo suo liberatus:] in secundo ortus sui anno membris totis contractus, sine spe alicujus boni nutriebatur, qui ita contractus erat, ut genua ab ejus ore penitus separari non possent. Cujus parentes, cum ad sanctam basilicam vigilassent, & projectum infantulum coram sacrosanctis reliquiis dimisissent, post paululum reperiunt eum sedentem, membris omnibus esse directum. Dehinc fusa oratione, gaudentes ad domum suam regressi sunt.
XXXIX.
[56] Est etiam in Turonico vicus, cui Gaudiaco f nomen est, [perjuri puniti.] in quo beati Martyris reliquiæ continentur, qui cum magnis virtutibus crebro inlustretur, in perjuris tamen plerumque agitat ultionem. Nam cum ibidem quis inimico humani generis suadente perjuraverit, ita ultio divina prosequitur, ut protinus aut in successione damni aut in amissione proximi, aut in consumptione morbi manifesta patescat: non tamen causam remanere inultam, Martyr prorsus indulget: sed nec inibi tam * ausu temerario perjurat barbarorum cruda rusticitas, de quo negotio ista sufficiant, quia longum est singula, quæ de his acta sunt, per ordinem memorare.
ANNOTATA.
a In codicibus quibusdam Ruinartii, uti & in nostro legitur: Hæc ego dudum experta, nimirum pro, his expertis. Alii: Hæc habens experta.
b Pallæ sepulcrales sunt aulæa seu velamina, quibus olim Sanctorum aliorumve honoratorum sepulcra tegebantur, ut multis exemplis probatur in auctiore Cangii Glossario.
c Monasterium S. Juliani Turon, olim de Scalariis dictum, a Nortmannis dirutum, restauratum fuit anno circiter CMXXXVIII a Tetolone archiepiscopo, qui ipsum S. Odoni abbati Cluniacensi reformandum commisit… Hodieque subsistit Regulæ Benedictinæ addictum sub Congregatione S. Mauri. Hæc Ruinartius. Porro cultus Sancti videtur cœptus apud Turonenses a translatis eo reliquiis. At festivitas ejus notatur in Breviario Turonensi anni 1635 ad 27 Augusti, verosimiliter quia festum S. Augustini occurrit 28.
d Cellariolum diminutivum est a cella vel cellario, designatque locum hospitibus reficiendis designatum.
e Hic, ut notat Ruinartius, contra suum morem Gregorius mensem quintum videtur Maium appellare; proindeque inchoare annum a Januario: nam infra dicit: Æquatur Maius Octobri. Certe num. 36 annum a Martio inchoavit, uti eum aliis locis fecisse ostendit Ruinartius.
f Alias Gaudiacum. De loco Ruinarius notat sequentia: Habetur apud Turones ad Carim fluvium locus Joyacum dictus, vulgo Joue, aut Jouay, qui forte hic designatur. In libro autem V Historiæ cap. XIV memoratur domus Jocundiacensis, (diciturque civitati Turonensi proxima,) quam nonnulli putant esse hunc ipsum locum Jouay, alias Gaudiacum, aut Joyacum, appellatum. Ursinus in Vita S. Leodegarii Gaudiacum memorat cap. XXII, sed in parochia Carnotensi.
* al. altarium
* id est cantu
* al. cruentos .. sputos
* al. silendum … quod, aut sileri
* al. monachus
* id est, cupam minorem
* al. vina
* al. servus
* al. vigiliam
* al. adplicarent
* ante quod cum solo
* al. reducitur & redit
* al. jam
CAPUT VII.
Ecclesia a S. Aredio ædificata, Sanctique reliquiis ditata, in
qua miracula varia patrata: reliquiæ aliis locis servatæ, &
miraculis claræ.
XL.
Cum autem ad me Aridius presbyter ex Lemovicino a venisset, [Condita a S. Aredio ecclesia, in qua balsamum, ex aqua Sancti fontis factum, servatur:] vir valde religiosus, cujus etiam in secundo virtutum beati Martini libro b memini, dum sollicite vitam ejus perscrutarer & actionem, inquirere cœpi, quæ ibidem beatissimus Julianus in miraculis prodidisset. In honore enim beati Martyris basilicam ædificavit, quam & ejus reliquiis inlustravit. Sicut ergo est verecundissimus, diu cunctatus, tandem hæc & valde invitus exposuit. Quando, inquit, primum beati Juliani adivi basilicam, parumper ceræ a sepulchro sustuli: inde veniens ad fontem, in quo beati Martyris sanguis effusus est, abluta aquis facie, parvam ab his pro benedictione complevi ampullam. Testor omnipotentem Deum, quia antequam ad domum accederem, colore, spissitudine atque odore in balsamum commutata est. Veniens vero sacerdos ad dedicandam ædem, cum hæc exposuissem, nihil aliud pro reliquiis in sanctum altare condere voluit, nisi vasculum, cujus aqua in balsamum commutata fuerat, dicens: Hæ sunt certæ reliquiæ, quas Martyr paradisiacis virtutibus inlustravit.
XLI.
[58] Multa quidem & alia sunt, de quibus plurima prætermittens, [paralyticus sanatus;] aliqua pando. Infirmus quidam, omnibus membris debilis, plaustro impositus, ad ejus monasterium est adductus. Qui cum ante ipsam basilicam in hoc vehiculo nocte jaceret, videt eam subito magno splendore fulgentem, vocesque in ea psallentium tamquam multorum hominum audiebat. Dum hæc agerentur, & ille orationem funderet, quasi stupens factus * nec memor dolorum, eo adpropinquante splendor, quem viderat, præteriit ante oculos ejus. At ille fulgore demoto, in se reversus, sensit se pristinæ saluti recuperatum.
XLII.
[59] Cæcus quoque, adminiculo deducente, ad sacrosanctum altare ejus accedens, [cæco visus restitutus;] dum de opertorio sanctarum reliquiarum oculos adtigit, lumen recepit: sed & energumeni ab hac palla cooperti, sæpe mundati sunt, & potestas judicum, quotiescumque in eo loco superflue egit, confusa discessit.
XLIII.
[60] Pendebat autem super ipsum altare crux holocrysa c, eleganti opere facta: & erat tam præclara visu, ut eam putares ex auro esse mundissimo. Advenientibus vero barbaris, a quodam esse aurea æstimata, [crux furto altari ablata nimio pondere furem gravat:] direpta est & sinu recondita. At is, qui eam sustulerat, tanto subito pondere prægravatur, ut eam penitus sustinere non posset, statimque compunctus virtute Martyris, ac pœnitentia motus, de itinere transmissam loco sancto restituit.
XLIV.
[61] Quæ postquam gesta sunt, misit d clericum suum, [pulvis ex sepulcro Sancti petitus pro reliquiis,] dicens: Vade, inquit, ad beati Juliani basilicam, & fundens orationem, supplica, ut tibi aliquid ceræ vel pulveris, de sepulchro jacentis, largiri dignentur æditui, ut delatum a me cum benedictione suscipiatur. Ille vero veniens, quæ sibi fuerant imperata, flagitat ac suscipit. Et cum suscepta ferre vellet, tanto gravatur pondere, ut vix cervicem posset erigere: unde tremore magno concussus, pavimento prosternitur, & iterum cum lachrymis orationem fundens, surrexit incolumis, & acceptam sensit abeundi habere se libertatem. Igitur arrepto itinere, incalescente nimium sole, siti corripitur.
XLV.
[62] Veniens autem ad villam viæ proximam, unam casulam adit, [eoque dæmon efectus:] aquam deposcens: de qua egrediens juvenis dare responsum, ut eum vidit, in terram corruit, factusque est sicut mortuus. Concurrentes autem parentes ejus calumniabantur hominibus *, adserentes parentem suum eorum magicis artibus fuisse peremptum, & adprehensum puerum elevaverunt eum semivivum. At ille de manibus eorum elapsus, percussis palmis cœpit debacchando clamare vel dicere, quod martyris Juliani virtute exureretur. Clericus vero hæc audiens, posita super caput ejus capsula cum pignoribus sanctis, fide plenus orare cœpit attentius: ipse quoque cum vomitu sanguinem dæmoniumque projiciens, purgatus abscessit. De hinc firmatus in fide portitor, iter totum cum psalmis & gratiarum actionibus carpens, ad locum præoptatum, Martyre ducente, pervenit. Jam exinde tempore procedente quanti ibi energumeni, frigoritici e, vel diversis morbis oppressi, Martyris virtute sanati sunt, nec nomina retineri, nec numerus potuit colligi.
[63] [puer æger, ad quem vocati harioli, ex morbo occumbit;] Inter reliqua vero insignia suscipiendorum miraculorum, ponimus & istud, quod insipientes corrigat & roboret sapientes. Igitur Cautini f episcopi tempore, quo ingruentibus peccatis populi Arverna regio ab excidio luis, quam inguinariam vocant, devastabatur, ego Brivatensem vicum expetii, scilicet ut qui meritis tutari nequibam, beati martyris Juliani salvarer præsidio: in quo dum commorarer vico, unus puer ex nostris ab hoc morbo corripitur, reclinatoque ad lectulum capite, graviter ægrotare cœpit. Erat autem febris assidua cum stomachi pituita, ita ut, si aliquid acciperet, confestim rejiceret. Nec erat ei cibus confortatio, sed magis exitus putabatur. Denique mei cum viderent eum in extrema vexari, ariolum quemdam invocant. Ille vero venire non differens, accessit ad ægrotum & artem suam exercere conatur. Incantationes immurmurat, sortes jactat; ligaturas collo suspendit, promittit vivere, quem ipse mancipaverat morti. Hæc autem me nescio agebantur: quæ cum mihi delata fuissent, amarissimus reddor, & cum gravi suspirio illud commemoro, quod Dominus per Heliam prophetam Oziæ g regi pronuntiat, dicens: Quia dereliquisti Dominum Deum Israël & consuluisti Deum Acharon, ideo de lectulo, in quo ascondisti, non consurges, sed morte morieris. Nam iste post adventum arioli validius febre succensus, spiritum exhalavit.
[64] Cujus post obitum interpositis paucis diebus, puer alius simili laborare cœpit incommodo: [alter, hausto cum aqua sepulcri pulvere, sanatur:] tunc ego eis inquio: Accedite ad Martyris tumulum, & aliquid exinde ad ægrotum deportate, & videbitis magnalia Dei, atque cognoscetis, quid sit inter justum & injustum, & inter timentem Deum & non servientem illi. Accedentes autem parumper pulveris circa sepulchrum jacentis sustulerunt. De quo ut hausit infirmus cum aqua, protinus adsecutus est medicinam, recuperatisque viribus ac restincta febre, convaluit. Intelligite ergo nunc, o omnes, qui insipientes estis in populo, & postquam ista discusseritis, scitote quia nihil sunt, quæ ad seducendum humanum genus diabolus operatur. Ideo moneo, ut si quis vexillo crucis signatus, si quis baptismi ablutione mundatus, si quis vetustate deposita in novo nunc homine viget, talia postponat ac negligat: quærat autem patrocinia Martyrum, per quos sanitatum miracula celebrantur: postulet adjutoria Confessorum, qui merito amici sunt Dominici * nuncupati, & quæ voluerit, obtinebit.
XLVI.
[65] Eo tempore, cum post obitum Proserii martyrarii h, [rosæ ad sepulcrum divinitus ortæ, quibus energumenus liberatus:] Urbanus diaconus, hujus basilicæ ordinatur ædituus, mira res ad sepulchrum Sancti adparuit. Nam vigilante diacono in lectulo suo auditus est sonitus, quasi ostium basilicæ panderetur. Post multarum vero horarum spatium audivit ipsum iterum claudi. Post hæc surgens de strato, præcedente lumine accedit ad tumulum Sancti: mirum dictu, vidit pavimentum rosis rutilantibus esse respersum. Erant autem magnæ valde, cum fragrantia odoris immensi. In ipsas quoque cancelli celaturas, mirabatur rosas intus: nonus enim erat mensis i: & hæ ita erant virides, acsi easdem ipsius putares horæ momento k ramis virentibus esse decerptas. Tunc cum grandi reverentia collectas secretius posuit: multis exinde infirmis medicamenta distribuens. Nam energumenus quidam ex Turonico veniens, ut exinde delibutum potum sumpsit, ejecto dæmone purgatus abscessit.
XLVII.
[66] Mulier erat a nativitate cæca, quæ se exhiberi a parentibus ad B. Martini tumulum deprecata est: [cæca S. Martino supplicans, monetur adire ecclesiam S. Juliani,] ubi * cum venisset, prostrata per triduum ad cancellos, qui ante sepulchrum sancti antistitis habentur, extrinsecus responsum accepit per somnium, dicente sibi sancto viro: Si lumen recipere desideras, require basilicam sancti Juliani, in qua dum præsidium Martyris expetes *, ille conjunctus Martino visum tibi necessarium simul orationum suarum suffragiis revocabunt. Exurgens autem mulier & ignorans, quod in Turonico hujus Martyris reliquiæ tenerentur, ad Sanctonicam l urbem dirigit.
[67] Victorina m etenim materfamilias ex nobili stirpe progenita in villæ suæ territorio basilicam construxerat, [aditque eam in agro Santonico structam, & sanatur:] reliquiasque beati Martyris condiderat. Ad hanc ergo ædem mulier accedens, orat per triduum. Die autem tertia advenit natalis Baptistæ Dominici: stante autem populo, & lectionum dogmata auscultante, subito murmur magnum oritur. Presbyter vero, qui solemnia celebrabat, comprimere voces cupiens, interrogat quid hoc esset. Cui unus ex adstantibus ait: Murmur mitescere non potest, quia virtus Domini miraculum prodidit. Ecce enim mulier illa, quæ se cæcam testabatur ortam, erumpente ab oculis sanguine, visum recepit. Tunc omnes benedixerunt Deum, cognoscentes pariter, quæ fuerant gesta.
XLVIII.
[68] Nanninus n igitur presbyter domus Vibriacensis o, Martyris hujus gloriosi reliquias expetivit, quas ex jussu beati Aviti p pontificis, adsumptas, cum psallentio tulit usque ad basilicam sancti Ferreoli, quæ q procul ab ipso vico sita est, [reliquiæ quædam translatæ, & energumeni liberati,] & cum ad eam pervenisset, unus ex energumenis est mundatus. Procedens autem psallendo, cum ad medianam * pervenisset horam, hoste r improbo virtute Sancti depulso, puella alia purgata discessit.
XLIX.
[69] Accedens autem ad locum, ubi oratorium, quod in honorem Sancti construxerat, posuit hæc pignora in altari sancto. Accedens autem ad eum unus cum amissis oculis s, alius manu debilis, impleta oratione, hic lucem recipit post tenebras, manus ille usum post otia diuturna. Mulier etiam nomine Æterna * cum filia ab hoste iniquo vexata, ad hoc altare curata, cum prole sospes abscessit. Frigoritici etiam in illo loco nonnulli salvati * sunt. [multique infirmi sanati:]
L.
[70] Sed quoniam non est absurdum, si beatus Julianus cum Johanne aut Martino dona sanitatum impertiat, cum quibus victor seculi in cælo tripudiat, referam adhuc qualiter cum Nicetio Lugdunensi t simili virtute floruerit. Igitur infra terminum territorii Turonici, [cæcus illuminatus in ecclesia territorii Turonici.] Litomeris quidam in honore sancti Martyris basilicam ædificavit: in qua nos ex more ad benedicendum evocati, sancti Juliani martyris cum Nicetii Lugdunensis reliquias conlocavimus. Sed non multo post tempore cæcus adveniens, dum fideliter orationem fudit, visum recipere meruit. Memini hujus cæci in libro vitæ sancti Nicetii, quia dignum est, ut communis virtus utriusque Sancti scripta * connectat. Ergo his miraculis lector intendens intelligat, non aliter nisi Martyrum reliquorumque amicorum Dei adjutoriis se posse salvari. Ego autem Domini misericordiam per beati martyris Juliani patrocinia deprecor, ut advocatus in causis alumni proprii coram Domino adsistens obtineat, ut absque impedimento maculæ ullius, hujus vitæ cursum peragam atque illa, quæ confessus sum in baptismo, inreprehensibiliter teneam, fideliter exerceam, ac viriliter usque ad consummationem hujus vitæ custodiam. Amen.
ANNOTATA.
a In Actis S. Aredii tom. 4 Augusti pag. 173 agitur de cœnobio Atanensi, quod nunc S. Arudii nomen habet, situmque est in finibus pagi Lemovicini versus Petrocorios.
b Nimirum cap. 39.
c Id est, tota inaurata, quantum existimo. Vox quidem holochrysum, si Græcam originem intueamur, significat totum ex auro, ut Macri in Hierolexico illam exponunt: at clarum est, crucem illam auream non fuisse.
d Tres Ruinartii codices habent, misit supra dictus Aredius clericum.
e Frigoritici, vel frigoretici vocantur febribus laborantes, sicut febris ipsa quandoque frigus.
f Cautinus Arvernensis seu Claromontensis episcopus obiit tempore luis inguinariæ hic memoratæ anno DLXXII, inquit Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ col. 241, ubi de eo plura videri possunt. Agit de hisce Gregorius in Historia lib. 4, cap. 31.
g Imo Ochoziæ 4 Reg. 1, ℣ 16, ubi hæc leguntur Eliæ verba: Quia misisti nuntios ad consulendum Beelzebub deum Accaron, quasi non esset Deus in Israël, a quo posses interrogare sermonem, ideo de lectulo, super quem ascendisti, non descendes, sed morte morieris. Sensum verborum dedit, & verisimiliter transcribentium vitio Ozias irrepsit pro Ochozia.
h Martyrarius idem est ac ædituus, aut custos ecclesiæ.
i Novembrem verosimiliter designat.
k In aliis editionibus, acsi eadem ipsius putares hora & momento &c.
l Urbs Sanctonica haud dubie est metropolis Santonum, vulgo Saintes dicta.
m Nomen hoc in alio Ruinartii codice Victuriana, in alio, Victurina, ut & in nostro.
n In codice nostro Nannius, in aliis apud Ruinartium Manninus, aut Naninus.
o Audi observationes Ruinartii: Nomine Vibriaci Veterem-Brivatem, vulgo Vielle-Brioude, hic designari censet Savaro in Originibus Clarom., & quidem basilica exstat in honore S. Ferreoli haud procul a Veteri-Brivate sita. Verum Nanninus reliquias S. Juliani e nova ad veterem Brivatem deferens, S. Ferreoli ecclesiam habere obviam non potuit: siquidem Brivas nova inter veterem sita est & ecclesiam S. Ferreoli. Forte Vibriacensis domus hic appellatur Vibrac seu Vibrat, vicus diœcesis Claromontensis, aut certe Vibret in eadem diœcesi.
p S. Avitus episcopus Arvernensis successit Cautino ante memorato. De eo egimus tom. 4 Augusti a pag. 444.
q Addendum hoc loco non monet Ruinartius.
r in editis & Mss. quibusdam, coram hoste &c.
s In codice Gemeticensi, veniensque ad eum unus, amisso oculorum usu.
t Pro S. Nicetio jam assignavi tom. 1 Aprilis pag. 95.
* al. stupefactus
* al. hominem
* al. Domini
* al. quo
* al. expetieris
* al. meridianam
* al. Acerna
* al. sanati
* al. scriptura
DE SS. POLIENO, SERAPIONE, JUSTILLA, AC FORTE HERMETE MM.
ALEXANDRIÆ.
ITEM DE SS. HELIA, STEPHANO DIACONO, POLLIONA MM.
ROMÆ.
[Commentarius]
Polienus M. Alexandriæ (S.)
Serapion M. Alexandriæ (S.)
Justilla M. Alexandriæ (S.)
Hermes M. Alexandriæ (S.)
Helias M. Romæ (S.)
Stephanus diac. M. Romæ (S.)
Pollion M. Romæ (S.)
AUCTORE J.P.
Martyrologium, quod tamquam vetustissimum, & S. Hieronymi nomine insignitum vulgavit Acherius tomo 4 pag. 669 hanc trium Martyrum classem refert: In Alexandria, natalis sanctorum Polieni, Serapionis, Justillæ. Pro hac ponitur apud Florentinium Hermetis. Ibidem in notis scribuntur tantum istiduo: In Alexandria Polici, Serapionis. Ex Martyrologio autem Corbeiensi mox subduntur ibidem tres isti, quos ex Acherio recitavimus. Classis altera apud Acherium est a priore diversa, & sic annuntiatur: Romæ, via Salaria vetere, in cimiterio, natalis sanctorum Hermetis, Basillei, Heliæ, Stephani diaconi, Pollionis. Martyrologium Augustanum inter Hieronymiana contracta apud nos excusum ab Acheriano dissonat: Romæ, Hermetis, Stephani, Polieni. In Augustano eodem post annuntiationem S. Viviani Sanctonensis, de quo agimus hac die, mentio fit Perasii, & Abundii MM. Hic ultimus forte est idem, quem ex Greveno sub nomine Abundi referimus in his Prætermissis, ac simul cum Abundantio differimus ad XVI Septembris. De S. Hermete M. Romano tractamus hac die: nomen Basillei suspectum nobis est, quod non sit Sancti, sed cœmeterii, ut pluribus dicitur in eodem S. Hermete § 2 num. 24. Porro Sanctos sub titulo Martyrum annuntiavimus superius, quia in exemplaribus Hieronymianis tales notari solent. His non addidimus Perasium, qui notabatur in uno exemplari, & sine clara & distincta notitia loci. S. Hermetem sub dubio posuimus, qui forte Romanus est, & perperam Alexandriæ applicatus.
DE S. VICINIO CONFESSORE
EPISCOPO SASSINATENSI IN ITALIA
Post persecutiones, ut creditur, imperatorum gentilium.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Locus, cultus, miracula, tempus Vitæ exemplaria.
Vicinius ep. conf. Sassinæ in Umbria (S.)
AUCTORE J. P.
Ughellus tomo 2 Italiæ sacræ columna 702 editionis prioris hanc dictæ jam cathedræ præsulibus præmittit notitiam topographicam: Sassinam, quam hodie Sarsinam vulgus appellat, collocat Strabo in Togatæ Galliæ * ad dexteram fluminis Sapis, ad extremum Umbriæ: Plinius autem in 6 Italiæ regione. [Varia de loco,] Flaminiæ antiquissima civitas est, Plauti patria, comici theatri principis .., sed ita hoc tempore magna ex parte excisa, ut vix 400 mortales alere dicatur. Sequuntur plura alia, quæ idem scriptor collegit de isto loco. Adde Leandrum Albertum in descriptione Italiæ, anno 1566 Latine excusa Coloniæ Agrippinæ, pag. 461, & Cluverium in Italia antiqua pag. 622. Primum hujus sedis episcopum fuisse S. Vicinium memorat Ughellus columna 704: quanta vero cum laude, vitæ integritate, ac secuta deinde miraculorum celebritate eidem præfuerit & profuerit, docebunt sequentia.
[2] Breve est illud Leandri Alberti pag. 462: Sarsinæ quondam episcopus fuit Vicinus, [publica Sancti] Ligur, vir sanctissimus, & miraculis clarus. Laudatur etiam a Ferrario in utroque Catalogo ad hunc diem XXVIII Augusti, quo illum suo Martyrologio universali inscribit Castellanus. Sassinæ protector vocatur ab Ughello. Varia de ejus cultu succincte tradit Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ in annotatione; Memoria, inquit, S. Vicinii etiam ab ecclesiis Cæsenate & Parmen. celebratur, ut in tabulis earumdem ecclesiarum vidimus: licet Parmæ de eo XXVII agi consueverit. Postremo die Dominico mensis Maii apud M. Musellam festivitas illius magno accolarum concursu celebratur, vel quod ille translationis dies sit, quando ex eo M. corpus Sarsinam translatum est, vel ordinationis. In Vita memorata (de qua agetur inferius num. 5) S. Vicinii, illum Bleræ apud Viterbium coli, quod ibi caput ejus habeatur, inter alia continetur. Sed Bleræ S. Viventius, non Vicinius colitur. Postquam Ughellus col. 705 retulisset ex Ferrario de S. Vicinii cultu Parmæ; inque arce, inquit, sub ejus effigie hæc de eodem carmina extant:
Dum sacros artus, jejunia, templa, catenæ,
Dum sylvæ macerant, hunc regis atque gregem,
Dum cælum scandis, quatuor * æstas septima vertit,
Nos voti damnas, numina tetra fugas *:
[3] In litteris Italicis, Sassinæ scriptis, quas ante me habeo, [veneratione ex variis hic colliguntur.] narratur, Sanctum nostrum ecclesiæ titularem ac civitatis protectorem esse; populo eum annuntiari secundum usum basilicarum Romæ; corpus ejus conservari sub altari cujusdam sacelli honorifici, quod ipsi dedicatum est: præterea existere ibi catenam, a Sancto pœnitentiæ causa gestari ad collum consuetam, eamdemque festo ipsius die XXVIII Augusti magno cum decore ac concursu deferri in supplicatione propter pium admodum erga illam affectum in diœcesi & in circumvicinis locis, & perquam prodigiosam esse præsertim in energumenis. De hac catena agetur pluribus in Vita S. Vicinii inter miracula. Ex his abunde constat de ejus cultu. Superest, ut ad alia progrediamur.
[4] [Tempus sedis ac mortis incertum:] Nescimus, quo anno sedere cœperit in sua cathedra; & quo obierit. Ughellus columna 705, vixisse, ait, creditur post diram Diocletiani, & Maximiani imperatorum persecutionem, Silvestri Pontificis temporibus. Sedit hic ab anno æræ vulgaris 314, usque ad 335. Indeterminata illa temporis positio conformis est auctori Vitæ, quam sumus daturi. Nam in ea proxime post Prologum dicuntur ista: Beatus vero Vicinius, ut fertur, ex Liguriæ partibus imminentis persecutionis tempore veniens, urbem Saxenatem .. petiit: ibique verbum Dei populo prædicans .. divina providentia est episcopus ordinatus. Non dicitur hic, quænam persecutio ista fuerit, an Diocletiani, an alterius imperatoris; sed forte respexit auctor ad Diocletianeam celeberrimam, eamque antonomastice indicare voluit. Nos, Ughellum secuti, qui referebat credi, quod vixerit sanctus Præsul post dictam persecutionem, indicavimus supra, eum etiam vita functum post illam, quia omnino ignoramus, quamdiu eidem supervixerit. Si tamen verum dicat biographus apud nos num. 5 indicans eum vixisse in episcopatu per viginti septem annos, & tres (Ughellus ponit 7) menses .. a Domino .. evocatus; tunc vivere potuit ad annum circiter Christi 330, si imminente Diocletiani persecutione prædicarit Sassinatibus, & eodem circiter tempore ad episcopatum apud illos promotus sit. Sed in tanta rei chronologicæ obscuritate fiximus ejus obitum post persecutiones imperatorum gentilium, saltem per modum systematis chronologici, donec exploratiora quis doceat.
[5] De Vitæ exemplaribus observamus ista. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ hasce in rem nostram suggerit notitias, [exemplaria Vitæ,] perbrevem, quam de sancto Præsule habet, collectionem asserens desumptam ex monum. eccles. Sarsinatis, quæ inde, ait, accepimus: in quibus aliqua corrigenda sunt; & ex ejus Vita typis excusa an. D. MDCIX ex antiquiss. cod. Ariminen. eccles., ante DC annos scripto. Nos neutrum illud exemplar vidimus. Ughellus de exemplari, quo utitur, sic scribit: Ejus gesta ex antiquo membranaceo codice exscripsit Jo. Petrus Ferrettus Ravennas episcopus Milensis, quæ extant inter ejusdem eruditissimi præsulis monumenta in Vaticana bibliotheca volu. 5834, in hunc, qui sequitur, modum: “Beatus vero Vicinius, ut fertur, ex Liguriæ partibus imminenti persecutionis tempore veniens ad urbem Sassinatem &c.” Finiunt autem his verbis: Quia sua carne solutus, non mortem passus est, sed evasit: non vivere desistit *, sed incepit vitam, quam moriturus poscebat, invenit mortem victurus. Quæ ibidem memorantur de S. Vicinio conveniunt in substantia cum alio nostro apographo, quod habet prologum, & varia refert miracula.
[6] Prænotatur hoc titulo: Incipit narratio vitæ & miraculorum S. Vicinii Saxenatis episcopi perpetuo recolenda, [uti & illud, quod daturi sumus.] ut habetur in libro, qui est apud ill. societatem S. Hieronymi de Arimin. a fol. 145 usque ad fol. 154. Auctor est incerti temporis ac nominis, atque adeo non probatæ auctoritatis. Plus æquo verbosus est num. 8 &9. Scripsit diu post S. Vicinium ex num. 10 in fine, & ex num. 31, ubi Saxenatis ecclesiæ præsul nomine Ubertus ab eo signatur: vixit autem ille seculo XI, sicut dicemus ibidem in Annotatione. Ms. a nobis vulgandum Bollandus noster accepit Roma a P. Guilielmo du Loroy S. J., quod a variis mendis expurgare conati sumus, editione Ughelli non omnino neglecta. Denique textum biographi nostri divisimus in capita, titulos ac numeros more nobis consueto, quibus subjungimus Annotata.
[Annotata]
* f. addendum confinio
* f. quater
* i.e. malignos spiritus
* f. destitis
VITA ET MIRACULA
Auctore anonymo
Ex libro Hieronymianorum Ariminensium.
Vicinius ep. conf. Sassinæ in Umbria (S.)
BHL Number: 8557
A. Anonymo.
PROLOGUS.
[Sanctorum gesta] Ecclesiasticæ religionis [ad] cultum non est ambiguum pertinere, quotiescumque aliquis peritorum aliqua divina miracula mundo patentia, non ut nequam servus domini sui pecuniam abscondens, terræ latibulis occultari permittit, sed ad imitationem præcedentium doctorum, ut Domino lucrando multiplicet, humanæ prosperitatis memoriæ retinenda coaptat: præsertim cum de beatorum virorum meritis ea procedere dignoscuntur, quorum corpora ex antiquæ venerationis studio in terris debita religione recoluntur.
[2] Hinc est, quod David inquit: [In memoria] æterna erit justus. [ad posteros transmittenda.] Memoria enim justi æterna apud mortales esse non potest, nisi litteratorio stilo in perpetuam succedendi seriem commodetur: cum ipsa mortalis conditio cogat humanum genus, etiam pleraque ex his, quæ sibi sunt modo notissima, repente penitus ignorare. Oportet igitur mirabilium operum efficaciam, quæ ex beatorum virorum meritis prodeunt, litteris adnotari, ut in æterna memoria apud homines valeant perdurare. Quæ licet per quadripartiti mundi climata esse innumera prædicentur, hic tamen ex multis pauca, quæ de beati Vicinii Saxenatis episcopi meritis & precibus salubria certum est pervenisse, ut possumus, referamus.
CAPUT I.
Sancti patria; prædicatio apud Sassinates; episcopatus; mors, sepultura; auctoris de posthuma Sancti gloria parergon.
[Insignes] Beatus vero Vicinius, ut fertur, ex Liguriæ a partibus imminentis persecutionis tempore veniens, urbem Saxenatam, vulgo Bobium b vocatam, quæ in Appenninis Montibus sita est, petiit; ibique verbum fidei populo prædicans, pro bonorum operum studiis, quibus omnipotenti Domino inhærebat, omnique populo complacebat, divina providentia est episcopus ordinatus. In quo tandem spiritualis montis vertice constitutus, inexplicabilibus cœpit ad cælestis fastigii culmina desideriis anhelare. Agebat enim ipse in monte verbis sublevatus, quæcumque in valle lacrimabilis corruptionis positos sibi subditos edocebat. Omni clero magister amabilis, populo venerabilis, pauperibus mitis ut Pater, viduis locuples, sibi pauper, orfanis tutor, patientibus compatiens existebat, vigiliis pernoctans, orationibus insistens, jejuniis voluptatem domans, abstinentiis se cælibem exhibebat.
[4] [ac vero præsule] Charitatis vero cæterarumque virtutum ascensus quid in eo opus est favorum gradibus cumulare? cum constet, eum nullis rectitudinis actibus caruisse, nullis hujus mundi vanis deditum studiis tepuisse: sed omnibus, quibus Deus omnipotens delectatur, virtutum odoribus efflagrasse. Ipse nimirum se non solum sacrificium Domino, verum etiam holocaustum interius & exterius incendebat. Præcipuus vero doctor Vicinius subditis suis diversas ammonitionis species, prout expediebat, singulis exhibebat. Eos quidem, quos arrogantia tumidos sentiebat, ad humilitatem ferventis rigore disciplinæ revocare studebat: quos vero callidi serpentis astutia hujus mundi vanis illecebris deditos providebat, omnipotentis Dei jussionibus parere, importune opportune ammonendo, insistendo cogebat.
[5] [dignissime] Talibus igitur exercitiis indesinenter insistens, ad admirabilium operum efficaciam beatus Vicinius meruit pervenire, adeo ut illius præsentia, cujus voluntas semper Domino inhærebat, omnes languorum accessus suis precibus effugaret, dæmoniacis spiritibus comminando solveret occupatos: & quidquid salubritatis populo expetebat, evidenter obtinens a Domino precibus impetrabat. Præcipue tamen inter cætera, sicut hactenus, in expellendis dæmoniis ab infectis humanis cordibus prævalebat. Hic vero dum in episcopatu per viginti septem annos, & tres menses corporeis pro Deo laboribus insudaret, & numquam ab his, quæ noverat Deo amabilia, vacaret, a Domino, quem dilexerat, evocatus, somnum, quem Deus omnipotens dilectis suis in introitum veræ hæreditatis tribuit, accepit.
[6] [virtutes] In qua nimirum non ulterius eam excolendo laboravit, sed peracti laboris præmia perhenniter manenda * exultando suscepit: in qua videlicet dum multiplices manipulos, quos Christo seminans messuit, intuetur, de acceptis lucris multipliciter in Domino gloriatur. O quam beata hæreditas, quam nullus filius potest succedendo, nisi patre vivendo * sortiri, quam nulla proles, nisi prius pro genitore moriatur, possidere c. Mirabilis est nimirum illa æterni Patris hæreditas, quam ibi pro ea natus, moriens accipit d, hic sine illo vivus amittit: cujus possessor illam nemini derelinquit, nisi ad hanc, qui cum eo superstite participari cupit, anhelet e.
[7] Sed quia vir Deo amabilis Vicinius post metam corporeæ vitæ, [narrantur: mors, sepultura:] anima in cælestibus exultante, terrenæ quoque laudis munere inter homines carere non debuit, ubi vide licet laborum carnalium certaminibus contra invisibilem hostem spiritualiter insudavit, ac post illius triumphales exequias, quibus fuit ab ecclesiasticis viris honorificis excubiis pertractatus, ac fragrantium thymiamatum odoribus, celeberrimoque vigiliarum funere decoratus, & sepultus in marmoreo sarcophago requievit, non modo solita eum miraculorum potentia non reliquit, verum etiam potiora & famosiora in Christo mortuus exercuit, quam ab eo superstite facta claruissent: & juste quidem Creator omnium rerum illum non mortuum, sed migratum majori in populo prærogativa, quam viventem corpore sublimavit: quia tunc carne solutus, non mortem passus est, sed evasit; non vivere desiit, sed incepit: vitam, quam moriturus poscebat, invenit, mortem, quam victurus f in solo corpore metuebat, exemit.
[8] Non enim justus anima valet vivere, nisi corpore moriatur. [ejus gloria jure merito] Opportunius igitur eum viventem vitalia miracula comitari debuere, quæ cum ipso semper subsistente vivere non desisterent; quam moriturum, quæ, eo deficienti indeficientia nescirentur. Sæpe namque meminimus in libris ecclesiasticis atque sæcularibus reperiri quosdam magicis artibus eruditos nefariæ disciplinæ potentia extra naturam humanam [patrasse] effectus, viventes quædam mirabiliter operatos, mortuos vero cum ipsis famosis efficaciis ingloriosos defecisse. Quod idcirco fieri credimus, quia talia sectantes interius mortui, opus a mortuis accipiunt, quod exercent: dum vero utraque morte depereunt, ea etiam, in quibus male viventes jactanter valuerunt, infeliciter amittunt.
[9] Liquet igitur, quia hi per beatam vitam, quæ post mortem carnis incipit, [ad posterorum notitiam] imitantur ex meritis deficientis vitæ, in qua innocentes existunt, vitalia miracula defuncto corpore exaggerant, non extinguunt. Post depositionem ergo beati Vicinii, ecclesiastici vigoris cultus, quem prædicationis ejus exarante vomere arva Christianæ devotionis fructificantia susceperunt, gratiæ cælestis imbre complutus, ad eximia sanctæ fidei piæque operationis fastigia, prostrato humani generis hoste, succrevit.
[10] Sed quia, ut manifestum cernimus, cum plantata arbuscula crebris irrigationibus circumfusa, [propagata.] fervorem torrentis æstatis evaserit, atque annuatim humanis adjuta subsidiis, ad aëra fructuosos ramos extenderit, operosus cultor, securus ab irrigatione quiescens, in carpendis ejus fructibus & metendis exultat; sic quoque beati Vicinii crebra miracula, quia his sua ecclesia sanctæ fidei, sanctæque operationis studiis erecta minus indigebat, per aliquot prolixi temporis spatia apparere cessaverunt. Post hæc vero tepescentibus circa priora bonorum actuum studia fidelium cordibus, rursus Deus omnipotens priora miraculorum beneficia beati Vicinii meritis excitavit, quæ seniorum virorum memoria nostris junioribus intimavit, quæ, ut valemus, obnixius exequamur.
ANNOTATA.
a Liguria, Italiæ regio in Gallia Cispadana, olim duplex fuit, littorea videlicet & mediterranea. Vide geographos.
b Ughellus antea citatus tradit ista, columna 703 de Sassina agens: Interdum autem Saxina; recentioribus vero temporibus etiam Bobium, forte a Boiis, qui illic antiquitus habitasse feruntur. Quidquid autem præsulum jurisdictionem attingit, ita Bobium appellatur, ut episcopus ipse Bobii aliquando sit dictus, tametsi hodie Sassinæ, comes autem Bobii, ad quorumdam oppidorum retinendam jurisdictionem, denominetur. Non defuere, qui suspicati sunt, Bobium haud procul a Sassina alteram civitatem extitisse, ubi modo Galeata, abbatiæ S. Hilarii jurisdictio spectatur: qua eversa, cum Sassina excisæ civitatis coïvisse episcopatum; sed profecto falluntur, ut modo diximus: siquidem Sassina ipsa, ejusdemque territorium Bobii nomine censentur, ut prolixe admodum refert Philippus Antoninus in libro de Antiquitate Sassinæ.
c Ughellus col. 705 habet: Quam nulla proles, nisi prius a genitore mereatur possidere.
d Non recte apud Ughellum: Quam ibi pro eis natus mori accepit.
e Hic sine illo vivus, & reliqua usque ad anhelet inclusive non sunt apud Ughellum.
f Ibidem narratio sic finitur: Sed incepit vitam, quam moriturus poscebat, invenit mortem victurus.
* mansura
* Ughell. patri viventi
CAPUT II.
Dæmoniaci liberati; bona suo domino restituta; Sancti catena prodigiosa.
[Energumenus, frustra aliorum Sanctorum ope implorata,] Quidam Aretinæ patriæ colonus, Bonizo nomine, dæmonio arreptus, ab eo, utpote humani generis semper inimico, miserabiliter vexabatur: quem cum illius affines lacrimosis suspiriis afflicti, per plurima Sanctorum loca, Domini pro eo clementiam flagitantes circumquaque deferrent, nequicquam circa illius præsidia laborabant. Cumque ab obsequentibus propinquis jam pene diffidentibus casso fatigio a linqueretur, ad beati Donati martyris b sepulchrum Aretium est deductus: cujus antiqua prodigia cum magno crescentis Ecclesiæ decore patuerunt. Ibi quippe dum beati Donati meritis cuncti eum salutem ex moribus accepturum in proximo confidissent, vox dæmonis ore vexati hominis exclamavit: Quid miserrime per innumera Martyrum loca labore ambiguo circumfertis? Nulli Martyrum, nemini Confessorum cedere jubeor, nisi beato Vicino Saxenati episcopo, qui mihi meisque sodalibus semper etiam dum corpore viveret, obviavit.
[12] Quo audito, virum miserum diligentes, quis esset, [ad S. Vicinii sepulcrum ducitur,] vel ubi consisteret beatus Vicinius, inquirere studuerunt. Comperto denique loco Saxenatis ecclesiæ, cui corpus venerabile beati Vicinii præsidebat, ad eum celeriter properare cœperunt. Dæmon vero miserum obsessum hominem interioribus ligaminibus innectens, nefandis impediens viribus, incessabiliter luctabatur: nimirum ne sancti Vicinii præsentaretur vicinitatibus metuebat. Hic tandem quia Dei imperio reniti penitus non valebat, coactus usque ad præfati episcopii loca proxima est deductus. Cumque eum ad beati Viri sepulchrum perducere niterentur, tanta fortitudine nequam spiritus resistebat, ut vix eum magna hominum multitudo loculo admovere potuisset; sed caninos latratus, porcorumque rugitus edebat, dentium morsibus, & manuum ictibus circumstantes clamando terrebat, humoque prostratus marmorei ponderis a trahentibus putabatur.
[13] His igitur tumultibus sacerdotes prædictæ ecclesiæ concitati, [& per ejusdem catenam] occurrerunt misero dominica * præmuniti. Cumque illum cernerent insuperabili commotione furentem, accersitam in nomine Domini sanctique Vicinii catenam, quæ propter effugandos dæmones antiquitus fuerat fabricata, collo illius circumponentes, ex parte omnipotentis Dei, sanctique Vicinii præcepere, ut ad illius sepulchrum minus properare differret. Quo audito, velut est servus iniquus, quamvis invitus ad Domini sui præsentiam sine trahentium difficultate pervenit.
[14] Celebrantibus ergo pro ejus absolutione sacerdotibus Missam, [liberatur.] devoteque Domino supplicantibus, vir ille miserabilis in terram procidens, ore cœpit spumas evomere, caput huc & illuc vertendo quassare: sic paulatim dormitando quievit. Transacto denique vix unius horæ spatio a sacerdotibus suberectus, se incolumem factum, Christo Domino sanctoque Vicinio gratias agens, benignis vocibus exclamavit: qui postea sanus plurimis annis vixit, multoque tempore in obsequio sancti Vicinii processionalem crucem, ubicumque expediebat, per loca plurima deferebat: post hæc domum rediens deinceps beato Vicinio gloriosa præconia perhibendo annuatim & sæpissime se in suis obsequiis frequentavit.
[15] Apud urbem Regium d, quæ in Liguriæ provincia sita est, [Diaconus bonis suis privatus] erat quidam vir nobilis, & terrenis facultatibus locuples, qui, sicut humana cupiditas exigit, in exaggerandis rebus avidus, cuidam suo diacono, qui mediocris generis erat & simplicis puritatis, cœpit infensus existere, adeo ut, direptis cunctis supellectilibus, molendinum, cujus ope suam suorumque vitam excolendo fovebat, eriperet. Hunc vero diaconus cum nec piis supplicationibus mitigando inflexibilem posset inclinare, nec ad juris censuram sua cæterorumque comparium procerum protectione sublimem, cogere valuisset, mœrensque suam inopiam deflens, elegit Regi regum suisque Sanctis sua incommoda, cui nota fuerant intimare, debitisque precibus supplicare.
[16] Reperit itaque consilium salutis: ad beati Petri apostolorum principis limina, [post varios Sanctos invocatos S. Vicinii] illius suffragia postulando, processit, atque iteratim singulas Sanctorum, quas poterat, basilicas visitabat. Redeunti denique ab urbe revelatum est ei in somnis, quod, si beati Vicinii Saxenatis episcopi solatia postularet, qui scilicet omnibus petentibus subvenire consuescit, accipere meruisset. Dum ergo quis esset Vicinius, sollicitus trepidusque nutaret, a quam plurimis sollertius inquirendo cognovit. Tandem per devia locorum, per abrupta Alpium anxius incedendo, ad exoptatæ partis ignota loca pervenit.
[17] Introgressus igitur ecclesiam, interioris secreti sacellum, quo beati Vicinii corpus quiescit, appetiit, [corpus invisit,] terræque provolutus his est eum lascessendo verbis aggressus: Huc ad te, o beate Vicini Deo amabilis, ego omnium miserrimus accessi, hic te devotus exoro, ut mihi tuos mores pristinos imitatus occurras, mihique inopi præter solitum non desinas subvenire. Non enim a te mihi concedi injusta deposco: ut mea mihi sublata restituantur exoro. Novi quidem te posse a Deo, etiamsi majora poposceris, impetrare. Quod si, meis * exigentibus, aures tuas ad præsens meis precibus renueris inclinare, hinc numquam exeam: hic tuam faciem obnixis supplicationibus occupabo, donec aut infeliciter spiritum exhalando deficiam, aut experiar, si tu miserorum infelicitatibus commoveris.
[18] [& illa, eodem Sancto apparente, recuperat:] Dum hæc igitur & quam plura alia multis diebus exaggerando indeficiens postularet, beatus Vicinius solita miseratione coactus, apparuit [in] noctis somno Regiensi nobili viro, imperans ut diacono molendinum cum cæteris abreptis restituere non differret: qui eum cum quis esset inquireret, Sanctus, inquit, Vicinius Saxenatis ecclesiæ sum episcopus, ipsius quidem diaconi assiduis lamentationibus excitatus. Quod quidem cum prædictus vir negligens præteriret, secunda nocte beatus Vicinius eadem denuo repetens acrius imperavit. Tertia vero nocte suis imperiis resistentem non solum increpativis verbis, verum etiam verberibus laceravit. Protinus homo inter crebra verbera, sub jurejurando polliceri cœpit, se, quæcumque jubebat, sine aliquo obstaculo perfecturum, id etiam postulans, ut ad se prædictum diaconum dirigere dignaretur. Præcepit itaque beatus Vicinius prædicto diacono in somno, ut securus ad suam patriam remearet. Quod cum fecisset, restitutus est in pristinas facultates, &, quoad vixit, cum prædicto nobili viro immensas beato Vicinio retulit grates, ejusque ecclesiam deinceps crebrius visitavit.
[19] [mirabilia quædam] In præfati episcopii ecclesia ex antiquo more catena, quæ dicebatur sancti Vicinii, consistebat. Cujus scilicet catenæ usibus in solis propellendis dæmoniacis spiritibus, quoties expedierat, sacerdotes ex sancti Vicinii meritis fungebantur. Hanc quidam deuuittonibus c, qui medicando * terram circumeunt, dum tanti sacramenti eam ignoraret, furatus est, cœpitque principio cum ea fugere. Cumque usque ad fluvium Sapium *, qui proximus est eidem urbi, celeriter cucurrisset, effecit in illum Deus omnipotens quod per Prophetam reprobis comminatus est dicens, Immittam in eos spiritum vertiginis, & errare faciam ut cæcos, per noctis totius circulum juxta utraque prædicti fluvii littora per culta & devia, per incommoda vallium, spinis ac rupibus offendens incessit, sperans se persequentes magno spatio itineris evasisse.
[20] [referuntur] Lucescente vero aurora infelix vir utraque cæcitate percussus, juxta fluvium in eodem loco se, quo vespere fuerat, reperit. Ammirans igitur, stupens, hæsitans, ne ab insequentibus caperetur, violabiliter formidabat. Iterum fugam moliens nequidquam, impeditus præcipitationibus, laborabat. Cumque adesse * sibi omne fugæ auxilium cerneret, catenam in gurgitis medium projecit, & continuo reversus ad ecclesiam se recepit: ibique triduo permanens medicando * frontem innocentiæ præferebat. Inter hæc quidam dæmonio arreptus ad beati Vicinii tumulum est allatus: confestim sacerdotes catenam, qua ex more collum illius necterent, inquirere sategerunt, comprehensumque ex opinione spiritus hominem terroribus impulsum, facinus prodere coëgerunt.
[21] Feci, inquit homo, ut latro, &, quod deterius & irrevocabile puto, [de Sancti catena.] catenam in profundum immani gurgitis projecisti *. Continuo ad fluvium cum homine concurrentes viderunt catenam prope litus in aquæ superficie enatantem. Laudantes igitur omnipotentem Deum beatique Vicinii merita, proferentes catenam facili conamine protraxerunt: hac vero prædictus dæmon obstrictus celeriter obsessum hominem dereliquit, & sic ex uno bina miracula claruerunt.
ANNOTATA.
a Vox fatigium, vel fatigiæ (Gallice fatigues) significat hic molestias vel labores. Consule Cangium in Glossario.
b De S. Donato Aretino in Tuscia egimus ad diem 7 Augusti.
c Non intelligo, quid velit dicere biographus.Forte legendum de viatoribus in apographo admodum mendoso.
* f. adden. ope
* f. adden. peccatis
* f. mendicando
* al. Sapis vocatur.
* l. abesse
* l. mendicando
* l. projeci
CAPUT III.
Mulier in Sanctum irreverens punita, ac deinde sanata; equus, quia non servatum pro eo votum, mortuus; depulsa falsa accusatio.
[Mulier sancti Episcopi festum profanans] Circa hæc tempora dum beati Vicinii natalitius dies, qui in eadem patria ab universis annuatim excolitur, immineret, quædam mulier ejusdem patriæ diem felicissimum parvipendens, spreto venerabilis solemnitatis officio, molam, qua frumentum frangeret, apprehendit. Cumque eam multiplici rotatu & exertis brachiis regyraret, hanc altera mulier, quæ mentis intellectu sanior esse videbatur, verbis arguens increpavit, quia scilicet in tanta solennitate beati Vicinii ab his operibus non vacasset: cui quidem mulier insultans sic dicitur respondisse: Qui bonum vicinum habet, cum illo gaudeat sero atque mane. Mox vero vocem hujus insultationis obstinatæque mulieris impudentiam divina est ultio subsecuta.
[23] Manus quippe illius & brachium, quibus opus tunc illicitum exercebat, [punitur, ac deinde sospitatur:] sic sub mamilla repente pectori cohæserunt, ut nec ab illa, nec a quibuslibet nitentibus aliis velut simul nativa separari valuissent; sed more sicci stipitis insensibilibus digitorum nervis exanguis dextera in pectore languebat. Protinus mulier lacrymabili voce vicinos evocans accersivit, & portentum indicans, affectum animi, quem tegere nequibat, indicavit. Cognita igitur prodigii causa, quia ex sancti Vicinii meritis procedebat, mulieres affines, atque vicini eam mœrentem octavo natalitii die ad sepulchrum beati Vicinii produxerunt: ibi enim biduo permanens, poscentibus clementiam Domini sacerdotibus, ac populis beati Vicinii suffragia postulantibus, sanitatem accepit, & ita deinceps beati Vicinii nativitas annua & potiori fuit veneratione celebrata.
[24] Eodem quoque tempore quidam Ravennatis ecclesiæ nobilis diaconus, nomine Honestus, dum causa orationis Romam peteret, [equus claudus] hospitium sibi in loco prædicti Saxenatis episcopii proximo pie paravit. Cujus quidem equus uno pede adeo claudicabat, ut nec jam passum unum verberibus compulsus ulterius pergere valuisset. Hoc vero modo ille suusque comitatus immaniter præpeditus in cordis mœstitia dilapsus, circa equi medicinam inaniter insudabat. Tunc prædictus diaconus devotæ mentis affectu beati Vicinii auxilium poposcit: O, inquit, sancte Vicini, nunc mihi in tua patria præpedito miseratus occurre: equo meo restitue sanitatem.
[25] [sospes redditur; sed, voto non servato, deinde moritur.] Quod si feceris, devoveo tibi, me candelam corporis mei altitudinem habentem, quotannis, donec ego, & ipse equus vixerit, oblaturum. Quo vix expleto sermone, tanta cœpit equus yaletudine congredi, ut cæteros præcedendo, nullam claudicationis maculam habuisse videretur. Ita demum diaconus cœptum iter peragens, domum alacriter est reversus. Biennium quidem votum, quod sancto Vicinio voverat, exolvit: tertio vero anno, eo die, quo votum fregit, equus inter manus habenas illius tenentium est defunctus: & sic patuit, quod vir ille, quod in voto sollicitus a beato Vicinio poposcit, accepit: quia post hoc solvere neglexit, amisit.
[26] [Presbyter ope sancti Vicinii] Præfatæ Saxenatis urbis episcopus vocabulo Benno a delatorum suasoriis accusationibus concitatus, presbyterum ecclesiæ suæ nomine Pertarum, dum sibi insonti delaturi crimen opponerent, occupavit. Qui cum per XX dies jejuniis & vigiliis maceratus, catena sancti Vicinii nomine dedicata vinctus continuo atque inevasibilis custodiæ laqueo se affici quereretur, una die, ut liceret sibi ecclesiam ingredi, & saltem aliquo spatiolo beati Vicinii sepulchro præsenter assistere, [a] custodibus postulavit. Custodes quidem, quia sine permissione episcopi hoc agere non audebant, accepta ipsius licentia eodem vinculo catenatum ante beati Vicinii tumulum deduxere.
[27] [mirifice calumnia liberatur.] Qui vero flexis poplitibus terram osculans, opem sibi a Domino concedi deposcens, modico spatio prostratus, quia diutius non permittebatur insistere, seipsum inter lacrimas suberexit. Continuo, miserante Deo, beatoque Vicinio deposcente, catena, qua collum illius adstringebatur, elapsa est, & presbyter, circumspicientibus custodum oculis, apparuit dissolutus: veloci cursu episcopo nuntiare studuere. Quo audito episcopus ad eum magna festinatione cucurrit, cernensque presbyterum dissolutum, eum insontem illico proclamavit, & sic demum ad pedes illius provolutus, ut sibi ignosceret flebiliter postulavit. Presbyter vero Deum laudans, sanctumque Vicinium magnis vocibus exaltans, episcopo suo indulgens, dehinc sibi præ cæteris extitit magna familiaritate copulatus.
ANNOTATIO.
a Ughellus col. 706 scribit Stephanum inter Sassinates episcopos floruisse anno 680, post quem proxime sic pergit: Beno (ita ejus nomen ibi scribitur) ad eamdem sedem subvectus est, tametsi, quo floruerit, tempus ignoretur: post Stephanum tamen reperitur cum subsequenti elogio:
Credulus insontem torquet, vincitque catena
Presbyterum, Divi jussibus illa cadit.
Solemni festo Vicini oblata ministris
Munera tollit, equi crimina pune luunt.
Insigne scilicet elogium, uti Ughellus vocabat. De pecunia seu muneribus oblatis, & equis agitur infra in principio capitis 4.
CAPUT IV.
Avaritia punita; diffracta e lapsu membra sanata; mira de amisso
lipsano Sancti historia; innumerabilis in miseros beneficentia ejus.
[Episcopi, oblatam in Missa pecuniam sibi avare vindicantis, punitio:] Per idem quoque tempus dum sancti Vicinii dies ab universo populo natalitius ageretur, prænominatus Benno episcopus Missam solenniter celebravit. In qua cum ex more cunctus utriusque sexus populus diversa munera suis manibus obtulisset, quidam dives solidos sibi aureos impendit. Quos episcopus cupiditate ductus sacerdotibus, quorum usibus ex more oblationes cunctæ impertiebantur, auferens, suis privatis commodis reservavit. Sacerdotes vero pro sublatis aureis vehementius condolentes, cæteras videlicet panum oblationes minime susceperunt. Quos quidem panes post aliquot dies episcopus cernens in pavimento ecclesiæ vetustate putrescentes abstulit: & quia humanis comestionibus deprehendit ineptos, ira commotus equis suis edendos apponi præcepit. Consumptis igitur ab equis sacris panibus, cuncti, qui ex eis partem aliquam gustaverunt equi, velociter sunt defuncti: & sic episcopus tali prodigio correptus ad oblationum violentiam ulterius non accessit.
[29] Post hæc quidam rusticæ plebis Aretina patria oriundus, [Quidam e turri lapsus, & per septennium] de arduo turris fastigio, cui ex senioris sui præceptis diligenter custodiam sæpius exhibebat, corruit, in quo fractis brachiis, genibus, cruribusque diruptis, pusillum vitalis flatus anhelo pectore remansit. Transmissis itaque diebus aliquot vitam ei divina miseratio non negavit; sed membrorum status pristinos non concessit: erat quippe illi renum curvitas sinuosa, crurium & coxarum connexio glomerata, brachiorum & manuum imbecillitas, adeo ut nisi rependo velut quidam enervis quadrupes incedere nullatenus valuisset. Talibus igitur per septennium miseriis occupatus, cum jam mortem quam vitam potius expetisset, apud prædictæ ecclesiæ canonicos, quorum alimoniis vitam miseram educabat, assiduo hospitio fungebatur.
[30] Inter hæc vero spes salutis, quæ semper infelicibus animis solatium aliquod administrat, [miserrime affectus sanatur:] mentem illius subiit titubantem, ut, si sancti Vicinii præsidia quæreret, forsitan miserante Deo impetrare valuisset. Accedens itaque genibus, manibusque rependo ad sacratissimum beati Vicinii tumulum, lacrymabilibus querelis ingentibusque fletibus sospitatis remedia postulavit. Cumque Dominicæ curationis accessum differri sibi patientissime suspiraret, verba divinæ admonitionis, quam Dominus noster Jesus Christus, amicum nocte cum pueris recubantem petenti amico panes improbe porrigentem, sub exemplo conclusit, attendit; cunctis dierum ac noctium horis marmoreum sancti Vicinii tumulum amplectens, pectus pugnis invalidis obtundens quærebat, petebat, januam pietatis divinæ pulsabat, ut ex Domini promisso munus salutis inveniret. Flexit igitur Deus omnipotens sancti Vicinii precibus accessibilem suæ clementiam pietatis. Cum jam infelix vir inter miseros ploratus, crebrosque gemitus quadam die arcam manu gemina apprehendere niteretur, ut erat integerrimus, usque ad superiorem se marmoris altitudinem erexit, intellexit illico, quod præter solitum artus totius corporis jam in staturæ amissum ordinem undique concordarent, tentare cœpit si recte incedere potuisset. Directis igitur gressibus expertus diu optatissimam sanitatem, Dei omnipotentis clementiam sanctique Vicinii merita tunc & deinceps collaudavit. Quem noti & proximi in proceræ staturæ valetudine contuentes, nimia admiratione commoti, divinitatis potentiam favorabiliter narraverunt.
[31] [mira] Sed quid mirum si ex totius corporis beati Vicinii præsentia mirabilia prodierunt, cum noscamus etiam ex modica ossium ejus particula magnum aliquod claruisse. Supradictæ namque Saxenatis ecclesiæ præsul nomine Ubertus a causa devotæ orationis ad oratorium sancti archangeli Michaëlis, quod est in monte Garganico b situm, cujus memoria ex vetusti temporis more per orbem celeberrima veneratur, disposuit proficisci. In quo tamen itinere ut ab adversitatum incursibus tueretur, pusillum os corporis beati Vicinii decenti pyxide conclusum, in pera sua positum asportavit. Cumque, opitulante Deo, in eundo dextris successibus uteretur, quodam die in loco est, qui dicitur * hospitatus. Peractis igitur vespere his, quæ sibi suoque comitatui expedierant, mulier, quæ eum hospitio susceperat, suum sibi lectulum impendit: in quo tandem fessus episcopus recumbens, peram cum præfati sancti Vicinii reliquiis sub pulvinar, quod capiti inhæserat, occultavit.
[32] [osse perdito] Huic quidem nocte, dum gravi sopore premeretur, sanctus Vicinius apparens, Fatue, inquit episcopo, fecisti, quia me in muliebri lectulo posuisti. Quo dicto abiit. Post hæc episcopus a conviatorum vociferante multitudine excitatus, adhuc sopitis palpebris pene venerabilis atque nocturnæ visionis oblitus, cum sodalibus est profectus, tantoque munimine destitutus usque ad horam tertiam perrexit. Interim cum adhuc nox esset, prædicta mulier, relicti thesauri nescia, [lectum] episcopi, quem vacuum arbitrabatur, accessit: continuo tantus eam internorum viscerum dolor occupavit, ut parturienti assimilata intolerabili doloris cruciatu torqueri videretur.
[33] [narratur] Inter ipsos tandem languores debili conamine de lectulo surgens exiit, ut forte ex levi motu levius torqueretur. Mox (mirabile relatu) illam egressam pristina est salubritas subsecuta. Post hæc parvo interjecto spatio, quidam familiaris ejusdem domus nocturno itinere fessus veniens, imminenti sopore coactus in eumdem lectulum se projecit: quem repente mulieris languor invasit, mœstisque vocibus se cœpit miserum clamare. His auditis mulier exterrita, mœrentis viri propriosque repentinos dolores anxia interius mente volutabat, magnumque aliquid ex episcopi meritis fluxisse suspicata, virum, ut de strato surgeret, adorsa est ammonere.
[34] [historia:] Qui ut stratum deseruit, subito mulieris adinstar sanissimus est effectus. Ammirantes igitur & stupentes utrique a lectulo cessaverunt, nec stratum contingere, nec quid hoc esset, ausi sunt experiri. Inter hæc episcopus [sese peram] jam reliquisse deprehendens, dolens & tristis effectus uni de pedissequis suis pro ea celeriter repedare præcepit: qui vero cursu reciproco præfati hospitii domum revertens, peram ibidem intactam reperit, atque geminos dolores eisdem, qui passi sunt, referentibus agnovit. Hoc quidem episcopus audiens, terrore correptus, majori deinceps venerationis studio sancti Vicinii reliquias custodivit.
[35] Jam vero quantum in expellendis dæmonibus aliisque hominum remediis sanctus Vicinius apud Deum impetrando valuerit, [beneficia miseris a Sancto collata] non est per singula nostræ facultatis enarrare, cum constet ab innumera testium multitudine cognosci, omnes malignorum spirituum vexatione furentes illius sepulchri præsentia liberatos, cunctos languorum accessus ipsius ope fugatos: nullum cujuslibet pressuræ mœrore subactum, opitulationis illius accessibilem clementiam exorantem, sine ejus præsidio recessisse. Præstat nimirum hactenus indigentibus corporeas valetudines, &, quod est præstantius, concedit petentibus vigorem spiritus, quo animi divini amoris flamma succensi, eaque, quæ Deo sunt placita, peragendo, in supernæ Hierusalem mœnibus componuntur, & quæcumque adhuc mundo superstes fidelibus viva voce prædicabat, eadem corpore defunctus, in supernis vivens, orationum præsidiis prosequitur postulantibus impendenda.
[36] [sunt innumera.] Quæ nimirum quia sunt multiplicia, & nullo valent numero comprehendi, nunc tandem de immani gurgite paucas guttulas fidelibus potandas nobis hausisse sufficiat. Hæc enim de ejus vita atque miraculis … retulimus, ne vel nimis compendioso silentio ignavi, vel immoderato eloquio fastidiosi in scribendo fuisse videremur. Sit igitur æterno omnipotenti Deo, qui hæc beato Vicinio episcopo concedit, laudis honor incomparabilis, decoris favor interminabilis, virtutis gloria indeficiens nunc & deinceps ab omnibus creaturis, per infinita sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Vixit ille præsul seculo XI secundum Ughellum col. 707.
b Mons est Apuliæ in provincia Capitanata, apparitione S. archangeli Michaëlis celeberrimus. Celebratur ea Officio ecclesiastico ad diem 8 Maii,quo apud nos inter Prætermissos dilata est ad diem 29 Septembris, dedicatæ ibidem ipsi ecclesiæ sacro.
* f. omissum loci nomen
DE S. ALEXANDRO EPISC. CONF.
CONSTANTINOPOLI
An. CCCXL.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Alexander ep. conf. Constantinopoli (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Sancti cultus apud Græcos & Latinos; gesta ejus in concilio Nicæno, contraque philosophos ethnicos, & Arianam hæresim.
Inter antistites, qui seculo IV contra Arium ejusque asseclas decertarunt, [Nomen Sancti in Fastis Græcis ac Latinis.] illustris habetur S. Alexander Byzantinus, seu Constantinopolitanus episcopus. Hujus memoria Fastis sacris adscripta est apud Græcos æque ac Latinos, at diebus diversis. Græci festivitatem ejus annuntiant XXX Augusti, quemadmodum videri potest in Menologio Sirleti, & Menæis. Latini vero, ut Ado, Usuardus, aliique posteriores, ad XXVIII ejusdem mensis eumdem inseruerunt Martyrologiis suis, eademque die nomen ejus reperitur in antiquissimo Martyrologio, nomine S. Hieronymi insignito. Nolim hic multorum verba accumulare, cum unum pro omnibus sufficiat Martyrologium Romanum, in quo hæc leguntur: Constantinopoli sancti Alexandri episcopi, gloriosi senis, cujus orationis virtute Arius divino judicio damnatus crepuit medius, & effusa sunt viscera ejus. Idem fere habent Usuardus & Ado, sed hic addit: Dormivit vero idem beatus Pontifex vitæ suæ anno nonagesimo octavo, episcopatus trigesimo tertio. Verum tempus illud episcopatus certo erroneum est, ut patebit ex dicendis. Brevius ejusdem memoria habetur in Romano antiquo seu parvo.
[2] Acta S. Alexandri nulla exstant, quæ quidem nomen Actorum merentur: [Acta de eo nulla exstant.] nomine enim Actorum S. Alexandri digna non est Oratio nescio cujus de gestis in concilio Nicæno, etiamsi titulus istius Orationis apud Photium Vitam S. Alexandri æque ac Metrophanis & Constantini magni promittat, cum nihil fere de Alexandro contineat quam quædam occasione concilii relata. De hac autem Oratione historica, fideque ejus in multis vacillante, abunde disseruit Janningus noster in S. Metrophane tom. 1 Junii pag. 385. Quapropter ne quidem commemorare lubet, quæ ibi leguntur de prædicto a Metrophane Alexandri episcopatu, utpote fide parum digna. Itaque Actorum vices utcumque supplere debebunt antiqui Patres, historicique, qui meminerunt de S. Alexandro, ejusque laudes celebrarunt. Ex his ea colligam, quibus pateat quantus fuerit Alexander; & gesta, quæ innotuerunt, ordine discutiam.
[3] [Multa de S. Alexandro hinc inde disputata,] Ut certa separemus ab incertis, breve gestorum accipe compendium. Constat Alexandrum in cathedra Constantinopolitana sedisse post S. Metrophanem: at dissentiunt scriptores, non recentiores modo, sed antiqui etiam, utrum ei successerit ante Nicænam synodum, an postea. Interfuit Alexander synodo memoratæ, sed incertum rursus, an adfuerit episcopus, an presbyter tantum. Hinc æque disputatur de episcopatus duratione, cum alii attribuant annos 23, alii 13 aut 14, nonnulli pauciores, aut multo plures: at posteriores illi jam satis convicti sunt erroris, ita ut dubitatio tantum superesse videatur de annis 13 aut paullo pluribus, & 23. Demum, ut constat Sanctum Ario fortiter obstitisse, ne ecclesiam ingrederetur, ejusque mortem precibus a Deo obtinuisse, ita acriter disceptatum est de anno Sancti ipsius emortuali: nam quidam annum 331 morti ejus assignarunt, quorum sententia abunde est refutata: alii prætulerunt annum 336 aut 338, alii demum 340 omnino statuendum existimarunt. Posteriorem hanc sententiam præcipue stabilire conatus est Janningus noster tom. VI Junii a pag. 71, cujus rationibus ut probabilioribus malim hic consentire, quam tempus Sancti emortuale ad novum examen revocare. Adire lector poterit dissertationem Janningi assignatam.
[4] Sicut sententiam Janningi aliorumque de anno emortuali non omnino certam existimo, [quæ certo definiri nequeunt.] ita certa esse non video, quæ disputavit in Metrophane § 2, seu tom. 1 Junii a pag. 386, ubi probare conatur, Alexandrum tempore Nicæni concilii presbyterum solum fuisse, concilioque interfuisse, ut legatum Metrophanis. At cum contrariæ opinionis multæ etiam sint difficultates, ac neutra certis rationibus demonstrari valeat, licet multa hinc inde sint disputata, rem in medio relinquere malim, quam longam instituere discussionem, posteaque nihil certi statuere. Pro chronologia igitur Vitæ S. Alexandri lectorem remittere placet ad Historiam chronologicam patriarcharum Alexandrinorum ante tom. 1 Augusti pag. 13 & 14. Porro apud Theodoretum Historiæ ecclesiasticæ lib. 1, cap. 4 exstat epistola S. Alexandri episcopi Alexandrini ad Alexandrum nostrum de hæresi Ariana, molitionibus Arii, ac ejus sequacium. Scripta fuit hæc epistola ante Nicænam synodum, ex eaque præcipuum argumentum desumitur pro episcopatu Alexandri ante dictam synodum, quod scripta videatur ad ipsum jam episcopum: at videri possunt, quæ respondet Janingus pag. 387 & 388.
[5] Habita fuit Nicæna synodus anno 325. Adfuit pro episcopo suo Alexander presbyter, [Egregie se gerit in synodo Nicæna contra Arianos, synodique decreta promulgat;] si Historiæ concilii credimus, in qua id variis locis habet Gelasius Cyzicenus apud Labbeum tom. 2 Conciliorum. Egregie ibidem decertasse contra Arianos idem refert Gelasius col. 166 hisce verbis: Cum his (Arianorum antesignanis, quos enumeraverat,) generose decertabant sancti patres nostri, Alexander tunc presbyter Constantinopolitanus, & Athanasius archidiaconus ecclesiæ Alexandrinorum. Absoluto autem concilio, cum mitterentur episcopi, ut decreta concilii toto orbe promulgarent, inter illos electus est Alexander, qui illa in Cycladibus insulis annuntiaret: nam in catalogo episcoporum, quos ad id munus electos narrat Gelasius, Alexandrum memorat hoc modo col. 267: Alexander Constantinopolis tunc solum presbyter, postea vero ecclesiæ illius episcopatum sortitus, cum Paulo tunc lectore, atque ipsius notario, ecclesiis omnium Cycladum insularum. Hæc de gestis Alexandri ad concilium Nicænum spectantibus.
[6] Jam vero si Alexander episcopus revera non erat concilii tempore, [philosophum ethnicum salo imperio mutum facit:] dubitare vix possumus, quin paullo post ecclesiæ Constantinopolitanæ sit præfectus. Nec multis post annis contigisse videtur egregium sancti Viri facinus contra philosophos quosdam ethnicos, quod aliqui perperam retulerunt ad concilium Nicænum, cum acciderit Byzantii, quæ anno 330 Constantinopolis vocari cœpta. Sozomenus lib. 1 Historiæ cap. 18 rem narrat hunc in modum: Quo tempore Constantinus Byzantium venit, adeuntes eum quidam philosophi, conquesti sunt, quod non recte Deum coleret, & sacrorum ritus innovaret, novum cultum in rempublicam introducens, contra morem institutumque majorum suorum, & omnium retro principum, qui vel apud Græcos vel apud Romanos umquam fuisse memorantur: petebantque ut de hac doctrina cum Alexandro episcopo disputarent. Ille vero, licet in hujusmodi certaminibus parum alioqui exercitatus, vitæ tamen integritate fretus, (erat enim vir bonus atque honestus) certamen subiit, imperatore ita præcipiente. Itaque cum philosophi convenissent, ac simul omnes disputare vellent, postulavit Alexander, ut unum, quem vellent, eligerent, reliqui vero sedentes silentium servarent. Cumque unus ex illis disputandi partes suscepisset, In nomine Jesu Christi, inquit illi Alexander, præcipio tibi ne loquaris. Quo dicto, protinus vir ille, frænata lingua, obmutuit. Ex hoc facto non recte concludes, Alexandrum indoctum fuisse. Nam ex eo solum consequitur, Sanctum tricis dialecticis minus assuetum, virtute divina eos capere maluisse, qui subtili ratiocinio vix aut ne vix quidem capi potuissent.
[7] [fidem catholicam strenue defendit contra Arianos.] Porro fidem Catholicam a S. Alexandro egregie fuisse defensam contra impietatem Arianam, probant illustria Sanctorum Patrum de eo elogia. Audi S. Gregorium Nazianzenum de eo loquentem ad cives Constantinopolitanos Orat. 27 sub initium: Neque vero fidei rectæ doctrinam, quam arctissimo complexu tenetis, vobis primus prædicavi, sed aliena dumtaxat vestigia secutus sum, & quidem vestra; (dicam enim quod res est) siquidem eximii illius Alexandri discipuli estis, magni Trinitatis propugnatoris & præconis, qui & sermone & rebus ipsis impietatem exturbavit, ac de medio sustulit. Neque enim memoria vobis excidit apostolica illa precatio, quæ impietatis ducem (Arium) in locis impurissima lingua dignis oppressit. Theodoretus brevius Alexandri dotes memorat lib. 1. Historiæ cap. 3, ita scribens: Constantinopoli per idem tempus Alexander pontificalem sedem tenebat, vir donis apostolicis ornatus. Photius apud Labbeum tom. 2 Conciliorum, col. 101 hoc Alexandrum commendat elogio: Alexander, qui sedem Constantinopolitanam obtinebat, vir cum senectute, tum prudentia gravis, vitæque splendore, ac summo pietatis fideique studio, & magna divinis in rebus loquendi libertate insignis. Sed nimis impudenter fallere conatur Photius schismaticus, cum Alexandrum præfuisse scribit Nicæno concilio.
§ II. Resistit Arianis, ne in ecclesiam inducatur Arius, cujus mortem precibus impetrat: gesta in fine vitæ.
[Mors Arii obtenta precibus Alexandri hac occasione:] Nomen Alexandri præ ceteris illustre reddidit mors Arii, ejus precibus obtenta. Factum istud breviter refert S. Epiphanius Hær. 69, cap. 10, seu tom. 1, pag. 734: Post hæc, inquit, cum Arius Constantinopoli Catholicæ Ecclesiæ communionem affectaret, instante vehementer Eusebio (Nicomediensi,) qui apud imperatorem plurimum poterat, & Constantinopolitanum episcopum molestius urgente: qui communionem illi dare nolens, & per vim oppressus ingemiscebat. Cumque Eusebius jactaret: Nisi sponte velis admittere, crastina luce, quæ Dominica erit, mecum in ecclesiam intrabit. Quid autem contra nos efficies? Tum demum religiosissimus episcopus ac Deum timens Alexander, ecclesiæ illi præfectus, … ubi hæc audiit, tota die ac nocte cum gemitu ac mœrore in oratione perseveravit, supplex a Deo petens, ut vel animam suam reciperet, ne se Arii communione pollueret; aut stupendum quiddam & inusitatum faceret. Quod quidem posterius obtinuit. Nam Arius noctu ventris levandi gratia progredi coactus, & in secessum abiens, in ipsa cella delidens crepuit, ac mortuus est inventus. Ita fœtidissimo in loco repertus est, cum intestina omnia perinde ejecisset, atque impurissimum dogma vomuerat. Sic Epiphanius. At factum hoc paullo exactius expendamus.
[9] Anno 336, ut passim eruditi admittunt, evocatus erat Arius Constantinopolim a Constantino magno, [cum Arius vocatus esset Constantinopolim ab imperatore per Arianos circumvento,] agentibus id Eusebianis ejus fautoribus, & repugnante nequidquam S. Alexandro, uti docent verba S. Athanasii post recitanda. Convenerant eo factionis Arianæ duces, ut synodum celebrarent, quod frustra quoque impedire conabatur Alexander. Qua de re Sozomenus lib. 2, cap. 29 sic habet: Arius, .. cum Alexandrina ecclesia communicare ei renuisset, denuo venit Constantinopolim. Cum vero qui idem cum eo sentiebant, & quotquot Eusebio Nicomediensi episcopo adhærebant, separatim de industria eo convenissent, & ad celebrandam synodum se pararent, Alexander, qui tunc temporis Constantinopolitanam sedem regebat, intellecto eorum consilio, synodum dissolvere conatus est. Sed cum id perficere minime valuisset, societati & communioni cum Ario jungendæ palam contradixit; nefas esse dicens, & ab Ecclesia prorsus alienum, & suam ipsorum sententiam, & eorum, qui ex universo prope terrarum orbe Nicæam convenissent, irritam facere. Qui vero cum Eusebio erant, cum primo quidem verbis Alexandrum flectere minime valuissent, contumeliis eum afficientes, cum sacramento interminati sunt, nisi Arium intra certum diem suscepisset, ipsum quidem expulsum ecclesia, in exsilium abiturum, successorem vero ipsius cum Ario communicaturum esse. Easdem Eusebii minas refert Socrates lib. 2, cap. 37, ubi addit: Verum Alexander, non tam sollicitus erat de abdicatione sua, quam de doctrina fidei, quam illi subvertere omni studio conabantur. Nam cum Nicænæ synodi decretorum custodem se ac patronum esse duceret, totus in id incumbebat, ne res in illa synodo judicatæ ullatenus labefactarentur.
[10] Metus Alexandro præcipuus erat ab imperatore, quem Ariani partim artibus suis, [isque juberet illum ad communionem admitti,] partim ipsius Arii perjurio, sibi faventem reddiderant. Perjurium Arii refert S. Athanasius in epistola ad Serapionem hoc modo: Ab imperatore Constantino Eusebianorum opera accitus Arius fuerat: ingressum autem Arium imperator interrogavit, num Ecclesiæ Catholicæ fidem servaret: is vero se recte credere jurejurando affirmavit, ac rescriptum fidei suæ tradidit, quo iis occultatis, quorum causa ab Alexandro episcopo Ecclesia pulsus fuerat, Scripturarum verba dolose proferebat. Cum jurasset itaque, se non eam tenuisse sententiam, cujus causa ab Alexandro exactus fuerat; illum imperator dimittens, Si recta, ait, est fides tua, bene jurasti; sin impia, & tamen jurasti, Deus ex juramento causam tuam judicet. Hoc perjurio, & Arianorum precibus deceptus Constantinus, Arium admitti jussit, teste Theodoreto lib. 4 Hæreticarum fabularum cap. 1, ubi sic habet: Imperator autem, suscepta supplicatione, jussit regiæ urbis Episcopum ei, salutem desideranti, manum porrigere. Divinus autem Alexander, is enim illius civitatis clavum tenebat, primum quidem conatus est persuadere imperatori, ne fictis Arii verbis seduceretur. Postquam autem vidit eum ægre ferre, tacitus exiit. Mandatum illud Constantini confirmant Marcellinus & Faustinus in Libello precum pag. 18 his verbis: Denique ipse Constantinus jusserat, ut ei sanctus ac beatæ memoriæ episcopus Alexander communicaret.
[11] [& Ariani minarentur se vi illum in ecclesiam inducturos;] Hoc imperatoris favore inflati Eusebiani, minati sunt, se Arium vi in ecclesiam inducturos sequenti die Dominica. Audi S. Athanasium loco mox citato: Illum igitur ab imperatore ita digressum Eusebiani, solita usi violentia, in ecclesiam introducere voluerunt. Obsistebat Constantinopolitanus episcopus beatæ vir memoriæ Alexander, non debere, aiens, hæresis autorem in ecclesiam recipi. At Eusebiani, minis adhibitis, dicebant: Ut, repugnantibus licet vobis, obtinuimus ut illum imperator accerseret, sic die crastina, etiamsi id non e sententia sit tua, Arius in hac ecclesia nobiscum synaxi aderit. Sabbatum autem erat, cum hæc illi effutirent. Non poterat non timere Alexander, ne ad effectum perducerent Ariani, quæ minabantur. Quare, relictis humanis præsidiis, ad solam Dei opem confugit, præsente Macario, a quo S. Athanasius se comperisse testatur, quæ de his scribit.
[12] [Alexander Deum orat, ut vel sibi mori liceat, vel Arium tollat,] Pergit autem ille hunc in modum: Quibus auditis, episcopus Alexander, magno mœrore perfusus, in ecclesiam ingressus est, extensisque ad Deum manibus, collacrymans in vultum procidit in sacrario: humique jacens orabat. Aderat Macarius, qui & ipse orabat, orantisque vocem audivit. Alterutrum autem his verbis enixe rogabat Episcopus: Si Arius crastina die ad conventum accedet, me servum tuum ex hac vita dimitte, & ne pium cum impio perdideris: sin Ecclesiæ tuæ miserearis, misereberis autem, hoc bene novi, respice in Eusebianorum verba, & ne dederis in exitium & in opprobrium hæreditatem tuam; ac tolle Arium, ne ingrediente illo in ecclesiam, hæresis cum illo introire videatur: neve deinceps impietas pro pietate habeatur. Hæc precatus Episcopus, multum anxius recessit: & res mirabilis incredibilisque contigit. Eusebianis quippe minitantibus, episcopus orabat, Arius vero Eusebianis fretus, ac multa nugatus, ingressus in latrinas, quasi alvi exonerandæ causa, derepente, uti scriptum est, pronus factus crepuit medius, prolapsusque statim expiravit, utroque simul, vita scilicet & communione privatus. Theodoretus, Sozomenus, Marcellinus & Faustinus hisce de Alexandri oratione satis consentiunt, at Socrates & solum orasse multis diebus & noctibus scribit, & orationem ipsam perperam exposuit.
[13] [hinc Arius subito, effusis visceribus,] Quod attinet ad mortem Arii, breviter ab Athanasio relatam, non omnes consentiunt in adjunctis quibusdam. Marcellinus & Faustinus pag. 18 sic habent: Cujus oratio quam constans fuerit, quam fidelis, hinc probatum est, quod idem Arrius, antequam intraret ecclesiam, dedit pœnas novas & gravissimas usque ad turpem interitum. Nam cum pridie quam se putavit sanctam ecclesiam imperatoris auxilio homo impius intraturum, cum nihil languoris, nihil doloris in corpore pateretur, sed, quod gravius est, solo animi morbo insanabiliter ægrotaret, humana consuetudine secessum petiit, atque illic cum sederet, gravissimo repente dolore cruciatus, omnia sua viscera, & ipsum cor, quod erat thesaurus impietatis, effudit in stercora, atque ita, mirabile dictu, internis omnibus evacuatis, attenuatus est, & ad momentum sicut luridati corporis tabe resolutus est, ut per angustias foraminis & sedilis totus ipse laberetur. Postremum hoc, uti apud alios non invenitur, sic parum est verisimile, imo contrarium dictis aliorum, qui asseruerunt Arium in latrina mortuum inventum, sepultumque ab Eusebianis.
[14] Socrates lib. 1, cap. 38 mortem Arii sic refert: [in latrina moritur,] Perditis Arii conatibus divina ultio jam instabat. Egressus enim ex imperiali palatio, Eusebianis satellitum instar eum stipantibus, per mediam civitatem magnifice incedebat, omnium oculos in se convertens. Cumque venisset juxta forum, quod dicitur Constantini, quo in loco statua porphyretica posita est, terror quidam ex conscientia scelerum ei subortus est; & cum tremore simul alvus relaxata. Percontatusque num in proximo essent latrinæ, cum post Constantini forum esse didicisset, illuc perrexit. Mox animo deficere cœpit, & una cum excrementis anus ipsi delabitur; & id quod medici vocant ἀπέφθισμα, protinus per anum decidit. Subsecuta est sanguinis copia; ac postremo tenuia intestina simul cum splene ac jecore effusa sunt. Et ille quidem continuo animam exhalavit. Latrinæ autem illæ Constantinopoli post forum Constantini, sicut antea dixi, & post macellum, quod est in porticu, etiamnum monstrantur; &, cunctis prætereuntibus digitum ad eas intendentibus, genus mortis Arii perpetuo memorabile posteris reddunt. Rem contigisse vesperi, cum nondum .. sol occiderat, testatur S. Athanasius in epistola ad episcopos Ægypti & Lybiæ, in qua etiam totum narravit factum.
[15] Quid post mortem Arii sit actum, refert partim Theodoretus lib. 4 Hæret. fabul. cap. 1 hoc modo: [ac sepelitur a suis, Deum laudantibus Catholicis.] Cum autem plaga divinitus immissa universæ populosissimæ civitati significata esset, in templum omnes simul accurrerunt. Postquam autem & imperatoris promissum, & Pontificis preces cognoverunt, ecclesiarum Præsidem collaudarunt, & impietatis hæresim abominati sunt. S. Athanasius in epistola ad Serapionem ante laudata quædam addit his verbis: Ejusmodi fuit Arii exitus: Eusebianique ingenti pudore suffusi, conjurationis suæ socium sepeliere. Beatæ vero vir memoriæ Alexander, gaudente Ecclesia, synaxin cum pietate & sana fide celebravit, precesque fudit pro fratribus omnibus, ac Deum magnopere glorificavit: non quo gauderet de illius interitu, absit: nam statutum est omnibus hominibus semel mori; sed quod ea res humana judicia visa fuerit superare. Ipse namque Dominus inter Eusebianorum minas & Alexandri preces judicem sese constituens, hæresim damnavit Arianam, declaravitque esse illam Ecclesiæ communione indignam.
[16] Supervixisse deinde S. Alexandrum usque ad annum 340, probabilius esse jam diximus. At de gestis ejus posterioribus pauca innotuerunt. Magna semper auctoritate Arianis restitisse, [Alexander usque ad mortem fortiter resistit Arianis:] testatur Sozomenus lib. 3, cap. 4, sic scribens: Quamdiu superstes fuit Alexander, Ariani quidem parum fiduciæ ac libertatis habuere: populus vero defixis in illum oculis, nutum ejus sequebatur, Deoque laudes dicebat, maxime post insperatam Arii calamitatem, quem per divinam ultionem eo, quem diximus, modo imprecationibus Alexandri exstinctum fuisse credebant. Vixisse Alexandrum annos nonaginta & octo Socrates & Sozemenus tradunt, qui adjungunt episcopatum gessisse annis viginti tribus, quod incertum esse jam diximus, cum sic episcopus esse debuerit ante Nicænum concilium.
[17] [interrogatus de successore S. Paulum commendat; at Macedonium] Addunt iidem auctores, interrogatum fuisse de successore; videnturque dicere, propositum ab eo fuisse S. Paulum, una cum Macedonio, ita tamen ut Paulum prætulerit. Audi Sozomenum loco assignato: Nam Alexander annos jam natus octo & nonaginta, ex quibus tres ac viginti in episcopatu fortissime transegerat, cum ex hac vita migraturus esset, interrogantibus eum clericis, cuinam post ipsum committenda esset ecclesia: Si virum, inquit, pietate præditum, simulque idoneum ad docendum quæritis, habetis Paulum: sin hominem ad res sæculares & ad colloquendum cum judicibus aptum mavultis, potior est Macedonius. Ab his non multum abludit Socrates lib. 2, cap. 6, rem ita exponens: Alexander ecclesiæ illius urbis episcopus, qui contra Arium strenue dimicaverat, cum tres quidem ac viginti annos in episcopatu egisset; octo vero ac nonaginta vixisset, ex hac luce migravit, nemine in suum locum subrogato. Mandavit tamen iis, penes quos jus eligendi erat, ut alterum ex duobus, quos ipse nominaret, eligerent. Ac si quidem eum vellent, qui & ad docendum idoneus, & vitæ ac morum integritate conspicuus esset, Paulum, quem presbyterum ordinarat, assumerent, ætate quidem adhuc juvenem, sed prudentia senem. Sin eum sibi mallent, qui externa tantum specie gravitatis commendaretur, Macedonium eligerent, qui ecclesiæ illius jam pridem erat diaconus, & ad senilem jam vergebat ætatem.
[18] [cum eo non comparavit, ut is eligeretur; sed potius ut rejiceretur.] Eminentissimus Baronius ad annum 340, postquam hæc retulerat, num. 16 sic loquitur: Sed cum Alexandri episcopi integritatem animi considero, adduci non possum, ut credam ab eo Macedonium quoque una cum Paulo ad electionem faciendam episcopi Constantinopolis tum nominatum fuisse. Ratio illius est, quod Macedonius, qui demum hæresiarcha evasit, jam tum Arianorum partes fuisset secutus. Assentior omnino viro doctissimo, credibile non esse, locutum fuisse Alexandrum de Macedonio, ut is eligeretur. At commode forsan exponi poterunt Socrates & Sozomenus, si existimemus hæc de Macedonio dicta fuisse ab Alexandro, quod de eo consultus esset, studiaque aliquorum in ipsum inclinare cerneret, non ut ipse eligeretur, sed potius ut ab ejus electione deterreret, commemoratis Macedonii qualitatibus episcopo minime congruis. Certe Socrates, relata Pauli electione, addit hæc verba: In quo sane videbatur mortui Alexandri valuisse suffragium. Et Sozomenus ait: Verum, ut reliqui fere omnes affirmant, ob testimonium Alexandri, cujus in locum successit, … ordinatus est Paulus.
DE S. MOYSE ÆTHIOPE EREMITA, ABBATE, ET FORTASSIS MART.
IN MONTE SCETHILYBIÆ,
Seculo circiter IV exeunte.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Moyses Æthiops eremita in monte Scheti Lybiæ (S.)
AUCTORE J. P.
§ I. Sanctus e latrone ad pœnitentiam conversus, & per ipsum alii.
Die XXVII hujus mensis in S. Pœmene anachoreta mentionem feci de hoc monte, quem idem Sanctus dictis præclaris ac virtutibus egregie illustravit. [Prosopographia ejus, ac vita in seculo] En tibi nunc, lector, alterum istius montis sidus S. Moyses Æthiops, singulari prorsus miserentis Dei bonitate a perditissimis in seculo moribus ad perfectissimam in solitudine vitæ sanctitatem vocatus, ita ut vere de illo dici possit, quod fuerit prodigium divinæ gratiæ admirandum, ac fortissimum magnorum peccatorum, ut corde contrito ad Deum revertantur, incitamentum. In Lausiaca Palladii historia, anno 1570 Parisiis Latine edita, qua utor, cap. 22, pag. 62 sunt ista: Fuit quidam Moses nomine, Æthiops genere, niger. Erat etiam procero corpore: nam in Vitis Patrum apud Rosweydum libro 5, libello 8, num. 10, pag. 593 secundæ editionis, quam posthac citabo, dicitur longus. Vile exercuit vivendi genus ac facinorosum, teste Sozomeno ex interpretatione Valesii anno 1668 Parisiis edita, Ecclesiasticæ historiæ lib. 6, cap. 29, pag. 682: Moses, inquit, cum esset servus; propter improbitatem ex ædibus domini sui ejectus, & ad latrocinandum conversus, agmini latronum ducem se præbuit. Palladius citatus scribit, quod fuerit servus cujusdam, qui gerebat rempublicam.
[2] Idem vero scriptor paullo aliter exprimit crimina ejus; [perditissimis moribus] quem, inquiens, propter morum improbitatem, & latrocinii crimen projecit ejus dominus. Dicebatur enim etiam usque ad cædes progredi: cogor enim dicere facta ejus improbitatis, ut postea ostendam virtutem ejus pœnitentiæ. Narrarunt ergo aliqui, eum fuisse præfectum magnæ catervæ latronum. Et mox ad singularia perveniens, de effrenata ipsius barbarie memorat sequentia: Cujus inter cætera latrocinandi opera, hoc quoque fertur, quod infesto & vindictæ cupido animo erat in pastorem, qui, ne rem aliquam effectam redderet, ei fuerat impedimento, dum cum canibus gregis noctu abiret. Quem cum vellet occidere, obibat locum, in quo ejus oves habebant stationem. Ei autem significatum est, ipsum esse trans Nilum: & cum fluvius illo tempore inundaret, & plus quam mille passus pateret latitudine, ensem tenens mordicus, & tunicam, qua erat indutus, imponens suo capiti, natando sic transmisit fluvium.
[3] Dum autem tranataret, potuit pastor se abscondere alicubi infodiens. [inquinata:] Cum ergo Mosi cœptum non successisset, occisis quatuor egregiis arietibus, & catena alligatis, Nilum rursus tranavit: & cum in parvam quamdam villam venisset, excoriavit arietes: & cum quæ erant carnis optima comedisset, & pelles pro vino venum dedisset, cum saïtia octodecim ebibisset, illinc ad quinquaginta lapides est profectus, ubi habebat collegium.
[4] [mira] Ex his intelligitur, qualis fuerit ipsius vita ante conversionem. Hæc vero tanto exstitit mirabilior, quanto magis ista perditissimis erat sceleribus inquinata, per veram utique pœnitentiam, ac cor contritum atque humiliatum, quod divina misericordia non despicit, ad insignem deinde sanctimoniam deducta. Rem explico. Palladius pag. 63, Hic princeps, ait, latronum sero tandem casu aliquo, qui ei acciderat, compunctus, tradidit se ipsum monasterio. Casus ille, quem singillatim non explicant Palladius atque Sozomenus, videtur diversus esse ab eo, qui sic legitur in Appendice ad Vitas Patrum cap. 14, pag. 995, seu aliquid a duobus modo dictis auctoribus diversum significare: nam textus citatus hæc narrat: Quodam tempore a quodam viro religioso audiens verbum Dei, & in die judicii futuram examinationem inter justos & peccatores, inter criminosos & Sanctos, at etiam inter amaras gehennæ & ignis æterni pœnas, & cruciatus sine fine in tenebris exterioribus, quæ præparata sunt iniquis & peccatoribus: item audiens æternam gloriam, & æternos honores, & requiem in regno cælorum inter angelos sanctos, quæ præparavit Deus Sanctis & justis servientibus sibi, compunctus corde cœpit amarissime flere cum gemitu & ejulatu. Ingressusque monasterium, dedit se in pœnitentiam, & cruciabat semetipsum in multis lacrymis, indulgentiam & veniam peccatorum suorum de pietate & misericordia a Domino postulando, & ita permansit in monasterio.
[5] Hic, inquam, conversionis modus non probatur intentus a Palladio ac Sozomeno per τὸ casu quodam. [cum ipsius] At vero Cassianus collatione 3, cap. 5, pag. 221 editionis Lugdunensis anni 1606 memorat illam modo diverso a priore, hisce verbis: Nec enim abbati Mosi, qui habitavit in loco istius eremi, qui Calamus nuncupatur, quidquam defuit ad perfectæ beatitudinis meritum, quod metu mortis, quæ ei propter homicidii crimen intentabatur, impulsus ad monasterium decucurrit, quia ita necessitatem conversionis arripuit, ut eam in voluntatem prompta animi virtute convertens, ad perfectionis fastigia summa pervenerit. Nominatus autem modo Moyses creditur apud Tillemontium infra identidem memorandum, pag. 64, idem esse, de quo hic agimus.
[6] Videndum est etiam, quam dignos pœnitentiæ bonorumque operum fructus protulerit Viri sancti conversio. Palladius pag. 63 narrat hoc factum singulare, [tum aliorum per illum conversio.] quo alios ad vitæ pessimæ mutationem miro modo induxit. Textus sic habet: Inter cætera autem dicitur, quod, cum quatuor latrones in eum in cella sedentem irruissent, ignorantes eum esse Mosem, beatus Moses eos tamquam saccum paleæ ligatos & humeris imposuit, & ad fratrum portavit ecclesiam, dicens: Quoniam non licet mihi alicui facere injuriam, inveni autem eos me aggressos, quid de iis jubetis fieri? Hoc modo autem comprehendi a sancto Mose, Deo confessi sunt. Et cum cognovissent eum esse Mosem, qui fuit aliquando insignis princeps latronum, Christum eo nomine glorificantes, illi quoque mundo renuntiarunt propter ejus pœnitentiam, & evaserunt monachi probatissimi, sic cogitantes: Si hic, qui tantum valebat viribus, latrocinia parvi faciens, sic Deum timet: quid nos adhuc nostram salutem differimus?
§ II. Vita solitaria; vehemens & longa carnis lucta; adhibita contra eam remedia; dæmonis in Sanctum crudelitas; mira hujus in illum potestas.
[Amat Sanctus silentium:] Sequimur Virum sanctum in solitudinem Soheteos, egregiorum solitariorum altricem. Apud Cotelerium in Ecclesiæ Græcæ monumentis, quæ e Græco vertit Latine, ac notis illustravit, inter Apophthegmata Patrum pag. 538 referuntur ista: Dixit abbas Moyses abbati Macario in Sceti: Volo cum quiete ac silentio vivere, nec sinunt me fratres. Ait illi abbas Macarius: Video te indolis mollioris esse, nec posse fratrem a te avertere: sed si desideras quietam vitam, proficiscere ad eremum intro in Petra, & illic quiete deges. Atque hoc fecit, & conquievit. Ibidem pag. 554 sic narratur: Aiebant de abbate Moyse in Sceti, quod Petram (rupem esse lego in solitudine Schetensi) venturus, defatigatus est in itinere; dixitque apud semetipsum; qua ratione potero hic congregare aquam meam? Tunc descendit ad illum vox hujusmodi: Intra, nec quidquam curaveris. Itaque introïvit. Accesserunt ad eum patrum nonnulli; nec habuit nisi unicam lagenam aquæ: quæ, ubi parum lenticularum coxisset, consumpta est. Unde senex angebatur. Ergo ingrediens ac egrediens orabat Deum. Cum ecce nubes imbris venit super Petram, atque e pluvia omnia vasa sua implevit. Post hæc senem compellant, Edissere nobis, quare ingrediebaris & egrediebaris. Respondit eis; Caussam cum Deo disceptabam; adduxisti me huc, atque en aqua careo, quam bibant servi tui. Propterea intrabam & exibam rogans Deum, usque quo nobis miserit.
[8] Dubitare vix possum, quin vehemens illa dæmonis impugnatio, [gravissima] quam jam narraturus sum, primis Sancti vitæ solitariæ annis acciderit, & ante fortassis, quam habitarit in Petra. Heroïcam Viri pugnam intellige ex Palladio pag. 63 & 64: Beatum autem Mosem (sic enim oportet eum vocare) deinceps adorti sunt dæmones, ad fornicatoriæ intemperantiæ impellentes eum consuetudinem. Qui usque adeo ab ipsis fuit tentatus, sicut ipse narravit, ut parum abfuerit, quin eum ab instituto dimoverent. Cum autem accessisset ad magnum Isidorum, qui sedebat in Scete, tertio ad eum retulit de bello fornicationis. Cui respondit Sanctus: Ne conturberis, o frater, sunt principia: & ideo te vehementius invaserunt, priorem requirentes consuetudinem. Sicut enim canis cum assueverit in macello ossa rodere, non recedit a consuetudine; sed si fuerit clausum macellum, & nemo ei dederit, fame enectus non amplius accedit: sic tu quoque, si permanseris in tuæ continentiæ exercitatione, mortificans membra tua, quæ sunt supra terram, & excludens ab ingressu ingluviem, quæ parit intemperantiam, ægre ferens dæmon, ut qui cibos non habeat, qui accendant, a te recedet.
[9] [carnis lucta,] Cum ergo secessisset Christi servus Moses, & ab illa hora seipsum inclusisset in cella, maxima in omnibus exercebatur tolerantia, maxime autem in abstinentia a cibis, ut qui nihil aliud sumeret præter panis sicci uncias XII, plurimum operans, & quinquaginta orationes quotidie peragens. Porro autem quamvis suum liquefecisset corpusculum, permansit tamen inflammatus, & præcipue in somnis. Nec hisce remediis cessavit gravissima sancti Solitarii cum spiritu tenebrarum, præsertim in somniis, colluctatio, sed ulterius summa cum pertinacia perduravit, prout discimus e Palladio, qui ita pergit: Cum autem surrexisset, convenit quemdam alium monachum sanctum probatissimum, & ei dicit: Quid faciam, abba? Rationi meæ tenebras offundunt somnia animi, ut qui eis ex veteri consuetudine delecter (id est, delectationem patiar vel invitus, ut colligitur e statu S. Moysis, nihil non facere ac pati recusantis, ut eamdem a se amoliretur.) Dicit ei ille Sanctus: Non cohibuisti mentem tuam a visis, quæ in eis versantur: ea de causa hæc sustines.
[10] [& singularia] Fac ergo quod dico. Dede te paulatim vigiliæ, & ora sobrius: & ab his cito liberaberis. Cum hoc autem monitum audiisset Vir præclarus, tamquam ab eo, qui erat artifex experientia, in cellam reversus, dixit se, quod quidem sua sciat conscientia, tota nocte non dormiisse: non orationis prætextu genu flexisse, ut somni fugeret tyrannidem. Cum annis ergo sex mansisset in cella, totas noctes stans in medio cellæ, & Deum orans assidue, & non claudens oculos, non potuit intemperantem vincere cupiditatem. Re vera enim non potest vere castigari cupiditas. Cum enim seipsum liquefecisset laboribus, turpem illam affectionem non potuit subigere. In Vitis Patrum libro 3, num. 10, a pag. 494, vehemens adeo Virum pugilem vexavit pugna in hac materia, ut eum e dilectissima sibi cella expulerit. Res sic describitur ibidem:
[11] [contra cam] Beato abbati Moysi, qui habitabat in loco, qui appellabatur Petra, quodam tempore in tantum imposuit durissimam impugnationem dæmon fornicationis, ut non prævaleret sedere in cellula sua, sed abiit ad sanctum abbatem Isidorum, & retulit ei violentiam impugnationis suæ. Cumque de Scripturis sanctis abbas Isidorus proferens testimonia, consolaretur eum, &, ut ad cellulam suam reverteretur, rogaret eum, noluit abbas Moyses pergere ad cellulam suam. Tunc abbas Isidorus pariter cum abbate Moyse ascenderunt in superiora cellulæ suæ. Et dixit ei Isidorus: Respice ad Occidentem, & vide. Cumque respiceret, vidit multitudinem dæmonum vehementer cum furore perturbari, & quasi ad prælium præparatos, festinantesque pugnare. Dixit autem ei abbas Isidorus: Respice iterum ad Orientem, & vide. Cumque respiceret, vidit innumerabilem multitudinem sanctorum angelorum, gloriosum & splendentem super lumen solis cælestium virtutum exercitum. Ait autem ei abbas Isidorus: Ecce quos in Occidente vidisti, ipsi sunt, qui etiam impugnant Sanctos Dei.
[12] Nam quos ad Orientem conspexisti, ipsi sunt, [adhibita] quos ad adjutorium Sanctis suis mittit Deus. Cognosce ergo, quia plures sunt nobiscum, sicut dicit Elisæus propheta. Verum etiam sanctus Joannes dixit: Quia major est, qui in nobis est, quam qui in hoc mundo. Et his auditis confortatus in Domino sanctus abbas Moyses, reversus est in cellulam suam, gratias agens, & glorificans Domini nostri Jesu Christi bonitatis patientiam. Nec vero congrua luctæ suæ neglexit remedia sanctus Athleta; sed alias atque alias vitæ austeritates huic medicandæ adhibuit. Nam, ut ait Sozomenus pag. 682, quoniam bona corporis habitudine, quam ex priore victu contraxerat, adhuc fervens, ad cogitationes fœdæ libidinis incitabatur, omni philosophicæ exercitationis genere corpus suum maceravit, nunc exiguo pane victitans sine obsonio, nunc plurimum operis faciens, oransque quinquagies. Interdum etiam singulis noctibus stans, per sex continuos annos orabat, nec genua flectens, nec oculos claudens ad somnum capiendum.
[13] Nonnumquam monachorum cellas noctu circumiens, [a Sancto remedia:] hydrias singulorum clam aqua implebat. Quod quidem laboriosum erat inprimis. Ab aliis enim decem; ab aliis viginti; a quibusdam vero triginta & amplius stadiis aberat locus ille, unde aquam hauriebant. Diu tamen pristinum robur retinuit, licet plurimis exercitationibus illud frangere studuisset, & assiduis vexationibus corpus attereret. Juverit hæc magis declarare, ac confirmare ex Palladio, qui pag. 65 & 66 ita loquitur: Post hæc aliam sibi suggessit rationem asperæ vitæ agendæ. Egrediens hic Pugil satanæ (varie enim cum eo decertavit) noctibus abibat ab cellas monachorum, qui se exercendo consenuerant in laboribus, & per se aquam non poterant amplius importare, & accipiens hydrias eis nescientibus, illas aqua implebat. Habent enim in illis locis aquam certa distantem longitudine. Alii quidem ad duos lapides; alii vero ad quinque; alii vero ad dimidium.
[14] Una ergo nocte, qua hoc faciebat, dæmon, qui eum observaverat, [a diabolo cæditur usque ad mortem, & lucta] non amplius ferens Athletæ fortitudinem, cum ipse se inclinasset in puteum, ut unius monachi impleret hydriam, clavam quamdam ei impegit in lumbos, & eum in eo loco reliquit jacentem mortuum, nihil omnino sentientem, neque quid, neque a quo id passus sit. Cum ergo alio die venisset quidam monachus ad aquam hauriendam, cum illic invenit jacentem linqui animo. Is autem id renuntiavit magno Isidoro presbytero Scetæ. Qui abiens cum aliquot aliis, eum accepit, & tulit in ecclesiam. Ille vero anno toto ægrotavit, ut vix corpus ejus & anima convaluerit. Tunc dicit illi magnus Christi sacerdos Isidorus: Cessa deinceps, frater Moses, contendere cum dæmonibus, & ne sic eis insultaveris. Est enim modus quoque fortitudinis in exercitatione. Is autem illi dicit: Non cessabo cum eis pugnare, donec mihi cessaverit phantasia somniorum. Tunc ei dicit sanctus Isidorus presbyter: In nomine Domini nostri Jesu Christi, ab hoc temporis articulo cessarunt turpia tua somnia. Bono deinceps & fidenti animo communica Sacramentis. Ne enim gloriareris, ut qui tua exercitatione vicisses affectionem, ideo vehementer in te suam exercuit potestatem, ad tuam utilitatem, ne incideres in animi elationem. His auditis reversus est in cellam, quiete deinceps attendens moderato instituto exercitationis. Post duos autem vel tres menses rogatus a beato Isidoro presbytero exercitator Moses, numquid amplius ei molestiam exhibuisset spiritus, respondit: Ab illa hora, qua mihi precatus est Christi servus, nihil mihi accidit ejusmodi.
[15] [diuturna liberatur:] Ex his, Bono deinceps & fidenti animo communica Sacramentis, diceres confici, Sanctum in ardentissimo illo tentationum æstu vel non communicasse Sacramentis, vel saltem hoc non fecisse μετὰ παῤῥησίας, sicut lego in textu Græco Palladii, id est, cum libertate vel cum audacia, dicamus nos libere & audacter. Huc pertinet alius Palladii textus in Vita abbatis Dioscuri presbyteri, in qua, interprete Herveto, quo utimur, cap. 68, pag. 164 narrat ista: Vidimus autem alium quoque presbyterum in Thebaïde, nomine Dioscurum, patrem centum monachorum: qui cum ad Dei gratiam esset accessurus, dicebat eis: Videte, ne quis, qui noctu phantasiam habuit mulieris, audeat accedere ad sancta Sacramenta. Ne quis ex vobis, visis & phantasiis pulsus somniet. Nam qui absque phantasiis fiunt fluxus seminis, casu fiunt, nec ex uniuscujusque libero animi arbitrio insunt, sed absque voluntate. Procedunt enim ex natura, & ex redundanti materia excernuntur. Quocirca nec sunt peccato obnoxii. Visa autem ac phantasiæ (accedente ad illa hominis consensu) procedunt ex libera eligendi voluntate, & sunt argumentum mali animi. Ad Sanctum nostrum redeamus. Verba Isidori apud Palladium, Bono deinceps animo &c. ita expono. Primo, non est credibile, Sanctum nostrum per annos omnino sex, quibus duravit iste carnis conflictus, a Sacramentis abstinuisse. Secundo, videtur verosimile, quod rarius tamen eisdem communicarit quam alii monachi, ex sacro quodam horrore ac magna reverentia indignum se reputans, ut creberrime illa frequentaret.
[16] [alia vehemens ejus tentatio:] Quid dicam de alia lucta non quidem tam diuturna, quam erat prior, sed admodum tamen periculosa ac difficili, prout licet colligere ex singulari modo, quem Deus adhibuit ad medelam, rem narrante Cassiano in Collatione 7, cap. 27, pag. 312, in hæc verba: Secundus vero, quem diximus in hac eremo (nimirum in loco, qui Calamus nuncupatur, ibidem ex cap. 26, pag. 311, in Scheti, ut alibi lego, situs) commoratum, cum ipse quoque singularis & incomparabilis vir esset, ob reprehensionem unius sermonis, quem contra abbatem Macarium disputans paulo durius protulit, quadam scilicet opinione præventus, tam diro confestim est traditus dæmoni, ut humanas egestiones ori suo * suppletus ingereret. Quod flagellum purgationis gratia se Dominus intulisse, ne scilicet in eo vel momentanei delicti macula resideret, velocitate curationis ejus atque auctore remedii demonstravit. Nam continuo abbate Macario in oratione submisso, dicto citius nequam spiritus ab eo fugatus abscessit.
[17] [mirum in dæmones imperium: elogium] Atque hæc quidem certamina sustinuit invictus noster Athleta, cui tot & tam atræ carnis tempestates non obfuere, quo minus anima ejus magna cælestium radiorum abundantia illustraretur, ac in dæmonia potens ac mirum exerceret imperium, teste Pulladio pag. 66: Dignatus est, inquit, hic Sanctus gratia adversus dæmones: adeo ut, sicut nos muscas hyeme contemnimus, ita, atque adeo amplius, hic magnus Moses contemneret dæmones. Locum alium, in quo narratur Vir sanctus maximum dæmonibus terrorem incussisse, dabimus inferius num. 38, ubi de ipsius elogiis erit sermo.
[Annotata]
* editio Gazæi addit ab eo
§ III. Sancti virtutes; apophthegmata & instructiones.
[Profundissima] In Vitis Patrum libro 5, libello 15, num. 29, pag. 624 agitur de S. Moysis sacerdotio, profundissima Viri in tenues modestiæ atque abjectionis umbras se colligentis humilitate probato. Rem audi: Dicebant de abbate Moyse, quia factus esset clericus, & posuerunt ei superhumerale. Et dixit ei archiepiscopus: Ecce factus es candidatus, abba Moyses. Et ille respondit: Putas a foris, domne papa, aut deintus? Volens autem episcopus probare eum, dixit clericis: Quando intrat abbas Moyses ad altare, expellite eum, & sequimini, ut audiatis quid dicat. Dum autem cœpissent eum mittere foras, dicebant ei: Exi foras, Æthiops. Ille vero egrediens dicebat: Bene tibi fecerunt, cinerente & caccabate. Qui cum homo non sis, quare te in medio hominum dare præsumpsisti? De voce cinerente atque caccabate observat hæc in notatione ad librum citatum Rosweydus pag. 643, num. 43: Ita manuscripti Vedastinus & Audomarensis. Variant editi. Quidam, CINEROSE ET CACCABATE; quidam, CINERATE ET CACCABATE. Existimo cinerentum dictum ea forma, qua PULVERULENTUS, & similia. Vide Onomasticon.
[19] Eamdem profundissimæ humilitatis virtutem in multis aliis occasionibus ostendit. [humilitate] Nam in Vitis Patrum libro 5, libello 16, num. 7, pag. 631, Facta aliquando congregatione fratrum in Scithi, cum voluissent senes probare abbatem Moysen, contempserunt eum, dicentes: Ut quid iste Æthiops venit in medio nostrum? Ille autem audiens, tacuit. Cum vero dimissus fuisset conventus, dixerunt ei hi, qui eum injuriose tractaverant: Nec modo non es turbatus? Et ille respondit: Turbatus sum, & non sum locutus. Et ibidem libello 8, num. 10, pag. 593 aliud edidit exemplum, quo ostendit, quam parvus & abjectus esset in oculis suis: Audivit enim aliquando judex provinciæ de abbate Moyse, & perrexit in Scithi, ut videret eum; & nuntiaverunt quidam seni de adventu ejus, & surrexit, ut fugeret in paludem; & occurrit ei ille judex cum suis, & interrogavit eum, dicens: Dic nobis, senex, ubi est cella abbatis Moysi? Et dicit eis: Quid vultis eum inquirere? Homo fatuus est & hæreticus.
[20] Et veniens judex ad ecclesiam, dixit clericis: Ego audiens de abbate Moyse, [excelluit:] veni ut viderem eum; & ecce occurrit nobis senex pergens in Ægyptum, & interrogavimus eum, ubi esset cella abbatis Moysi, & dixit nobis: Quid eum quæritis? Fatuus est, & hæreticus. Audientes autem clerici, contristati sunt, dicentes: Qualis est senex ille, qui hæc de sancto homine locutus est ad vos? Et illi dixerunt: Senex vetustissimo vestimento utens, longus & niger. Et illi dixerunt: Ipse est abbas Moyses; & quia noluit videri a vobis, ideo hæc vobis ipse de se dixit. Et multum ædificatus judex discessit. Quid, quod eadem virtus, ac virtutum omnium regina, sanctum nostrum Confessorem terribilem faceret superbis dæmonibus, viamque præcluderet accessui eorum, ne illum tentare auderent. Factum accipe e Vitis Patrum libro 3, num. 102, pag. 516: Abbati quoque Moysi frequenter apparuerunt dæmones maledicentes ei, ac dicentes: Prævaluisti nobis, Moyses, & nihil tibi possumus facere: quoniam quoties te in desperationem humiliare volumus, exaltaris; quoties autem exaltaris, ita te humilias, ut nullus de nobis accedat ad te.
[21] [cui charitatem] Huic virtuti, quam in eximio gradu habebat S. Moyses, adjunge singularem charitatem, in qua egregie etiam excelluit. Libro eodem septimo, cap. 18, num. 2, pag. 673 scribuntur ista: Quidam frater veniens in Schiti, ut videret abbatem Arsenium postulabat. Cumque alii fratres ei, ut paululum requiesceret, suaderent, respondit: Non manduco panem, nisi illum videre meruero. Tunc unus ex fratribus ipsum duxit ad abbatem Arsenium, pulsatoque ostio cellulæ, introduxit eum. Deinde suscepti, & oratione facta, consederunt. Cum autem beatus taceret Arsenius, ille, qui fratrem adduxerat, ait: Ego discedo. Sed & is, qui ex magno desiderio venerat, videns quia nihil ei locutus fuisset abbas Arsenius, præ verecundia tacitus sedens, dixit: Et ego quoque tecum, frater, abscedo. Ac sic uterque discesserunt. Postulabat autem, ut etiam ad abbatem Moysen, qui ex latronibus conversus fuerat, deduceretur. A quo susceptus, facta charitate dimissus est. Frater autem, qui ad utrosque ipsum duxerat, dixit illi: Ecce, utrosque, quos postulabas, vidisti: quis tibi plus ex ambobus placet? At ille ait: Mihi interea hic melior videtur, qui nos utrosque & bene suscepit, & bene pavit. Quo sermone comperto, unus ex patribus ad Dominum oravit, dicens: Domine, hanc mihi rem precor ostende, quia unus propter nomen tuum omnes homines videre aut appellare refugit; alter vero omnibus propter nomen tuum communis est. Et ecce in exstasi duæ illi naves per fluvium ostensæ sunt; & in una quidem vidit Spiritum sanctum cum silentio & requie una cum abbate Arsenio navigantem; in altera vero navi vidit abbatem Moysen & angelos Dei, mel & favum in os & in dentes ejus inserentes
[22] [adjunxit,] Ex hac etiam virtute profluxit factum sancti Patris nostri, dum maluit videri minus rigidus in quadam, ut credo, consuetudine jejunii, quam parum hospitalis in quorumdam solitariorum adventu. Res gesta in Vitis Patrum libro 5, libello 13, num. 4, pag. 615 scribitur ita accidisse: Factum est aliquando in Scithi mandatum, ut jejunarent illa hebdomada, & facerent Pascha. Contigit autem, ut in ipsa hebdomada venirent ad abbatem Moysem fratres quidam ab Ægypto; & fecit eis modicum pulmentum: & cum vidissent vicini fumum, dixerunt clericis ecclesiæ, quæ illic est: Ecce Moyses solvit mandatum, & coxit apud se pulmentum. Illi autem dixerunt: Quando venerit, loquemur ei nos. Facto autem sabbato, videntes clerici magnam conversationem abbatis Moysis, dicunt ei coram omni plebe: O abbas Moyses, mandatum quidem hominum solvisti, sed Dei mandata fortiter alligasti.
[23] [& misericordiam erga delinquentes:] Cum virtute charitatis non parvam habet affinitatem misericordia erga delinquentes. Hanc demonstravit Vir sanctus in se reperiri præ aliis fratribus eremicolis: nam hi punitum volebant alium, defectus nescio cujus reum; ille vero ei parcitum. Historiam intellige e Vitis Patrum libro 5, libello 9, num. 4, pag. 594: Frater aliquando in Scithi inventus est culpabilis, & fecerunt seniores conventum, & miserunt ad abbatem Moysem, dicentes, ut veniret: ille autem venire noluit. Misit autem ad eum presbyter, dicens: Veni, quia plebs fratrum te exspectat. Et ille surgens venit. Tollens autem secum sportam vetustissimam, implevit eam arena, & post se portavit. Illi vero exierunt ei obviam, dicentes: Quid hoc est, pater? Dixit autem eis senex: Peccata mea sunt post me currentia, & non video ea, & veni ego hodie judicare aliena peccata. Illi autem audientes, nihil locuti sunt fratri, sed ignoverunt ei. Aliæ plurimæ Sancti virtutes variis hujus Commentarii locis inspersæ sunt.
[24] Varia etiam abbatis Moysis in Vitis Patrum referuntur apophthegmata, [apophthegmata] quæ declarant pia ejus sensa. Libro 3, num. 58, pag. 510 sunt ista: Dixit abbas Moyses: Per has quatuor res passio gignitur: per abundantiam escæ & potus, & per satietatem somni, & per otium & jocum, & ornatis vestibus incedendo. Ibidem lib. 7, cap. 1, num. 7, pag. 665: Idem dixit: Corporeæ multæ sunt passiones. Et dicit ei frater: Et quæ sunt, Abba? At ille respondit: Quia Paulus Apostolus dicit: Fornicatio & immunditia, vel omnis cupiditas nec nominetur in vobis, sicut decet sanctos: visus quoque & fiducia frequenter ad prælium veniunt. Libro 3, num. 196, pag. 529: Abbas Moyses commonebat fratres, dicens: Quatuor sunt monacho principalia observanda; id est, tacendi, servandi mandata Dei, humiliandi semetipsum, & angustia paupertatis. Oportet ergo monachum, ut semper lugeat, semper suorum sit memor peccatorum, & omni hora ponat sibi mortem ante oculos suos. Quatuor hisce jam prolatis fere consonant ea, quæ habentur in Vitis Patrum libro 7, cap. 35, num. 1, pag. 680. Cellæ amorem æstimabat admodum, uti patet ex brevi hoc, sed ad persuadendum efficaci apophthegmate, quod in dictis Vitis legitur lib. 3, num. 109, pag. 516: Quidam frater cum expetisset sermonem ab abbate Moyse, dicit ei Senex: Vade, & sede in cella tua. Cella autem tua omnia te potest instruere, si ibi permanseris. Sicut enim piscis ex aqua eductus statim moritur; ita & monachus perit, si foris cellam suam voluerit tardare. Alia super eodem argumento utitur similitudine in libro 5, libello 2, num. 10, pag. 564: Dixit abbas Moyses: Homo fugiens hominem, similis est uvæ maturæ: qui autem cum hominibus conversatur, sicut uva acerba est.
[25] Apud Cotelerium citatum datur pag. 553 hoc apophthegma: [alia proferuntur,] Frater sic interrogavit abbatem Moysem: Rem video coram me, nec possum eam occupare. Dicit ei Senex: Nisi factus fueris mortuus instar eorum, qui sepulcro obteguntur, non poteris illam apprehendere. In Vitis Patrum libro 5, libello 10, num. 63, pag. 602: Dixit abbas Pastor, quia frater quidam interrogaverit abbatem Moysem, dicens: Qualis homo mortificat se? homo a proximo suo? Et respondit ei: Nisi posuerit homo in corde suo, quia triennium habet in sepultura, non attingit ad hoc verbum. Videri etiam potest caput 26 libri 7, num. 1, pag. 678. Ibidem libro 6, libello 4, pag. 657 habentur instructiones variæ hoc titulo: Septem capitula verborum, quæ misit abbas Moyses abbati Pœmenio &c. Longa est narratio, & jam pridem apud nos transcripta die VII Februarii pag. 47: quæ ibidem attribuitur Moysi Lybico. De S. Pœmene, celeberrimo in Scheti & in Ægypto anachoreta, actum est in hoc tomo ad diem XXVII Augusti. Non videmus, cur Pœmenius, qui supra vocabatur, sit ab eo diversus, nec cur Moyses, qui inter ipsius apophthegmata nominatur pag. 41, num. 26, debeat statui alius ab eo, de quo hic agimus. Inter sententias Ægyptiorum Patrum apud Rosweydum num. 109, pag. 1007, monita superiora aliter ac breviter ponuntur hoc titulo: Hæc sunt sententiæ septem, quas locutus est abbas Moyses ad abbatem Pœmenionem &c., quæ ibi legi possunt, uti & apophthegmata apud Cotelerium pag. 555, 557, & ejusdem notæ pag. 816, & Vitæ Patrum libro 5, libello 10, num. 63, pag. 602. Tillemontius tomo 10 Monumentorum ecclesiasticorum in S. Moyse applicat ipsi varias instructiones, quæ sunt apud Cassianum.
[26] [& instructiones quas fructuose dabat:] Non proferebat promiscue & sine fructu suas de perfectione institutiones, sed volebat ejusdem avidos, ac corde contrito & humiliato illam quærentes, ne, si non essent tales, sibi noceret. Audi Cassianum collatione 1, cap. 1, pag. 174 de abbate Moyse ita loquentem: Cum in eremo Scithi (anno circiter 390, uti vult Tillemontius pag. 72) ubi monachorum probatissimi patres, & omnis commorabatur perfectio, abbatem Mosen, (eumdem sine dubio, de quo hic loquimur, sicut censet mox nominatus auctor) qui suavius inter illos egregios flores, non solum actuali, verumetiam theoretica vita flagrabat, institutione ejus fundari cupiens expetissem una cum sancto abbate Germano .., pariterque ab eodem abbate ædificationis sermonem fusis lacrimis ambiremus; quippe cujus hunc animi rigorem manifestissime noveramus, ut nisi fideliter desiderantibus, & cum omni cordis contritione quærentibus, nequaquam penitus acquiesceret perfectionis aperire doctrinam, ne scilicet si passim vel nolentibus eam vel tepide sitientibus exhiberet, res necessarias, & quæ solis perfectionem cupientibus debent esse compertæ, indignis & fastidiose suscipientibus pandens, aut jactantiæ vitium, aut proditionis crimen videretur incurrere &c.
[27] [remedium contra acediam:] Cassianus de Institutis renuntiantium lib. 10, cap. 25, pag. 142 narrat, hoc se remedium contra acediam a Moyse abbate accepisse: Cum incipiens, ait, in eremo commorari, abbati Moysi, omnium sanctorum in ea habitantium summo dixissem, me ægritudine acediæ hesterno die gravissime fuisse confectum, nec ab ea potuisse alias liberari, nisi ad abbatem Paulum protinus cucurrissem; ille: Non te, ait, ab ea liberasti, sed magis ei te addictum ac subditum præbuisti. Gravius enim te ut desertorem ac fugitivum deinceps adversarius impugnabit, quem de conflictu superatum protinus aufugisse conspexit: nisi de cetero commissa congressione, non desertione cellæ, vel somni torpore ingruentes æstus ejus ad horam evaporare malueris, sed tolerentia potius & conflictu didiceris triumphare. Unde experimento probatum est, acediæ impugnationem non declinando fugiendam, sed resistendo superandam.
[28] [victus frugalitas,] Cassianus idem (prout pergit Tillemontius) duas primas collationes suas abbatis Mosi Schetensis nomine inscribit, & in earumdem secunda, cap. 21, pag. 214 sic eum loquentem inducit: Si vultis experiri vim statuti hujus (egerat cap. 19 de optimo cibi quotidiani modo) modum istum jugiter retinete, nullum extrinsecus coctionis pulmentum die Dominico vel Sabbati, neque sub aliqua advenientium fratrum occasione sumentes: nam his refecta caro non solum minore quantitate diebus residuis poterit sustentari; verum etiam totam refectionem sine labore differre, illorum scilicet ciborum, quos extrinsecus sumpserit, adjectione suffulta. Quod nullo modo facere, nec refectionem panis differre in diem posterum prævalebit, quisquis fuerit semper prædictæ mensuræ quantitate contentus. Etenim memini seniores nostros (quod nos quoque retineo frequenter fuisse perpessos) cum tanto labore ac difficultate hanc parsimoniam sustentasse, tantaque vi atque inedia prædictam custodisse mensuram, ut inviti quodammodo nec sine gemitu atque tristitia hunc finem sibi refectionis imponerent. Porro ista supradictæ mensuræ quantitas cap. 19 in duobus paxamaciis statuitur, quos parvulos panes vix unius libræ pondus habere certissimum est. Hæc paxamacia, ut ibi scribitur, alias paximatia, sunt panes sicci, ex historia Lausiaca cap. 22, pag. 64, ubi in Vita Mosis, qui fuit e latronibus, narrantur ista, & superiora confirmantur: Cum ergo secessisset Christi servus Moyses .., maxima in omnibus exercebatur tolerantia, maxime autem in abstinentia a cibis; ut qui nihil aliud sumeret præter panis sicci uncias XII.
[29] Apud Cassianum collatione 2, cap. 17, pag. 213, [& tenendus in eo modus:] quod est de immoderatis jejuniis & vigiliis, narrat quousque progressus fuerit in abstinentia a cibis, & quod modus in ea tenendus sit, docet. Etenim memini, inquit, me frequenter ita appetitum cibi penitus respuisse, ut duobus diebus ac tribus refectione dilata, ne memoria quidem ullius edulii meam interpellaverit mentem, & rursum ab oculis meis ita somnum diaboli impugnatione subtractum, ut plures noctes ac dies paululum quid somni meis oculis a Domino precarer infundi, graviusque me periclitatum somni cibique fastidio, quam soporis & gastrimargiæ colluctatione persensi.
[30] Verosimile videtur, in S. Moysen nostrum cadere illud insigne elogium, [vita sociabilis monasticæ conjuncta.] quod habetur in collatione 19, cap. 9, a pag. 536, & in quo Moyses, Paphnutius, ac duo Macarii laudantur a rerum secularium contemptu, & a vita contemplativa: Qui ita erant in utraque ista professione perfecti, ut, cum ultra omnes eremi accolas secedentes, insatiabiliter secreto solitudinis pascerentur, quantumque in ipsis erat, nequaquam inquirerent humana consortia, tamen ita frequentiam ac fragilitates ad se concurrentium sustinebant, ut, cum ad eos visitationis vel profectus gratia innumera fratrum multitudo conflueret, tam jugem pene susceptionis inquietudinem immobili patientia tolerantes, nihil aliud vel didicisse vel exercuisse omni vitæ suæ tempore crederentur, quam ut communibus tantum advenientium officiis deservirent, ita ut apud cunctos esset ambiguum, in qua potissimum professione eorumdem major esset industria: id est, utrum in illa eremitica puritate, an in ista conversatione communi, magnanimitas eorum mirabilius aptaretur.
§ IV. Donum prophetiæ; mors; cultus apud Græcos & Latinos; elogia; chronotaxis.
[Prædicit carnis lapsum] Præter alia plurima dona, quæ Deus in sanctum Eremitam nostrum benignissime congessit, spiritum etiam prophetiæ ipsi contulit. Id probatur e Vitis Patrum libro 5, libello 5, num. 35, pag. 578, ubi leguntur ista memoriæ prodita, quæ cui aptius applicentur, quam abbati Moysi Æthiopi, qui adeo in Scheti claruit, non video: Senex quidam erat in Scithi: qui cum incurrisset in ægritudine magna, serviebant ei fratres. Et videns senex, quia laborarent, dixit: Vado in Ægyptum, & non solvam fratres istos. Et dicit ei abbas Moyses: Non vadas, quoniam in fornicationem incursurus es. Ille autem contristatus dicebat: Mortuum est corpus meum, & tu mihi ista dicis? Surgens ergo abiit in Ægyptum. Quod cum audiissent homines circumquaque habitantes, offerebant ei multa. Venit etiam ad eum quædam virgo fidelis, volens obsequium suum seni infirmanti deferre. Et post aliquantum temporis, cum paululum de ægritudine, qua tenebatur, melius habuisset, incurrit in eam, & illa concepit. Interrogata autem a vicinis loci, unde conceperit; illa respondit: De sene hoc.
[32] [cujusdam solitarii,] Illi autem non credebant ei. Senex vero dicebat: Ego hoc feci, sed custodite mihi infantem, quem peperit. Quæ cum genuisset puerum, & ablactatus fuisset, tulit senex infantem in humeris suis, & die, qua erat festivitas in Scithi, occurrit ibi, & intravit in ecclesiam coram multitudine fratrum. Illi autem videntes eum, fleverunt: Qui dixit fratribus: Videtis infantem hunc? filius est inobedientiæ meæ. Cavete ergo vos, fratres, quia in senectute hoc feci, & orate pro me. Et pergens ad cellam suam, ad initium primæ conversationis suæ reversus est.
[33] [& barbarorum irruptionem in Schetim a quibus occisus] Aliud vaticinium sanctus Abbas noster edidisse dicitur in eodem monte Scheti, & imminentem Mazicorum grassationem prænuntiavisse. Tomo IV Julii, die XIX ejusdem mensis, pag. 610 in S. Arsenio anachoreta, dixi de illorum barbara crudelitate, duplici irruptione, ejusdemque tempore, quæ hic non repeto. Quoniam vero solitudo Schetica erat satis propinqua barbaræ isti genti (vide Historiam Lausiacam cap. 7) non mirum est, solitarios istos grassationibus Mazicorum expositos fuisse. Sancti porro vaticinium super eorum adventu in Schetim, ita narratur in Vitis Patrum libro 5, libello 18, num. 13 & 14, pag. 638: Dicebat abbas Moyses in Scithi: Si custodimus mandata patrum nostrorum, eo præsumens de Deo spondeo vobis, quia huc barbari non venient: si autem non custodierimus, desolandus est locus iste. Sedentibus aliquando fratribus apud eumdem abbatem Moysem, dicit eis: Ecce barbari hodie in Scithi venient, sed surgite & fugite. Dicunt ei illi: Et tu non fugies, abba? Ille autem dicit eis: Ego per tot annos exspecto diem istum, ut impleatur sermo Domini mei Jesu Christi dicentis: Omnes qui accipiunt gladium, gladio peribunt. At illi dixerunt ei: Neque nos fugiemus, sed tecum moriemur. Et ille dixit eis: Ego causam non habeo: unusquisque vestrum videat quomodo sedeat. Erant autem septem fratres cum eo, & dicunt ei: Ecce barbari appropinquarunt januæ, & statim intrantes barbari occiderunt eos. Unus autem ex eis timore carnali perterritus fugit, & abscondit se post plectas de palmis; & vidit septem coronas descendentes, & coronantes abbatem Moysem & sex fratres, qui cum eo fuerant interfecti.
[34] Porro coronæ illæ, sicut observat Tillemontius tomo 10 Monumentorum ecclesiasticorum in S. Moyse pag. 75, [tamquam martyr dicitur,] non tantum designabant gloriam, quam Sancti isti per suam in pœnitentia ac bonis operibus perseverantiam adepti erant; verum etiam martyrii honorem, quem morte sua meruerant, Ecclesia catalogo Martyrum consueta illos adscribere, qui post sanctam vitam occisi fuere a barbaris infidelibus, sicut sancti Paulus, Isaïas, & alii in solitudine, cui nomen Rhaïtum, & in Sinaï (loca sunt in Arabia ad Mare rubrum) ad annum circiter 373 perempti (de quibus agit tomo 7; a pag. 573.) Hisce addit, quos eodem etiam die & in eadem solitudine Sinaï occisos refert circa initium seculi 5, mittens lectorem ad ea, quæ collegit de S. Nilo, videlicet S. Sarmatam, discipulum S. Antonii, cujus memoria agitur die XI Octobris. Id causæ est, prout observat idem auctor, quod creditum sit die VII Februarii nostri pag. 46, titulum hunc deberi S. Moysi ac sociis ejus (eisdemne, an diversis ab iis, de quibus modo dixi, postea discutiam.) Hæc est Tillemontii ratiocinatio ulterioris nobis infra præbitura materiem examinis.
[35] Vide interim, quantopere ab isto martyrio S. Moysis Æthiopis discrepet Palladius, [refragante Palladii silentio:] auctor gravissimus ac fide dignissimus, qui de ipsius quidem morte, ætate, presbyteratu, ac discipulis diserte meminit, sed de genere mortis nihil dicit, & non aliter de ea loquitur, quam si contigisset sine violentia & in pace: Obit, ait pag. 66, ante septuaginta quinque annos natus in Scete, cum factus esset presbyter, relictis septuaginta quinque * discipulis. Si Sanctus fuit martyr, quomodo Palladius hoc ignorare potuit? Si non ignoravit, quomodo potuit sic scribere? Hic Rhodus, hic saltus. Atque hæc quidem sunt semina controversiæ admodum intricatæ, de qua pluribus infra. Subjicio interea temporis cultum S. Moysis hodierni, & elogia.
[36] Annua S. Moysis memoria inscribitur Typico S. Sabbæ nuncupato, [cultus apud Græcos] ac Synaxario, quod ex Menologio, jussu Basilii imperatoris Porphyrogeniti edito, exstat apud nos ad calcem tomi 1 Augusti. Annuntiatur etiam Sanctus noster & laudatur in Menologio Sirletiano. Nostra apographa Græca Mss. singillarim his attexere prætermitto. In Officio sacro, quod hac die habetur in Menæis magnis Græcis typo editis, compellatur egregiis elogiis, & sequentibus duobus versiculis honoratur; & quoniam Menæa illa, quibus utor, valde mendosa sunt, adhibui eis manum, prout judicavi sensum exigere, qui sic sonat:
Φησὶ
τὸ
ῥητὸν·
Καὶ
θανὼν
Μωσῆς
μέλας,
Ἄνθρωπος
ὄψιν,
καὶ
θεὸς
τὴν
καρδίαν.
Dictum refert: Vel mortuus Moyses niger:
Homo facie, sed corde qui deus fuit.
Additur hoc hexametrum de ejus sepultura:
Τάψαν ἐν εἰκάδι Μωσῆν ὀγδόῃ Αἰθιοπῆα.
Æthiopem sepelit vicena octava Möysem.
Fortasse respicit ad parœmiam Græcam poëta in primo versu, Αἰθίοψ οὐ λευκαίνεται, de qua dixi in S. Æthiope Eunucho per S. Philippum diaconum baptizato pag. 5 hujus tomi. Qua vero metaphorica similitudine deus vocetur, non habeo exploratum ex ejus dictis & gestis.
[37] [& Latinos] Gloria vero posthuma S. Moysis singulare incrementum accepit, quando ab ecclesia Græca ad Latinam propagata est, quæ in suo Martyrologio hac die illum ita annuntiat: Item sancti Moysis Æthiopis, qui ex insigni latrone insignis anachoreta, multos latrones convertit, & secum duxit ad monasterium. Singulare etiam est, quod annua S. Moysis memoria fuerit peculiari titulo propagata ad ecclesiam S. Salvatoris Ordinis Cisterciensis Antverpiæ. Nam in libello ibidem impresso, qui continet festa particularia ejusdem ecclesiæ propter notabiles Sanctorum & Sanctarum reliquias, notantur ista: XXVIII Augusti S. Moysis eremitæ & confess. M. & com. in utrisque vesp. & laud., collecta: Deus qui nos.
[38] [elogia] Accipe Viri sanctissimi elogia. Palladius pag. 66 in editione Herveti, Hæc est vita, quam egit Moyses Æthiops, qui ipse quoque numerabatur inter magnos. Græca vero Meursii sic habet: Αὕτη ἡ ἔνθεος τῆς ἀσκήσεως πολιτεία τοῦ ἀκαταγωνίστου ἀθλητοῦ Μωυσέως τοῦ τῷ γένει Αἰθίοπος, τὴν δὲ ψυχὴν ἐθίσαντος θείᾳ χάριτι· ὃς καὶ αὐτὸς ἦν ἐν τοῖς μεγάλοις τῶν πατέρων κατορθώμασιν ἀριθμούμενος. Quæ ita interpretor: Hæc (est) divina exercitationis conversatio invicti pugilis Moysis, genere Æthiopis, anima vero se assuefacientis divinæ gratiæ, qui etiam ipse inter magnos patres recte factis numerabatur. Sozomenus pag. 683 his eum laudibus extollit: Aiunt .., nemini umquam talem ac tantam mutationem ex vitio ad virtutem contigisse, quantam isti: quippe qui ad culmen monasticæ philosophiæ pervenerit, & dæmonibus maximum terrorem incusserit, & Schetiensium monachorum presbyter factus sit. En tibi nunc, lector, elogium, ex dicto mox Synaxario Græco, quod habetur ad calcem tomi 1 mensis Augusti, Latine redditum de more, etiamsi aliunde satis nota sint, quæ in eodem narrantur: Mense eodem (Augusto) XXVIII (die) memoria sancti patris nostri Moysis Æthiopis. Hic Beatus genere quidem erat Æthiops, colore autem admodum niger, cujusdam administri reipublicæ famulus, quem dominus ejus expulit propter multam morum perversitatem, & latrocinandi institutum. Hic aliquando infesto in pastorem quemdam fuit animo, memor, quod in re aliqua impedimentum sibi interposuisset: quem etiam occidere voluit.
[39] [ejus:] Gnarus igitur, quod trans Nilum esset aquis inundantem, oris morsu tenens machæram, & vestimentum capiti imponens, natando transmisit. Pastor vero præsentiens adventum ejus, fuga se subduxit. Hic autem, arietibus quatuor egregiis mactatis & vinculo ligatis, Nilum natando iterum trajecit. Dum vero comedisset eorum carnes, & pelles pro vino vendidisset, ad socios suos discessit. Hæc autem narravi, ut ostendam, salvari posse [peccatores] per pœnitentiam, si velint. Hic tandem aliquando compunctus ex occasione aliqua, monasterio se tradidit, & eousque pœnitentiæ processit, ut socios suos ad Christum adduxerit. Dum sederet aliquando in cella sua, latrones quidam accesserunt ad illum, ignorantes quod ipse esset Moyses: quos Beatus fune ligatos adinstar sacci palearum, humeris suis imposuit, atque ad ecclesiam * se contulit; & ad fratres dicit: Quoniam sane non licet mihi injuriam facere & hos inveni accedentes ad me, quidnam de his vultis? Illi autem cognoscentes, quod Moyses esset famosus ille atque insuperabilis latronum princeps, postquam Deum glorificassent, etiam ipsi mundo renuntiarunt, & probatissimi monachi facti sunt. Sanctus itaque Senex exacta vita secundum Dei placitum, ac dæmonis libidine superata, moritur annorum septuaginta quinque, presbyter etiam factus, & discipulos relinquens septuaginta. De voce κυριακὸν, (id est ad litteram Dominicum) quam Latine vocavi ecclesiam, consuli potest Cangius in utroque Glossario.
[40] Ætas porro ista annorum septuaginta quinque occasionem nobis præbet tentandi, [chronotaxis vitæ] an ex his atque aliis contexi possit chronotaxis vitæ, quam dabimus per modum conatus vel systematis chronologici, cum difficile sit, eam exacte definire, & suis illam annis aptare. Ætas vero Sancti jam dicta confirmatur ex Historia Lausiaca superius num. 35, de qua etiam apographum Vitæ, quam habemus e bibliotheca Cæsarea Vindobonensi; etiamsi Nicephorus Callistus tomo 2 Ecclesiasticæ historiæ lib. XI, cap. 36 asserat, vitam circiter annum octogesimum quintum finivisse. Si vitam clauserit S. Moyses seculo circiter quarto exeunte, ponamus vivere eum cœpisse anno circiter 325. Tillemontius tomo 10 Monumentorum ecclesiasticorum pag. 64 conversionem ejus accidere potuisse indicat anno ætatis 25 vel 30, qui poterit concurrere secundum jam dicta cum anno seculi istius 50 vel 55. In monasterio quodam Schetensi dirigendis solitariis præfuit anno circiter 375 vel 380, si Bailleto credimus in ejus Vita.
[41] Difficilioris prorsus indaginis negotium est definire annum ejus emortualem. [ac mortis] Prædictus Monumentorum collector pag. 75 hanc difficultatem vidit, certumque esse affirmat, quod obierit ante annum 420, cum Palladius de ipsius morte loquatur. Sed ista temporis notatio nimis vaga est. Addit, judicium ferri posse, quod acciderit illud inter annum 391 vel 392, quo auctor iste videtur cum eo locutus, & annum 400, quo Cassianus potuit discessisse ex Ægypto. Sed idem collector præsens argumentum pluribus curis discutere conatur in notatione 5 super S. Moyse latrone, pag. 728 & 729, quæ est de tempore mortis ejus. Si Moyses, inquit, a Mazicis occisus, sit Lyhicus aut alius quispiam a latrone diversus, nihil videmus dicendum de tempore mortis ejus, quam quod contigerit in fine seculi 4, vel in exordio seculi 5. Deinde significat, haberi ex epistola Synesii, quod Ausuriani vel Austoriani, barbari illarum regionum populi, universam depopulati fuerint Lybiam anno 412, immo vero minati fuerint Ægypto. Floruit scriptor ille imperantibus Arcadio & Theodosio juniore, fuitque archiepiscopus Ptolemaïdis in Lybia, ejusque gesta in historicam narrationem redegit Tillemontius tomo 12 pag. 499 & sequentibus, ubi articulo 24, a pag. 550 ex eodem Synesio depopulationem jam dictam pluribus exponit. Et nonnullis interjectis in notatione 5 modo indicata, redit ad tempus mortis S. Moysis, quod inquirimus.
[42] Quod si Moyses, ait, martyr sit idem, qui latro, [utcumque] & idem, qui habitabat in Calamis, mortuus sit oportet ante annum 400: Serenus quippe & Paphnutius cum Cassiano loquuntur de eo tamquam de homine jam mortuo, qui habitavit &c. Vide Collationis tertiæ caput 5, & Collationis septimæ caput 26. Jam vero Cassiano S. Chrysostomi discipulo facto postquam profectus esset in Schetim, vix hoc accidere potuit post annum 400; atque adeo mortuus fuerit eo tempore, quo Cassianus erat in Ægypto, id est, ut nos, inquit, credimus, inter annum 390 & 400: cum mortuus esse non potuerit ante annum 390, idque non ideo tantum, quia hunc eumdem esse credimus, quocum Cassianus sermones contulit in Scheti; verum etiam quia S. Arsenius, qui ad solitudinem se non contulit ante annum 385, solitarius erat jam tum, quin immo in pietate multum provectus, quando S. Moyses tunc etiam vivebat, ex Cotelerio pag. 368 & 369.
[43] [ordinatur.] Palladius, qui in Cellulas pervenit anno 391, videtur dicere, quod sibi retulerit historiam suarum tentationum: idque colligit Tillemontius e textu Græco ὡς αὐτὸς διηγὴσατο, id est, sicut ipse narravit. His, quæ proposui hactenus e dicto collectore, obiter addo, illud, sicut ipse narravit, haberi in Latina versione Gentiani Herveti, qua utor, pag. 63; sed non inveniri a me in textu Græco, quem edidit Joannes Meursius. Longa quidem & varia est superior Tillemontii ratiocinatio, in omnem se operose versantis partem, ut ad exactam veri temporis, quo obiit S. Moyses noster, cognitionem perveniret; sed omnia & singula non revoco ad novum examen; præsenti controversia eo redeunte, ut videatur non improbabile, quod Sanctus e vita excesserit anno circiter Christi 400, sicut eum ponit Castellanus, &, ut huic alium etiam annumeremus, Bailletus. Nos initio hujus Commentarii signavimus eum obiisse seculo circiter quarto exeunte, quod fere in idem redit.
[Annotata]
* in Graeco textu apud Meursium lego ἑβδομηκοντα, septuaginta
* in Graeco est κυριακὸν
§ V. Solitarii Sancto nostro synonymi; hujus discipuli, dignitas abbatialis, sacerdotium & fortasse martyrium.
[S. Moyses ep. ab hodierno distinctus: an etiam] Sanctus Moyses, episcopus Saracenorum in Arabia, diversus est ab hodierno, quem cum isto confusum fuisse diximus tomo 11 Februarii, die VII, quo de illo actum est, pag. 45. Ibidem pag. 46 dati sunt apud nos SS. Moyses abbas & sex monachi martyres, & ponuntur in Ægypto: Moyses vero ille Lybicus dictus refertur. At primo, non satis intelligo, cur annuntientur in Ægypto; & non potius in Scheti; cum in prædictione ac narratione eorum martyrii, quæ ibidem producitur ex Vitis Patrum, & quam superius § 4 post initium retuli, legantur ista: Dicebat abbas Moyses in Scithi &c. Sedentibus aliquando fratribus apud eumdem abbatem Moysem, dicit eis: Ecce barbari hodie in Scithi venient .., & barbari occiderunt eos. Palæstra itaque eorum martyrii non fuit proprie in Ægypto, sed in Scheti Lybiæ. Secundo, non satis video, quod Moyses ille Lybicus dictus intelligi hic debeat, nec satis capio, quo fundamento varia ei applicentur apophthegmata ad eumdem diem VII Februarii. Ex Palladio certe id conficere nequeo, neque ex Sozomeno, quia paucula dumtaxat de illo habent.
[45] [synonymus,] Nam Palladius signate de isto Moyse tractans cap. 88, pag. 184 sub hoc titulo, Vita abbatis Mosis Lybici, hæc memorat: Moyses Lybicus fuit vir mitissimus, & maxima charitate præditus. Is dignus est habitus dono curationum. Is hoc narravit, aquæ videlicet venam mirabili modo in puteo a Piore elicitam in usum monachorum. Alia vero de isto Moyse ibidem non lego, præter hæc paucula. Sozomenus Historiæ ecclesiasticæ lib. 6, cap. 29, pag. 684 de illo hæc scribit: Moyses .. mansuetudine & caritate, & languorum curationibus, quos oratione sola pellebat, præ cæteris inclaruisse memoratur. Tertio, probare neutiquam possum, quod Moyses Lybicus sit ille, qui cum sex monachis occisus fuerit in Scheti: nam quoniam ibidem interemptus Moyses dixit: Ego per tot annos exspecto diem istum, ut impleatur sermo Domini mei Jesu Christi dicentis: Omnes, qui accipiunt gladium, gladio peribunt, ut videre datur supra § 4, seipsum fortasse hic designat ille Moyses, qui in vita seculari latrociniis assuetus, e latrone ad optimam frugem ac eximiam sanctitatem conversus est. Et vero mors ejus, quæ ponitur inter apophthegmata apud Cotelerium pag. 553, his ibidem pag. 549 & sequentibus depingitur characteribus, qui soli & uni Moysi hodierno videntur esse proprii: dicitur enim vehementissime .. tentatus ad fornicationem.. Æthiops .. longus & niger .. in Sceti.
[46] Validum tamen contra hanc sententiam est argumentum, [Lybicus appellatus, inquiritur.] quod Palladius, qui multis scribit de abbate Moyse, qui fuit ex latronibus, quique vel ipsum mortis ejus locum, annos ætatis, ac numerum discipulorum indicat, nihil dicat de genere mortis ipsius. Hic nodus est difficultatis, quam tangebam num. 35. At respondeo, auctorem eumdem etiam scribere de Moyse Lybico, ac nihil dicere de illius morte. Neque reponas, eum obiter dumtaxat scripsisse de Moyse Lybico, atque accidere potuisse, ut ignoraverit mortem ejus, si inciderit in tempus illud, quo Palladius discesserat e solitudine. Nam respondeo, hæc in meris posita esse conjecturis: neque enim Palladius scripto plus de eo tradidit, quam supra diximus. An, & quid de illo postmodum didicerit extra solitudinem, quisnam divinet? Respondeo denique ad objectum e Palladio silentium de genere mortis S. Moysis e latrone conversi, auctores historicos omnes non scribere omnia semper, sed varia omittere non raro, quæ alii supplent historiæ collectores. Quod quam sæpe fiat in Opere nostro, quis ignorat? Non sequitur ergo: Palladius hoc non refert, ergo falsum est. Nec objicias Græcos in Menæis magnis excusis, nec in elogio Synaxarii Græci, supra a num. 38 a me Latine reddito, quia vel secuti sunt, vel transcripserunt Palladium, aliumve scriptorem, qui hausit ex isto fonte. Si tamen Palladii silentium alicui appareat tanti ponderis argumentum, ut eidem refragandum non censeat; quærere ipsi licet Moysen alium, cui aptius conveniant congruentiæ, quas de hodierno præmisi: hæ tamen quoniam rem non evincunt, controversiam præsentem non decido, sed in medio eam relinquens eruditorum judicio permitto. Jam vero alia se offert controversia, quisnam sit ille Moyses, qui in Collationibus Cassiani nominatur.
[47] Tillemontius in notatione tertia super S. Moyse latrone pag. 728 conatur probare, [An S. Moyses hodiernus sit idem,] quod hic Moyses verosimiliter sit Moyses Schetensis, de quo loquitur Cassianus. Gazæus, inquit, Cassiani commentator (quem citat in notis pag. 218, designata in indice citationum collatione prima Cassiani, anno 1642 Parisiii edita) credit, Moysen Schetensem, qui loquitur in duabus primis Collationibus istius auctoris, esse haud posse eum, qui fuerat latro, propterea quod hic multo fuerit antiquior quam Cassianus. Sed respondet supra dictus Monumentorum ecclesiasticorum collector, se nescire, quidnam habeat fundamenti, ut hoc dicat. Deinde appellat ad textum Cassiani, & ex eo affirmat, necesse esse, ut Moyses latro vixerit usque ad annum 390, quo Cassianum in Schetim venisse memorat, & etiam ulterius: cum Cassianus apprime norit virtutem Moysis, qui propter latrocinium a se commissum in solitudinem secesserat, quique ibidem vixerat in quodam eremi Schetensis loco, cui nomen Calamus. (Vide textum Cassiani a nobis allegatum § 1, num 5.)
[48] [qui loquitur apud Cassianum:] Hic autem intelligi Moysem latronem secundum Gazæum pag. 336, asserit idem collector. Et vero cum Moyses in Calamis, uti addit, Gazæo pag. 218 idem etiam sit, qui loquitur in Collationibus Cassiani, probabile admodum est, Moysen istum esse latronem, in Vitis Patrum & in Palladio adeo celebrem: id saltem a Gazæo negari non potuisse, nisi contrarius sibi fuerit. Ludovicus Bulteau in Historia Ordinis monastici lib. 1, cap. 10, pag. 154 affirmat, Moysen illum, qui loquitur apud Cassianum, ab Æthiope nostro distinguendum, propterea quod hic a juventute sua fuerit apud S. Antonium. Hoc si probaret, non mediocre tribueret pondus sententiæ Gazæi. Verum cum non designet locum, in quo hoc dicatur, addatque collector supra memoratus, se non potuisse illud reperire, non meretur audiri. Ratio itaque temporis non videtur excludere Moysen hodiernum e Collationibus Cassiani: an tamen hic fuerit, non mihi certo constat.
[49] [de Moyse in Nitria:] Quod Moyses synonymus in Nitria, quem ex Ruffino nominavimus in hoc tomo in S. Pœmene anachoreta pag. 26, aliquid habeat præsenti vel superiori controversiæ consentaneum, non habemus compertum, neque memininus, eas ad notitiam nostram pervenisse hactenus vitæ ejus circumstantias, quæ hoc probent: non ideo tamen certo removeri hinc deberet, si alia adjuncta id suaderent, quia, ut diximus, in Nitria memoratur (monte ad confinia Schetios:) solitarios quippe istos antiquos non ita uni semper affixos fuisse loco, ut subinde ad alium non transirent, in laudato jam Pœmene pag. XI ostendimus contra Tillemontium, qui eidem insistens errori in notatione tertia super S. Moyse hodierno ante citata, præter alia, quæ dixisse se significat de Moyse Lybico, cui martyrium abjudicat, illud adjungit, quod in Nitria potius, quam in Scheti habitasse videatur.
[50] [item de synonymo cum septem aliis.] At quid dicemus de S. Moyse Æthiope, & Sanctis VII anachoretis martyribus, ex Hagiologio metrico Habessinorum breviter apud nos datis nos tomo III Junii, die XVIII ejusdem mensis pag. 586? Dum ea, quæ de hisce Martyribus narrantur, confero cum morte synonymi, sociisque septem, de quibus antea disserui, dubitare vix possum quin sint iidem, mihi, ut credo, suffragaturo curioso lectore, qui alteram historiam conferre cum altera, & utramque expendere voluerit. In Fastis sacris ecclesiæ Æthiopicæ apud Jobum Ludolfum pag. 419 ad diem XVIII Junii annuntiantur Abba Moyses niger. VII Fratres Moysis nigri: & observatur ibidem in notis littera i: Moyses Æthiops in Menologiis Græcorum & Latinorum die XXVIII Augusti appellatur; ex insigni latrone insignis anachoreta factus.
[51] [An dicta & facta, quæ ante relata sunt, ad Moysen hodiernum spectent:] Paragraphis superioribus deprompsi apophthegmata, & facta historica, quæ Tillemontius adoptavit & posuit sub titulo S. Moysis hodierni, ac proinde quæ visa ipsi sunt convenire eidem Moysi. Sed ego me vadem ponere nolim, quod omnia ad unum referenda sint. Certiora interim in hoc genere sunt, quæ habent Palladius & Sozomenus: quibus adde Vitas Patrum, quando congruentia concurrit, in qua hic potius, quam alius videbitur relucere. Quamquam non refragabor, si quis dicat, quod præsumi utcumque posse videatur, quædam in dictis Vitis solo Moysis nomine notata, hodierno forte Moysi tacite attribui per antonomasiam, cum propter magnam inter antiquos eremicolas nominis celebritatem, tum propter septuaginta discipulos, quos habuit. At de his aliqua etiam animadvertenda sunt.
[52] Monumentorum ecclesiasticorum sæpe nominatus collector suæ de S. Moyse hodierno lucubrationi subjungit duos e pluribus ejusdem, [ejusdem discipuli:] uti vult, Moysis discipulos, Zachariam videlicet & Carionem, pag. 76 & sequentibus varia de iis memorans e Vitis Patrum atque Apophthegmatibus apud Cotelerium. Hæc legi possunt pag. 443 & 444, item pag. 516 & sequentibus: illæ vero libro 3, num. 86, pag. 513, & lib. 5, libello 15, num. 17, pag. 623. Invenio apud Cotelerium nomen Moysis, ac duos istos, de quibus agebam, in Scheti resedisse, ac mentionem fieri de Isidoro ejusdem loci presbytero, eodem forte, de quo Palladius, & quocum egit S. Moyses Æthiops e latrone conversus: rei gestæ textum citavi § 2. Sed idem auctor magnum Isidorum illum ibidem vocat. Verum cum dubitari non possit, quin hic Moyses in tanto discipulorum numero omnes vel plerosque saltem habuerit virtutum suarum testes atque heredes, parum nostra & Sancti interest, an Zacharias & Carion sub ejusdem fuerint disciplina, an sub alterius synonymi.
[53] Ex tam multis ejus discipulis videtur confici, veri nominis abbatem exstitisse. [fuit abbas, presbyter, ac forte martyr.] Abbas vocatur apud Palladium in titulo Vitæ prævio, qui in eodem non est in Græco exemplari, quod vulgavit Meursius. Factus fuit presbyter, teste Palladio. Potest etiam appellari martyr ab iis, qui eum non distinguendum a synonymo, qui a barbaris occisus est, censebunt cum Tillemontio. Titulos hosce illi dedi ante exordium hujus Commentarii prævii, ita tamen, ut martyrium restrinxerim per adverbium fortassis, si alteri synonymo conveniat.
§ VI. Vitæ Græcæ exemplaria; nostræ observationes.
[Duplex Vitæ Græcæ] Præcipuus Vitarum fons est Palladius, antea a nobis laudatus. Ad hunc referenda sunt, quæ de Sancto commemorant duo biographi Græci, quorum narrationis exemplaria Mss. sunt apud nos. Unum acceptum e codice Ms. bibliothecæ Cæsareæ Vindobonensis, de quo sæpe facta jam fuit mentio per decursum hujus mensis Augusti. Nullum præfert auctorem; sed hoc prænotatur titulo: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μωσέως τοῦ Αἰθίοπος ΚΉ. Hoc est: Sancti patris nostri Æthiopis (Vita) XXVIII (Augusti.) Incipit: Οὗτος ὁ μακάριος Μωσῆς τῷ μὲν γένει ἦν Αἰθίοψ, τῇ χροίᾳ μέλας ἀκριβῶς. Hic beatus Moyses genere quidem erat Æthiops, colore (autem) niger admodum. Finis est: Τελευτᾶ δὲ ἐτῶν ἑβδομήκοντα πέντε ἐν τῇ Σκήτῃ, γεγονὼς καὶ πρεσβύτερος, καταλιπὼν ἑβδομήκοντα μαθητάς. Ταῖς πρεσβείαις αὐτοῦ, Κύριε, σῶσον πάντας ἡμᾶς &c. Obit autem annorum septuaginta quinque in Scheti, factus etiam presbyter, relinquens septuaginta discipulos. Intercessionibus ejus, Domine, salva nos omnes &c.
[55] [exemplar: notationes nonnullæ] Aliud Vitæ exemplar reliquit nobis Papebrochius noster a se scriptum ex cod., prout addit, Ambros. f. N. n. 152. Vide Mart. Maximi. Majorem de hoc codice notitiam suggessi in hoc tomo pag. 29, ubi etiam agitur de ejusdem scriptore monacho quodam Laurentio in monasterio Rutiensi, quod est in Calabria. In hoc Ms. aliquanto longior est narratio, quam in superiore. Vitam porro istam typis committam, e Græco in Latinum sermonem a me conversam, & Annotatis instructam. In eadem apud nos num. 9 occurrit σαλός ἐστι, quæ expressio aliquantulum exercuit Tillemontium in notatione 2 super S. Moyse latrone. Dicit enim, se non invenire vocem σαλὸς nec in Constantino, nec in Meursio: voci autem σάλος non dari ab illis significationes, nisi quæ huic loco non conveniunt. Sed Palladius, inquit, quem allegat cap. 41, pag. 958 & sequentibus, adhibet eamdem vocem respectu filiæ, quæ fatuam sese & possessam fingebat, addens, se idcirco credidisse, quod vox ista deberet hic sumi in eodem sensu, pro quo insuper affert versionem Cotelerii. (Consuli hæc potest pag. 552.)
[56] [in illud,] Ibidem etiam observat ex Vitis Patrum, quod stultus sit in versione Pelagii Diaconi, & alterius, quem volunt esse Rufinum; sed utrumque ibidem addere & hæreticus, quod non est in textu Græco, & vix umquam passos esse Sanctos, ut appellarentur hæretici, longe minus, ut ipsimet hoc se onerarent opprobrio. Quod hic proferebat Tillemontius e duobus istis scriptoribus, habetur in Vitis Patrum lib. 5, libello 8, num. 10, pag. 593, & lib. 3, num. 119, pag. 517. Et vero nomen adjectivum, de quo hic agebatur, adeo apud antiquos fuit notum ac pervulgatum, ut in nomen proprium fuerit commutatum, illisque datum Sanctis, qui, ut mundi desipientis vanitati ac fatuitati ludos facerent, sub simulato atque affectato stultitiæ velo cælestem suam sapientiam occultarunt, facti stulti propter Christum. Consule, quæ jam pridem scripsi tomo 1 Julii, die 1 ejusdem mensis, pag. 129 in S. Symeone Salo, ubi obiter indicavi, hujusmodi Sanctis id cognominis Σαλὸς inditum a voce Syriaca.
[57] [quod a nobis] Haud equidem miror, nihil memorari in Vita prædicta, quam Laurentius Rutiensis monachus scripsit, de quodam dæmone ad meliorem frugem converso per S. Moysen nostrum; hoc videtur utcumque mirum, quod res illa breviter memorata in textu Græco Palladii, quem edidit Meursius, & in quo narrantur gesta Moysis Æthiopis, sit omissa in Latina Herveti versione, quin immo, sicut lego apud scriptorem neotericum, in versionibus diversis. Textus Græcus Palladii sic habet: Καὶ οὕτω προσῆλθεν τῷ πράγματι τῆς μετανοίας, ὡς καὶ αὐτὸν τὸν συμπρώκτην αὐτοῦ ἐκ νεότητος δαίμονα, τὸν εἰς πάντα αὐτοῦ συναμαρτῶντα, ἄντικρυς εἰς ἐπίγνωσιν ἀγαγεῖν τοῦ Χριστοῦ. Quæ in Appendice ad Vitas Patrum cap. 7, pag. 954 in Heraclidis eremitæ Paradiso, eadem cum Palladio tractantis, incerto sed veteri interprete, sic redduntur Latine: Suæque pœnitentiæ vitam sic vehementer arripuit, ut etiam Clemonem malorum consortem suorum, qui a prima cum eo ætate peccaverat, ad cognoscendam virtutem Christi eminus collocaret.
[58] [Græce redditum] Cur autem in Latina Palladii Historia hæc prætermissa? Suspicor, id accidisse, quia per dæmonem intellexerint interpretes diabolum. Verum hæc significatio tam esset ridicula, & Palladio indigna, ut potius sit fatendum, vel corruptum esse locum, vel dæmonem hic nomen proprium hominis esse. Rosweydus in notatione ad locum supra productum pag. 1008, In Græco, inquit, Palladio Parisiensi συμπαίκτην αὐτοῦ, COLLUSOREM SUUM. In Palatino erat συμπρώκτης. Utrobique autem in Græco erat δαίμονα pro Κλήμονα. Sed ex Heraclide Palladius emendandus.
[59] Quidnam igitur tantopere commeruit ista historia, [prælo] quid peccavit, ut nonnulli interpretes eam omiserint, tamquam luce publica indignam? Si vero cuiquam non faciat satis observatio Rosweydi, quæ apparet mihi admodum bona, consideret is, quod dicebam de nomine proprio dæmonis, quod vel ex patre homo ille traxerit, vel aliunde ei datum fuerit propter singularem crudelitatem ac profligatum vitæ modum. Sed hoc cum plus habeat conjecturæ, quam facti, magis mihi arridet sententia Rosweydi.
[60] [subjicietur,] Quod tamen attinet ad vocem συμπρώκτην, cui Rosweydus substituebat συμπαίκτην; videtur mihi in hac aliquid esse contorti, adeo ut incidat mihi suspicio, legendum fortassis esse συμπράκτωρα, id est, socium vel consortem. Sic autem, ni fallor, legerit vetus Heraclidis interpres, de quo dicebam, ponendo malorum consortem, non vero collusorem. Sic etiam legitur in codice Cæsareo Vindobonensi συμπράκτωρας plurali numero: cujus fragmentum producemus in Annotatis ad Vitam littera a. Accipe nunc, lector, Vitam, quæ licet res Sancti gestas referat ab antiquis antea ad posteros transmissas, ejusdem tamen exemplar supprimendum non judicavi, quod non novi umquam hactenus vulgatum prælo fuisse.
VITA
A Laurentio monacho Rutiensi descripta,
E codice Ambrosiano, interprete Joanne Pinio.
Moyses Æthiops eremita in monte Scheti Lybiæ (S.)
A. Laurentio monacho.
ΟὙδὲ δούλοις, οὐδὲ κακούργοις ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἀποκέκλειται, ἀλλ᾽ ἐντός εἰσι ταύτης οἱ τῇ μετανοίᾳ, καθὰ δεῖ, κεχρημένοι, καὶ τὸ βιοῦν ὀρθῶς αἱρούμενοι, καὶ κατὰ Θεόν· οὐδὲ Σκύθαις πάντως, οὐ δὲ Αἰθίοψι· πάντες γὰρ χωρητοὶ τῇ ἀγήνῃ * Χριστοῦ, καὶ πάντας ἕλκει πρὸς τὴν μάνδραν τῆς ἐπιγνώσεως ὁ Ποιμὴν ὁ καλὸς, ὁ τιθεὶς τὴν ψυχὴν ὑπὲρ τῶν προβάτων, Χριστός. Καὶ τοῦτο καὶ ἐξ ἄλλων μὲν πλείστων ἔνεστι κατιδεῖν, ἀλλὰ δὴ καὶ ἀπ᾽ αὐτοῦ, τοῦ προκειμένου νῦν ἡμῖν εἰς διήγησιν, Μώσεώς, φημι, τοῦ Αἰθίοπος. Ὅσῳ γὰρ καὶ δύστροπος ἦν ὁ ἀνὴρ, τοσούτῳ καὶ τὴν ἀπετὴν γέγονε μέγας καὶ περιβόητος.
[2] Οὗτος οὖν ὁ μεμελασμένον ἔχων μὲν τὸ σῶμα, λαμπροτέραν δὲ τὴν φυχὴν τῶν ἡλιακῶν κτησάμενος μαρμαρυγῶν, οἰκέτης γέγονε πολιτευομένου τινὸς, οἰκ της οὐκ εὔνους, οὐδὲ φίλα δεσπότῃ φρονῶν, ἐναντία δὲ καὶ τῶν καλῶν τρόπων ὄντα μακρόν. Πᾶν γὰρ εἴ τι συρφετῶδες καὶ φαῦλον, πᾶν εἴ τι δύστροπον καὶ ἀπειρημένον εἰργάζετότε, καὶ ἐμελέτα, καὶ καθ᾽ ἑκάστην, ὡς εἰπεῖν, τὴν ἡμέραν ἐν χερσὶν εἶχε καὶ λογισμῷ, μὴ μεταβαλλόμενος τὸ σύνολον τὸν σκοπὸν μὴ ὀργῇ δεσπότου, μὴ παιδείᾳ, μὴ κακώσεσιν ἄλλαις. Ἐνθέν τοι καὶ τὴν διόρθωσιν ἀπαγορεύσας ὁ τούτου δεσπότης πόῤῥω τοῦτον βάλλει τοῦ αὐτοῦ ὁ καλῶς ποιῶν ὀφθαλμῶν· καὶ ὃς λῃστείαις καὶ κλοπαῖς ἐνεφιλοχώρει καὶ φόνοις καὶ λοιπαῖς ἄλλαις κακουργίαις παντοίαις, ὧν μιᾶς ἐπιμνησθῆναι καλόν.
[3] Τῇ τοῦ σώματος ῥώμῃ πεποιθὼς ὁ Μωσῆς ἔξεισι μόνος εἰς λῃστείαν ποτέ. Ποιμένος οὖν τινος παρεμποδήσαντος καὶ κωλύσαντος αὐτὸν τῆς ὁρμῆς, εἴτε μηνύμασιν, εἴτε τρόποις ἄλλοις τισὶν, οὐκ ἔχω λέγειν, ἐκεῖνος ὅλος ἐκμανὴς γεγονὼς, ἐπιτίθεται τούτῳ τὸν Νεῖλον νύκτωρ πλημμυροῦντα διανηξάμενος. Τούτου δὲ προαισθομένου τὴν ἔφοδον, καὶ πρὸς φυγὴν τραπομένου, ὁ Μωσῆς ἀποτυχὼν τοῦ σκοποῦ, κριοὺς τέσσαρας ἐπιλέκτους ἐν θυμῷ σφαγιάσας, καὶ σχοίνῳ συνδήσας, τὸν ποταμὸν δι᾽ αὐτῶν νηχόμενος ἀντεπέρασε. Τῶν κρεῶν τοίνυν αὐτῶν μετασχὼν, καὶ τὰ κώδια τούτων οἴνου διαπωλήσας, τοὺς ἑταίρους κατέλαβε πεντήκοντά που τοῦ ποταμοῦ τὴν οἴκησιν σταδίους ἀπέχοντας. Ταῦτα τοῦ Μωσέως τὰ δεινὰ νεανιεύματα καὶ τεχνάσματα καὶ τοιαῦτα καὶ μείζονα. Διεξῆλθον δὲ ταῦτα, τοῦ Θεοῦ τὴν περὶ τὸ οἰκεῖον πλάσμα συμπάθειαν, καὶ τὴν ἀνοχὴν ἐκπληττόμενος πῶς διὰ τῆς μετανοίας ἕλκει πάντας εἰς σωτηρίαν, καὶ οὐδέν ἐστι τῶν ἀδικημάτων, ὃ νικᾶ τὴν αὐτοῦ μεγάλην καὶ ἄφατον εὐσπλαγχνίαν.
[4] Ὁ γὰρ τοιοῦτος καὶ τοσοῦτος λῄσταρχος, οὖ καὶ τὸ ὄνομα λεγόμενον μόνον φόβον τοῖς πολλοῖς ἐνεποίει· ὁ περιβόητος οὗτος ἐν κακίᾳ, καὶ τὴν ἀπήνειαν ἀπαράμιλλος, τῆς θείας χάριτος αὐτοῦ τῆς ψυχῆς ἁψαμένης διά τινα πάντως οὐ μικρὰν αἰτίαν, ᾗ περιπεσὼν ἐμνήσθη Θεοῦ, καὶ θανάτου, καὶ κρίσεως, πᾶσαν ἐκείνην τὴν πολυχρόνιον καὶ πολυαμάρτητον διαγωγὴν καταλιπὼν, καὶ πάντα λόχον ἐρημικὸν, καὶ πᾶσαν ἔνεδραν· ἀσκητῶν ἐξ ἀπροόπτου σεβασμίᾳ πρόσεισι μονῇ τὸ σχῆμα ἐλεεινὸς, τὸν τρόπον ταπεινὸς, τὸ πνεῦμα συντετρομμένος *, ὅλος καταφὴς, ὅλος πάθους μεστὸς, δακρύων πλήρης καὶ στεναγμῶν. Καὶ φόβον μὲν πρῶτα τοῖς ἐν αὐτῇ προσεμποιεῖ μοναχοῖς, εἶτα προσπίπτει τοῖς τοῦ προεστῶτος ποσὶ; καὶ θερμῶς αἰτεῖται τὴν συγγνώμην τῶν ἐσφαλμένων, ἀπαγγέλλει ταῦτα κατὰ λεπτὸν, ἐξαγορεύει τοὺς λογισμοὺς, τὰς πράξεις, τὰς ἐνθυμήσεις, τὰς διανοίας, τὰ ἔργα, οὐδὲν τῶν εἰργασμένων αὐτῷ παρενέλιπεν, ὅτι μὴ διασυγχώρητον ἠβούλετό τι τούτων ὑποληφθῆναι.
[5] Πρὸς τούτους αἰτεῖ καὶ τοῖς κατὰ κόσμον πᾶσιν ἀποταξάμενον δέξασθαι τὸ τῆς σωτηρίας ἐχέγγυον, τὸ μοναχικὸν ἔνδυμα λέγω, δάκρυα κᾂν τούτῳ συχνὰ καταχέει μὴ παροφθῆναι τῆς ἐπιθυμίας ἐκτὸς λιπαρῶν. Ὁ τοίνυν κατηγούμενος τὸ παράδοξον ἐκπλαγεὶς τῆς μεταποιήσεως (οὐδὲ γὰρ ἀνήκοος τῶν τοῦ ἀνδρὸς ἐτύγχανε πράξεων) δέχεται τοῦτον εὐμενῶς, ἀσπάζεται τοῦτον, χερσὶν ἀμφοτέραις περιπλέκεται, καὶ ὥς τινα τῶν μεγάλων τοῦτον ὁρᾶ προφητικῶς πάντως, ἢ καὶ διορατικῶς, κείρει τοῦτον, ἀξιοῖ τοῦ μοναχικοῦ σχήματος, καὶ ἕνα τοῦ καταλόγου τῆς ἀδελφότητος τίθησι· διδάσκει, νουθετεῖ, παρακαλεῖ, ἐντολὰς αὐτῷ δίδωσι τὰς πρέπουσας· καὶ ἦν Μωσῆς πρὸς τὰ τῆς μοναχικῆς πολιτείας θεσμὰ οὐχ᾽ ὡς ἀρτιπαγὴς, ἀλλ᾽ ὡς χρόνων ἐκ πλείστων ταῦτα κατορθωκὼς, πᾶσαν ὑπηρεσίαν ἔπλήρου τῶν ἀδελφῶν, καὶ πᾶσαν προθύμως, καὶ τῆς συνάξεως οὐκ ἀπελιμπάνετο, νηστείαις καὶ προσευχαῖς ἐσχόλαζε, καὶ διὰ τριῶν ἢ τεττάρων ἡμερῶν τοῦ ἄρτου μετεῖχε καὶ τοῦ ὕδατος ὁ Θαυμάσιος. Ταπείνωσιν ἄκραν ἐκτήσατο, δάκρυον ἄπαυστον, στεναγμοὺς ἀλαλήτους, ἀγρυπνίαν πάννυχον.
[6] Καὶ τί δεῖ τὰ πολλὰ λέγειν; μέγας ὁ Μωσῆς ἐν ἔργοις, ἐν θαύμασι γίνεται, κατανύξεως τοῖς ὁρῶσιν ὑπόθεσις, δαιμόνων διώκτης, νόσων θεραπευτὴς, καὶ ἵνα μὴ τὰ καθ᾽ ἕκαστον λέγω, πᾶσι πάντα γέγονε τῆς θείας χάριτος δοξασάσης αὐτὸν, ἵνα πάντας κερδήσῃ, πατὴρ ἄριστος, παιδευτὴς ἀκριβέστατος, κανὼν καὶ τύπος καὶ στάθμη τῆς μοναδικῆς πολιτείας. Πατέρα πάντες τὸν Μωσῆν εἶχον οἱ μοναχοὶ, ποιμένα, κατηγητὴν, οὕτω τοῦ παναγάθου πνεύματος εὐδοκήσαντος· καὶ τί χρὴ τὰ πολλὰ λέγειν; ὅσον γέγονεν εἰς κακίαν περίφημος, τοσοῦτον ἐφάνη πρὸς ἀρετὴν περιδέξιος· καὶ ἦν μέγας ὁ Μωσῆς, καὶ τοῖς ἁπάντων ἔκειτο στόμασι. Μωσῆν εἶχεν ἡ ἔρημος, Μωσῆν τὰ ὄρη, Μωσῆν ἡ πόλις ἡ περίχωρος πᾶσα. Μωσῆν κᾀνταῦθά μοι μόνον τὸ τῆς παροιμίας δοκεῖ παρηλλαχθῆναι, τὸ μὴ σμήχεσθαι πάντως Αἰθίοπα. Καὶ γὰρ εἰ καὶ μὴ τὸ σῶμα οὗτος, ἀλλὰ τὴν ψυχὴν ἀπέσμηξε τῷ τῆς μετανοίας ὑσσώπῳ, καὶ λαμπροτέραν αὐτὴν ἡλιακῶν μαρμαρυγῶν ἀπετέλεσε. Καὶ ταῦτα μὲν ἐκ πολλῶν ὀλίγα.
[7] Πλὴν ἄξιόν ἐστι καὶ τῶν ἐκείνου μετὰ τὴν μετάνοιαν ἀγώνων πρόστε τοὺς τῶν ἀνθρώπων πονηροτάτους, καὶ πρὸς τὰς τῶν δαιμόνων ἐπεμβολὰς ἀπομνημονεῦσαί τινα. Λῃσταί ποτε προσυπήντησαν ὁδεύοντι τούτῳ, καὶ δὴ καὶ ἐπέθεντο· καὶ ὃς αὐτοὺς δεσμοῖς περιβαλὼν πρὸς τοὺς πατέρας ἀπάγει, καὶ σώζει ταῖς παραινέσεσιν, καὶ τῆς κακῆς ὁρμῆς αὐτοὺς ἀφεστᾶ. Ἐπέθεντο τούτῳ καὶ δαίμονες· ταῖς κέλλαις νυκτὸς ἀπιόντος, τῶν μὴ δυναμένων τὴν χρείαν τοῦ ὕδατος κομίζειν γερόντων, καὶ λαμβάνων αὐτῶν τὰς ὑδρίας ἐπλήρου ταύτας ὕδατος, ἀγνοούντων ἐκείνων, ἀπὸ μηκους γὰρ ἔχουσιν ἐν ἐκείνοις τοῖς τόποις τὸ ὕδωρ. Μιᾶς οὖν τῶν νυκτῶν ἐπιτηρήσας ὁ δαίμων, μηκέτι φέρων τὴν τοῦ ἀθλητοῦ καρτερίαν, ἐγκύψαντι αὐτῷ εἰς τὸ φρέαρ ἐπὶ τὸ τὴν ὑδρίαν πληρῶσαι, παίει τοῦτον κατὰ τῶν ψυῶν, καὶ ἀφῆκε τῷ τόπῳ κεῖσθαι ὡσεὶ νεκρὸν, μὴ εἰδὼς παρά τινος πέπονθε τοῦτο. Τῇ οὖν ἐπιούσῃ ἐλθόντων τινῶν ὕδωρ ἀντλῆσαι, εὗρον κείμενον καὶ ψυχοῤῥαγοῦντα, καὶ ἀπαγαγόντες τῇ ἐκκλησίᾳ, μόλις ἐπὶ ἑνιαυτὸν ὅλον ἐδυνήθη ἐν ἰσχύει γενέσθαι, πολλὰ παρ᾽ αὐτῶν παραινεθεὶς παῦσαι τοῖς δαίμοσιν φιλονικεῖν· μέτρα γὰρ τῆς πρὸς αὐτοὺς ἀνδρίας εἰσί· ἀλλὰ καὶ εὐχὴν ὑπὲρ αὐτοῦ ποιήσαντες τῶν ἀκαθάρτων ἐνυπνίων αὖθις ἀπήλλαξαν, καὶ τοῖς θείοις προσελθεῖν παρεσκεύασαν μυστηρίοις· ἵνα γάρ, φησι, μὴ καυχήσῃ ὡς τῇ σῇ περιεγένου ἀσκήσει τούτῳ τῷ πάθει, καὶ καταχθεὶς ὑπὸ οἰήσεως, καταδυνατευθῆναι ὑπ᾽ αὐτοῦ παρεχωρήθης, καὶ οὕτως αὐτοὺς καταπαλαίσας ἀσθενεῖς ἀπήλεγξε καὶ ἀπράκτους.
[8] Ἀδελφοῦ δέ τινος ἁλόντος ἐπί τινι σφἀλματι ἐν Σκήτει ἀπέστειλαν πρὸς αὐτὸν ἐν τῇ συνάξει παραγενέσθαι· ὁ δὲ παρῃτησάμενος, δεύτερον ἀπέστειλαν, καὶ ἀναστὰς λαβὼν σπυρίδα τετριμμένην, καὶ ταύτην ἄμμου πλήσας ἧκε βαστάζων. Οἱ δὲ ἀκούσαντες ἐξῆλθον εἰς ἀπάντησιν αὐτοῦ, καὶ ἐπυνθάνοντο, τί δοκεῖ εἶναι τὸ πεπραγμένον. Ὁ δὲ, αἱ ἁμαρτίαι μου, ἔφησεν, ὀπίσω μου καταῤῥέουσαι, οὐ βλέπω αὐτὰς, καὶ ἦλθον ἐγὼ σήμερον ἀλλότριον κρῖναι ἁμάρτημα. Οἱ δὲ ἀκούσαντες συνεχώρησαν τῷ ἀδελφῷ, καὶ ἀπέλυσαν. Καὶ ἄρχων δέ τις ἀκούσας περὶ αὐτοῦ, ἀπῆλθεν εἰς τὴν Σκῆτιν ἰδεῖν αὐτόν. Καὶ ὁ γέρων γνοὺς ἀνέστη φυγεῖν. Κατὰ συγκυρίαν δὲ ἀπαντήσας τῷ ἄρχοντι, ἡρωτάτω, που εἶναι τὴν κέλλαν Μωσέως. Καὶ αὐτὸς, Σαλός ἐστι, τί θέλετε ἀπ᾽ αὐτοῦ, ἔφησε. Καὶ ἐλθὼν εἰς τὴν σύναξιν ὁ ἄρχων ἐξηγεῖτο τοῖς ἀδελφοῖς ἅπερ ἠκηκόει παρὰ τοῦ ἀπαντήσαντος. Ἐκεῖνοι δὲ λυπηθέντες, ποταπὸν εἶναι τὸν εἰπόντα διεπυνθάνοντο. Ὁ δὲ, γέροντα, μακρὸν, παλαιὰ φορῶν, καὶ μέλανον. Οἱ δὲ αὐτὸν εἰναι τὸν Μωσέα, καὶ διὰ τὸ μὴ θέλειν ἀπαντῆσαι, εἶπεν ὑμῖν ταῦτα. Καὶ ὁ ἄρχων ὠφεληθεὶς ἀνεχώρησεν.
[9] Οὕτω τοιγαροῦν βιοὺς, ὦ πανάριστε Πάτερ, καὶ πλήρης γενόμενος ἡμερῶν τῶντε λυομένων καὶ τῶν τοῦ πνεύματος, ἐνδόξως καταλύεις τὸν βίον ἐν τέλει καλῷ· καὶ νῦν ταῖς οὐρανίαις σκηναῖς ἐμφιλοχωρεῖς· ὧν γένοιτο καὶ ὑμᾶς πάντας ἀξιωθῆναι ταῖς πρὸς Χριστὸν ἱκεσίαις σου, ᾧ πρέπει δόξα, κράτος καὶ τιμὴ καὶ νῦν καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Αμήν.
[Post præfatiunculam] Nec servis, nec maleficis regnum Dei occlusum est (sed intra illud sunt, qui, oportet, pœnitentiam exercent, atque ad recte vivendum, & secundum Deum, appellunt animum) nec Schytis, nec Æthiopibus: omnes enim sunt capaces gregis Christi, bonusque Pastor omnes trahit ad cognitionis stabulum, qui animam posuit pro eis, Christus. Atque hoc quidem licet videre cum ex aliis plurimis, tum vero etiam ex ipso, cujus nobis nunc præ manibus est narratio, Moyse, inquam, Æthiope. Quanto enim vir moribus erat perversior, tanto etiam virtute major ac famosior evasit.
[2] [narrat scriptor] Hic igitur denigratum quidem habens corpus, anima vero solaribus fulgoribus splendidiore præditus, cujusdam præfecti reipublicæ erat famulus, non benevolus, neque intendens animum servus ad ea, quæ domino erant chara; sed ad contraria, quæque a bonis moribus longe distabant. Quidquid enim erat abjectum & vile, quidquid improbum ac nefandum, operabaturque & meditabatur, ac per dies singulos, ut ita dicam, habebat in manibus ac cogitatione, nec domini ira, nec castigatione, aliisque inflictis malis vel tantillum a proposito absterritus. Unde dominus ejus, desperata illius emendatione, e conspectu eum suo amovit, recte faciens. Ille autem latrociniis, furtis, cædibus, reliquisque aliis maleficiis multimodis operam dabat, quorum unum meminisse juverit.
[3] [profligatam Moysis vitam,] Corporis robore confisus Moyses exit solus aliquando ad latrocinium. Dum igitur pastor quidam impetum ejus impediret ac inhiberet, (an signis, an aliis modis quibusdam, non habeo dicere;) ille totus in furias raptus, ad eum se agit, Nilum inundantem noctu transnatans. Illo autem accessus præscio, atque in fugam verso, Moyses fine suo frustratus, quatuor arietibus egregiis in furore mactatis, & fune ligatis, fluvium cum ipsis natando transmisit. Eorum igitur carnibus potitus, pellibusque eorum pro vino venditis, pervenit ad socios, quorum habitatio quinquaginta stadia a fluvio aberat. Hæc Moysis est horribilis strenuitas, ac machinamenta hujusmodi ac majora. Hæc vero cursim retuli, Dei erga suum figmentum commiserationem & patientiam obstupescens: quomodo per pœnitentiam trahat omnes ad salutem, nihilque sit iniquitatum, quod vincat magnam ipsius ac ineffabilem misericordiam.
[4] Talis quippe ac tantus dux latronum, cujus vel dictum solummodo nomen incutiebat multis metum; [& conversionem:] famosus hic in malitia, & crudelitate nulli secundus, divina gratia animam ejus tangente per causam aliquam non prorsus exiguam, in quam incidit, Dei mortisque ac judicii memor, omnem illum diuturnum & multis peccatis fœdum vivendi modum reliquit, omnemque manipulum clandestinum, ac insidias omnes commilitonum: de improviso venerabile monasterium adit, habitu miserabilis, modo humilis, spiritu contritus, totus contractus, totus animi motu plenus, lacrymis ac gemitibus refertus. Ac primo quidem monachis, qui ibidem erant, metum incutit, deinde accidit ad pedes præfecti, veniamque commissorum fervide petit, singillatim ea annuntiat, cogitationes, actiones, inventiones, mentem, opera; nihil eorum, quæ fecerat, ipsum celavit; quia nihil horum quidquam, quod condonatum non esset, volebat subtractum.
[5] Petit apud hos, rebus omnibus mundanis abdicatis, suscipere salutis pignus, [petit & obtinet habitum monasticum:] monasticum, inquam, habitum, uberes etiam tunc effundit lacrymas, utque non frustretur desiderio, supplex foris obtestans. Præfectus itaque incredibili hac mutatione perculsus (audierat enim hujus viri gesta) benigne illum admittit, osculatur illum, ambabus manibus amplectitur, & tamquam aliquem e magnis viris illum videt propheta omnino, vel etiam internorum perspicax: tondet illum, monastico habitu dignatur, catalogo fratrum accenset; docet, instruit, hortatur, convenientes ei dat præceptiones: eratque Moyses ad monastici instituti leges non tamquam nuper conflatus, sed quasi a multis annis ea cum laude exercens, omnia fratrum implens ministeria, & omnia alacriter: nec a conventu aberat, jejuniis & orationibus vacabat, & post tres quatuorve dies sumebat panem & aquam Vir mirabilis. Sublimem humilitatem possidebat, lacrymam continuam, gemitus inerrabiles, vigilias per totam noctem a.
[6] Et quid opus est multa dicere? Magnus Moyses in operibus, [eximiæ virtutes:] in miraculis fit spectantibus compunctionis argumentum, dæmonum persecutor, morborum curator, &, ne singula memorem, omnibus omnia factus est, postquam divina illum gratia honoravit, ut omnes lucrifaceret, optimus pater, doctor diligentissimus, regula, exemplar, & amussis monasticæ conversationis. Moysen omnes monachi habebant patrem, pastorem, ductorem, sicut optimo Spiritui fuit placitum: & quid opus est multis? quam memorabilis est factus in malitia, tam apparuit ad virtutem ambidexter: eratque Moyses magnus, & in ore omnium versabatur. Moysen resonabat b eremus, Moysen montes, Moysen vicina omnis civitas. Moyses solus mihi videtur hic mutare parœmiam, quod Æthiops omnino non lavetur c. Etenim, etiamsi non corpus, animam tamen hic abluit hyssopo pœnitentiæ, illamque solaribus fulgoribus splendidiorem reddidit. Atque hæc quidem pauca e multis.
[7] At dignum est, nonnulla ipsius post conversionem contra homines pessimos, [latrones conversi: certamina cum dæmone:] & contra dæmonum insultus memorare certamina. Latrones aliqui occurrerunt ei iter agenti d, eumque invaserunt: qui illos vinculis constrictos adducit ad Patres, bonisque monitis servat, & a malo instituto ipsos avocat. Illum etiam dæmones invaserunt, dum noctu a cellis aberat, senibus aquam, qua utebantur, portare non valentibus: ille autem capiens eorum hydrias, aqua illas implebat clam ipsis: nam in illis locis longe distäntem habent aquam. Quadam igitur nocte observans dæmon, Athletæ laboris non ferens tolerantiam, cum incurvatus esset ad puteum, ut hydriam impleret, ad lumbos eum cecidit, & reliquit in loco jacentem veluti mortuum: nec sciebat, a quo id passus fuisset. Postero die dum venirent aliqui ad hauriendam aquam, & invenirent eum jacentem, & præ frigore deficientem, in ecclesiam eum duxerunt: anno vix integro fuit restitutus viribus, multis monitus ab eisdem, ut cum dæmonibus sic certare desineret: magni enim contra eos animi esse mensuras: quin immo, facta pro eo oratione, ab impuris somniis illum liberarunt; & ad divina adeunda mysteria, compararunt; Ut non glorieris, inquiunt, quasi tua exercitatione hanc superaveris passionem, &, ne in elationem animi incideres, concessum, ut tyrannide ejusdem vexareris e. Et sic luctatus, dæmones infirmos esse & impotentes comprobavit f.
[8] [recusat condeinnare fratris defectum, ac videri a quodam præfecto:] Dum vero frater aliquis in defectu quodam esset deprehensus in Sceti, miserunt ad illum, ut ad congregationem veniret: qui ubi se excusaret, miserunt ad eum secundo; surgensque accepit sportam detritam, eamque implens afena, venit illam portans: Ipsi vero hoc audientes exierunt illi obviam, & sciscitabantur, quid de facto hoc censeret. Hic autem, Peccata, inquit, mea post me defluunt, non video illa: & ego veni hodie, ut judicem alienum peccatum. Quo audito, veniam dederunt fratri, & dimiserunt eum g. Et vero quidam præfectus, postquam audisset de eo, discessit in Sceten, ut videret eum. Senex vero, re cognita, surrexit, ut fugeret. Casu autem occurrens præfecto interrogabatur, ubinam esset cella Moysis: qui dixit: Fatuus h est: quid vultis ab ipso? Et præfectus ad congregationem veniens, fratribus exposuit, quæ audierat ex eo, qui sibi occurrerat. Illi vero tristitia affecti interrogabant, qualis esset, qui hoc ei dixerat. Senex, inquit, longus, detrita amictus veste, & niger. Cui illi: Hic ipse est Moyses, & quia non vult occurrere, hæc vobis dixit. Et præfectus cum animæ progressu discessit i.
[9] [scriptoris ad Sanctum apostrophe.] Postquam igitur sic vixisses, o ter optime Pater, ac plenus esses dierum, tam qui sunt fluxi, quam qui sunt spiritus, gloriose solvis naturæ debitum in fine bono, & nunc cælestia lubens inhabitas tabernacula: quorum nos omnes consequi dignitatem contingat tuis apud Christum supplicationibus, quem decet gloria, potestas & honor nunc & in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Exemplar Vindobonense multum differt ab hoc, brevissime referens: Ἐπιδέδωκεν ἑαυτὸν μοναστηρίῳ: Tradidit se monasterio; & addit: Καὶ οὕτως προσῆλθε τῇ μετανοίᾳ, ὡς καὶ τοὺς συμράκτωρας αὐτῷ ἐκ νεότητος ἐν τοῖς λῃστρικοῖς, εἰς ἐπίγνωσιν ἀγαγεῖν τοῦ Χριστοῦ. Et sic profecit in pœnitentia, ut etiam eos, qui a juventute erant socii ejus in latrociniis, ad Christi agnitionem adduxerit. De uno factum hoc narravimus in Commentario prævio num. 57; ad quod videtur hic respexisse dictum exemplar.
b Lege quæ designavi in Commentario prævio num. 36.
c Pro εἶχεν, quod erat in Græco, posui ἤχει, resonabat, ut requirit sensus.
d Codex Vindobonensis: Τούτῳ ἐπέῤῥιψαν τέσσαρες λῃσταὶ καθεζομένῳ ἐν τῷ κελλίῳ. Id est: In eum in cella sedentem insilierunt quatuor latrones &c. De latronibus quatuor a Sancto conversis egi in Commentario num. 6 ex Palladio.
e Pluribus exposita ibidem sunt num. 8 & seqq. Viri sancti adversus carnem certamina; & adhibita remedia.
f Mirum ejus in dæmones imperium confirmatur ibidem num. 17 ex Palladio, & ex Sozomeno num. 38.
g Factum hoc narratur e Vitis patrum in Commentario nostro prævio num. 23.
h Vide, quæ de voce σαλὸς huic significationi Latinæ respondente præmisimus ibidem num. 55 & 56.
i Ibidem num. 19 & 20 refertur hæc historia e Vitis patrum.
* l. ἀγήλῃ
* συντετριμμενος
DE S. AMBROSIO EPISCOPO CONF.
SANTONIS IN GALLIA.
Sub initium seculi V.
SYLLOGE HISTORICO-CRITICA.
Ambrosius ep. conf. Santonis in Gallia (S.)
AUCTORE J. S.
Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ in episcopis Santonensibus col. 1056 S. Ambrosium postponit S. Bibiano, [S. Ambrosius Santonensis episcopus fuit ante S. Bibianum,] de eoque hæc scribit: Solum S. Ambrosii Santonum pontificis nomen nobis notum. In Breviario Santonensi legitur S. Bibianum S. Ambrosio successisse; sed hoc Breviarium non est majoris auctoritatis quam vulgati catalogi. Nititur ergo sola auctoritate vulgatorum catalogorum Sammarthanus, dum Ambrosium Bibiano postponit. Attamen ne catalogi quidem omnes huic favent opinioni. Certe Demochares de Missæ Sacrificio pag. 45, recensens episcopos Santonenses ex catalogo a canonicis Santonensibus anno 1560, ut testatur, accepto, S. Ambrosium præponit S. Bibiano. Verum, etiamsi repugnarent catalogi magna ex parte vitiosi, vel sola Acta S. Bibiani, ad hunc diem edenda, satis evincunt, Ambrosium præfuisse ecclesiæ Santonensi ante Bibianum, ut mox patebit. Porro annum S. Ambrosii emortualem exacte determinare non possumus; at ex successore Bibiano, cujus mortem notabimus circa medium seculi V, mortem S. Ambrosii statuere oportet sub initium ejusdem seculi.
[2] In laudatis S. Bibiani Actis num. 2 hæc leguntur ad S. Ambrosium spectantia: [qui ejus discipulus fuit, ab eoque sacris Ordinibus initiatus:] Cum (Bibianus) ad annos sedecim pervenisset, primam ætatem suam divinis erudiri cupiens disciplinis, sancti Ambrosii Sanctonicæ civitatis episcopi devoto se mancipavit obsequio. Quem ille paterna pietate suscipiens, dum sacris litteris erudiret, in Ordine lectorum conversationis ejus initiavit studium. Addit ab eodem subdiaconum, diaconum, & anno ætatis trigesimo presbyterum consecratum. Deinde mortem Sancti subjungit his verbis: Itaque divina providente gratia, ut sanctissimus Institutor dignum sibi relinqueret successorem, .. beatissimus Ambrosius sancta emigratione de hac hospitali vita decedens dormivit in Domino. In alia S. Bibiani Vita apud Martenium tom. 6 Collectionis amplissimæ col. 762 hæc referuntur: Sanctissimus igitur Ambrosius dignum suis meritis cupiens relinquere successorem, in omni regulari disciplina atque pontificali magnificentia eum constituit, sibique vicarium post ejus discessum præelegit. Alia rursum ejusdem Bibiani Vita apud nos Ms., ubi narrarat Bibianum S. Ambrosii discipulum factum, hæc subnectit: Diligens insuper virtutum inspector Præsul pro unico illum amplectitur, dum ipse quoque sancta conversatione polleret, tanti de viri contubernio sibi maxime complacebat, & tanto vehementius se in ejus transfundebat dilectionem, quanto quotidianam virtutum ejus videbat augmentationem. Unde factum est, ut sibi illum successorem exoptarit & sperarit. Et Dominus quidem Sanctum suum voluntate labiorum suorum non fraudavit: non longo enim post tempore vitæ præsentis metam excedens, æternæ beatitudinis muneratus est bravio &c.
[3] [titulus sancti Ambrosio passim tributus, nomenque inscriptum Fastis:] Vides, opinor, studiose lector, quam honorificam de S. Ambrosio mentionem faciant scriptores illi, qui certe antiqui sunt, etiamsi non æqualis omnes auctoritatis. Hinc mirum videri potest, nomen S. Ambrosii nostri antiquis Martyrologiis non legi adscriptum. Quippe in aliis Fastis illum non reperi, præterquam in Florario nostro Ms., quod seculo XV exaratum est. Ibidem ad XXVIII Augusti annuntiatur his verbis: Apud Sanctonas sancti Ambrosii episcopi & confessoris. Verumtamen titulo Sancti passim decoratur. An etiam ecclesiastico Officio cultus fuerit, mihi est incompertum. Inter epistolas S. Sidonii Apollinaris sexta libri 9 data legitur ad Ambrosium episcopum, quem hunc ipsum esse putavit eminentissimus Baronius in Observationibus ad diem XXVIII Augusti Martyrologii Romani. At longe antiquior est Ambrosius noster, quam ut Sidonius ad illum scribere potuerit, ut jam observavit Savaro in notis ad laudatam epistolam.
[4] [aliqui existimant huic Ambrosio attribuendam visionem,] Claudius Robertus in Gallia Christiana pag. 467 aliam de Sancto nostro conjecturam refert his verbis: Hunc nonnulli suspicantur esse eum, qui interfuerit in spiritu exequiis S. Martini Turonensis. Factum narratur a S. Gregorio Turonensi lib. 1 de Miraculis S. Martini cap. 5, & S. Ambrosio Mediolanensi attribuitur. Verum eruditi passim contendunt, illud cum tempore obitus S. Ambrosii Mediolanensis conciliari non posse, factumque ut fabulosum rejiciunt non pauci. Hinc aliqui existimarunt attribuendum esse S. Ambrosio Santonensi, cujus ætas non repugnat. Ratio illorum est, teste laudato Roberto, quod urbs Santonum olim Mediolanum diceretur. Errasset igitur Turonensis, & quod relatum invenerat vel audierat de Ambrosio Mediolanensi Santonum episcopo, attribuisset perperam celeberrimo Ecclesiæ doctori ac præsuli Mediolanensi in Liguria. Hæc quorumdam conjectura probabilior quidem apparet, quam eorum censura, qui Turonensis relationem prorsus fabulosam existimant. At, cum Henschenius noster ante tom. 1 Aprilis pag. XXXIX non levibus argumentis totam Turonensis relationem cum morte S. Ambrosii conciliare conatus sit, rem ulterius discutiendam remitto ad Acta laudati Ecclesiæ doctoris, aut ipsius S. Martini.
[5] Rem interim audi ex laudato Gregorio Turonensi: Eo namque tempore beatus Ambrosius, cujus hodie flores eloquii per totam Ecclesiam redolent, [quam de Ambrosio Mediolanensi narrat Turonensis.] Mediolanensi civitati præerat episcopus. Cui celebrandi festa Dominicæ diei ista erat consuetudo, ut veniens lector cum libro suo non antea legere præsumeret, quam Sanctus nutu jussisset. Factum est autem, ut illa die Dominica, prophetica lectione recitata, jam lectore ante altare stante, qui lectionem beati Pauli proferret, beatissimus antistes Ambrosius super sanctum altare obdormiret. Quod videntes multi, cum nullus eum penitus excitare præsumeret, transactis fere duarum aut trium horarum spatiis, excitaverunt eum, dicentes: Jam hora præterit. Jubeat domnus lectori lectionem legere; exspectat enim populus valde jam lassus. Respondens autem beatus Ambrosius: Nolite, inquit, turbari. Multum enim mihi valet sic obdormisse, cui tale miraculum Dominus ostendere dignatus est. Nam noveritis fratrem meum Martinum sacerdotem egressum fuisse de corpore, me autem ejus funeri obsequium præbuisse, peractoque ex more servitio, capitellum tantum, vobis exspectantibus, non explevi. Tunc illi stupefacti pariterque admirantes, diem & tempus notant, sollicite requirentes. Qui ipsam diem tempusque transitus Sancti repererunt, quod beatus Confessor dixerat, se ejus exsequiis deservisse.
DE S. AURELIO AUGUSTINO, ILLUSTRI ECCLESIÆ DOCTORE, ET HIPPONENSI EPISCOPO,
HIPPONE-REGIO IN AFRICA,
Anno CDXXX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Augustinus ep. & doctor Ecclesiæ, Hippone-regio in Africa (S.)
BHL Number: 0795, 0796, 0800
AUCTORE G. C.
§ I. Notitia prævia monumentorum, ex quibus Vita hujus sancti Præsulis illustrabitur.
Postquam inclyta S. Augustini gesta & posthumam ejusdem præclari Doctoris gloriam attentius examinare cœpi, mox in ipso disquisitionis initio paulatim expertus sum, mihi tantam tamque variam rerum pertractandarum materiam offerri, ut inopem me copia faciat: si enim omnia, ad hunc sanctum Virum utcumque spectantia, singillatim commemorare vel diffusius exponere voluero, consuetos Commentariorum nostrorum limites prætergrediar, & hac sola lucubratione mea haud difficulter integrum Operis nostri tomum implebo, cum tamen in eodem volumine plures Sanctos illustrare conveniat. Si vero nimium brevis esse velim, jure merito vereor, ne obscurus fiam. Quapropter eligenda erit via media, quam tenere conabor, ut præcipua sancti hujus Episcopi gloria breviter & clare proponatur. Unde chronologicas minoris momenti quæstiones, ab aliis operose agitatas, obiter dumtaxat assignabo, ne Commentarius meus in nimiam molem excrescat. Insuper omittam odiosas quasdam controversias, quæ prolixam dissertationem requirerent, & suo loco justam istius omissionis causam indicabo. Utrum promissis steterim, postea judicabit eruditus lector, cui claritatis gratia hic prius ostendam supellectilem litterariam, quam ad Acta S. Augustini dilucidanda præ manibus habeo.
[2] Primus inter biographos occurrit ipse sanctus Doctor, [pars gestorum suorum ab ipso Augustino scripta, ex eoque edenda:] qui in diversis scriptis Acta quædam sua posteritati reliquit: nam in libris Confessionum distincte narrat ea, quæ ab exordio vitæ usque ad annum trigesimum tertium ætatis suæ gessit. Hanc primam Actorum partem, ex novem prioribus Confessionum libris excerptam, post Commentarium prævium primo loco recudemus. Cum autem S. Augustinus illam Vitæ suæ partem ibi satis copiose descripserit, nos eam loviter attingemus in Commentario nostro, ne cum tædio lectoris bis eadem repetantur. Si tamen ex aliis eximii Doctoris Operibus aliqua suppleri, vel hæc ipsa clarius explicari possint, illa Sancti testimonia sedulo colligemus. Quod si biographi quidam recentiores ab hoc authentico Vitæ fragmento recesserint, aut alibi a veritate aberraverint, eos emendare ac in viam reducere conabimur.
[3] [altera pars scripta a S. Possidio,] Alter Actorum scriptor est sanctus Possidius, Calamensis in Africa episcopus, qui per annos fere quadraginta cum S. Augustino familiariter vixit, & insignia illius gesta sincero calamo expressit, ut ex prologo & epilogo ipsius infra constabit. Unde satis mirari nequeo temerariam censuram Joannis Clerici, qui sub Græco cognomine Phereponi, id est Laboriosi, fidem huic sancto biographo abrogare nititur in heterodoxis Animadversionibus suis ad omnia S. Augustini Opera, ubi etiam sanctissimos Ecclesiæ doctores, & testes oculatos omni exceptione majores, impudenter mendacii arguit. At R. D. Joannes Salinas Neapolitanus ex Ordine Canonicorum Regularium in præfatione ad eamdem S. Possidii lucubrationem, quam Romæ anno Christi 1731 vulgavit, pro meritis excepit hæreticum istum censorem, quem nos etiam inferius alia occasione conveniemus. Interim sciat lector, hunc S. Possidium in Opere nostro ad diem XVII Maii locum habere, & Vitam ejusdem biographi coævi & testis oculati distinctius a laudato Joanne Salinas anno 1731 Romæ recusam, notisque copiosis illustratam fuisse.
[4] Porro sanctus ille præsul Calamensis potissimum narrat ea, quæ S. Augustinus post conversionem suam egit, [post priorem edenda:] ut liquet ex præfatione, in qua sic scribit: Nec attingam ea omnia insinuare, quæ idem beatissimus Augustinus in suis Confessionum libris de semetipso, qualis ante perceptam gratiam fuerit, qualisque jam sumpta viveret, designavit. Cum ergo sanctus Doctor ipse primam vitæ suæ partem litteris mandaverit, eamque sanctus Possidius usque ad obitum venerandi Præsulis prosecutus fuerit, inferius hanc secundam Actorum partem priori subnectemus. Ceterum illa sancti Possidii lucubratio jam sæpius impressa est, & passim Operibus S. Augustini annexa reperitur, eamque laudatus Joannes Salinas non ita pridem cum aliis Mss. codicibus contulit, & anno 1731 Romæ recudi jussit, ut jam monuimus. Sequemur hanc novissimam editionem Romanam, quam tamen conferemus cum vetusto manuscripto Musei nostri codice, qui P. Ms. 5 signatur. Si quoddam notatu dignum discrimen inter editionem & codicem nostrum occurrat, illud in margine vel Annotatis observari curabimus. Si vero sanctus Possidius aliqua præclari Doctoris gesta prætermiserit, aut brevius obscuriusve indicaverit, ea ex ipsis S. Augustini scriptis in Commentario prævio supplebimus, vel dilucidius exponemus.
[5] Sed lectorem præmonitum volo, tantum tres editiones Operis Augustiniani nobis ad manum esse. [tres nobis editiones Operum S. Augustini,] Prima est Basileensis anni 1556, quæ ex prælo Frobeniano prodiit, & cui Erasmi Roterodamensis epistola dedicatoria, ad illustrissimum Alfonsum Fonsecam archiepiscopum Toletanum data, a typographo præfigitur. Altera est Antverpiensis, quam jam a sesquiseculo Lovanienses aliquot theologi correxerunt notisque illustrarunt, & quam Christophorus Plantinus celeberrimus istius temporis architypographus regius Antverpiæ tunc eleganter impressit. Tertia denique, quam dono datam accepimus, & quæ Parisiensem monachorum Benedictinorum editionem imitari voluit, ineunte hoc seculo recusa est typis Hollandicis, etsi Antwerpiæ sumptibus societatis cum privilegio impressa subdole fingatur, ut omnes eruditi hujus urbis incolæ, & plerique Belgæ jam norunt.
[6] Ipse Casimirus Oudinus apostata, ex cœnobio suo in Hollandiam profugus, [inter quos Amstelodamensis, quæ falso inscribitur Antverpiæ facta,] etiam exteris nationibus hanc crassam bibliopolarum Batavorum fraudem publice detexit; dum in Commentario suo de scriptoribus ecclesiasticis tomo 1 col. 986 & sequente scribit in hunc modum: Joannes Clericus, qui damnat alios novis sanctorum Patrum editionibus incumbentes, … in illud, cujus alios arguit, ipse omnium primus impegit, in editione Operum sancti Augustini omnium anni MDCC Amstelodamensi, quam tomis seu voluminibus quatuordecim in folio distinctam vendi vidimus hic Lugduni Batavorum enormi auctione pretii, inutili tot voluminum partitione & compactione, ac meditata a bibliopolis deceptione eorum, qui minus sibi suisque pecuniis non disperdendis attendunt. His non contentus, ut obtemperaret typographis, mercenarium ipsum conducentibus, anno MDCCIII Appendicem Augustinianam sub ficto Joannis Phereponi nomine, ac tomi duodecimi titulo, edere contra principia a se adversus alios stabilita aggressus est. Unde Augustinianorum Operum pretium auctum, & exemplaria novæ editionis, quæ non vendebantur, difficiliora adhuc venditu facta sunt… Opus istud falso inscriptum est, impressum anno MDCCIII Antverpiæ sumptibus Societatis, cum constat, editum fuisse Amstelodami apud fratres Huguetanos & Petrum Mortier, apud quos venditur. Nos huic editioni Batavæ non fidimus, & jam simul rationem diffidentiæ nostræ reddimus.
[7] [quæque multis modis est corrupta;] Lipsienses in Actis eruditorum ad annum Christi 1707 pag. 94 & sequentibus recitant schedulam monitoriam Joannis Baptistæ Clarelli bibliopolæ Veneti, qui novam Operum Augustinianorum impressionem promittit, & jam memoratam editionem Hollandicam accusat his verbis: Quoad Amstelodamensem vero editionem, Antwerpiæ nomine pervulgatam, undequaque reprobatur, non tantum propter duodecimum tomum, multam non sanæ doctrinæ copiam continentem, verum etiam propter transcriptionis infidelitatem ipsius divi Patris textus, quem non solum adulterati sunt, multa verba demendo, sed etiam mutilum reddiderunt, integras periodos auferendo, præter innumeros errores passim insertos. Certe apud eruditos Catholicos constat, hunc tomum duodecimum hæreticis Clerici notis contaminatum esse, quemadmodum evidentibus argumentis probare possem, si theologum polemicum agere vellem, quod hic ab instituto meo alienum est.
[8] [nec illius errores recte] Etiamsi Casimirus Oudinus loco supra citato non approbet iteratam illam Batavorum editionem, tamen a Clarello objectam prædictæ editionis Hollandicæ corruptionem sic frigide excusat: Imprudens hic bibliopola fallitur; quamvis enim Joannis Clerici tomum duodecimum non approbem ob tumorem, quo plenus est, & Operis inutilitatem, falsum tamen est, quod multam doctrinæ non sanæ copiam contineat; itemque, quod multa verba decerpta sint, & integræ etiam periodi ablatæ: si quæ talia contigerunt, vitia & errores sunt correctorum parum accuratorum, non eorum, qui editionem illam reiterandam voluerunt. Facilis enimvero & nova methodus excusandi omnes non tantummodo sanctorum Patrum sed etiam sacræ Scripturæ corruptores: sic enim Lutherus oscitantem correctorem poterat accusare, dum perperam ex Apostolo asseruit, hominem sola fide justificari, quamvis ipse hanc vocem hæresi suæ faventem fraudulenter addiderit. Sic Calvinus & Beza aliique hæretici varias sacrorum Codicum corruptiones, quarum convicti sunt, imperitis aut parum accuratis correctoribus imputare potuissent.
[9] [excusat Oudinus;] Interea Oudinus ibidem sine testibus aut tabulis affirmat, Opera sanctorum Patrum potius a Pontificiis aut Papicolis (sic ei Catholicos hic appellare placuit) quam a Lutheranis vel Calvinistis corrumpi, ac deinde Clarellum refutare pergit his verbis: Nec, opinor, editio Veneta correctior erit Amstelodamensi, quæ quamvis male correcta sit, a nemine tamen Pontificiorum adulterationis de industria factæ hucusque accufata fuit. Imo venditur publice ut authentica, tum Antverpiæ, tum in Belgicis partibus Pontificiis, nemine contradicente; quod Belgæ non passi fuissent, si adulterata de industria hæc editio fuisset. At quis hac in re statim credat homini apostatæ, qui Deo & religiosæ suæ professioni infidus fuit? Unde primo scire vellem, ubi, & a quibus in Belgio Catholico nunc editio illa Amstelodamensis, ut authentica, publice vendatur. Imo nihil evinceret Oudinus, etiamsi gratis ei concederem, initio seculi labentis aliquos Belgas imperitos, aut falso loci titulo deceptos, eam editionem vel emisse vel vendidisse: nam quotidiana experientia discimus, fictis librorum editionibus exteros Catholicos ab astutis bibliopolis Batavis non raro decipi. Cur autem finxerunt, hæc omnia S. Augustini Opera in urbe Catholica Belgii edita esse, nisi ut incautos emptores fallerent? At sive isti errores ex negligentia irrepserint, sive de industria congesti fuerint in editionem Amstelodamensem, nobis non vacat hanc conferre cum novissima Parisiensi (inter illas duas haud dubie Clarellus magnam discrepantiam reperit) & ideo collationem istam relinquimus iis, quibus plus otii est.
[10] Verosimiliter Oudinus hæc effugia quæsivit, ut placeret hominibus novæ sectæ, [sed verius agnoscit Joannem Clericum,] ad quam transfugerat, & ut serio videretur odisse Catholicos, a quibus discesserat. Unde facilius ei fidem adhibeo, dum Joanni Clerico gregali suo superbiam, quæ in oculos uniuscujusque lectoris ultro incurrit, ibidem col. 988 exprobrat his verbis: Incipit Joannes Phereponus præfatione, quam tomo huic duodecimo præmittit, ut rationem Appendicis hujus adjectæ reddat, & quæ in ea continentur, recenseat. Quantum autem de se Joannes Clericus præsumat, quanto fastu turgeat, abunde ex præfatione ista liquet, ubi Augustinum sibi longe inferiorem facit. Deinde refert ipsa Clerici verba, & ex iis ita concludit: Nihil umquam istis verbis insolentius dici potest, quibus eruditionem suam Joannes Clericus orbi literario commendatam esse cupit.
[11] Denique Oudinus post enumeratas aliorum lucubrationes, [editionis auctorem, virum esse arrogantiæ inauditæ.] quæ in hac Appendice continentur, ibi col. 990 exiguum Joannis Laboriosi sive Phereponi laborem sic explodit: In hoc tomo duodecimo a pag. 1 ad 470 nihil omnino est, quod ad laborem Joannis Clerici spectet, excepta præfatione, quæ superbiam ejus orbi literario detegit. A pag. 471 ad 622, qua tomus concluditur, vix columnæ viginti ex labore Clericali procedunt; aliis omnibus ad Desiderium Erasmum, Henricum de Noris, vel ad alios pertinentibus. Unde mirum est, tanto fastu nomen suum tomo huic præfixisse, in quo tam modica laboris pars ad ipsum spectat. Ad hanc ridiculam eruditionis ostentationem accedit impudentia, qua Clericus sanctissimos Ecclesiæ Patres de mendacio accusare non erubescit, ut forsan alia occasione obiter indicabo. Verum nunc oportet ab hac digressione in viam redire; & alios S. Augustini biographos recensere.
[12] Seculo XII Philippus ab Eleemosyna Præmonstratensis in Hannonia abbas Vitam S. Augustini exaravit, [Vitam S. Augustini recentius scripserunt Philippus ab Eleemosyna,] ut Valerius Andreas in Bibliotheca Belgica, & alii bibliographi passim testantur. Habemus hanc Vitam, quam R. D. Nicolaus Chamart ejusdem cœnobii abbas anno 1620 vel 1621 Duaci cum aliis abbatis Philippi opusculis edi curavit. Videtur autem Philippus illa sancti Doctoris Acta ex libris Confessionum & S. Possidio contraxisse, quemadmodum in prologo innuit his verbis: Ea ergo, quæ vel ipse de seipso humiliter dixit, vel alius de ipso veraciter scripsit, præsenti opusculo inserui, prout ipso juvante & gratiam impetrante, legendo colligere potui: quæ enim hic de eo dicta sunt, alibi, etsi non eisdem verbis, eodem tamen sensu scripta sunt, & ibi forte melius, sed brevius hic, ut, qui illic non vacat legendo colligere, hic, si placet, possit collecta legere. Non indigemus illo Vitæ compendio, nec opus est rivulos sequi, quando fontes ipsos adire possumus. Cum tamen Philippus abbas habeat nonnulla ad posthumam sancti Doctoris gloriam spectantia, illis postmodum utemur.
[13] Jacobus de Voragine, ex Ordine Prædicatorum ad cathedram Genuensem assumptus Acta S. Augustini seculo XIII collegit. [Jacobus de Voragine,] Sed iis immiscuit nonnulla, quæ alibi non invenimus, & quæ postea discutiemus. Interim audi Echardum, qui inter Scriptores Ordinis Prædicatorum recensitos tomo 1 pag. 456 de fide scriptoris istius ita disserit: Fatendum tamen, in hoc Opere non pauca esse, quæ viris eruditis merito displicuerunt, neque solum Ludovico Vives aut Melchiori Cano seculi decimi sexti scriptoribus, sed longe antea Magistro Ordinis XIII Berengario de Landora, archiepiscopo postea Compostellano, qui propterea Bernardo Guidonis jussit, ut Legendam alteram ex sincerioribus Actis colligeret ac ederet; quod & fecit, ut dicetur postea, ubi de eo: quod tamen non impedivit, ne Legenda Jacobi de Voragine sua brevitate commoda passim ab omnibus conquireretur, & avide legeretur. Justa porro Jacobi defensio est, quam ipse innuit, Vitas has Sanctorum non a se compositas; sed, ut ipse ait, compilatas tantum, id est jam diu antea a variis scriptas, sed & apud varios dispersas a se collectas, in ordinem digestas, & ex historicis sacris, qui sua ætate in pretio erant, locupletatas in lucem prodiisse, additis passim suis annotationibus. Nos tantum discere cuperemus, ex quibus auctoribus Jacobus de Voragine acceperit illas historias, quas inter gesta sancti Doctoris refert, ut ex infra dicendis apparebit.
[14] [Jordanus de Saxonia,] Præterea seculo XIV Jordanus de Saxonia ex Ordine Eremitarum Augustinianorum contexuit eamdem S. Augustini Vitam ex ipso sancto Doctore & S. Possidio, quemadmodum manifeste declarat in suo prologo, qui apud Jacobum Hommey Augustinianum Gallum in Supplemento Patrum pag. 569 sic incipit: Divi Patris ac Doctoris eximii, Hipponensis Episcopi ortum percursumque ac finem vitæ, auxiliante eo, qui laudatur in Sanctis suis, fideliter descripturus, nihil huic Operi inserendum censui, quod non in suis propriis dictis, aut aliorum authenticis scripturis continetur; secutus præcipue vestigium illius venerandi viri sancti Possidonii Calamensis episcopi, ejusdem sancti Patris discipuli, & in suo monasterio olim Canonici, qui ejus gesta, prout viderat, & per experientiam didicerat, diffuse conscripsit; ad ea maxime se referens tempora, quibus ipse cum eo præsentialiter fuerat conversatus. Etiam non indigemus illa Jordani collectione, cum post hunc Commentarium prævium edituri simus ipsos primigenios auctores, ex quibus ille narrationem suam hausit. Attamen ibi leguntur quædam de chronotaxi Actorum & duabus sacri corporis translationibus, quæ inferius examinanda erunt.
[15] [anonymus Cartusianus,] Denique seculo XV Religiosus quidam Cartusianus, cujus apographum in Museo nostro servamus, Acta S. Augustini ex Operibus ejus copiose collegit, & in duas partes divisit, ut patet ex fine istius lucubrationis, ubi legimus sequentia: Expliciunt duo libelli in Vita beatissimi Augustini compilati anno MCDLXXXIV, & finiti octavo die Novembris in domo Vallis Regalis Ordinis Cartusiensis juxta Gandavum, per Fratrem quemdam ejusdem Ordinis. Verum anonymus iste Cartusianus hæc Acta supposititiis quibusdam sancti Doctoris opusculis implevit; & ea moralibus instructionibus aliisque superfluis digressionibus amplificavit. Hinc etiam prolixa & interpolata illa collectio nulli usui nobis esse poterit, cum ipsa genuina & emendatiora S. Augustini scripta præ oculis habeamus. Omittimus hic alia recentioris aut incertæ ætatis apographa, quæ Vitam ejusdem Sancti continent, & in Museo nostro conservantur.
[16] Nolumus etiam hoc loco singillatim recensere Gerardum Moringum, [& multi alii.] Prosperum Stellartium, Cornelium Lancilottum, Joannem Nævium, Joannem Rivium, Sebastianum Tillemontium, Benedictinos Gallos e congregatione sancti Mauri, & plurimos alios scriptores, qui Vitam S. Augustini prælo subjecerunt. Attamen spondemus, hos auctores a nobis examinandos esse, ut vestigiis eorum inhæreamus, aut illos errantes refutemus: sicut enim proxime laudati Benedictini Galli Vitam sancti Doctoris, quam Latine vulgarunt, magna ex parte monumentis Tillemontianis acceptam referunt, ita libenter alieno labore utemur, si hæc via ad inveniendam veritatem, & illustrandam Sancti gloriam, brevior apparuerit. Nihilominus ubique testimonia S. Augustini in ipso fonte consulemus, eaque propter rationem superius allegatam citabimus ex editione Plantiniana, quod hic semel monuisse sufficiat. His ad clariorem rerum dicendarum intelligentiam præmissis, ipsa sancti Doctoris Acta ab exordio nativitatis illustrare incipiamus.
§ II. Sancti patria, tempus nativitatis, nomen, parentes & consanguinei.
[Patria Sancti] Sanctus noster hodiernus, sicuti splendida totius Ecclesiæ lux, obscurum Africæ municipium, quod Thagaste vel Tagasta dicebatur, & inter Hipponem-regium ac Medauros in mediterranea Numidiæ parte situm erat, ortu suo illustravit. Ipse jam Præsul Hipponensis hanc patriam suam agnoscit in epistola 227, quam scripsit ad hospites Romanos, qui ipsius desiderio in Africam venerant, & Tagastæ commorabantur. In hac epistola se excusat, quod propter necessitatem præsentiæ suæ in ecclesia Hipponensi non potuerit eos invisere & Tagastam excurrere: Si enim id mihi licuisset, inquit, simul etiam fruerer carnalis patriæ meæ tam spirituali felicitate, quæ vos etiam præsentes habere meruit. Deinde epistolam illam sic concludit: Huic meæ solicitudini procul dubio libenter ignoscitis; præsertim quoniam si succenseretis & velletis ulcisci, nihil fortasse gravius inveniretis, quam id quod patior, cum vos Tagastæ non video. Spero autem vestris adjutus orationibus, quod mihi ad vos, ubicumque in Africa fueritis, venire quantocyus concedetur, cum hoc, quo nunc detentus sum, præterierit; si hæc civitas, in qua laboramus, digna non est (quia nec ego audeo dignam putare) quæ nobiscum de vestra præsentia collætetur. Insuper in epistola 225, quam ad Albinam piam mulierem dedit, Tagasta ab ipso carnalis patria mea vocatur.
[18] Denique præclarus Ecclesiæ Doctor in epistola 48, [Tagasta,] ad Vincentium Rogatistam data, priorem quamdam opinionem suam mutat, & hac occasione rursus de patria sua sic meminit: Mea primitus sententia erat, neminem ad unitatem Christi esse cogendum; verbo esse agendum, disputatione pugnandum, ratione vincendum, ne fictos Catholicos haberemus, quos apertos hæreticos noveramus. Sed hæc opinio mea, non contradicentium verbis, sed demonstrantium superabatur exemplis: nam primo mihi opponebatur civitas mea, quæ cum tota esset in parte Donati, ad unitatem Catholicam timore legum imperialium conversa est, quam nunc videmus ita hujus vestræ animositatis perniciem detestari, ut in ea numquam fuisse credatur. Hæc est civitas Tagastensis, quæ circa annum Christi 349 sub imperatore Constante schisma Donatistarum deserere coacta est, & postmodum unitati Catholicæ firmiter adhæsit, ut Alypius S. Augustini discipulus & popularis in prima Collatione Carthaginensi § 136 testatur, ubi apud Labbeum nostrum tomo 2 Conciliorum Col. hic civis & episcopus Tagastensis ita loquens inducitur: Alypius episcopus Ecclesiæ Catholicæ dixit; Tagastenus Carthagini constitutus, præsente V. C. tribuno & notario Marcellino, hoc mandatum suscepi & subscripsi. Quare idem dixit: Utinam, quemadmodum Tagastis antiqua unitate gaudet, ita etiam de ceteris locis gaudeamus.
[19] [non Carthago, ut perperam] Ex his omnibus evidenter patet, S. Augustinum in oppido Tagastensi natum esse. Quare Jacobus de Voragine errat, dum in editione Parisiensi anni 1475 cap. 119 Vitam Sancti nostri sic exorditur: Augustinus doctor egregius in provincia Africana, civitate Carthaginensi ortus est. Nescimus, ubi Carthaginensem illam S. Augustini patriam repererit Vir iste simplex, qui bona fide, sed sine severo examine, plurimas historias fabulosas in chartam conjecit. Forte deceptus fuit ab illo impostore, qui sub ficto S. Ambrosii nomine sermonem nonagesimum secundum composuit. Illud sane eo seculo, artis criticæ passim ignaro, quo Jacobus de Voragine vixit, non est magnopere mirandum. Sed magis miramur, quod Prosper Stellartius eremita Augustinianus hac de re in Augustino-machia sua lib. 1 Dissert. 1 cavilletur, & inutilibus ratiunculis adversus eminentissimum Baronium contendat, hunc sanctum Doctorem recte Carthaginensem nominari posse. Sed vir ille, litterarum humaniorum quam artis criticæ peritior, ad hanc exoticam sententiam arripiendam inductus est auctoritate Sermonis nonagesimi secundi de baptismo sancti Augustini, qui in quibusdam editionibus inter Opera S. Ambrosii legitur, & in quo editio Basileensis eorumdem Operum tomo 3 pag. 397 habet sequentia: Divinæ clementiæ innumeras gratias agere debemus, quod Augustinus Afer Carthaginensis, philosophus acutissimus, contempto gentilium cultu, ad veram Christianam religionem divino nutu tandem pervenit.
[20] [putarunt aliqui:] Stellartius itaque perperam existimat, hunc genuinum S. Ambrosii sermonem esse, & in ea hypothesi contra eminentissimum Baronium argumentatur. At prius hæc hypothesis solide probanda erat, cum sermonem illum sancto Ambrosio indignum censeant eruditissimi viri, inter quos eminentissimus Bellarminus in Opere de scriptoribus ecclesiasticis apud nos pag. 142 & sequente spurium istum fœtum rejicit his verbis: Sermo quoque nonagesimus secundus de baptismo sancti Augustini longissime distat a stylo & gravitate Ambrosii; neque ullo modo credibile est, quod in eo sermone dicitur, Ambrosium sæpe Deum orasse, ut eum a captionibus Augustini liberaret: Augustinus enim non disputando cum Ambrosio, sed eum concionantem audiendo ad fidem Catholicam conversus est, ut ipse idem testatur libro V Confessionum cap. XIII & libro VI cap. 1. Cardinalis Baronius in Vita S. Ambrosii, Operibus ejus præfixa, de eodem supposititio sermone simile fert judicium, quod exactiores bibliographi passim censura sua confirmant. Nemo igitur imposterum propter hanc falsam Stellartii hypothesim dubitet, quin S. Augustinus in oppido Tagastensi primam lucem aspexerit.
[21] Sanctus autem ibi natus est Idibus Novembris anni 354, [natus est Idibus Novembris anno 354:] cum ad Superos migraverit anno 430, die XXVIII Augusti, quando septuagesimum sextum ætatis suæ annum ferme compleverat, ut in ejus obitu postmodum ex lucubratione Possidii, & Chronico Prosperi colligemus. Hinc corrigendi sunt eminentissimus Baronius, Joannes Nævius eremita Augustinianus, & alii scriptores, qui nativitatem ejus anno Christi 355 affixerunt. Longius ab hac vera chronotaxi nostra aberravit Jordanus de Saxonia, dum apud Hommeyum in Supplemento Patrum pag. 633 tempus nativitatis & mortis ejus assignat his verbis: Natus est præclarissimus doctor Augustinus, quantum colligitur ex Chronica Eusebii, anno Domini CCCLX, Pontificatus Liberii Papæ anno quinto; imperii vero Constantii quondam Constantini Magni filii anno decimo nono… Obiit autem idem sanctissimus Pater anno Domnii CDXXXVI, Pontificatus Sixti Papæ tertii anno secundo; imperii vero Theodosii junioris anno decimo nono. Tota hæc Jordani chronologia corruit, & cum assignatis Pontificum ac imperatorum annis non cohæret, ut cuilibet accuratiores chronologos consulere volenti manifestum fiet. Porro sanctus Doctor in libro de Beata vita apud nos tomo 1 Operum pag. 213 diem nativitatis suæ sic aperte & breviter indicat: Idibus Novembris mihi natalis dies erat.
[22] Forsan ex animi demissione factum est, ut ipse sanctus Doctor in scriptis suis sese tantummodo appellaverit Augustinum, [non solum habuit Augustini nomen, cujus ridiculas etymologias finxerunt aliqui,] quamvis etiam aliud prænomen habuerit, ut mox ostendemus. Jacobus de Voragine futilem nominis ab ipso Sancto usurpati etymologiam excogitavit, eamque posteris explicuit in hunc modum: Augustinus hoc nomen sortitus est propter excellentiam dignitatis, vel fervorem dilectionis, vel propter etymologiam nominis. Propter excellentiam dignitatis; quoniam sicut imperator Augustus præcellebat omnes reges, sic & iste excellit omnes doctores… Secundo propter fervorem dilectionis; quoniam sicut mensis Augustus valde fervet æstu caloris, sic & ipse valde incaluit igne divini amoris… Tertio propter etymologiam nominis; dicitur enim Augustinus ab AUGEO, & ASTIN, quod est civitas, & ANA, quod est sursum; inde Augustinus, quasi augens supernam civitatem. Simplex ille vir eruditis risum movet, dum postremam illam nominis etymologiam ex verbo Latino augeo, & duabus vocibus Græcis miscet & inepte coagmentat. Attamen Echardus in Scriptoribus Ordinis Prædicatorum recensitis tomo 1 pag. 456 similes Jacobi Genuensis ineptias excusare conatur his verbis: Præfationes cuilibet Vitæ a Jacobo additæ, quæ fere in nomine Sancti lusus sunt, palato hujus seculi saniori non placent; sed is erat seculi XIII & sequentium gustus; & quid patribus nostris non condonandum, ubi de fide non agitur? Licet Echardus id suo sodali ejusque seculo condonandum existimet, tamen non parum dubitamus, an adeo benignus futurus sit erga Cornelium Lancilottum Augustinianum, qui seculo præterito floruit, & in Vita S. Augustini typis Plantinianis Antverpiæ edita lib. 1, cap. 1 ad nomen ejusdem sancti Doctoris alludit hoc modo: Nomen ipsum, quod ominis boni quiddam videtur, ad laudem ejus accomodationem habet; ut enim Octaviano Augusti nomen est inditum, quod ipse amplissimæ dignitatis, quæ tum in terris erat, honore sit auctus, vel quod domi militiæque sopito belli furore dilapsæ reipublicæ dignitatem ad pristinæ felicitatis splendorem adauxerit, sic & Augustinus, velut per vitæ præsagium, ab augendo dictus videatur, quia ejus invicto labore longe lateque refutatis hæreticorum erroribus, doctrinaque præstanti contra sectarios Ecclesia Catholica defendenda & augenda foret. Omissis aliis etymologiis, quas ad utrumque Sancti nomen explicandum Lancilottus ibidem profert, jam potius ex antiquis & fide dignis monumentis probemus, olim quoque prænomen Aurelii huic eximio Doctori datum fuisse.
[23] [sed vocatus est Aurelius Augustinus:] Primo Paulus Orosius presbyter Hispanus, & sancto Doctori nostro synchronus, septem libros suos Historiarum, quos adversus paganos scripserat, ad Aurelium Augustinum anno 417 direxit, ut legitur in titulo præfationis, de quo Ludovicus Lautius in notis præviis ad editionem Moguntinam anni 1615 monet sequentia: Hanc esse veram inscriptionem, & finis harum Historiarum imprimis declarat, & bibliothecæ metropolitanæ Coloniensis vetustissimi codicis confirmat auctoritas. Secundo Claudianus Mamertus, Orosio suppar, in Opere suo de Statu animæ lib. 2, cap. 10 impense laudat eumdem sanctum Doctorem, qui ibidem ab eo diserte Aurelius Augustinus nominatur. Tertio venerabilis Beda in Vita S. Cuthberti episcopi Lindisfarnensis, quam nostri Majores ad diem XX Martii diligenter illustrarunt, tomo tertio istius mensis pag. 113 propter similitudinem miraculi, quo uterque sanctus antistes jam morti proximus ægrum sanavit, ad propositum nostrum hæc scribit: In qua profecto curatione sequebatur exemplum sanctissimi & reverendissimi patris Aurelii Augustini episcopi. Denique Benedictini Galli, qui non ita pridem Opera S. Augustini recuderunt, in Vita istius sancti Doctoris num. 3 testantur, sese prænomen istud Aurelii diversis & antiquioribus opusculorum ipsius voluminibus præfixum reperisse. Nunc ad parentes & alios Sancti nostri consanguineos progredimur.
[24] [pater Sancti Patricius gentilis primum,] Præclarus hic Ecclesiæ Doctor in civitate Tagastensi, de numero curialium parentibus honestis & Christianis progenitus erat, ut ex his ipsis S. Possidii verbis infra repetendis apparebit. Joannes Rivius Augustinianus in Vita S. Augustini lib. 1, cap. 1 § 2 aliique recentiores biographi per nomen curialium hic intelligunt eos, qui curiæ officium administrabant, & procurabant munia civilia, ita ut in municipiis illi vocarentur curiales, qui Romæ & in coloniis senatores appellabantur. Explicatio illa nobis non improbabilis videtur. At primo intuitu non tam facile videmus, quomodo S. Possidius affirmet, eumdem Sanctum parentibus Christianis progenitum fuisse, cum S. Augustinus lib. 2 Confessionum cap. 3 de patre suo Patricio asserat, quod ille adhuc catechumenus & hoc recens esset, quando ipse jam decimum sextum suæ ætatis annum agebat, ut post hunc Commentarium in prima Actorum parte num. 30 rursus audiemus. Hæc tamen inter se conciliari possunt, si dicatur S. Possidius prolepsi usus esse, & patrem Sancti nostri per anticipationem temporis nominasse Christianum, quia postea Christianam fidem amplexus fuit.
[25] [deinde conversus;] Illustrissimus Josephus Pamphilus non satis feliciter hanc dubiam S. Possidii phrasim correxit, dum Chronicon Ordinis Eremitarum Augustinianorum exorsus est his verbis: Anno a partu Virginis CCCLIV, Idibus Novembris, sanctus pater Augustinus natus est Tagastæ in Africa, haud longe a Carthagine, ex patre catechumeno, nomine Patricio Carthaginiensi, & matre recente Christiana, nomine Monycha. Quomodo S. Augustinus ex patre jam catechumeno nasci potuit, cum Patricius anno hujus Filii sui decimo sexto catechumenus & hoc recens esset, ut supra probavimus? Præterea sanctus Doctor innuit, patrem suum postremis vitæ annis ad fidem conversum fuisse, dum lib. 9 Confessionum cap. 9 post alia matrem suam Monicam ita laudat: Denique etiam virum, jam in extrema vita temporali ejus, lucrata est tibi (Deum hic alloquitur) nec in eo jam fideli planxit, quod in nondum fideli toleraverat. Non videmus igitur, illam Josephi Pamphili assertionem veritati consentaneam esse, nisi hic etiam dicatur proleptice loqui, quod potius antiquo scriptori Possidio, quam huic recentiori condonamus.
[26] At multo minus intelligimus, quomodo idem Pamphilus asserere potuerit, [mater Monica Christiana & parentibus Christianis nata;] sanctum Doctorem ex matre recente Christiana natum fuisse, quandoquidem ipse S. Augustinus indicavit, eam ex parentibus Christianis ortam, ab ipsa pueritia fidem ac timorem Domini didicisse, quemadmodum facile colligitur ex lib. 9 Confessionum cap. 8, ubi de matre sua sic scribit: Erudivit eam in timore tuo virga Christi tui, regimen unici Filii tui, in domo fideli, bono membro Ecclesiæ tuæ. Nec tantam erga suam disciplinam diligentiam matris prædicabat, quantam famulæ cujusdam decrepitæ, quæ patrem ejus infantem portaverat, sicut dorso grandiuscularum puellarum parvuli portari solent. Cujus rei gratia & propter senectam ac mores optimos, in domo Christiana satis a dominis honorabatur. Qua igitur specie verisimilitudinis Monica dici potest recens Christiana, quam sedula ancilla in domo fideli & bono membro Ecclesiæ diligenter educavit ac optimis moribus imbuit? Ista hoc loco referre voluimus ex libris Confessionum, quia post hunc Commentarium in prima Actorum parte prætermittemus Vitam S. Monicæ, quæ in Opere nostro ad diem IV Maii satis illustrata est. His circa fidem parentum examinatis, de conditione vel statu eorumdem breviter agamus.
[27] Joannes Baptista Melgarus, Canonicus Regularis, in Vita S. Augustini, [illorum nobilitas non satis probata,] quæ Venetiis anno 1648 edita est, patrem sancti Doctoris illustri nobilitate donat, & ibidem pag. 194 de parentibus ipsius hæc tradit: Matrem habuit vitæ integritate inclytam Monicam, patremque adeo nobilem, ut ex equestri esset ordine, & patricius & curialis. Joannes Nævius eremita Augustinianus in Vita ejusdem Sancti cap. 1 patrem ipsius domo nobilem appellat. Alii etiam plures sine ullo veterum scriptorum testimonio nobilem Patritii stirpem admittunt. Imo non defuerunt, qui parentibus hujus Sancti magnas opes affingerent, ut Prosper Stellartius in Augustino-machia sua testatur, ubi dissertatione secunda de avita Patritii nobilitate dubitat, & alios temerarios divitiarum assertores ita refellit: Nunc de fortuna, quæ non lata & lauta adeo, ut ferunt nescio qui, clarissimos & nobilissimos, ditissimosque acclamantes. Dixerint illi & conceptissima affirmatione probent. Ego avitam & generosam stirpem suspicari tantum possum, donec certius aliquid ad aures vel oculos mihi devenerit: nam ne opibus & divitiis abundantes dicam, vetat ipsa, quam scio, rei veritas.
[28] [divitiæ ex ipso Augustino refutatæ:] Deinde Stellartius hanc veritatem probat ipsis S. Augustini verbis, quæ ex libris Confessionum excerpsit, & quæ post Commentarium prævium apud nos infra legentur. His addimus unicum & evidens ejusdem sancti Doctoris testimonium ex Sermone 50 de Diversis, ubi tomo 10 editionis Antverpiensis pag. 523 publice coram populo Hipponensi pronuntiavit sequentia: Offeratur mihi, verbi gratia, byrrhum pretiosum; forte decet episcopum, quamvis non deceat Augustinum, id est, hominem pauperem de pauperibus natum. Probe scimus, paupertatem vel tenuem rei domesticæ facultatem avito nobilium stemmari non repugnare. Sed cum Stellartio candide fatemur, illam Patritii nobilitatem nobis hactenus incertam esse, & eam libenter agnoscemus, ubi veteribus ac fide dignis instrumentis comprobata fuerit. Ea vero, quæ de amplis parentum ejus opibus aut fortunis circumferri dicuntur, adeo manifeste falsa sunt, ut ulteriori refutatione non indigeant.
[29] [consanguinei S. Augustini,] Porro S. Augustinus sub initium libri de Beata vita quosdam consanguineos suos nominat; videlicet S. Monicam matrem, Adeodatum filium, Navigium fratrem, Lastidianum & Rusticum consobrinos, aliosque discipulos ac amicos, qui cum illo ex urbe Mediolanensi ad prædium rusticum Verecundi migrarunt, ut tranquillius ibi Christianæ philosophiæ vacarent, quemadmodum inferius alia occasione ex ipso referemus. Insuper in Epistola 109 sanctus Præsul etiam meminit de sorore sua, quæ vidua Deo serviens multo tempore usque in diem obitus sui præposita ancillarum Dei vixit, ut S. Possidius apud nos infra num. 54 testabitur, ubi etiam de neptibus ejusdem Sancti mentionem facit. Sermone autem 50 proxime citato de Diversis S. Augustinus inter alios nepotem suum laudat his verbis: Omnes fratres & clericos meos, qui mecum habitant, presbyteros, diaconos, subdiaconos, & Patricium nepotem meum tales inveni, quales desideravi. Patricius ille erat subdiaconus, ut ibidem paulo inferius expreße nominatur.
[30] [ex quibus unum a Donatistis avellere nititur.] Denique sanctus Doctor habuit consanguineum, nomine Severinum, quem a schismate Donatistarum retrahere conatur Epistola 170, quam sic exorditur: Litteras fraternitatis tuæ etsi valde sero, etsi præter quod speraveram, tamen lætus accepi, maximeque ampliori gaudio perfusus sum, cum cognovissem, hominem vestrum hac ipsa sola causa venisse Hipponem, ut ad me litteras tuæ fraternitatis afferret: cogitavi enim hoc exortum esse in animo tuo, ut recoleres consanguinitatem nostram, nisi quia fortasse perspicis, sicut novi non leve pondus prudentiæ tuæ, quam sit dolendum, ut qui secundum carnem fratres sumus, in Christi corpore non una societate vivamus. Circa finem vero epistolæ istius hunc consanguineum suum ad unitatem Ecclesiæ Catholicæ sequendam exhortatur his verbis: Sed nescio quæ carnalis consuetudo, frater Severine, ibi vos tenet; & olim doleo, olim gemo, maxime prudentiam tuam cogitans, & olim te videre desidero, ut de hac re tecum loquerer. Quid enim prodest vel salus vel consanguinitas temporalis, si æternam Christi hæreditatem salutemque perpetuam in nostra cognatione contemnimus? Si quos alios ejusdem Sancti consanguineos, aut insignes discipulos vel amicos invenerimus, eos alia occasione memorabimus. Interim pergimus ad gesta pueritiæ & adolescentiæ ejus, quæ cum Sanctus ipse singillatim conscripserit, relictas spicas tantummodo colligemus, & aliqua cum illis connexa vel ad hanc Vitæ partem spectantia clarius explicabimus.
§ III. Gesta studiaque ipsius in pueritia & adolescentia.
[Ab ineunte ætate imbuitur religione Catholica:] Sancta Monica filiolum suum Augustinum ab infantia inter catechumenos Ecclesiæ Catholicæ referri curavit, eumque a teneris annis fidem Christianam sedulo docuit. Id ipse sanctus Antistes indicat, dum postea sæpius deploravit, sese per novem fere annos erroribus Manichæorum adhæsisse, spreta religione, quæ mihi puerulo a parentibus insita erat, ut scribit in libro de Utilitate credendi cap. 1, quem ad Honoratum direxit. Hoc etiam liquet ex Libro de duabus animabus contra Manichæos, quem Sanctus inchoavit his verbis: Opitulante Dei misericordia, diruptis & derelictis Manichæorum laqueis, tandem Catholicæ gremio constituto *, libet considerare nunc saltem ac deplorare illam meam miseriam: multa enim erant quæ facere debui, ne tam facile ac diebus paucis religionis verissimæ semina, mihi a pueritia salubriter insita, errore & fraude falsorum fallaciumve hominum effossa, ex animo pellerentur. Ex his facile quilibet intelligit, S. Augustinum fide Catholica ab ineunte ætate imbutum fuisse, quod tamen in Libro primo Confessionum inferius edendo fusius ac distinctius explicabitur.
[32] Cum Puer valeret ingenio & memoria, parentes eum magistro mature tradiderunt, [litteris erudiendus puer, ludo magis est intentus,] ut artibus liberalibus imbueretur. At Augustinus ad lusum quam ad studia litterarum propensior, ut ea fert ætas, exercitiis ac nugis puerilibus indulgebat. Etiam videtur aucupio deditus fuisse, quemadmodum colligimus ex Libro de quantitate animæ, ubi cap. 21 Sanctus de seipso sic loquitur: Puer multo amplius itineris conficiebam sine defectu, cum aucupandi studio in ambulando exercerer, quam adolescens, cum me ad alia studia, quibus sedere magis cogebar, contulissem. Propterea tunc fallebat innumerabilibus mendaciis & pædagogum & magistros & parentes amore ludendi, studio spectandi nugatoria, sicut ipse inferius in prima Actorum parte num. 23 totidem verbis ingenue confitebitur. Itaque nihil minus curabat, quam studia litterarum, ita ut minis & verberibus ad ea compelli debuerit.
[33] Maxime autem abhorrebat a litteris Græcis, quas tamen invitus discere cogebatur. [& a Græcis abhorret; quas tamen didicit,] Unde tunc temporis in doctrina linguæ Græcæ non multum profecit, ut plerumque contingit in iis studiis, quæ reluctanti animo, vel invita minerva, ut vulgo aiunt, arripere compellimur. Sed forte postmodum S. Augustinus ætate major, utilitate istius linguæ perspecta, rudimenta grammaticæ Græcæ, quæ puer audierat, studio maturiore repetiit, & privata lectione saltem aliquanto clarius percepit: quamvis enim Sanctus in libro 2 contra litteras Petiliani Donatistæ cap. 38 pro solita animi sui submissione concedat, se vix, aut ne vix quidem, linguæ Græcæ peritum esse, tamen eodem loco hunc adversarium, qui vocem Græcam quamdam fraudulenter interpretatus fuerat, refellit his verbis: Et ego quidem Græcæ linguæ perparum assecutus sum & prope nihil. Non tamen impudenter me dico nosse ὅλον non esse UNUM, sed TOTUM, & καθόλον SECUNDUM TOTUM; unde Catholica nomen accepit.
[34] [& scivit, usus scientia Græca] Sæpius alibi sanctus Doctor eruditione sua Græca refutavit hæreticos, ut inter alia exempla patet ex libro 1 contra Julianum Pelagianum, cui Basilium magnum objicienti Sanctus cap. 5 citati libri primi respondet in hunc modum: Sed audi, quod ad rem præsentem spectat, quid de peccato primi hominis ad nos etiam pertinente dicat iste sanctus sine ulla ambiguitate Basilius; quod etsi reperi interpretatum, tamen propter diligentiorem veri fidem, verbum e verbo malui transferre de Græco. Insuper ibidem alias Græcorum Patrum sententias accurate in linguam Latinam transtulit. Quinimo legit & intellexit libros S. Epiphanii nondum Latine redditos, ut eruimus ex epistola ad Quodvultdeum data, quæ tomo 6 Operum apud nos pag. 3 libro de Hæresibus præfixa est, & ubi ad rem nostram occurrunt sequentia: Scripsit etiam Græce episcopus Cyprius Epiphanius, in doctrina Catholicæ fidei laudabiliter diffamatus; sed ipse utriusque temporis hæreses colligens, octoginta complexus est… Vide ergo, ne forte librum sancti Epiphanii tibi mittere debeam (ipsum enim arbitror Philastrio doctius hinc locutum) qui possit apud Carthaginem in Latinam linguam verti facilius atque commodius, ut tu potius præstes nobis, quod quæris a nobis.
[35] [in variis] Denique Scripturam sacram frequenter ex Græcis codicibus interpretatus est, ut discimus ex Epistola 59 de novem quæstionibus, quas episcopus Paulinus ei proposuerat, & quarum primam sanctus Doctor ita explicuit: Iste autem sensus, quo ita exponitur quod scriptum est, SATURATI SUNT FILIIS, non mihi occurrerat, cum ante rescriberem; sed recensui brevissimam quamdam ejusdem psalmi expositionem, quam jam olim dictaveram, & hoc satis breviter a me positum reperi. Inspexi etiam codices Græcos, utrum dativus casus esset, quod dictum est FILIIS, an genitivus, quo lingua illa utitur pro ablativo, & inveni genitivum. Quod si ad verbum interpretaretur, scriptum esset, SATURATI SUNT FILIORUM; sed recte interpres sententiam secutus est, & Latino more dixit: SATURATI SUNT FILIIS. Ibidem, & in septem libris de locutionibus divinarum Scripturarum S. Augustinus passim Græcos codices cum Latinis confert, & occurrentes quæstiones ex codicibus Græcis illustrat aut dissolvit. Hæc aliaque satis probant, S. Augustinum peritiorem fuisse linguæ Græcæ, quam nonnulli communiter existimant.
[36] [occasionibus:] Propterea libenter subscribimus opinioni Benedictorum Gallorum, qui in Vita hujus sancti Doctoris non ita pridem Latine edita lib. 1 cap. 2 num. 5 de Græca ipsius scientia sic disserunt: Tametsi vero Græci texendarum fabularum peritissimi sint, ab iis tamen linguæ ipsius peregrinitate longissime abalienabatur, & Homerum quoque, lepidis licet deliriis animos oblectantem, prorsus respuebat. Sævis terroribus ac pœnis urgebatur Puer, ut Græcas litteras condisceret; sed cum in ea re, quam quis invitus agit, parum proficiat, hisce litteris leviter imbutum se fuisse fatetur Augustinus. Hujus quoque linguæ inopia, se suosque populares Africanos legendis libris de divina Trinitate Græce scriptis impares fuisse non dissimulat. Ea tamen quantulacumque Græci sermonis notitia, quam sibi comparaverat, usque adeo feliciter usus est, ut nisi ipse pro innata modestia ejus se rudem professus esset, litteris Græcis apprime eruditus videri potuisset: nam legit Epiphanii commentarium de hæresibus, aut certe breviarium ejus, nondum Latinitate donatum. Deinde aliorum Patrum Græcorum libros pervolvit, e quibus testimonia non pauca deprompsit adversus hæreticos. Denique crebra Græcarum vocum interpretatio, quæ passim in ejus Opusculis occurrit, ac complurium Scripturæ locorum ex collatione codicum Græcorum cum Latinis restitutio, documento esse possunt, Augustinum haud ita mediocriter Græce scivisse.
[37] Hac occasione quæri posset, an S. Augustinus etiam simili modo linguam Hebræam sciverit. [linguam Hebraicam ignoravit,] Joannes Rivius in Vita Sancti lib. 1 cap. 2 § 8 videtur affirmativæ sententiæ patrocinari, & illius assertioni favet Epistola 120, quam de quinque quæstionibus ab Honorato propositis exaravit, & ubi cap. 3 significationem vocis Hebraïcæ confidenter exponit his verbis: Cum autem venit plenitudo temporis, ut gratia, quæ occultabatur in veteri Testamento, jam revelaretur in novo, misit Deus Filium suum factum ex muliere, quo nomine proprietate Hebraïcæ linguæ omnis femina nuncupatur, sive viro intacta, sive jam mixta. Sed ipse sanctus Doctor in Epistola 131 circa finem fatetur, se linguam Hebræam ignorare, & libro XI Confessionum cap. 3 de Moyse sic scribit: Si Hebræa voce loqueretur, frustra pulsaret sensum meum; nec inde mentem meam quidquam tangeret; si autem Latine, scirem, quid diceret.
[38] Quamvis hoc loco S. Augustinus dicat, quod Moysen Hebraïce loquentem non esset intellecturus, [licet voces quasdam Hebraïcas intelligeret:] tamen inde non sequitur, omnes voces Hebraïcas ei ignotas fuisse. Sic verbi gratia Germanus aut Belga vel Gallus Anglum patria lingua loquentem non intelliget, etiamsi tres illæ nationes ex vernaculo suo idiomate plurimas Anglicas voces, paululum pronuntiatione vel inflexione mutatas, propter affinitatem cum suis linguis agnoscant. Quapropter existimamus, S. Augustino notas fuisse multas voces Hebræas, idiomati Punico præsertim affines, de qua linguarum affinitate sanctus ipse Doctor lib. 2 contra litteras Petiliani Donatistæ cap. 104 agens de Christo tradit sequentia: Hunc Hebræi dicunt Messiam, quod verbum Punicæ linguæ consonum est, sicut alia Hebræa permulta & pene omnia. Ex hac utriusque linguæ cognatione sequetur, S. Augustinum linguæ Hebraïcæ non prorsus imperitum fuisse, si noverit idioma Punicum, cujus aliqualem peritiam nunc ei vindicare conabimur.
[39] Non omnino temere conjectamus, hunc Sanctum in pueritia vel adolescentia didicisse linguam Punicam, [sermonem Punicum puer] qua tunc temporis adhuc utebantur Afri præsertim illi, qui ruri degebant, vel in exiguis & mediterraneis oppidis commorabantur: nam sæpius in scriptis suis aliquam linguæ hujus notitiam prodit. Unde sanctus Doctor Maximo Madaurensi grammatico, qui Punica quædam Sanctorum nomina riserat, in Epistola 44 sic post alia respondet: Neque enim usque adeo te ipsum oblivisci potuisses, ut homo Afer scribens Afris, cum simus utrique in Africa constituti, Punica nomina exagitanda existimares. Nam si ea vocabula interpretemur, Namphanio quid aliud significat, quam boni pedis hominem, id est, cujus adventus afferat aliquid felicitatis; sicut solemus dicere, secundo pede introisse, cujus introitum prosperitas aliqua consecuta sit? Quæ lingua si improbatur abs te, nega Punicis libris, ut a viris doctissimis proditur, multa sapienter esse mandata memoriæ. Pœniteat te certe ibi natum, ubi hujusmodi linguæ cunabula recalent. Deinde Sanctus ibidem argumento ad hominem paganum probat ex Virgilio, se recte explicasse nomen S. Namphanionis, de quo in Opere nostro Sollerius ad diem IV Julii obiter egit.
[40] [didicisse videtur,] Sic etiam Sermone 35 de verbis Domini cap. 2 vocem Hebræam mammona ex idiomate Punico interpretatur his verbis: Primum quid est mammona? Verbum est enim, quod Latinum non est. Hebræum verbum est, cognatum linguæ Punicæ; istæ enim linguæ sibi significationis quadam vicinitate sociantur. Quod Punici dicunt mammon, Latine lucrum vocatur. Quod Hebræi dicunt mammona, Latine divitiæ vocantur. Etiam aliis Operum suorum locis S. Augustinus non raro voces & phrases Hebraïcas ex Punico loquendi modo exponit, & his explicationibus ostendit, linguam Punicam satis sibi notam fuisse. Non improbabiliter itaque superius conjecimus, illum in pueritia vel adolescentia linguam Punicam didicisse. Confirmationis gratia tamen addimus unicum hujus rei argumentum, quod ipse Sanctus in Sermone 24 de verbis Apostoli cap. 3 suggerit his verbis: Proverbium notum est Punicum, quod quidem Latine vobis dicam, quia Punice non omnes nostis. Punicum enim proverbium est antiquum: Nummum quærit pestilentia; duos illi da, & ducat se. Numquid non hoc proverbium de Euangelio videtur natum?
[41] [qui apud Afros fere exoleverat usu linguæ Latinæ:] Ex hoc ultimo sermone discimus, linguam Latinam in populosis Africæ civitatibus adeo vulgarem fuisse, ut multi Afri vetus idioma suum Punicum non amplius intelligerent. Neque id magnopere mirandum est, cum Romani victores semper operam dederint, ut imperiosa civitas non solum jugum, verum etiam linguam suam domitis gentibus per pacem societatis imponeret, quemadmodum sanctus Doctor in Opere suo de Civitate Dei lib. 19 cap. 7 scribit. Hinc etiam clarius intelligimus, quomodo S. Augustinus puer linguam Latinam inter blandimenta nutricum discere cœperit, sicut in parte prima Actorum num. 15 post hunc Commentarium prævium ipse testabitur. Sed postmodum hæc prima Latinitatis rudimenta tam scrupulose ad præscriptas Grammaticæ leges exegit, ut magis barbarismum contra præcepta Grammaticæ, quam peccatum contra mandata Dei formidaret, ut infra ex Confessionibus ejus audiemus.
[42] [Carthaginem abit ad discendam Rhetoricam; ibi lectione poëtarum,] Postquam tetricas Grammaticæ difficultates superaverat, animum ad legendos poetas appulit, & eorum fabulis potissimum delectabatur. At inde cœpit animus ejus inflammari ad libidinem, quæ postea magis crevit, & quam Sanctus, ad frugem reductus, publice deploravit. Cum vero jam in patria & in oppido Madaurensi litteris humanioribus operam dedisset, eloquentiæ discendæ causa Carthaginem missus est, propter tenuem parentum ejus fortunam sumptus in iter & studia partim faciente Romaniano, primario cive Tagastensi ac viro divite, quem Sanctus hujus beneficii memor in Opere suo contra Academicos lib. 2 cap. 2 sic alloquitur: Ergone tibi gratiam non repensabo? An fortasse paululum debeo? Tu me adolescentulum pauperem ad peregrina studia pergentem & domo & sumptu & (quod plus est) animo excepisti. Tu patre orbatum amicitia consolatus es, hortatione animasti, ope adjuvisti. Tu in nostro ipso municipio, favore, familiaritate, communicatione domus tuæ pene tecum clarum primatemque me fecisti. Deinde commemorat alia Mæcenatis hujus beneficia, de quibus forsan infra mentionem faciemus.
[43] Quando in urbe Carthaginensi commorabatur, eum circumstrepebat undique sartago flagitiosorum amorum, [& spectaculis obscœnis, quæ frequentabat,] quos obscœnis spectaculis ac ludis theatralibus, aliisque lasciviæ fomitibus nutriebat, ut ipse Sanctus pœnitens in prima Actorum parte post hunc Commentarium num. 62 & sequentibus humiliter & ingenue declarabit. Hæc & hujusmodi perniciosa spectacula, ni fallor, ipse Sanctus in Opere suo de Civitate Dei lib. 2 cap. 4 describit ac damnat his verbis: Veniebamus nos etiam aliquando adolescentes ad spectacula ludibriaque sacrilegiorum. Spectabamus arreptitios, audiebamus symphoniacos; ludis turpissimis, qui diis deabusque exhibebantur, oblectabamur. Cælesti virgini & Berecynthiæ matri deorum omnium, ante ejus lecticam die solenni lavationis ejus, talia per publicum cantitabantur a nequissimis scenicis, qualia non dico matrem deorum, sed matrem qualiumcumque senatorum vel quorumlibet honestorum virorum; imo vero qualia nec matrem ipsorum scenicorum deceret audire. Dein eodem lib. 2 cap. 26 similia sanctus Doctor hoc modo repetit: ubi simulacrum illud locatum conspiciebamus, universi undique confluentes, & ubi quisque poterat stantes, ludos, qui agebantur, intentissimi spectabamus, intuentes alternante conspectu, hinc meretriciam pompam, illinc virginem deam; illam suppliciter adorari, ante illam turpia celebrari. Non ibi pudibundos mimos, nullam verecundiorem scenicam vidimus; cuncta obscœnitatis implebantur officia.
[44] His itaque libidinum stimulis agitatus Augustinus adolescens incidit in luxuriam, [in luxuriam incidit, & filium ex concubina concipit.] ita ut anno ætatis suæ decimo octavo filium susceperit ex concubina, quam multis annis secum retinuit, ut postea videbimus. Porro facili ac perspicaci ingenio præditus erat, & in eloquentia aliisque scientiis ita excellebat, ut postmodum magno cum plausu rhetoricam Carthagine docuerit. At hisce Dei donis abutebatur, cum propter istud ingenii acumen superbiret, & ambitione, vana gloria, aliisque peccatis animam suam coinquinaret, ut in libris Confessionum candide fatetur. Eo tempore tamen curabat, ut interiora mentis suæ vulnera tegeret, & exterius in publico consortio quemdam decorem servaret: cum enim esset fœdus atque inhonestus, ut in libris Confessionum proxime citatis ipse loquitur, elegans & urbanus abundanti vanitate videri volebat. Unde Vincentius Rogatista, qui Sanctum adhuc adolescentem Carthagine noverat, ut ipse sanctus Doctor Epistola 48 circa finem testatur, post annos multos ei scripsit in hunc modum: Cum optime noverim, te longe adhuc a fide Christiana sepositum, & studiis olim deditum litterarum, quietis & honestatis fuisse cultorem &c.
[45] Tamen ipse S. Augustinus sibi magis delictorum suorum conscius, [quæ peccata sua ipse agnovit;] ingenue & ultro confitetur, se in urbe Carthaginensi turpiter vixisse. Propterea in Concione 3 ad Psalmum 36, quam publice coram Carthaginensibus instituit, tomo 8 Operum pag. 125 peccata sua ibi perpetrata agnoscit, & hæreticis Donatistis ei præterita vitia objicientibus ita respondet: Vident enim in causa se nihil habere, & linguas convertunt in nos, & incipiunt de nobis dicere mala, multa quæ sciunt, multa quæ nesciunt. Quæ sciunt, præterita nostra sunt: fuimus enim aliquando, sicut dicit Apostolus, stulti & increduli, & ad omne opus bonum reprobi. In errore perverso desipientes & insanientes fuimus; non negamus, & quantum præteritum nostrum non negamus, tanto magis Deum, qui nobis ignovit, laudamus.
[46] [& deflevit.] Quid ergo, hæretice, dimittis causam, & is ad hominem? Quid enim ego sum? Quis sum? Numquid Catholica ego sum? Numquid hæreditas Christi diffusa per gentes ego sum? Sufficit mihi, ut in ea sim. Vituperas mala mea præterita. Quid magnum facis? Severior sum ego in mala mea, quam tu: quod tu vituperasti, ego damnavi. Utinam velles imitari, ut error tuus fieret aliquando præteritus! Ista sunt mala præterita, quæ noverunt, maxime in ista civitate: hic enim male viximus, quod ego confiteor; & quantum gaudeo de gratia Dei, tantum de meis præteritis timeo. Quid dicam? Doleo? Dolerem, si adhuc sic essem. Quid dicam? Gaudeo? Nec hoc possum dicere: utinam enim numquam fuissem! Quidquid tamen fui, in nomine Christi præteritum est. Quod autem modo reprehendunt, non norunt. Etiamsi sanctus Doctor in libris Confessionum satis fuse narret, quomodo in hæresim Manichæorum inciderit, eamque postea suspectam habere cœperit, tamen hæc narratio ex aliis ipsius Opusculis jam confirmabitur, & ex paragrapho sequente lucem quamdam accipiet.
[Annotata]
* al. restitutum
§ IV. Causa vel occasio, qua sectam Manichæorum amplexus est, aliosque ad eamdem pertraxit; nonnullæ rationes, ob quas hanc hæresim suspectam habere cœpit, & prima ejus lucubratio.
[Augustinus ex superbia,] Deus occulto, sed justo judicio, nonnumquam permittit, ut homines ingeniosi & scientia tumidi propter superbiam in propudiosa crimina & infames ridiculosque errores prolabantur, quemadmodum sanctus apostolus Paulus in Epistola ad Romanos cap. 1 indicat his verbis: Cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt, aut gratias egerunt; sed evanuerunt in cogitationibus suis, & obscuratum est insipiens cor eorum: dicentes enim, se esse sapientes, stulti facti sunt. Et mutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis, & volucrum & quadrupedum, & serpentium. Propter quod tradidit illos Deus in desideria cordis eorum, in immunditiam, ut contumeliis afficiant corpora sua in semetipsis. Hic Apostoli textus fere convenit adolescenti Augustino, qui fama doctrinæ suæ inflatus & fastu turgidus, in absurdam Manichæorum hæresim incidit, ut ex sequentibus apparebit.
[48] [contemptu] Cum ageret annum decimum nonum ætatis, lecto Ciceronis Hortensio, exarsit ad amorem sapientiæ & veritatis, ut ipse initio libri de Beata vita testatur: Ego ab usque undevicesimo anno ætatis meæ, inquit, postquam in schola rhetorum librum illum Ciceronis, qui Hortensius vocatur, accepi, tanto amore philosophiæ succensus sum, ut statim ad eam me transferre meditarer. Sed neque mihi nebulæ defuerunt, quibus confunderetur cursus meus, & diu fateor, quibus in errorem ducebar, labentia in Oceanum astra suspexi. At frustra quærebat apud ethnicos philosophos & vanos astrologos veritatem, cum interim sacras Litteras, in quibus hæc invenienda erat, ob humilem stylum superbe contemneret.
[49] Hæc impia sacræ Scripturæ vituperatio, & ambitiosa veritatis inquirendæ temeritas, [sacræ Scripturæ,] aliaque similia vitia probroso lapsui, ac diuturno superbi Adolescentis errori præcipuam causam dederunt, sicut ipse postmodum Sermone 65 de diversis cap. 5 publice coram populo fassus est in hunc modum: Loquor vobis aliquando deceptus, cum primo puer ad divinas Scripturas ante vellem afferre acumen discutiendi, quam pietatem quærendi. Ego ipse contra me perversis moribus claudebam januam Domini mei. Cum pulsare deberem, ut aperiretur, addebam, ut clauderetur: superbus enim audebam quærere, quod nisi humilis non potest invenire. Quanto vos beatiores estis modo, quam securi discitis, quam utiliter quicumque adhuc parvuli estis in nido fidei, & spiritalem escam accipitis. Ego autem miser, cum me ad volandum idoneum putarem, reliqui nidum & prius cecidi quam volarem. Sed Dominus misericors me, a transeuntibus ne conculcarer & morerer, levavit, & in nido reposuit. Nunc audiamus alias causas, quibus inductus est, ut hanc turpem Manichæorum sectam per novem fere annos incaute defenderet & sequeretur.
[50] Ipse Sanctus cuidam Honorato, quem nondum Christianum ad hæresim illam amplectendam impulerat, [& fraudibus hæreticorum] in libro de Utilitate credendi cap. 1 præcipuam lapsus & erroris sui causam exponit his verbis: Est igitur mihi propositum, ut probem tibi, si possim, quod Manichæi sacrilege ac temere invehantur in eos, qui Catholicæ fidei auctoritatem sequentes, antequam illud verum, quod pura mente conspicitur, intueri queant, credendo præmuniuntur, & illuminaturo præparantur Deo: nosti enim, Honorate, non aliam ob causam nos in tales homines incidisse, nisi quod se dicebant, terribili auctoritate separata, mira & simplici ratione eos, qui se audire vellent, introducturos ad Deum, & errore omni liberaturos. Quid enim me aliud cogebat annos fere novem, spreta religione, quæ mihi puerulo a parentibus insita erat, homines illos sequi ac diligenter audire, nisi quod nos superstitione terreri, & fidem nobis ante rationem imperari dicerent; se autem nullum premere ad fidem, nisi prius discussa & enodata veritate? Quis non his pollicitationibus illiceretur, præsertim adolescentis animus cupidus veri, etiam nonnullorum in schola doctorum hominum disputationibus superbus & garrulus; qualem me tunc illi invenerunt, spernentem scilicet quasi aniles fabulas, & ab eis promissum, apertum & sincerum verum tenere atque haurire cupientem?
[51] Insuper in libro de Duabus animabus cap. 9 duas alias ejusdem cæcitatis & pertinaciæ suæ causas ita profert: [in Manichæorum hæresim labitur,] Sed me duo quædam maxime, quæ incautam illam ætatem facile capiunt, per admirabiles attrivere circuitus, quorum est unum familiaritas, nescio quomodo repens quadam imagine bonitatis, tamquam sinuosum aliquod vinculum multipliciter collo involutum. Alterum, quod quædam noxia, victoria pene mihi semper in disputationibus proveniebat disserenti cum Christianis imperitis, sed tamen fidem suam certatim, ut quisque posset, defendere molientibus. Quo successu creberrimo gliscebat Adolescentis animositas & impetu suo in pervicaciæ magnum malum imprudenter vergebat. Quod altercandi genus quia post eorum auditionem aggressus eram, quidquid meo vel qualicumque ingenio vel aliis lectionibus poteram, solis illis libentissime tribuebam. Ita ex illorum sermonibus ardor in certaminum proventu, amor in illos quotidie movebatur *. Ex quo accidebat, ut quidquid dicerent, miris quibusdam modis, non quia sciebam, sed quia optabam verum esse, pro vero approbarem.
[52] [& alios in eam inducit;] Propter hos crebros disputationum successus & damnosas victorias arrogantia elatus Augustinus fœdam illam hæresim juvenili impetu tuebatur, & fidem Catholicam miserrima & furiosissima loquacitate vastabat, ut iisdem verbis utar, quibus ille lib. 2 de Dono perseverantiæ cap. 20 cæcam suam istius temporis obstinationem expressit. Non contentus erroribus Manichæorum propugnandis, etiam amicos quosdam suos induxit, ut eamdem sectam amplecterentur. Inter hos novimus Alypium, Romanianum ejus mæcenatem, & quemdam Honoratum, qui postremus adhuc hæreticis illis adhærebat, quando S. Augustinus jam sacerdotio initiatus erat, ut infra videbimus. Propterea Sanctus misit ipsi librum de Utilitate credendi, ubi cap. 1 sic eum alloquitur: Tu nondum Christianus, qui hortatu meo, cum eos vehementer execrareris, vix adductus es, ut audiendi tibi atque explorandi viderentur, qua quæso alia re delectatus es (recordare, obsecro te) nisi magna quadam præsumptione & pollicitatione rationum? Deinde variis argumentis hunc virum, quem olim incautum seduxerat, ad fidem Ecclesiæ Catholicæ profitendam movere nititur.
[53] [numquam tamen in gradu] Quamvis autem Augustinus eo tempore tam ferventer hæresim Manichæorum defenderet ac propagaret, tamen inter eos ad gradum Electorum, qui majoris æstimabatur, ascendere noluit: nam duabus professionibus, hoc est, Electorum & Auditorum ecclesiam suam constare voluerunt, ut ipse in libro de Hæresibus ad Quodvultdeum hæresi 46 loquitur. Itaque se continuit in gradu Auditorum, qui arcana sectæ istius mysteria & occulta flagitia ignorabant. Unde in Disputatione prima contra Fortunatum Manichæum, sive tomo 6 Operum pag. 66, huic Manichæorum presbytero sic respondet: De moribus autem vestris plene scire possunt, qui Electi vestri sunt. Nostis autem, me non Electum vestrum, sed Auditorem fuisse. Itaque quamvis & orationi vestræ interfuerim, ut interrogasti, utrum separatim vobiscum habeatis aliquam orationem, Deus solus potest nosse & vos. Ego tamen in oratione, in qua interfui, nihil turpe geri vidi, sed solum contra fidem animadverti, quam postea didici & probavi, quod contra solem faciatis orationem. Præter hoc in illa oratione vestra nihil novi comperi. Quisquis autem vobis opponit quæstionem aliquam de moribus, Electis vestris opponat. Quid autem inter vos agatis, qui Electi estis, ego scire non possum: nam & Eucharistiam audivi a vobis sæpe quod accipiatis; tempus autem accipiendi cum me lateret, quid accipiatis, unde nosse potui? Itaque serva, si placet, quæstionem de moribus, ut inter Electos vestros discutiatur, si discuti potest. Mihi fides data est a vobis, quam hodie improbo. Sanctus Doctor hic de sola fide contra Fortunatum disputare voluit, etiamsi corruptos Manichæorum mores abunde nosset, ut ex postea dicendis patebit.
[54] Ex his evidenter apparet, Augustinum inter Manichæos numquam fuisse in numero Electorum vel presbyterorum, [Electorum fuit.] quamvis Petilianus Donatista hanc calumniam ei impingere voluerit. Quapropter ipse lib. 3 contra litteras Petiliani cap. 17 manifestum istud accusatoris sui mendacium leviter explodit his verbis: Pergat etiam sermone multiloquo, sed plane vaniloquo in ea, quæ prorsus ignorat, vel in quibus potius abutitur ignorantia plurimorum, & ex confessione cujusdam feminæ, quod catechumenam se dixerit Manichæorum, quæ sanctimonialis & Catholica fuerat, quod ei placet, de illorum baptismo dicat; & scribat nesciens, aut nescire se fingens, non illicite appellari catechumenos, tamquam ejus baptismus quandoque debeatur, sed eos hoc vocari, qui etiam Auditores vocantur, quod videlicet tamquam meliora & majora præcepta observare non possint, quæ observantur ab eis, quos Electorum nomine discernendos & honorandos putant. Me etiam presbyterum fuisse Manichæorum vel falsus vel fallens mirabili temeritate contendat. Jam referamus ex ipsis Sancti scriptis (semper hoc loco excipimus libros Confessionum, qui post hunc Commentarium maxima ex parte recudentur) quas ob causas seductus Adolescens in secta Manichæorum vacillare cœperit.
[55] Sanctus Doctor unam ex istis causis assignat in libro de Utilitate credendi, [Causæ, quæ Manichæorum] dum ibi cap. 1 ad Honoratum inter alia sic scribit: Quæ rursum ratio revocabat, ne apud eos penitus hærerem, ut me in illo gradu, quem vocant Auditorum, tenerem, ut hujus mundi spem atque negotia non dimitterem; nisi quod ipsos quoque animadvertebam plus in refellendis aliis disertos & copiosos esse, quam in suis probandis firmos & certos manere?… Sed quia diu multumque de imperitorum erroribus latissime ac vehementissime disputabant, quod cuivis mediocriter erudito esset facillimum, sero didici. Si quid etiam suorum nobis inserebant, necessitate retinendum, cum alia non occurrerent, in quibus acquiesceremus, arbitramur. Itaque nobis faciebant, quod insidiosi aucupes solent, qui viscatos surculos prope aquam defigunt, ut sitientes aves decipiant: obruunt enim & quodammodo cooperiunt alias, quæ circa sunt, aquas, vel inde etiam formidolosis molitionibus deterrent, ut in eorum dolos non electione, sed inopia decidatur.
[56] Etiam vehementer Augustino displicebat illa sectæ suæ consuetudo, [hæresim] qua Manichæi fere prorsus negligebant annuum Paschatis festum, quod ab omnibus Christianis solenniter celebrari noverat. Quapropter in libro contra Epistolam Manichæi, quam vocant fundamenti, cap. 8 de causa istius negligentiæ suspicionem suam sic indicat: Quid ergo aliud suspicer nescio, nisi quia iste Manichæus, qui per Christi nomen ad imperitorum animos aditum quærit, pro Christo isto ipso se coli voluit? Hoc unde conjiciam, breviter dicam. Cum sæpe a vobis quærerem illo tempore, quo vos audiebam, quæ causa esset, quod Pascha Domini plerumque nulla, interdum a paucis tepidissima celebritate frequentaretur, nullis vigiliis, nullo prolixiore jejunio indicto Auditoribus vestris, nullo denique festiviore apparatu, cum vestrum bema (Græca vox βῆμα significat gradum vel tribunal, ex qua significatione verosimiliter illa Manichæorum festivitas nomen suum traxit) id est diem, quo Manichæus occisus est, quinque gradibus instructo tribunali & pretiosis linteis adornato, ac in promptu posito & objecto adorantibus, magnis honoribus prosequamini.
[57] [suspectam fecerunt] Hoc ergo cum quærerem, respondebatur, ejus diem passionis celebrandum esse, qui vere passus est; Christum autem, qui natus non esset, neque veram sed simulatam carnem humanis oculis ostendisset, non pertulisse sed finxisse passionem. Quis non ingemiscat, homines, qui se Christianos dici volunt, timere, ne polluatur veritas de Virginis utero, & de mendacio non timere? Sed ut ad rem redeam, quis non suspicetur, qui diligenter attenderit, ideo negari a Manichæo Christum natum esse de femina, & humanum corpus habuisse, ne passio ejus, quod totius jam orbis festissimum tempus est, ab eis, qui sibi credidissent, celebraretur, & non tanta devotione diem mortis suæ desiderata solennitas honoraret? Hoc enim nobis erat in illa bematis celebritate gratissimum, quod per Pascha frequentabatur; quoniam vehementius desiderabamus illum diem festum, subtracto alio, qui solebat esse dulcissimus. Licet hæc Manichæorum consuetudo, aliæque fanaticæ eorum opiniones haud dubie offenderent Augustinum, subtili ingenio præditum & minime credulum, tamen adhuc inter illos eum detinebant duo laquei, quos ipse lib. 1 de Moribus Ecclesiæ Catholicæ cap. 1 explicat his verbis: Duæ maxime sunt illecebræ Manichæorum, quibus decipiuntur incauti, ut eos velint habere doctores. Una, cum Scripturas reprehendunt, vel quas male intelligunt, vel quas male intelligi volunt. Altera, cum Vitæ castæ & memorabilis continentiæ imaginem præferunt. Hic liber congruentem Catholicæ disciplinæ sententiam nostram de vita & moribus continebit, in quo fortasse intelligetur, & quam sit facile simulare, & quam difficile habere virtutem. Eum sane modum tenebo, si potero, ut neque in illorum morbos, qui mihi sunt notissimi, tam graviter invehar, quam illi in ea, quæ ignorant: sanari enim eos potius, si fieri potest, quam oppugnari volo. Sed utrumque laqueum illum disrupit, postquam sacras Litteras humili corde pervolvit, & obscœnos pravosque Manichæorum mores detexit.
[58] [Augustino.] Interea non parum quoque ad augendas fluctuantis animi suspiciones contulerat adventus Fausti famosi Manichæi, quem diu exspectatum Carthagine dubitans Augustinus consuluit. Sed præsentia famam minuit: acutus enim Adolescens in hoc colloquio Carthaginensi expertus est, illum magni nominis Faustum potius eloquentem, quam doctum vel eruditum esse, eumque dubiis suis dissolvendis imparem deprehendit, ut in prima Actorum parte post hunc Commentarium prævium cap. 9 distincte narrabitur. Postea Augustinus scribens Opus grande adversus eumdem Faustum adhuc recordabatur istius colloquii Carthaginensis, ut satis innuit in proœmio dicti Operis, quod exorditur his verbis: Faustus quidam fuit gente Afer, civitate Milevitanus, eloquio suavis, ingenio callidus, secta Manichæus, ac per hoc nefando errore perversus. Noveram ipse hominem, quemadmodum commemoravi in libris Confessionum mearum. Deinde ibidem exponit, qua occasione ac methodo lucubrationes hæreticas hujus Fausti refellendas susceperit.
[59] [Scribit Opusculum primum, quod intercidit.] Eo tempore, quo Augustinus adhuc Carthagine degebat, exercendi vel ostentandi ingenii causa conscripsit Opus de pulcro & apto, de qua prima ipsius lucubratione R. P. Joannes Rivius Eremita Augustinianus in Vita Sancti nostri lib. 1, cap. 1 § XI sic disserit: Sed cum annorum jam viginti sex aut septem, pulcri & pulcritudinis amator esset, ad eorum contemplationem & causam, cur talia amentur, investigandam animum appulit, scripsitque libros duos aut tres de Pulcro & Apto. Et pulcrum, quod per seipsum, aptum autem, quod ad aliquid accommodatum deceret, definiebat & distinguebat, & exemplis corporeis adstruebat. Hos libros, qui interciderunt, dedicavit Hierio, Romanæ urbis oratori, homini Syro, Græce & Latine facundissimo, & scientissimo rerum pertinentium ad studium sapientiæ; quem jam tum amabat ex doctrinæ fama, facie licet ignotum. Verum Augustinus de primo illo opusculo suo mentionem faciet in Actis post hunc Commentarium recudendis, ubi num. 76 & sequentibus sparsim similia ex ipso Auctore fusius audiemus. Interea nunc illum Carthagine discedentem, ut ex Africa in Italiam navigaret, & Romæ commorantem, fideliter & curiose comitabimur.
[Annotata]
* al. novabatur
§ V. Discessus ejus ex Africa in Italiam, commoratio Romana, corrupti Manichæorum mores ibi detecti, transitus a Manichæis ad Academicos.
[Ex Africa Romam petit,] Anno Christi 383 S. Augustinus ex Africa Romam navigavit, ut turbulentas discipulorum Carthaginensium seditiones effugeret, & ibi quietius rhetoricam doceret. Ex illo migrationis anno redarguitur crassa calumnia Donatistarum, qui adversus omnem veri similitudinem finxerunt, Augustinum adhuc Manichæum propter sententiam, quam Messianus proconsul contra Manichæos tulerat, ex Africa in Italiam profugisse. Quapropter ipse sanctus Doctor lib. 3 contra Litteras Petiliani Donatistæ cap. 25 illud evidens mendacium sic refellit: Inter multa etiam prorsus ad rem non pertinentia dicit, Messiani proconsulis sententia me fuisse percussum, ut ex Africa fugerem; & propter hoc falsum (quod si non ipse confinxit, certe malevolis fingentibus malevole credidit) quam multa alia falsa consequenter, non utcumque dicere, sed etiam scribere mira temeritate non timuit; cum ego Mediolanum ante Bautonem consulem venerim, eique consuli Calendis Januariis laudem in tanto conventu conspectuque hominum pro mea tunc rhetorica professione recitaverim, & ex illa peregrinatione jam post Maximi tyranni mortem Africam repetiverim; Manichæos autem Messianus proconsul audierit post consulatum Bautonis, sicut dies gestorum ab eodem Petiliano insertus ostendit. Quæ si dubitantibus vel contradicentibus probare necesse esset, multos possem claros in seculo viros testes locupletissimos adhibere totius illius temporis vitæ meæ. Hinc evidenter videmus, illos S. Augustini accusatores impudenter mentitos esse, quandoquidem sententia Messiani contra Manichæos data est anno Christi 386, ante & post quem Sanctus in Italia commorabatur.
[61] Porro ex Africa in Italiam discessit, insciis amicis ac ipso mæcenate suo Romaniano, [insciis amicis,] cujus filios discipulos suos Carthagine reliquerat, & quem postea lib. 2 contra Academicos cap. 2 sic alloquitur: Tu etiam, cum te absente atque ignorante navigassem, nihil succensens, quod non tecum communicassem, ut solerem, atque aliud quidvis quam contumaciam suspicans, mansisti inconcussus in amicitia; nec plus ante oculos tuos liberi deserti a magistro, quam nostræ mentis penetralia puritasque versata est. Attamen de itinere illo videtur aliquid scivisse aut suspicatus esse Martianus ejus amicus, qui ei in Italiam profecturo occinuit Terentianum istum versum, Nunc hic dies vitam aliam affert, alios mores postulat, ut colligimus ex Epistola 155, quam ad veterem illum amicum suum scripsit. Quomodo autem deceperit sanctam Monicam, quæ Filium comitari volebat, eumque usque ad mare secuta fuerat, inferius ex libris Confessionum discemus.
[62] [Romæ habitat apud Manichæum,] Cum S. Augustinus Romam pervenisset, hospitio Auditoris Manichæi usus est, ibique periculoso morbo laboravit: licet enim doctrinam Manichæorum de falsitate suspectam haberet, ut hospiti suo indicavit, tamen adhuc familiariter agebat cum Auditoribus & Electis eorum, qui clanculum Romæ magno numero degebant. Forsan hæc familiaritas ei præbuit occasionem detegendi varia Manichæorum flagitia, quæ lib. 2 de Moribus Manichæorum cap. 19 & 20 postea confidenter illis exprobravit in hunc modum: Denique tam multa & tam gravia peccata in his moribus deprehenduntur, ut si quis accusare velit omnia homo alicujus facultatis, singula ut minimum, singulis voluminibus possit. Hæc igitur si custodiretis, vestramque impleretis professionem, nihil vobis esset ineptius, nihil stultius, nihil imperitius. Cum autem laudatis & docetis ista, nec facitis, quid vobis fallacius, quid insidiosius, quid malitiosius dici aut inveniri potest?
[63] [moresque] Novem annos totos magna cura & diligentia vos audivi; nullus mihi Electorum innotescere potuit, qui secundum hæc præcepta non aut deprehensus in peccato, aut certe suspicioni subditus fuerit. Multi in vino & carnibus, multi lavantes in balneis inventi sunt. Sed hæc audiebamus. Nonnulli alienas feminas seduxisse approbati sunt, ita ut plane dubitare non possim. Sed sit & hæc magis fama, quam verum. Vidi ipse non solus, sed cum iis, qui partim jam illa superstitione liberati sunt, partim adhuc opto ut liberentur. Vidimus ergo in quadrivio Carthaginis in platea celeberrima, non unum sed plures quam tres Electos simul, post transeuntes nescio quas feminas tam petulanti gestu adhinnire, ut omnium trivialium impudicitiam impudentiamque superarent. Quod de magna venire consuetudine, atque illos inter se ita vivere satis eminebat; quandoquidem nullus socii præsentiam veritus, omnes, aut certe pene omnes, eadem teneri peste indicabat: non enim erant hi ex una domo; sed diverse prorsus habitantes, ex eo loco, ubi conventus omnium factus erat, pariter forte descenderant.
[64] [Manichæorum] Nos autem graviter commoti, graviter etiam questi sumus. Quis tandem hoc vindicandum, non dicam separatione ab ecclesia, sed pro magnitudine flagitii vehementius saltem objurgationibus arbitratus est? Et hæc erat omnis excusatio impunitatis illorum, quod eo tempore, quo conventicula eorum lege publica prohiberentur, ne quid læsi proderent, metuebatur. Ubi est ergo, quod perpetuam sibi persecutionem in hoc mundo futuram prædicant, eoque se commendatiores haberi volunt; hinc interpretantes, quod hic mundus eos oderit, & propterea penes se quærendam veritatem affirmantes, quia in promissione Spiritus sancti paracleti dictum est, quod eum mundus accipere non possit. De qua re non iste locus disserendi est. Sed certe si perpetua vobis persecutio futura est, usque in seculi finem, perpetua erit & hæc dissolutio, tantæque turpitudinis impunita contagio, si tales lædere formidatis.
[65] Id etiam nobis responsum est, cum ad ipsos primates detulissemus, [corruptos,] conquestam nobis esse mulierem, quod in conclavi, ubi cum aliis feminis erat, de illorum scilicet sanctitate secura, ingressis Electis pluribus, & ab uno lucerna exstincta, incerta cujus eorum in tenebris appetita esset amplexu, & coacta in flagitium, nisi subsidio clamoris evasisset. Hoc vobis quoque notissimum nefas, de quanta consuetudine venisse arbitrandum est? Et hoc factum est ea nocte, qua festæ apud vos vigiliæ celebrabantur. Sed revera etiam, si nullus esset proditionis metus, quis posset damnandum offerre episcopo, qui sic præcaverat, ne agnosceretur? Quasi vero non omnes idem crimen involutos teneat, qui simul ingressi erant: nam omnibus petulanter jocantibus lucerna exstincta placuerat.
[66] Suspicionibus vero januæ quantæ aperiebantur, cum eos invidos inveniebamus, [variaque] cum avaros, cum epularum exquisitarum avidissimos, cum in jurgiis frequentissimos, cum de rebus exiguis mobilissimos? Non utique arbitramur, eos temperare posse, a quibus se temperare profitebantur, quando latibula & tenebras invenirent. Duo quidem erant existimationis satis bonæ, facili ingenio, atque in illis suis disputationibus principes, nobis amplius quam ceteri familiariusque conjuncti; quorum unus, qui propter studia liberalia nobis arctius adhærebat hic, nunc ibi presbyter esse dicitur. Hi sibi graviter invidebant, & objiciebat alter alteri, non accusatione manifesta, sed sermone apud quos poterat & susurris, ab eo violenter attentatam cujusdam Auditoris uxorem. Ille autem se purgans, interim apud nos alium ejusdem sceleris Electum criminabatur, qui apud eumdem Auditorem, quasi amicus fidelissimus habitabat: quem quoniam subito ingrediens cum muliere deprehenderat, dicebat, mulieri & adultero ab illo inimico atque invido consilium datum, ut illa sibi conflaretur calumnia, ne, si quid proderet, crederetur. Angebamur nos, & molestissime ferebamus, quod etiamsi de appetita muliere incertum erat, livor tamen in illis duobus, quibus meliores ibi non inveniebamus, apparebat acerrimus, & alia conjicere cogebat.
[67] Postremo in theatris Electos & ætate & (ut videbantur) moribus graves, [& nefanda] cum sene presbytero sæpissime invenimus. Omitto juvenes, quos etiam rixantes pro scenicis & aurigis deprehendere solebamus; quæ res non mediocri argumento est, quomodo se possint continere ab occultis, cum eam cupiditatem superare non possint, quæ illos Auditorum suorum oculis sustentat, & prodit erubescentes atque fugitantes. An vero illius etiam sancti, ad cujus disputationes in ficariorum vicum ventitabamus, tantum illud flagitium proderetur, si virginem sanctimonialem, mulierem tantum, non & prægnantem facere potuisset. Sed occultum & incredibile malum, crescens uterus latere non passus est. Quod cum mater fratri juveni prodidisset, acerrime dolens, religionis tamen nomine ab accusatione publica revocatus est; perfecitque, ut ille (non enim hoc ferre quisquam posset) de illa ecclesia pelleretur; & ne impunita res omnino esset, cepit consilium, ut adjunctis sibi amicis, hominem pugnis calcibusque concideret.
[68] [eorum] At ille cum graviter cæderetur, clamabat, ut sibi ex auctoritate Manichæi parceretur; Adam primum hominem peccavisse, & post peccatum fuisse sanctiorem. Talis est namque apud vos opinio de Adam & Eva. Longa fabula est; sed ex ea attingam, quod in præsentia satis est. Adam dicitis sic a parentibus suis genitum, abortivis illis principibus tenebrarum, ut maximam partem lucis haberet in anima, & perexiguam gentis adversæ. Qui cum sancte viveret propter exsuperantem copiam boni, commotam tamen in eo fuisse adversam illam partem, ut ad concubitum declinaretur; ita eum lapsum esse, atque peccasse, sed vixisse postea sanctiorem. Hic ego non tam de nequam homine conqueror, qui stupro nefario alienam famulam sub habitu Electi & sancti viri ad tantum dedecus infamiamque perduxit. Non hoc vobis objicio. Fuerit hoc hominis perditissimi potius, quam consuetudinis vestræ: non enim tantum flagitium in vobis, sed in illo arguo. Illud tamen in omnibus vobis quemadmodum ferri & tolerari possit, ignoro, quod cum animam partem Dei esse dicatis, asseritis tamen etiam exiguo admixto malo, majorem ejus copiam ubertatemque superari: quis enim cum hoc crediderit, & eum libido pulsaverit, non ad talem defensionem potius, quam ejus libidinis refrænationem compressionemque confugiat?
[69] [scelera] Quid amplius dicam de moribus vestris? Dixi, quæ ipse comperi, cum in ea essem civitate, ubi ista commissa sunt. Romæ autem, me absente, quid actum sit, longum est explicare. Dicam tamen brevi: eo enim res erupit, ut occulta esse non posset absentibus; & ego quidem postea Romæ cum essem, omnia vera me audisse firmavi, quamvis tam familiaris & mihi probatus, qui præsens erat, ad me rem pertulerat, ut omnino dubitare non possem. Nam quidam vester Auditor, in illa memorabili abstinentia nihilo Electis cedens, qui & liberaliter institutus esset, & vestram sectam copiose vellet & soleret defendere, molestissime ferebat, quod ei vage pessimeque habitantium passimque viventium Electorum mores perditissimi sæpe disputanti objiciebantur. Cupiebat itaque, si fieri posset, omnes, qui secundum illa præcepta vitam degere parati essent, congregare in domum suam, & suis sumptibus sustinere: erat enim & non mediocris pecuniæ contemptor, & non mediocriter pecuniosus. Querebatur autem, impediri tantos conatus suos episcoporum dissolutione, quibus adjuvantibus, implere debebat.
[70] [paulatim] Interea autem episcopus quidam, homo plane (ut ipse expertus sum) rusticanus atque impolitus, sed nescio quomodo ea ipsa duritia severior in custodiendis bonis moribus videbatur. Hunc diutissime desideratum & aliquando præsentem arripit iste, exponit voluntatem suam. Laudat ille atque consentit; placet, ut in domo ejus prior ipse incipiat habitare. Quod ubi factum est, eo congregati sunt Electi omnes, qui Romæ esse potuerunt. Proposita est vivendi regula de Manichæi epistola. Multis intolerabile visum est. Abscesserunt. Remanserunt tamen pudore non pauci. Cœpit ita vivi, ut placuerat, & ut tanta præscribebat auctoritas; cum interim Auditor ille vehementer omnes ad omnia cogeret, neminem tamen ad id, quod non prior ipse susciperet. Interea rixæ inter Electos oriebantur creberrimæ, objiciebantur ab invicem crimina, quæ ille omnia gemens audiebat, dabatque operam, ut seipsos in jurgando incautissime proderent. Prodebant nefanda & immania. Ibi cognitum est, quales essent, qui tamen inter ceteros vim præceptorum illorum subeundam sibi putaverunt esse. Jam de ceteris quid suspicandum erat, aut quid potius judicandum?
[71] Quid plura? Coacti aliquando murmuraverunt, sustineri illa mandata non posse. [detegit,] Inde in seditionem. Agebat Auditor causam suam complexione brevissima, aut illa omnia esse servanda, aut illum, qui talia sub tali conditione præcepisset, quæ nullus posset implere, stultissimum existimandum. Vicit tamen (non enim aliter poterat) unius sententiam effrenatissimus strepitus. Postea etiam ipse cessit episcopus, & cum magno dedecore aufugit: hujus sane cibi præter regulam clanculo accepti, & sæpe inventi ferebantur, cum ei de proprio sacculo diligenter occultato pecunia copiosa suppeteret. Hæc si falsa esse dicitis, nimis apertis & pervulgatis rebus obsistitis. Sed utinam hoc dicatis! Cum enim sint ista manifesta & iis, qui scire voluerint, cognitu facillima, intelligitur, quam vere dicere soleant, qui hæc vera esse negaverint.
[72] Sed aliis defensionibus utimini, quas ego non improbo: [quæ ipsis] aut enim dicitis aliquos, qui vestra præcepta custodiant, nec eos aliorum criminibus debere perfundi; aut non oportere omnino quæri, quales sint homines, qui vestram sectam profitentur, sed qualis sit ipsa professio. Quorum ego utrumque admisero, quamquam nec illos fidos mandatorum observatores demonstrare, nec ipsam hæresim a tot & tantis nugis atque sceleribus purgare possitis. Illud tamen a vobis magnopere requiram, cur maledictis insectemini Christianos Catholici nominis, quorumdam intuentes perditam vitam, cum de vestris hominibus haberi quæstionem, aut impudenter recusetis, aut impudentius non recusetis, velitisque intelligi in tanta vestra paucitate latere nescio quos, qui sua præcepta custodiant, & in tanta Catholicæ multitudine non velitis?
[73] Forsan Augustinus magnam narrationis hujus partem rescivit ex illo ipso Romano Manichæorum Auditore, [postmodum] qui Constantius vocabatur, & postea fidem Catholicam amplexus est, ut discimus ex Opere contra Faustum Manichæum, ubi sanctus Doctor lib. 5, cap. 5 & 6 simile discrimen inter mores & præcepta Manichæorum breviter repetit his verbis: Adhuc in rebus humanis est ille Constantius, modo jam frater noster Catholicus Christianus, qui multos vestrum Romæ in domum suam congregaverat propter implenda præcepta Manichæi, satis quidem vana & inepta, sed tamen quæ magna existimatis. Quibus cum vestra infirmitas cederet, dispersi estis quisque in viam suam. Unde illi, qui in eis perdurare voluerunt, a vestra societate schisma fecerunt; & quia in mattis dormiunt, mattarii appellantur, a quorum stratis longe dissimiles fuerunt plumæ Fausti & caprinæ lodices, qua deliciarum affluentia non solum mattarios fastidiebat, sed etiam domum patris sui hominis pauperis Milevitani. Auferte ergo perditam simulationem, si de moribus non vultis, saltem de litteris vestris, ne lingua vestra cum vita vestra, tamquam ille primus homo cum gente tenebrarum, non mendacibus elementis, sed verbis pugnare videatur.
[74] [exprobravit:] Sed ne in homines potius non implentes ea, quæsibi præcipiuntur, quam in ipsam sectam vanissimi erroris me ista dicere quisquam reprehendat, hoc dico: talia sunt ipsa præcepta Manichæi, ut si ea non faciatis, deceptores, si autem faciatis, decepti sitis. Neque enim Christus vobis præcepit, ut herbam non evellatis, ne homicidium perpetretis, qui discipulos suos per segetem transeuntes & esurientes vellere spicas Sabbato non prohibuit; unde convinceret & præsentes Judæos & futuros Manichæos; illos, quia Sabbato fiebat; istos vero, quia fiebat. Sed plane Manichæus præcepit, ut otiosis manibus vestris de homicidiis vivatis alienis: & illa quidem falsa sunt homicidia; sed vestra sunt vera, cum tali dæmoniorum doctrina miseras animas trucidatis. Hæc & similia sancti Doctoris argumenta, quæ per decursum contra Manichæos occurrunt, clarius intelligentur infra, postquam ex ipso delira istorum hæreticorum dogmata retulerimus. Ceterum hoc loco prætermittimus alia nefanda Manichæorum crimina, quæ postmodum comperta ac juridice probata sunt: hæc enim doctrinæ morumque discrepantia accedens aliis suspicionibus, quas paragrapho præcedente memoravimus, Augustino veritatem quærenti sufficiebat, ut infamem crassamque horum hæreticorum sectam desereret.
[75] [transit ad Academicos,] Sed evitata charybdi, in scyllam incidit, & a Manichæis transiit ad Academicos, qui de omnibus dubitabant, ut ipse Sanctus in libro de Beata vita, seu tomo 1 pag. 212 declarat his paucis verbis: At ubi discussis eis, evasi, maxime trajecto isto mari, diu gubernacula mea repugnantia omnibus ventis in mediis fluctibus Academici tenuerunt. Id iterum indicat in libro de Utilitate credendi, quem ad Honoratum adhuc Manichæum scripsit, ubi cap. 8 candide exponit ei, quomodo post relictam Manichæorum sectam more Academicorum in veritate indaganda dubius hæsitaverit: Ut enim a vobis trans mare abscessi, inquit, jam cunctabundus atque hæsitans, quid mihi tenendum, quid dimittendum esset; quæ mihi cunctatio in dies major oboriebatur, ex quo illum hominem (intelligit Faustum Manichæum famosum, de quo supra mentionem fecimus) cujus nobis adventus, ut nosti, ad explicanda omnia, quæ nos movebant, quasi de cælo promittebatur, audivi, eumque, excepta quadam eloquentia, talem quales ceteros esse cognovi, rationem ipse mecum habui, magnamque deliberationem jam in Italia constitutus, non utrum manerem in illa secta, in quam me incidisse pœnitebat, sed quonam modo verum inveniendum esset, in cujus amorem suspiria mea nulli melius quam tibi nota sunt.
[76] [hæretque ambiguus de religione eligenda.] Sæpe mihi videbatur non posse inveniri, magnique fluctus cogitationum mearum in Academicorum suffragium ferebantur. Sæpe rursus intuens, quantum poteram, mentem humanam tam vivacem, tam sagacem, tam perspicacem, non putabam latere veritatem, nisi quod in ea quærendi modus lateret, eumdemque ipsum modum ab aliqua divina auctoritate esse sumendum. Restabat quærere, quænam illa esset auctoritas, cum in tantis dissensionibus se quisque illam traditurum polliceretur. Occurrebat igitur inexplicabilis sylva, cui demum inseri multum pigebat; atque inter hæc sine ulla requie, cupiditate inveniendi veri animus agitabatur. Dissuebam me tamen magis magisque ab istis, quos jam deserere proposueram. Cum inter illos cogitationum fluctus ambiguus hæreret, ex urbe Romana Mediolanum evocatus est, ut ibi rhetoricam profiteretur. Propter quamdam fraudem discipulorum Romanorum Augustinus libenter eam provinciam suscepit, & sic divina providentia paulatim ad veram religionem inveniendam propius accedebat, ut paragrapho sequente explicabitur.
§ VI. Professio rhetorica Mediolani, notitia cum sancto Ambrosio episcopo, studium quærendæ veritatis, mira ad Deum conversio, & exempla piorum hominum, quibus ad perfectiorem vitam excitatus est.
[Mediolani docens, adit S. Ambrosium,] Cum Mediolani jam degeret Augustinus, pro rhetorica sua professione jussus est eloquentiæ specimen dare, & ideo Kalendis Januariis anni 385 panegyricum Bautoni consuli publice recitavit. Eo tempore ecclesiam Mediolanensem magna pietatis & doctrinæ fama gubernabat S. Ambrosius episcopus, quem cum aliquando salutationis aut humanitatis causa Augustinus adiisset, adeo benigne ab illo exceptus est, ut hunc præsulem redamare cœperit. Sed in eo magis amabat paternam benignitatem, quam veram religionem, cum ex inveteratis Manichæorum principiis, & incertis Academicorum placitis sibi persuaderet, veritatem in Ecclesia Catholica inveniri non posse. Interea veritatem quærebat apud Academicos, & quotidie magis magisque implicabatur pluribus dubitationibus, quas Ambrosio dißolvendas proponere non poterat, quia fere semper ipsum lectioni intentum vel aliis occupationibus impeditum reperiebat.
[78] Tamen aliquando propter dubitationem matris suæ, [eumque pro matre sua consulit de jejunio Sabbati] quæ ex Africa Mediolanum venerat, breviter Ambrosium consuluit, ut in Epistola 118 ad Januarium data cap. 2 legitur his verbis: Credo, te aliquando ex me audisse; sed tamen etiam nunc commemoro. Mater mea Mediolanum me consecuta, invenit ecclesiam Sabbato non jejunantem. Cœperat perturbari & fluctuare, quid ageret, cum ego talia non curabam; sed propter ipsam consului de hac re beatissimæ memoriæ virum Ambrosium. Respondit, se nihil docere me posse, nisi quod ipse faceret, quia si melius nosset, id potius observaret. Cumque ego putassem, nulla reddita ratione, auctoritate sola sua nos voluisse admonere, ne Sabbato jejunaremus; subsecutus est, & ait mihi: Cum Romam venio, jejuno Sabbato; cum hic sum, non jejuno. Sic etiam tu, ad quam forte ecclesiam veneris, ejus morem serva, si cuiquam non vis esse scandalo, nec quemquam tibi. Hoc cum matri renuntiassem, libenter amplexa est. Sanctus Doctor Casulano presbytero circa finem Epistolæ 86 scribit similia de jejuniis priscorum, quæ tunc nondum Catholicus parum curabat.
[79] Quamvis hac de re propter anxium matris suæ animum paucis Ambrosium interrogasset, [& concionantem audit:] tamen ei non audebat operosiora sua dubia proponere, & occupatissimum virum diutius interpellare. Igitur hac ope destitutus, antistitem illum publice concionantem vel disputantem diligenter audiebat, sed potius curiositatis quam instructionis gratia, quemadmodum inferius in libris Confessionum rotunde edicet. At simul cum verbis, quorum captator erat, sensim veritas doctrinæ vel ipsæ res, quas negligebat, in animum ejus influebant, ut in libro de Utilitate credendi cap. 8 ad Honoratum a Manichæis etiam seductum scribit hoc modo: Restabat autem aliud nihil in tantis periculis, quam ut divinam providentiam lacrymosis & miserabilibus vocibus, ut opem mihi ferret, deprecarer. Atque id sedulo faciebam; & jam fere me commoverant nonnullæ disputationes Mediolanensis episcopi, ut non sine spe aliqua de ipso veteri Testamento multa quærere cuperem, quæ, ut scis, male nobis commendata exsecrabamur. Decreveramque tamdiu esse catechumenus in Ecclesia, cui traditus a parentibus eram, donec aut invenirem quod vellem, aut mihi persuaderem, non esse quærendum. Opportunissimum ergo me ac valde docilem tunc invenire posset, si fuisset, qui posset docere.
[80] [verum inquirit; corrigit jurandi consuetudinem, ac tandem,] Deinde magno labore veritatem indagavit, lectisque cum profanis tum sacris plurium scriptorum libris, cœpit infallibilem sacræ Scripturæ auctoritatem agnoscere, errantes suas in fide sententias mutare, & indecoros in conversatione mores corrigere. Præter alia vitia pravam temere jurandi consuetudinem emendavit, ut in Sermone 28 de verbis apostoli Jacobi cap. 9, seu tomo 10 Operum pag. 148 significat auditoribus suis hac publica confessione: Juravimus & nos; passim habuimus istam teterrimam consuetudinem & mortiferam. Dico charitati vestræ, ex quo Deo servire cœpimus, & quantum malum sit in perjurio vidimus, timuimus vehementer, & veternosissimam consuetudinem timore frenavimus. Frenata restringitur, restricta languescit, languescens emoritur, & malæ consuetudini bona succedit. Denique S. Augustinus post diuturnam luctationem variosque fluctuantis animi affectus (hæc omnia post Commentarium prævium graphice in libris Confessionum depingentur) cælesti voce ad Deum conversus est, & non tantum Catholicam fidem, sed etiam perfectiorem vivendi normam amplecti decrevit.
[81] [exemplo Sanctorum incitatus,] Verosimiliter Augustinus illud excellentioris vitæ genus apud Catholicos arripere statuit incitatus exemplo S. Antonii eremitæ aliorumque monachorum, quod non ita pridem Mediolani Pontianus ei narraverat, ut in parte prima Actorum cap. 16 post hunc Commentarium legetur. Certe hæc Pontiani narratio tam firmiter animo ejus inhæsit, ut in libro de Moribus Ecclesiæ Catholicæ cap. 31 postea recens baptizatus eamdem contra Manichæos ita adhibuerit: Accipite, Manichæi, perfectorum Christianorum, quibus summa castitas non laudanda tantum, sed etiam capessenda visa est, mores & continentiam singularem, ne vos impudenter jactare apud animos imperitorum quasi difficillima rerum abstinentia, si quid in vobis pudoris est, audeatis. Non ea dicam, quæ vos ignoratis, sed quæ nobis occultatis. Quis enim nescit summæ continentiæ hominum Christianorum multitudinem per totum orbem indies magis magisque diffundi, & in Oriente maxime atque Ægypto, quod vos nullo modo potest latere.
[82] [quorum mores] Nihil de iis dicam, quos paulo ante commemoravi, qui secretissimi penitus ab omni hominum conspectu, pane solo, qui eis per certa intervalla temporum affertur, & aqua contenti, desertissimas terras incolunt, perfruentes colloquio Dei, cui puris mentibus inhæserunt, & ejus pulcritudinis contemplatione beatissimi, quæ nisi sanctorum intellectu percipi non potest. Nihil, inquam, de his loquar: videntur enim nonnullis res humanas plus quam oporteret, deseruisse, non intelligentibus, quantum nobis eorum animus in orationibus prosit, & vita ad exemplum, quorum corpora videre non sinimur. Sed hinc disputare longum & supervacaneum puto: nam hoc tam excellens fastigium sanctitatis, cui non sua sponte mirandum & honorandum videtur, oratione nostra videri qui potest? Tantum isti admonendi sunt, qui sese inaniter jactant, intantum processisse temperantiam & continentiam sanctissimorum Catholicæ fidei Christianorum, ut restringenda nonnullis & quasi ad humanos fines revocanda videatur. Usque adeo supra homines illorum animos evasisse, ab iis etiam, quibus id displicet, judicatur.
[83] Porro S. Augustinus institutum horum eremitarum tanti faciebat, [& vitam] ut aliquando illud imitari desideraverit, & hoc desiderium exsecutioni mandaturus fuisset, nisi Deus eum ab isto solitariæ vitæ proposito avocasset, sicut ipse lib. 10 Confessionum cap. 43 indicat his verbis: Conterritus peccatis meis & mole miseriæ meæ, agitaveram in corde meditatusque fueram fugam in solitudinem; sed prohibuisti me, dicens: Ideo pro omnibus Christus mortuus est, ut qui vivunt, jam non sibi vivant, sed ei, qui pro ipsis mortuus est. Ex hoc textu satis clare colligimus, Sanctum nostrum divinitus monitum fuisse, ut potius animabus Deo lucrandis instaret, quam sibi soli in eremo prodesset. Unde Wangnereckius noster ad hunc locum Confessionum, quarum priores decem libros anno 1631 Dilingæ piis notis illustratos edidit, utiliter lectorem monet hac observatione: Etsi peccatorum magnitudo incitaret ad grandem pœnitentiam & vitam solitariam sanctum Augustinum, vocavit tamen illum Deus ad regimen animorum, ut innumeras ex luto hæresis & scelerum extraheret, in quo ipse hæserat. Paruit ille, & maluit Christo vivere, ac minister redemptionis ejus effici, quam vivere sibi soli; qua in re illustre exemplum dedit, etiam in vita communi & officiis ecclesiasticis prioris vitæ delicta caritate Dei ac proximi posse expiari.
[84] Sanctus Doctor ab eremitis transit ad cœnobitas, & loco supra citato communem sanctamque horum vitam Manichæis ita objicit: [laudat] Sed si hoc excedit nostram tolerantiam, quis non illos miretur & prædicet, qui contemptis atque desertis mundi hujus illecebris, in communem vitam castissimam sanctissimamque congregati simul ætatem agunt, viventes in orationibus, in lectionibus, in disputationibus; nulla superbia tumidi, nulla pervicacia turbulenti, nulla invidentia lividi; sed modesti, verecundi, pacati, concordissimam vitam & intentissimam in Deum, gratissimum munus ipsi offerunt, a quo ista posse meruerunt. Nemo quidquam possidet proprium, nemo cuiquam onerosus est. Operantur manibus ea, quibus & corpus pasci possit, & a Deo mens impediri non possit. Opus autem simul tradunt eis, quos decanos vocant, eo quod sint denis præpositi, ut neminem illorum cura sui corporis tangat, neque in cibo, neque in vestimento, neque si quid aliud opus est vel quotidianæ necessitati, vel mutatæ (ut assolet) valetudini. Illi autem decani cum magna solicitudine omnia disponentes & præsto facientes, quidquid illa vita propter imbecillitatem corporis postulat, traditionem tamen etiam ipsi reddunt uni, quem patrem vocant.
[85] Hi vero patres non solum sanctissimi moribus, sed etiam divina doctrina excellentissimi, [& opponit] omnibus rebus excelsi, nulla superbia consulunt iis, quos filios vocant, magna sua in jubendo auctoritate, magna illorum in obtemperando voluntate. Conveniunt autem diei tempore extremo de suis quisque habitaculis, dum adhuc jejuni sunt ad audiendum illum patrem, & conveniunt ad singulos patres terna, ut minimum, hominum millia: nam etiam multo numerosiores sub uno agunt. Audiunt autem incredibili studio, summo silentio affectiones animorum suorum, prout eos pepulerit disserentis oratio, vel gemitu vel fletu, sed modesto & clamore vacuo, gaudium significantes. Corpus deinde reficitur, quantum saluti & salubritati sat est, coërcente unoquoque concupiscentiam, ne se profundat vel in ea ipsa, quæ præsto sunt, parca & vilissima. Ita non solum a carnibus & vino abstinent pro sufficientia domandarum libidinum, sed ab iis etiam, quæ tanto concitatius ventris & gutturis provocant appetitum, quanto quasi mundiora nonnullis videntur; quo nomine solet turpe desiderium exquisitorum ciborum, quod a carnibus alienum est, ridicule turpiterque defendi. Sane quidquid necessario victui redundat (nam redundat plurimum ex operibus manuum, & epularum restrictione) tanta cura egentibus distribuitur, quanta non ab ipsis, qui distribuunt, comparatum est: nullo modo namque satagunt, ut hæc sibi abundent, sed omni modo agunt, ut non apud se remaneat, quod abundaverit, usque adeo ut oneratas etiam naves in ea loca mittant, quæ inopes incolunt. Non opus est plura de re notissima dicere.
[86] [perversis] Hæc est etiam vita feminarum Deo solicite casteque servientium, quæ habitaculis segregatæ ac remotæ a viris quam longissime decet, pia tantum illis charitate junguntur & imitatione virtutis; ad quas juvenum nullus accessus est, neque ipsorum quamvis gravissimorum & probatissimorum senum, nisi usque ad vestibulum necessaria præbendi, quibus indigent, gratia: lanificio namque corpus exercent atque sustentant, vestesque ipsas Fratribus tradunt, ab iis invicem, quod victui opus est, resumentes. Hos mores, hanc vitam, hunc ordinem, hoc institutum si laudare velim, neque digne valeo; & vereor, ne judicare videar, per se ipsum tantummodo expositum placere non posse, si super narratoris simplicitatem, cothurnum etiam laudatoris addendum putavero. Hæc Manichæi reprehendite, si potestis. Nolite cæcis hominibus & discernere invalidis ostentare nostra zizania.
[87] [Manichæorum] Deinde ibidem cap. 32 clerum ecclesiasticum sic laudat: Neque tamen ita sese angustæ habent Ecclesiæ Catholicæ mores optimi, ut eorum tantum vitas, quos commemoravi, arbitrer esse laudandas. Quam enim multos episcopos optimos viros sanctissimosque cognovi, quam multos presbyteros, quam multos diaconos & hujusmodi ministros divinorum Sacramentorum, quorum virtus eo mihi mirabilior, & majore prædicatione dignior videtur, quo difficilius est eam in multiplici hominum genere & in ista vita turbulentiore servare: non enim sanatis magis quam sanandis hominibus præsunt. Perpetienda sunt vitia multitudinis, ut curentur, & prius toleranda quam sedanda est pestilentia. Difficillimum est hic tenere optimum vitæ modum & animum pacatum atque tranquillum. Quippe, ut breviter explicem, hi agunt, ubi vivere discitur, illi ubi vivitur.
[88] Demum capite sequente ejusdem Operis assignat alias piorum hominum congregationes, [moribus,] quas ipse in Italia vidit, easque describit hoc modo: Nec ideo tamen laudabile Christianorum genus contempserim, eorum scilicet, qui in civitatibus degunt, a vulgari vita remotissimi. Vidi ego diversorium sanctorum Mediolani non paucorum hominum, quibus unus presbyter præerat vir optimus & doctissimus. Romæ etiam plura cognovi, in quibus singuli gravitate atque prudentia & divina scientia præpollentes ceteris secum habitantibus præsunt, Christiana charitate, sanctitate & libertate viventibus; ne ipsi quidem cuiquam onerosi sunt; sed Orientis more, & Pauli Apostoli auctoritate manibus suis se transigunt. Jejunia etiam prorsus incredibilia multos exercere didici, non quotidie semel sub noctem reficiendo corpus, quod est usquequaque usitatissimum, sed continuum triduum vel amplius sæpissime sine cibo ac potu ducere. Neque hoc in viris tantum, sed etiam in feminis; quibus item multis viduis & virginibus simul habitantibus, & lana ac tela victum quæritantibus, præsunt singulæ gravissimæ probatissimæque, non tantum in instituendis componendisque moribus, sed etiam instruendis mentibus peritæ ac paratæ.
[89] Atque inter hæc nemo urgetur in aspera, quæ ferre non potest; [convertitur.] nulli, quod recusat, imponitur, nec ideo condemnatur a ceteris, quod in eis se imitandis fatetur invalidum: meminerunt enim, quantopere Scripturis omnibus commendata sit charitas… Multi neque vescuntur carnibus, neque tamen eas immundas superstitiose putant. Itaque iidem ipsi, qui sani temperant, si ratio valetudinis cogat, ægroti sine ulla formidine accipiunt. Multi vinum non bibunt, nec tamen eo se coinquinari arbitrantur: nam & quibusdam languidioribus & prorsus omnibus, qui sine illo nequeunt salutem corporis obtinere, humanissime ac modestissime præberi faciunt; & stulte nonnullos recusantes fraterne admonent, ne vana superstitione debiliores citius quam sanctiores fiant… Continent se igitur ii, qui possunt, qui tamen sunt innumerabiles, & a carnibus & a vino duas ob causas; vel propter Fratrum imbecillitatem, vel propter suam libertatem. Charitas præcipue custoditur; charitati victus, charitati sermo, charitati habitus, charitati vultus aptatur. Coitur in unam conspiraturque charitatem: hanc violare tamquam Deum nefas ducitur; huic si quis resistit, expugnatur atque ejicitur; hanc si quis offendit, uno die durare non sinitur. Haud dubie Sanctus noster his similibusve piorum hominum regulis usus est ad dirigendos illos, quibuscum postea in congregatione vixit, & videtur aliquod istius vitæ communis specimen inchoasse, dum Mediolano cum amicis in prædium rusticum discessit, ut jam dicemus.
§ VII. Abdicatio Mediolanensis magisterii, secessus in villam rusticam, utiles in ea occupationes, & opuscula ibi conscripta.
Elapsis aliquot mensibus, ob exortum stomachi vel pectoris dolorem abdicavit se magisterio rhetoricæ, & cum matre, filio ac amicis quibusdam secessit in villam Verecundi civis Mediolanensis, ut sese & alios in studio Christianæ philosophiæ perficeret, [Abdicat Sanctus se magisterio & ad villam] ibique tranquillius ad sacrum baptismum suscipiendum gradatim præpararet. Hanc seceßus causam & utiles in eo occupationes ipse Sanctus lib. 1 de Ordine cap. 2 sic indicat: Cum stomachi dolor scholam me deserere coëgisset, qui jam, ut scis, etiam sine tali necessitate in philosophiam confugere moliebar, statim me contuli ad villam familiarissimi nostri Verecundi. Quid dicam, eo libente? Nosti optime hominis, cum in omnes, tum vero in nos, benevolentiam singularem. Ibi disserebamus inter nos quæcumque videbantur utilia, adhibito sane stylo, quo cuncta exciperentur, quod videbam conducere valetudini meæ: cum enim nonnulla loquendi cura detinerer, nulla inter disputandum irrepebat immoderata contentio; simul etiam ut si quid nostrum litteris mandare placuisset, nec aliter dicendi necessitas, nec labor recordationis esset. Agebant autem ista mecum Alypius, & Navigius frater meus, & Licentius repente admirabiliter poëticæ deditus. Trigetium item nobis militia reddiderat, qui tamquam veteranus adamavit historiam. Etiam in libris nonnihil habebamus.
[91] [secedit cum discipulis quibusdam,] Tam capite sequente ejusdem libri sic pergit: Sed nocte quadam cum evigilassem de more, mecumque ipse tacitus agitarem, quæ in mentem, nescio unde, veniebant: nam id mihi amor inveniendi veri jam in consuetudinem verterat, ut aut primam, si tales curæ inerant, aut certe ultimam dimidiam tamen fere noctis partem pervigil quodcumque cogitarem; nec me patiebar adolescentium lucubrationibus a me ipso avocari, quia & illi per totum diem tantum agebant, ut nimium mihi videretur, si aliquid etiam noctium in studiorum laborem usurparent; & id a me ipsi quoque præceptum habebant, ut aliquid & præter codices secum agerent, & secum habitare consuefacerent animum. Quomodo autem sanctus Doctor in illo secessu discipulos suos ad omnem pietatem instituerit, & quantum Magister ipse in cognitione ac amore Dei profecerit, abunde liquet ex opusculis, quæ tunc temporis elucubratus est, & de quibus statim mentionem faciemus.
[92] [magno flagrans sapientiæ veræ amore,] Certe tunc tanto divinæ philosophiæ amore tenebatur, ut lib. 2 Soliloquiorum cap. 12 dicat, se maximum dentium dolorem, quo in Villa Verecundi torquebatur, non fuisse sensurum vel pro nihilo toleraturum, si menti ejus se fulgor veritatis aperuisset. Quapropter ibidem tantummodo conqueritur, quod ob acerrimum istum dentium dolorem ab inquirenda veritate impediretur. Præterea modum, quo cælestem illam scientiam diligebat, capite sequente ejusdem libri secundi exprimit his verbis: Jam certe ostendi, nihil aliud me amare, siquidem quod non propter se amatur, non amatur. Ego autem solam propter se amo sapientiam; cetera vero vel adesse mihi volo, vel deesse timeo, propter ipsam; vitam, quietem, amicos. Quem modum autem potest habere illius pulcritudinis amor, in qua non solum non invideo ceteris, sed etiam plurimos quæro, qui mecum appetant, mecum inhient, mecum teneant, mecumque perfruantur, tantum mihi amiciores futuri, quanto erit nobis amata communior. Hinc colligimus S. Augustinum adhuc catechumenum non propriæ dumtaxat salutis & perfectionis, sed etiam alienæ, desiderio flagrasse.
[93] Tam serio autem ac severe discipulos ibi erudiebat vera philosophia & Christianis moribus, ut etiam leviores eorum noxas acriter reprehenderet, [illamque discipulis] sicut ipse pius Magister lib. 1 de Ordine cap. 10 indicat hac narratione: Hic ubi eos silentio, vultu, oculis, suspensione, atque immobilitate membrorum, & rei magnitudine satis commotos, & audiendi desiderio inflammatos esse conspexi; Ergo, inquam, Licenti, si tibi videtur, collige in te quidquid virium potes, elima quidquid habes acuminis, & ordo iste quid sit, definitione complectere. Tum ille ubi se ad definiendum cogi audivit, quasi aqua frigida aspersus, & turbatiore vultu me intuens, atque, ut fit, ipsa trepidatione subridens; Quid hoc est rei, quod quasi tibi videor, inquit, an vere nescio quo adventitio spiritu me credis inflatum? Statimque se animans, Aut fortasse, ait, aliquid mecum est; paululumque siluit, ut in definitione quidquid illi in ordine notionis erat, conduceretur.
[94] Deinde erectior; Ordo est, inquit, per quem aguntur omnia, [instillare] quæ Deus constituit. Quid ipse Deus, inquam, non tibi videtur agi ordine? Prorsus, inquit, videtur. Ergo agitur Deus, ait Trigetius. Et ille: Quid enim, inquit, Christum Deum negas, qui & ordine ad nos venit, & a Patre Deo missum esse se dicit? Si igitur Deus Christum ordine ad nos misit, & Deum Christum esse non negamus, non solum agit omnia, sed agitur ordine etiam Deus. Hic Trigetius addubitans; Nescio, inquit, quomodo istud accipiam: Deum enim quando nominamus, non quasi mentibus ipse Christus occurrit, sed Pater; ille autem tunc occurrit, quando Dei Filium nominamus. Bellam rem facis, inquit Licentius. Negabimus ergo Dei Filium Deum esse? Hic ille, cum ei respondere periculosum videretur, tamen se coëgit, atque ait: Et hic quidem Deus est, sed tamen proprie Patrem Deum dicimus. Cui ego; Cohibe te potius, inquam: non enim Filius improprie Deus dicitur.
[95] At Trigetius religione commotus cum etiam verba sua scripta esse nollet, [diligenter] urgebat Licentius, ut manerent, puerorum scilicet more, vel potius hominum (proh nefas!) pæne omnium, quasi vero gloriandi causa inter nos illud ageretur: cujus motum animi cum objurgarem gravioribus verbis, erubuit: qua ejus perturbatione animadverti ridentem lætantemque Trigetium. Et ambobus; Itane agitis, inquam? Nonne vos movet, quibus vitiorum molibus atque imperitiæ tenebris premamur & cooperiamur? Hæccine est illa paulo ante vestra, de qua ineptus lætabar, attentio, & in Deum veritatemque surrectio? O si videretis vel tam lippientibus oculis, quam ego, in quibus periculis jaceamus, cujus morbi dementiam risus iste indicet! O si videretis, quam cito, quam statim, quantoque productius eum verteretis in fletus! Miseri, nescitis, ubi sumus. Demersos quidem esse animos omnium stultorum indoctorumque commune est, sed non uno atque eodem modo demersis opem sapientia & manum porrigit. Alii sunt, credite, alii sunt, qui sursum vocantur, alii, qui in profunda laxantur.
[96] Nolite, obsecro vos, geminare mihi miserias. Satis mihi sint vulnera mea, [studens.] quæ ut sanentur, pæne quotidianis fletibus Deum rogans, indigniorem tamen esse me, qui tam cito saner quam volo, sæpe memetipse convinco. Nolite, obsecro, si quid mihi amoris, si quid necessitudinis debetis, si intelligitis, quantum vos diligam, quanti faciam, quantum me cura exagitet morum vestrorum; si dignus sum, quem non negligatis; si denique Deo teste non mentior, nihil me plus mihi optare, quam vobis, rependite mihi beneficium. Et si me magistrum libenter vocatis, reddite mihi merceden. Boni estote. Hic, ubi ne plura dicerem, lacrymæ mihi modum imposuerunt &c. Mox ibidem Licentium interrogantem, quid tantopere deliquissent, acriter perstringit, & vanam eorum gloriolam tetris adeo coloribus depingit, ut uterque emendationem spoponderit. Ex his similibusque colloquiis, in illo secessu habitis, prodierunt utiles & acutæ nonnullæ lucubrationes, quas jam breviter enumerabo.
[97] [Scribit contra Academicos,] In hoc otio rurali scripsit Augustinus contra Academicos, quibus aliquamdiu prius adhæserat, ut lib. 1 Retractationum cap. 1 tradit in hunc modum: Cum ergo reliquissem, vel quæ adeptus fueram in cupiditatibus hujus mundi, vel quæ adipisci volebam, & me ad Christianæ vitæ otium contulissem, nondum baptizatus, contra Academicos vel de Academicis primum scripsi, ut argumenta eorum, quæ multis ingerunt veri inveniendi desperationem, & prohibent cuiquam rei assentiri, & omnino aliquid, tamquam manifestum certumque sit, approbare sapientem, cum eis omnia videantur obscura & incerta, ab animo meo, quia & me movebant, quantis possem rationibus amoverem. Tempus autem cœptæ hujus lucubrationis, quam mœcenati suo Romaniano dedicavit, lib. 1 ipsius Operis adversus Academicos cap. 1 distinctius ita indicat: Pauculis igitur diebus transactis, posteaquam in agro vivere cœperamus, cum eos ad studia hortans atque animans, ultra quam optaveram paratos & prorsus inhiantes viderem, volui tentare pro ætate quid possent.
[98] [& de Beata vita,] Hinc colligimus, illud fuisse primum Opus, quod Augustinus in villa Verecundi inchoavit, & cui lucubrationes alias interposuit, ut ipse lib. 1 Retractationum cap. 2 testatur his verbis: Librum de Beata vita, non post libros de Academicis, sed inter illos ut scriberem, contigit. Ex occasione quippe ortus est diei natalis mei (is erat XIII Novembris, ut supra diximus) & tridui disputatione completus, sicut satis ipse indicat. In quo libro constitit inter nos, qui simul quærebamus non esse beatam vitam, nisi perfectam cognitionem Dei. Displicet autem illic, quod Manlio Theodoro, ad quem librum ipsum scripsi, quamvis docto & Christiano viro, plus tribui, quam deberem… Sane istum librum nostro in codice interruptum reperi, & non parum minus habere, & sic a fratribus quibusdam descriptus est; nec adhuc apud aliquem integrum inveneram, ex quo emendarem, quando hæc retractavi.
[99] [de qua disputaverat cum discipulis,] Quinam huic disputationi de beata vita interfuerint, Augustinus in fine præfationis ad illum librum indicat hoc modo: Idibus Novembris mihi natalis dies erat. Post tam tenue prandium, ut ab eo nihil ingeniorum impediretur, omnes qui simul non modo illo die, sed quotidie convivabamur, in balneas ad consedendum vocavi: nam is tempori aptus locus secretusque occurrerat. Erant autem (non enim vereor eos singulari benignitati tuæ notos interim nominibus facere) in primis nostra mater, cujus meriti credo esse omne quod vivo; Navigius frater meus, Trigetius & Licentius cives & discipuli mei: nec Lastidianum & Rusticum consobrinos meos, quamvis nullum vel grammaticum passi sint, deesse volui, ipsumque sensum communem ad rem, quam moliebar, necessarium putavi. Erat etiam nobiscum ætate minimus omnium, sed cujus ingenium, si amore non fallor, magnum quiddam pollicetur, Adeodatus filius meus.
[100] Deinde pius hujus disputationis auctor prudentem & acutam matris suæ Monicæ sententiam, [præsente Monica matre, cujus laudat sententiam;] in isto colloquio pronuntiatam, sic refert ac laudat: Ego rursus exordiens, Beatos esse nos volumus, inquam. Vix hoc effuderam, occurrerunt una voce consentientes. Videturne vobis, inquam, beatus esse, qui quod vult, non habet? Negaverunt. Quid, qui quod vult habet, beatus est? Tum mater; Si bona, inquit, velit, & habeat, beatus est: si autem mala velit, quamvis habeat, miser est. Cui ego arridens atque gestiens; Ipsam, inquam, prorsus, mater, arcem philosophiæ tenuisti. Nam tibi procul dubio verba defuerunt, ut non sicut Tullius te modo panderes, cujus de hac sententia verba ista sunt. Nam in Hortensio, quem de laude ac defensione philosophiæ librum fecit; Ecce autem, ait, non philosophi quidem, sed prompti tamen ad disputandum, omnes aiunt esse beatos, qui vivant, ut ipsi velint. Falsum id quidem: velle enim quod non deceat, idem ipsum miserrimum. Nec tam miserum est non adipisci, quod velis, quam adipisci velle, quod non oporteat: plus enim mali pravitas voluntatis affert, quam fortuna cuiquam boni. In quibus verbis illa sic exclamabat, ut obliti penitus sexus ejus, magnum aliquem virum considere nobiscum crederemus, me interim quantum poteram intelligente, ex quo illa & quam divino fonte manarent.
[101] Monica protulit plures hujusmodi sententias, quæ sancta femina dignissimas, [quæque perperam irridetur a Joanne Clerico:] quæ in hoc & sequenti colloquio legi possunt. Attamen arrogans Joannes Clericus in his acutis effatis nihil ingenii invenit, & in hæreticis suis Animadversionibus ad Opera S. Augustini pag. 478 & sequente tomi duodecimi ea appellat verba bonæ anus, quibus jam meliora quælibet mulier paulo liberalius educata etiam aliud agens effunderet. Quinimo ibidem larvatus ille criticus sub nomine Phereponi pium S. Monicæ Filium propter has similesque laudes matri impensas inepte reprehendit ac irridet. Verum nugax Aristarchus ille nos hoc loco non morabitur, cum propter hanc ipsam puerilem censuram satis vapulaverit ab anonymo theologo Cantabrigiensi, qui eximium hunc Ecclesiæ Catholicæ Doctorem adversus hæreticas Phereponi Animadversiones breviter ac singillatim defendit, ut infra dicemus: nobis enim non lubet identidem Commentarium nostrum prævium interrumpere, ut occurrentes hujus nugatoris censuras refellamus. Quapropter inferius alia occasione semel audacem istius superbi scriptoris arrogantiam generaliter retundemus, & aliorum de illo homine judicia allegabimus. Interim alia pii Cathechumeni nostri opuscula, quæ solitarius ille locus hoc tempore peperit, recensere pergimus.
[102] Supra laudatus itaque hic Magister lib. 1 Retractationum cap. 3 ad rem nostram habet sequentia: [scribit ibi quoque & Ordine,] Per idem tempus inter illos, qui de Academicis scripti sunt, duos etiam libros de Ordine scripsi, in quibus magna quæstio versatur, utrum omnia bona & mala divinæ providentiæ ordo contineat. Sed cum rem viderem ad intelligendum difficilem, satis ægre ad eorum perceptionem, cum quibus agebam, disputando posse perduci, de ordine studendi loqui malui, quo a corporalibus ad incorporalia potest profici. Etiam in illo colloquio partim præsens fuit S. Monica, quemadmodum gratus ejus Filius in fine libri primi de ordine commemorat his verbis: Interea mater ingressa est, quæsivitque a nobis, quid promovissemus: nam & ei quæstio nota erat; cujus & ingressum & rogationem cum scribi nostro more jussissem, Quid agitis? inquit. Numquidnam in illis, quos legitis, libris, etiam feminas umquam audivi in hoc genus disputationis inductas?
[103] [post disputationem, præsente rursum matre, habitam:] Cui ego: Non valde curo, inquam, superborum imperitorumque judicia, qui similiter in legendos libros atque in salutandos homines irruunt: non enim cogitant, quales ipsi, sed qualibus induti vestibus sint, & quanta pompa rerum fortunæque præfulgeant… Nec deerit, mihi crede, tale hominum genus, cui plus placeat hoc ipsum, quia mecum philosopharis, quam si quid hic aliud aut jucunditatis aut gravitatis invenerit: nam & feminæ sunt apud veteres philosophatæ, & philosophia tua mihi plurimum placet. Nam ne quid, mater, ignores hoc Græcum verbum, quod philosophia nominatur, Latine amor sapientiæ dicitur… Contemnerem te igitur in his litteris meis, si sapientiam non amares; non autem contemnerem, si eam mediocriter amares, multo minus, si tantum, quantum ego, amares sapientiam. Nunc vero cum eam multo plus quam meipsum diligas, & noverim, quantum me diligas, cumque in ea tantum profeceris, ut jam nec cujusvis incommodi fortuiti, nec ipsius mortis, quod viris doctissimis difficillimum est, horrore deterrearis, quam summam philosophiæ arcem omnes esse confitentur, egone me non libenter tibi etiam discipulum dabo? Hic illa cum blande ac religiose numquam me tantum mentitum esse dixisset, & viderem tam multa nos verba fudisse, ut neque scribenda non essent, & jam libri modus esset, neque tabulæ reliquæ forent, placuit quæstionem differri.
[104] [demum Soliloquia, distinguenda ab Opere supposititio ejusdem nominis:] Denique Augustinus ultimam suam lucubrationem, quam in villa Verecundi composuit, lib. 1 Retractationum cap. 4 sic assignat: Inter hæc scripsi etiam duo volumina secundum studium meum & amorem, rationem indagandæ veritatis de his rebus, quas maxime scire cupiebam, me interrogans, mihique respondens, tamquam duo essemus, ratio & ego, cum solus essem. Unde hoc Opus SOLILOQUIA nominavi; sed imperfectum mansit. Ita tamen, ut in primo libro quæreretur & utcumque appareret, qualis esse debeat, qui vult percipere sapientiam, quæ utique non sensu corporis, sed mente percipitur. Et quadam ratiocinatione in libri fine colligitur ea, quæ vere sunt, immortalia esse. In secundo autem de immortalitate animæ diu res agitur; sed non peragitur. Porro oportet hoc opus Soliloquiorum distinguere ab alio, quod eumdem titulum præfert, & perperam S. Augustino adscribitur, ut editores Benedictini in Appendice post tomum sextum editionis suæ invictis argumentis demonstrant, antequam ibi supposititium istud opusculum exhibent.
[105] [quantum in illo secessu mutatus Augustinus.] Ceterum in isto genuino Soliloquiorum opere Augustinus interiorem animæ suæ statum candide exprimit, & variis responsionibus evidenter ostendit, quantum in secessu illo ad frænandas animi cupiditates jam profecisset: nam a Ratione interrogatus de ambitione divitiarum & honorum, modeste sincereque respondet, divitias & honores a se non amplius jam desiderari. Præterea interrogatus, an ei non placeret uxor pulcra, pudica, morigera, litterata, & locuples, aliisque dotibus ornata, ibidem lib. 1, cap. 10 Rationi vel sibimetipsi sic respondet: Quantum velis, licet eam pingere atque cumulare bonis omnibus, nihil mihi tam fugiendum quam concubitum esse decrevi. Nihil esse sentio, quod magis ex arce dejiciat animum virilem, quam blandimenta feminea, corporumque ille contactus, sine quo uxor haberi non potest. Itaque si ad officium pertinet sapientis (quod nondum comperi) dare operam liberis, quisquis rei hujus tantum gratia concumbit, mirandus mihi videri potest, at vero imitandus nullo modo: nam tentare hoc periculosius est, quam posse felicius. Quamobrem satis, ut credo, juste atque utiliter pro libertate animæ meæ mihi imperavi, non cupere, non quærere, non ducere uxorem. Quisquis ibi plura legere voluerit, haud difficulter intelliget, quantum Augustinus hoc tempore mutatus esset ab illo, qui fuerat in adolescentia, & simul judicabit, hunc pium Catechumenum jam baptismo digne suscipiendo maturum fuisse. Quare nunc illum invisemus Mediolani, ad quam urbem Sacramenti hujus petendi causa mox revertetur.
§ VIII. Pii Catechumeni reditus Mediolanum, opuscula ibi scripta: baptismus, hujus Sacramenti collati tempus & quædam circumstantia.
[Redit Mediolanum & parat se ad baptismum:] Appropinquante Quadragesima, circa cujus initium catechumeni nomina sua inter competentes aut competitores sacri baptismatis dare consueverant, Augustinus una cum filio suo Adeodato & Alypio discipulo ex villa Verecundi Mediolanum rediit, gratiam hujus Sacramenti percepturus. Quanta autem humilitate & solicitudine se suosque ad istud regenerationis lavacrum præparaverit, abunde colligimus ex libro de Fide & operibus, ubi cap. 6 de præparatione ad baptismum sic inter alia scribit: Si autem sanus petit spatium discendi, quæ discenda sunt, quod aliud opportunius tempus reperiri potest, quo audiat, quemadmodum fidelis fieri ac vivere debeat, quam illud, cum attentiore animo atque ipsa religione suspenso saluberrimæ fidei Sacramentum petit? An usque adeo dissimulamus a sensibus nostris, ut nosmetipsos non recordemur, quam fuerimus attenti atque soliciti, quid nobis præciperent, a quibus catechizabamur, cum fontis illius sacramenta peteremus, atque ob hoc COMPETENTES etiam vocaremur; vel non intueamur alios, qui per annos singulos ad lavacrum regenerationis accurrunt, quales sint ipsis diebus, quibus catechizantur, exorcizantur, scrutantur; quanta vigilantia conveniant, quo studio ferveant, qua cura pendeant? Si tunc tempus non est discendi, quæ vita congrua tanto, quod accipere desiderant, Sacramento, quando erit? Ex hoc testimonio facile quilibet intelligit, quam sedulo Vir iste doctus & tunc pius animum ad hanc singularem Sacramenti gratiam recipiendam comparaverit.
[107] Eo tempore adhuc catechumenus Mediolani conscripsit aut inchoavit quædam opuscula, [varia Mediolani partim scripta,] de quibus ipse lib. 1 Retractationum cap. 5 & sequente sic meminit: Post libros Soliloquiorum jam de agro Mediolanum reversus, scripsi librum de Immortalitate animæ, quem mihi quasi commonitorium esse volueram propter Soliloquia terminanda, quæ imperfecta remanserant. Sed nescio, quomodo me invito, exiit in manus hominum, & inter mea opuscula nominatur. Hunc librum, forsan volante calamo exaratum & adhuc debita claritate destitutum, Auctore inscio vel invito, ad manus aliorum pervenisse, satis etiam colligimus ex verbis, quæ mox ibidem Auctor ita subjungit: Qui primo ratiocinationum contorsione atque brevitate sic obscurus est, ut fatiget, cum legitur, etiam intentionem meam, vixque intelligatur a me ipso. Dein more suo quædam in eo opusculo corrigi cupit, ut nunc aliquoties monuimus.
[108] [partim ibidem inchoata,] Insuper eodem libro 1 Retractationum cap. 6 alias ejusdem temporis lucubrationes huic ita subnectit: Per idem tempus, quo Mediolani fui baptismum percepturus, etiam Disciplinarum libros conatus sum scribere, interrogans eos, qui mecum erant, atque ab hujusmodi studiis non abhorrebant; per corporalia cupiens ad incorporalia quibusdam quasi passibus certis vel pervenire vel ducere. Sed earum solum de Grammatica librum absolvere potui, quem postea de armario nostro perdidi, & de Musica sex volumina: quantum attinet ad eam partem, quæ rhythmus vocatur. Sed eosdem sex libros jam baptizatus, jamque ex Italia regressus in Africam scripsi: inchoaveram quippe tantummodo istam apud Mediolanum disciplinam. De aliis vero quinque disciplinis illic similiter inchoatis, de dialectica, de rhetorica, de geometria, de arithmetica, de philosophia, sola principia remanserunt, quæ tamen etiam ipsa perdidimus; sed haberi ab aliquibus existimo. Hoc Opus sic incipit: Omnia nomina tredecim.
[109] [ex quibus exstant 6 libri de Musica;] Hanc de Musica lucubrationem capite undecimo ejusdem libri primi iterum recenset his verbis: Deinde, ut supra commemoravi, sex libros de Musica scripsi, quorum ipse sextus maxime innotuit, quoniam res in eo digna cognitione versatur, quomodo a corporalibus & spiritalibus, sed mutabilibus numeris perveniatur ad immutabiles numeros, qui jam sunt in ipsa incommutabili veritate, & sic invisibilia Dei per ea, quæ facta sunt, intellecta conspiciantur. Cum Memorius episcopus illud Opus ab Augustino postea peteret, hic in epistola 131 sic inter alia ei respondet: Quod sane opusculum si potuero mittere, non quidem me tibi obtemperasse, verumtamen te hoc a me tantopere flagitasse pœnitebit: difficillime quippe intelliguntur in eo quinque libri, si non adsit, qui non solum disputantium possit separare personas, verum etiam pronuntiando ita sonare morulas syllabarum, ut eis exprimantur, sensumque aurium feriant genera numerorum; maxime quia in quibusdam etiam silentiorum dimensa intervalla miscentur, quæ omnino sentiri nequeunt, nisi auditorem pronuntiator informet. Sextum sane librum, quem emendatum reperi, ubi est omnis fructus ceterorum, non distuli mittere charitati tuæ; fortassis ipse tuam non multum refugiet gravitatem. Unde Lovanienses & Benedictini sex illos Musicæ libros inter genuinas S. Augustini lucubrationes ediderunt.
[110] [liber de Grammatica Augustino adjudicatus a Lovaniensibus,] Sed editores Benedictini libros alios de disciplinis, quos Lovanienses inter Opera S. Augustini vulgarant, in appendicem tomi primi rejecerunt, eique abjudicant ob sequentes rationes: Librum de Grammatica Augustino in prius excusis attributum, inter supposititia censemus opuscula ob eam in primis causam, quia methodo æque & scopo totus discrepat ab eo, quem ipse in lib. 1 Retract. cap. 6 una cum aliis disciplinarum libris a se Mediolani jamjam baptismum percepturo elaboratum recognoscit. Quippe hos libros conscripserat dialogi forma, eoque animo, ut per corporalia ad incorporalia, quibusdam quasi passibus certis, uti ibidem ait, vel perveniret vel duceret. Ipsi nimirum a tempore suæ conversionis religioni fuit operam dare litteris deinceps, nisi illæ Christo servirent, ex lib. IX Confessionum cap. IV, num. VII. Porro autem subjectum hic opusculum neque dialogi formam gerit, neque ad incorporalia promovet animum.
[111] Id præterea eruditi alicujus scriptoris, nedum tanti viri, [eidem abjudicatur ab aliis.] solertiam non refert, quæ tum maxime singularis & summa apparet, cum se ipse in re exercet per se humili ac vulgari. Confer libros de Musica, necnon eum locum secundi de Ordine, ubi disciplinarum inter se ordinem, earumque occasionem, naturam, & proprietates leviter perstringit: hinc profecto intelliges non quidpiam passim obvium, aut quod omnium pedibus tritum esset, de grammatica fuisse ab ipso litteris commendatum. Quæ sane rationes non minus valent adversus tria alia, quæ huc pariter conjecimus opuscula, quæ inscribuntur Principia dialecticæ, Categoriæ decem, & Principia rhetoricæ. Scrupulum injiciebat clausula capiti VI lib. 1 Retractationum assuta; scilicet, hoc opus sic incipit: Omnia nomina tredecim… At fraudem deteximus ex Mss. tum veteribus, tum etiam recentioribus, qui eam non habent. En hactenus ea, quæ Vir eruditus in Italia ante baptismum gessit ac scripsit.
[112] Tandem S. Augustinus cum Adeodato & Alypio aliisque baptizatus est, [Baptizatur ab Ambrosio,] propinquantibus diebus sanctis Paschæ, quemadmodum Possidius cap. 1 Vitæ ipsius asserit, & ideo verosimiliter ex more istius temporis in vigilia Paschatis, quod anno Christi 387 in diem XXV Aprilis incidebat, & quod ipse S. Ambrosius ob incidentem quamdam controversiam eo die celebrari jusserat. Sacramentum baptismatis ei contulit S. Ambrosius, quod beneficium S. Augustinus grato animo sæpius in scriptis suis memorat, ac nominatim lib. 1 contra Julianum cap. 3 recolit, ubi huic hæretico Pelagiano testimonium istius sancti præsulis Mediolanensis ita objicit: Sed adhuc audi alium excellentem Dei dispensatorem, quem veneror ut patrem, in Christo enim Jesu per Euangelium ipse me genuit, & eo Christi ministro lavacrum regenerationis accepi; beatum loquor Ambrosium, cujus pro Catholica fide gratiam, constantiam, labores, pericula, sive operibus, sive sermonibus, & ipse sum expertus, & mecum non dubitat orbis prædicare Romanus.
[113] Non ignoramus, inter eruditos subtiliter & fuse disceptari de anno, [probabilius anno 387,] quo S. Augustinus ad Deum conversus est, & postmodum ab Ambrosio baptismum recepit, ut apud Tillemontium tomo 13 Monument. eccles. pag. 954 & 962 Gallice, vel in Vita sancti Doctoris, quam Benedictini Galli ex Tillemontio collegerunt, lib. 2, cap. 7 & 11 Latine legi potest. Omnibus argumentis attente consideratis, probabilior nobis videtur opinio illorum, qui conversionem ejus anno Christi 386 & baptismum anno sequenti affigunt. Sed quidquid sit de certo anno, quo hæc contigerunt, Ecclesia Romana tanti fecit illam S. Augustini conversionem, ut eam Martyrologio suo inseruerit, & die V Maii solennem ejusdem memoriam quotannis adhuc renovet hac annuntiatione: Mediolani … conversio sancti Augustini episcopi & Ecclesiæ doctoris, quem beatus Ambrosius episcopus fidei Catholicæ veritatem docuit, & hac die baptizavit.
[114] [ut plures nunc censent eruditi,] Eminentissimus Baronius in Annalibus ecclesiasticis ad annum Christi 388 num. 71 ex testimonio Possidii refert, S. Augustinum anno 388 baptizatum fuisse Paschali tempore, ut probabiliter hoc latiore loquendi modo baptismum sancti Doctoris die V Maii posset collocare, vel annuntiationem Martyrologii Romani defendere. Sed (quod salva eruditissimi viri pace dictum sit) non videtur satis scrupulose ponderasse verba Possidii, qui cap. 1 Vitæ phrasi minime obscura asserit, propinquantibus diebus sanctis Paschæ, adeoque consequenter ante festa Paschalia, ni fallimur, hunc eximium Catholicæ Ecclesiæ Doctorem salutaribus aquis ablutum fuisse. Quare Pagius in Critica historico-chronologica Annalium doctissimi Baronii ad annum 388 num. 9 chronologiam eminentissimi istius viri corrigit, eique communiorem sententiam opponit hoc modo: Divum Augustinum anno tricesimo tertio ætatis baptismum suscepisse, inter omnes convenire debet. Tota difficultas est, num is annus fuerit completus, vel tantum inchoatus. Baronius & Rivius lib. 1 de Vita Augustini cap. 1 aliique contendunt, sanctum Doctorem aquis salutaribus ablutum anno ætatis tricesimo tertio completo. Verum Augustinum baptizatum fuisse die vicesima quarta Aprilis sabbato sancto, anno trecentesimo octogesimo septimo, cum nondum annum ætatis tricesimum tertium egressus esset, communis nunc est eruditorum sententia. Deinde Pagius hanc chronologiam suam solidis argumentis operose probat.
[115] [& die 24 Aprilis.] Porro Benedictini Galli in Vita Latina S. Augustini lib. 2, cap. 11, num. 3 Pagium, Tillemontium, aliosque sequuntur, & verbis Possidii supra relatis adhærentes, præcipue diem quintam Maii huic baptismati assignatam refellunt his rationibus: Inde Baronius intulit, eum tempore Paschali fuisse regeneratum, eo sane consilio, ut ejus baptismum ad diem quintum Maii, quo die illius conversionem Ecclesiæ nunc celebrat, adaptaret; quamvis ea Possidii verba, si juxta morem, quem tunc Ecclesia servabat, exponantur, eum in Paschæ pervigilio baptizatum fuisse significent; qui dies adultorum præcipue baptismo destinatus erat, ita ut extra eum diem multos aquis salutaribus abluere, quemadmodum in Augustini regeneratione accidit, infrequens & perrarum esset. Hoc itaque contigit ea nocte, quæ quintum & vicesimum diem Aprilis antecedebat; quo die Ambrosius Pascha anno trecentesimo octogesimo septimo esse celebrandum publica epistola probaverat. Quamvis autem die quinta Maii baptismus Augustino non fuerit collatus, Ecclesia tamen annuam hujus conversionis memoriam instituens, tanto honore sanctum illum Doctorem affecit, ut hactenus nulli Sanctorum similis obtigerit, si solus excipiatur Apostolus Paulus, cujus etiam conversio die XXV Januarii quotannis in Martyrologio Romano celebratur.
[116] [An hymnus Te Deum laudamus tunc compositus,] Hæc salutis aqua seu baptismi gratia S. Augustinum tam magno gaudio delibutum reddidit, ut præ tenera mentis dulcedine inter lætos hymnos ecclesiæ Mediolanensis uberrimas lacrymas profuderit, sicut ipse Sanctus in prima Actorum parte num. 238 testabitur. Hinc forsan originem habet illa incertæ auctoritatis traditio, quam Rivius in Vita Sancti Doctoris lib. 1, cap. 1 § 31 proponit his verbis: Huic vero rei nihil par ab initio Ecclesiæ fuit, nil est secundum; quod baptizato videlicet Augustino, ad agendas Deo optimo maximoque gratias, incinuisse Ambrosium ferunt te Deum laudamus, & respondisse Augustinum Te Dominum confitemur; eorumque alternis vocibus suavissimum hymnum ad finem usque esse compositum, quem porro quotidiano jubilo frequentare Ecclesia universa non cessat. Deinde vulgarem hanc traditionem ibidem probare conatur ex fragmento Chronici, quod adscribitur S. Datio Mediolanensi episcopo, qui circa medium seculi sexti ex hac vita migravit. Magna sane esset hac in re auctoritas antiqui præsulis Mediolanensis, si Chronicon istud ab ipso conscriptum fuisset. Sed plures eruditi scriptores ei Chronicon illud abjudicant, ut jam videbimus.
[117] Imprimis Hugo Menardus Benedictinus in notis & observationibus ad librum Sacramentorum sancti Gregorii Papæ pag. 400 & sequente affirmat, [ut volunt aliqui ex Chronico, Datio Mediolanensi male attributo,] hoc Chronicon perperam S. Datio Mediolanensi episcopo tribui vel sub ejus nomine citari, quemadmodum eminentissimus Cardinalis Bona in Tractatu de Harmonia psallentis Ecclesiæ cap. 16 § 12 refert his verbis: Hugo Menardus in notis ad Sacramentarium ejusdem sancti Gregorii certum ait, non esse sancti Dacii illud Chronicon, ex quo præallegata auctoritas desumpta est, quod non redoleat stylum illorum temporum, atque etiam quædam falsa contineat. Sententiæ Menardi subscribit Bartholomæus Gavantus, totumque canticum uni Ambrosio deberi ait, cum careat dialogismo. Præterea Mabillonius certiorem hujus Chronici notitiam Mediolano per litteras accersivit, & ex ipsis Mediolanensium responsis collegit, istud Opusculum minime S. Datio Mediolanensi præsuli tribuendum esse, sicut tomo 1 veterum Analectorum pag. 3 & sequentibus videre est. Denique Muratorius inter Scriptores rerum Italicarum non ita pridem editos idem Chronicon S. Datio abrogat, & tomo 4 istius Collectionis pag. 50 & sequentibus illud Landulpho seniori adscribit, ut ibidem fuse legi potest.
[118] Etiamsi Gavantus hunc hymnum soli S. Ambrosio deberi putet, [quisque illius hymni] attamen in Rubricis Breviarii sect. 5, cap. 19 addit, in antiquissimo Breviario Ms. Collegii Aniciani de Urbe huic cantico præfigi sequentem titulum: Hymnus S. Abundii. Insuper in antiquo Breviario monasterii Cassinensis, quod seculo XI descriptum est, vocatur hymnus Sisebuti monachi, & in Psalterio Ms. Basilicæ sancti Petri in Vaticano hymnus S. Sisebuti. Demum in Psalterio Latino-Gallico idem hymnus S. Nicetio tribuitur, ut Pagius in Critica ad annum Christi 388 num. 11 testatur, ubi in fine numeri istius ex hac inscriptionum diversitate concludit, auctorem hujus hymni nobis adhuc ignotum esse.
[119] Verum auctor illius cantici jam detectus est, [sit auctor,] si subscribamus opinioni Benedictinorum, qui Opera S. Hilarii Pictavorum episcopi Parisiis anno 1693 ediderunt, ubi in Præfatione istius editionis num. 22 de præsenti controversia sic disserunt: De auctore hymni Te Deum non minus diversæ sunt sententiæ. Qui illum ab aliquo sancti Patris nostri Benedicti discipulo compositum existimavit, quia in illius Regula cap. 9 præceptum est, ut singulis Dominicis cantetur, refutatur ex Cæsarii Benedicto æqualis, immo etiam paulo superioris, Regula, in qua idem hymnus cap. 21 memoratur. Quæ autem Ambrosium & Augustinum auctores illius facit vulgi opinio, solo nititur pseudo-Dacii Chronico lib. 1, cap. 10. Eumdem in Ms. ante annos quadringentos exarato vidimus uni Ambrosio adscriptum, Smaragdo in Regulam Benedicti cap. 11 suffragante, ubi hymnum eum vocat Ambrosianum.
[120] [necdum satis constat.] At Abbo Floriacensis epistola in Ms. Pithœano relicta, in qua nonnullas explicat Grammaticæ regulas, rem veluti notam & constantem ponit, illius parentem esse Hilarium nostrum. Deinde ipsa verba Abbonis Floriacensis, qui hunc hymnum S. Hilario Pictaviensi episcopo & inclyto seculi quarti scriptori tam confidenter attribuit, ibidem laudati Benedictini recitant hoc modo: In Dei palinodia, quam composuit Hilarius Pictavensis episcopus, non juxta quorumdam imperitorum errorem SUSCEPISTI, sed potius SUSCEPTURUS legendum: Tu ad liberandum suscepturus hominem &c. Cum Smaragdus ille Virdunensis explicator Regulæ Benedictinæ ante medium seculi noni floruerit, ut Mabillonius in Annalibus Benedictinis lib. 28, num. 91 probat, & Abbo Floriacensis ineunte seculo undecimo interfectus sit, eruditi merito dubitabunt, an testimonio Abbonis Floriacensis præferri non debeat auctoritas Smaragdi senioris, qui hunc hymnum Ambrosianum vocat, ut editores Benedictini fatentur. Ex his omnibus eruditus lector facile colligit, de certo istius hymni auctore nondum constare, & consequenter adhuc magis dubiam nobis esse traditionem illam, quæ mirabilem ejusdem hymni compositionem sanctis Ambrosio & Augustino alternatim cantantibus adscribit. Equidem scio, quod Nicolaus Crusenius in Monastico Augustiniano part. 1, cap. 5 hanc traditionem confirmari putaverit ex quodam Sermone, quem ibidem sancto Ambrosio vindicare nititur. Sed hoc loco non lubet operose demonstrare falsas ineptias hujus pseudo-sermonis, quem forsan inferius alia occasione discutiemus. Interim certiora Sancti nostri gesta, & reliquam ipsius in Italia commorationem prosequamur.
§ IX. Iter ad Ostia Tiberina, mors matris, secunda commoratio Romæ, lucubrationes ibi scriptæ.
[Augustino in Patriam redituro comites 12 attribuunt aliqui:] Nescimus, quanto tempore Neophytus noster Mediolani post receptum baptismi Sacramentum manserit. At certe decreverat in patriam redire cum consanguineis & amicis, ut ibi simul communem piamque vitam ducerent. Quare Mediolano discessit ad Ostia Tiberina brevi in Africam renavigaturus, nisi repentina matris ejus mors intervenisset, ut ex infra dicendis intelligetur. Jordanus de Saxonia, quem paragrapho primo hujus Commentarii prævii citavimus, Augustino tunc ad Ostia Tiberina profecturo duodecim socios eremitas adjungit, & in Supplemento Patrum apud Hommeyum pag. 589 tradit sequentia: Post hæc autem cum, instigante ejus pia matre, de Mediolano recedere & ad Africam remeare disponeret, adivit sanctum Simplicianum petens, ut sibi aliquos de Fratribus suis eremitis servos Dei donaret, quos secum in Africam assumeret, & cum eis ibi Ordinem plantaret: cujus piis precibus pius ille pater Simplicianus annuens, dedit ei duodecim Fratres viros religiosos; cum quibus adjunctis sibi charissimis amicis suis, qui diu secum fuerant, Nebridio, Evodio, Alipio & Pontiano, cum matre & filio Adeodato ad Africam proficiscendi iter arripuit.
[122] Verum tota hæc Jordani narratio prodit ex sermone vigesimo primo ad Fratres in eremo, [ex sermone 21 ad Fratres in Eremo, qui supposititius est,] quem Lovanienses editores in Appendicem tomi decimi pag. 723 rejecerunt. Eminentissimi Baronius & Bellarminus, aliique prudentes critici jam passim plerosque illos Sermones ad Fratres in eremo supposititios esse censent & acri censura perstringunt, ut videre est in admonitione prævia, quam Benedictini Galli iisdem sermonibus in Appendice tomi sexti præfixerunt. Imo ipse Christianus Lupus Augustinianus in Quæstione quodlibetica cap. 38 nominatim narrationem hujus Sermonis ita explodit: Primo falsum est, quod Augustinus ex Italia in Africam secum duxerit istos monachos Italos. Patet id ex sancto Possidio: dicit enim Augustinum regressum esse in Africam cum aliis civibus & amicis suis, nulla facta mentione istorum Italorum. Et ex ipsius Augustini Confessionibus: dicit namque se regressum in Africam cum fratre Navigio, filio Adeodato, Alipio, Evodio ac Nebridio. Dicit, se egisse cum Simpliciano ante auditum Potitianum, adeoque antequam monachos sciret, aut de monachismo cogitaret. Et sane si Itali isti Augustinum ad Afros comitati sint, cur nulla penitus apud ipsum de illis mentio aut memoria? Proinde comitatus iste est inter fabulas computandus.
[123] Quamvis ideo recentiores biographi de duodecim istis comitibus Italis altum sileant, [alii ipsum deducunt ad eremitas Etruriæ,] tamen aliqui adhuc in illo itinere Mediolanensi versus Ostia Tiberina trahunt nimis longas moras, & quærunt improbabile diverticulum, de quo Cornelius Lancilottus in Vita Sancti nostri lib. 2, cap. 8 hæc tradit: Arbitratus autem Augustinus, in patria commodius Deo vacare se posse, matris precibus etiam accedentibus, Romam versus itineri se accingit, & vale dicto amicis, in primis Simpliciano & Ambrosio, ab eisque benedictione obtenta, proficiscitur cum Alipio & Evodio per deserta Etruriæ, quæ alii vocant Montem Pisanum. Quibus in locis cum velut suavissimum odorem sanctitatis percepisset eremitarum illorum, qui inibi morabantur, ad eos cupide deflexit, invenitque complures in eis partibus, quas Centumcellas vocabant (erant autem centum judicum totidem cellæ, quas Adrianus princeps ædificandas curavit ad audiendum se præsente causas) sanctimonia vitæ insignes.
[124] Inter hæc ædificia jam diruta vivebant iidem viri religiosi, [ubi eremum incoluisse volunt;] qui Augustinum doctrina & sanctitate multo sibi ante notum (ut supra ex Petrarcha & aliis demonstratum est) amictum veste religiosa, similiter & ipsi vestibus induti monasticis, honore magno receperunt: qui talium virorum consuetudine, suæ non absimili, multum delectatus longiores apud eos moras traxit, ut Martinus V, Gerson & Mantuanus de eodem testatur; loquens enim de sancto Augustino ait:
Memoratur cremum
Incoluisse maris Thusci prope littora centum
Cellarum, qua vicus erat, Tyberina petivit
Ostia.
Etiam illa digressio ad eremitas Thusciæ legitur apud Jordanum de Saxonia, qui pag. 590 Operis supradicti sic scribit: Transiens autem & iter faciens per Thusciam, ubi, ut fertur, plura erant loca eremitica, ubicumque Fratres sui propositi invenit, ipsos charitative visitavit, & eos suis collationibus, salutis pabulo dulciter recreavit. Nicolaus Crusenius in Monastico Augustiniano cap. 6 partis primæ, & Simplicianus a sancto Martino in Apologia Gallica contra Gabriëlem Pennottum cap. 1 § 1, aliique eremitæ Augustiniani diversis versiculis ac inscriptionibus veritatem hujus traditionis stabilire conantur.
[125] [quod alii impugnant ex ratione temporis.] At Canonici Regulares testimoniis illis respondent, & novissime Nicolaus Desnos lib. 3, cap. 8 longiorem istam digressionem ratione temporis ita impugnat: Baptismo autem suscepto, inquit, brevissimo tempore moratus in Italia Augustinus; statim enim maturavit reditum suum in Africam. Et inde falsum, quod dicunt Eremitæ Augustiniani, ipsum triginta annos natum, cum baptismum suscepit, tribus sequentibus annis in Italia remansisse, & versatum fuisse cum monachis in Etruria & Centumcellis, nunc Civita-vecchia: observandi enim sunt anni Augustini, dum baptismum suscepit, & tempus, quo in Africam, relicta Italia, repedavit. Deinde illam Eremitarum Augustinianorum opinionem evertere nititur variis argumentis chronologicis, quæ curiosus lector ibidem legere ac expendere poterit: nam firmiter decrevimus, imposterum populares hujusmodi traditiones aut controversias huic Commentario non amplius inserere, ne forte falsa veris aut certa dubiis immisceantur. Quapropter hoc loco prætermittimus vulgarem historiam de puerulo, qui cochleari totum mare scrobiculo includere conabatur, & qui sub tali forma S. Augustino juxta mare Thuscum deambulanti & mysterium sanctissimæ Trinitatis examinanti tunc temporis apparuisse dicitur. Itaque deinceps huic & similibus historiis aut traditionibus, quæ per decursum sese offerent, in fine Commentarii prævii post obitum sancti Doctoris unum alterumve paragraphum reservabimus, & in primos earum scriptores inquiremus, ut eruditus lector simul & semel de narrationibus hujusmodi prudens judicium ferre possit. Nunc in viam revertamur, & ad terminum itineris istius cum sancto Neophyto nostro properemus.
[126] [Cum matre de vita æterna habet colloquium, eique assistit morienti:] Cum Augustinus pervenisset ad Ostia Tiberina, mater ejus quasi mortis imminentis præscia pium colloquium de vita æterna cum Filio habuit, ut ipse lib. 9 Confessionum cap. 10 testatur his verbis: Imminente autem die, quo ex hac vita erat exitura, quem diem tu noveras, ignorantibus nobis, provenerat (ut credo) procurante te occultis tuis modis, ut ego & ipsa soli staremus incumbentes ad quamdam fenestram; unde hortus intra domum, quæ nos habebat, prospectabatur illic apud Ostia Tiberina, ubi remoti a turbis post longi itineris laborem instaurabamus nos navigationi. Colloquebamur ergo soli valde dulciter, & præterita obliviscentes in ea, quæ ante sunt, extenti quærebamus inter nos apud præsentem veritatem, quod tu es, qualis futura esset vita æterna Sanctorum, quam nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit. Non diu post hoc colloquium, quod Augustinus ibi totum refert, S. Monica in febrim incidit, & nono ægritudinis die spiritum Creatori reddidit, ut ibidem capite sequente narratur. Gratus Filius fideliter adstitit morienti matri, cujus precibus & lacrymis conversionem suam magna ex parte attribuebat. Insuper exsequias ejus decenter celebrari jussit, pro anima defunctæ oravit, & pia sanctæ istius feminæ gesta meritasque virtutum laudes posteritati reliquit. Nos hic & inferius ea omnia supprimimus, ne actum agamus, quandoquidem die IV Maii Papebrochius noster hæc & alia ad sanctam Monicam spectantia satis copiose illustravit.
[127] Defuncta matre, Sanctus ob causas nobis ignotas reditum in Africam distulit, [Opuscula duo Romæ scripta;] & aliquamdiu Romæ commoratus est, sicuti colligimus ex Opusculo tunc ibi conscripto, quod ipse lib. 1 Retractationum cap. 7 sic indicat: Jam baptizatus autem cum Romæ essem, nec ferre tacitus possem Manichæorum jactantiam de falsa & fallaci continentia vel abstinentia, qua se ad imperitos decipiendos, veris Christianis, quibus comparandi non sunt, insuper præferunt, scripsi duos libros, unum de Moribus Ecclesiæ Catholicæ, alterum de Moribus Manichæorum. Partem hujus secundi libri superius § V transcripsimus occasione primæ commorationis Romanæ, cujus intervallo forsan improbos Manichæorum mores agnovit, & ab eorum secta alienari cœpit, ut ibidem monuimus. Ibidem quoque composuit Opusculum de Quantitate animæ, quemadmodum lib. 1 Retractationum cap. 8 testatur his verbis: In eadem urbe scripsi Dialogum, in quo de anima multa quæruntur ac disseruntur, id est, unde sit, qualis sit, quanta sit, cur corpori fuerit data, cum ad corpus venerit, qualis efficiatur, qualis cum abscesserit. Sed quoniam quanta sit, diligentissime ac subtilissime disputatum est, ut eam, si possemus, ostenderemus corporalis quantitatis non esse, & tamen magnum aliquid esse, ex hac una inquisitione totus liber nomen accepit, ut appellaretur DE QUANTITATE ANIMÆ. Hanc disputationem Vir sanctus appellat dialogum, quia scripta est per modum colloquii, quod Augustinus instituit cum Evodio, cui multas quæstiones proponenti postmodum sanctus Doctor Epist. 101 inter alia sic respondit: Illa si relegas, quæ tibi jam diu nota sunt, vel, nisi fallor, fuerunt, quia ea fortasse oblitus es, quæ te conferente mecum ac sermocinante conscripsi, sive de animæ quantitate, sive de libero arbitrio, invenies, unde dissolvas, & sine mea opera, dubitationes tuas.
[128] Denique in eadem urbe pius Neophytus inchoavit opus de Libero arbitrio, [aliud ibidem inchoatum.] cujus ipse lib. 1 Retractationum cap. 9 sic meminit: Cum adhuc Romæ demoraremur, voluimus disputando quærere, unde sit malum; & eo modo disputavimus, ut, si possemus, id, quod de hac re divinæ auctoritati subditi credebamus, etiam ad intelligentiam nostram quantum disserendo, opitulante Deo, agere possemus, ratio considerata & tractata perduceret. Et quoniam constitit inter nos, diligenter ratione discussa, malum non exortum nisi ex libero voluntatis arbitrio; tres libri, quos eadem disputatio peperit, appellati sunt DE LIBERO ARBITRIO: quorum secundum & tertium in Africa, jam etiam Hippone-Regio presbyter ordinatus, sicut tunc potui, terminavi. In his libris ita multa disserta sunt, ut incidentes nonnullæ quæstiones, quas vel enodare non poteram, vel longam sermocinationem in præsenti requirebant, ita differrentur, ut ex utraque parte vel ex omnibus earumdem quæstionum partibus, in quibus non apparebat, quid potius congrueret veritati, ad hoc tamen ratiocinatio nostra concluderetur, ut quodlibet eorum verum esset, laudandus crederetur vel etiam ostenderetur Deus. Propter eos quippe disputatio illa suscepta est, qui negant, ex libero voluntatis arbitrio mali originem duci, & Deum, si ita est, creatorem omnium naturarum culpandum esse contendunt; eo modo volentes secundum suæ impietatis errorem (Manichæi enim sunt) immutabilem quamdam & Deo coæternam introducere mali naturam.
[129] [ac postea absolutum.] De gratia vero Dei, qua suos electos sic prædestinavit, ut eorum, qui jam in eis utuntur libero arbitrio, ipse etiam præparet voluntates, nihil in his libris disputatum est propter hoc proposita quæstione. Ubi autem incidit locus, ut hujus gratiæ fieret commemoratio, transeunter commemorata est, non quasi inde ageretur, operosa ratiocinatione defensa. Aliud est enim quærere, unde sit malum, & aliud est quærere, unde redeatur ad pristinum, vel ad majus perveniatur bonum. Quapropter novi hæretici Pelagiani, qui liberum sic asserunt voluntatis arbitrium, ut gratiæ Dei non relinquant locum, quandoquidem eam secundum merita nostra dari asserunt, non se extollant, quasi eorum egerim causam; quia multa in his libris dixi pro libero arbitrio, quæ illius disputationis causa poscebat. Deinde variis argumentis ostendit, hæresim Pelagianam, priusquam exoriretur, a se potius impugnatam quam defensam fuisse in hoc Opere, licet illud præcipue contra Manichæos scripserit. Sed propter Manichæos, quos Augustinus hoc tempore aggredi cœpit crebroque postea refellit, ad cognoscendam eorum originem & impiam doctrinam paragrapho sequente digredi oportebit, ut varia in hoc Commentario prævio occurrentia, ac ipsa Acta post hunc edenda facilius intelligantur.
§ X. Occasione librorum, quos pius Neophytus Romæ scripsit adversus Manichæos, præcipuus hujus hæreseos auctor assignatur, & impia sectatorum ejus dogmata recensentur.
[Manichæorum auctor,] Jam propter rationem mox allatam digredimur ad primum Manichæorum magistrum vel antesignanum & ad abominanda discipulorum ejus deliria, quæ omnia sanctus Doctor in libro de Hæresibus ad Quodvultdeum num. 46 sic exponit: Manichæi a quodam Persa exstiterunt, qui vocabatur Manes, quamvis & ipsum cum ejus insana doctrina cœpisset nomen prædicari: nam antehac Urbicus (Epiphanius hæresi 66 Cubricum appellat) vocabatur. Sed in Græcia discipuli ejus vitantes nomen insaniæ, quasi doctiores, & eo ipso mendaciores, geminata N littera, Mannichæum, quasi manna fundentem [pro Manichæo, id est, insano] appellaverunt. Iste duo principia inter se diversa atque adversa, eademque æterna & coæterna, hoc est semper fuisse, composuit: duasque naturas atque substantias, boni scilicet & mali, sequens alios antiquos hæreticos, opinatus est, quarum inter se pugnam & commixtionem, & boni a malo purgationem, & boni, quod purgari non poterit, cum malo in æternum damnationem secundum sua dogmata asseverans multa fabulatur, quæ cuncta intexere huic Operi nimis longum est.
[131] [ejusque deliria,] His addi merentur ea, quæ Socrates lib. 1 Historiæ ecclesiasticæ cap. 22 circa doctrinam & mortem Manetis aut Manichæi ex auctore hujus hæretici coævo sic breviter contraxit: His acceptis, libertus Cubricus in Persidem profectus, se quidem mutato nomine Manem appellavit; libros vero Buddæ sive Terebinti, tamquam a se conscriptos, sectatoribus suis tradidit. Horum porro librorum argumenta verbis quidem religionem Christi præ se ferunt, sed si dogmata attenderis, propius accedunt ad gentilitatem: multos enim deos colendos esse, Manichæus utpote impius præcepit. Solem quoque adorandum esse docet. Fatum præterea introducit, & libertatem humani tollit arbitrii. Idem corpora ex aliis in alia transmutari asserit, Empedoclis & Pythagoræ, Ægyptiorumque opinionem manifeste secutus. Et Christum quidem in carne exstitisse negat, phantasma illum fuisse dicens. Legem vero ac prophetas rejicit, seque ipse paracletum appellat. Quæ quidem omnia a recta Ecclesiæ fide aliena esse constat. Quin etiam in epistolis se ipsum ausus est Apostolum nominare. Verum falsi hujus erroris debitas tandem pœnas luit ob hujusmodi causam.
[132] Persarum regis filius forte in morbum inciderat: [& pœna:] eum pater ut morbo liberaret, omnem, ut vulgo dicitur, movebat lapidem. Cum autem Manichæi fama ad eum pervenisset, ratus vera esse hominis prodigia atque miracula, eum tamquam Apostolum accersit; sperans scilicet fore, ut filius ejus opera sanaretur. Qui cum venisset, ficta ac simulata specie regalem puerum curandum in manus sumit. Rex vero, qui puerum inter manus ejus mortuum esse viderat, hominem in vincula conjici jubet, extremo supplicio propediem affecturus. Verum ille ex vinculis elapsus, in Mesopotamiam profugit. At rex Persarum comperto, quod Manichæus in illis partibus moraretur, inde abrepto cutem detrahi jussit, eamque paleis oppletam ante civitatis portas appendit. Atque hæc nos haudquaquam commenti sumus; sed ex disputatione quadam Archelai Cascharorum urbis in Mesopotamia episcopi a nobis lecta excerpsimus: hic enim Archelaus ait, se cum Manichæo ipso coram disputasse, & ea, quæ superius a nobis relata sunt, de illius vita commemorat. Hactenus Socrates, cujus historici fides hic confirmatur ex ipsa præsulis Archelai disputatione cum Manichæo, quam Laurentius Alexander Zacagnius, eruditissimus Vaticanæ bibliothecæ præfectus, non ita pridem reperit, & inter Collectanea monumentorum veterum ex antiqua versione Latina Romæ anno 1698 vulgavit.
[133] Porro nunc audire pergamus insulsas Manichæorum fabulas, [insulsi] quas amentes discipuli ex principiis magistri sui deducebant, ut Augustinus insani hujus dogmatis apprime peritus ibidem testatur in hunc modum: Ex his autem suis fabulis vanis atque impiis coguntur dicere, animas bonas, quas censent ab animarum malarum naturæ scilicet contrariæ commixtione liberandas, ejus, cujus Deus est, esse naturæ. Proinde mundum a natura boni, hoc est, a natura Dei factum, confitentur quidem; sed de commixtione boni & mali, quæ facta est, quando inter se utraque natura pugnavit: ipsam vero boni a malo purgationem ac liberationem, non solum per totum mundum & de omnibus ejus elementis virtutem Dei facere dicunt, verum etiam Electos suos per alimenta, quæ sumunt: & eis quippe alimentis, sicuti universo mundo, Dei substantiam perhibent esse commixtam; quam purgari putant in Electis suis eo genere vitæ, quo vivunt Electi Manichæorum, velut sanctius Auditoribus suis: nam his duabus professionibus, hoc est Electorum & Auditorum, ecclesiam suam constare voluerunt.
[134] [Manichæorum] In ceteris autem hominibus, etiam in ipsis Auditoribus suis, hanc partem bonæ divinæque substantiæ, quæ mixta & colligata in escis & potibus detinetur, maximeque in eis, qui generant filios, arctius & inquinatius colligari putant. Quidquid vero undique purgatur luminis, per quasdam naves, quas esse lunam & solem volunt, regno Dei tamquam propriis sedibus reddi: quas itidem naves de substantia Dei pura perhibent fabricatas; lucemque istam corpoream animantium mortalium oculis adjacentem, non solum in his navibus, ubi eam purissimam credunt, verum etiam in aliis quibusque lucidis rebus, ubi secundum ipsos tenetur admixta, crediturque purganda, Dei dicunt esse naturam. Quinque enim elementa, quæ genuerunt principes proprios, genti tribuunt tenebrarum; eaque elementa his nominibus nuncupant, fumum, tenebras, ignem, aquam, ventum. In fumo nata animalia bipedia; unde homines ducere originem censent: in tenebris serpentia, in igne quadrupedia, in aquis natatilia, in vento volatilia. His quinque elementis malis debellandis alia quinque elementa de regno & substantia Dei missa esse, & in illa pugna fuisse permixta, fumo aëra, tenebris lucem, igni malo ignem bonum, aquæ malæ aquam bonam, vento malo ventum bonum. Naves autem illas, id est, duo cæli luminaria, ita distinguunt, ut lunam dicant factam ex bona aqua; solem vero ex igne bono: esse autem in eis navibus sanctas virtutes, quæ se in masculos transfigurant, ut illiciant feminas partis adversæ, & per hanc illecebram commota eorum concupiscentia, fugiat de illis lumen, quod membris suis permixtum tenebant, & purgandum suscipiatur ab angelis lucis, purgatumque illis navibus imponatur ad regna propria reportandum.
[135] [errores] Qua occasione, vel potius exsecrabilis superstitionis quadam necessitate, coguntur Electi eorum velut eucharistiam conspersam cum semine humano sumere, ut etiam inde, sicut de aliis cibis, quos accipiunt, substantia illa divina purgetur. Sed hoc se facere negant, & alios, nescio quos, sub nomine Manichæorum facere affirmant. Detecti sunt tamen in ecclesia, sicuti scis, apud Carthaginem, jam te ibi diacono constituto, quando instante Urso tribuno, qui tunc domui regiæ præfuit, aliqui adducti sunt: ubi puella illa, nomine Margarita, istam nefariam turpitudinem prodidit; quæ cum esset annorum duodecim, propter hoc scelestum mysterium se dicebat esse violatam. Tunc Eusebiam quamdam Manichæam quasi sanctimonialem, id ipsum propter hoc ipsum passam, vix compulit confiteri, cum primum illa se asseruisset integram, atque ab obstetrice inspici postulasset; quæ inspecta & quid esset inventa, totum illud turpissimum scelus, ubi ad excipiendum & commiscendum concumbentium semen farina substernitur (quod Margarita indicante, absens non audierat) similiter indicavit: & recenti tempore nonnulli eorum reperti & ad ecclesiam ducti, sicut gesta episcopalia, quæ nobis misisti, ostendunt, hoc non sacramentum, sed execramentum, sub diligenti interrogatione confessi sunt: quorum unus, nomine Viator, eos, qui ista faciunt, proprie Catharistas [id est mundatores vel purgatores] vocari dicens, cum alias ejusdem Manichææ sectæ partes in Macarios & specialiter Manichæos distribui perhiberet; omnes tamen has tres formas ab uno auctore propagatas, & omnes generaliter Manichæos esse, negare non potuit.
[136] Certe illi libri Manichæi sunt omnibus sine dubitatione communes, [ex ipso] in quibus libris illa portenta ad illiciendos & per concupiscentiam dissolvendos utriusque sexus principes tenebrarum, ut liberata fugiat ab eis, quæ captivata tenebatur in eis divina substantia, de masculorum in feminas & feminarum in masculos transfiguratione conscripta sunt, unde ista eorum, quamlibet negant ad se pertinere, turpitudo defluxit. Divinas enim virtutes, quantum possunt, imitari se putant, ut purgent Dei sui partem; quam profecto, sicut in omnibus corporibus cælestibus & terrestribus, atque in omnium rerum seminibus, ita & in hominis semine teneri existimant inquinatam. Ac per hoc sequitur, eos, ut sic eam de semine humano, quemadmodum de aliis seminibus, quæ in alimentis sumunt, debeant manducando purgare. Unde etiam Catharistæ appellantur, quasi purgatores, tanta eam purgantes diligentia, ut se nec ab hac tam horrenda cibi turpitudine abstineant. Nec vescuntur tamen carnibus, tamquam de mortuis vel occisis fugerit divina substantia, tantumque ac tale inde remanserit, quod jam dignum non sit in Electorum ventre purgari. Nec ova saltem sumunt, quasi & ipsa, cum franguntur, exspirent; nec oporteat ullis mortuis corporibus vesci, & hoc solum vivat ex carne, quod in farina, ne moriatur, excipitur. Sed nec alimonia lactis utuntur, quamvis de corpore animantis vivente mulgeatur sive sugatur; non quia putant, divinæ substantiæ nihil ibi esse permixtum, sed quia ipse sibi error non constat. Nam & vinum non bibunt dicentes, fel esse principum tenebrarum, cum vescantur uvis: nec musti aliquid vel recentissimi sorbent.
[137] Animas Auditorum suorum in Electos revolvi arbitrantur, aut feliciore compendio in escas Electorum suorum, [Augustino] ut jam inde purgatæ in nulla corpora revertantur. Ceteras autem animas & in pecora redire putant, & omnia, quæ radicibus fixa sunt atque aluntur in terra (herbas etiam atque arbores) sic putant vivere, ut vitam, quæ illis inest, & sentire credant, & dolere, cum læduntur; nec aliquid inde sine cruciatu eorum quemquam posse vellere aut carpere: propter quod agrum etiam spinis purgare nefas habent. Unde agriculturam, quæ omnium artium est innocentissima, tamquam plurium homicidiorum ream dementes accusant, suisque Auditoribus ideo hæc arbitrantur ignosci, quia præbent inde alimenta Electis suis, ut divina illa substantia in eorum ventre purgata impetret eis veniam, quorum traditur oblatione purganda. Itaque ipsi Electi nec in agris operantes, nec poma carpentes, nec saltem folia ulla vellentes, exspectant hæc afferri usibus suis ab Auditoribus suis, viventes de tot ac tantis secundum suam vanitatem homicidiis alienis. Monent etiam eosdem Auditores suos, ut, si vescuntur carnibus, animalia non occidant, ne offendant principes tenebrarum in cælestibus colligatos, a quibus omnem carnem dicunt originem ducere; &, si utuntur conjugibus, conceptum tamen generationemque devitent, ne divina substantia, quæ in eis per alimenta ingreditur, vinculis carneis ligetur in prole: sic quippe in omnem carnem, id est, per escas & potus, venire animas credunt. Unde nuptias sine dubitatione condemnant, & quantum in ipsis est, prohibent, quando generare prohibent, propter quod conjugia copulanda sunt.
[138] [fusius] Adam & Evam ex parentibus principibus fumi asserunt natos, cum pater eorum, nomine Saclas, sociorum suorum fœtus omnium devorasset, & quidquid inde commixtum divinæ substantiæ ceperat, cum uxore concumbens in carne prolis tamquam tenacissimo vinculo colligasset. Christum autem fuisse affirmant, quem dicit nostra Scriptura serpentem, a quo illuminatos eos asserunt, ut cognitionis oculos aperirent, & bonum malumque dignoscerent: eumque Christum novissimis temporibus venisse ad animas, non ad corpora, liberandas; nec fuisse in carne vera, sed simulatam speciem carnis ludificandis humanis sensibus præbuisse, ubi non solum mortem, verum etiam resurrectionem similiter mentiretur: Deum, qui legem per Moysen dedit, & in Hebræis prophetis locutus est, non esse verum Deum, sed unum ex principibus tenebrarum; ipsiusque novi testamenti Scripturas tamquam infalsatas ita legunt, ut quod voluerint inde accipiant, quod nolunt rejiciant, eisque tamquam non totum verum habentibus nonnullas apocryphas anteponunt.
[139] [relati,] Promissionem Domini Jesu Christi de paracleto Spiritu sancto in suo hæresiarcha Manichæo dicunt esse completam. Unde se in suis litteris Jesu Christi apostolum dicit, eo quod Jesus Christus se missurum esse promiserit, atque in illo miserit Spiritum sanctum. Propter quod etiam ipse Manichæus duodecim discipulos habuit adinstar apostolici numeri, quem numerum Manichæi hodieque custodiunt: nam ex Electis suis habent duodecim, quos appellant magistros, & tertium decimum principem ipsorum; episcopos autem septuaginta duos, qui ordinantur a magistris; & presbyteros, qui ordinantur ab episcopis. Habent etiam episcopi diaconos. Jam ceteri tantummodo Electi vocantur; sed mittuntur etiam ipsi, qui videntur idonei, ad hunc errorem, vel, ubi est, sustentandum & augendum, vel ubi non est, etiam disseminandum. Baptismum in aqua nihil cuiquam perhibent salutis afferre, nec quemquam eorum, quos decipiunt, baptizandum putant. Orationes faciunt ad solem per diem quaquaversum circumit; ad lunam per noctem, si apparet: si autem non apparet, ad Aquiloniam partem, qua sol cum occiderit, ad Orientem revertitur, stant orantes. Peccatorum originem non libero arbitrio voluntatis, sed substantiæ tribuunt gentis adversæ; quam dogmatizantes esse hominibus mixtam, omnem carnem non Dei, sed malæ mentis perhibent esse opificium, quam a contrario principio Deo coæternam esse aiunt.
[140] [& expositi.] Carnalem concupiscentiam, qua caro concupiscit adversus spiritum, non ex vitiata in primo homine natura nobis inesse infirmitatem, sed substantiam volunt esse contrariam, sic nobis adhærentem, ut quando liberamur atque purgamur, separetur a nobis, & in sua natura etiam ipsa immortaliter vivat; easque duas animas vel duas mentes, unam bonam, alteram malam in uno homine inter se habere conflictum, quando caro concupiscit adversus spiritum & spiritus adversus carnem; nec in nobis sanatum hoc vitium, sicut nos dicimus, numquam futurum, sed a nobis sejunctam atque seclusam substantiam istam mali, & finito isto seculo post conflagrationem mundi in globo quodam, tamquam in carcere sempiterno, esse victuram: cui globo affirmant accessurum semper & adhæsurum quasi coopertorium atque tectorium ex animabus, natura quidem bonis, sed tamen quæ non potuerant a naturæ malæ contagione purgari. Sanctus Epiphanius hæresi 66 similem Manichæorum originem, & crassos eorum errores multo fusius enarrat. Sed nobis sufficiunt aniles istorum hæreticorum fabulæ jam relatæ, quarum juverit inferius recordari, quando pœnitens Augustinus in prima Actorum parte deplorabit, se per novem annos insanis Manichæis adhæsisse.
[141] At quomodo potuit, inquies, acutus & ingeniosus Adolescens ineptis hisce Manichæorum figmentis fidem adhibere? [Qua ratione fieri potuerit,] Imprimis respondemus, Augustinum hac in re similem fuisse superbis illis philosophis, quorum Paulus Apostolus in Epistola ad Romanos cap. 1 meminit, ut superius initio paragraphi quarti diximus. Unde Wangnereckius noster in observationibus ad Confessiones S. Augustini, quas anno 1631 Dilingæ simul cum notis utilibus edidit, lib. 3 cap. 10 pium lectorem monet his verbis: Impletum est in Augustino, quod sanctus Paulus de philosophis magna cum exaggeratione dixit: “Evanuerunt in cogitationibus suis, & obscuratum est insipiens cor eorum: dicentes enim se sapientes, stulti facti sunt”. Quid stultius, quam talia credere? Et tamen paulatim ad has nugas credendas perductus est superbus & lascivus Augustinus. Ut vel ex hoc exemplo persuadear, etiam viros doctos, quantumvis ingeniosos, posse dari in sensum reprobum, non solum ut faciant, verum etiam ut credant, quæ non conveniunt, & quia faciunt impia, credant stulta, fiantque serio hæretici judicio Dei justo, sed tremendo.
[142] Præterea respondemus, Augustinum tunc necdum fuisse conscium flagitiorum, [ut Augustinus] quæ Manichæi clanculum committebant, & consequenter tantummodo fuisse speculativum istius hæresis sectatorem: nam semper inter eos in gradu Auditoris substitit, ut superius ex ipso audivimus, & improbos eorumdem mores in urbe Romana præcipue deprehendit. Etiam procul dubio Romæ (utrum in prima an secunda commoratione Romana, nescimus) audivit horribilia scelera, quæ Manichæi in aliis regionibus perpetrabant, & de quibus Augustinus in libro de Natura boni cap. 47 sic obiter meminit: Hoc se facere quidam confessi esse in publico judicio perhibentur, non tantum in Paphlagonia, sed etiam in Gallia, sicut a quodam Romæ Christiano Catholico audivi. Quamvis hæc occultorum criminum ignorantia peccatum hæreseos in temerario Adolescente non excuset, tamen culpam ejus nonnihil minuit.
[143] Nullus itaque cum Donatistis ac Pelagianis hæreticis inclementer exprobret Augustino præteritos errores, [insanis hujusmodi deliriis] quos ipse postea toties deflevit. Sed quisque potius moveatur tali miserationis affectu, qualem ille ostendit erga cæos Manichæos, quos in libro contra Epistolam fundamenti cap. 2 & sequente sic alloquitur: Illi in vos sæviant, qui nesciunt cum quo labore verum inveniatur, & quam difficile caveantur errores. Illi in vos sæviant, qui nesciunt quam rarum & arduum sit carnalia phantasmata piæ mentis serenitate superare. Illi in vos sæviant, qui nesciunt cum quanta difficultate sanetur oculus interioris hominis, ut possit intueri solem suum; non istum, quem vos colitis, cælesti corpore oculis carneis & hominum & pecorum fulgentem atque radiantem; sed illum, de quo scriptum est per prophetam: Ortus est mihi justitiæ Sol; & de quo dictum est in Euangelio: Erat lumen verum, quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Illi in vos sæviant, qui nesciunt, quibus suspiriis & gemitibus fiat, ut ex quantulacumque parte possit intelligi Deus.
[144] [haberet fidem.] Postremo illi in vos sæviant, qui nullo tali errore decepti sunt, quali vos deceptos vident. Ego autem, qui diu multumque jactatus tandem perspicere potui, quid sit illa sinceritas, quæ sine inanis fabulæ narratione percipitur; qui vanas imaginationes animi mei variis opinionibus erroribusque collectas vix miser merui, Deo opitulante, convincere; qui me ad detergendam caliginem mentis tam tarde clementissimo Medico vocanti blandientique subjeci; qui diu flevi, ut incommutabilis & immaculabilis substantia, concinentibus divinis Libris, sese mihi persuadere intrinsecus dignaretur; qui denique omnia illa figmenta, quæ vos diuturna consuetudine implicatos & constrictos tenent, & quæsivi curiose, & attente audivi, & temere credidi, & instanter, quibus potui, persuasi, & adversus alios pertinaciter animoseque defendi, sævire in vos non possum, quos sicut meipsum illo tempore, ita nunc debeo sustinere, & tanta patientia vobiscum agere, quanta mecum egerunt proximi mei, cum in vestro dogmate rabiosus & cæcus errarem. Jam tempus est, ut ex Italia revertamur in Africam: nam verosimiliter Augustinus Romæ mansit usque ad exeuntem mensem Julium vel Augustum anni 388, cum in Africam tantummodo redierit post cædem Maximi tyranni, sicuti jam probabitur.
§ XI. Reditus in Africam, commoratio in urbe Carthaginensi, miracula ibi visa vel audita.
[Reditus Sancti in Africam:] Tyrannus nomine Maximus, qui anno Christi 387 Valentinianum juniorem ex Occidentis imperio fugaverat, anno sequente ab imperatore Theodosio debellatus & die XXVIII Julii vel XXVII Augusti, sicut apud Socratem lib. 5 cap. 14 legitur, jussu victoris occisus est, ut exactiores chronologi ex antiquis auctoribus ostendunt. Cum itaque S. Augustinus lib. 3 contra Litteras Petiliani Donatistæ cap. 25 testetur, se post Maximi tyranni mortem ex Italia in Africam renavigasse, reditus ille circa mensem Octobrem vel Novembrem anni 388 probabiliter collocandus est, etiamsi quidam scriptores eumdem anno Christi 389 affigant. Videtur autem Sanctus noster, jam multum mutatus ab illo Augustino, qui anno Christi 383 ex Africa in Italiam discesserat, primo Carthaginem appulisse, & ibi aliquanto tempore commoratus esse, quemadmodum eminentissimus Baronius in Annalibus ecclesiasticis ad annum Christi 389 num. 7 affirmat: nam Carthagine contigerunt ea mirabilia, quæ nunc ex ipso Sancti testimonio referemus.
[146] [prodigia, quæ audivit,] In libro de Cura pro mortuis gerenda S. Augustinus varias apparitiones recenset, & ibidem cap. 11 miram quamdam rem se ipso, quam post reditum suum ex Italia audivit Carthagine, exponit his verbis: Eodem ipso ferme tempore, quo id audivimus, id est, nobis apud Mediolanum constitutis, Carthaginis rhetor Eulogius, qui meus in eadem arte discipulus fuit, sicut mihi ipse, posteaquam in Africam remeavimus, retulit, cum rhetoricos Ciceronis libros discipulis suis traderet, recensens lectionem, quam postridie fuerat traditurus, quemdam locum offendit obscurum. Quo non intellecto, vix potuit dormire solicitus; qua nocte somnianti ego illi, quod non intelligebat exposui: imo non ego, sed imago mea, nesciente me, & tam longe trans mare aliquid aliud, sive agente, sive somniante, & nihil de illius curis omnino curante. Quomodo fiant ista, nescio. Sed quomodolibet fiant, cur non eodem modo fieri credimus, ut in somnis quisque videat mortuum, quomodo fit ut videat & vivum? Paulo antea narraverat exemplum patris defuncti, qui filio suo apparuerat, & quod Mediolani pro certo narrari audiverat. Hinc supra dicit, illam sui ipsius viventis apparitionem Eulogio fieri debuisse eodem ipso ferme tempore, quo Mediolani pater iste mortuus filio suo apparuit, vel quo rem illam Mediolani constitutus ipse pro certo audivit.
[147] Sanctus Doctor lib. 22 de Civitate Dei cap. 8 disputat adversus ethnicos, [& vidit,] qui negabant Christi Sanctorumque miracula, & Christianis objiciebant, suo tempore non amplius patrari talia prodigia, qualia ipsi ex sacris Litteris aut antiquis monumentis prædicabant. Hanc ethnicorum objectionem Sanctus ibi acute refellit, & ea occasione quædam miracula suæ ætatis ita commemorat: Etiam nunc fiunt miracula in ejus nomine, sive per Sacramenta ejus, sive per orationes vel memorias Sanctorum ejus… Miraculum, quod Mediolani factum est, cum illic essemus, quando illuminatus est cæcus, ad multorum notitiam potuit pervenire, quia & grandis est civitas, & ibi erat tunc imperator, & immenso populo teste res gesta est, concurrente ad corpora martyrum Protasii & Gervasii; quæ cum laterent, & penitus nescirentur, episcopo Ambrosio per somnium revelata, reperta sunt, ubi cæcus ille, depulsis veteribus tenebris, diem vidit.
[148] Huic subnectit alterum, quod contigit Carthagine post reditum suum ex Italia, [& miraculum] & quod ipse testis oculatus ita narrat: Apud Carthaginem autem quis novit, præter admodum paucissimos, salutem, quæ facta est Innocentio exadvocato vicariæ præfecturæ, ubi nos interfuimus, & oculis aspeximus nostris? Venientes enim de transmarinis, me & fratrem meum Alypium, nondum quidem clericos, sed jam Deo servientes, ut erat cum tota domo sua religiosissimus, ipse susceperat, & apud eum tunc habitabamus. Curabatur a medicis propter fistulas, quas numerosas atque perplexas habuit in posteriore atque ima corporis parte. Jam secuerant eum, & artis suæ cetera medicamentis agebant. Passus autem fuerat in sectione illa & diuturnos & acerbos dolores. Sed unus inter multos sinus fefellerat medicos, atque ita latuerat, ut eum non tangerent, quem ferro aperire debuerant. Denique sanatis omnibus, quæ aperta curabant, iste remanserat solus, cui frustra impendebatur labor. Quas moras ille suspectas habens, multumque formidans, ne iterum secaretur, quod ei prædixerat alius medicus domesticus ejus, quem non admiserant illi, ut saltem videret, cum primum sectus est, quomodo id facerent, iratusque illum domo abjecerat, vixque receperat, erupit atque ait: Iterum me secturi estis? Ad illius, quem noluistis esse præsentem, verba venturus sum? Irridere illi medicum imperitum, metumque hominis bonis verbis promissionibusque lenire.
[149] [sanationis subitæ,] Præterierunt & alii dies plurimi, nihilque proficiebat omne, quod fiebat. Medici tamen in sua pollicitatione persistebant, non se illum sinum ferro, sed medicamentis esse clausuros. Adhibuerunt & alium grandævum jam medicum, satisque in illa arte laudatum (adhuc enim vivebat) Ammonium dico, qui loco inspecto, idem quod illi ex eorum diligentia peritiaque promisit; cujus ille factus auctoritate securus, domestico suo medico, qui futuram prædixerat aliam sectionem, faceta hilaritate velut jam salvus illusit. Quid plura? Postea tot dies inaniter consumpti transierunt, ut fessi atque confusi faterentur eum, nisi ferro, nullo modo posse sanari. Expavit, expalluit nimio timore turbatus; atque ubi se collegit, farique potuit, abire illos jussit, & ad se amplius non accedere. Nec aliud occurrit fatigato lacrymis & illa jam necessitate constricto, nisi ut adhiberet Alexandrinum quemdam, qui tunc chirurgus mirabilis habebatur, ut ipse faceret, quod ab illis fieri nolebat iratus. Sed posteaquam venit ille, laboremque illorum in cicatricibus sicut artifex vidit, boni viri functus officio, persuasit homini, ut illi potius, qui in eo tantum laboraverant, quantum ipse inspiciens mirabatur, curationis suæ fine fruerentur, adjiciens quod revera, nisi sectus esset, salvus esse non posset; sed valde abhorrere a suis moribus, ut hominibus, quorum artificiosissimam operam, industriam, diligentiam admirans in cicatricibus ejus videret, propter exiguum, quod remansit, palmam tanti laboris auferret. Redditi sunt animo ejus & placuit, ut eodem Alexandrino assistente, ipsi sinum illum ferro, qui jam consensu omnium aliter insanabilis putabatur, aperirent. Quæ res dilata est in consequentem diem.
[150] [quod vidit,] Sed cum abiissent illi, ex mœrore nimio domini tantus est in domo illa exortus dolor, ut tamquam funeris planctus vix comprimeretur a nobis. Visitabant eum quotidie sancti viri, episcopus tunc Uzalensis beatæ memoriæ Saturninus, & presbyter Gelosus, ac diaconi Carthaginensis ecclesiæ; in quibus erat, & ex quibus solus est nunc in rebus humanis episcopus eum honore a nobis debito nominandus Aurelius, cum quo recordantes mirabilia opera Dei, de hac re sæpe collocuti sumus, eumque valde meminisse, quod commemoramus, invenimus. Qui cum eum, sicut solebant, vespere visitarent, rogavit eos miserabilibus lacrymis, ut mane dignarentur esse præsentes suo funeri potius quam dolori: tantus enim eum metus ex prioribus invaserat pœnis, ut se inter medicorum manus non dubitaret esse moriturum. Consolati sunt eum illi & hortati, ut in Deo fideret, ejusque voluntatem viriliter ferret. Inde ad orationem ingressi sumus; ubi nobis ex more genua figentibus atque incumbentibus terræ, ille se ita projecit, tamquam fuisset aliquo impellente prostratus, & cœpit orare. Quibus modis, quo affectu, quo motu animi, quo fluvio lacrymarum, quibus gemitibus atque singultibus succutientibus omnia membra ejus, & pene intercludentibus spiritum, quis ullis explicet verbis? Utrum orarent alii, nec in hæc eorum averteretur intentio, nesciebam. Ego tamen prorsus orare non poteram: hoc tantummodo breviter in corde meo dixi: Domine, quas tuorum preces exaudis, si has non exaudis? Nihil enim mihi videbatur addi jam posse, nisi ut exspiraret orando. Surreximus itaque, & accepta ab episcopo benedictione discessimus, rogante illo, ut mane adessent, illisque, ut æquo animo esset, hortantibus.
[151] Illuxit dies, qui metuebatur; aderant servi Dei, [dum erat Carthagine,] sicut se affuturos esse promiserant. Ingressi sunt medici; parantur omnia, quæ hora illa poscebat; tremenda ferramenta proferuntur, attonitis suspensisque omnibus. Eis autem, quorum erat major auctoritas, defectum animi ejus consolando erigentibus, ad manus secturi membra in lectulo componuntur; solvuntur nodi ligamentorum, nudatur locus, inspicit medicus, & secandum illum sinum armatus atque intentus inquirit. Scrutatur oculis, digitisque contrectat. Tentat denique modis omnibus; invenit firmissimam cicatricem. Jam illa lætitia & laus atque gratiarum actio misericordi & omnipotenti Deo, quæ fusa est ore omnium lacrymantibus gaudiis, non est committenda meis verbis; cogitetur potius, quam dicatur. Sanctus Doctor eodem capite narrat plura miracula, quæ per Sacramentum regenerationis, aut intercessionem Sanctorum publice suo tempore contigerunt, & quorum testis oculatus vel auritus fuit. Quamvis hic instituti nostri non sit illa prodigia transcribere, tamen horum occasione postea pro meritis excipiemus famosum Joannem Clericum, qui similes oculatorum vel auritorum testium narrationes sub nomine Phereponi impudenter explosit.
[152] Porro subitam Innocentii sanationem fusius referre voluimus, [quodque aliqui nimis liberaliter] eo quod abbas Philippus ab Eleemosyna, qui seculo duodecimo Vitam Sancti nostri collegit, cap. 17 illud beneficium precibus Augustini præcipue tribuat in hunc modum: Augustinus hospitis sui miseram sortem miseratus, cum videret illum & multos suorum de medicorum auxilio desperare, fixis genibus, ad orationis confugit remedium, orans eum, qui facit mirabilia magna solus, ut viro tam liberali, tam hospitali, tam religioso, in tanto periculo misericorditer subveniret, & (si dici fas est, immo quia est) votis ut hominum Deus obediret: Josue quippe prælianti & oranti Deus legitur obedisse: cum ad ejusdem Josue imperium oblitus itineris sui sol super Gabaon & luna super vallem Ajalon immobilis staret; donec ille quinque regum tyrannidem expugnaret. Eadem fide armatus tiro devotus Augustinus oravit, & ab eodem Deo, sub cujus signis & ipse militabat præcipuus, effectum impetravit.
[153] Jordanus de Saxonia procul dubio Philippum abbatem Præmonstratensem secutus est, [Augustini precibus attribuunt;] dum in Vita sancti Doctoris apud Hommeyum in Supplemento Patrum pag. 592 sic breviter de eodem miraculo meminit: Veniens Carthaginem a quodam honorato viro (Innocentius nomine) hospitio receptus est; qui cum ob gravem corporis infirmitatem a medico incidi deberet, Augustinus suo hospiti pie compatiens, sua oratione ipsum curavit, cunctis stupentibus, quod ille de tam gravi infirmitate sic subito curatus fuerit. Cornelius Lancilottus in Vita ejusdem Sancti lib. 2, cap. 11, & alii recentiores biographi similia confidenter asserunt. Sed non scimus, an aliquos hujus assertionis suæ testes, duobus jam citatis antiquiores, allegare possint. Quare vellem, ut sanctus Possidius mentionem hujus miraculi fecisset, ne quis dubitandi locus superesset: nam propter illud Possidii silentium, ni fallor, Joannes Rivius in Vita sancti Doctoris lib. 1, cap. 1 § 36, Tillemontius tomo 13 Monument. eccles. pag. 122, & Benedictini Galli in Latinis S. Augustini Actis lib. 3, cap. 1 miram illam Innocentii curationem huic Sancto nostro dubitanter adscribunt.
[154] [licet miraculum ipsum in dubium vocari non possit.] At non satis intelligo, quid sibi velit Joannes Baptista Melegarus, Canonicus Regularis ex Congregatione Lateranensi, dum in Opere de Institutis & progressu Clericorum Regularium inter ea, quæ in Actis S. Augustini corrigenda vel omittenda putat, pag. 250 memoratum miraculum collocat his verbis: Non omni dignum fide censeam miraculum de cruris sanatione Innocentii Carthaginensis, cujus domi in primo in Africam adventu cum sociis commoratus est, cum id a classicis narratum auctoribus non comperiam. Si Melegarus hoc loquendi modo tantum neget, istud miraculum intercessione S. Augustini patratum fuisse, tolerabilis est ejus censura, quamvis abbas Philippus & Jordanus de Saxonia illud precibus ipsius asseveranter adscribant. Si vero Melegarus hac obscura phrasi significare voluerit, istud miraculum non omni fide dignum esse, quia ab auctoribus classicis id narratum non comperit, ignorantiam testimonii supra relati prodit, & turpiter hallucinatus est, cum illud diserte narraverit S. Augustinus oculatus testis, qui facile locum classicorum auctorum in hac re supplet, & cui soli Melegarus historicam fidem adhibere poterat. Cum tamen ambigua Catholici & Religiosi scriptoris verba semper in meliorem partem nos interpretari deceat, hanc obscuram periodum libenter in sensu prioris explicationis intelligemus. Jam prosequamur alia, quæ tunc Augustinus Carthagine videtur gessisse.
[155] [Carthagine disputasse videtur contra Manichæum quemdam;] Verosimiliter in hac commoratione Carthaginensi Sanctus noster ad fidem Catholicam convertere conatus est Manichæum illum, quem argumentis suis ad incitas redegerat, & cujus responsionem in libro de Moribus Manichæorum cap. 12 recitat his verbis: Illud vero nondum dictum erat, quod nuper apud Carthaginem audivi; cum enim quidam, quem maxime illo errore cupio liberari, hac quæstione in easdem compingeretur angustias, ausus est dicere, scilicet regnum habuisse quosdam fines suos, qui possent invadi a gente contraria; nam ipsum Deum nullo modo potuisse violari. Sed dixit, quod neque auctor ille vester ullo modo dicere cogeretur: videret enim fortasse consequentes ruinas suæ sectæ multo post hanc sententiam, quam per aliam, faciliores. Et revera ita se hoc habet, ut si quisquam mediocris cordis audierit in natura illa fuisse aliud violabile, aliud inviolabile, facile intelligat, non jam duas, sed tres esse naturas, unam inviolabilem, alteram violabilem, tertiam violatricem. Forsitan ad tempus hujus commorationis Carthaginensis etiam pertinent impudici plurium Electorum mores, quos in quadrivio Carthaginis se vidisse testatur Augustinus, quosque Manichæis in libro proxime citato exprobrat, ut alia occasione superius § 5 retulimus.
[156] [ubi & quando compositus & absolutus liber de Moribus Manichæorum.] At quomodo, inquies, Augustinus hæc posteriora Carthaginensia Manichæorum dicta vel gesta narrare potuit in libro de Moribus Manichæorum, quem Romæ scripsit, antequam in Africam rediisset, ut § 9 dictum est? Patres Benedictini Galli in Vita S. Augustini lib. 2, cap. 14, num. 1, agentes de utraque illa lucubratione Romæ conscripta, nodum istum recte solvunt his verbis: Ipso initio testatur (nimirum Augustinus in libris de Moribus Ecclesiæ Catholicæ & Manichæorum) sat in aliis libris ostendisse se, quemadmodum error & impietas, qua in vetus Testamentum invehuntur Manichæi, possit impugnari. Eum tamen hac de re superioribus Opusculis egisse non legimus. Quapropter non alios opinamur memoratos ibi ab eo libros, nisi geminos illos, quibus initium Genesis contra Manichæorum calumnias post reditum in Africam exposuit. Quod si ita est, libri de Moribus Ecclesiæ & de moribus Manichæorum scripti quidem Romæ fuerint, quando ipse auctor id testatur; non tamen ibi publicati, neque perfecti prorsus, nisi Augustino in Africa jam constituto. Enimvero locis nonnullis perinde est locutus, acsi Roma tum abesset, ut videre est libri primi capite trigesimo tertio, & libri secundi capite vigesimo. Quid, quod in ejusdem libri secundi capite duodecimo memorat quodpiam pro Manichæa hæresi novum responsum, quod se nuper apud Carthaginem audivisse testatur? Quædam scilicet his libris Romæ primum scriptis accessio postea fieri in Africa potuit, antequam vulgarentur. Similia laudati PP. Benedictini repetunt in monitione, quam duplici huic Opusculo præfixerunt. Nunc occasione miraculorum, quæ superius ex Augustino teste oculato vel aurito assignavimus, retundenda est philautia Joannis Clerici, qui sub glorioso Phereponi nomine se ipsum stulte laudat, & hæreticas suas cavillationes apertis antiquorum Patrum testimoniis præferendas arbitratur.
§ XII. Castigata Phereponi temeritas, & adversus ipsum vindiciæ pro miraculis, quæ Sanctus noster oculato vel aurito testimonio suo confirmavit.
[Insignis] Non tantum Catholici, sed etiam scriptores heterodoxi conqueruntur de vana Joannis Clerici sive Phereponi arrogantia, qua veteres Ecclesiæ Patres contemnit, & leves suas ratiunculas aut sophismata sententiis illorum præfert. Jam supra § 1 hujus Commentarii prævii retulimus, quid Oudinus apostata judicaverit de manifesto ipsius fastu, quo labores suos litterarios extollit, ac seipsum stolide miratur. Huic addimus Guilielmum Caveum, qui in Epistola apologetica adversus iniquas Joannis Clerici criminationes anno 1700 Londini vulgata, pag. 16 & sequente contemptum sanctorum Patrum apud Anglos suos invalescentem sic ei imputat: Mirari quidem subit, unde factum sit, ut venerandæ vetustatis antistites, qui per omnia rei Christianæ secula magno in pretio, summoque in honore habiti sunt, quos tanta veneratione hactenus coluit Christianus orbis, hac demum, qua vivimus, ætate, in contemptum venirent, vilescerent indies, & pro nihilo ducerentur.
[158] Si quis in eorum libris occurrit defectus, mox augetur & amplificatur; [arrogantia] si vel levissima hallucinatio, exaggeratur, & in portentosum errorem provehitur, sacrarum Litterarum interpretationes ab iis adhibitæ, tamquam ludricæ, insipidæ & plane ἀπροδιόνυσοι rejiciuntur; rationes & argumenta, velut futilia, ficulnea, imbecillia exsibilantur. Quid verba multa? Tamquam stolidi, fungi, bardi, blenni, buccones, præ fœcundis saltem, sublimibus acutissimisque nostri temporis ingeniis a plerisque irridentur. Quænam, Deus bone! tam stupendæ mutationis causa? Unde inversæ adeo rerum vices? Serio hæc mecum pensitanti vix ulla commodior occurrit ratio, quam quod sancti Patres Catholicæ fidei, Nicænorumque dogmatum testes sunt inconcussi, vindices acerrimi; qui fidem ab Apostolis traditam, a majoribus acceptam ad nos usque propagarunt, acceptam vita, voce, etiam & sanguine suo confirmarunt, invictisque argumentis contra omnia hæreticorum molimina sartam tectam conservarunt; quique nullis sophismatibus flecti queant, ut in unitariorum causam testimonium dicant. Hinc illæ lacrymæ, hæc fundi calamitas. Caveus hac clausula significat, Joannem Clericum præcipue sanctis Ecclesiæ Patribus infensum esse, eo quod hi veteris fidei vindices Arianis hæreticis obstiterint, eumque sic tacite insimulat Socinianismi, de qua hæresi scriptores alii apertius illum accusarunt, ut in eadem Epistola apologetica Cavei pag. 105 & sequentibus videre est.
[159] [ac temeritate,] Theologus anonymus Cantabrigiensis, qui anno 1707 Cantabrigiæ Defensionem S. Augustini typis academicis edidit, in Præfatione severius eumdem Joannem Clericum sive Phereponum redarguit his verbis: Cum multi jam dudum fuerint, qui animum in sanctos Patres Ecclesiæ prodiderint nimis iniquum quidem atque infensum; neminem tamen puto hactenus reperiri, qui majore, quam Joannes Clericus, studio atque opere probris eos conviciisque oneraverit. Quod enim scriptum homini perpetuo scribenti umquam excidit, in quo aliquid de illorum existimatione ac auctoritate non detractum cuperet? Quid in Arte, quam excogitavit, critica, & Bibliothecis, quas vocat, sive universalibus, sive selectis, proposuisse sibi aliud magis videatur, quam ut eosdem & doctrinæ laude & integritatis honore spoliare valeat? Justinum martyrem, Basilium, Gregorium Nazianzenum, aliosque Patres doctissimos atque sanctissimos dudum est adortus, & quotidie, arrepta qualibet occasione, ita impugnat, ut omnibus contemnendos penitus ac irridendos dare conetur. Nuper vero Augustinum sibi potissimum delegit, in quo ostenderet, quid & possit & audeat in hoc certaminis genere; quem proinde ego hoc tempore præcipue defendendum existimavi, nec ferendum judicavi, ut qui pietatis & doctrinæ gloria suo jure & merito hucusque floruerit, arrogantia cujuspiam aut malevolentia ludibrio haberetur; cum præsertim ejus obtrectator tam turpiter sæpe in suis Animadversis & ridicule se dederit, ut augeri & inclarescere Augustini fama inde possit, unde iste labem illi aspersam voluit.
[160] [ut ipsi agnoscunt] Atqui homo astutus sub conficto Phereponi nomine latere gestit; quod modestiæ tribui forte postulat; cum tamen nec quisquam sit, qui de vero auctoris nomine dubitet; & suos ipse labores ingentes & continuos ostentare, collataque in Rempublicam, si placet, litterariam nimis ingratam, beneficia exprobrare hac sub persona tutissime se posse judicaverit. Sit istud autem modestiæ, quod nomen suum non profitetur; sed a laboribus maluit prænotari, post tanta demum in evolvendis Augustini libris devorata tædia, ut a querela sane lamentabili temperare se nequiret. Sumat sibi, quot titulos & nomina libebit, non invideo; sit qualis & quantus, ipse velit, nil contradico: sed quæcumque Joanni vel Clerico vel Pherepono debeatur sive industriæ sive eruditionis laus, nihil tamen inde excusatius aut impunius in sanctorum Patrum famam & meritum involaverit. Me vero hactenus continui, ut exspectarem tamdiu, num quis ex erudita Benedictinorum familia, quorum curæ & diligentiæ novissimam Augustini Operum editionem debemus, reprehensiones, quibus scatent Animadversiones in eamdem a Pherepono conscriptæ, dilueret. His bonus Phereponus monachis adblandiri sæpiuscule visus est, subvererique, ne pœnas ob Augustinum contumeliose habitum exigerent. Quando autem viri illi doctissimi labores suos utilius quotidie collocant, quam ut næniis istis vacent; favebunt, opinor, incœpto hominis, qui tot tantasque ipsorum in recudendis sanctorum Patrum Operibus lucubrationes haud frustra fuisse ostendit.
[161] Deinde post alia, quæ hoc loco brevitatis causa prætermittimus, [heterodoxi,] anonymus iste Cantabrigiensis ita Præfationem suam profequitur: Quæ autem a Pherepono Animadversa ad Augustini ignominiam facere potissimum videbantur, ea in præfatione memorantur, rediguntur in indicem, in Bibliotheca triobolari venditantur: nam Phereponus semel maledixisse non contentus, maledicta sua singulis fere mensibus nundinatur, atque Augustinum Animadversionibus, præfationibus, indicibus, Bibliothecis oppugnat, omnemque non modo lapidem, sed syllabam & litteram movet, ut invidiam ipsi odiumque conflare valeat. Cum vero tanta in Augustino fuerit dignitas præstantiaque pietatis & eruditionis, ut nec a Donatistis, nec a Pelagianis absque aliqua saltem honoris cujusdam significatione nominari soleat, committendum Phereponus non putavit, ut quos in susceptis adversus Augustinum inimicitiis sæpe superaret, eorum hanc tamen consuetudinem non aliquando imitaretur. Atqui si eum forte laudat, tam parce tamque restricte facit, quasi invideret; certe invitum facere manifestum est: & de his quidem quas inspersit laudationibus, malignis sane ac insidiosis, quo vituperationes faciliorem fidem inveniant, in præfatione, in conclusione Animadversionum, in indice denuo meminit. Adeo sanctum Patrem ubique omnibus modis ludos facit.
[162] Denique memoratus anonymus Pherepono-mastix Præfationem suam concludit his verbis: [Joannes] Quis igitur non moleste ferat, ut homo inverecundus, vehemens, implacabilis, admirator sui, contemptor aliorum, præsertim veterum, tum se demum satis doctum & beatum putet, si aliorum errores possit detegere, satis celebrem aliena infamia? Si quid in ipso reprehendendum aliquis ducat, excandescit, vociferatur, fidem hominum inclamat, Dei judicium minitatur; quasi ipsi neutiquam culpando culpare alios soli liceret. In Patres maledicus, in omnes arrogans, ita quotidianis libellis complet & infestat omnia, quasi & religionem & philosophiam suo unius supercilio niti arbitraretur. Augustinum autem conviciis proscindit, concidit, totis voluminibus obruit; nec satis putat in tantum Virum tot atrocia conscripsisse, nisi & putida dicteria admisceat, & illepidos ac scurriles jocos. Errasse nonnumquam & ipse Augustinus se fatetur; nec quisquam, puto, deinceps negaverat; sed ingratitudinis erga Deum nota non caret, in contemptum vilioremque opinionem hominum eum velle adducere, per quem illi tanta in Ecclesiam suam beneficia conferre placuit; eumdemque non doctorum tantum virorum, sed & proborum hominum numero eximere conari, qui religionis veritatem non scriptis solum, sed multo magis vita & factis & moribus comprobavit. Hoc igitur probandum in me suscipio, non tam errare, quam delirare sæpissime gravem hunc & atrocem Augustini reprehensorem; Augustinum vero, si quando ratio fugerit, non tamen pietatem, non veri studium, non bonam mentem & charitatem fugisse; id quod Phereponus sanctissimo Patri ubique exprobrat: quam hoc temere ac inique fecerit, patebit ex iis, quæ deinceps dicentur. Ponam autem in medio verba primo sancti Augustini paulo altius repetita, quam repetenda sibi Animadversor censuit; deinde Phereponi Animadversiones; postremo responsiones meas subjiciam. Vivis hisce coloribus anonymus ille nobis ignotus generatim depinxit Phereponum, quem postea promisso modo singillatim refellit.
[163] [Clericus] Etiam Muratorius sub nomine Lamindi Pritanii composuit Latinum justæ molis Opus de Ingeniorum moderatione in religionis negotio, quod anno 1737 Parisiis recusum est, ut saltem præfert titulus editionis, quam præ manibus habemus. Auctor in hac lucubratione sæpe S. Augustinum ab ineptis Phereponi censuris vindicat, & pro miraculis ab illo Sancto narratis caput undecimum libri tertii sic exorditur: Miraculorum quoque majestate damnatos hæreticos Augustinus ait. At ista pariter pro nihilo Phereponus ducit. En potentissimam rationem, cur ea criticus noster exsibilet. Hæc, inquit, illo ævo stratagemata erant ecclesiastica, quibus plebeculæ fucus fiebat. Ingeniosam profecto methodum, qua se ab adversariis cito litigator expediat. Quando rationes urgent, nullusque alius exitus datur, facta ipsa, quamquam luce clariora negantur. Sed hoc ipsum puerile Phereponi dicterium tam facile negatur, quam profertur. An forsan superbus iste Criticus putat, Catholicos adeo stupidos esse, vel se tantam auctoritatem habere, ut ei sine testibus & tabulis quidlibet effutienti & evidentia miracula neganti statim credant? Sed ne dicamur insultare mortuo leoni, qui jam ab aliquot annis obiit, quemlibet ex ejus sectatoribus confidenter provocamus, ut absurdas Phereponi calumnias saltem speciose defendat. Si quis ex heterodoxis hanc malam causam tueri velit, singulari dissertatione vindicabimus historicam fidem illorum miraculorum, quæ sancti Patres oculati testes narrant: nam nobis hic singula discutere non licet. Interea curiosum lectorem, qui singulares hujusmodi refutationes legere desiderat, ad anonymum Cantabrigiensem vel Muratorium remittimus.
[164] [accusat Augustinum fictorum miraculorum,] Porro audax Phereponus occasione miraculorum, quæ S. Augustinus lib. 22 de Civitate Dei cap. 8 probat adhuc fieri sua ætate, cum veteribus ethnicis consentit, & pag. 594 memoratæ farraginis hæreticæ sanctum Doctorem de dolosa sententiæ suæ mutatione ac impio mendacio sic accusat: Est objectio ethnicorum, ad quam commodius solvendam ficta sunt, quarto præsertim seculo, innumerabilia miracula Reliquiarum, quæ antea inaudita fuerant. Cum incautius ac proinde verius loquebantur Christiani hujus ævi, fatebantur, miracula non amplius fieri, quod contigit Augustino in libro de Vera religione cap. XXV, ubi negat miracula illa (qualia Apostolorum) in nostra tempora durare permissa. Sed postea hæc verba retractavit propter nova miracula, cujus (scrupulosus ille grammaticus melius quorum dixisset, ut recta periodi constructio postulat) utilitatem animadvertere serius cœpit. His verbis impudens Phereponus incauto lectori persuadere nititur, prius Augustinum nulla suæ ætatis miracula agnovisse; sed postmodum, cognita miraculorum utilitate, priorem sententiam mutasse, vel potius miracula finxisse, ut objectiones ethnicorum facilius eluderet.
[165] Non opus est longo ratiocinio, ut hanc crassam Phereponi fraudem detegamus: [verbaque ejus male exponit:] nam Phereponus haud dubie noverat, quod apud Augustinum & antiquos linguæ Latinæ auctores retractare plerumque significet iterum tractare vel accuratius repetere. Sed mendax ille censor uti maluit verbo æquivoco retractare in alio sensu, ut lectorem facilius deciperet, eique fraudulenter persuaderet, ab Augustino priorem sententiam postea mutatam vel revocatam fuisse. Nunc ergo criticum istum evidenter malæ fidei convincamus ex ipso sancto Doctore, qui lib. 1 Retractationum cap. 13 opus de Vera religione retractans aut iterum recensens, opinionem de miraculis sui temporis antea traditam non mutat aut revocat; sed potius confirmat, & clarius exponit his verbis: Item quod dixi, nec miracula illa in nostra tempora durare permissa sunt, ne anima semper visibilia quæreret, & eorum consuetudine frigesceret genus humanum, quorum novitate flagravit; verum est quidem: non enim nunc usque, cum manus imponitur baptizatis, sic accipiunt Spiritum sanctum, ut loquantur linguis omnium gentium; aut nunc usque ad umbram transeuntium prædicatorum Christi sanantur infirmi, & si qua talia facta sunt, quæ postea cessasse manifestum est. Sed non sic accipiendum est, quod dixi, ut nunc in Christi nomine fieri miracula nulla credantur: nam ego ipse, quando istum ipsum librum scripsi, ad Mediolanensium corpora Martyrum in eadem civitate cæcum illuminatum fuisse jam noveram, & alia nonnulla, qualia tam multa etiam istis temporibus fiunt, ut nec omnia cognoscere, nec ea, quæ cognoscimus, enumerare possimus. Ex hac clausula patet malignum Joannis Clerici mendacium, cum S. Augustinus ibi diserte testetur, adhuc innumerabilia miracula suo tempore patrari.
[166] Etiamsi Phereponus alibi miracula ab Augustino relata sæpius explodat, [ejusdem fictionis sacrilegæ Ambrosium insimulat Clericus,] tamen astute silet de cæco illo, qui Mediolani ad tumulum SS. Gervasii & Protasii illuminatus est. Sed fundamentum hujus miraculi subvertere tentavit, dum in hæreticis suis Animadversionibus pag. 475 ipsam horum Martyrum inventionem de fraude suspectam reddere conatus est hac frivola sua censura: Si hæc, inquit, aliæque ejusmodi inventiones sanctorum cadaverum non fuissent conjunctæ cum ingenti lucro ac emolumento eorum, qui ea effoderunt, multi, qui callidorum hominum figmenta hæc credunt ad plebeculam in officio continendam, fidem eis non facile detraherent. Hæc inventio, exempli causa, non parum auxit existimationem auctoritatemque Ambrosii, quandoquidem ea Justinæ principis Arianæ animus, ut habet noster (nimirum S. Augustinus lib. 9 Confessionum cap. 7,) etsi ad credendi sanitatem non ampliatus *, a persequendi tamen furore compressus est. Hinc post alias ineptias, quas anonymus Cantabrigiensis & Muratorius operose refutant, ex temeraria sua suspicione sic concludit: Sed lege cetera, ubi torti diaboli, ope horum Martyrum, Arianos opportunissime damnant; nec amplius miraberis esse, qui stratagema hoc Ambrosianum fuisse censeant, quo plebem sibi devinciret, Justinamque & Arianos perterrefaceret, excogitatum.
[167] [antiquorum Arianorum ea in re sectator,] Hæc Clerici verba rotunde exposita significant, S. Ambrosium fuisse sacrilegum impostorem, qui propter lucrum vel vanam gloriolam fictis miraculis Arianos & Catholicos, omnesque posteros deceperit: nam consequenter etiam negare debet, quod eo tempore Mediolani cæcus civis civitatique notissimus, ut hodiernus Sanctus noster lib. 9 Confessionum cap. 7 loquitur, per intercessionem SS. Gervasii & Protasii coram innumerabili populo, qui ad sacras horum Martyrum reliquias concurrebat, publice ac vere illuminatus fuerit. An forsan hic incertæ sectæ homo (nonnulli Clericum Socinianæ hæresi addictum fuisse putant) tali calumnia favere voluit proavis suis Arianis, qui manifesta miracula tunc temporis patrata pertinaciter ac stolide negabant? At cujuscumque sectæ fuerit ille hypercriticus, hac in re preße insistit vestigiis veterum Arianorum, quos ipse S. Ambrosius in Parisiensi Operum suorum editione, quæ annis 1686 & 1690 vulgata est, tomo 2 col. 878 & sequente sic evidenter convincit: Negant cæcum illuminatum; sed ille non negat, se sanatum. Ille dicit: Video, qui non videbam. Ille dicit: Cæcus esse desivi; & probat facto. Isti beneficium negant, qui factum negare non possunt. Notus homo est, publicis, cum valeret, mancipatus obsequiis, Severus nomine, lanius ministerio. Deposuerat officium, postquam inciderat impedimentum. Vocat ad testimonium homines, quorum ante sustentabatur obsequiis. Eos indices suæ visitationis arcessit, quos habebat testes & arbitros cæcitatis. Post hæc sanctus præsul Mediolanensis cum illo confert cæcum Euangelicum a Christo illuminatum, & evidentibus argumentis ostendit, Arianos Judæis obstinatiores esse.
[168] [licet miraculo, quod impugnat, nihil sit certius:] Unde Benedictini editores ibidem in notis ad hunc S. Ambrosii textum recte monent sequentia: Nihil hoc miraculo certius aut magis testatum, non modo propter gravissimam Ambrosii auctoritatem, & adjuncta illius universis Mediolanensibus, quos alloquebatur hic idem præsul, compertissima; verum etiam propter Augustini oculatum, sit verbo venia, testimonium, quod lib. 22 de Civitate Dei cap. 8, & expressius adhuc sermone in Natali martyrum Gervasii & Protasii legere est. Idem etiam miraculum simul cum aliis, quæ memorantur in hac epistola, narrat, qui similiter oculatus testis esse potuit, Paulinus in Ambrosii Vita. Mirum igitur, tantam fuisse Arrianorum pervicaciam, ut miracula tam evidentia pro commentitiis, immo etiam, ut Paulinus auctor est, pretio simulatis habuerint. Verumtamen ex iisdem Augustino atque Paulino cognoscimus, perfidiam hæreticorum ea martyrum manifestatione, sin minus fractam, saltem debilitatam fuisse, ac deferbuisse persecutionem. Et hinc sane magis miramur, inter nostri temporis heterodoxos, qui vix majorem in alium ullum e Patribus, quam in Ambrosium nostrum venerationem præ se ferunt, inventum tamen, qui veterem Arrianorum calumniam, licet sub quibusdam dicteriorum involucris, renovaret. Forsan hic tacite designatur ipse Joannes Clericus, qui leves suas ratiunculas aut futiles conjecturas gravissimis sanctorum Patrum testimoniis præferre non erubescit.
[169] Quinimo severus ille censor in re seria histrionem agit, & in citata farragine suæ hæretica pag. 550 genuinos Sermones, quos S. Augustinus de authenticis S. Stephani miraculis instituit, [idem Augustinum ut comœdum depingit;] petulanter comœdiæ comparat in hunc modum: Sermone CCCXXII legi potest & sane debet fabula, ex qua de tota illius ævi histrionia certum judicium ferri queat. Primo die Paschæ producitur Paulus nescio quis e Cappadocia, hominum nequam feracissima, si veteri famæ & Isidoro Pelusiotæ credimus, curatus a sancto Stephano; sed libellus ejus, hoc est, historia morbi & curationis differtur, ut magis plebs cognoscendi cupidine inflammetur. Is est primus Actus, qui est sermonis CCCXX… Actus secundus habetur Sermone CCCXXI, ubi promittitur plebi libellus ille mirificus, quia nonnulla Augustino indicarat, quæ nosse debebat plebs ad majorem admirationem et Domini nostri gloriam. Tertius est Sermone CCCXXII, in quo Augustinus præfatur; deinde historiam Pauli, die Paschæ curati, jubet recitari. Quartus Actus continetur Sermone CCCXXIII, ubi Augustino ad populum dicente, subito curatur Pauli soror, sequiturque adclamatio populi. Quintum denique Actum complectitur Sermo CCCXXIV, ubi pius Antistes omnia in rem suam convertit, populumque prudenter monet, cum Deus alibi potuisset hæc miracula tam insignia facere, ubi etiam erant reliquiæ sancti Stephani, tamen Paulum & sororem ad se fuisse directos; quo, nisi fallor, spectabat tota fabula. Deinde ex sinceris Sancti Sermonibus excerpit totam miraculi historiam, & ibidem pag. 552 pueriliter effutit, nihil huic comœdiæ deesse, præter illam vulgarem vel similem theatri clausulam: Quæ res bene vortat mihi & vobis, spectatores, plaudite.
[170] Hæccine sunt argumenta digna viro, qui gravis & eruditus vult videri? [at impia superbi hominis arrogantia etiam hæreticis displicet,] Nos ea tanti fecimus, ut ipsa tumidi hujus hæretici verba sine periculo hic recitari posse existimaverimus: nam Catholici etiam simpliciores in avita fide sua confirmantur, dum legunt vel audiunt, oculatis & venerandis sanctorum Patrum testimoniis tales ineptias opponi. Propterea dubitamus, an hæc impudens Phereponi sive Joannis Clerici temeritas ipsis cordatis moderatisque Lutheranis & Calvinistis non sit displicitura. Certe ea placere non potuit Guilielmo Caveo heterodoxo, qui in Historia litteraria scriptorum ecclesiasticorum apud nos pag. 149 S. Ambrosium impense laudat, & a quo Mediolanensis ille antistes ibidem vocatur vir summa pietate omnique virtute venerabilis; invicti animi præsul, qui Judæis, gentilibus & cujuscumque generis hæreticis animose restitit; litterarum Græcarum æque ac Latinarum peritissimus. At vir tam pius, tantusque sui ipsius ac rerum caducarum contemptor, impio stratagemate propter lucrum aut inanem gloriam adversus Arianos finxit miracula, si garrienti Clerico lubet fidem adhibere. Credite posteri!
[171] Caveus pag. 169 ejusdem Historiæ litterariæ S. Augustinum post brevem Actorum ejus synopsin exornat hoc elogio: [qui Augustinum & Ambrosium impense laudant.] Egregios Viri sanctissimi mores per totum vitæ curriculum pulcre depingit Possidius. Erat utique pius, modestus, pudicus, mitis, mansuetus, urbanus, placidus, in concionando frequens, in disputando acer, in scribendo indefessus, in tractandis negotiis tam civilibus quam ecclesiasticis sedulus & assiduus, pauperum studiosus, quibus vel ex redditibus ecclesiæ, vel ex oblationibus fidelium prospiciebat &c. Quinimo supra num. 169 idem sanctus Doctor ab ipso Clerico (jocone an serio, nescimus) pius antistes appellatur. Si serio, quomodo Clericus hanc S. Augustini pietatem conciliabit cum turpi miraculorum fictione, quam ei imputat, & quæ Deum graviter offendit, ut omnes theologi docent? Si autem joco vel ironice illum vocaverit pium, temere contradicit toti antiquitati, quæ sanctitatem & doctrinam tanti Viri religiose venerata est, & hoc insulsum hypercritici convitium rideri potius, quam refelli meretur. Quare potius ad alia Sancti nostri gesta transeamus.
[Annotata]
* al. applicitus
§ XIII. Pia Sancti vita fere per triennium Thagastæ cum sociis transacta, & lucubrationes eo tempore conscriptæ.
[Vitam communem ducit cum sociis,] Post aliquantam in urbe Carthaginensi moram Sanctus noster inde Thagastam discessit, ut ibi cum popularibus aliquot & amicis communem piamque vitam duceret. Porro infra in Actis illam fere triennalem cum sodalibus commorationem breviter audiemus ex sancto Possidio, cujus verba Philippus abbas in Vita cap. 18 nonnihil amplificavit hoc modo: Augustinus, Carthagine relicta, ad agros proprios profectus est, ibique cum suis, jejuniis & orationibus vacans, per triennium in ordine laïcali conversatus est. Per idem vero tempus lectioni & scriptioni intentus, scribebat libros, & docebat indoctos, legens & non negligens, quia hæc est pietas, quæ super omnia utilis est ad omnia. Labor enim juxta Apostolum etsi utilis est, ad modicum utilis est; pietas vero ad omnia utilis est, promissionem habens vitæ, quæ nunc est, & ejus, quæ futura est: quæ nimirum pietas nulla convenientius intelligitur, sicut a sanctis doctoribus exponitur, quam exercitatio in Scripturis divinis, cum devote leguntur, implentur, docentur juxta prophetam docentem: Quam dulcia faucibus meis eloquia tua! Levavi manus meas ad mandata tua; narrabo omnia mirabilia tua. His igitur sollicite impendens studium, Marthæ & Mariæ implevit officium, cum Martha docendo proximos, pascens Dominum; cum Maria legendo, meditando, audiens Dominum. Hinc facile colligimus, quibus occupationibus S. Augustinus in illa commoratione Thagastensi distineretur.
[173] [librum scribit 83 Quæstionum,] Ex utilibus colloquiis doctisque disputationibus, quibus Sanctus eo tempore contubernales suos instruxit, ortum habuit liber Octoginta trium quæstionum, quem postea, tunc episcopus, vulgavit, & cujus in libro 1 Retractationum cap. 26 sic meminit: Est etiam inter illa, quæ scripsimus, quoddam prolixum Opus, quod tamen unus deputatur liber, cujus est titulus: De diversis quæstionibus octoginta tribus. Cum autem dispersæ fuissent per chartulas multas, quoniam ab ipso primo tempore conversionis meæ, posteaquam in Africam venimus, sicut interrogabar a fratribus, quando me vacantem videbant, nulla a me servata ordinatione dictatæ sunt, jussi eas jam episcopus colligi, & unum ex eis librum fieri, adhibitis numeris, ut quod quisque legere voluerit, facile inveniat. Deinde singillatim recenset titulos illarum quæstionum, quas ipsas in Plantiniana Operum editione tomo quarto a pag. 231 curiosus lector evolvere poterit.
[174] Verosimiliter etiam in illo secessu Thagastensi sanctus Vir edidit duos libros de Genesi contra Manichæos, [duos de Genesi contra Manichæos,] ut lib. 1 Retractionum cap. 10 memorat his verbis: Jam vero in Africa constitutus, conscripsi duos libros de Genesi contra Manichæos: quamvis enim in superioribus libris quidquid disputavi, unde ostenderem, Deum summe bonum & immutabilem creatorem esse omnium mutabilium naturarum, nec ullam esse naturam malam sive substantiam, in quantum natura est atque substantia, adversus Manichæos nostra invigilaret intentio; isti tamen duo libri apertissime adversus eos editi sunt in defensionem veteris Legis, quam vehementi studio vesani erroris oppugnant. In hac expositione Geneseos allegoricum sensum secutus est, cum tunc nondum auderet tanta rerum naturalium secreta ad litteram explicare, sicut inferius alia occasione videbimus. Postea tamen litteralem ejusdem Libri explicationem dare tentavit; sed coactus est illud Opusculum relinquere imperfectum, quamvis denique in sacris Litteris exponendis exercitatior conscripserit de Genesi ad litteram libros duodecim, de quibus infra mentionem faciemus.
[175] Porro Sanctus initio memorati Operis de Genesi contra Manichæos prodit humilem animi sui modestiam, [in quibus de industria utitur stylo humiliore,] dum rationem reddit, cur ab aliis monitus, illud simpliciore stylo composuerit, & lib. 1 cap. 1 sic præfatur: Si eligerent Manichæi, quos deciperent, eligeremus & nos verba, quibus eis responderemus. Cum vero illi & doctos litteris & indoctos errore suo persequantur, & cum promittunt veritatem, a veritate conentur avertere; non ornato politoque sermone, sed rebus manifestis convincenda est vanitas eorum. Placuit enim mihi quorumdam vere Christianorum sententia, qui cum sint eruditi liberalibus litteris, tamen alios libros nostros, quos adversus Manichæos edidimus, cum legissent, viderunt eos ab imperitioribus aut vix aut difficile intelligi, & me benevolentissime monuerunt, ut communem loquendi consuetudinem non desererem, si errores illos tam perniciosos ab animis etiam imperitorum expellere cogitarem: hunc enim sermonem usitatum & simplicem etiam docti intelligunt, illum autem indocti non intelligunt. Solent ergo Manichæi Scripturas veteris Testamenti, quas non noverunt, vituperare, & ea vituperatione infirmos & parvulos nostros non invenientes, quomodo sibi respondeant, irridere atque decipere.
[176] Præterea sanctus Doctor in alio Opere de Genesi ad litteram lib. 8 cap. 2 duos hosce libros de Genesi contra Manichæos iterum sic recenset: [sensum litteralem in iis ubique non dedit,] Ego contra Manichæos, qui has litteras veteris Testamenti non aliter quam oportet accipiendo errant, sed omnino non accipiendo & detestando blasphemant, duos conscripsi libros recenti tempore conversionis meæ, cito volens eorum confutare deliramenta, vel erigere intentionem ad quærendam Litteris, quas oderunt, Christianam & euangelicam fidem. Et quia non mihi tunc occurrebant omnia, quemadmodum proprie possent accipi, magis non posse accipi videbantur, aut vix posse aut difficile, ne retardarer, quid figurate significarent ea, quæ ad litteram non potui invenire, quanta valui brevitate & perspicuitate explicavi, ne vel multa lectione vel disputationis obscuritate deterriti, in manus ea sumere non curarent. Memor tamen, quid maxime voluerim, nec potuerim, ut non figurate, sed proprie primitus cuncta intelligerentur, nec omnino [Col. 246D] desperans, etiam sic posse intelligi, idipsum in prima parte secundi libri ita posui. Sane, inquam, quisquis voluerit omnia, quæ dicta sunt, secundum litteram accipere, id est, non aliter intelligere, quam littera sonat, & potest evitare blasphemias, & omnia congruentia fidei Catholicæ prædicare, non solum ei non est invidendum, sed præcipuus multumque laudabilis intellector habendus est.
[177] [perficit libros de Musica,] Etiam sex libros de Musica, quos in Italia Sanctus noster inchoaverat, circa hoc tempus in Africa absolvit, sicuti superius § 8 diximus. Quinque priores hujus Operis libros, quantumlibet erudite conscriptos, Auctor ipse nugis humiliter annumerat, quas apud benevolos lectores nomine officiosi laboris excusari posse existimat, ut liquet ex initio libri sexti, cui præfixit sequentem prologum: Satis diu pene atque adeo plane pueriliter per quinque libros in vestigiis numerorum ad moras temporum pertinentium morati sumus; quam nostram nugacitatem apud benevolos homines facile fortassis excuset officiosus labor, quem non ob aliud suscipiendum putavimus, nisi ut adolescentes vel cujuslibet ætatis homines, quos bono ingenio donavit Deus, non præpropere, sed quibusdam gradibus a sensibus carnis atque carnalibus litteris, quibus eos non hærere difficile est, duce ratione, avellerentur, atque uni Deo & Domino rerum omnium, qui humanis mentibus nulla natura interposita præsidet, incommutabilis veritatis amore adhærescerent. Deinde propter utilitatem præcipue commendat librum sextum, in quo pia lectoris mens ex consideratione numerorum ad ipsum Deum elevatur.
[178] [vulgat dialogum de Magistro,] Eodem circiter tempore vulgavit dialogum de Magistro, cujus S. Augustinus lib. 1 Retractationum cap. 12 post sex Musicæ libros ita meminit: Per idem tempus scripsi librum, cujus est titulus de Magistro; in quo disputatur, & quæritur, & invenitur, magistrum non esse, qui docet hominem scientiam, nisi Deum; secundum illud etiam, quod in Euangelio scriptum est: Unus est magister vester Christus. Novissimi PP. Benedictini editores in admonitione, quam huic Opusculo præfigunt, de tempore scriptionis illius ita disserunt: Opusculi sequentis ætatem prodit ipse ejus Auctor in lib. IX Confessionum cap. VI, ubi prænotato, quod annorum ferme quindecim erat Adeodatus, quando ipsi sociisque Mediolanum baptismi suscipiendi causa pergentibus comes adjunctus est, testatur subinde hunc dialogum cum illo tunc habitum fuisse, cum esset in annis sedecim, id est, anno secundo ab eorum baptismate, quo certe initiati fuere anno Christi CCCLXXXVII. Quapropter libris de Genesi contra Manichæos & de Musica, qui circiter annum CCCLXXXIX perfecti fuerant, recensitis adjecit Augustinus in libro primo Retractationum cap. 12, se librum de Magistro per idem tempus scripsisse. Post hunc commentarium prævium in prima Actorum parte num. 237 ex ipso Patris testimonio hæc ætas Adeodati & consequenter asserta lucubrationis istius chronologia confirmabitur.
[179] [librum edit de vera Religione,] Denique S. Augustinus ultimum suum Opusculum, quod ante susceptam sacerdotii dignitatem scripsit, lib. 1 Retractationum cap. 13 assignat in hunc modum: Tunc etiam de vera Religione librum scripsi, in quo multipliciter & copiosissime disputatur, unum verum Deum, id est, Trinitatem, Patrem, & Filium & Spiritum sanctum religione vera colendum; & quanta misericordia ejus per temporalem dispensationem concessa sit hominibus Christiana religio, quæ vera religio est, & ad eumdem cultum Dei quemadmodum sit homo quadam vita sua coaptandus. Maxime tamen contra duas naturas Manichæorum liber hic loquitur. Habes hic obiter materiam istius libri, quem Sanctus Romaniano civi suo ac mœcenati nuncupavit. Tempus autem lucubrationis hujus in admonitione prævia PP. Benedictini Galli referunt ad annum Christi 390, cum numeretur ultimo loco inter Opuscula ejus scripta ante sacerdotium, quod anno Christi 391 suscepit.
[180] Sanctus noster argumentum hujusmodi scriptionis ante annos aliquot amico suo Romaniano promiserat, [ut promiserat amico suo Romaniano,] ut patet ex cap. 7 ejusdem Operis, ubi sic illum alloquitur: Cum ante paucos annos promiserim tibi scribere, charissime mihi Romaniane, quid de vera religione sentirem, tempus nunc esse arbitratus sum, postquam tuas acerrimas interrogationes sine ullo certo fine fluctuare, ea charitate, qua tibi obstrictus sum, diutius sustinere non possum. Repudiatis igitur omnibus, qui neque in sacris philosophantur, nec in philosophia consecrantur; & iis, qui vel prava opinione, vel aliqua simultate superbientes, a regula & communione Ecclesiæ Catholicæ deviarunt; & iis, qui sanctarum Scripturarum lumen & spiritalis populi gratiam, quod novum Testamentum vocatur, habere noluerunt, quos quanta potui brevitate perstrinxi; tenenda est nobis Christiana religio & ejus Ecclesiæ communicatio, quæ Catholica est, & Catholica nominatur non solum a suis, verum etiam ab omnibus inimicis: velint enim nolintve, ipsi quoque hæretici & schismatum alumni, quando non cum suis, sed cum extraneis loquuntur, Catholicam nihil aliud quam Catholicam vocant: non enim possunt intelligi, nisi hoc eam nomine discernant, quo ab universo orbe nuncupatur.
[181] Cum S. Paulinus episcopus Nolanus ab Alypio accepisset hunc librum de Vera religione cum duobus libris de Moribus Ecclesiæ & Manichæorum, [qui cum aliis quatuor contra Manichæos scriptis,] ac aliis duobus de Genesi, quos propterea pentateuchum contra Manichæos appellat, in novissima Operum suorum editione Veronensi col. 13 epistolam quartam sic exorditur, & Auctorem pentateuchi istius ita laudat: Charitas Christi, quæ urget me, & absentes licet per unitatem fidei alligat, ipsa fiduciam ad te scribendi, pudore depulso, præstitit, teque per litteras tuas visceribus meis intimavit, quas & de scholasticis facultatibus affluentes, & de cælestibus favis dulces, ut animæ meæ medicas & altrices in quinque libris interim teneo, quos munere benedicti & venerabilis nobis episcopi nostri Alypii, non pro nostra instructione tantum, sed etiam pro ecclesiæ multarum urbium utilitate suscepimus. Hos igitur nunc libros lectioni * habeo, in his me oblecto, de his cibum capio, non illum, qui perit, sed qui operatur vitæ æternæ substantiam per fidem nostram, qua adcorporamur in Christo Jesu Domino nostro; cum fides nostra, quæ visibilium negligens invisibilibus inhiat, per charitatem omnia secundum veritatem omnipotentis Dei credentem, litteris & exemplis fidelium roboretur.
[182] Deinde ingenti admiratione & amore abreptus, ad laudem S. Augustini sic exclamat: [magna Sancti commendatione,] O vere sal terræ, quo præcordia nostra, ne possint seculi errore vanescere, condiuntur! O lucerna digne supra candelabrum Ecclesiæ posita, quæ late Catholicis urbibus de septiformi lychno pastum oleo lætitiæ lumen effundens, densas licet hæreticorum caligines discutis, & lucem veritatis a confusione tenebrarum splendore clarifici sermonis enubilas! Denique in laudes ejusdem Sancti sic iterum excurrit: Vides, frater unanime, admirabilis in Christo Domino & suscipiende, quam familiariter agnoverim te, quanto admirer stupore, quam magno amore complectar, qui quotidie colloquio litterarum tuarum fruor, & oris tui spiritu vescor: os enim tuum fistulam aquæ vivæ & venam fontis æterni merito dixerim; fons in te aquæ salientis in vitam æternam Christus effectus est: cujus desiderio sitivit in te anima mea, & ubertate tui fluminis inebriari terra mea concupivit; ideoque cum hoc pentateucho tuo contra Manichæos me satis armaveris, si qua in alios quoque hostes Catholicæ fidei munimina comparasti, quia hostis noster, cui mille nocendi artes, tam variis expugnandus est telis, quam oppugnat insidiis, quæso, promere mihi de armamentario tuo & conferre non abnuas arma justitiæ. Sæpius hic Sanctus alibi Doctorem nostrum meritis laudibus exornat.
[183] [S. Paulino eximie placuit:] Videtur autem in hoc pentateucho potissimum Paulino placuisse liber de Vera religione, sicut eruimus ex Epistola 32, qua S. Augustinus ei respondet, ac inter alia Romanianum amicum suum commendat his verbis: Ecce charissimus meus est & ab ineunte adolescentia mihi familiariter amicissimus, qui hanc eximietati tuæ ac præstantissimæ charitati epistolam apportat; hujus nomen est in libro de Vera religione, quem tua sanctitas (quantum litteris indicas) libentissime legit: factus est enim tibi etiam tanti viri, qui tibi eum misit, commendatione jucundior. Certe Sanctus adhuc neophytus & solo Christiani Catholici nomine præditus, quando illud Opus de Vera religione conscripsit, in eo tam clare mysteria nostræ religionis explicuit, ut veteris & eximii doctoris Catholici partes impleverit. Unde libenter subscribimus elogio, quod in Vita S. Augustini lib. 3 cap. 3, num. 4 laudati PP. Benedictini Galli propter illud ei contexuerunt in hunc modum: Vix ulla est lucubrationum Augustini, quæ ad illius incredibilis ingenii magnitudinem demonstrandam plus valeat. Nihil enim admiratione dignum vel stupendum magis, quam hominem religionis Christianæ mysteriis recens imbutum, nec adhuc alio quam Fidelis nomine in Ecclesia decoratum, de divina illa religione tam eximie disserere, & adeo egregiam illius dignitatis ac excellentiæ imaginem depingere potuisse.
[184] [epistolæ scriptæ, negotiaque peracta plurima] Brevitatis causa prætermittimus hic epistolas, quas Sanctus illo triennio ad Nebridium, Maximum Madaurensem ethnicum, aliosque diversæ professionis homines dedit. Ad has litteras ultro citroque scriptas accedebant negotia, quæ sanctus Magister pro discipulis aut civibus suis suscipere cogebatur, ut colligimus ex Epistola 114 Nebridii, qui negotiis istis exoptatam amici sui quietem nimis interpellari conqueritur hoc modo: Itane est, mi Augustine, fortitudinem ac tolerantiam negotiis civium præstas; necdum tibi redditur illa exoptata cessatio? Quæso, qui te tam bonum homines interpellant? Credo, qui nesciunt, quid ames, quid concupiscas. Nullusne tibi amicorum, qui eis amores referat tuos? Nec Romanianus, nec Lucinianus? Me certe audiant. Ego clamabo, ego testabor, te Deum amare, illi servire, atque inhærere cupere. Vellem ergo te in rus meum vocare, ibique acquiescere: non enim timebo, me seductorem tui dici a civibus tuis, quos nimium amas, & a quibus nimium amaris. Ex his omnibus abunde patet, ab Augustino istud commorationis Thagastensis fere triennium potius in negotioso secessu, quam in tranquilla solitudine utiliter peractum fuisse.
[185] Cum tamen ibi sanctus Vir, alienatis a se curis secularibus, [in illo secessu, ubi monachum fuisse quidam asserunt, negant alii.] fere per tres annos in communitate vixerit, & jejuniis, orationibus, bonisque operibus institerit, in Lege Domini meditans die ac nocte, quemadmodum S. Possidius in Actis infra num. 6 testabitur, aliqui scriptores confidenter asserunt, S. Augustinum tunc vitam monasticam duxisse, & sodalibus monachis præfuisse. Sed alii contendunt, hæc omnia pietatis exercitia optime convenire piis doctisque laïcis aut secularibus, qui simul vivunt, & curam rei familiaris œconomo cuidam relinquunt. Quapropter hunc S. Augustini monachatum prorsus negant, & variis argumentis contendunt, illum tunc tantummodo socialem vitam duxisse, qualem in villa Verecundi duxerat, & qualem diu antea ducere desideraverat, nisi amor muliercularum hoc desiderium vel propositum disturbasset, ut inferius in prima Actorum parte num. 144 legitur. Quod autem maxime mireris, utraque contendentium pars eumdem S. Possidii textum pro sententia sua allegat. Hinc inter Eremitas Augustinianos & Canonicos Regulares orta est controversia, quæ seculo decimo quinto tantas turbas excitavit, ut Romanus Pontifex utrique Religioso Ordini & quibuslibet eorum defensoribus silentium sub pœna excommunicationis indixerit, & illam quæstionem deinceps agitari vetuerit. At postmodum licentia opinionem suam modeste defendendi restituta est saltem alumnis utriusque istius Ordinis, ut paragrapho sequente videbimus.
[Annotata]
* al. in lectione
§ XIV. Lis inter Eremitas Augustinianos & Canonicos Regulares de monastica Sancti nostri professione, quam hi negant, illi asserunt.
[Ex pia & communi S. Doctoris vita] Gerardus Moringus Belga, de quo rursus infra mentio recurret, & Bibliotheca scriptorum Belgarum consuli potest, in Vita S. Augustini § 20 sese huic controversiæ non videtur immiscere; sed ibi tantum pia prædicti secessus Thagestensis exercitia & præcipuas in eo Sancti nostri occupationes exponit his verbis: In Africam transgressus cum Alipio & Evodio, & aliquot eodem spiritu tactis amicis, primum (ut fertur) triennium hæsit in solo natali, quod ibi, ut diximus, suos quisque habebat agros ac fortunas tuendæ vitæ necessarias: nam erant fere omnes indidem oriundi. Nec vero hic quidquam de concepto ardore remisit; quinimo collatis in commune facultatibus, prout Apostoli vivebant sub exordio Ecclesiæ euangelicæ, sacris precibus aliisque piis factis, sicut antea, incumbere cum iis, cum quibus erat, numquam cessabat. Sacrarum Litterarum studio in dies magis inflammescebat. Si quid divina benignitas aut acrius scrutanti aut intentius precanti sibi aperuerat, tum viva voce tum editis scriptis in publicam utilitatem benigne expromebat, haud ignarus, fraudi fuisse servo inerti, qui commissum a Domino talentum, ut in usuram depromeret, infrugifere in terram defoderat; ita ut brevi etiam iis locis sanctitas vitæ ejus, excellensque in sacris eruditio omnium ore circumcirca prædicaretur.
[187] [contentio orta de monachatu Sancti:] Ex hoc sociali pioque vivendi genere, quod hic & paragrapho superiore descriptum est, & rursum infra breviter a Possidio describetur, Eremitæ Augustini deducunt monasticam S. Augustini professionem, & ad eam plerique referunt Ordinis sui primordia, quamvis aliqui ex iis velint, istud vitæ institutum, & consequenter originem eremitici sui Ordinis in villa Verecundi, vel in ipso Sancti baptismo cœpisse, sicut ex Monastico Augustiniano Nicolai Crusenii, aliisque eorum libris patet. Sed huic opinioni contradicunt Canonici Regulares, & variis argumentis ostendere nituntur, S. Augustinum nullo umquam tempore monachum fuisse. Interim Eremitæ Augustiniani contendunt, hunc monachatum ex ipso sancti Doctoris testimonio certum esse, & eumdem confidenter ac strenue propugnant. Hæc quæstio circa finem seculi decimi quinti tam acriter agitata fuit, ut anno Christi 1484 Sixtus IV Pontifex utrique parti silentium indixerit. Abrahamus Bzovius Dominicanus in Annalibus ecclesiasticis post eminentissimum Baronium continuatis ad annum Christi 1484 num. 2 originem hujus tumultuosæ litis ex Celso Mapheo Canonico Regulari narrat, & præcipuam istius altercationis causam Eremitis Augustinianis imputat. Verum Dominicus Antonius Gandolfus in Dissertatione historica de ducentis celeberrimis Augustinianis scriptoribus pag. 56 & sequente contendit, illam Bzovii narrationem falsam esse. Sed tam parum nostra interest scire, quinam fuerint primi discordiæ istius auctores, ut in hanc rem operosius inquirere nolimus.
[188] [Summus Pontifex] Saltem in Bullario Augustiniano, quod Romæ anno 1628 Laurentius Empoli Eremita Augustinianus edidit, pag. 321 & sequentibus constitutio Sixti IV Pontificis ita sonat: Sixtus episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Qui Apostolis præcepit, ut se invicem diligerent, sine dilectione mutua bonum aliquod perfectum esse non posse demonstravit; in illa enim consistit omnis bene vivendi ratio & operatio, si odia transeunt in dilectionem, si inimicitiæ convertantur in pacem, si tranquillitas exstinguat iram, si mansuetudo remittat vincendi cupiditatem. Sed hostis antiqui versutia, ubi majoris charitatis fervorem esse conspicit, ibi sagacius vires suas intendit, ut fidelibus Christi famulis per diverticula & superfluas contentiones abstractis, de sua sagacitate lætetur; cujus conatibus obviare & mutuam charitatem & pacis dulcedinem inter fideles quosque, præsertim sub eadem vocatione & suavi Religionis jugo Deo militantes, enutrire, ac discordiarum fomenta & inanes contentiones, quæ nihil ad rem pertinent, nec ædificant, sed destruunt, falce vigilantiæ pastoralis ad radicem posita evellere & exstirpare totis conatibus insudamus, ne debile simplicitatis initium per longam altercationem ad inextricabiles prorumpat errores, qui postmodum difficilius valcant emendari.
[189] [Sixtus IV] Sane non sine mentis nostræ displicentia singulari pluries jam dudum ad nostrum pervenit auditum, quod inter dilectos filios Canonicos Regulares Ordinis sancti Augustini congregationis Lateranensis, & Fratres Ordinis Eremitarum ejusdem beati Augustini quædam minus necessaria, minusque laudabilis controversia pullulare cœpit de ipsius præclarissimi Ecclesiæ doctoris Augustini habitu, ac de pictura, & Ordinum hujusmodi institutione, parte qualibet diversimode sentiente, ac prædicante; nec veriti sunt libros super hujusmodi levitatibus componere, eosque legere, & aliis legendos tradere non sine scandalo & perturbatione mentium legentium & aliorum Christi fidelium, & per ineptias hujusmodi, quos Deo lucrifacere deberent, perdere festinant.
[190] Nos attendentes, quod clarissimum Ecclesiæ lumen Augustinum, [utrique litigantium parti] præter episcopalis dignitatis habitum, alium gestasse, aut professioni alienæ se subjecisse, aut affirmare aut negare ad rem non pertinet, nisi quantum contentio supervacanea aucupari nititur, ac tam enorme facinus, & periculosas contentiones de medio tollere penitus & exstirpare volentes, motu proprio, non ad alicujus nobis super hoc oblatæ petitionis instantiam, sed nostra certa scientia, & mera voluntate, tam Canonicis Regularibus dictæ Congregationis, quam omnibus & singulis Fratribus Ordinis Eremitarum sancti Augustini, quibuscumque nominibus censeantur & quacumque præfulgeant dignitate, in virtute sanctæ obedientiæ, ac sub pœna excommunicationis latæ sententiæ, quam in singulas tam Fratrum Eremitarum, quam Canonicorum prædictorum personas contra facientes ferimus in his scriptis, a qua absolvi nequeant, nisi a Nobis, vel successoribus Romanis Pontificibus canonice intrantibus, seu in mortis articulo constituti, auctoritate Apostolica tenore præsentium inhibemus, atque districte præcipiendo mandamus, quatenus a contentionibus, ac de beato Augustino assertionibus hujusmodi, prædicationibus, disputationibus, jurgiis, & controversiis penitus abstineant, nec de eis mentionem de cetero faciant, & se mutua charitate in Christo Jesu Domino nostro diligant; & mutuo venerantes, & ea, quæ decorem & venustatem ambarum partium concernunt, alternatim asserentes, & ea, quæ ædificant & instruunt, & ad salutem animarum Christi fidelium prosunt, populo prædicent, omissis & penitus rejectis * vanis assertionibus & altercationibus; ut Ordo a beato Augustino datus, qui idem est in omnibus, licet instituta particularia aliqualiter differant, non divisus, non factiosus, non contaminatus, sed unicus, pacificus, integer & immaculatus, prout est & esse debet, etiam ab omnibus censeatur.
[191] Præterea ut censura ecclesiastica ab omnibus formidetur, [sub pœna excommunicationis] præter Canonicos Regulares & Fratres Eremitarum hujusmodi, eos insuper, qui eisdem Canonicis & Fratribus dederint in præmissis auxilium, consilium, & favorem, publice vel occulte, directe vel indirecte, quovis quæsito colore, sententias, censuras & pœnas supradictas incurrere volumus eo ipso, nisi postquam de præsentibus notitiam habuerint, a præstatione auxilii, consilii & favoris destiterint. Et nihilominus eorumdem Canonicorum Regularium & Fratrum Eremitarum modernis & pro tempore existentibus Rectori & Generali, & eorum Capitulo generali, sub similibus pœnis injungimus, ut præsentes litteras in eorum monasteriis, claustris & capitulis, dum major Canonicorum & Fratrum Eremitarum prædictorum multitudo convenerit, semel, bis, ter & pluries solemniter publicent & interpretentur, ita quod ab omnibus, etiam Grammaticæ ignaris, plane intelligi valeant; & harum litterarum transumptum seu copiam ad unumquodque monasterium Canonicorum & Fratrum Eremitarum hujusmodi transmittant.
[192] [silentium imposuit:] Quod si secus egerint, & mandatis Apostolicis non paruerint (quod absit) ex nunc, prout ex tunc, & ex tunc, prout ex nunc, excommunicationis latæ sententiæ, anathematis, & maledictionis æternæ pœnas prædictas eos, & singulares personas ex eis incurrisse, illisque irretitos etiam motu, auctoritate, & scientia prædictis decernimus & declaramus, & pro talibus ab omnibus reputari volumus & mandamus, donec & quo usque Sedes Apostolica super contentione hujusmodi aliud duxerit determinandum. Deinde post consuetas constitutionum Pontificiarum clausulas hoc decretum notatur datum Romæ apud sanctum Petrum, anno Incarnationis Dominicæ millesimo quadringentesimo octuagesimo quarto, quinto Idus Maii, Pontificatus nostri anno decimo tertio. Hanc Empoli editionem subinde vitiosam correximus ex duobus ejusdem Bullæ exemplaribus, quorum unum Bzovius Annalibus suis ecclesiasticis inseruit, & alterum Gabriel Pennottus in præfatione ad Historiam tripartitam Canonicorum Regularium vulgavit.
[193] [at posteriores Pontifices Eremitis Augustinianis,] Gandolfus Eremita Augustinianus pag. 57 Operis supra laudati de Bulla illa Sixtina lectorem sic monet: Sciendum insuper est, Innocentium VIII vivæ vocis oraculo, Riario Cardinali camerario facto, declarasse decretum Sixti IV, ut in Bullario Ordinis pag. 324; in qua declaratione hæc inter alia scintillant verba: “Possint publice & private respondere & se defendere in judicio & extra judicium, & quod libri ac tractatus per eosdem Fratres Ordinis Eremitarum, & pro eorum parte & defensione contra eosdem Canonicos Regulares, & eorum libros & tractatus, & quorumcumque aliorum pro eis [hactenus super] hac materia confecti & publicati, in suo robore permaneant, ac libere scribi, vendi, retineri, & uti, ac largiri [per eosdem Fratres Ordinis Eremitarum] possint”. Hic uncis inclusimus ea verba, quæ Gandolfus omiserat. Certe error irrepsit in annum hujus declarationis, qui pag. 326 memorati Bullarii Augustiniani notatur his verbis: Datum Romæ in ædibus nostris apud sanctum Laurentium in Damaso, die penultima Martii, millesimo quadringentesimo octuagesimo tertio, Pontificatus sanctissimi in Christo Patris, & D. N. D. Innocentii divina providentia Papæ octavi anno… Verum illo anno millesimo quadringentesimo octuagesimo tertio, qui hic claris verbis exprimitur, Innocentius VIII nondum erat Pontifex Romanus, cum tantum mense Augusto anni 1484 in locum Sixti IV defuncti successerit.
[194] [uti & Canonicis Regularibus, licentiam dederunt] Equidem ex hac declaratione satis intelligo, quod Eremitæ Augustiniani acceperint facultatem sese defendendi contra Canonicos Regulares, & quod libri eo tempore in favorem illorum editi, per eosdem Fratres Ordinis Eremitarum licite retineri ac distribui possint; sed nondum video, facultatem illam extensam fuisse ad alios, qui eisdem Canonicis & Fratribus dederint in præmissis auxilium, consilium & favorem, publice vel occulte, directe vel indirecte, quemadmodum Sixtus IV supra num. 191 loquitur, & quos eadem excommunicationis sententia involvit. Similis aut eadem facultas postmodum concessa est Canonicis Regularibus, ut Pennottus in Præfatione sua ad Historiam tripartitam testatur. Etiam non ignoro, multos illustres variæ conditionis auctores, qui ad neutrum litigantium Ordinem pertinebant, post editam Bullam Sixti IV sese huic controversiæ immiscuisse, ut alterutri parti patrocinarentur. At hi procul dubio crediderunt, hanc Pontificis constitutionem penitus revocatam fuisse, quod mihi hactenus omnino persuadere non possum. Quamvis hac in re nimis scrupulosus aliquibus videar, tamen ob hanc aliasque rationes infra proferendas firmiter decrevi memoratum Sixti IV Papæ decretum reverenter observare.
[195] Neque me movet auctoritas Abrahami Bzovii, [defendendi opinionem suam: quam aliqui putant extensam ad omnes.] qui in Annalibus suis ecclesiasticis ad annum Christi 1484 num. 5 in hanc rem scribit sequentia: Ceterum cum post tempora ejusdem Sixti IV plures de hac materia libri prodierint, & nunc prodeant, videtur hoc decretum in dissuetudinem ivisse, præsertim cum duobus abhinc annis Canonici Regulares Lateranenses apud illustrissimos & reverendissimos dominos Cardinales sacræ Congregationis Indicis institerint, ne liber recens editus per Joannem Marquez Augustinianum Eremitam de origine Eremitarum, in quo pluribus circa idem argumentum versatur, publicaretur, nihilominus eisdem illustrissimis dominis Cardinalibus concedentibus, idem liber fuerit publicatus. Similia Pennottus in supradicta Præfatione sua refert, & ibidem addit, tunc etiam Canonicis Regularibus Lateranensibus datam fuisse facultatem scribendi pro sua opinione, & respondendi ad ea, quæ Marquezius in illorum præjudicium proferret. Sed hæc omnia tantummodo probant, id licuisse alumnis utriusque religiosi Ordinis, & ad superiorem scrupulum mihi eximendum non sufficiunt.
[196] Porro videamus, quomodo hæc controversia post decretum Sixti IV rursus agitari cœperit, [Hinc controversia, quæ sopita fuerat,] & post multos editos utrimque libros adhuc ætate nostra perseveret. Hunc antiquæ litis progressum Petrus a sancto Trudone Canonicus Regularis, qui Lovanii anno 1654 Examen testamenti S. Augustini contra eximium P. Lupum Augustinianum edidit, usque ad sua tempora deducit, & in præfatione prædicti Opusculi breviter enarrat hoc modo: Summus Pontifex Sixtus IV hujusmodi contentioni finem imponere volens, utrisque silentium indixit, speciali desuper decreto edito, quod referunt Pennottus in Historia tripartita, & Bzovius in Annalibus ad annum MCDLXXXIV. Atque per hoc decretum pro tempore quidem sopita fuit hujusmodi controversia, non tamen omnino exstincta: paulatim enim iterum resuscitata exarsit, etsi non cum tanto stridore ac offendiculo; nonnulli enim utriusque partis, præter præfatos (paulo superius de primis & acrioribus amborum Ordinum vindicibus egerat) idem denuo controversum argumentum scriptis editisque libellis in lucem protulerunt; ex Canonicis Regularibus Joannes Philippus Novariensis, Anselmus episcopus Havelburgensis ac postea archiepiscopus Ravennas (non capio, cur hoc loco citetur Anselmus iste, qui seculo XII floruit) Joannes Trullus Arragonius, Joannes Mauburnus Bruxellensis, Petrus Heligerius & ceteri. Ex Eremitis Ludovicus ab Angelis, Cornelius Lancilottus Belga, Ægidius a Præsentatione Lusitanus, seu Nicolaus Plenevaulx Leodius & ceteri, conspirantibus utrimque multis viris doctis, theologis, jurisperitis & historicis. Unde decretum istud Sixti IV Papæ (secundum eorum saltem judicium) aut in dissuetudinem abiisse, aut ubique locorum non tam stricte obligasse videtur.
[197] [rursus est renovata,] Denique hac nostra tempestate, causa hæc iterum ad Pontificum tribunal deducta fuit: cum enim P. Joannes Marquez, Ordinis Eremitarum sancti Augustini, sacræ theologiæ doctor Salmanticensis & regius concionator, idiomate Hispano librum edidisset de origine Ordinis sui, isque in Italicum translatus, procurantibus Canonicis Regularibus Congregationis Lateranensis, illustrissimis S. R. E. Cardinalibus Congregationis Indicis nuncupatæ, oblatus fuisset, ab eisdem publicari permissus fuit, data simul facultate Canonicis Regularibus, non obstante decreto Sixti IV pro suorum opinione scribendi, & ad ea, quæ præfatus Pater Marquez in ipsorum præjudicium scriberet, respondendi, hoc tamen salvo, quod a contumeliis & conviciis omnino abstinerent, uti viros Religiosos decet. Hoc autem tam clare, abunde, ac solide ex commissione Superiorum suorum præstitit D. Gabriel Pennottus Novariensis, Canonicus Regularis Congregationis Lateranensis, tunc sancti Juliani apud Spoletum, denique totius suæ Congregationis abbas Generalis, in Historia sua tripartita Ordinis Clericorum Canonicorum, edita prius Romæ & postea Coloniæ Agrippinæ anno Domini MDCXXX, ut adversariorum fundamenta ad imum usque exactissime perscrutans atque excutiens, eaque non nisi meras phantasmatum nebulas esse ostendens, etiam monachismum Augustino ab eis affictum, omnino vanum & nullum esse convincat, ut cuivis neutri parti addicto lectori, si æquo attentoque animo scripta ejus pervolvere voluerit, facile constare poterit.
[198] [contendente utraque parte se firmissimis niti argumentis:] Nemo miretur, Petrum a sancto Trudone tam confidenter hic in fine ad æquos attentosque lectores provocare, & de victoria quasi jam parta gloriari: nam Canonici Regulares & Eremitæ Augustiniani putant, se firmissimis fundamentis niti, & argumenta adversariorum longe suis infirmiora arbitrantur. Unde Simplicianus a sancto Martino Augustinianus in præfatione Operis Gallici, quo Historiam tripartitam Gabrielis Pennotti refellit, benignum & a partium studio vacuum lectorem tantummodo rogat, ut judicium suspendere velit, donec lucubrationem suam pervolverit. Deinde ibidem promittit, se luce clarius ostensurum, quod Pennottus objectas sibi difficultates solvere non potuerit, & non nisi crassis erroribus & imposturis Historiam suam impleverit. Unum alterumve similis confidentiæ exemplum paragrapho sequenti reservabimus.
[199] [acriter pro Eremitis scripsit] Interea spectemus duos eruditos pugiles, qui post medium seculi XVII non minori confidentia utrimque ad singulare certamen descenderunt. Ambo sinceris & æqualibus armis ex compacto pugnare volunt, id est, ex genuinis S. Augustini scriptis oppositas suas opiniones stabilire nituntur. Primus ex his duobus illustribus athletis est R. P. Christianus Lupus Eremita Augustinianus, qui Quæstionem quodlibeticam de hac controversia Duaci anno 1651 in lucem dedit. Imprimis in Epistola dedicatoria hujus lucubrationis, quam sodalibus suis obtulit, de opinione sua sic intrepide pronuntiat: Cuivis sedulo Augustini lectori laïcus Eremitarum monachismus adeo dense incurrit in oculos, ut nec ipse Carneades de isto possit dubitare. Deinde ex S. Optato Milevitano proponit similitudinem de filiis, qui post obitum patris de hereditate litigant, prolatoque tandem patris testamento, ad concordiam reducuntur. Unde magna cum fiducia sodales suos alloquitur, & ex hac comparatione sic concludit: Hoc ipso jure, reverendi Patres, in præsenti quæstione agendum credidi cum fratribus meis Canonicis Regularibus. Convictos eos volui ex ipso Patris nostri testamento, id est, ex ipsis Operibus sancti Augustini. Quod an vere fecerim, judicatum velim a nullo, quam a vestro judicio: neque enim nancisci possim judices magis æquos. Istud namque Patris nostri testamentum quotidie vobis versatur ante oculos, atque ex illo nobis enatum jus, tu eximie Pater Prior, nuper in hac academia, in aula tua doctorali, acerrime propugnasti. Interim judices quæro, non mercenarios præcones: causam quippe ago, agi dignam etiam coram judice inimico.
[200] Denique eximius P. Lupus in Quæstione prævia ante caput primum, [Christianus Lupus;] sive pag. 6 & 7 ejusdem lucubrationis suæ, acrius adversarios aggreditur his verbis: Quisquis Augustino ejus monasteria, ejusque non in domibus episcopalibus Clericos, sed in agris ac desertis insulis monachos eripit, non solummodo calumniosus est, sinistrorumque faber armorum; sed insuper eum omni solatio ac refugio orbatum vult torquere ac consumere mœrore. Hoc scelus volunt ejus filii; filii alieni, nugacibus ratiunculis, tamquam parricidalibus pugiunculis in pium Patrem armati. Verum ad rem. Ostendamus, Eremitas ab Augustino institutos ac fundatos; & quidem tamquam primogenitos ac longe carissimos filios, idque ex ipso Augustino.
[201] Nunc ex adversa parte in arenam prodit R. D. Petrus a sancto Trudone, [cui respondit pro Canonicis] Prior Canonicorum Regularium in Lovaniensi sancti Martini cœnobio, & eruditissimus sacræ theologiæ Licentiatus, qui Lovanii anno 1654 contra Quæstionem quodlibeticam eximii P. Lupi vulgavit Opusculum, quod Examen testamenti S. Augustini inscripsit. Hic autem in Præfatione hujus Opusculi lectorem de methodo & assertionibus adversarii sui sic præmonet: Relicto trito hactenus confratrum suorum itinere, quo ad monachismum Augustino imponendum, seque genuinos ejus filios asserendos, diversis diversorum historiis, sermonibus, epistolis & ceteris uti consueti sunt, ex solis divi Augustini aut coævorum Patrum scriptis Canonicos Regulares convictos vult, se suosque confratres Eremitas esse ipsius primogenitos longeque charissimos filios; Canonicos Regulares vero tantum secundo-genitos; imo, quod durius est, eo quod negent divo Augustino monachos ac Eremitarum monasteria in desertis insulis ac agris, etiam alienos ejus filios, & quasi parricidalibus pugiunculis, id est, nugacibus ratiunculis in pium Patrem armatos, calumniosos, sinistrorum fabros armorum, eumque omni solatio ac refugio orbatum velle torquere ac consumere mœrore. Præsultavit huic Patri Lupo (sed cum majori modestia ac gravitate) eximius Pater Joannes Rivius sacræ theologiæ doctor, & Eremitarum sancti Augustini per Germaniam inferiorem Prior Provincialis in Vita divi Augustini, ex Operibus ejus concinnata, in qua etiam nonnulla in Canonicam divi Augustini professionem & Canonicorum Regularium institutum præjudicialia sparsim interserit.
[202] Post hæc ibidem causam & modum suæ refutationis ita exponit: [Petrus a sancto Trudone:] His concoloribusque horum duorum eximiorum Patrum Rivii & Lupi decisionibus, nimis, ut mihi quidem videtur, a vero deviis, pro eo, quem debeo veritati, instituto Clericali sancti Augustini & Ordini nostro, amore & studio, stimulantibus quoque nonnullis doctissimis optimisque viris, & silentium nostrum in hac ipsa causa improbantibus, paucis mihi obviandum censui: & quia præcipuus intentionis meæ scopus est inquirere verum legitimumque sensum scriptorum ac testimoniorum divi Augustini, aliisque judicandum proponere, an ea, quæ pro causa sua aut prætensa primogenitura venerandi Patres Eremitæ præfati allegant, eis contra Canonicos Regulares faveant; eaque P. Lupus sancti Augustini testamentum vocat, scriptum hoc nostrum Examen testamenti S. Augustini inscribendum fuit: in quo P. Lupum præcipue pari quasi passu insequendo, ab ipso primo divi Augustini ante & in primordiis conversionis suæ proposito inchoando, conabor ostendere ex vi verborum testamenti ipsius manifeste convinci, Canonicos Regulares non alienos, sed proprios, primogenitos, aut potius unigenitos ejus esse filios; Eremitas vero in eo neque ut primogenitos, sed neque secundo aut tertiogenitos agnosci, adeoque aliunde quærendum eis esse, quales sint Augustini filii, quales fratres nostri, & unde Augustiniani dicti.
[203] [hos vero secuti complures alii.] Hos duos athletas secuti sunt alii recentiores ex utroque religioso Ordine, qui communem sui Ordinis opinionem in hac controversia tuentur. Ex Canonicis Regularibus occurrunt Nicolaus Desnos in Opere Latino, quod Canonicus secularis & Regularis inscribitur, & alius in Disquisitionibus Latinis de Canonicorum Ordine, qui Le Large cognominari dicitur, etiamsi nomen suum huic Operi non præfixerit. Ex Eremitis Augustinianis ad manum sunt eminentissimus Norisius, Jacobus Hommey, & Dominicus Antonius Gandolfus, de quibus infra mentionem faciemus. His & aliis Ordinum suorum defensoribus accesserunt externi, sive neutrius Ordinis alumni, nimirum Sebastianus Tillemontius, Stephanus Baluzius, Ludovicus Thomassinus, Natalis Alexander, & Benedictini Galli, qui Latinam S. Augustini Vitam non ita pridem cum Operibus ejus ediderunt. Inter hos exteros aliqui Eremitis Augustinianis favent, quidam iisdem adversantur, ita ut hæc lis nondum plane decisa sit. Utra pars argumentis vincat, judicandum relinquo sedulis lectoribus, qui Opera eorum pervolvere voluerint: ego enim firmiter proposui nullum ferre judicium de controversia ista, & jam duobus paragraphis sequentibus plures hujus propositi mei rationes allegabo.
[Annotata]
* al. relictis
§ XV. Quidam neutrius Ordinis scriptores ab utraque dissidentium parte acriter reprehensi, eo quod huic liti sese immiscuerint.
[Recensentur rationes, ob quas auctor] Quamvis mihi liceret alterutram sententiam propugnare sine illo scrupulo, quem paragrapho præcedente propter expressa decreti Sixtini verba proposui, tamen adhuc arbitror, illam litis decisionem hic ab instituto meo alienam fore: tunc enim singula Canonicorum Regularium & Eremitarum Augustinianorum instrumenta proferenda essent, ut lis prudenter secundum allegata & probata decideretur. At imprimis hæc omnia nobis ad manum non sunt, etiamsi multa ex iis habeamus. Insuper hæc instrumentorum allegatio tam copiosa foret, ut maximam hujus Commentarii prævii partem occuparet. Hinc omittenda essent alia, quæ propius ad Sanctum nostrum spectant, & quæ curiosi piique lectores pluris æstimant.
[205] Fortasse quispiam dicet, me potuisse numerosam illam instrumentorum congeriem breviter contrahere, [huic liti se immiscere nolit,] vel tantum præcipua utriusque partis argumenta curioso lectori proponere, iisque mature expensis, æquum de tota controversia judicium ferre. Sed huic candide respondeo, compendiosam istam præcipuorum argumentorum collectionem suspicionibus & querelis obnoxiam esse: nam facile fieri posset, ut ego quædam ratiocinia, quæ Canonici Regulares aut Eremitæ Augustiniani firmissima & invicta putant, exigui roboris aut momenti esse arbitrarer, eaque proinde prætermitterem. Hinc alterutra vel etiam utraque pars conqueretur, solida sententiæ suæ fundamenta non fuisse fideliter assignata, & me de studio partium accusabit, aut saltem suspectum habebit. Equidem fateor, nos aliquando in quæstiunculis parvæ molis post relata utriusque partis argumenta de majori alterutrius opinionis verisimilitudine judicasse. Sed id breviter fieri non potest in hac prolixa quæstione, de qua defensores utrimque multos ac magnos libros ediderunt. His adde, quod litigantes utriusque partis ægrius ferre soleant, si quis alterius professionis arbiter aut judex sese liti eorum immiscuerit, & plerumque censores illos acrius increpent, quam consuetos apertosque adversarios. Jam proferam aliquot hujus rei exempla, quæ me cautiorem reddiderunt.
[206] Curiosi Germanicæ historiæ lectores haud dubie norunt, [explicanturque difficultates,] quibus sese difficultatibus ob hanc controversiam implicuerit Jacobus Wimpfelingus, vir doctus & apprime Catholicus, quem Guilielmus Eysengreinius in Catalogo testium veritatis fol. 184 laudat his verbis: Jacobus Wimphelingus Slettatensis Germanus, sacræ paginæ doctor atque professor gymnasii Erfordiensis, post Haidelbergensis, presbyter ecclesiæ Spirensis, ecclesiastæ munus haud modica apud Nemetes laude perfecit. Vir fide Catholicus, in lege Dei exercitatissimus atque sacris Scripturis doctissimus, philosophus insignis, historicus gravis, poëta & orator facundissimus, ad Bertholdum archiepiscopum Moguntinum Opus celeberrimum hexametro & pentametro versu elegantissimo in laudem beatæ Mariæ Virginis Dei Matris composuit, cui de Triplici candore titulus tribuitur. De laudibus & cæremoniis ecclesiæ Nemetum carmen ad Ludovicum de Helmstat Spirensium antistitem scripsit. Petente rursus Ludovico episcopo, Officium de compassione beatæ Mariæ semper Virginis composuit, quod per Spirensem diœcesin quotannis solenniter peragitur. De nuntio angelico heroïcum carmen absolvit. Excusationem ad Julium II Pontificem transmisit, quod scripserit, Augustinum non fuisse monachum, aut Fratrem mendicantem. Deinde alias ejusdem scriptoris lucubrationes enumerat.
[207] Licet Eysengreinius hanc excusationem ad Julium II memorans, [quas incurrerunt] non obscure innuat, Eremitas Augustinianos apud Pontificem Romanum de Wimpfelingo conquestos esse, tamen non satis adjuncta & consectaria istarum querelarum exponit. Quapropter hac de re potius audiamus Joannem Trithemium, coævum Ordinis Benedictini abbatem, qui in Epistolis familiaribus lib. 2, epist. 52 ad Matthæum Herbenum amicum anno 1507 post alia sic scribit: Jacobus Wimpfelingus Argentinæ est, gravem a Fratribus Eremitis divi Augustini sustinens persecutionem, propterea quod in quodam Opere suo DE INTEGRITATE prænotato scripsit, ipsum Augustinum non exstitisse monachum sive cucullatum. Compatior homini pæne ultra vires molestiam ferenti, cujus nobile ingenium jam senescentis ad jurgia compellitur juristarum. Nam in propria persona citari illum ad Sedem Apostolicam procurarunt; cujus apologiam in centum versiculos editam cum litteris meis ad te misi, ut excusationem viri intelligas.
[208] [eruditi aliqui,] Audis hic iterum mentionem fieri de excusatione ad Pontificem Romanum scripta. Sed ob hunc ambiguum loquendi modum dubitari potest, utrum Wimpfelingus priorem suam sententiam revocaverit aut mitigaverit; an vero propter justas causas tantum sese excusaverit ab itinere Romano conficiendo, cum Desiderius Erasmus Roterodamensis in epistolis suis lib. 23, epist. 10 videatur honorificum & felicem persecutionis istius finem tribuere Wimpfelingo, quando in elogio ejus eamdem rem breviter ita narrat: Romam excitus est homo & senio & hernia tardus monachorum Augustinensium opera, quod alicubi scripsisset, Augustinum non fuisse monachum, aut certe non talem, quales nunc habentur Augustinenses, cum hi tamen illum in tabulis ac libellis exhibeant promissa barba, nigra cuculla, & zona coriacea. Hoc incendium ex minima scintilla latius evagaturum Julii secundi pressit auctoritas, idque bonorum omnium applausu.
[209] [quod controversiæ prædictæ] At quocumque modo lis hæc finita fuerit, Wimpfelingus omnes illas molestias evitare potuerat, si de odiosa ista quæstione non disputasset, aut saltem judicium non tulisset. Unde supra laudatus abbas Trithemius anno Christi 1507 in epistola 38 libri secundi inter alia sic ad ipsum Wimpfelingum scribit: Tribulationibus, quas pateris, ex corde fidelissimo compatior, & si quid me posse pro tua pace existimas, fac sciam, moxque paratum ad omnia invenies. Confide in Domino Jesu, & ambula firmiter in via veritatis, & ipsa veritas te liberabit. Unum hoc solum te moneo, promptulus ne sies in antea negotiis & rebus occupare claustralium; quia quod extra te ac conditionem status tui, nihil ad te. Quid enim ad te Augustinus cucullatus fuerit an togatus? Scripsisti in libello illo tuo de Integritate, Bedam non fuisse monachum & plerosque alios, quos ego inter monachos computaverim in libro de Scriptoribus ecclesiasticis, quod nisi mihi deferres amico, te facile probaturum polliceris. Congrediamur inter nos, si placet; quos ego monachos scripsi, & Bedam maxime, tu monachos non exstitisse, minime docebis. Videris mihi non satis transacti temporis perlustrasse historias, qui Bedam fuisse monachum ignoras. Sed ego tibi parcendum duxi, quem Fratrum Eremitarum sancti Augustini vexationibus plus quam satis tribulatum intelligo. Huic Wimpfelingo adjungimus aliquos recentioris ævi scriptores, qui alterutram hujus quæstionis opinionem secuti, sese acrioribus adversariorum reprehensionibus exposuerunt.
[210] [se immiscuissent,] Laurentius Landtmeter Canonicus Ordinis Præmonstratensis in Opere suo de Vetere clerico-monacho lib. 1, part. 1, cap. 13 candide negat monachatum S. Augustini, & ante expositam suam sententiam sic modeste præfatur: Ut hic explicem, quod sentio, primo lectorem rogo, ne quid existimet me spiritu contradictionis aut contentionis asserere. Odi enim animositates illas & pugnas verborum, jam olim per Apostolum præjudicatas; & si quis videtur contentiosus esse, nos talem consuetudinem non habemus. Sed existimavi in re obscura cuique liberum esse in suo sensu abundare. At malui Augustinum de se, discipulum de Magistro loquentem sequi, quam quemvis alium. Deinde ex ipso sancto Doctore & S. Possidio ejus discipulo probare conatur, S. Augustinum numquam stricte dictum monachum fuisse, quantumvis cum aliis cœnobiticum vivendi modum tenuerit.
[211] At illa opinio offendit Ægidium a Præsentatione Eremitam Augustinianum, [& pro parte] qui propterea in suo Primate Augustinianæo cap. 10 sive pag. 231 alludens ad cognomen adversarii, quod idiomate Flandrico mensorem agri vel terræ significat, illum perstringit his verbis: At priusquam progrediar, mirari sat non possum, qualiter R. D. P. Landmeter in suo de Veteri clerico-monacho, Lovanii anno MDCXXV edito, agri proprii limites ita liberaliter emensus fuerit, ut digrediendo, longissime errans & palans egrediatur. Hac semita, obsecro, resecto, revertatur. Simul ibidem nostrum Georgium Witweiler, qui in Germanica S. Augustini Vita, Constantiæ anno 1624 edita, cap. 13 eamdem sententiam obiter indicaverat, ita reprehendit: Idipsum contestor ex voto Georgium Witweiler in ea, quam Germanice scripsit, Augustini Vita; qui ut est novæ Societatis (ab heroïbus tamen viris mihi perdilectæ) socius, sic novarum rerum inventor novus, dum antiquissimum Eremitarum Ordinem antiquissimo capite Augustino & fundatore injuste privare conatur.
[212] Ex contraria parte Joannes Baptista Melegarus Canonicus Regularis Ludovicum Cellotium nostrum, [alterutra] eo quod Eremitis Augustinianis in illa lite patrocinatus esset, dignum censet hac acri reprehensione: Attamen, inquit pag. 260 Operis supra citati, etsi multi Eremitarum Patres gloriam sibi decusque inaniter quæritantes, ab anno MCCXL huc usque in Ordinem Canonicum multa & dixerint & scripserint, nemo tamen extra Eremitarum Ordinem tam abs re sese huic addidit discrimini ac litigio, uti Pater Ludovicus Cellotius sacerdos Parisiensis, qui sacræ Societatis Jesu degenerans a more (quæ a suis ipsis exordiis de nostro Canonico Ordine omni modestia & laude sensisse hactenus visa est) primus animum suum ipsis tam adversantem Canonicis patefecit, de quorum progressu etsi aliquid ex iis multis, quæ vere & jure dici potuissent, in suo Hierarchiæ & de Hierarchis libro quinto attigerit, eodem tamen in libro cap. 9 § 1, 2, 3 & 4 tam prolixe & late (licet falso) de ipso Eremitico Ordine fundato immediate (ut ipse ait) ab ipso sancto Patre Augustino; & de eorum Regula ab eodem illis composita disserit, ut stuporem cohibere non possim considerando, tanti auctorem ponderis in Opere tam eximio (quale est materia Hierarchiæ cælestis & ecclesiasticæ) voluisse inserere tractatum ita arduum & omnibus auctoribus classicis ac omni destitutis passione tam adversantem. Deinde suspicatur Cellotium hanc sententiam amplexum esse, ut gratias referret Eremitis Augustinianis, qui lucubrationem ipsius cum elogio approbaverant.
[213] Denique Melegarus Apologeticam responsionem suam adversus Cellotium pag. 412 memorati Operis ita concludit: Magis in mea confirmo me sententia jam adducta, [suam sententiam] quod scilicet inique & extra rem (contra consuetum sanctissimæ Societatis Jesu morem) Pater Cellotius ibidem voluerit totam suam malam in Canonicos Regulares amplecti affectionem; cum par esset & æquum, quod & ipsum cum Magistro (Cellotius in Hierarchia S. Augustinum vocaverat magistrum suum, & cum eo submiße assus fuerat, se ex eorum numero esse, qui proficiendo scribunt & scribendo proficiunt) atque Doctore puderet de hujusmodi liteculis & dissidiis, ad eum non spectantibus, voluisse judicium & oraculum proferre; cum potius munus hoc deceat tantum summos Pontifices, seu judices ab ipsismet delegatos, quibus & ego subjicio quidquid exiguo in hoc meo labore ad gratæ matris meæ Canonicæ Religionis æquo animo suscepto disserui; non contra venerabilissimos Patres Societatis Jesu, quos summo semper sum prosecutus honore, sed in eos, qui a majoribus degenerantes, conati sunt falsis jactationibus & mendaciis antiquissimam floccipendere nostram Canonicorum Regularium Religionem, primo a sanctis Apostolis constitutam, a divo rursus Augustino (qui nullam umquam professus est aliam Religionem, quam hanc, velint nolintqeu adversarii) restauratam sub Regula a sanctis Apostolis constituta, & a tot summis Pontificibus, sanctissimis Patribus atque eximiis doctoribus laudibus decoratam. Procul dubio mitiores ejusdem litis arbitri judicabunt, Cellotium virum doctum ac gravem propter opinionem, quam tot alii ante ipsum defenderant, non tam severe reprehendendum fuisse.
[214] [protulissent,] Non minus inclementer ab alia parte vapulat Franciscus Macedo, qui e Societate nostra ad Ordinem Minoritarum transiit, & quem Fulgentius Fosseus Augustinianus, aut verius sub hoc nomine latitare volens eminentissimus Norisius, inter Somnia quinquaginta pag. 62 & sequente alloquitur his aculeatis verbis: Nos soli Augustiniani ægre ferimus, te, quem dudum in oculis ac corde ferebamus, ea in litteras mittere, quibus apud universos hac tua non provecta, sed plane decrepita ætate, in ridiculo habearis. Nos quidem Aborigines & sine certo auctore natos, uti & cetera, somniasti. At scito, monachatum sancti Augustini solidiori fundamento innixum esse, quam ut ab somniante, non dicam subrui, sed ne tantillum loco moveri possit. Angelicus Aprosius Intimeliensis, magnum bonarum artium ac sodalitii nostri ornamentum, nuperas ad me litteras misit, quibus significabat, P. Magistrum Aloysium Torellum Bononiensem in præfatione tomi sexti Seculorum Augustiniensium, quam ex Pennotto crambem recoctam & comesam (tertium epitheton, quod in hunc tuum fœtum maxime quadret, apud Catullum bis invenies Epigrammate trigesimo septimo) reposuisti, uno oris flatu in ventos sparsisse.
[215] [acerbissime ob id reprebensi,] Gabriel Pennottus, te certe melior historicus, plura contra Augustini monachatum congesserat, quæ tamen Thomas Herrera, Petrus Campensis, Joseph Sabbatinus, ac laudatus præsertim Torellus erudite æque ac solide confutarunt. Interim alienis litigiis temet immiscens, quædam scripturis, quæ te potius Pennotti discipulum quam advocatum, quo ille maxime indiget, publicabunt: nam nostrorum libris ignoratis, alienis armis indutus, inani quodam verborum impetu in certamen descendis, cum nomine saltem cognoscendi tibi fuissent hostes, priusquam eos ad pugnam provocares. Ceterum Augustiniani recentis adversarii tui conatus immemores, veteris tantum amicitiæ memores, hocce te scripto admonendum censuerunt, ut itinerarium Augustini non quidem ad limam, sed ad incudem revoces, & si forte illud in meliorem formam haud potis sis redigere, cum omnes pene litteræ lituram poscant, duas illas tibi somniatas pagellas, mille in partes laceratas, flammis absumas. Non omnes æqui rerum æstimatores judicabunt, ut opinor, hunc eruditum ac decrepitum senem, propter opinionem ab aliis multis antea propugnatam, tanto vituperio dignum fuisse. Quidquid sit de justa vel injusta hujus acerbæ objurgationis causa, ex allatis exemplis patet, Canonicos Regulares & Eremitas Augustinianos facilius professis adversariis, quam alienis censoribus de lite sua judicium ferentibus ignoscere, quemadmodum superius iterum monui.
[216] Certe non decebat viros religiosos ob hanc exigui momenti quæstionem, [magisque etiam, quam exspectare debebant a viris Religiosis.] & inter auctores eruditos passim controversam, tot acerba verba profundere ac fraternam charitatem lædere. Quare prorsus assentior Gerardo Moringo, qui Vitam S. Augustini breviter a se compositam Canonicis Regularibus Bethleemitanis prope Lovanium anno 1531 dedicavit, & in hac lucubratione sua, quam Antonius Sanderus Antverpiæ anno 1644 recudi curavit, § 23 vere candideque scribit sequentia: Si affectus seponamus, quid refert ad pietatem, sive monachus fuerit Augustinus, & clericos monachos habuerit, sive non: neque enim ob id concedendum est, nullos omnino monachos fuisse id temporis. Imo etiam tum tale genus monachorum fuisse, quale jam est, Hieronymus in epistola ad Eustochium scribens, locuples auctor est. Item Augustinus in libro de Moribus Ecclesiæ Catholicæ modo citato. Verum an Augustinus monachus talis fuerit, an non, quorsum pertinet? Inde colligi non potest, eum non fuisse virum modis omnibus sanctissimum. Et alioqui pietas germana his in rebus potissimum non est sita. Symbola sunt ejus, quæ intus est in pectore, aut certe inesse debet, pietatis; quæ si non respondeat, gestamina omnia externa prorsus otiosa sunt atque inania. Quocirca consultissimum fuerit, deposita omni contentione, integritatem morum, eminentemque eruditionem sancti Patris potius pro viribus exprimere, quam ob res quasdam nihili charitatem fraternam dirimere. Gratius hoc fuerit tum Deo, tum sanctissimo Patri: & eos demum veros suos agnoscet discipulos ac sectatores; ceteros habebit pro nothis & supposititiis. Licet hæc sufficerent ad decisionem istius controversiæ prudenter omittendam, tamen etiam nunc alias silentii nostri causas assignabimus.
§ XVI. Præcipuæ rationes, propter quas hanc litem indecisam relinquere voluimus.
[Aliæ rationes,] Exempla severæ reprehensionis, quæ paragrapho præcedente recitata sunt, & ex his similibusve forsan imminens discordiæ periculum, me movent, ut a ferendo judicio abstineam, tametsi utramvis litigantium partem ex hypothetica Bullæ Sixtinæ revocatione mihi certissime tueri liceret: sicut enim fert humana fragilitas, facile fieri posset, ut aculeatis hujusmodi censuris ultro provocatus, acrius alterutri parti responderem. Forsan hinc orirentur rixæ inter viros Religiosos, utiliora studia interrumpenda essent, & fraterna charitas læderetur. Itaque silentio discrimen istud evitabo, cum prorsus nolim, ut de me vere dici possit illud, quod illustrissimus Henricus Spondanus in Annalibus ecclesiasticis ad annum 1484 num. 1 contra quosdam nimis fervidos utriusque partis defensores in hac ipsa materia sic scripsit: Anno Christi millesimo quadringentesimo octogesimo quarto, Indictione secunda Sixtus Pontifex auctoritatem majoris Pœnitentiarii, quæ multis capitibus a nonnullis convellebatur, definivit atque stabilivit, Constitutione edita septimo Idus Maii. Et biduo post, nempe quinto Idus, alia Constitutione Canonicos Regulares Lateranenses nuncupatos, & Eremitas Ordinis sancti Augustini, gravi Ecclesiæ scandalo animosissime contendentes de ejusdem sancti Patris habitu & pictura, ac de Ordinis institutione, compescere studens, sub anathemate prohibuit, ne ulterius in ejusmodi contentionibus persisterent; sed omnino quiescerent, & se mutua charitate diligerent.
[218] [cur hujus controversiæ] Sed non ii sunt plerique monachi & Regulares, ut facile acquiescant jussis Apostolicis. Quare cum causam præcipue edicto Pontificio dedissent adversa scripta ac publicæ conciones invectivæ Dominici Tarvisini Canonici Regularis & Bartholomæi Patavini Eremitæ; etiam post evulgatum Pontificium decretum ausus est Ambrosius Coranus, sive Coriolanus, Romanus Eremitarum Prior Generalis vir doctus apologiam contra Canonicos scribere, eamdemque ipsimet Sixto Pontifici nuncupare; quam cum Pontifex tribus Cardinalibus examinandam commisisset, fuit illa, ex eorum sententia, ob probra & contumelias, quibus scatebat, reprobata; uti narrat Celsus Mapheus Veronensis, qui tunc eam causam pro suis Canonicis apud Sedem Apostolicam agebat, in libro, quo ejusdem Coriolani oppositionibus respondit. Nec denique hactenus cefsarunt eæ inter ipsos controversiæ, quin adhuc acerrime de iis disputetur. Et quod imprimis in hujusmodi omnibus Regularium altercationibus observes, est, quod qui de iis acrius contendunt, ii plerumque minime omnium soliciti sunt de imitatione Sanctorum, de quibus decertant: qui sane si eo spiritu ducti fuissent, quo istorum plurimi, vix umquam ad patriam Sanctorum pervenissent. Ignoscite, Fratres; scitis me vera loqui, & nolite de cortice digladiari; sed ad medullam penetrate, quæ in charitate & humilitate reperitur. Paterna sane præsulis Appamiensis admonitio, quæ nos omnes Regulares ad exactam decretorum Apostolicorum observantiam, mutuam charitatem, & Sanctorum imitationem excitare debet!
[219] [examen prætermittatur,] Insuper omnia hujus litis instrumenta cum notabili temporis dispendio mature expendere ac tandem de illis judicare non volo, quia nullum tam laboriosi examinis aut judicii fructum exspecto: quid enim post operosas diuturnasque tot illustrium virorum disceptationes efficiet auctoritas mea, quam tenuissimam vel potius hac in re nullam esse cognosco? Quapropter hanc controversiam comparo cum quæstionibus illis scholasticis, de quibus inter theologos Catholicos ab immemorabili tempore disputatur, & quæ verosimiliter numquam decidentur, nisi Sedes Apostolica eas auctoritate sua finiverit. Si quis autem ad unam vel alteram sententiam (puta exempli gratia Prædeterminationem physicam vel Scientiam mediam) defendendam accesserit, neutra pars ideo multum perdet aut lucrabitur. Ita quoque judicium meum in hac historica quæstione nihil conferet ad litem decidendam, cum præsertim utraque pars opinioni suæ mordicus adhæreat, & sententiam Ordinis sui certissimam existimet. Jam præter illa persuasionis hujus exempla, quæ paragrapho præcedente producta sunt, unum alterumque ejusdem confidentiæ specimen hic exhibeo.
[220] Supra citatus Pennottus in præfatione ad Historiam tripartitam pro Canonicis suis Regularibus allegat aliqua S. Augustini & S. Possidii verba, [præ quod sperari nequeat,] ex quibus ibidem sic confidentissime concludit: Ex istis testimoniis apertissimis & omni exceptione longe majoribus totus eruditorum consensus ante annos circiter quadringentos duas has veritates certissimas deduxit, nimirum beatum Augustinum professione Clericum canonicum sive Regularem exstitisse, Clericorum canonicorum habitum gestavisse, cum Clericis canonicis communem vitam duxisse; & eisdem Clericis canonicis Regulam ad exemplum vitæ Apostolicæ conquadratam scripsisse ac tradidisse. Porro istas veritates totus doctorum consensus per annos octingentos & amplius tam firmiter complexus est, tam libere prædicavit, & constanter adeo asseruit ac defendit, ut, si veterum libros cunctos evolvas, summorum Pontificum, conciliorum, & sacrorum canonum decreta, historicorum monimenta, neminem prorsus invenias, qui de illis vel in apice quidem hæsitaverit. Inter eruditos disputatur, quibus hæc Regula primum scripta fuerit, ut apud Tillemontium tomo 13 Monument. eccles. pag. 163 videre est.
[221] Porro Pennottus ibidem post alia pergit his verbis: Quæ cum ita se haberent, [umquam fore,] quis amabo credidisset, aut etiam suspicari potuisset, veritatem adeo constantem, perspicuam, perviam, flumen adeo clarum, tot seculorum decursibus purum & limpidum servatum, fore umquam ullo tempore turbandum? Et ecce illud quoque post longum decursum turbatum est, & veritas non solum in dubium, sed in discrimen manifestum aliquando revocata: nam exorto post sancti Lateranensis concilii tempora, per Innocentium III hujus nominis Pontificem, ex Ordine Canonicorum Regularium assumptum, absoluti, sacro Eremitarum Ordine, antea Fratris Joannis Boni, aut, ut aliis placet, divi Guilielmi nuncupato; postea vero concessione summorum Pontificum beati Augustini Regula & titulo donato, paulatim oriri cœpit cum illo inter populares veritatis ignaros dubium, an Ordo ille a divo Augustino vere esset institutus, vel an ejusmodi vitæ genus Augustinus aliquando tenuisset. Quod dubium ipso Eremitarum Instituto per varias provincias, locorum & personarum numero paulatim aucto, in opinionem coalescere, & successibus temporum ex opinione in assensum * certum & constans cœpit apud non paucos erumpere; nec levis contentionis inter personas ecclesiasticas fomitem ministravit.
[222] Sed non minori confidentia post alios Eremitas Augustinianos, [ut pars] qui Historiam tripartitam Pennotti refutarunt, supra memoratus Gandolfus in præfatione ad Dissertationem suam historicam de ducentis celeberrimis Augustinianis scriptoribus, quam anno 1704 Romæ vulgavit, hunc & alios adversarios ita interrogat: Ad eos sermonem dirigo, qui nos Aborigines esse proclamant, & solum aliquos paucissimis annis ante magnam unionem exstasse sub nomine sancti Augustini. Si ita putant, & avide esse cupiunt, quinam erant illi Eremitæ Augustiniani Fontis Giardi & de Linceio, de quibus locutus est B. Innocentius tertius in suo Breve directo Hugoni abbati, & Conventui majoris monasterii Turonensis, anno XIV sui Pontificatus, videlicet MCCXII; quorum causa jam agitata fuerat, vivente Eugenio III, nempe MCXLV, quorumque initium ex veridicis monumentis & certis historiis fere Augustini Patris tempora ostendit attingere eruditissimus ac plurium linguarum, præcise Orientalium, professor meus Guilielmus Bonjour Tolosanus?
[223] [alterutra] Post hæc eosdem adversarios ulterius ad respondendum provocat hoc modo: Quinam erant illi Fratres Eremitæ sanctæ Mariæ de Morimundo sub Regula sancti Augustini, ad quos fuit ordinatum aliud Breve ejusdem Pontificis Innocentii III, a me inventum in nostro Perusino archivo, datum anno XVI sui Pontificatus, scilicet MCCXIII; cujus copiam in fine hujus præfationis reponam? Quinam illi, quibus Innocentius II scripsit: “Dilectisfiliis Guidoni Priori & Fratribus Ordinis Eremitarum sancti Augustini in Ecclesia beatæ Mariæ de Rheno regularem vitam professis &c. Datum Pisis MCXXXVI, Pontificatus anno VII”, ut per extensum exhibens litteras profert citatus Leal Lusitanus? Quinam illi Fratres Eremitæ sanctæ Mariæ de Aphrico Ordinis Eremitarum sancti Augustini in territorio Montis Catini Tusciæ, cujus cœnobium anno Christi CMIII igne conflagratum fuit, ut in authentica forma scripturam exhibuit Torellus pag. 633, tom. 7 Seculorum Augustinensium? Quinam denique illi, ut plurima alia prætermittam, quæ nostris in scriptoribus apparent, ad quos major pars Sermonum ad Fratres in eremo directa fuit (pro quibus tamen Sermonibus libenter amplector censuram ultimæ editionis Operum divi Patri Augustini) quæ Ms. exstabat, ut testatur unus ex contrariis nostris abbas Liriacensis Mauburnus, tempore Pipini regis Francorum, nempe circa annum DCCLX? Si ista tam patentia & clara sunt, ut a quolibet videri queant, non est ergo tam modernus Ordo, & nomen Eremitarum sancti Augustini, ut aliqui recentiores crambem recoquendo ostendere tentarunt.
[224] [sententiam mutet,] Attamen his aliisque Eremitarum Augustinianorum argumentis non terrentur Canonici Regulares, ex quibus Nicolaus Desnos in suo Canonico seculari & Regulari lib. 3 cap. 10, tamquam de victoria certus, ita scribit: Talis tantusque vir fuit Augustinus moribus, doctrina, ingenio, ut certatim omnes ipsum vel magistrum vel parentem habere totis votis ambierint. Docti quique ipsius se discipulos, Clerici ac Monachi filios ac æmulatores profitentur. Unde sicut olim ac nuper inter doctos quosque viros orta sunt tumultuosa certamina utrimque ad se trahentium Augustinum; sic dudum ac etiam non ita pridem zelo prorsus incredibili certatum est Clericos inter ac Monachos pro dignoscendo instituto divi Augustini, quod clericale clamant Canonici; monasticum vero reclamant Monachi, utrique Augustinum sui cultus ac vitæ generis vel auctorem vel sectatorem autumantes. Longior essem, si hic referre vellem tragœdias, quas ea de re excitavit nimius partium suarum amor. Has legere est apud Gabrielem Pennottum, Petrum a sancto Trudone & Joannem Melegarum, quorum prior jam pridem, alii vero duo postremi nuper doctas concinnavere apologias Romæ & Lovanii editas pro vindicando Augustini Clericatu & ejurando ipsius monachatu, contra novos propugnatores ejuscemodi monachismi, Rivium, Lupum, Eremitas Augustinenses, & cellotium Jesuitam, quos a laudatis scriptoribus penitus exarmatos nemo non sentiet, qui illas apologias legerit.
[225] E contrario Gandolfus proxime laudatus existimat, [cum utraque] Eremitas suos Augustinianos insignem victoriam retulisse, & adversarios eorum jam penitus exarmatos esse, cum post illa certamina memoratam præfationem ad ducentos Ordinis sui scriptores exordiatur his magnificis verbis: A divi Augustini parentis magni, doctoris maximi, plantatione derivare Eremitanam monasticam Religionem, tot celeberrimorum heroum genitricem, approbarunt plurimi Pontifices supremi; imperatores & reges suis in diplomatibus agnovere; testati sunt plus quam trecenti & viginti scriptores præclarissimi, inter quos aliqui Sancti & beati, ut distincte ostendit Emmanuel Leal Lusitanus in suo Conflatorio purificativo, Ulyssipone impresso; ac aperte demonstrarunt, editis de hoc ex professo fundatis voluminibus, ultra quadraginta doctores mei ejusdem Ordinis, atque, quod notabilius est, idemmet magnus Parens suis apparitionibus, quas circa duodecim enumerat accuratus Herrera in Responsione pacifica, dignatus est confirmare, & uti legitimo partui favere.
[226] Nihilominus hanc tam lucidis radiis veritatem illustratam aliqui moderni scriptores conati sunt obfuscare, [opinioni suæ] &, vel non attendentes splendores, vel considerare nolentes clarissima fundamenta hoc probantia, denuo aliquorum argumentorum nebulas, jam a validissimis ventis scriptorum nostrorum dispersas & dissipatas, in aërem elevare. Quo tamen eventu id egerint, aperte cernere possunt eruditi: nam Nicolao Desnos Gallo, Nicolao a sancta Maria Lusitano, Canonicis Regularibus, Francisco Macedo Minoritæ, Philippo Labbeo Jesuitæ Bituricensi, & Thomassino contradictoribus tam fundate se opposuerunt Aloysius Torellus, Eustachius a sancto Ubaldo, olim amici, ac citatus Emmanuel Leal, ut comprobaverint verissimum, quod eminentissimus auctor protulit in libello erudito contra Quinquaginta somnia Macedoniana pag. 63 de argumentis a Macedo adversus monachatum Augustini allatis. Inter obscurare volentes apparuerunt quoque ultimo viri alias clarissimi, natalis Alexander suis in Dissertationibus ad selecta historiæ ecclesiasticæ capita, abbas Baluzius incidenter in Vitis Paparum Avenionensium, aliique, qui lingua Gallica scripserunt. Verum cum nihil afferant, quod a supradictis nostris elucidatum non fuerit, judico, in Operibus edendis, alia via scilicet secura, incedere eos posse.
[227] Quidam etiam ex nostris contrariis omnem machinam moverunt contra divi Augustini monachatum; [firmissime adhæreat.] sed tam validis munimentis, præcise sumptis ex clarissimis textibus ejusdem sancti Patris, castrum istud vallarunt tot nostri scriptores, inter quos primatum tenet eminentissimus Purpuratus Norisius in Historia Pelagiana, ac postremo sapientissimi sancti Germani Parisienses monachi in ultimo tomo divi Augustini Operum, ut jam impossibile sit illud convellere. Alii aciem direxerunt contra successionem, asserentes, nos seriem successionis probare non posse. Sed vel non viderunt, vel observare noluerunt nostros eruditos Marquezium, Herreram, Sabatinum, & copiosum Torellum, qui suis in Operibus plurima exposuerunt, successionis seriem patenter ostendentia. Fateor ingenue, varia a nonnullis scriptoribus nostris adducta, vel debilia esse vel infirma, utpote innixa historiis insubsistentibus Marci Maximi, Flavii Dextri, Juliani & similium; sed alia tam clara conspiciuntur & evidentia, ut sine nota pervicaciæ & obstinationis negari non possint. Quis cum manifesto offensionis periculo sese gloriosis hisce pugilibus interponat? Cum ergo nullus judicii mei fructus sit sperandus, amplector prudens Gerardi Moringi consilium, quod alia occasione transcripsi, & ab hac digressione ad illustriorem Sancti nostri Vitam progredior.
[Annotata]
* forsan assertum
§ XVII. Occasio, qua Sanctus Hippone-Regio electus est ad sacerdotium, obtinuit monasterium, ac petiit exiguum dilationis tempus, ut sese præpararet ad melius exercendas officii sui functiones.
[Qua occasione Sanctus] Postquam Sanctus noster in oppido vel agro Tagastensi ferme triennium cum sodalibus communiter ac pie vixerat, negotii cujusdam causa Hipponem-Regium venit, ibique sacerdotium suscipere coactus est, ut constabit ex inferius danda S. Possidii narratione, quam Philippus abbas Præmonstratensis in Vita ejusdem Sancti nostri cap. 18 contraxit his verbis: Cum lumen tantæ sanctitatis non posset diutius latere, sed opportunum esset, illud omnibus, qui in domo sunt, apparere, famam ejus quidam Hipponensium civis audivit, cogitans & recogitans apud se, quia si illum videre & ei colloqui mereretur, juxta consilium ejus, relicto seculo, ad Dominum converteretur. Quod cum beato Augustino, mediante legato, innotesceret, volens Vir sanctus Deo lucrari animam, Hipponem profectus est, virumque prædictum ad contemptum mundi & amorem Dei, quantum potuit, exhortatus est; cujus ille præsentia gaudens, exhortationem ejus satis gratanter accepit; sed tamen, quod promiserat, occulto Dei consilio ad præsens implere distulit.
[229] [Hipponem-Regium venerit,] Cum vero divina sapientia, quæ suaviter disponit omnia, adventum Viri sancti, qui sibi jam videbatur inutilis esse, multis fecit prodesse, & cum ille doceret, se non proficere uni, cui voluit, coactus est multis prodesse; unde & amplius doluit: contigit enim ut beatus Valerius, qui tunc temporis Hipponensem episcopatum regebat, cum verbum Dei loqueretur in populo, inter loquendum consilium ejusdem populi & assensum quæreret de eligendo in ecclesia presbytero, adstante beato Augustino in turba, & audiente verbum Dei cum turba. Cujus quia famam beatus Valerius compererat, eumque virum eruditum, facundum, religiosum audierat, divino Spiritu innuente, ipsum ordinandum elegit; tam clero quam populo unanimiter consonante, &, ut id sine dilatione fieret, postulante. Quo comperto, Vir sanctus graviter ingemuit, lecto & intellecto, quantum imminebat periculi his, qui constituuntur judices populi.
[230] Flebat igitur vehementer, & incertus fluctuabat, cum terreret eum illud Propheticum; [ibique reluctans] Væ, qui pascunt se ipsos, & non oves meas; compelleret vero illud Euangelicum: Si diligis me, pasce oves meas. Tandem flentem & frustra renitentem beatus Valerius de turba segregavit & licet invitum, presbyterum ordinavit. Sciens vero desiderium ejus & propositum, quod scilicet cum clericis nihil habentibus, nihil habens optabat vivere, dedit hortum, in quo mox ædificato monasterio, cœpit ejusdem propositi Fratres colligere, & cum eis secundum modum & regulam sanctorum vivere Apostolorum, ut omnia scilicet essent eis communia, & nullus diceret sibi aliquid proprium; & distribueretur unicuique, quod esset necessarium; quod quidem ipse prior jam fecerat, quando de transmarinis ad sua redierat.
[231] Hanc narrationem testimonio suo confirmat ipse sanctus Doctor, [presbyter ordinatus,] dum in Sermone 49 de Diversis cap. 1 auditores suos Hipponenses ita alloquitur: Ego, quem Deo propitio videtis episcopum vestrum, juvenis veni ad istam civitatem, ut multi vestrum noverunt. Quærebam, ubi constituerem monasterium, & viverem cum Fratribus meis. Spem quippe omnem seculi reliqueram, & quod esse potui, esse nolui, nec tamen quæsivi esse, quod sum. Elegi in domo Dei mei abjectus esse magis, quam habitare in tabernaculis peccatorum. Ab eis, qui diligunt seculum, segregavi me; sed eis, qui præsunt populis, non me coæquavi; nec in convivio Domini mei superiorem locum elegi, sed inferiorem & abjectum; & placuit illi dicere: Ascende sursum. Usque adeo autem timebam episcopatum, ut quoniam cœperat esse alicujus jam momenti inter servos Dei fama mea, in quo loco sciebam non esse episcopum, ne illo accederem, cavebam. Et hoc agebam, quantum poteram, ut in loco humili salvarer, ne in alto periclitarer. Sed, ut dixi, Domino servus contradicere non debet.
[232] Veni ad istam civitatem propter videndum amicum, [ordinatusque in communi vixerit.] quem putabam me lucrari posse Deo, ut nobiscum esset in monasterio. Quasi securus perveni, quia locus habebat episcopum. Apprehensus, presbyter factus sum, & per hunc gradum perveni ad episcopatum. Non attuli aliquid; non veni ad hanc ecclesiam, nisi cum iis indumentis, quibus illo tempore vestiebar. Et quia hic disponebam esse in monasterio cum Fratribus, cognito instituto & voluntate mea, beatæ memoriæ senex Valerius dedit mihi hortum illum, in quo nunc est monasterium. Cœpi boni propositi Fratres colligere, compares meos, nihil habentes, sicut nihil habebam, & imitantes me, ut quo modo ego tenuem paupertatulam meam vendidi & pauperibus erogavi, sic facerent & illi, qui mecum esse voluissent, ut de communi viveremus; commune autem nobis esset magnum & uberrimum prædium ipse Deus.
[233] Hipponense monasterium, de quo hic mentio facta est, [Hipponense Sancti monasterium,] eminentissimus Baronius in Annalibus ecclesiasticis ad annum Christi 391 num. 24 innuit fuisse primum, quod S. Augustinus instituit in Africa, quemadmodum colligimus ex sequentibus ipsius verbis: Ceterum ante presbyteratum adhuc laïcus, una cum suis sociis, de quibus diximus, idem vitæ genus in Africa excoluerat apud Tagastem; sed nondum aliquod ab eo instructum fuerat monasterium, cujus erigendi gratia se Hipponem contulerat, Hipponensem civem, Agentem in rebus, cujus Possidius meminit, conventurus, a quo fuerat accersitus. At alii putant, cœnobium Tagastense huic Hipponensi præponendum esse, & ideo illud ordine ac tempore primum numerant. Insuper eminentissimus Annalium ecclesiasticorum conditor ibidem numero sequente suspicatur, istud Hipponense monasterium a sancto Possidio confusum fuisse cum altero, quod Sanctus noster postea ad episcopatum evectus Hippone-Regio constituit. Sed non satis aperte videmus, cur hæc improbabilis duorum cœnobiorum confusio testi coævo tribuenda sit, ut ex infra dicendis apparebit.
[234] [in quo an habitarint] Sed occasione monasterii istius Hipponensis inter eruditos magis disputatur, cujus professionis homines illud incoluerint. Hac de re diversæ sunt auctorum sententiæ, quas Ludovicus Thomassinus Oratorii Gallicani presbyter in Opere de Veteri & nova Ecclesiæ disciplina tomo 1 sive part. 1, lib. 3, cap. 2, num. 7, post recitata S. Possidii verba sic recenset: Neminem præterit, quanta sit opinionum dissensio super hoc Augustini instituto. Existimant nonnulli, exstructum ab eo fuisse monasterium, monachisque adsignatum. Malunt alii Canonicorum Regularium institutionem ei adscribere. Visum est aliis, Clericos ab eo in communis vitæ societatem invitatos adductosque fuisse. Denique consuerunt aliqui, parentem illum gemini fuisse collegii seu congregationis, clericorum alterius, alterius monachorum. Non mihi hic ego partes assumo judicis aut arbitri. Tanti non est mea vel peritia vel auctoritas. Meam tamen præfatus reverentiam & observantiam summam in eos omnes, qui tam pulcra & laudabili cupiditate adoptandi sibi parentis & patroni Augustini flagrarunt, eoque in partes scissi sunt, dicam, quod propius a vero abesse mihi visum est, excussis ventilatisque, qua summa potui diligentia, Augustini & Possidii scriptis.
[235] [laïci,] Thomassinus ibidem numeris sequentibus opinionem suam modeste proponit, & ei probabilius videtur, quod in illo monasterio simul habitaverint pii laïci, quales S. Augustinus olim Mediolani & Romæ viderat, ex quibus capaciores in ordinem clericorum cooptabantur, ut postea sacris ordinibus initiati functiones apostolicas aut clericales obirent. Hæc sententia, quam nos nec approbamus nec improbamus, non displicet Canonicis Regularibus, inter quos Gabriel Pennottus parte 1 Hisotria tripartitæ cap. 12, num. 14 sic scribit: Primum monasterium a beato Augustino in horto Valerii fundatum, non fuit monachorum aut eremitarum, sed clericorum, qui vel actu vel saltem aptitudine proxima tales erant.
[236] [clericive,] Deinde Pennottus hanc assertionem suam exponit his verbis: Hæc assertio prius explicanda est, & deinde probanda. Dixi enim notanter, religiosos illos viros in primo Augustini monasterio constitutos & institutos, aut actu aut saltem aptitudine clericos fuisse; quia non crediderim eos, qui monasterium illud ingrediebantur, in ipso statim ingressu omnes clericos fuisse, vel, ut tales essent, aliqua certa lege ab Augustino constitutum; sed quod illud monasterium collegium esset religiosorum virorum, ex quo juxta varias ecclesiarum indigentias ipsi clerici sumerentur, sicut modo sumuntur ex seminariis & collegiis in omnibus fere civitatibus ad hunc eumdem finem institutis, qualia præsertim Romæ plura videmus, ut seminarium Romanum, collegium Germanicum, Græcorum, Anglorum, & alia.
[237] At eximius Christianus Lupus Eremita Augustinianus in Quæstione quodlibetica cap. 15 illam Pennotti sententiam & aliquas hujus probationes ita refellit: [aut monachi,] Hasce suas devias cogitationes probat Pennottus primo ex sancto Possidio, qui ex primo Hipponensi Augustini monasterio plures promotos dicit ad episcopatum, aliumque omnem inferiorem clericatum. Deinde ex ipso Augustino ad Papam Cælestinum scribente de infelicissimo isto primo ecclesiæ Fussalensis episcopo Anthonio. Dicit, eum a parvula ætate secum fuisse in monasterio enutritum, soloque lectoris gradu notum. Istud Anthonii monasterium putat Pennottus, fuisse primum monasterium, eo quod in secundo nulli parvuli nutrirentur, atque ex eo infert, primi monasterii Fratres passim fuisse lectores, aliosve clericos minores, candidatos ordinum altiorum.
[238] Deinde Lupus Pennottum confidenter ita alloquitur: [non definimus.] Verum, Pennotte, multiformiter erras. Primo, dum dicis, primum agri Hipponensis monasterium fuisse quasi seminarium ac novitiatum secundi monasterii, atque in ipso vixisse clericos minores, candidatos graduum altiorum. Etenim primum monasterium sine ullo ordine ad secundum ab Augustino institutum est, qui tum de secundo non plus quam de apice episcopali cogitabat, ideoque esse nequiit secundi novitiatus ac tyrocinium: novitiatus quippe est quid relativum. Primum, inquam, monasterium erat domus planctus, atque altissimi silentii, in qua degebant plures Fratres irregulares, omnis ecclesiasticæ ordinationis inhabiles. Quomodo ergo esse potuit palæstra ac tyrocinium clericorum minorum sperantium majora? Scimus quidem ex illo plures ad clericatum assumptos; verum contra spem ac propositum suum, contraque sui instituti scopum. Denique laudatus Lupus ibidem plura congerit argumenta, quæ singula Petrus a sancto Trudone postea in Examine testamenti S. Augustini cap. 12 & sequentibus operose refutavit. Si quis huic controversiæ sese immiscere voluerit, utrumque illum scriptorem legere & attente contrarias eorum opiniones examinare poterit. Nobis ob rationes superius allatas nec licet nec lubet de lite illa judicium ferre.
[239] Quapropter utilius in gratiam illorum, qui aliquando sacros ordines suscepturi sunt, [Sanctus] exhibebimus centesimam quadragesimam octavam sancti Neo-mystæ nostri epistolam, ex qua forsan aliqui jam sacris ordinibus initiati non sine salutari pudore nunc primum discent, qualem præparationem S. Augustinus ad sacerdotale munus rite administrandum requirat. Hæc epistola, quam Sanctus ad episcopum suum Valerium dedit, propter exemplum modestissimæ pietatis integra transcribi meretur, & apud nos tomo 2 Operum ejus pag. 262 sic sonat: Domino beatissimo & venerabili, in conspectu Domini sincera charitate charissimo patri Valerio, Augustinus presbyter in Domino salutem. Ante omnia peto, ut cogitet religiosa prudentia tua, nihil esse in hac vita & maxime hoc tempore facilius & lætius, & hominibus acceptabilius episcopi aut presbyteri aut diaconi officio, si perfunctorie atque adulatorie res agatur; sed nihil apud Deum miserius & tristius & damnabilius; item nihil esse in hac vita, & maxime hoc tempore difficilius, laboriosius, periculosius episcopi aut presbyteri aut diaconi officio; sed apud Deum nihil beatius, si eo modo militetur, quo noster Imperator jubet. Quis autem iste sit modus, nec a pueritia nec ab adolescentia mea didici, & eo tempore, quo discere cœperam, vis mihi facta est merito peccatorum meorum, (nam quid aliud existimem nescio) ut secundus locus gubernaculorum mihi traderetur, qui remum tenere non noveram.
[240] [humillime] Sed arbitror, Dominum meum propterea me sic emendare voluisse, quod multorum peccata nautarum, antequam expertus essem, quid illic agatur, quasi doctior & melior reprehendere audebam. Itaque postquam missus sum in medium, tunc sentire cœpi temeritates reprehensionum mearum, quamquam & antea periculosissimum judicarem hoc ministerium. Et hinc erant lacrymæ illæ, quas me fundere in civitate ordinationis meæ tempore nonnulli fratres animadverterunt, & nescientes causas doloris mei, quibus potuerunt sermonibus, qui omnino ad vulnus meum non pertinent, tamen bono animo consolati sunt. Sed multo valde, multo amplius expertus sum, quam putabam; non quia novos aliquos fluctus aut tempestates vidi, quas ante non noveram, vel non audieram, vel non legeram, vel non cogitaveram; sed ad eas evitandas aut perferendas solertiam & vires meas omnino non noveram, & alicujus momenti arbitrabar.
[241] [de se sentiem] Dominus autem irrisit me, & rebus ipsis ostendere voluit me ipsum mihi. Quod si non damnando, sed miserando fecit (hoc enim spero) certe vel nunc, cognita ægritudine mea, debeo Scripturarum ejus medicamenta omnia perscrutari, & orando ac legendo agere, ut idonea valetudo animæ meæ ad tam periculosa negotia tribuatur, quod ante non feci, quia & tempus non habui: tunc enim ordinatus sum, cum de ipso actionis tempore ad cognoscendas divinas Scripturas cogitaremus, & sic nos disponere vellemus, ut nobis otium ad hoc negotium posset esse. Et quod verum est, nondum sciebam, quid mihi deesset ad tale opus, quale me nunc torquet & conterit. Quod si propterea in re ipsa didici, quid sit homini necessarium, qui populo ministrat Sacramentum & verbum Dei, ut jam non mihi liceat assequi, quod me non habere cognovi; jubes ergo ut peream, pater Valeri? ubi est charitas tua? Certe diligis me, certe diligis ipsam Ecclesiam, cui me sic ministrare voluisti; & tamen certus sum, quod & me & ipsam diligis. Sed putas me idoneum, cum ego melius me noverim, qui tamen nec ipse me nossem, nisi experiendo didicissem.
[242] [tempus petit] Sed dicit fortasse sanctitas tua: Vellem scire, quid desit instructioni tuæ. Tam multa autem sunt, ut facilius possim enumerare, quæ habeo, quam quæ habere desidero: audeo enim dicere, scire me, & plena fide retinere, quid pertineat ad salutem nostram. Sed hoc ipsum quomodo ministrem ad salutem aliorum, non quærens, quod mihi utile est, sed quod multis, ut salvi fiant? Et sunt fortasse aliqua, imo non est dubitandum, esse in sanctis Libris conscripta consilia, quibus cognitis & apprehensis, possit homo Dei rebus ecclesiasticis ordinatioribus ministrare, aut certe inter manus iniquorum vel vivere conscientia saniore vel mori, ut illa vita non amittatur, cui uni Christiana corda humilia & mansueta respirant. Quomodo autem hoc fieri potest, nisi quemadmodum ipse Dominus dicit, petendo, quærendo, pulsando, id est, orando, legendo, plangendo *? Ad hoc negotium mihi parvum tempus vel usque ad Pascha impetrari volui per Fratres a tua sincerissima & venerabili charitate, & nunc per has preces volo.
[243] Quid enim responsurus sum Domino judici? Non poteram ista jam quærere, [quo se paret ad officium sacerdotale] cum ecclesiasticis negotiis impedirer. Si ergo mihi dicat: Serve nequam, si villa ecclesiæ calumniosum aliquem pateretur, cujus fructibus colligendis magna opera impenditur, neglecto agro, quem rigavi sanguine meo, si quid agere pro ea posses apud judicem terræ, nonne omnibus consentientibus, nonnullis etiam jubentibus & cogentibus, pergeres, &, si contra te judicaretur, etiam trans mare proficiscereris; atque hoc modo vel annuam vel amplius absentiam tuam nulla querela revocaret, ne alius possideret terram, non animæ sed corpori pauperum necessariam; quorum tamen famem vivæ arbores meæ multo facilius mihique gratius, si diligenter colerentur, explerent? Cur ergo ad discendam agriculturam meam vacationem temporis tibi defuisse causaris? Dic mihi quid respondeam, rogo te? An forte vis dicam? Senex Valerius, dum me omnibus rebus instructum esse credidisset, quanto amplius me dilexit, tanto minus ista discere permisit.
[244] Attende omnia ista, senex Valeri, obsecro te per bonitatem & severitatem Christi, [rite obeundum,] per misericordiam & judicium ejus, per eum, qui tantam tibi inspiravit erga nos charitatem, ut te nec pro lucro animæ nostræ audeamus offendere. Sic autem mihi Deum & Christum testem facis innocentiæ & charitatis & sinceri affectus, quem circa nos habes, quasi ego non de his jurare omnibus possim. Ipsam ergo charitatem & affectum imploro, ut miserearis mei, & concedas mihi ad hoc, quod rogavi, tempus, quantum rogavi, atque adjuves me orationibus tuis, ut non sit inane desiderium meum, nec infructuosa Ecclesiæ Christi atque utilitati fratrum & conservorum meorum absentia mea. Scio, quod illam charitatem pro me orantem, maxime in tali causa, non despiciet Dominus, & eam sicut sacrificium suavitatis accipiens, fortassis breviore tempore, quam postulavi, me salubertimis consiliis de Scripturis suis reddet instructum. Ex hac epistola colligimus, quam humiliter sanctus Neo-presbyter de se sentiret, & quantum ingenio suo diffideret.
[245] Porro vix dubitamus, quin episcopus Valerius huic pio S. Augustini desiderio satisfecerit, [quod ei verisimiliter concessum.] eique petitum præparationis tempus usque ad Pascha concesserit. Unde Joannes Rivius Augustinianus in Vita Sancti lib. 1, cap. 2 § 1 scribit, eum verosimiliter ineunte Quadragesima anni 391 presbyterum ordinatum fuisse, & tunc usque ad Pascha ejusdem anni sacris Litteris operam navasse, ut tanto melius ad sacras ministerii sui functiones exercendas sese præpararet. Sed Tillemontius tomo 13 Monument. eccles. pag. 151 mavult, S. Augustinum exeunte anno Christi 390 vel ineunte 391 ad gradum sacerdotii evectum esse, & officio sui gradus fungi cœpisse circa festum Paschatis, quod anno Christi 391 in diem sextam Aprilis incidebat. Quidquid sit de exigua temporis differentia, sacerdotalem ejus ordinationem anno 391 affigunt plerique auctores, inter quos Fulgentius Fosseus Augustinianus, seu verius eminentissimus Norisius, in Somniis quinquaginta pag. 34 vel Somnio 29 pronuntiat sequentia: Augustinus anno CCCLXXXVIII Tagastem reversus est, ac in paternis agris FERME TRIENNIO vixit, ex Possidio ejus discipulo cap. 3. Ineunte anno CCCXCI ordinatur presbyter a Valerio episcopo, a quo parvum tempus vel usque ad Pascha petiit, ut ad delatum munus laudabilius exercendum sese præpararet, ex epistola 148. Nunc illustrabimus præcipua ex iis, quæ Sanctus tempore presbyteratus sui gessit, ac scripsit:
[Annotata]
* al. agendo
§ XVIII. Sancti Sacerdotis conciones ad populum, cura pro diœcesi Hipponensi, gubernatio monasterii, ad quod homines variæ conditionis admittebat.
[Ab episcopo suo statuitur ad populum pro concione docendum,] Cum Valerius episcopus Hipponensis, natione Græcus, linguam Latinam non calleret, adeoque minus aptus esset ad instituendas coram populo conciones, eo fine præcipue S. Augustinum ad sacerdotium promovit, ut hic in sermonibus publicis habendis vices suas suppleret, quemadmodum supra laudatus Philippus abbas Præmonstratensis in citata Vita Sancti cap. 19 breviter ex S. Possidio refert his verbis: Sanctus vero Valerius, qui eum ordinaverat, exultans uberius gratias Deo agebat, quod talem Virum juxta desiderium suum sibi contulerat, qui verbo & doctrina salubri Ecclesiam ædificare poterat; cui rei non satis se idoneum prævidebat, qui natura Græcus, lingua Latina & litteris minus instructus erat. Quocirca eidem Augustino potestatem contulit, ut etiam in præsentia sui verbum Dei in populo loqueretur, quamvis hoc in ecclesiis Africanis hactenus inusitatum haberetur. Unde nonnulli episcopi murmurantes detrahebant, & sic contra morem non debere fieri asserebant. Sed vir sanctus Valerius sciens, hoc in ecclesiis Orientalibus actitari, linguas detrahentium non curabat, & non suam sed Dei gloriam quærens, malebat populum Dei per alium fieri doctum, quam per se remanere indoctum. Unde postea hujusmodi fama discurrente, & bono exemplo procedente, nonnulli presbyteri, quibus competens & erudita inerat facundia, accepta potestate, cœperunt loqui verbum Dei in populo, etiam in episcoporum suorum præsentia. De consuetudine illa Africana consuli possunt auctores, quos Tillemontius tomo 13 Monument. eccles. art. 62 allegat.
[247] [& alia etiam diœcesis negotia ei committuntur,] Quinimo Valerius videtur non solum prædicationis officium S. Augustino demandasse, sed ei etiam fere totam diœcesis suæ curam reliquisse: cum enim Donatistæ diaconum quemdam Mutugennensem rebaptizassent, Sanctus adhuc presbyter epistolam 203 ad Maximinum Donatistarum episcopum dedit, in qua circa finem de grege Hipponensi fidei suæ commisso tamquam Valerii vicarius ita scribit: Ego, rebaptizato diacono nostro, silere non possum. Scio enim quam mihi silentium perniciosum sit. Non enim cogito in ecclesiasticis honoribus tempora ventosa transigere; sed cogito, me Principi pastorum omnium rationem de commissis ovibus redditurum. Si forte nolles, ut hæc tibi scriberem, oportet te, frater, ignoscere timori meo. Multum enim timeo, ne me tacente & dissimulante, alii quoque rebaptizentur a vobis. Decrevi ergo, quantum vires & facultatem Dominus præbere dignatur, causam istam sic agere, ut pacificis collationibus nostris omnes, qui nobis communicant, noverint ab hæresibus aut schismatibus quantum Catholica distet Ecclesia, & quantum sit cavenda pernicies vel zizaniorum vel præcisorum de vite Domini sarmentorum. Quam collationem mecum si libenti animo susceperis, ut concordibus nobis amborum litteræ populis recitentur, ineffabili exultabo lætitia.
[248] Si autem id æquo animo non accipis, quid faciam, [ut patet ex epistola de diacono rebaptizato scripta.] frater, nisi ut te quoque invito, epistolas nostras populo Catholico legam, quo esse possit instructior? Quod si rescribere dignatus non fueris, vel meas solas legere decrevi, ut saltem, diffidentia vestra cognita, rebaptizari erubescant… Episcopus meus benevolentiæ tuæ fortasse potius litteras misisset, si esset præsens, aut ego, illo vel jubente vel permittente, scripsissem. Sed illo absente, cum diaconi rebaptizatio recens esse dicitur, frigescere actionem ipsam dilatione non passus sum, de fraterna & vera morte acerbissimi doloris aculeis excitatus. Quem dolorem meum, adjuvante misericordia & providentia Domini, pacis fortasse compensatio lenitura est. Deus & Dominus noster tibi mentem pacatam inspirare dignetur, domine dilectissime frater. Mutugenna ad diœcesim Hipponensem pertinebat, eoque se contulerat Augustinus hujus facinoris indagandi gratia, sicut indicatur in hac ipsa epistola, cujus alterum fragmentum paragrapho sequente dabimus. Hinc interea liquet, Presbyterum nostrum tanta auctoritate præditum fuisse, ut etiam in causis gravioribus, qualis hæc erat, vices episcopi sui confidenter suppleret.
[249] Ad has aliasque muneris ejus occupationes accedebat cura monasterii, [Monasterii sui curam habet, ex quo multi] cui locum ab episcopo Valerio impetraverat, ut paragrapho præcedente audivimus: nam presbyter ordinatus cœpit quosdam boni propositi Fratres colligere, quibuscum de communi viveret, ut ipse superius testatur. Inter hos eo tempore adscitus esse videtur S. Possidius, qui in Vita S. Augustini cap. 31, sive apud nos infra num. 72 asserit, se ferme annis quadraginta cum sancto Doctore illo familiariter ac dulciter vixisse. Quinimo ipse S. Augustinus indicat, Possidium spirituali doctrina a se instructum fuisse, dum in epistola 131 Memorio episcopo post alia sic scribit: Debui ergo nunc libros mittere, quos emendaturum me esse promiseram; & ideo non misi, quia non emendavi; non quia nolui, sed quia non potui, curis videlicet multis & multum prævalentibus occupatus. Nimis autem ingratum ac ferreum fuit, ut te, qui nos sic amas, hic sanctus frater & collega noster Possidius, in quo nostram non parvam præsentiam reperies, vel non disceret, vel sine litteris nostris disceret: est enim per nostrum ministerium non litteris illis, quas variarum servi libidinum liberales vocant, sed Dominico pane nutritus, quantus ei potuit per nostras angustias dispensari.
[250] Præter Possidium Calamensem episcopum ex illo monasterio prodierunt alii plures viri doctrina & sanctitate illustres, [prodierunt sanctitate illustres.] qui ad varias Africæ cathedras evecti sunt, & quos ipse Possidius infra num. 22 sibi notos fuisse testabitur. Haud dubie S. Alypius Tagastensis episcopus, aliique præsules ex hac congregatione ad infulas assumpti cœnobiticum istud vitæ genus in diœcesibus suis instituerunt, & late per Africam propagarunt. Unde S. Paulinus Nolanus ad Alypium scribens, in nova Veronensi Operum suorum editione tertiam epistolam concludit his verbis: Benedictos sanctitatis tuæ comites & æmulatores in Domino, fratres, si dignantur, nostros tam in ecclesiis, quam in monasteriis, Carthagini, Thagastæ, Hippone-Regio, & totis parochiis tuis, atque omnibus cognitis tibi per Africam locis Domino catholice servientes, multo affectu & obsequio salutari rogamus. Cum laudatus Paulinus in aliis litteris ad Augustinum datis pios ejus contubernales suo nomine salvere jussisset, Hipponensis Antistes in fine epistolæ 32 sic ei respondet: Fratres non solum, qui nobiscum habitant, & qui ubilibet habitantes Deo pariter serviunt, sed prope omnes, qui nos in Christo libenter noverunt, salutant, venerantur, desiderant germanitatem, beatitudinem, humanitatem tuam. Non audeo petere, sed si tibi ab ecclesiasticis muneribus vacat, venias & videas, quid mecum sentiat Africa.
[251] [Donatistæ monachis male conferebani Circumcelliones suos;] Petilianus Donatista illum monasticum vivendi modum contemnebat, ut colligimus ex S. Augustino, qui contra Litteras illius lib. 3, cap. 40 scribit sequentia: Deinceps perrexit (nimirum Petilianus) ore maledico in vituperationem monasteriorum & monachorum, arguens etiam me, quod hoc genus a me fuerit institutum. Quod genus vitæ omnino quale sit, nescit, vel potius toto orbe notissimum nescire se fingit. Tamen alii Donatistæ, forsan bona monachorum fama convicti, postea videntur circumcelliones suos (erant hi furibundi ejusdem hæreseos sectatores, de quibus Optatus Milevitanus libro tertio & Sanctus noster variis locis consuli possunt) monachis Catholicis opposuisse vel comparasse: nam S. Augustinus Enarratione in Psalmum 132 de inæqualitate hujus comparationis auditores suos ita monet: Ex voce hujus psalmi appellati sunt & monachi, ne quis vobis de isto nomine insultet Catholicis. Quando vos recte hæreticis de circumcellionibus insultare cœperitis, ut erubescendo salventur, illi vobis insultant de monachis. Primo si comparandi sunt, vos videte. Si verbis nostris opus est, jam laboratis. Non opus est, nisi ut admoneam unumquemque, ut attendat. Solum attendat & comparet. Quid opus est verbis nostris? Comparentur ebriosi cum sobriis, præcipites cum consideratis, furentes cum simplicibus, vagantes cum congregatis.
[252] [monachi Africani sobrii erant & probi, licet inter eos] Ex hac comparatione discimus, illos Africæ monachos sobriam ac piam vitam duxisse. Sed hanc laudem istis omnibus non potuisse vere tribui, fatetur ipse sanctus Doctor, explicationem ejusdem Psalmi post pauca sic prosequens: Verumtamen, charissimi, sunt & qui monachi falsi sunt; & nos novimus tales. Sed non periit fraternitas pia propter eos, qui profitentur, quod non sunt: tam sunt enim monachi falsi, quam & clerici falsi & fideles falsi. Omnia ista genera, fratres mei, quæ aliquando vobis commendavimus, & ut puto non semel, habent bonos suos, habent malos suos. Sæpius alibi similia repetit, ac ipse pius Magister habuit in sua congregatione perversos discipulos, qui postea moribus suis scandalum præbuerunt, & pacem Ecclesiæ turbarunt. Talis fuit Paulus Cataquensis episcopus, quem sanctus Doctor in Christo Jesu per Euangelium genuerat, & a cujus communione sese propter excitatas in ecclesia Hipponensi turbas sejungere debuit. Præterea talis erat Antonius, quem a teneris annis in monasterio suo nutrierat, & ad episcopatum Fussalensem provexerat: hic enim postea præpostere officio suo functus est, & tanto mœrore nutritorem suum affecit, ut S. Augustinus episcopatum abdicare cogitaverit, & privatus pro errore suffragationis suæ pœnitentiam agere voluerit.
[253] Ut alios omittam, tales etiam fuerunt Donatus ejusque frater, [quidam reperirentur improbi:] qui sponte monasterium Hipponense deseruerant, ut in ecclesia Carthaginensi ad clericatum promoverentur, & de quibus sanctus Vir ad Aurelium Carthaginensem in Epistola 76 scribit hoc modo: Legi epistolam benignitatis tuæ de Donato & fratre ejus, & quid responderem, diu fluctuavi. Sed tamen etiam atque etiam cogitanti, quid sit utile saluti eorum, quibus in Christo nutriendis servimus, nihil mihi aliud occurrere potuit, nisi non esse istam viam dandam servis Dei, ut se facilius putent eligi ad aliquid melius, si facti fuerint deteriores. Et ipsis enim facilis lapsus, & ordini clericorum fit indignissima injuria, si desertores monachorum ad militiam clericatus eligantur, cum ex his, qui in monasterio permanent, non tamen nisi probatiores atque meliores in clerum assumere soleamus: nisi forte, sicut vulgares dicunt, malus choraula, bonus symphoniacus est; ita iidem ipsi vulgares de nobis jocabuntur, dicentes: Malus monachus, bonus clericus est. Nimis dolendum, si ad tam ruinosam superbiam monachos surrigamus, & tam gravi contumelia clericos dignos putemus, in quorum numero sumus, cum aliquando etiam bonus monachus vix bonum clericum faciat, si adsit ei sufficiens continentia, & tamen desit instructio necessaria, aut personæ regularis integritas. Etiam inter Clericos, quos Sanctus postea episcopali dignitate ornatus in contubernio habuit, grave scandalum exortum est, ut forsan infra referemus.
[254] Non est profecto mirum, bonis plerisque monachis malos aliquot immixtos fuisse, [Sanctus quoslibet admittebat ad suum monasterium,] cum pius Pater de salute omnium solicitus obscuros cujusvis conditionis homines ad monasterium suum admitteret, ut ipse in libro de Opere monachorum apud nos cap. 22 fatetur his verbis: Nunc autem veniunt plerumque ad hanc professionem servitutis Dei & ex conditione servili, vel etiam liberti, vel propter hoc a dominis liberati sive liberandi, & ex vita rusticana & ex opificum exercitatione & plebeio labore, tanto utique felicius, quanto fortius educati; qui si non admittantur, grave peccatum est: multi enim ex eo numero vere magni & imitandi extiterunt. Nam propterea & infirma mundi elegit Deus, ut confunderet fortia, & stulta mundi elegit, ut confunderet sapientes, & ignobilia mundi, & ea, quæ non sunt, tamquam sint, ut ea, quæ sunt, evacuentur, ut non glorietur omnis caro coram Deo. Hæc itaque pia & sancta cogitatio facit, ut etiam tales admittantur, qui nullum afferant mutatæ in melius vitæ documentum. Neque enim apparet, utrum ex proposito servitutis Dei venerint, an vitam inopem & laboriosam fugientes, vacui pasci atque vestiri voluerint, & insuper honorari ab eis, a quibus contemni conterique consueverant.
[256] At cur (inquiet aliquis) prudens Pater ignotos cujuslibet sortis homines in monasterium suum promiscue recipiebat? [curque id faceret, indicat;] Huic interrogationi S. Augustinus in Enarratione ad Psalmum 99 jam diu respondit hoc modo: Quid dicturus est mihi, quisquis talibus locis forte præest, imo servit fratribus in his, quæ monasteria dicuntur? Quid dicturus est? Cautus ero, nullum malum admittam. Quomodo nullum malum admittes? Nullum hominem malum, nullum fratrem malum intrantem admissurus sum; cum paucis bonis bene mihi erit. Ubi cognoscis, quem forte vis excludere? Ut cognoscatur malus, intus probandus est. Quomodo ergo excludis intraturum, qui postea probandus est, & probari, nisi intraverit, non potest? Repelles omnes malos? Dicis enim, & nosti inspicere. Omnes nudis cordibus ad te veniunt, qui intraturi sunt. Ipsi se non noverunt, quanto minus tu: multi enim sibi promiserunt, quod impleturi essent illam vitam sanctam, in commune habentem omnia, ubi nemo dicit aliquid suum, quibus est una anima & cor unum in Deum. Missi sunt in fornacem & crepuerunt. Quomodo ergo cognoscis eum, qui sibi adhuc ignotus est? Excludes malos fratres a conventu bonorum. De corde tuo, quisquis ista dicis, omnes malas cogitationes, si potes, a te exclude. Non intret in cor tuum vel suggestio mala.
[257] [docens, non omnes bonos esse posse, nec omnes esse malos,] Deinde ibidem ex his concludit, perfectam bonorum congregationem non nisi in cælo futuram, & errorem illorum, qui vitam monasticam vel clericalem nimiis laudibus extollebant, aut nimis vituperabant, ita refellit: Hinc autem falluntur homines, ut vel non suscipiant meliorem vitam, vel temere aggrediantur, quia & cum laudare volunt, sic laudant, ut non ibi dicant mala, quæ mixta sunt; & qui vituperare volunt, tam invido animo & perverso vituperant, ut claudant oculos adversus bona, & sola mala, quæ ibi vel sunt vel putantur, exaggerent. Inde fit, ut unaquæque professio male laudata, id est, non caute laudata, cum invitaverit homines laude sua, inveniant illi, qui illuc veniunt, aliquos, quales ibi esse non credebant; & offensi a malis, resiliant a bonis. Fratres, disciplinam istam ad vitam vestram conferte, & sic audite, ut vivatis. Laudatur, ut generaliter dicam, Ecclesia Dei: magni homines Christiani, soli Christiani, magna Ecclesia Catholica, diligunt se omnes, impendunt sibi quisque quod possunt, orationibus, jejuniis, hymnis vacatur per totum orbem terrarum, una consensione pacis laudatur Deus. Audit forte, qui nescit, tacitum esse de commixtis malis; venit laude invitatus; invenit commixtos malos, qui non illi prædicti sunt, antequam veniret; offenditur a falsis Christianis, refugit a veris Christianis.
[258] [uti in Christianis fit & in clericis,] Rursus odiosi, maledici irruunt in vituperationem: Quales Christiani? Qui Christiani? Avari, fœneratores. Nonne ipsi sunt, qui theatra & amphitheatra implent per ludos & per alia spectacula, qui implent ecclesias per dies festos? Ebriosi, voraces, invidi, insectatores alterutrum? Sunt tales, sed non soli tales. Et iste vituperator cæco animo tacet bonos, & ille laudator incauto animo tacet malos. Si autem sic laudamus in hoc tempore Ecclesiam Dei, quomodo laudant Scripturæ. Ecce quomodo nunc dixit: Sicut lilium in medio spinarum, sic proxima mea in medio filiarum. Audit homo, considerat; placet illi lilium, intrat, adhæret lilio, tolerat spinas: merebitur esse in laude & in oculis sponsi, qui dicit: Sicut lilium in medio spinarum, sic proxima mea in medio filiarum. Ita & in clericis. Laudatores clericorum intendunt ibi bonos ministros, fideles dispensatores, omnium toleratores, viscera sua impendentes his, quos volunt proficere, non quærentes quæ sua sunt, sed quæ Jesu Christi. Laudant hæc, obliviscuntur, quia mixti sunt malis. Rursus qui reprehendunt avaritiam clericorum, improbitates clericorum, lites clericorum, appetentes res alienas, ebriosos, voraces, jactantes; & tu invide vituperas, & tu incaute laudas. Tu qui laudas, dic mixtos malos, tu qui vituperas, vide ibi & bonos.
[259] Sic & in illa vita communi fratrum, quæ est in monasterio, magni viri, sancti, quotidie in hymnis, [ac explicans, unde oriatur,] in orationibus, in laudibus Dei, inde vivunt. Cum lectione illis res est. Laborant manibus suis; inde se transigunt, non avare aliquid petunt. Quidquid eis infertur, a piis fratribus, cum sufficientia & cum charitate utuntur. Nemo sibi usurpat aliquid, quod alter non habeat. Omnes se diligunt, omnes invicem se sustinent. Laudat, qui nescit, quid interius agatur; qui nescit, quomodo illo vento intrante (superius comparaverat monasterium portui, in qua naves interdum vento collisæ periclitantur) etiam naves in portu colliduntur. Intrat quasi securitatem sperans, neminem, quem toleret, habiturus: invenit ibi fratres malos, qui mali inveniri non possent, nisi admitterentur. Et necesse est, ut primo tolerentur, ne forte corrigantur. Nec excludi facile possunt, nisi prius fuerint tolerati, & fit ipse intolerandæ patientiæ. Quis me huc quærebat? Ego putabam, quia charitas esset hic. Et paucorum hominum molestia irritatus, dum non perseveraverit implere, quod novit, fit desertor tam sancti propositi, & reus voti non redditi.
[260] Jam vero cum inde exierit, fit & ipse vituperator & maledicus; [ut multi de Religiosis male loquantur.] & dicit ea sola, quæ quasi non pati se potuisse asseverat, & forsan vera. Sed vera malorum toleranda sunt propter societatem bonorum. Dicit illi Scriptura: Væ his, qui perdiderunt sustinentiam. Et quod est amplius, ructat indignationes, malorum odorem, unde absterreat intraturos, quia ipse cum intrasset, perdurare non potuit. Quales illi? Invidi, litigatores, neminem sustinentes, avari. Ille illud ibi fecit, & ille illud ibi fecit. O male, quare taces bonos? Quos tolerare non potuisti, jactas; qui te malum toleraverunt, taces. Denique hanc sententiam suam Sanctus ibi confirmat aliis comparationibus, quas hic brevitatis causa prætermittimus. Porro illud monasterium Hipponense, quod huic dissertationi occasionem dedit, simile fuisse videtur istis, quæ S. Augustinus olim Mediolani & Romæ viderat, ut superius § 6 retulimus. Ceterum de cœnobiis clericorum & sanctimonialium, quæ postea episcopus instituit, infra mentionem faciemus. Interea progredimur ad polemicos labores, quos Sanctus adhuc presbyter adversus varias hæreticorum sectas exantlavit, & reliquis occupationibus suis adjunxit.
§ XIX. Zelus sancti Sacerdotis ad convertendos hæreticos, tum Manichæos, tum Donatistas.
[Zelus Sancti ad convertendos Manichæos, ex libro de Utilitate credendi,] Crebræ diversæque novi Sacerdotis occupationes eum non impediebant, quo minus, tum scriptis libris, tum viva voce, certaret adversus Manichœos ac Donatistas, quorum magnus numerus Hippone-Regio degebat. Sanctus Possidius in secunda Actorum parte post hunc Commentarium prævium edenda, plerumque breviter aut generatim narrabit hæc certamina, quæ nos ex ipso S. Augustini testimonio jam confirmabimus aut distinctius exponemus. Neomysta noster primum fervoris sui specimen ad convertendos Manichæos exhibuit Honorato, quem ante annos aliquot ad sectam eorum seduxerat, ut patet ex libro de Utilitate credendi, cujus in Retractationibus lib. 1 cap. 14 mentionem facit hoc modo: Jam vero apud Hipponem-Regium presbyter scripsi librum de Utilitate credendi, ad amicum meum, quem deceptum a Manichæis, adhuc eo errore noveram detineri, & irridere in Catholicæ fidei disciplina, quod juberentur homines credere; non autem, quid esset verum, certissima ratione docerentur.
[262] [pura contra illos scribentis intentio:] Quam pura ac simplici intentione S. Augustinus illum librum scripserit, in principio ejusdem Operis indicat his verbis: Nihil est facilius, mi charissime, quam non solum se dicere, sed etiam opinari verum invenisse; sed quam re ipsa difficillimum sit, agnosces, ut confido. his litteris meis: quæ ut tibi prosint, aut certe nihil obsint, omnibusque omnino, quorum in manus forte devenerint, & rogavi Deum & rogo; & spero ita fore; si bene mihi conscius sum, quod ad hunc stylum pio & officioso animo, non vani nominis appetitione aut nugatoriæ ostentationis accessi. Deinde cap. 2 ex hac pia intentione spem suam corroborat, & amicum veterem sic alloqui pergit: Opto autem ac spero, te hoc animo accepturum, quo a me dicuntur. Scit autem Deus, cui nota sunt arcana conscientiæ meæ, nihil me in hoc sermone malitiose agere, sed, ut existimo accipiendum esse, veri probandi causa, cui uni rei vivere jam diu statuimus, & incredibili solicitudini, ne mihi errare vobiscum facillimum fuerit, iter autem rectum tenere vobiscum sit, ne durius loquar, difficillimum. Sed præsumo, quod & in hac spe, qua spero, vos viam sapientiæ mecum obtenturos, non me deseret ille, cui sacratus sum, quem dies noctesque intueri conor; & quoniam propter peccata mea, propterque consuetudinem plagis veternosarum opinionum sauciatum oculum animæ gerens, invalidum me esse cognosco, sæpe rogo cum lachrymis… Non me ergo deseret, si nihil fingo, si officio ducor, si veritatem amo, si amicitiam diligo, si multum metuo, ne fallaris. Videtur autem Deus pium Sacerdotem nostrum voti compotem feciße, cum Honoratus hic verosimiliter sit idem cum illo ejusdem nominis Catholico, ad quem S. Augustinus postea episcopus epistolam 120 scripsit, ut Rivius, Tillemontius, aliique probabiliter existimant.
[263] [Opusculum de Duabus animabus.] Alterum Opusculum, quod sanctus Presbyter eodem circiter tempore adversus Manichæos edidit, lib. 1 Retractationum cap. 15 recensetur his verbis: Post hunc librum scripsi adhuc presbyter contra Manichæos de Duabus animabus, quarum dicunt unam partem Dei esse, alteram de gente tenebrarum, quam non condiderit Deus, & quæ sit Deo coæterna; & has ambas animas, unam bonam, alteram malam, in uno homine esse delirant. Istam scilicet malam, propriam carnis esse dicentes, quam carnem etiam dicunt gentis esse tenebrarum: illam vero bonam ex adventitia Dei parte, quæ cum tenebrarum gente conflixerit, atque utramque miscuerit, & omnia quidem bona hominis illi bonæ animæ, omnia vero mala illi malæ animæ tribuunt. Pelagiani postmodum aliquos hujus Opusculi textus in favorem hæresis suæ detorserunt; sed S. Augustinus illos hic & alibi in Retractationibus suis ita explicavit, ut erroribus eorum nequaquam patrocinentur. Porro hæc duo Opuscula referimus ad annum Christi 391 vel 392 nondum elapsum, quia Sanctus eadem præmittit publicæ disputationi, quam anno 392 circa finem mensis Augusti cum Fortunato Manichæo instituit, & de qua nunc agemus.
[264] Tempus hujus disputationis, quæ a notariis publicis excepta est, [Disputatio publica contra Fortunatum Manichæum,] in principio authenticæ relationis apud nos tomo 6 Operum pag. 66 sic exprimitur: Quinto Calendas Septembris Arcadio Augusto bis & Rufino viris clarissimis consulibus, habita disputatio adversus Fortunatum Manichæorum presbyterum, in urbe Hipponensium regionum, in Balneis Solii, sub præsentia populi. Post hæc alternatim sequuntur utriusque disputatoris ratiocinationes, in quarum fine Fortunatus pag. 71 fatetur, se dissolvendis adversarii argumentis imparem esse; cui tacenti sanctus Presbyter dixit hæc verba: Et ego novi, te non habere, quid dicas, & me, cum vos audirem, in hac quæstione numquam invenisse, quod dicerem; & inde fuisse admonitum divinitus, ut illum errorem derelinquerem, & ad fidem Catholicam me converterem, vel potius revocarem ipsius indulgentia, qui me huic fallaciæ semper inhærere non sivit. Sed si confiteris non habere te, quod respondeas, omnibus audientibus & recognoscentibus, quoniam fideles sunt, Catholicam fidem si permittunt & volunt, exponam.
[265] Circa finem hujus responsionis ex ambigua periodo oritur aliqua difficultas, [in qua dubium quoddam exponitur,] ad quam Benedictini Galli post Tillemontium in Vita Latina S. Augustini lib. 3 cap. 7 num. 3 notarunt sequentia: Sub Actorum finem significari credas, solos fideles baptizatos adfuisse disputationi secundæ. Nihilominus liquet ex Possidio, Manichæos etiam plures, cum in ea Fortunatus obmutuit, præsentes fuisse; vixque aut ne vix quidem credi potest, rem se aliter habuisse. Sed hæc apparens contradictio inter Augustinum & Possidium videtur tolli posse, si conjunctionem quoniam, superius expressam pro conjunctione quod, usurpemus eo sensu, quo apud Matthæum cap. 2 ℣ 16 legitur: Tunc Herodes videns, quoniam illusus esset a magis. In hac significatione verba Augustini sic explicari possunt, acsi dixisset: Omnibus Catholicis hic præsentibus, ac etiam aliis recognoscentibus, quod fideles sunt in voto, vel Catholici fieri cupiunt, Catholicam fidem, si permittunt & volunt, explicabo. Si omnes, qui huic disputationi aderant, fuissent fideles aut Catholici, cur Augustinus permissionem vel voluntatem illorum requisivisset, ut fidem Catholicam exponeret? Quidquid sit de hac interpretatione nostra, quam pro conjectura dumtaxat accipi volumus, eo modo sanctus Magister in hac narratione cum sancto suo discipulo conciliari potest.
[266] Interim Fortunatus ad incitas redactus, ita demum respondit: [& in qua ille se victum fatetur, at non convertitur:] Sine præjudicio professionis meæ dixerim; illa, quæ a te opponuntur, cum retractavero meis cum majoribus, si minus responderint interrogationi huic meæ, quæ similiter a te nunc mihi offertur, erit in mea contemplatione (quia & ego animam meam cupio certa fide liberari) venire ad hujus rei inquisitionem, quæ a te mihi offertur, & ostensurum te polliceris. Post hanc Fortunati promissionem sanctus Sacerdos noster Deo gratias egit, & sic illa disputatio finita est. Quis non crederet, hunc Manichæum manifeste convictum postea veritati manus daturum fuisse? Tamen ipse sanctus Doctor lib. 1 Retractationum cap. 16 post multos annos exitum hujus disputationis ita narrat: Eodem tempore presbyterii mei contra Fortunatum quemdam Manichæorum presbyterum disputavi, qui plurimum temporis apud Hipponem vixerat, seduxeratque tam multos, ut propter illos ibi eum delectaret habitare. Quæ disputatio, nobis altercantibus, excepta est a notariis, veluti gesta conficerentur: nam & diem habet & consulem. Hanc in librum memoriæ mandandam conferre curavimus. Versatur ibi quæstio, unde sit malum; me asserente, exortum fuisse hominis malum ex libero voluntatis arbitrio; illo autem naturam mali Deo coæternam persuadere moliente. Sed consequenti die tandem confessus est, nihil se adversus nos invenire, quod diceret. Nec sane Catholicus factus est; sed tamen ab Hippone discessit. Possidius infra in Actis occasionem & successum hujus disputationis iterum magis enucleate referet.
[267] [Scribit contra Adimantum Manichæum.] Ne disjungamus eas lucubrationes, quas Sanctus noster adhuc presbyter adversus Manichæos edidit, hoc loco præcedentibus ejusdem materiæ subjungimus Opusculum post alia nonnulla conscriptum, quod ipse lib. 1 Retractationum cap. 22 sic recenset: Eodem tempore (nimirum presbyterii) venerunt in manus meas quædam disputationes Adimanti, qui fuerat Manichæi discipulus, quas conscripsit adversus legem & prophetas, velut contraria eis euangelica & apostolica scripta demonstrare conatus. Huic ergo respondi, verba ejus ponens, eisque reddens responsionem meam. Quod Opus unico volumine conclusi, & in eo quibusdam quæstionibus non semel, sed iterum respondi; quoniam quod primum responderam, perierat, & tunc inventum est, cum jam iterum respondissem. Aliquas sane earumdem quæstionum popularibus ecclesiasticis sermonibus solvi, adhuc etiam quibusdam non respondi; aliquæ remanserunt, quæ, rebus aliis magis urgentibus, prætermissæ sunt, cumulo quoque oblivionis adjuncto. Jam tempus est, ut a Manichæis transeamus ad Donatistas, quos etiam S. Augustinus adhuc presbyter impugnare cœpit.
[268] [Donatistarum origo, & eorum schismatis occasio,] Sed ad clariorem rerum dicendarum intelligentiam prius sciendum est, quid Donatistæ docuerint, & quam sævos erroris sui sectatores habuerint. Hanc notitiam curioso lectori subministrat ipse sanctus Doctor in libro de Hæresibus, ubi num. 69 originem, doctrinam, divisionem, pertinaciam & rabiem eorum describit his verbis: Donatiani vel Donatistæ sunt, qui primum propter Cæcilianum contra suam voluntatem ordinatum ecclesiæ Carthaginensis episcopum schisma fecerunt, objicientes ei crimina non probata, & maxime, quod a traditoribus divinarum Scripturarum fuerit ordinatus. Sed post causam cum eo dictam atque finitam, falsitatis rei deprehensi, pertinaci dissensione firmata; in hæresim schisma verterunt: tamquam Ecclesia Christi propter crimina Cæciliani, seu vera, seu (quod magis judicibus apparuit) falsa, de toto terrarum orbe perierit, ubi futura promissa est, atque in Africa Donati parte remanserit, in aliis terrarum partibus quasi contagione communionis exstincta. Audent etiam rebaptizare Catholicos, ubi se amplius hæreticos esse firmarunt, cum Ecclesiæ Catholicæ universæ placuerit, nec in ipsis hæreticis baptisma commune rescindere.
[269] Hujus hæresis principem accipimus fuisse Donatum, qui de Numidia veniens, & contra Cæcilianum Christianam dividens plebem, adjunctis sibi ejusdem factionis episcopis, [eorumdem principes,] Majorinum apud Carthaginem ordinavit episcopum: cui Majorino Donatus episcopus alius in eadem divisione successit, qui eloquentia sua sic confirmavit hanc hæresim, ut multi existiment, propter ipsum potius eos Donatistas vocari. Exstant scripta ejus, ubi apparet eum etiam non Catholicam de Trinitate habuisse sententiam; sed quamvis ejusdem substantiæ, minorem tamen Patre Filium, & minorem Filio putasse Spiritum sanctum. Verum in hunc, quem de Trinitate habuit, ejus errorem Donatistarum multitudo intenta non fuit, nec facile in eis quisquam, qui hoc illum sensisse noverit, invenitur. Isti hæretici in urbe Roma Montenses vocantur, quibus hinc ex Africa solent episcopum mittere, aut hinc illuc Afri episcopi eorum pergere, si forte ibi eum ordinare placuisset.
[270] Ad hanc hæresim in Africa & illi pertinent, qui appellantur Circumcelliones, [& divisiones:] genus hominum agreste & famosissimæ audaciæ, non solum in alios immania facinora perpetrando, sed nec sibi eadem insana feritate parcendo: nam per mortes varias maxime præcipitiorum & aquarum & ignium seipsos necare consuerunt; & in istum furorem alios, quos potuerint, utriusque sexus seducere, aliquando ut occidantur ab aliis, mortem, nisi fecerint, comminantes. Verumtamen plerisque Donatistarum displicent tales, nec eorum communione contaminari se putant, qui Christiano orbi terrarum dementes objiciunt ignotorum crimen Afrorum. Multa & inter ipsos facta sunt schismata, & ab iis se de diversis cœtibus alii atque alii separarunt, quorum separationem cetera grandis multitudo non sensit. Sed apud Carthaginem Maximianus contra Primianum ab ejusdem erroris centum ferme episcopis ordinatus, & a reliquis trecentis decem, cum eis duodecim, qui ordinationi ejus etiam præsentia corporali interfuerunt, atrocissima criminatione damnatus, compulit eos nosse etiam extra ecclesiam dari posse baptismum Christi: nam quosdam ex eis cum eis, quos extra eorum ecclesiam baptizaverant, in suis honoribus sine ulla in quoquam repetitione baptismatis receperunt; nec eos, ut corrigerent per publicas potestates agere destiterunt, nec eorum criminibus per sui concilii sententiam vehementer exaggeratis, communionem suam contaminare timuerunt.
[271] Ex his facile colligimus, in Africa Donatistas multitudine innumerabiles & feritate terribiles fuisse. [illorum multitudo, potentia, odium in Augustinum.] Certe Hippone-Regio non diu ante adventum S. Augustini tanta erat illorum violentia vel auctoritas, ut Faustinus eorum in hac urbe episcopus panem Catholicis coqui prohibuerit, sicut ipse sanctus Doctor lib. 2 contra Litteras Petiliani Donatistæ cap. 83 significat hac interrogatione: Nonne apud Hipponem, ubi ego sum, non desunt, qui meminerint, Faustinum vestrum regni sui tempore præcepisse, quoniam Catholicorum ibi paucitas erat, ut nullus eis panem coqueret, ita ut cujusdam diaconi nostri furnarius inquilinus domini sui panem incoctum abjecerit, eique nulla exsilii lege damnato, communicationem non solum in civitate Romana (Hippo-Regius hic vocatur civitas Romana, quia juris erat Romanorum) sed etiam in patria sua; nec solum in patria, sed etiam in domo sua negaverit? Quinimo rabies Donatistarum contra sanctum Presbyterum nostrum eo usque progediebatur, ut eum publice seductorem animarum ac lupum nominarent, & certam peccatorum omnium veniam promitterent iis suæ partis hominibus, qui Augustinum occidissent, quemadmodum sanctus Possidius in Actis infra dandis num. 18 testabitur.
[272] [Sanctus varia] Verum his adversariorum minis non terrebatur intrepidus Catholicæ fidei Vindex, & contra tam multos tamque formidabiles veritatis hostes edidit adhuc tempore sui presbyterii publicum Opusculum, cujus materiam ac methodum lib. 1 Retractationum cap. 20 sic breviter indicat: Volens etiam causam Donatistarum ad ipsius humillimi vulgi & omnino imperitorum atque idiotarum notitiam pervenire, & eorum, quantum fieri posset, per nos inhærere memoriæ, Psalmum, qui eis cantaretur, per Latinas litteras feci; sed usque ad V litteram (tales enim abecedarios appellant) tres vero ultimas omisi; sed pro eis novissimum quasi epilogum adjunxi, tamquam eos mater alloqueretur Ecclesia. Hypopsalma etiam, quod responderetur & proœmium causæ, quod nihilominus cantaretur, non sunt in ordine litterarum: earum quippe ordo incipit post proœmium. Ideo autem non aliquo carminis genere id fieri volui, ne me necessitas metrica ad aliqua verba, quæ vulgo minus sunt usitata, compelleret. Iste Psalmus abecedarius in editione Plantiniana Operum S. Augustini initio tomi septimi pag. 3 impressus est, ad quem annotationes theologorum Lovaniensium post eumdem tomum pag. 6 consuli possunt.
[173] [scribit] Sanctus alteram lucubrationem tunc contra Donatistas editam, quæ jam periit, vel adhuc alicubi latet, eodem lib. 1 Retractationum cap. 21 commemorat his verbis: Librum etiam contra Epistolam Donati, qui partis Donati, secundus post Majorinum episcopus apud Carthaginem fuit, eodem presbyterii mei tempore scripsi; in qua epistola ille agit, ut non nisi in ejus communione baptisma Christi esse credatur, cui nos contradicimus. Deinde quasdam opiniones a se in Opere illo traditas corrigit, exponit, aut revocat. Unde omnibus evidenter patet, quanto animi candore S. Augustinus etiam litterarios aut historicos errores suos agnosceret. Eodem circiter tempore ad Maximum Donatistarum episcopum dedit Epistolam 203, cujus fragmentum paragrapho præcedente exhibuimus, ut ostenderemus, quantam curam S. Augustinus adhuc presbyter pro diœcesi Hipponensi gereret. Tota hæc epistola transcribi mereretur, nisi nimis prolixa foret. Quapropter hic alterum ejusdem fragmentum exhibemus, ut ex eo manifestum fiat, quam humaniter & mansuete Sanctus noster cum Donatistis egerit, eosque ad fidem Catholicam amplectendam invitaverit.
[274] [contra Donatistas,] Itaque pacificus Presbyter post honorificos amicosque titulos, quos huic Donatistarum episcopo Maximino tribuit, & quorum in exordio rationem reddit, epistolam 203 mox citatam sic prosequitur: Ego cum in ista regione consuetudinem hominum lugendam atque plangendam, qui, cum Christiano nomine glorientur, Christianos rebaptizare non dubitant, quibus verbis poteram detestarer, non defuerunt laudatores tui, qui mihi dicerent, te ista non facere. Fateor, primo non credidi. Deinde considerans, posse fieri, ut animam humanam de futura vita cogitantem Dei timor invaderet, ut se a scelere apertissimo temperaret, gratulatus credidi, quod tali proposito ab Ecclesia Catholica nolueris esse nimis alienus. Quærebam sane occasionem loquendi tecum, ut si fieri posset, ea, quæ parva remanserat, inter nos dissensio tolleretur. Cum ecce ante paucos dies diaconum nostrum Mutugennensem te rebaptizasse, nuntiatum est. Dolui vehementer & illius miserabilem lapsum, & tuum, frater, inopinatum scelus: novi enim, quæ sit Ecclesia Catholica; gentes sunt hereditas Christi, & possessio Christi termini terræ. Nostis & vos, aut si non nostis, advertite; facillime a volentibus sciri potest. Rebaptizare igitur hæreticum hominem, qui hæc sanctitatis signa perceperit, quæ Christiana tradidit disciplina, omnino peccatum est; rebaptizare autem Catholicum, immanissimum scelus est.
[275] Tamen non adeo credens, quia de te mihi bene persuasim tenebam, [& Maximinum eorum episcopum] Mutugennam ipse perrexi, & eum quidem miserum videre non potui; a parentibus vero ejus audivi, quod vester jam etiam diaconus factus sit. Et tamen tam bene adhuc de tuo corde sentio, ut eum rebaptizatum esse non credam. Quare te, frater dilectissime, per divinitatem & humanitatem Domini nostri Jesu Christi obsecro, ut rescribere mihi digneris, quid gestum sit; & sic rescribere, ut noveris me in ecclesia fratribus nostris epistolam tuam velle recitare. Quod ideo scripsi, ne cum id postea facerem, quod me non sperares facturum, offenderem charitatem tuam, & justam de me apud communes amicos querelam deponeres. Quid ergo te impediat ad rescribendum, non video: si enim rebaptizas, nihil est, quod homines de tuo collegio formides, cum id te rescripseris facere, quod te illi facere, etiamsi nolles, juberent. Cum autem id quantis potueris documentis faciendum esse defenderis, non solum non succensebunt, sed etiam prædicabunt. Si autem non rebaptizas, arripe libertatem Christianam, frater Maximine, arripe, quæso te: non cujusquam hominis in contemplatione Christi aut reprehensionem verearis, aut exhorreas potestatem. Transit honor hujus seculi, transit ambitio. In futuro Christi judicio nec absidæ gradatæ, nec cathedræ velatæ, nec sanctimonialium occursantium atque cantantium greges adhibebuntur ad defensionem, ubi cœperit accusare conscientia, & conscientiarum arbiter judicare. Quæ hic honorant, ibi onerant; quæ hic relevant, ibi gravant. Ista quæ pro tempore propter Ecclesiæ utilitatem honori nostro exhibentur, defenduntur forte bona conscientia, defendere autem non poterunt malam.
[276] Quod ergo tam pio & tam religioso animo facis, [humanissimis litteris] si tamen facis, ut Ecclesiæ Catholicæ baptismum non iteres, sed approbes potius tamquam unius verissimæ matris, quæ omnibus gentibus & regenerandis sinum pandit, & regeneratis ubera infundit, tamquam unius possessionis Christi, sese usque ad terræ terminos porrigentis, si hoc vere facis, cur non erumpis in exultantem & liberam vocem? Cur lucernæ tuæ tam utilem splendorem premis sub modio?… Clama ergo, recte te facere, si non rebaptizas; & non solum sine trepidatione, sed etiam cum gaudio mihi inde rescribe. Nulla te tuorum consilia, frater, exterreant: si enim hoc eis displicuerit, non sunt digni, qui te habeant. Si autem placuerit, credimus de misericordia Domini, qui timentes sibi displicere & conantes placere numquam deserit, quod inter nos & vos cito pax erit, ne propter honores nostros, de qua sarcina periculosa ratio reddetur, miseræ plebes credentes in Christum habeant in domibus suis communes cibos, & mensam Christi communem habere non possint. Nonne ingemiscimus, quod vir & uxor, ut fideliter conjungant corpora sua, jurant sibi plerumque per Christum, & ipsius corpus Christi diversa communione dilaniant? Hoc tantum scandalum, tantus diaboli triumphus, tanta pernicies animarum, si per tuam modestiam & prudentiam & dilectionem, quam debemus ei, qui pro nobis suum sanguinem fudit, ablata de medio in his regionibus fuerit, quis explicet verbis, quam tibi palmam præparet Dominus, ut ad cetera membra sananda, quæ per totam Africam tabefacta miserabiliter jacent, a te proficiscatur tam imitabile medicinæ documentum?
[277] [invitat ad fidem Catholicam:] Quam vereor, quoniam cor meum videre non potes, ne tibi cum insultatione potius quam cum dilectione loqui videar. Sed certe amplius quid faciam, non invenio; nisi ut inspiciendum sermonem meum tibi offeram, animum Deo. Tollamus de medio inania objecta, quæ a partibus imperitis jactari contra invicem solent; nec tu objicias tempora Macariana, nec ego sævitiam Circumcellionum. Si hoc ad te non pertinet, nec illud ad me. Area Dominica nondum ventilata est, sine paleis esse non potest. Nos oremus atque agamus, quantum possumus, ut frumentum simus… Re agamus, ratione agamus; divinarum Scripturarum auctoritatibus agamus, quieti atque tranquilli, quantum possumus, petamus, quæramus, pulsemus, ut accipiamus & inveniamus, & aperiatur nobis; ne forte fieri possit, ut adjuvante Domino concordes conatus & orationes nostras tanta deformitas atque impietas Africanarum regionum de nostris terris incipiat aboleri.
[278] [qui verosimiliter est conversus.] Forsan hac suavi fortique exhortatione Maximinus ille commotus est, ut postea fidem Catholicam amplecteretur: nam Maximinus episcopus Sinitensis ad unitatem Ecclesiæ Catholicæ ex schismate Donatistarum transit, ut S. Augustinus Epistola 166 testatur. Holstenius autem aliique probabiliter existimant, hunc cum illo eumdem esse. Quidquid sit, hæc specimina sufficiant ad ostendendum fervorem, quem Sanctus tempore presbyterii sui pro conversione Manichæorum & Donatistarum habuit. Postea per decursum hujus Commentarii prævii breviter afferemus alia certamina, quæ Sanctus ad cathedram Hipponensem jam evectus, cum Manichæis, Donatistis aliisque hæreticis inivit. Interim paragrapho sequente colligemus illa, quæ S. Augustinus adhuc presbyter ad utilitatem Ecclesiæ scripsit ac gessit.
§ XX. Reliqua scripta, quæ Sanctus tempore sui presbyteratus edidit, & ex horum postremo orta controversia inter ipsum & S. Hieronymum.
[Disputatio Sancti de Fide & Symbolo:] Hippone-Regio generale totius Africæ concilium mense Octobri anni 393 celebratum est, sicut editores conciliorum & chronologi consentiunt. In hac synodo S. Augustinus adhuc presbyter de fide & symbolo disserere jussus est, & eam dissertationem, rogantibus amicis, postmodum scripto vulgavit, ut ipse lib. I Retractationum cap. 17 testatur hoc modo: Per idem tempus coram episcopis hoc mihi jubentibus, qui plenarium totius Africæ concilium Hippone-Regio agebant *, de fide & symbolo presbyter disputavi: quam disputationem, nonnullis eorum, qui nos familiarius diligebant, studiosissime instantibus, in librum contuli, in quo de rebus ipsis ita disseritur, ut tamen non fiat verborum illa contextio, quæ tenenda memoriter competentibus traditur. Alias ejusdem fere temporis lucubrationes collocabimus eo ordine, quo sanctus Doctor illas in libris Retractationum recenset.
[279] Itaque lib. I, cap. 18 aliquod Opus imperfectum memorat his verbis: [Opusculum imperfectum de Genesi ad litteram:] Cum de Genesi duos libros contra Manichæos condidissem, quoniam secundum allegoricam expositionem Scripturæ verba tractaveram, non ausus naturalium rerum tanta secreta ad litteram exponere, hoc est, quemadmodum possent secundum historicam proprietatem, quæ ibi dicta sunt, accipi; volui experiri in hoc quoque negotiosissimo ac difficillimo Opere, quid valerem; sed in Scripturis exponendis tyrocinium meum sub tanta sarcinæ mole succubuit: & nondum perfecto uno libro, ab eo, quem sustinere non poteram, labore conquievi. Sed in hoc Opere cum mea Opuscula retractarem, iste ipse, ut erat imperfectus, venit in manus, quem neque edideram, & abolere decreveram, quoniam scripsi postea XII libros, quorum titulus est: De Genesi ad litteram. In quibus quamvis multa quæsita potius quam inventa videantur, tamen eis iste nullo modo est comparandus. Verum & hunc posteaquam retractavi, manere volui, ut esset index, quantum existimo, non inutilis rudimentorum meorum in enucleandis atque scrutandis divinis Eloquiis, ejusque titulum esse volui De Genesi ad litteram imperfectus.
[280] Sanctus eodem lib. I Retractationum cap. 19 testatur, [alia in sacram Scripturam] sese per idem tempus de sermone Domini in monte secundum Matthæum duo volumina scripsisse. Tribus sequentibus ejusdem libri capitibus enumerat Opuscula sua, quæ tunc adversus Donatistas & Adimantum Manichæum vulgavit, & quorum paragrapho præcedente meminimus. His ibidem subjungit tres commentarios in Epistolas Apostoli Pauli, cujus occasionem cap. 23 refert hoc modo: Cum presbyter adhuc essem, contigit, ut apud Carthaginem inter nos, qui simul eramus, ad Romanos Apostoli Epistola legeretur, & quædam interrogabar a fratribus; quibus cum, sicut poteram, responderem, voluerunt scribi potius, quæ dicebam, quam sine litteris fundi: ubi cum eis obtemperarem, liber unus accessit Opusculis meis. Ex hoc libro Semi-Pelagiani adducebant opinioni suæ patrocinium. Sed Augustinus lib. 1 de Prædestinatione Sanctorum cap. 3 & sequenti candide errorem suum agnoscit, priorem sententiam mutat, & illos errantes prioris opinionis suæ sectatores ad exemplum suum imitandum invitat.
[281] Lib. I Retractationum cap. 24 sic aliud ejusdem fere generis Opusculum commemorat: [Opuscula:] Post hunc librum exposui ejusdem Apostoli Epistolam ad Galatas, non carptim, id est, aliqua prætermittens, sed continuanter & totam. Hanc autem expositionem uno volumine comprehendi. Sed sanctus Interpres hanc explicationis methodum tenere non potuit in altero sacræ Scripturæ commentario, quem ibidem cap. 25 recenset his verbis: Epistolæ quoque ad Romanos, sicut ad Galatas, expositionem susceperam. Sed hujus Operis, si perficeretur, plures libri erant futuri; quorum unum in sola disputatione ipsius salutationis absolvi, ab initio scilicet usque ad illud, ubi ait: “Gratia vobis & pax a Deo Patre nostro & Domino Jesu Christo”. Factum est quippe, ut immoraremur, cum vellemus solvere incidentem sermoni nostro difficillimam quæstionem de peccato in Spiritum sanctum, quod non remittatur neque in hoc seculo, neque in futuro. Sed deinde alia volumina cessavi adjungere exponendo Epistolam totam, ipsius Operis magnitudine ac labore deterritus, & in alia faciliora deflexus sum. Ita factum est, ut librum, quem feceram primum, relinquerem solum, cujus esse titulum volui, Epistolæ ad Romanos inchoatæ expositio.
[282] [quando scriptus liber 83 Quæstionum.] Miramur, ibidem cap. 26 librum de Octoginta tribus quæstionibus collocari inter Opera, quæ S. Augustinus adhuc presbyter scripsit: nam sanctus Doctor ibi testatur, illas quæstiones a se dictatas fuisse primo tempore conversionis suæ, postquam in Africam rediit, quas postea jam episcopus ordinatim colligi & in unum librum redigi jusserit. Forsan eas presbyter recognovit, episcopus postea vulgavit, & ideo tempore presbyteratus ejus recensentur. At quæcumque sit hujus ordinis causa, nos illas § 13 retulimus ad secessum Tagastensem, cui originem suam debent. Sic etiam superius § 9 recensuimus Opus de Libero arbitrio, quod Sanctus Romæ adhuc laïcus inchoavit, etiamsi illud in Africa jam presbyter absolverit. Nihil hic annotare voluimus circa privatas epistolas, quas Sanctus tempore sui presbyteratus ad Paulinum aliosque dedit, ne Commentarius noster prævius nimium excrescat.
[283] [Scribit de Mendacio, & contra Mendacium,] Denique Sanctus lib. 1 Retractationum cap. 27 postremum Opus a se presbytero compositum indicat, & ab altero similis materiæ distinguit his verbis: Item de Mendacio scripsi librum, qui etsi cum aliquo labore intelligitur, habet tamen non inutilem ingenii & mentis exercitationem, magisque moribus ad veriloquium diligendum proficit. Hunc quoque auferre statueram de Opusculis meis, quia & obscurus & anfractuosus, & omnino molestus mihi videbatur; propter quod eum nec edideram. Deinde cum postea scripsissem alterum, cujus titulus est CONTRA MENDACIUM, multo magis tistum non esse decreveram, & jusseram; sed non est factum. Itaque in ista retractatione Opusculorum meorum, cum eum incolumen reperissem, etiam ipsum retractatum manere præcepi; maxime quia in eo nonnulla sunt necessaria, quæ in illo altero non sunt. Propterea vero illius inscriptio est CONTRA MENDACIUM; istius autem DE MENDACIO: quoniam per illum totum oppugnatio est aperta mendacii; istius autem magna pars in inquisitionis disputatione versatur. Ad eumdem tamen finem uterque dirigitur. Utrumque illud Opus in editione Plantiniana sub initio tomi quarti typis excusum est.
[284] [in quo tacite reprehendit S. Hieronymum,] In epilogo prioris hujus opusculi de Mendacio contrariam quorumdam sententiam redarguit his verbis: Quisquis autem esse aliquod genus mendacii, quod peccatum non sit, putaverit, decipiet se ipsum turpiter, cum honestum se deceptorem arbitratur aliorum. Tanta porro cæcitas hominum animos occupavit, ut eis parum sit, si dicamus quædam mendacia non esse peccata, nisi etiam in quibusdam peccatum dicant esse, si mendacium recusemus; eoque perducti sunt defendendo mendacium, ut etiam primo illo genere, quod est omnium sceleratissimum, dicant usum fuisse apostolum Paulum: nam in Epistola ad Galatas, quæ utique sicut ceteræ ad doctrinam religionis pietatisque conscripta est, illo loco dicunt esse mentitum, ubi ait de Petro & Barnaba: Cum vidissem quia non recte ingrediuntur ad veritatem Euangelii. Cum enim volunt Petrum ab errore, atque ab illa, in quam inciderat, viæ pravitate defendere, ipsam religionis viam, in qua salus est omnibus, confracta & comminuta Scripturarum auctoritate, conantur evertere. In quo non vident, non solum mendacii crimen, sed etiam perjurii, se objicere Apostolo in ipsa doctrina pietatis, hoc est, in Epistola, in qua prædicat Euangelium; ibi quippe ait, priusquam ista narraret: “Quæ autem scribo vobis, ecce coram Deo, quia non mentior”.
[285] Hic tacito nomine S. Augustinus reprehendit Hieronymum, [qui docuerat Petro Paulum restitisse] qui in Commentario Epistolæ S. Pauli ad Galatas jam scripserat sequentia: Ex eo quod Petrus, antequam quidam de Jerosolymis Antiochiam venirent, edebat cum gentibus, ostenditur non eum oblitum fuisse præcepti; nullum hominem communem & immundum dicere; sed quia propter eos, qui adhuc Legem observandam putabant, paululum se a convictu subtraxerat gentium; ita ut etiam ceteri, qui ex Judæis erant, similiter facerent; & Barnabas, qui cum Paulo in gentibus Euangelium prædicabat, hoc facere cogeretur, hi qui Antiochiæ crediderant ex gentibus, nec fuerant circumcisi, compellebantur ad Legis onera transcendere; non intelligentes dispensationem Petri, qua Judæos salvari cuperet, sed putantes ita se Euangelii habere rationem. Cum itaque vidisset Apostolus Paulus periclitari gratiam Christi, nova bellator ejus usus est arte pugnandi, ut dispensationem Petri, qua Judæos salvari cupiebat, nova ipse contradictionis dispensatione corrigeret, & resisteret ei in faciem, non arguens propositum, sed quasi in publico contradicens, ut ex eo quod Paulus eum arguens resistebat, hi qui crediderant ex gentibus, servarentur.
[286] Quod si putat aliquis, vere Paulum Petro Apostolo restitisse, [ex quadam simulatione.] & pro veritate Euangelii intrepide fecisse injuriam præcessori, non ei stabit illud, quod & ipse Paulus Judæis Judæus factus est, ut Judæos lucrifaceret, & ejusdem simulationis tenebitur reus, quando caput totondit in Cenchris & facto calvitio oblationem obtulit in Jerusalem; & Timotheum circumcidit, & nudipedalia exercuit, quæ utique manifestissime de cæremoniis Judæorum sunt. Si itaque ipse, qui ad prædicationem gentium missus erat, non putavit abs re dicere: Sine offendiculo estote Judæis & Ecclesiæ Dei; quomodo & ego omnibus per omnia placeo, non quærens quod mihi utile est, sed quod multis, ut salventur; & fecit aliqua, quæ contraria essent Euangelii libertati, ne scandalizaret Judæos; qua auctoritate, qua fronte audet hoc in Petro reprehendere, qui circumcisionis Apostolus erat, quod ipse Apostolus gentium arguitur commisisse? Sed, ut ante jam diximus, restitit secundum faciem publicam Petro & ceteris, ut hypocrisis observandæ legis, quæ nocebat eis, qui ex gentibus crediderant, correptionis hypocrisi emendaretur, & uterque populus salvus fieret; dum & qui circumcisionem laudant, Petrum sequuntur; & qui circumcidi nolunt, Pauli prædicant libertatem. Quod autem ait, REPREHENSIBILIS ERAT, propterea medie temperavit, ut intelligamus, non tam a Paulo eum fuisse reprehensibilem, quam his fratribus, cum quibus ante edens, se ab eis postea separabat. Deinde S. Hieronymus variis exemplis ostendere nititur, hanc reprehensionem ex condicto utriusque Apostoli propter alios simulatam ac licitam fuisse.
[287] [putabatque Hieronymum mendacii officiosi patronum:] Sed hæc opinio nequaquam placet Augustino, qui adhuc presbyter Hieronymo inscripsit Epistolam octavam, in qua cap. 3 sic eum alloquitur: Legi etiam quædam scripta, quæ tua dicerentur, in epistolas Apostoli Pauli, quarum ad Galatas cum enodare velles, venit in manus locus ille, quo Apostolus Petrus a perniciosa simulatione revocatur; dictumque ibi patrocinium mendacii susceptum esse vel abs te tali viro, vel a quopiam, (si alius illa scripsit) fateor, non mediocriter doleo, donec refellantur, si forte refelli possunt ea, quæ me movent: mihi enim videtur exitiosissime credi, aliquod in Libris sanctis esse mendacium, id est, eos homines, per quos nobis illa Scriptura ministrata est atque conscripta, aliquid in libris suis fuisse mentitos …: admisso enim semel in tantum auctoritatis fastigium officioso aliquo mendacio, nulla illorum Librorum particula remanebit, quæ non, ut cuique videbitur, vel ad mores difficilis, vel ad fidem incredibilis, eadem perniciosissima regula ad mentientis auctoris consilium officiumque referatur. Deinde Sanctus noster pluribus ibidem ratiociniis hoc argumentum suum urget, & in epistola sequente rursus repetit.
[288] [respondet Augustino Hieronymus subiratus,] At Hieronymus in Epistola inter Augustinianas undecima remittit Augustinum ad præfationem sui Commentarii in Epistolam ad Galatas, ubi veteres ejusdem sententiæ defensores assignaverat, & caput tertium istius Epistolæ undecimæ concludit his verbis: Ego, imo alii ante me exposuerunt causam, quam putaverant, non officiosum mendacium defendentes, sicut tu scribis, sed docentes honestam dispensationem, ut & Apostolorum prudentiam demonstrarent, & blasphemantis Porphyrii imprudentiam coërcerent, qui Petrum & Paulum puerili dicit inter se pugnasse certamine; imo exarsisse Paulum in invidiam virtutum Petri, & ea scripsisse jactanter, quæ vel non fecerit, vel, si fecerit, procaciter fecerit, id in alio reprehendens, quod ipse commiserit. Interpretati sunt illi, ut potuerunt. Tu quomodo locum istum edisseres, utique meliora dicturus, qui veterum sententiam reprobasti. Igitur occasione Opusculi de Mendacio & ex litteris hac de re ultro citroque scriptis inter hos duos sanctos doctissimosque viros orta est illa controversia, quæ paulatim ferventius agitari cœpit: Hieronymus enim postea duas acriores epistolas ad Augustinum dedit, quæ inter Augustinianas numero XIII & XIV legi possunt.
[289] [quem ille leni responsione mitigat,] Attamen Sanctus noster his litteris expostulatoriis epistolam decimam quintam reddidit, ubi cap. 2 subiratum Hieronymum placavit hac mansueta responsione: Restat igitur, ut lædere me rescribendo disponeres, si certo documento meas esse illas litteras nosceres. Atque ita, quia non credo, quod injuste me lædendum putares, superest, ut agnoscam peccatum meum, quod prior te illis litteris læserim, quas meas esse negare non possum. Cur itaque conor contra fluminis tractum, ac non potius veniam peto? Obsecro te ergo per mansuetudinem Christi, ut, si læsi te, dimittas mihi, ne me vicissim lædendo malum pro malo reddas. Lædes autem me, si mihi tacueris errorem meum, quem forte inveneris in factis vel dictis meis: nam si ea in me reprehenderis, quæ reprehendenda non sunt, te lædis magis quam me; quod absit a moribus & sancto proposito tuo, ut hoc facias voluntate lædendi, culpans in me aliquid dente maledico, quod mente veridica esse scis non culpandum. Ac per hoc aut benevolo corde arguas, etiamsi caret delicto, quem arguendum putas; aut paterno affectu mulceas, quem adjicere nequeas: potest enim fieri, ut tibi aliud videatur, quam veritas habet; dum tamen abs te aliud non fiat, quam charitas habet: nam & ego amicissimam reprehensionem gratissime accipiam, etiamsi reprehendi non meruit, quod recte defendi potest; aut agnoscam simul & benevolentiam tuam & culpam meam, & quantum Dominus donat, in alio gratus, in alio emendatus inveniar. Præterea Sanctus noster epistola decima nona fusius Hieronymo respondit, ejusque sententiam de reprehenso Petro suaviter ac fortiter iterum refutavit.
[290] Sic ea disceptatio sopita est inter illustres istos Ecclesiæ Doctores, [ita ut amicitia illorum hinc aucta,] & hæc amantium rixa videtur amoris redintegratio fuisse, quemadmodum colligimus ex epistola vigesima quinta, qua postmodum sanctus Hieronymus Augustinum laudat his verbis: Omni quidem tempore beatitudinem tuam eo, quo decet, honore veneratus sum, & habitantem in te dilexi Dominum Salvatorem; sed nunc, si fieri potest, cumulo aliquid addimus, & plena complemus, ut absque tui nominis mentione ne unam quidem horam præterire patiamur, qui contra flantes ventos ardore fidei perstitisti, maluistique, quantum in te fuit, solus liberari de Sodomis, quam cum pereuntibus commorari. Scit, quid dicam, prudentia vestra. Macte virtute; in orbe celebraris; Catholici te conditorem antiquæ rursum fidei venerantur atque suspiciunt; & quod signum majoris gloriæ est, omnes hæretici detestantur; & me pari persequuntur odio, ut, quos gladio nequeunt, voto interficiant. Incolumem & mei memorem te Christi Domini clementia tueatur, domine venerande, & beatissime papa.
[291] Imo non dubitamus, quin Hieronymus in hac materia sententiam S. Augustini tandem amplexus fuerit, [& Hieronymus videatur in Augustini sententiam transivisse:] cum postea in Dialogo adversus Pelagianos lib. 1, cap. 8 sub nomine Critobuli scribat sequentia: Apostolus (nimirum Paulus) dicit de Petro, quod non recto pede incesserit in Euangelii veritate, & in tantum reprehensibilis fuerit; ut & Barnabas adductus sit in eamdem simulationem. Quis indignabitur, id sibi denegari, quod princeps Apostolorum non habuit? Hæc prioris sententiæ mutatio confirmatur ex ipso S. Augustino, qui Oceano hanc veterem controversiam renovare cupienti in epistola 260 post alia sic respondet: Sed quid hinc diutius? cum de hac quæstione inter nos ego & prædictus venerabilis frater Hieronymus satis litteris egerimus; & in hoc Opere recentissimo, quod sub nomine Critobuli adversus Pelagium modo edidit, eamdem de ista re gesta dictisque Apostolicis sententiam tenuit, quam beatissimi Cypriani etiam nos secuti sumus.
[292] Ad evitandas difficultates, quæ ex hac opinione objiciuntur, [quomodo aliqui explicent locum de Cepha reprehenso.] antiqui quidam scriptores asseruerunt, quod Cephas ille reprehensus, non fuerit Apostolus Petrus, sed alius ab ipso diversus, ut in supra citato Commentario Epistolæ ad Galatas Hieronymus tradit his verbis: Sunt, qui Cephan, cui hic in faciem Paulus restitisse se scribit, non putent Apostolum Petrum, sed alium de septuaginta discipulis isto vocabulo nuncupatum; & dicunt nequaquam Petrum a convictu gentium se potuisse subtrahere, qui & centurionem Cornelium baptizarat; .. maxime cum Lucas scriptor historiæ nullam hujus dissensionis faciat mentionem; nec dicat, umquam Petrum Antiochiæ fuisse cum Paulo; & locum dari Porphyrio blasphemanti, si aut Petrus errasse, aut Paulus procaciter Apostolorum principem confutasse credatur. Quamvis S. Hieronymus ibidem mox refellat hanc antiquam sententiam, tamen Harduinus noster aliique recentiores eum secuti, rursus illam suscitarunt, & non contemnendis argumentis hactenus defendunt. Cum non sit hic instituti nostri probabiliorem ex istis opinionibus tueri, theologis & sacræ Scripturæ interpretibus ulterius indagandam relinquimus illam controversiam, de qua interim Historia Apostolica, quam Antonius Sandinus anno 1731 Patavit edidit, & Gerardus Casteel in Controversiis ecclesiastico-historicis, Coloniæ Agrippinæ anno 1734 impressis, controversia XIII consuli possunt. Nunc ab his eruditis utilibusque Sancti nostri scriptis transimus ad egregium ejusdem facinus, quod adhuc tempore presbyterii sui patravit.
[Annotata]
* al. habebant
§ XXI. Hippone-Regio sacrilegus mos epulandi in templo, qui festis quorumdam Sanctorum diebus sub larva pietatis servari solebat, exhortatione Sancti nostri sublatus.
[Cum in ecclesia Africanis zinolenia celebrarentur convivia,] Turpis Afrorum mos erat, ut sub falsa specie religionis in cœmeteriis Martyrum, seu venerandis Sanctorum templis vinolenta convivia instituerent, eoque modo annuam illorum festivitatem colerent, aut verius profanarent. Sanctus Presbyter noster hanc sacrilegam consuetudinem ægerrime ferebat, & propterea anno Christi 392 ad Aurelium Carthaginensem episcopum recenter electum scripserat epistolam sexagesimam quartam Plantinianæ editionis, in qua ipsum graviter exhortatus est, ut auctoritate conciliorum & prævio ecclesiæ suæ Carthaginensis exemplo hunc abusum ex Africa fortiter simulque suaviter eliminaret. Nobis ignotum est, an Aurelius Carthaginensis antistes id exsecutioni mandare potuerit, quamvis apud Labbeum nostrum tomo 2 Conciliorum Col. inter canones ecclesiæ Africanæ, procurante verosimiliter Augustino, sequens ordine quadragesimus secundus exprimatur his verbis: Ut nulli episcopi vel clerici in ecclesia conviventur, nisi forte transeuntes hospitiorum necessitate illic reficiant; populi etiam ab hujusmodi conviviis, quantum fieri potest, prohibeantur. At certe Sanctus noster Hippone-Regio hunc canonem observari jussit, & illam fœdam convivandi in ecclesia consuetudinem penitus abolevit, ut discimus ex Epistola vigesima nona novissimæ editionis Parisiensis, quam S. Augustinus adhuc presbyter Alypio jam episcopo Tagastensi scripsit, & quam PP. Benedictini Galli non ita pridem in Ms. codice Cisterciensium repererunt.
[294] [Sanctus adhuc presbyter contra abusum illum] Quamvis hæc epistola sit longior, & laudati PP. Benedictini in Vita S. Augustini lib. 3, cap. 11 materiam illius redegerint in compendium, quod inde facilius hic excerpi posset, tamen hanc rem præclare gestam referre malumus ex ipso sancto Presbytero nostro, & propterea prolixiorem ejus narrationem hoc loco transcribere non gravabimur. Alypius anno Christi 395 versabatur in urbe Hipponensi, quando imminebat annua S. Leontii quondam Hipponensis episcopi festivitas, quam cives solito conviviorum apparatu celebrare decreverant. Sed præsul ille sciens firmum Presbyteri nostri propositum, pro fausto rei successu preces effuderat, & forsan ob urgentia diœcesis suæ negotia ante abusum illum sublatum inde discesserat, ut colligimus ex initio memoratæ epistolæ, quam Sanctus noster ita continuat: Cum post profectionem tuam nobis nuntiatum esset, tumultuari homines, & dicere se ferre non posse, ut illa solemnitas prohiberetur, quam LÆTITIAM nominantes, vinolentiæ nomen frustra conantur abscondere, sicut etiam, te præsente, jamjam nuntiabatur; opportune nobis accidit occulta ordinatione omnipotentis Dei, ut quarta feria illud in Euangelio capitulum consequenter tractaretur: “Nolite dare Sanctum canibus, neque projeceritis margaritas vestras ante porcos”. Tractatum est ergo de canibus & de porcis, ita ut & pervicaci latratu adversus Dei præcepta rixantes, & voluptatum carnalium sordibus dediti erubescere cogerentur; conclusumque ita, ut viderent, quam esset nefarium, intra ecclesiæ parietes id agere nomine religionis, quod in suis domibus si agere perseverarent, a Sancto & Margaritis ecclesiasticis eos arceri oporteret.
[295] Sed hæc quamvis grate accepta fuerint, tamen quia pauci convenerant, [vehementer invectus,] non erat satisfactum tanto negotio. Iste autem sermo cum ab eis, qui aderant, pro cujusque facultate ac studio foris ventilaretur, multos habuit contradictores. Postea vero quam dies Quadragesimæ illuxisset, & frequens multitudo ad horam tractationis occurrit, lectum est istud in Euangelio, ubi Dominus de templo expulsis venditoribus animalium, & eversis mensis nummulariorum, dixit, domum Patris sui pro domo orationum, speluncam latronum esse factam. Quod capitulum, cum eos intentos proposita vinolentiæ quæstione feci, & ipse quoque recitavi; adjunxique disputationem, qua ostenderem, quanto commotius & vehementius Dominus noster ebriosa convivia, quæ ubique sunt turpia, de templo expelleret, unde sic expulit concessa commercia, cum ea venderentur, quæ sacrificiis illo tempore licitis essent necessaria; quærens ab eis, quibus similiorem putarent speluncam latronum necessaria vendentibus, an immoderate bibentibus. Et quoniam mihi præparatæ lectiones suggerendæ tenebantur, adjunxi deinde, ipsum adhuc carnalem populum Judæorum in illo templo, ubi nondum Corpus & Sanguis Domini offerebatur, non solum vinolenta, sed nec sobria quidem umquam celebrasse convivia; nec eos publice religionis nomine inebriatos inveniri in historia, nisi cum festa fabricato idolo exsolverent: quæ cum dicerem, codicem etiam accepi, & recitavi totum illum locum. Addidi etiam cum dolore, quo potui, quoniam Apostolus ait, ad discernendum populum Christianum a duritie Judæorum, epistolam suam, non in tabulis lapideis scriptam, sed in tabulis cordis carnalibus, cum Moyses famulus Dei, propter illos principes, binas lapideas tabulas confregisset, quomodo non possumus istorum corda confringere, qui homines novi Testamenti, Sanctorum diebus celebrandis ea vellent solenniter exhibere, quæ populus veteris Testamenti & semel, & idolo celebravit.
[296] Tunc reddito Exodi codice, crimen ebrietatis, quantum tempus sinebat, [demonstrataque ex Scripturis] exaggerans sumpsi apostolum Paulum, & inter quæ peccata posita esset, ostendi, legens illum locum: “Si quis frater nominetur aut fornicator, aut idolis serviens, aut avarus, aut maledicus, aut ebriosus, aut rapax, cum hujusmodi nec cibum sumere”; ingemiscendo admonens, cum quanto periculo convivarentur cum eis, qui vel in domibus inebriarentur. Legi etiam illud, quod non longo intervallo sequitur: “Nolite errare; neque fornicatores, neque idolis servientes, neque adulteri, neque molles, neque masculorum concubitores, neque fures, neque avari, neque ebriosi, neque maledici, neque raptores regnum Dei possidebunt. Et hæc quidem fuistis; sed abluti estis, sed justificati estis in nomine Domini Jesu Christi & Spiritu Dei nostri”. Quibus lectis, dixi, ut considerarent, quomodo possent fideles audire, SED ABLUTI ESTIS, qui adhuc talis concupiscentiæ sordes, contra quas clauditur regnum cælorum, in corde suo, id est, in interiore Dei templo esse patiuntur. Inde ventum est ad illud capitulum: “Convenientibus ergo vobis in unum, non est Dominicam cœnam celebrare; unusquisque enim propriam cœnam præsumit in manducando; & alius quidem esurit, alius ebrius est manducando & bibendo. An ecclesiam Dei contemnitis”? Quo recitato, diligentius commendavi, ne honesta quidem & sobria convivia debere in ecclesia celebrari, quandoquidem Apostolus non dixerit: Numquid domos non habetis ad inebriandos vos, ut quasi tantummodo inebriari in ecclesia non liceret; sed, Ad manducandum & bibendum, quod potest honeste fieri, sed præter ecclesiam, ab eis, qui domos habent, ubi alimentis necessariis refici possint: tamen nos ad has angustias corruptorum & diffluentium morum esse perductos, ut iis nondum modesta convivia, sed saltem domesticum regnum ebrietatis optemus.
[297] [rei turpitudine, animarumque ex illa periculo,] Commemoravi etiam Euangelii capitulum, quod pridie tractaveram, ubi de pseudoprophetis dictum est: “Ex fructibus eorum cognoscetis eos”. Deinde in memoriam revocavi fructus eo loco non appellatos, nisi opera. Tum quæsivi, inter quos fructus nominata esset ebrietas, & recitavi illud ad Galatas: “Manifesta autem sunt opera carnis, quæ sunt fornicationes, immunditiæ, luxuriæ, idolorum servitus, veneficia, inimicitiæ, contentiones, æmulationes, animositates, dissensiones, hæreses, invidiæ, ebrietates, commessationes, & his similia; quæ prædico vobis, sicut prædixi; quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt”. Post quæ verba interrogavi, quomodo de fructu ebrietatis agnoscerentur Christiani, quos de fructibus agnosci Dominus jussit. Adjunxi etiam legendum, quod sequitur: “Fructus autem Spiritus est caritas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia”. Egique ut considerarent, quam esset pudendum atque plangendum, quod de illis fructibus carnis non solum privatim vivere, sed etiam honorem ecclesiæ deferre cuperent, & si potestas daretur, totum tam magnæ basilicæ spatium turbis epulantium ebriorumque complerent: de spiritualibus autem fructibus, ad quos & divinarum Scripturarum auctoritate & nostris gemitibus invitarentur, nolunt adferre Deo munera, & his potissimum celebrare festa Sanctorum.
[298] Quibus peractis, codicem reddidi, & imparata oratione, [fletu aliorum & suo finem orationi imponit:] quantum valui, & quantum me ipsum periculum urgebat, & vires administrare Dominus dignabatur, constitui eis ante oculos commune periculum & ipsorum, qui nobis commissi essent, & nostrum, qui de illis rationem reddituri essemus pastorum Principi, per cujus humilitatem, insignes contumelias, alapas, & sputa in faciem, & palmas, & spineam coronam, & crucem ac sanguinem obsecravi, ut si se ipsi aliquid offendissent, vel nostri misererentur, & cogitarent venerabilis senis Valerii circa me ineffabilem caritatem, qui mihi tractandi verba veritatis tam periculosum onus non dubitarit propter eos imponere, eisque sæpe dixerit, quod orationes ejus exauditæ essent de nostro adventu; quos non utique ad communem mortem vel spectaculum mortis illorum, sed ad communem conatum in æternam vitam ad se venisse lætatus est. Postremo etiam dixi, certum esse me, & fidere in eum, qui mentiri nescit, qui per os Prophetæ sui pollicitus est de Domino nostro Jesu Christo dicens: “Si reliquerint filii ejus legem meam & in præceptis meis non ambulaverint; si justificationes meas profanaverint, visitabo in virga facinora eorum, & in flagellis delicta eorum; misericordiam autem meam non auferam”. In eum ergo me fidere, quod si hæc tanta, quæ sibi essent lecta & dicta, contemnerent, visitaturus esset in virga & flagello, nec eos permissurus cum hoc mundo damnari. In qua conquestione sic actum, ut pro negotii atque periculi magnitudine tutor & gubernator noster animos facultatemque præbebat. Non ego illorum lacrymas meis lacrymis movi; sed cum talia dicerentur, fateor, eorum fletu præventus, meum abstinere non potui. Et cum jam pariter flevissemus, plenissima spe correctionis illorum, finis sermonis mei factus est.
[299] Postridie vero cum illuxisset dies, cui solebant fauces ventresque se parare, [cum tamen aliqui adhuc obmurmurarent,] nuntiatur mihi, nonnullos eorum etiam, qui sermoni aderant, nondum a murmuratione cessasse, tantumque in eis valere vim pessimæ consuetudinis, ut ejus tantum voce uterentur & dicerent: “Quare modo; non enim, antea qui hæc non prohibuerunt, Christiani non erant?” Quo audito, quas majores commovendi eos machinas præpararem, omnino nesciebam; disponebam tamen, si perseverandum putarent, lecto illo loco de propheta Ezechiele, “Explorator absolvitur, si periculum denuntiaverit, etiamsi illi, quibus denuntiatur, cavere noluerint”; vestimenta mea excutere atque discedere. Tum vero Dominus ostendit, quod nos non deserat, & quibus modis, in se ut præsumamus, hortetur: namque ante horam, qua exhedram ascenderemus, ingressi sunt ad me iidem ipsi, quos audieram de oppugnatione vetustæ consuetudinis fuisse conquestos; quos blande acceptos paucis verbis in sententiam sanam transtuli; atque ubi ventum est ad tempus disputationis, omissa lectione, quam præparaveram, quia necessaria jam non videbatur, de hac ipsa quæstione pauca disserui, nihil nos nec brevius nec verius posse adferre adversus eos, qui dicunt, QUARE MODO, nisi & nos dicamus VEL MODO.
[300] [prudenti orationc eos placat,] Verumtamen ne illi, qui ante nos tam manifesta imperitæ multitudinis crimina vel permiserunt, vel prohibere non sunt ausi, aliqua a nobis affici contumelia viderentur, exposui eis, qua necessitate ista in Ecclesia viderentur exorta: scilicet post persecutiones tam multas tamque vehementes, cum, facta pace, turbæ gentilium in Christianum nomen venire cupientes, hoc impedirentur, quod dies festos cum idolis suis solerent in abundantia epularum & ebrietate consumere, nec facile ab his perniciosissimis & tam vetustissimis voluptatibus se possent abstinere, visum fuisse majoribus nostris, ut huic infirmitatis parti interim parceretur, diesque festos post eos, quos relinquebant, alios in honorem sanctorum Martyrum vel non simili sacrilegio, quamvis simili luxu, celebrarentur; jam Christi nomine conligatis, & tantæ auctoritatis jugo subditis salutaria sobrietatis præcepta traderentur, quibus jam propter præcipientis honorem ac timorem resistere non valerent: quocirca jam tempus esse, ut qui non se audent negare Christianos, secundum Christi voluntatem vivere incipiant, ut ea, quæ, ut essent Christiani, concessa sunt, cum Christiani sunt, respuantur.
[301] [abusumque efficaciter abrumpit,] Deinde hortatus sum, ut transmarinarum ecclesiarum, in quibus partim ista recepta numquam sunt, partim jam per bonos rectores, populo obtemperante, correcta, imitatores esse vellemus. Et quoniam de basilica beati apostoli Petri, quotidianæ vinolentiæ proferebantur exempla; dixi primo audisse nos sæpe, esse prohibitum; sed quod remotus sit locus ab episcopi conversatione, & in tanta civitate magna sit carnalium multitudo, peregrinis præsertim, qui novi subinde veniunt, tanto violentius quanto inscitius illam consuetudinem retinentibus, tam immanem pestem nondum compesci sedarique potuisse. Verumtamen nos, si Petrum apostolum honoraremus, debere præcepta ejus audire, & multo devotius Epistolam, in qua voluntas ejus apparet, quam basilicam, in qua non apparet, intueri; statimque accepto codice, recitavi, ubi ait: “Christo enim passo pro nobis per carnem, & vos eadem cogitatione armamini, quia qui passus est carne, desiit a carne, ut jam non hominum desideriis, sed voluntate Dei reliquum tempus in carne vivat. Sufficit enim vobis præteritum tempus voluntate hominum perfecisse ambulantes in libidinibus, desideriis, ebrietate, commessationibus & nefandis idolorum servitutibus”. Quibus gestis, cum omnes uno animo in bonam voluntatem ire, contempta mala consuetudine, cernerem, optatus * sum, ut meridiano tempore divinis lectionibus & psalmis interessent; ita illum diem multo mundius atque sincerius placere celebrandum; & certe de multitudine convenientium facile posse apparere, qui mentem, & qui ventrem sequeretur. Ita lectis omnibus, sermo terminatus est.
[302] [hymnis ac divinis laudibus epularum loco substitutis.] Pomeridiano autem die major, quam ante meridiem, affuit multitudo, & usque ad horam, qua cum episcopo egrederemur, legebatur alternatim & psallebatur; nobisque egressis, duo psalmi lecti sunt. Deinde me invitum, qui jam cupiebam peractum esse tam periculosum diem, jussum compulit Senex, ut aliquid eis loquerer. Habui brevem sermonem, quo gratias agerem Deo. Et quoniam in hæreticorum basilica audiebamus ab eis solita convivia celebrata, cum adhuc etiam eo ipso tempore, quo a nobis ista gerebantur, illi in poculis perdurarent, dixi, diei pulcritudinem noctis comparatione decorari, & colorem candidum nigri vicinitate gratiorem; ita nostrum spiritualis celebrationis conventum minus fortasse futurum fuisse jocundum, nisi ex alia parte carnalis ingurgitatio conferretur, hortatusque sum, ut tales epulas instanter appeterent, si gustassent, quam suavis est Dominus; illis autem esse metuendum, qui tamquam primum sectantur, quod aliquando destruetur; cum quisque comes efficiatur ejus rei, quam colit, insultaritque Apostolus talibus dicens; “Quorum deus venter”, cum idem alio loco dixerit: “Esca ventri, & venter escis; Deus autem & hunc & illas evacuabit”. Nos proinde oportere id sequi, quod non evacuatur, quod remotissimum a carnis affectu spiritus sanctificatione retinetur. Atque in hanc sententiam pro tempore cum ea, quæ Dominus suggerere dignatus est, dicta essent, acta sunt vespertina, quæ quotidie solent; nobisque cum Episcopo recedentibus, fratres eodem loco hymnum dixerunt, non parva multitudine utriusque * ad obscuratum diem manente atque psallente.
[303] Ex his abunde patet, quam feliciter ac pathetice S. Augustinus hanc inveteratam consuetudinem sustulerit. [Difficultas circa tempus rei peractæ] Sed occurrit difficultas circa tempus anni 395, quo res ista contigit: cum enim Sanctus noster in epistola superius exhibita num. 295 dicat, se concionem coram populo tunc habuisse, quando dies Quadragesimæ illuxit, id factum videri posset die XII Februarii, quandoquidem Pascha anni 395 in diem XXV Martii incidebat; unde per quadraginta dies retrogradiendo ad diem duodecimam Februarii vel initium Quadragesimæ perveniemus. Verum annua S. Leontii Hipponensis episcopi solennitas post Pascha celebrari consueverat, & aliquando cum festo Ascensionis Domini concurrit, ut discimus ex Sermone decimo tertio de Diversis editionis Plantinianæ, quem S. Augustinus jam episcopus in basilica Leontiana festo Ascensionis instituit, & in quo post alia sic loquitur: Hodiernum ergo diem Ascensionis ipsius celebramus. Occurrit autem huic ecclesiæ a tabernaculo * solennitas; conditoris basilicæ hujus sancti Leontii hodie depositio est. Sed dignetur obscurari stella a sole. Ergo de Domino potius, quod cœperamus, loquamur. Gaudet bonus servus, quando laudatur dominus. Hodierno ergo die, hoc est, quadragesimo post Resurrectionem suam, Dominus ascendit in cælum.
[304] Propter allegata memoratæ Epistolæ verba & expressum posterioris hujus Sermonis tempus aliqui dubitanter admittunt duas S. Leontii festivitates, [explicatur:] quarum una mense Februario, altera mense Maio quotannis celebrari potuerit. At nos cum Tillemontio in Monumentis ecclesiasticis tomo XIII pag. 974 & sequente probabilius existimamus, mendum librarii in hanc Epistolam irrepsisse, & pro τὸ dies Quadragesimæ, mutata unica littera, τὸ dies quadragesima (videlicet post Resurrectionem Domini) legendum esse. Novissimi Operum S. Augustini editores ab hac opinione nostra non abhorrent, dum in notis ad eamdem Epistolam monent sequentia: Suspicari quis possit, legendum esse DIES QUADRAGESIMA ILLUXISSET, id est, dies Ascensionis: maxime quia conviviis & compotationibus, quibus sese dedere Catholici cupiebant, quibusque toto illo die dediti Donatistæ fuerunt, nusquam hic jejunii Quadragesimalis religionem Augustinus opponit.
[305] Cum Majores nostri de S. Leontio præsule Hipponensi non meminerint, [ac pauca notantur de S. Leontio.] hic illis & antquis Martyrologis ignotus fuisse videtur: si enim sanctus iste Hipponensis basilicæ conditor ex Sermone decimo tertio mox citato notus illis fuisset, saltem inter Prætermissos de illo mentionem fecissent, etiamsi gesta ejus ignorarent. Licet eminentissimus Baronius eumdem sanctum præsulem Martyrologio Romano non inseruerit, tamen alia occasione mentionem ipsius facit: sed ei perperam attribuit episcopatum Tagastensem, dum die XIII Januarii in notis ad Martyrologium Romanum ita scribit: Habet & Africa suum sanctum Leontium episcopum Tagastensem, de quo sanctus Augustinus Sermone XIII de Diversis, ibidem & de basilica Leontina ab ipso sic dicta. Vir eminentissimus huic sancto Leontio Tagastensem episcopatum tribuens, evidenter errat, ut liquet ex Epistola XXIX jam recitata, cui præfigitur hic antiquus titulus: Epistola presbyteri Hipponensium-Regiorum ad Alypium episcopum Thagastensium de die natalis Leontii, quondam episcopi Hipponensis. Porro Tillemontius tomo XIII Monument. eccles. pag. 211 & sequente putat, hunc episcopum Hipponensem seculo tertio floruisse, & annuam ejus festivitatem die IV Maii constanter celebratam fuisse. Quapropter etiam Castellanus in Corollario Martyrologii sui universalis pag. 735 eumdem die IV Maii annuntiat. Quidquid sit de certo ætatis tempore, quo sanctus ille præsul claruit, aut fixo mensis die, quo solennitas ejus annua colebatur, Augustinus anno Christi 395 foriter abrupit illam pessimam consuetudinem, quæ huic digressioni materiam præbuit. Denique sanctus Presbyter noster hoc illustri facinore, aliisque præclaris scriptis ac factis tantam auctoritatem adeptus est, ut Valerius Hipponensis episcopus eum sibi collegam seu dignitatis suæ socium statuerit adsciscere, quemadmodum paragrapho sequente videbimus.
[Annotata]
* forte hortatus
* forte deest sexus
* melius alii vernacula
§ XXII. Promotio Sancti ad cathedram ecclesiæ Hipponensis, quam simul cum Valerio rexit, & hujus episcopalis ordinationis modus ac tempus.
[Sanctus viventi Valerio coëpiscopus consecratur,] Cum nomen illustre S. Augustini quotidie magis magisque percrebresceret, Valerius antistes Hipponensis non immerito metuebat, ne forsan ille ab aliis Africæ ecclesiis episcopus deposceretur, ut sanctus Possidius in Actis postea recudendis num. 16 narrabit. Expenso igitur hoc amissionis periculo, pius senex Valerius Augustinum, quem prius successorem habere cupiebat, collegam expetiit, & apud alios Africæ præsules effecit, ut voti sui compos fieret, quemadmodum discimus ex Epistola 36 inter Augustinianas, quam S. Paulinus ad Romanianum dedit, & in qua ad rem nostram sic scribit: Non tantum hoc scribimus gratulandum, quod episcopatum Augustinus acceperit, sed quod hanc Dei curam meruerint Africanæ ecclesiæ, ut verba cælestia Augustini ore perciperent, qui ad majorem Dominici muneris gratiam novo more provectus, ita consecratus est, ut non succederet in cathedra, sed accederet: nam incolumi Valerio Hipponensis ecclesiæ episcopo coëpiscopus Augustinus est; & ille beatus senex, cui purissimam mentem nulla umquam liventis invidiæ macula suffudit, dignos sui cordis pace nunc ab Altissimo fructus capit, ut quem successorem sacerdotii sui suppliciter optabat, hunc mereretur tenere collegam. Sed duplex obstaculum removendum fuit, antequam ea res ad optatum finem perduceretur, sicut jam referemus.
[307] Primo vincenda erat humilitas Augustini, qui se munere episcopali indignum putabat. [ubi ei persuaserunt exempla alia hujusmodi ordinationis præcessisse;] Etiam cum Valerio simul Hipponensem cathedram occupare renuebat, quia verosimiliter noverat, non esse moris apud Catholicos, ut in eadem civitate duo præsules sederent, ac eamdem diœcesim gubernarent. At tandem timens, ne divinæ voluntati resisteret, precibus Valerii & communi totius cleri plebisque desiderio cessit, cum præsertim exempla duplicis antistitis in eadem civitate proferrentur, ut in Epistola 34 ad Paulinum & Therasiam data satis innuit his verbis: Sed qua ecclesiæ cura tenear, ex hoc vestra charitas oportet attendat, quod beatissimus pater Valerius, qui vos nobiscum quantum salutet, quantum sitiat, audietis ex fratribus, nec presbyterum me esse suum passus est, nisi majorem mihi coëpiscopatus sarcinam imponeret. Quod quidem quia tanta ejus charitate, tantoque populi studio Dominum id velle credidi, nonnullis jam exemplis præcedentibus, quibus mihi omnis excusatio claudebatur, vehementer timui excusare.
[308] Qualiacumque fuerint illa exempla duorum episcoporum in eadem urbe, [ipsum tamen postea hujus consecrationis pœnituit.] de quibus Augustinus hoc loco meminit, postea sanctum Præsulem pœnituit istius illicitæ consecrationis episcopalis, ut aperte declaravit in authentico instrumento, quo Eradium presbyterum sibi in episcopatu successorem designavit (nunc est Epistola centesima decima Plantinianæ editionis) ubi post alia clerum populumque sic alloquitur: Scio, quod scitis & vos; sed nolo de illo fieri, quod de me factum est; quod autem factum sit, multi scitis. Illi soli nesciunt, qui tunc aut nondum nati erant, aut nondum habebant ætatem sciendi. Adhuc in corpore posito beatæ memoriæ patre & episcopo meo sene Valerio, episcopus ordinatus sum, & sedi cum illo, quod concilio Nicæno prohibitum fuisse nesciebam, nec ipse sciebat. Quod ergo reprehensum est in me, nolo reprehendi in filio meo… Erit presbyter, ut est, quando Deus voluerit, futurus episcopus. Ita Sanctus noster alios ab errandi periculo retraxit, & simul innocuum animi sui candorem prodidit.
[309] Interim Megalius episcopus Calamensis & Numidiæ primas huic ordinationi alterum impedimentum attulit, [Ante consecrationem accusatus a Megalio Calamensi] & Augustino succensens (quam ob causam non certo scitur) ei consecrationem episcopalem conferre noluit. Tantummodo ex authentico testimonio constat, Megalium tunc temporis scripsisse litteras, quibus Augustinum de re quadam perperam gesta accusabat. Equidem non ignoro, quod Joannes Rivius in Vita Sancti nostri lib. 1, cap. 3 § 1 causam hujus recusationis confidenter expresserit his verbis: Megalius Augustinum ordinare noluit allegans amatorium mulieri cuidam, marito non solum conscio, verum etiam favente, ab illo datum; quod & aliis episcopis per litteras significavit. Sed hæc impudens calumnia potius videtur adscribenda Petiliano Donatistæ, quam Megalio præsuli Catholico, quemadmodum colligimus ex ipso Augustino, qui contra Litteras istius hæretici lib. 3, cap. 16 hanc falsam accusationem sic explodit: Titulos epistolarum mearum a se vel a suis, sicut eis placuit, inscriptos legat, & tamquam me in eis comprehendisse se gestiat, confitentem eulogias panis simpliciter & hilariter datas ridiculo nomine, & venenosæ turpitudinis ac furoris infamet, & de nostro corde tam male sentiat, ut amatoria maleficia data mulieri, marito non solum conscio, verum etiam favente, credi sibi posse præsumat. Quod de me adhuc presbytero scripsit iratus ordinator futurus episcopatus mei, velit valere adversus me; quod autem a sancto concilio de hoc, quod in nos ita peccavit, veniam petivit & meruit, nolit valere pro me, ita Christianæ mansuetudinis & præcepti Euangelici vel nescius vel oblitus, ut etiam quod fratri, ut sibi ignosceretur, humiliter postulanti clementer ignotum est, criminetur. Sanctus hoc loquendi modo probabiliter innuit, istam philtri dati calumniam non fuisse excerptam ex litteris Megalii, sed potius esse confictam ab ipso Petiliano, qui tam crassam accusationem ab incautis Augustini adversariis credi posse speraverat.
[310] [de re quapiam incerta, sed absolutus] Quinimo Cresconius grammaticus indicat, sese ignorasse, qua de re Megalius Augustinum accusaverit, dum ei objicit hæc verba: Epistolam principis vestri, qua nescio quid de te scripsit, cum te ordinari nollet, tenent non pauci nostrorum. Certe hic hæreticus calumniator pro suo adversus Augustinum odio non siluisset tam turpe crimen, si illud ex litteris Megalii primatis sibi notum fuisset. Unde Sanctus noster ibidem lib. 3 contra Cresconium cap. 80 contemnit hanc epistolam, licet etiam Megalius in accusatione sua perseverasset, & illam adversarii objectionem breviter refellit his verbis: Illam vero minime curarem (videlicet epistolam Megalii) nec si ejus, a quo scripta dicitur, non perspicua pro nobis sententia legeretur, illam calumniam falsitatemque condemnans; quanto minus eam curat Catholica Ecclesia, cujus causam contra vos agimus, cui tot divinis testimoniis præfidenti, nulla humana de quoquam homine testimonia seu vera seu falsa, qua gaudet auferunt veritatem. Desine talibus; unus homo sum: Ecclesiæ inter nos agitur causa, non mea: Ecclesiæ, inquam, quæ in nullo homine spem ponere, a suo didicit Redemptore.
[311] [testimonio etiam accusatoris sui,] Cum inter Felicianum & Primianum Donatistas ortum esset dissidium, Sanctus noster argumento ad hominem, sicut vulgo dicitur, eamdem Cresconii Donatistæ objectionem lib. 4 mox citati Operis cap. 64 sic refutat: Cum ego epistolam primatis nostri, de qua fecisti * sub eadem urbana obliquitate mentionem, quam de me ille scripsit iratus, cum in episcoporum concilio probare, quod intenderat, urgeretur, ejus ipsius sententia se corrigentis, & de hac re veniam postulantis, legam esse damnatam; tu quære, utrum possis legere, ubi correctus damnaverit Felicianus, quæ non accusans, sed damnans, dixit in Primianum, vel saltem ipse Primianus saltem evacuaverit, quæ damnans dixit in Felicianum. Quod si inveneris, nec sic par erit causa; quia ille accusationem instituerat, quam falsam esse pervidens, cum veniæ postulatione damnavit, non aspernans emendationis humilitatem dignitate primatus, sed potius recolens prudenter, quod scriptum est: “Quanto magnus es, tanto humilia te in omnibus, & coram Deo invenies gratiam”. Isti autem non invicem apud alios accusaverant, sed adversus invicem judices sederant; proinde invicem damnaverant, damnati concordaverunt. Non invidemus in parte Donati pacem damnatorum, si & Christi pacem non respuant in orbe terrarum.
[312] Igitur hac publica primatis palinodia sublatum est alterum ordinationis impedimentum, & Augustinus ab ipso Megalio consecratus est episcopus, [ab eodem Megalio consecratur.] ut discimus ex Breviculo collationum per tres dies cum Donatistis habitarum, ubi hi hæretici consecrationem istam arrodere cupiebant, sicut ipse sanctus Doctor cap. 7 tertiæ diei narrat hoc modo: Quæsierunt etiam, quis ordinaverit Augustinum, nescio quas, sicut jactabatur, calumnias præparantes. Ubi cum eis intrepide responderet, a Megalio se ordinatum, qui tunc fuerit primas episcoporum in Numidia ecclesiæ Catholicæ; & urgeret instanter, ut jam proferrent, quæ præparaverunt, ut ibi etiam calumniosi demonstrarentur, illi intentionem in aliud detorserunt, redeuntes ad Cæciliani personam, quam dicebant Catholicæ Ecclesiæ non obesse, etiamsi vera ejus crimina monstrarentur, & tamen etiam ipsa non posse vera monstrari. Nunc verisimiliorem consecrationis hujus annum breviter assignabimus.
[313] Tillemontius tomo 13 Monument. eccles. pag. 214 ac præsertim pag. 975 cira tempus, [Licet annus consecrationis] quo S. Augustinus ordinatus est episcopus, varias proponit difficultates, quas PP. Benedictini Galli in Actis ejusdem sancti Doctoris lib. 4, cap. 1, num. 4 Latine contraxerunt his verbis: Hæc nimirum fuit Augustini promotio, cujus ille memoriam quotannis renovabat… Exstat in hanc rem egregius præ ceteris sermo, ad plebem ipso die episcopalis ordinationis ejus habitus, in quo Natalem Domini imminere dicit. Facit hæc observatio, ut consecrationem ejus, quam in hujus anni trecentesimi nonagesimi quinti finem referre visum est, nemo putaverit rejiciendam ultra annum trecentesimum nonagesimum sextum; quippe cum anno trecentesimo nonagesimo septimo sanctionibus concilii Carthaginensis tertii, die Septembris prima vel Augusti vigesima octava celebrati, subscripserit inter episcopos Augustinus; quo etiam impulsore, ut diximus, fuit in ea synodo constitutum, ut ordinandis episcopis vel clericis decreta conciliorum prælegerentur.
[314] Ne tamen illa ordinatio ponatur ante eumdem annum trecentesimum nonagesimum sextum, [labores difficultate aliqua,] obstare videtur alia observatio; quia videlicet librorum, quos episcopus elaboravit in ipso, ut loqiutur, episcopatus sui exordio, primi sunt duo ad Simplicianum Mediolanensem, quem & in epistola nuncupatoria & in libri principio PATREM appellat; quo eum titulo putari potest exornasse, quod jam successisset Ambrosio, qui tamen ex hac vita non decessit nisi anno trecentesimo nonagesimo septimo, pridie Nonas Aprilis. Quare dum Augustini ordinatio trecentesimum nonagesimum sextum annum Christi præcessisse dicitur, eum annos propemodum duos feriatum, nulla edita lucubratione, traduxisse fatendum videtur; quod profecto vix credi possit de sancto illo Doctore, qui curas, quas fratribus suis impendere tenebatur, in hoc potissimum se ponere dixit, ut iis & lingua & stilo suo, quas bigas in eo caritas agitabat, maxime serviret.
[315] Etiamsi hæc argumentatio vim suam habeat, tamen laudati PP. Benedictini episcopalem S. Augustini consecrationem cum Tillemontio probabilius affigunt anno Christi 395 propter expressum testimonium S. Prosperi, [non videtur tamen recedendum ab anno 395.] qui in Chronico sub consulibus Olybrio & Probino sic scribit: Augustinus beati Ambrosii discipulus, vir multa facundia doctrinaque excellens, Hippone-Regio in Africa episcopus ordinatur. Certe consulatus horum duorum fratrum in annum Christi 395 incidit, ut Fasti consulares & Cassiodorus confirmant. Quare nos etiam cum plerisque scriptoribus hanc opinionem amplectimur, & ibidem cum laudatis PP. Benedictinis ita concludimus: Quotquot Augustini gesta scripserunt, hanc adeo expressam auctoritatem velut epocham chronologicam ratam & fixam minimeque dubiam habuerunt. Itaque ut ne ab illa nos discedamus, quæremus postea, quo tempore conscripti sint libri ad Simplicianum, curve ille, licet adhuc presbyter, PATRIS appellatione dignus haberi potuerit ab Augustino jam episcopo.
[316] [Bonorum omnium gaudium de exaltatione Sancti,] Ceterum hæc Augustini promotio ad dignitatem episcopalem summo totius Africæ Catholicæ plausu excepta est, ut abunde liquet ex Epistola 36 superius memorata, quam S. Paulinus Romaniano scripsit, ubi post alia jam relata erumpit in has lætas voces: Exultemus itaque & lætemur in eo, qui facit mirabilia solus, & qui facit unanimes habitare in domo, quoniam ipse respexit humilitatem nostram, & visitavit in bono plebem suam; qui erexit cornu in domo David pueri sui, & nunc exaltavit cornu ecclesiæ suæ in electis suis, ut cornua peccatorum, sicut per prophetam spondet, hoc est Donatistarum Manichæorumque confringat. Utinam hæc nunc Domini tuba, qua per Augustinum intonat, filii nostri Licentii pulset auditus; sed ut illa audiat aure, qua Christus ingreditur, de qua non rapit Dei semen inimicus. Tunc vere sibi summus Christi pontifex Augustinus videbitur, quia se tunc & exauditum sentiet ab Excelso, si quem sibi dignum genuit in litteris, hunc & sibi digne filium pariat in Christo: nam & nunc, velim credas, flagrantissima de ipso nobis sollicitudine scripsit.
[317] [ipsius vero ingens solicitudo] Sed inter hos similesque gratulantium plausus angebatur electus Episcopus, dum grave muneris sibi impositi onus considerabat, ut satis aperte colligimus ex Homilia XXV, quam in anniversario suæ consecrationis episcopalis die instituit, & quæ tomo 10 Plantinianæ editionis pag. 173 sic incipit: Hodiernus dies iste, fratres, admonet me attentius cogitare sarcinam meam; de cujus pondere etiamsi mihi die noctuque cogitandum sit, nescio quo tamen modo anniversarius iste dies impingat eam sensibus meis, ut ab ea cogitanda omnino dissimulare non possim: & quanto anni accedunt, imo decedunt, nosque propinquiores faciunt diei ultimo, utique quandoque sine dubitatione venturo, tanto mihi est acrior cogitatio & stimulus plenior, qualem Domino Deo nostro rationem possim reddere pro vobis: hoc enim interest inter unumquemque vestrum & nos, quod vos pene de vobis solis reddituri estis rationem; nos autem & de nobis, & de omnibus vobis. Ideo major est sarcina; sed bene portata majorem gloriam comparat, infideliter autem gesta ad immanissimam præcipitat pœnam.
[318] [de munere recte obeundo.] Quid ergo mihi hodie maxime faciendum, nisi ut commendem vobis periculum meum, ut sitis gaudium meum? Periculum autem meum est, si attendam, quomodo laudatis, & dissimulem, quomodo vivatis: ille enim novit, sub cujus oculis loquor, imo sub cujus oculis cogito, non me tam delectari laudibus popularibus, quam stimulari & angi, quomodo vivant, qui me laudant. Laudari autem a male viventibus nolo, abhorreo, detestor; dolori mihi est, non voluptati. Laudari autem a bene viventibus si dicam nolo, mentior: si dicam, volo, timeo, ne sim inanitatis appetentior quam soliditatis. Ergo quid dicam? Nec plene volo, nec plene nolo. Non plene volo, ne in laude humana pericliter. Non plene nolo, ne ingrati sint, quibus prædico. Deinde difficultatem muneris episcopalis ex Ezechiele propheta sic explicat, ut ea quoslibet animarum pastores terrere possit. Denique auditores hortatur, at pie vivendo onus suum relevent, & quia Natalis Domini imminet, cibo spiritualis instructionis, quem singulis & omnibus offerebat, utiliter vescantur. Etiam Sanctus alibi sæpius in publicis concionibus aut privatis litteris onerosam pastoralis solicitudinis suæ sarcinam proponit, & auditorum vel amicorum preces exposcit, ut eam facilius utiliusque portare possit. Nunc alios biographos hic imitabimur, & paragraphis aliquot sequentibus effigiem S. Augustini jam episcopi depingemus illis coloribus, quos ipse sanctus Præsul ex scriptis suis subministrabit. Sed id obiter hoc loco præstabimus, & rudiora picturæ nostræ lineamenta sancto Possidio post hunc Commentarium prævium perficienda relinquemus.
[Annotata]
* al. vitiose quia fecisset
§ XXIII. Occultus animæ status, quem Sanctus ipse jam præsul Hipponensis in libro decimo Confessionum declaravit.
[Qua de causa scripserit Sanctus libros Confessionum,] Sanctus Doctor anno post episcopalem consecrationem quarto vel quinto conscripsit libros Confessionum, quorum novem prioribus enarrat delicta juventutis, ac tandem suam ad Deum conversionem, sicut parte prima Actorum post hunc Commentarium lector videbit. Etsi temerarius ac suspicax Phereponus in hæreticis suis Animadversionibus pag. 475 de motivo hujus lucubrationis maligne garriat, & Augustinum ex suo fastu metiens, vanæ gloriæ vel philautiæ insimulet, tamen potius fidem adhibemus ipsi sancto Præsuli, qui lib. 10 Confessionum cap. 3 causam publicæ suæ confessionis indicat, ita Deum alloquens: Confessiones præteritorum malorum meorum, quæ remisisti & texisti, ut beares me in te, mutans animam meam fide & sacramento tuo, cum leguntur & audiuntur, excitant cor, ne dormiat in desperatione & dicat: Non possum; sed evigilet in amore misericordiæ tuæ, & dulcedine gratiæ tuæ, qua potens est omnis infirmus, qui sibi per ipsam fit conscius infirmitatis suæ. Et de lectat bonos audire præterita mala eorum, qui jam carent eis; nec ideo delectat, quia mala sunt, sed quia fuerunt, & non sunt.
[320] Insuper a quibusdam rogatus Augustinus, ut etiam tunc præsentem animæ suæ statum patefaceret, [in iisque statum animæ suæ aperuerit:] novem præcedentibus libris addidit decimum, quo jam episcopus bonas ac malas animi sui propensiones ingenue confitetur. Cur autem huic amicorum petitioni satisfecerit, exponit ibidem capite mox citato & initio sequentis, ubi Deum sic rursus alloquitur: Quo itaque fructu, Domine Deus meus, cui quotidie confitetur conscientia mea, spe misericordiæ tuæ securior, quam innocentia sua, quo fructu, quæso, etiam hominibus coram te confiteor per has litteras, adhuc quis ego sim, non quis fuerim? Nam illum fructum vidi & commemoravi. Sed quis adhuc sim, ecce in ipso tempore confessionum mearum, & multi hoc nosse cupiunt, qui me noverunt, & non me noverunt; qui ex me vel de me aliquid audierunt… Volunt ergo audire confitentem me, quid ipse intus sim, quo nec oculum, nec aurem, nec mentem possunt intendere… Sed quo fructu id volunt? An congratulari mihi cupiunt, cum audierint, quantum ad te accedam munere tuo, & orare pro me, cum audierint, quantum retarder pondere meo? Indicabo me talibus: non enim parvus est fructus, Domine Deus meus, ut a multis tibi gratiæ agantur de nobis, & a multis rogeris pro nobis. Nunc igitur ex hoc libro decimo, quo certius testimonium requiri non potest, interiora quædam mentis ejus sensa sparsim colligemus.
[321] [quod sane humillime præstat,] Imprimis sanctus Episcopus noster de sua erga Deum charitate, quam serius inceptam perfici desiderat, capp. 27 & 28 sic disserit: Sero te amavi, pulchritudo tam antiqua & tam nova, sero te amavi. Et ecce intus eras, & ego foris, & ibi te quærebam, & in ista formosa, quæ fecisti, deformis irruebam. Mecum eras, & tecum non eram. Ea me tenebant longe a te, quæ si in te non essent, non essent. Vocasti & clamasti, & rupisti surditatem meam. Coruscasti, splenduisti, & fugasti cæcitatem meam. Fragrasti, & duxi spiritum, & anhelo tibi. Gustavi, & esurio & sitio. Tetigisti me, & exarsi in pacem tuam… Cum inhæsero tibi ex omni me, omnino nusquam erit mihi dolor & labor; & viva erit vita mea, tota plena te. Nunc autem, quoniam quem tu imples, sublevas eum; quoniam tui plenus non sum, oneri mihi sum; contendunt lætitiæ meæ flendæ cum lætandis mœroribus: … contendunt mœrores mei mali cum gaudiis bonis; & ex qua parte stet victoria, nescio. Hei mihi, Domine, miserere mei. Hei mihi! Ecce vulnera mea non abscondo. Medicus es; æger sum. Misericors es; miser sum… Prospera in adversis desidero, adversa in prosperis timeo. Quis inter hæc medius locus, ubi non sit humanæ vitæ tentatio? Sanctus his suspiriis innuit, se nec prosperis nec adversis commovendum esse, si purum Dei amorem possideret.
[322] [confitens illusiones nocturnas,] Postquam Augustinus divina misericordia ad frugem bonam se receperat, ab omni luxuria tantopere abhorruit, ut animo pudibundo submissoque confiteretur etiam nocturnas illusiones, quas invitus in hac materia patiebatur, & a Deo perfectum castitatis donum instanter flagitaret, quemadmodum patet ex capite trigesimo ejusdem libri decimi, quod exorditur his verbis: Jubes certe, ut contineam a concupiscentia carnis & concupiscentia oculorum & ambitione seculi. Jussisti a concubitu; & de ipso conjugio melius aliquid, quam concessisti, monuisti. Et quoniam dedisti, factum est, & antequam dispensator Sacramenti tui fierem. Sed adhuc vivunt in memoria mea, de qua multa locutus sum, talium rerum imagines, quas ibi consuetudo mea fixit; & occursant mihi vigilanti quidem carentes viribus; in somnis autem non solum usque ad delectationem, sed etiam usque ad consensionem factumque simillimum. Et tantum valet imaginis illusio in anima mea & in carne mea, ut dormienti falsa visa persuadeant, quod vigilanti vera non possunt. Numquid tunc ego non sum, Domine Deus meus? Et tamen tantum interest inter meipsum, & meipsum intra momentum, quo hinc ad soporem transeo, vel huc inde retranseo.
[323] [quas subinde patiebatur invitus;] Ubi est tunc ratio, qua vigilans animus talibus suggestionibus resistit, &, si res ipsæ ingerantur, inconcussus manet? Numquid clauditur cum oculis? Numquid sopitur cum sensibus corporis? Et unde sæpe etiam in somnis resistimus, nostrique propositi memores, atque in eo castissime permanentes, nullum talibus illecebris adhibemus assensum? Et tamen tantum interest, ut cum aliter accidit, evigilantes ad conscientiæ requiem redeamus, ipsaque distantia reperiamus, nos non fecisse, quod tamen in nobis quoquo modo factum esse doleamus. Numquid non potens est manus tua, Deus omnipotens, sanare omnes languores animæ meæ, atque abundantiore gratia tua lascivos motus etiam mei soporis exstinguere? Augebis, Domine, magis magisque in me munera tua, ut anima mea sequatur me ad te, concupiscentiæ visco expedita, ut non sit rebellis sibi, atque ut in somnis etiam non solum non perpetret istas corruptelarum turpitudines per imagines animales usque ad carnis fluxum, sed ne consentiat quidem: nam ut nihil tale vel tantillum libeat, quantulum possit nutu cohiberi, etiam in casto dormientis affectu, non tantum in hac vita, sed etiam in hac ætate, non magnum est Omnipotenti, qui vales facere supra quam petimus & intelligimus. Nunc tamen, quid adhuc sim in hoc genere mali mei, dixi bono Domino meo, exultans cum tremore in eo, quod dedisti mihi, & lugens in eo, quod inconsummatus sum; sperans, perfecturum te in me misericordias tuas usque ad pacem plenariam, quam tecum habebunt interiora & exteriora mea, cum absorpta fuerit mors in victoriam.
[324] Capite 31 Sanctus noster irritamenta gulæ, ad quam subinde concitabatur, [irritamenta gulæ,] exponit his verbis: Est alia malitia diei, quæ utinam sufficiat ei. Reficimus enim quotidie ruinas corporis edendo & bibendo, priusquam escas & ventrem destruas, cum occideris indigentiam meam satietate mirifica, & corruptibile hoc indueris incorruptione sempiterna. Nunc autem suavis est mihi necessitas, & adversus istam suavitatem pugno, ne capiar, & quotidianum bellum gero in jejuniis, sæpius in servitutem redigens corpus meum, & dolores mei voluptate pelluntur: nam fames & sitis quidam dolores sunt; urunt, & sicut febris necant, nisi alimentorum medicina succurrat. Quæ quoniam præsto est ex consolatione munerum tuorum, in quibus nostræ infirmitati terra & aqua & cælum serviunt, calamitates deliciæ vocantur. Hoc me docuisti, ut quemadmodum medicamenta, sic alimenta sumpturus accedam.
[325] Sed dum ad quietem satietatis ex indigentiæ molestia transeo, [quæ ob corporis alendi necessitatem] in ipso transitu mihi insidiatur laqueus concupiscentiæ: ipse enim transitus voluptas est; & non est alius, qua transeatur, quam qua transire cogit necessitas. Et cum salus sit causa edendi ac bibendi, adjungit se, tamquam pedissequa, periculosa jucunditas; & plerumque præire conatur, ut ejus causa fiat, quod salutis causa me facere vel dico vel volo. Nec idem modus utriusque est: nam quod saluti satis est, delectationi parum est. Et sæpe incertum fit, utrum adhuc necessaria corporis cura subsidium petat, an voluptuaria cupiditatis fallacia ministerium suppetat. Ad hoc incertum hilarescit infelix anima, & in eo præparat excusationis patrocinium, gaudens non apparere, quid satis sit moderationi valetudinis, ut obtentu salutis obumbret negotium voluptatis. His tentationibus quotidie conor resistere, & invoco dexteram tuam ad salutem meam, & ad te refero æstus meos, quia consilium mihi de hac re nondum stat. Audio vocem jubentis Dei mei: “Non graventur corda vestra in crapula & ebrietate”. Ebrietas longe est a me; misereberis, ne appropinquet mihi. Crapula autem nonnumquam surrepit servo tuo.
[326] [tam perfecte vincere nequibat,] In hac clausula malevolus Phereponus existimat, se reperisse claram materiam carpendi vel potius irridendi S. Augustinum, & ideo in memoratis Animadversionibus hæreticæ suæ farraginis pag. 475 ad hunc textum notavit sequentia: Non erat quidem ebriosus, ita ut vino esset deditus; sed aliquando tamen satis vini bibebat, ut crapula ei esset molesta. Nam crapula idem est Latine, quod Græce κραιπάλη, hoc est, dolor capitis, qui ex hesterna compotatione superest. Verum theologus anonymus Cantabrigiensis, quem § 12 superius allegavimus, pag. 32 & sequente frivolam istam superbi nugatoris observationem refutat hoc modo: Poterat autem Phereponus non ignorare, crapulam etiam ex cibis obrepere, præsertim stomacho per inediam languido & vacillanti, qualis erat Augustini, qui bellum gessit in jejuniis, sæpius in servitutem redigens corpus suum, quemadmodum eodem loco narrat. Isidorus certe lib. XX, cap. II, satis quidem imperite, CRAPULAM quasi CRUDAM EPULAM dici vult, cujus cruditate gravatur cor, & stomachus indigestus efficitur. Atque cum Isidorus seculo ab Augustino proximo vixerit, satis hoc argumenti est, Augustini tempore ex cibo, non ex potu, ægritudinem CRAPULAM fuisse vocatam.
[327] [ut cruditas stomachi aliquando non obreperet;] His adde, quod in Vitis Patrum Emeritensium, quæ ineunte seculo septimo conscriptæ sunt, apud eminentissimum Aguirrium tomo 2 Conciliorum Hispaniæ pag. 641 gulosus quidam monachus a Paulo diacono Emeritensi dicatur cibo jam nimio crapulatus. Ex hoc loquendi modo colligimus, ægritudinem stomachi, quæ ex nimio vel crudiore cibo oritur, apud veteres auctores etiam crapulam appellari. Facile autem fieri potuit, ut Augustinus aliquando comederit plusculum, quam necessitas exigebat, aut imbecillus ejus stomachus poterat ferre, cum præsertim fuerit infirmæ valetudinis, sicut paragrapho sequente videbimus. Interim severiores Aristarchi, hypercritico Pherepono similes, egregium Ecclesiæ Doctorem propter hanc levem culpam reprehendere vel explodere desinant: nos enim libenter hanc aut similem crapulam ortam ex nimio cibo, vel etiam potu, si ita velint, inter minora eorum delicta numerabimus. Sed erga rigidos istos alienæ culpæ censores tam benigni sumus ea lege, ut exemplo S. Augustini in jejuniis quotidianum bellum gerant adversus intemperantiam, & corpus suum in servitutem redigant, ne crapula sibi subrepat. Quod si delicatiores Phereponi gregales aut sectatores ab hujusmodi corporis afflictationibus adhorreant, ut solent, & sanctum Virum propter hanc humanam fragilitatem pergant contemnere, imitabuntur austeros illos aliorum castigatores, de quibus Christus in Euangelio Matthæi cap. 23 ℣ 23 & 24 dixit: Væ vobis Scribæ & Pharisæi hypocritæ, qui decimatis mentham & anethum, & cyminum, & reliquistis, quæ graviora sunt legis, judicium, & misericordiam, & fidem: hæc oportuit facere, & illa non omittere. Duces cæci, excolantes culicem, camelum autem glutientes. Nunc ab hac brevi digressione in viam revertimur.
[328] [& tentationem vanæ gloriæ,] Deinde sanctus Doctor capitibus aliquot sequentibus ejusdem libri decimi Confessionum subtiliter examinat illecebras quinque sensuum, in quibusdam levioris momenti affectibus se reum humiliter agnoscens, & tandem cap. 37 de amore propriæ laudis ita ratiocinatur: Tentamur his tentationibus quotidie, Domine, sine cessatione tentamur. Quotidiana fornax nostra est humana lingua. Imperas nobis & in hoc genere continentiam. Da quod jubes, & jube, quod vis. Tu nosti de hac re ad te gemitum cordis mei, & flumina oculorum meorum. Neque enim facile colligo, quam sim ab ista peste mundatior, & multum timeo occulta mea, quæ norunt oculi tui, mei autem non: est enim qualiscumque in aliis generibus tentationum mihi facultas explorandi me; in hoc pene nulla est… Obsecro te, Deus meus, & meipsum mihi indica, ut confitear oraturis pro me fratribus meis, quod in me saucium comperero. Iterum me diligentius interrogem. Si utilitate proximi moveor in laudibus meis, cur minus moveor, si quisquam alius injuste vituperetur, quam si ego? Cur ea contumelia magis mordeor, quæ in me, quam quæ in alium eadem iniquitate coram me jacitur? An & ego hoc nescio? Etiamne id restat, ut ipse me seducam, & verum non faciam coram te in corde & lingua mea? Insaniam istam, Domine, longe fac a me, ne oleum peccatoris mihi sit os meum ad impinguandum caput meum. Egenus & pauper ego sum, & melior in occulto gemitu displicens mihi, & quærens misericordiam tuam, donec reficiatur defectus meus, & perficiatur usque in pacem, quam nescit arrogantis oculus.
[329] Denique capp. 38 & 39 de tentatione vanæ gloriæ ac philautiæ sic agit: [qua se non carere fatetur, hisce simul ostendens, quam solicite in minimos defectus indagarit.] Sermo autem ore procedens, & facta quæ innotescunt hominibus, habent tentationem periculosissimam ab amore laudis, qui ad privatam quamdam excellentiam contrahit emendicata suffragia. Tentat & cum a me in me arguitur, eo ipso, quo arguitur, & sæpe homo de ipso vanæ gloriæ contemptu vanius gloriatur; ideoque non jam de ipso vanæ gloriæ contemptu gloriatur: non enim eam contemnit, cum gloriatur intus… Etiam intus est aliud in eodem genere tentationis malum, quo inanescunt, qui placent sibi de se, quamvis aliis vel placeant vel displiceant, nec placere affectent ceteris. Sed sibi placentes multum tibi displicent, non tantum de non bonis quasi bonis, verum etiam de bonis tuis, quasi suis, aut etiam sicut de tuis, sed tamquam ex meritis suis; aut etiam sicut ex tua gratia, sed non secundum sua merita, non tamen socialiter gaudentes, sed aliis invidentes eam. In his omnibus atque hujuscemodi periculis & laboribus vides tremorem cordis mei; sed & vulnera mea magis subinde a te sanari, quam mihi non infligi sentio. Ex hactenus relatis eruditus lector haud dubie concludet, S. Augustinum tenerioris ac timoratæ conscientiæ fuisse post adeptam episcopatus dignitatem, cum tunc temporis intimos cordis recessus tam diligenter indagaverit, ubique culpam formidaverit, & minimos etiam nævos humiliter agnoverit. Hinc ad exteriores ejusdem Sancti mores indicandos progredimur.
§ XXIV. Exteriores naturæ gratiæque dotes, quibus sanctus Antistes præditus fuit, & infirma corporis ejus valetudo.
[Naturæ dona, & vasta rerum omnium scientia,] Munificentissimus omnium bonorum largitor Deus Augustinum subtili ingenio, felici memoria, variisque naturæ donis exornaverat, ita ut inter eruditissimos sui seculi viros haberetur. Insuper ab ipsa adolescentia cœpit legere poëtas, philosophos, historicos, aliosque diversi generis scriptores, & assiduo studio adeptus est vastam variarum rerum scientiam, quam in libris de Civitate Dei multisque aliis scriptis suis passim prodit. Unde lib. 2 de Doctrina Christiana cap. 28 notitiam chronologiæ commendat his verbis: Quidquid igitur de ordine temporum transactorum indicat ea, quæ appellatur historia, plurimum nos adjuvat ad sanctos Libros intelligendos, etiamsi præter Ecclesiam puerili eruditione discatur. Nam & per Olympiadas & per Consulum nomina, multa sæpe quæruntur a nobis, & ignorantia Consulatus, quo natus est Dominus, & quo passus est, nonnullos coëgit errare, ut putarent quadraginta sex annorum ætate passum esse Dominum, quia per tot annos ædificatum esse templum, dictum est a Judæis, quod imaginem Dominici corporis habebat. Et annorum quidem fere triginta baptizatum esse retinemus auctoritate Euangelica. Sed postea quot annos in hac vita egerit, quamquam textu ipso actionum ejus animadverti possit, tamen ne aliunde caligo dubitationis oriatur, de historia gentium collata cum Euangelio, liquidius certiusque colligitur. Id ibidem confirmat exemplo Ambrosii episcopi, qui temerarios quosdam Platonis laudatores ex historia temporis evidenter refellit.
[331] [qua usus est contra gentiles] Sanctus Doctor in eodem libro sparsim ostendit, liberales gentilium artes ac ipsas poëtarum fabulas Christianis utiles esse, licitumque earum usum ibi cap. 40 probat hac similitudine: Philosophi autem qui vocantur, siqua forte vera & fidei nostræ accommoda dixerunt, maxime Platonici, non solum formidanda non sunt, sed ab eis etiam tamquam injustis possessoribus in usum nostrum vindicanda. Sicut enim Ægyptii non solum idola habebant & onera gravia, quæ populus Israël detestaretur & fugeret, sed etiam vasa atque ornamenta de auro & argento & vestem, quæ ille populus exiens de Ægypto sibi potius tamquam ad usum meliorem clanculo vendicavit, non auctoritate propria, sed præcepto Dei, ipsis Ægyptiis nescienter commendantibus * ea, quibus non bene utebantur, sic doctrinæ omnes gentilium non solum simulata & superstitiosa figmenta, gravesque sarcinas supervacanei laboris habent, quæ unusquisque nostrum, duce Christo, de societate gentilium exiens, debet abominari atque devitare, sed etiam liberales disciplinas usui veritatis aptiores, & quædam morum præcepta utilissima continent, deque ipso uno Deo colendo nonnulla vera inveniuntur apud eos, quod eorum tamquam aurum & argentum, quod non ipsi instituerunt, sed de quibusdam quasi metallis divinæ providentiæ, quæ ubique infusa est, eruerunt, & quo perverse atque injuriose ad obsequia dæmonum abutuntur, cum ab eorum inisera societate sese animo separat, debet ab eis auferre Christianus ad usum justum prædicandi Euangelii.
[332] Vestem quoque, id est, hominum quidem instituta, [& hæreticos:] sed tamen accomodata humanæ societati, qua in hac vita carere non possumus, accipere atque habere licuerit in usum convertenda Christianum: nam quid aliud fecerunt multi boni fideles nostri? Nonne aspicimus, quanto auro & argento & veste suffarcinatus exierit de Ægypto Cyprianus doctor suavissimus & martyr beatissimus? Quanto Lactantius? Quanto Victorinus, Optatus, Hilarius? Ut de vivis taceam, quanto innumerabiles Græci? Quod prior ipse fidelissimus Dei famulus Moyses fecerat, de quo scriptum est, quod eruditus fuerit omni sapientia Ægyptiorum. Sanctus noster hos orthodoxæ fidei defensores imitatus est, & profanam gentilium doctrinam, quam puer & adolescens didicerat, ad ethnicos & hæreticos convertendos utiliter adhibuit. Sic lib. 20 contra Faustum cap. 9 deliria Manichæorum cum fabulis poëtarum comparat, illorumque dogmata superstitionibus ethnicis deteriora esse demonstrat. Sic etiam Epistola 44 Maximum Madaurensem paganum, qui epistola præcedente religionem Christianam ludibrio exposuerat, erudite ex poëta Virgilio refellit, eique post alia respondet his verbis: Si ridere delectat, habes apud nos * magnam materiam facetiarum; deum Stercutium, deam Cloacinam, Venerem calvam, deum Timorem, deum Pallorem, deam Febrem, & cetera innumerabilia hujuscemodi, quibus Romani antiqui simulachrorum cultores templa fecerunt, & colenda censuerunt: quæ si negligis, Romanos deos negligis. In libris de Civitate Dei fusius has similesque gentilium superstitiones ex historia Romana explodit.
[333] Præterea S. Augustinus exercitatione artis rhetoricæ, [insignis eloquentia,] quam Carthagine, Romæ, ac Mediolani quondam docuerat, tantam facundiæ famam sibi comparaverat, ut Darius comes ab ore ipsius concionantis pendere vehementer desideraret, & Epistola 263 sic ad eum scripserit: Utinam, domine sancte Pater, ut meum nomen ad aures tuas, coëpiscoporum, ut ais, tuorum Urbani & Novati benigna erga me gratia faciente, perlatum est, ita memetipsum Deus omnium, Deus tuus, manibus tuis atque oculis obtulisset,… ut cælestis sapientiæ tuæ verissimos atque immortales fructus, ore tuo potius, veluti cujusdam puræ aquæ dulcedinem, ab ipso fontis præsenti ac perpetuo liquore sumpsissem. O me non modo ter aut quater, ut apud nescio quem est, sed millies & omni numero plus beatum, si mihi datum esset præsenti intueri tuos vere sidereos vultus, vocemque divinam ac divina canentem, & non solum mentis fructus, sed etiam cum aurium jucunditate sumere & haurire licuisset! Putarem profecto, me quasdam immortalitatis leges non modo de cælo, sed in ipso constitutum cælo suscipere, & quasdam Dei voces non longe de templo, sed prope ipsum Dei adstantem tribunal audire.
[334] Quod si laudes illæ per hyperbolen ex nimio cordis affectu proficiscantur, [& ab ipsis ejus adversariis laudata,] quales etiam S. Augustino visæ sunt, audiamus Secundinum Manichæum, qui de simili erga ipsum benevolentia suspectus esse non potest. Quamvis hic hæreticus in Epistola sua, quæ in editione Plantiniana apud nos tomo VI, pag. 217, Augustinum acriter reprehendat & ad sectam Manichæorum reducere conetur, tamen eloquentiam ejus laudare cogitur hoc modo: Muta, quæso, sententiam; depone Punicæ gentis perfidiam & recessionem tuam ad veritatem, quæ per timorem facta est, converte. Noli his mendaciis te excusare: legit enim aliquanta exile meum, & qualecumque est Romani hominis ingenium, reverendæ tuæ dignationis scripta, in quibus sic irasceris veritati, ut philosophiæ Hortensius. Hæc itaque cum suspenso animo agilique oculo iterum iterumque repetissem, summum inveni ubique oratorem, & deum pene totius eloquentiæ; nusquam vero comperi Christianum, & armatum quidem contra omnia, affirmantem vero nihil, cum te magis scientia peritum debueris ostendere, non sermone… Ego namque fateor, non tali diligentia, nec tanta industria Anicianæ domus micare marmora, quanta tua scripta perlucent eloquentia. Hanc si voluisses veritati concordare, magnum utique nobis exstitisset ornamentum. Sanctus Præsul ibidem pag. 219 & sequentibus hanc Secundini epistolam refellens ostendit, se non minori scientia quam facundia pollere.
[335] [quam tamen non affectabat pueriliter,] Etsi Sanctus noster esset eloquens, & apprime peritus linguæ Latinæ, tamen elegantiam Latinitatis non affectabat puerili more quorumdam Grammaticorum, qui de voce minus Latina vel illius inflexione, tamquam re magni momenti, scrupulose disceptabant. Unde lib. 2 contra Cresconium grammaticum cap. I de nomine Donatistarum, quod hic suis gregalibus ab Augustino perperam datum fuisse contendebat, ita obiter respondet: Audi ergo, Cresconi, dum breviter & hoc demonstro, nihil te dixisse per totam epistolam tuam, quo refelleres meam, nisi forte, quod me nomina derivare vel declinare docuisti, ut a Donato Donatianos potius quam Donatistas dicere, quam tamen Græcam saltem declinationem esse concedis, videlicet quod ita Donatistæ a Donato, ut Euangelistæ ab Euangelio nominentur, quo te delectari dicis, ut vestris Euangelium prædicantibus, a simili mutata sit vocabuli declinatio. Vide ergo, ne forte ipsi priores hoc voluerint appellari, quia Donatum habent pro Euangelio;… tuque potius eis facias injuriam, cum scribis in Latino sermone, non nisi Latinam regulam probans, Donatianos a Donato, sicut ab Arrio & Novato Arrianos & Novatianos velles vocari.
[336] [contemnens minutias] Deinde exemplo Demosthenis ostendit, hanc esse futilem de nomine quæstionem, & propterea libenter adversario suo, de lana caprina disputanti, cap. 2 ejusdem libri palmam concedit his verbis: Sed ego ea in re, in qua nihil causæ nostræ minuitur, me facillimum præbeo, & quando tecum ago, jam Donatianos voco; quando autem cum aliis, consuetudinem potius sequor, quæ his sonis jure dominatur. Tu tantum memento, me, cui tantam tribuisti eloquentiam, nondum nosse nomina declinare, & nuntia vestris securitatem, ne jam timeant tamquam dialecticum, cui vides adhuc necessarium esse grammaticum. Quod si disciplina disputandi, sive illam dialecticam velis appellare, sive quid aliud, satis tamen sobrie docet, cum de re constat, non esse de nomine laborandum. Sicut non curo, utrum ea ipsa dialectica vocetur, curo tamen, quantum valeo, nosse ac posse disputare, hoc est, veritatem a falsitate in loquendo discernere; quia hoc nisi curavero, perniciose errabo: ita non curo, utrum Donatistæ an Donatiani peritius & litteratius declinemini… Quod tamen hæretici sitis, & ideo ne decipiatis, cautissime devitandi, nisi diligenter demonstrare curavero, non parvam negligentiæ culpam pro mei officii sarcina incurram.
[337] Certe sanctus Doctor magis curabat claram nominum significationem, [Grammaticorum,] quam tersam eorum Latinitatem, sicut lib. 3 de Doctrina Christiana cap. 3 indicat hac dubiæ cujusdem vocis explicatione: Est etiam ambiguitas in sono dubio syllabarum; & hæc utique ad pronuntiationem pertinens: nam quod scriptum est, “Non est absconditum a te os meum, quod fecisti in abscondito”. non elucet legenti, utrum correpta littera os pronuntiet, an producta. Si enim corripiat, ab eo quod sunt OSSA, si autem producat ab eo, quod sunt ORA, intelligitur numerus singularis. Sed talia linguæ præcedentis inspectione dijudicantur: nam in Græco non στόμα, sed ὀστέον positum est. Unde plerumque loquendi consuetudo vulgaris utilior est significandis rebus, quam integritas litterata. Mallem quippe cum barbarismo dici, Non est absconditum a te ossum meum, quam ut ideo esset minus apertum, quia magis Latinum est. Sic etiam tractatu 2 in Euangelium Joannis ad vocem sanguinibus, quæ apud Latinos in plurali numero non est usitata, breviter observat sequentia: Sanguina * non est Latinum. Sed quia Græce positum est pluraliter, maluit ille, qui interpretabatur, sic ponere, & quasi minus Latine loqui secundum Grammaticos, & tamen explicare veritatem secundum auditum infirmorum; si enim diceret sanguinem singulari numero, non explicaret, quod volebat: ex sanguinibus enim homines nascuntur maris & feminæ. Dicamus ergo, non timeamus ferulas grammaticorum, dum tamen ad veritatem solidam & certiorem perveniamus.
[338] Licet sanctus Præsul magis esset solicitus de veritate rerum, [sed qua terribilis erat hæreticis,] quam de elegantia verborum, tamen adversus hæreticos adeo ornate & acute disserebat, ut Donatistæ cum illo disputare non auderent, eumque propter eloquentiam & dialecticam suis sectatoribus vitandum dicerent. Sed sanctus Doctor lib. 1 contra supradictum Cresconium cap. 13 & sequentibus hos imprudentes calumniatores abunde refutavit, & variis exemplis evidenter ostendit, ipsos Donatistas, Apostolum Paulum, ac etiam Christum Dominum dialectica passim usos fuisse. Quinimo Sanctus noster, ut adversariis omne tergiversationis effugium præcluderet, magis bonitate causæ quam peritia disputandi confisus, Proculianum Donatistarum episcopum invitat ad pacificam disputationem instituendam cum præsule Catholico, qui liberalium artium imperitus erat, sicut patet ex fine Epistolæ 168, ubi ad Eusebium scribit sequentia: Mihi tota hujus quæstionis ratio maxime cum Proculiano est. Sed si forte imparem se putat, cujus voluerit collegæ sui imploret auxilium… Quamquam & iste, qui se tot annorum episcopum dicit, quid in me tyrone timeat, quo minus mecum velit conferre sermonem, non satis intelligo.
[339] Si doctrinam liberalium litterarum non novit, [qui cum ipso disputare detrectabant.] quas forte ipse aut non didicit, aut minus didicit, quid hoc pertinet ad eam quæstionem, quæ vel de sanctis Scripturis vel documentis ecclesiasticis aut publicis discutienda est, in quibus ille per tot annos versatur, unde in eis deberet esse peritior? Postremo est hic frater & collega meus Samsucius episcopus Turrensis ecclesiæ, qui nullas tales didicit, quales iste dicitur formidare. Ipse adsit, agat cum illo. Rogabo cum, & ut confido in nomine Christi, facile mihi concedet, ut suscipiat in hac re vicem meam; & eum Dominus pro veritate certantem, quamvis sermone imperitum, tamen vera fide eruditum, sicut confidimus, adjuvabit. Nulla ergo causa est, cur ad alios nescio quos deferat, ne inter nos, quod ad nos pertinet, peragamus. Nec tamen, ut dixi, etiam illos defugio, si eorum ipse poscit auxilium. Porro ex hac ipsa Donatistarum formidine concludimus, ornatam dicendi copiam & acutam disserendi subtilitatem, aliasque S. Augustini dotes fuisse tantas ac hæreticis adeo terribiles, ut solidis ipsius argumentis nec auderent nec auderent nec possent resistere. Quapropter obstinati tantum generatim calumniabantur ea, quibus respondere non poterant.
[340] [Tenerrima] Forte propter assiduum litterarum studium vel ob naturalem corporis constitutionem sanctus Episcopus noster tam tenera ac parum firma valetudine utebatur, ut etiam frigus Africanum ferre non posset. Quapropter in Epistola 227, ad Albinum *, Pinianum, & Melianum * scripta, præter alias excusationes affert asperitatem hiemalem, cujus causa illos Tagastæ commorantes invisere non posset. Hinc etiam Nobilio episcopo, qui eum ad dedicationem ecclesiæ suæ invitaverat, Epistola 251 sic respondet: Tanta est solennitas, ad quam me affectus tuæ fraternitatis invitat, ut corpusculum meum ad vos traheret voluntas, nisi teneret infirmitas. Possem venire, si hiems non esset; possem hiemem contemnere, si juvenis essem: aut enim ferret rigorem temporis fervor ætatis, aut temperaret frigus ætatis fervor æstatis. Nunc hieme iter tam prolixum non suffero cum annositate algida, quam mecum fero.
[341] [corporis constitutio,] Propter eamdem causam semper abstinere cogebatur ab itineribus longinquis, præsertim transmarinis, ut in Epistola 138 indicat Hipponensibus, apud quos absentiam suam sic excusat: In primis peto charitatem vestram, & per Christum obsecro, ne vos mea contristet absentia corporalis: nam spiritu & cordis affectu puto vos non dubitare nullo modo me a vobis posse discedere, quamvis me amplius contristet, quam forte vos ipsos, quod infirmitas mea sufficere non potest omnibus curis, quas de me exigunt membra Christi, quibus me & timor ejus & charitas servire compellit. Illud enim noverit dilectio vestra, numquam me absentem fuisse licentiosa libertate, sed necessaria servitute, quæ sæpe sanctos fratres & collegas meos, etiam labores marinos & transmarinos compulit sustinere, a quibus me semper non indevotio mentis, sed minus idonea valetudo corporis excusavit.
[342] [& morbi] Ad hanc invalidam corporis habitudinem accedebant interdum morbi, de quibus Sanctus noster in Epistola 149 ad Profuturum ita scribit: Secundum spiritum, quantum Domino placet, atque vires ipse præbere dignatur, recte sumus, corpore autem ego in lecto sum: nec ambulare enim, nec stare nec sedere possum, rhagadis vel exochadis dolore & tumore. Sed etiam sic, quoniam id Domino placet, quid aliud dicendum est, nisi quia recte sumus? Potius enim id si nolumus, quod ille vult, nos culpandi sumus, quam ille non recte aliquid vel facere vel sinere existimandus est. Nosti hæc omnia; sed quia mihi es alter ego, quid libentius tecum loquerer, nisi quod mecum loquor? Commendamus ergo sanctis orationibus tuis & dies & noctes nostras, ut oretis pro nobis, ne diebus intemperanter utamur; ut noctes æquo animo toleremus, ut etiamsi ambulemus in medio umbræ mortis, nobiscum sit Dominus. Sunt autem rhagades vel exochades ulcera quædam oblonga vel fissuræ circa anum, de quibus Gorræus in Definitionibus medicis ad has voces pagg. 146 & 400 consuli potest. Alias in fine longioris Epistolæ 56 Dioscoro significat, se perturbatione valetudinis febribusque laborasse.
[343] Ex his similibusque morbis indies diminuebantur imbecille corporis vires, [frequentes.] & hinc Augustinus ante ætatem senuerat, ut in sermone 49 de Diversis publice coram populo Hipponensi innuit hac concionis clausula: Multa locutus sum; date veniam loquaci senectuti, sed timidæ infirmitati. Ego, sicut videtis, per ætatem jam senui; sed per infirmitatem corporis olim senex fui. Hæc valetudinis imbecillitas amicis ejus passim nota erat, eamque in Epistola 259 Cæciliano exponit his verbis: Quod vero in epistola tua legi, jam te cogi credere, ne a me videreris, & Carthagini me negatum, tu potius cogis his verbis, ut absentiæ meæ causas non taceam; quarum est una, quoniam laborem, quem in illa urbe perpeti necesse est, & quem si exponere velim, aliud tantum loquendum est, jam sustinere non possum; quod infirmitati meæ propriæ, quæ nota est omnibus, qui familiarius me noverunt, accessit etiam senectus, quæ generis humani est communis infirmitas. Hanc etiam procul dubio noverat laudatus comes Darius, quandoquidem in fine Epistolæ 263 supra citatæ sanctum Præsulem de quibusdam morbi remediis, ab experto medico præscriptis, & a se transmissis ita monet: Nescio quæ medicamenta ab Arriatro *, qui nobiscum est, accepta dedimus Zazapo sacro presbytero, ad tuam beatitudinem deferenda, quæ, ut vir memoratus affirmat, ad alleviationem doloris & morbi curationem non parum proficient. Ex omnibus hoc paragrapho dictis colligimus, debile Augustini corpusculum robusto spiritu animatum fuisse. Nunc ad domesticam ejusdem Sancti conversationem pergimus.
[Annotata]
* al. commodantibus
* al. vos
* al. sanguines
* l. Albinam
* l. Melaniam
* al. archiatro
§ XXV. Communis & domestica sancti Præsulis vita cum suis clericis, horumque professio, & origo.
[Exponit Sanctus modum,] Occasione cujusdam offensionis & calumniæ coactus est sanctus Episcopus suam suorumque contubernalium famam tueri, & publice populo Hipponensi domesticam vivendi rationem exponere. Præcipue id præstitit in duabus concionibus, ex quibus hic excerpemus illa, quæ ad rem nostram propius attinent. Igitur sermone 49 de Diversis inter alia communem congregationis suæ disciplinam declarare incipit hoc modo: Nostis omnes, aut pene omnes, sic nos vivere in ea domo, quæ dicitur domus episcopi, ut quantum possumus, imitemur eos Sanctos, de quibus loquitur liber Actuum Apostolorum; Nemo dicebat aliquid proprium, sed erant illis omnia communia. Quia forte aliqui vestrum non sunt tam diligentes vitæ nostræ scrutatores, ut hoc sic noverint, quomodo volo vos nosse, dico quid sit, quod breviter dixi… Perveni ad episcopatum; vidi necesse habere episcopum exhibere humanitatem assiduam quibusque venientibus sive transseuntibus. Quod si non fecissem, episcopus inhumanus dicerer. Si autem consuetudo ista in monasterio permissa * esset, indecens esset. Et ideo volui habere in ista domo episcopi mecum monasterium clericorum. Novissimi Operum Augustinianorum editores ad hanc lectionem variantem missa pro permissa nonnihil observarunt, quod etiam R. D. Canonicus Regularis le Large cognominatus in Disquisitionibus de Ordine Canonicorum, Parisiis anno 1697 Latine impressis, pag. 182 notatu dignum censuit.
[345] [quo in communi vivebat] Porro sanctus Doctor in eodem sermone ad propositum nostrum sic pergit: Ecce quomodo vivimus. Nulli licet in societate nostra habere aliquid proprium. Sed forte aliqui habent. Nulli licet: si qui habent, faciunt, quod non licet. Bene autem sentio de fratribus meis, & semper bene credens, ab hac inquisitione dissimulavi; quia & ista quærere, quasi male sentire videbatur: noveram enim & novi omnes, qui mecum viverent, nosse propositum nostrum, nosse legem vitæ nostræ… Sane etiam hoc noverit charitas vestra, dixisse me fratribus meis, qui mecum manent, ut quicumque habet aliquid, aut vendat, aut eroget, aut donet, & commune illud faciat. Ecclesiam habet, per quam Deus nos pascit. Ego dedi dilationem usque ad Epiphaniam propter eos, qui vel cum fratribus suis non diviserunt, & dimiserunt, quod habent, apud fratres suos, vel nondum de re sua aliquid egerunt, quia exspectabatur ætas legitima. Faciant inde, quod volunt, dum tamen sint pauperes mecum, simul exspectantes misericordiam Dei.
[346] [cum clericis suis,] Certe ego sum, qui statueram, sicut nostis, nullum ordinare clericum, nisi qui mecum vellet manere; ut si vellet discedere a proposito, recte illi tollerem clericatum, quia desereret sanctæ societatis promissum cœptumque consortium. Ecce in conspectu Dei & vestro, muto consilium. Qui volunt habere aliquid proprium, quibus non sufficit Deus & ecclesia sua, maneant, ubi volunt & ubi possunt; non eis aufero clericatum. Nolo habere hypocritas: malum enim esse, quis nesciat? Malum est cadere a proposito; sed pejus est simulare propositum. Ecce dico, audite: Qui societatem communis vitæ jam susceptam, quæ laudatur in Actibus Apostolorum, deserit, a voto suo cadit, & a professione sancta cadit. Observet judicem scilicet Deum, non me. Ego ei non aufero clericatum. Quantum sit periculum, ante oculos ejus posui; faciat, quod vult: novi enim, quod si aliquem hoc facientem degradare voluero, non ei deerunt patroni, non ei deerunt suffragatores & hic & apud episcopos, qui dicant: Quid mali fecit? Non potest tecum tolerare istam vitam. Extra episcopatum vult manere, & de proprio vivere; ideo non debet perdere clericatum.
[347] [eorumque paupertatem] Ego scio, quantum mali sit profiteri sanctum aliquid, nec implere. Vovete, inquit, & reddite Domino Deo vestro. Et melius est non vovere, quam vovere, & non reddere. Virgo etsi numquam fuit in monasterio, & virgo sacra est, illi nubere non licet, quamvis esse in monasterio non compellitur. Si autem cœpit esse in monasterio, & deseruit, & tamen virgo est, dimidia ruit. Sic & clericus duas res professus est, & sanctitatem & clericatum. Interius sanctitatem: nam clericatum propter populum suum Deus imposuit cervicibus ipsius, cui magis onus est, quam honor. Sed quis sapiens & intelliget hæc? Ergo professus est sanctitatem, professus est communiter vivendi societatem, & professus est quam bonum & quam jucundum habitare fratres in unum. Si ab hoc proposito ceciderit, & extra manens clericus fuerit, dimidius & ipse cecidit. Quid ad me? Non eum judico. Si foris servat sanctitatem, dimidius cecidit. Si vero intus habuerit simulationem, totus cecidit. Nolo, habeat necessitatem simulandi. Scio, quomodo homines ament clericatum: nemini eum tollo nolenti mecum communiter vivere. Sed habet Deum, qui mecum manere vult. Si paratus est pasci a Deo per ecclesiam ipsius, non habere debet aliquid proprium; sed aut erogare pauperibus, aut in commune mittere; maneat mecum. Qui hoc non vult, habeat libertatem, & videat, utrum habere possit felicitatis æternitatem.
[348] Sanctus Doctor sermone 50 de Diversis iterum populo Hipponensi rationem reddit de suis clericis, [defendit contra quosdam,] ut antea promiserat, eorumque paupertatem adversus obtrectatores quosdam defendit his verbis: Omnes fratres & clericos meos, qui mecum habitant, presbyteros, diaconos, subdiaconos, & Patricium nepotem meum tales inveni, quales desideravi. Sed sunt, qui de sua qualicumque paupertate, quod statuerant, nondum fecerunt. Hi sunt Valens diaconus, & paulo ante dictus nepos meus subdiaconus. Sed matris vita impediebat, quia inde vivebat. Exspectabatur in illo etiam legitimæ ætatis accessus, ut quod faceret, firmissime faceret: nondum autem fecit, quia ipsos agellos habet cum suo fratre communes, & sub indiviso eos possident… Nepos autem meus, ex quo conversus est, & mecum esse cœpit, impediebatur & ipse aliquid de agellulis suis agere, invita usufructuaria matre sua, quæ hoc anno defuncta est. Inter ipsum & sororem ejus sunt quædam causæ in Christi adjutorio cito finiendæ, ut & ipse faciat, quod Dei servum decet. Ibidem subjungit impedimenta similia nonnullorum, qui jam desiderio erant pauperes, etiamsi de facultatibus suis hactenus disponere non potuissent, quas brevi ab ipsis relinquendas esse spondet.
[349] Hinc auditores monet, ne clericos suos ob hanc exigui temporis administrationem vel opum olim habitarum famam vocent divites, [qui dicebant eos esse divites:] cum jam plures vere pauperrimi sint: Ceteri, id est, subdiaconi, inquit, pauperes sunt, Deo propitio, & misericordiam Dei exspectant. Unde ipsi faciant, non habent, & nullas habentes facultates, finierunt mundi cupiditates. Vivunt nobiscum in societate communi, & nemo eos distinguit ab eis, qui aliquid attulerunt. Charitatis unitas præponenda est terrenæ commodo hereditatis. Restant presbyteri: sic enim ad eos gradatim ascendere volui. Cito dixerim; pauperes Dei sunt. Nihil ad domum societatis nostræ attulerunt, nisi ipsam, qua nihil charius est, charitatem. Verumtamen quoniam scio, natos fuisse rumores de divitiis ipsorum, non a me ad aliquid compellendi, sed vobis meo sermone purgandi sunt. Vobis dico, qui forte nescitis: nam vestrum plurimi sciunt presbyterum Leporium, quamvis seculi natalibus clarum, & apud suos honestissimo loco natum, tamen jam Deo servientem cunctis, quæ habebat, relictis, inopem suscepi; non quia nihil habuit, sed quia jam fecerat, quod Lectio ista (nimirum lectio ex Actibus Apostolorum præcesserat initio concionis) persuadet. Non hic fecit; sed nos scimus, ubi fecit. Unitas Christi & ecclesiæ una est, ubicumque fecit bonum opus. Deinde singillatim demonstrat, Leporium omnes suas facultates in pias causas expendisse.
[350] Præterea populum Hipponensem rogat, ut eleemosynæ, [nolebat clericos, qui in communi non viverent.] quas in pauperes clericos erogare vult, potius tribuantur congregationi, quam singularibus ejusdem membris, eo quod omnibus communes esse debeant. Denique Sanctus primam sententiam, quam de tollendo clericatu contra desertores institutæ societatis aut violatores præscriptæ paupertatis ferre decreverat, & postea mitigaverat, hic iterum renovat, & confirmat his verbis: Qui habere voluerit proprium & de proprio vivere, & contra ista præcepta nostra facere; parum est, ut dicam: non mecum manebit; sed nec clericus erit. Dixeram enim (& scio me dixisse) quod si nollet suscipere socialem vitam mecum, non illis tollerem clericatum; sed seorsum manerent, & seorsum viverent, quomodo nossent, Deo viverent. Et tamen ante oculos posui, quantum mali sit a proposito cadere: malui enim habere cæcos vel claudos, quam plangere mortuos. Qui enim hypocrita est, mortuus est. Quomodo ergo quicumque voluisset extra manere & de suo vivere, non tollerem ei clericatum: ita modo, quia placuit illis, Deo propitio, socialis hæc vita, quisquis cum hypocrisi vixerit, quisquis inventus fuerit habens proprium, non illi permitto, ut inde faciat testamentum, sed delebo eum de tabula clericorum. Interpellet contra me mille concilia; naviget contra me, quo voluerit, sit certe, ubi potuerit, adjuvabit me Deus, ut, ubi ego episcopus sum, illic clericus esse non possit.
[351] [Hosce Augustini clericos votis fuisse obstrictos,] Erasmus Roterodamensis, Petrus Aurelius, & Onuphrius Camaianus sacræ aulæ consistorialis advocatus, aliique scriptores, qui ab eruditissimis Gabriele Pennotto ac Ludovico Thomassino citantur, ex his duabus Augustini concionibus eruunt, clericos sancti Præsulis nostri contubernales non fuisse votis obstrictos, ut hanc religiosam & communem vitam ducerent. Etiam tacite videtur huic opinioni favere Gerardus Moringus, dum in supradicta S. Augustini Vita nullam voti mentionem facit, & ibidem § 23 de clericis illis ita scribit: Ego vero opinor, clericos Augustini tales fuisse, quales priscis temporibus episcopi quoque in aliis locis sibi asciscebant. Non moror jam, quo nomine appellati fuerint, sive monachi, sive aliter. Solent enim episcopi priscæ ætatis asciscere in familiam suam viros aliquot spectatæ tum pietatis tum eruditionis, cum quibus communiter vivebant juxta vitam Apostolicam nascentis Ecclesiæ, statis horis Deo canentes, strepitus omnes mundanos fugientes, totum otium divinis litteris sacrisque precibus impendentes. Quod si plures eum ad modum cum episcopo degere cuperent, quam ut ædes ejus possent capere, collocabantur in proximo; sed ita ut episcopo ejusque familiæ præsto adessent, si quando res divina fieret, una cum eis canentes & precantes, cibumque sumentes.
[352] [contra aliquos id negantes,] Porro autem crescente indies multitudine, ut omnes nec circum episcopum habitare possent, collocabantur aliis locis sub eodem per omnia instituto, sub regimine præpositi, qui decanus appellari cœpit, qui deinceps episcopo suberat; ut vero proximum sit, hos fuisse prima rudimenta canonicorum nostri temporis; id quod etiamnum haud obscure arguunt porticus in orbem exstructæ eæ, quas hodie præcipuis templis plerisque in locis appendices videmus, tametsi genus vitæ communis tempore exolevit. Atque hæc colligere licet ex scriptis antiquorum patrum, & ex priscis historiis, locis quamplurimis, in quibus producendis, hic demorari non debeo, ne non agam, quod ago, ut proverbio dicitur. Moringus hoc loquendi modo videtur istos S. Augustini clericos magis æquiparare canonicis secularibus, ut jam passim cognominantur, quam canonicis Regularibus aut Religiosis, cum de stabili professione vel votis non meminerit. Ut ut est, alii plerique censent, illos sancti Præsulis contubernales implicite saltem tria vota substantialia Religionis emisisse.
[353] Audiatur ex omnibus eruditissimus Oratorii Gallicani presbyter Thomassinus, [probat] de studio partium minime suspectus, qui in veteri & nova Ecclesiæ Disciplina part. 1, lib. 3, cap. 3, num. 10 de controversia ista sic judicium suum profert: Quoad illos vero, qui clericos seminarii Augustiniani opinati sunt, nullo voto, nullo vinculo astrictos fuisse; uti nunc cernere est in presbyteris Oratorii tum Romani tum Gallicani, poterant il, nimirum Petrus Aurelius, Miræus, Clemens Renerius aliique hoc errore carere, perlectis duabus illis concionibus Augustini, ex quibus hoc caput conteximus: disertis enim verbis sanctus Pater professionem & votum euangelicæ paupertatis expressit, quo clericos suos constringebat omnes. Si tacuit autem vota obedientiæ, continentiæ & stabilitatis, in causa fuit, quod clerus iste domesticus & episcopo conjunctissimus non constaret nisi presbyteris, diaconis, clericisque, qui ordinibus suis uti vinculis illigabantur continentiæ, adeoque & obedientiæ, quæ episcopo impendenda erat, ac denique stabilitatis in ecclesia propria.
[354] Suo infra loco comprobabimus, ipsa ordinatione sua clericos affixos ecclesiæ suæ, [Thomassinus.] mancipatos episcopo suo fuisse, atque adeo nec alio opus fuisse voto vel obedientiæ vel stabilitatis. Ordinibus superioribus in ecclesia Latina lex inexorabilis continentiæ incumbebat, adeoque & subdiaconis ipsis in Africa tempore Augustini. Una ergo restabat voluntaria paupertas, quam sancire posset Augustinus in suo clero, eique singulare hinc decus & ornamentum sanctimoniæ conciliare; quod & strenue perfecit. Ceterum Nicolaus Desnos in suo Canonico seculari & regulari (hoc ejus Opus Parisiis anno 1674 Latine editum est) consuli meretur lib. 3, cap. 24 & sequentibus, ubi contraria Erasmi Roterodamensis argumentæ singillatim dissolvit, personatum Petrum Aurelium nominatim refellit, & vota istorum clericorum distinctius explicat. Nobis hic sufficit assignare præcipuos utriusque sententiæ defensores, quos curiosus lector otio suo poterit consulere, eum non sit instituti nostri singulas incidentes hujusmodi quæstiones dirimere, vel operosius examinare.
[355] Propterea nunc quoque summatim referenda erit controversia de tempore, [De origine Clericorum Regularium,] quo canonici Regulares exorti sunt, & circa quod auctores in longe diversas opiniones abierunt, ut memoratus D. le Large Canonicus Regularis initio Disquisitionum suarum, quas Parisiis anno 1697 Latine vulgavit, pag. 1 præmonet his verbis: De Regularium Canonicorum Ordine qui nostra ætate judicarunt, mirum quantum inter se dissentiant. Quidam enim negant, Regulares Canonicos exstitisse ullos ante seculum Ecclesiæ undecimum, cum Ordinis nostri magna, concessu omnium, est facta conversio. Quidam Regularium Canonicorum originem revexerunt ad concilii Aquisgranensis tempora. Sunt, qui instituti nostri rationem omnem in Augustinum tamquam in primum auctorem referant. Alii quipiam rem adhuc altius ab Apostolicis usque temporibus repetunt. Deinde per decursum laudati Operis, quod non est exiguæ molis, quatuor illas quæstiones examinat, ac tandem pag. 280 sententiam suam prodit hac conclusione: Hoc itaque contendo atque assevero; clericorum canonicorum sive Regularium Ordinem in Apostolos tamquam proprios auctores posse referri ac debere.
[356] [votis obstrictorum,] Gabriel Pennottus in Historia tripartita Ordinis sui parte 2, cap. 2 & sequente varias alias opiniones refert, iisque refutatis, ibidem capp. 4 & 5 sententiam suam declarat duabus assertionibus, quarum prima hæc est: Ordo clericorum canonicorum, qui nunc Regulares canonici dicuntur, a sanctissimis Apostolis, sive ab illorum immediatis discipulis fuit vere & proprie & immediate institutus. Altera vero assertio sic sonat: Beatissimi Apostoli & omnes Clerici in primitiva Ecclesia instituti, communem vitam ac cetera substantialia Religionis vovebant. Quamvis Pennottus utramque illam propositionem probare nitatur auctoritate summorum Pontificum, testimoniis sanctorum Patrum, aliisque multis argumentis, tamen hæc ejus opinio non admittitur ab omnibus Canonicis Regularibus: nam Nicolaus Desnos ejusdem Ordinis Canonicus in Opere supra citato lib. 3, cap. 2 singulas Pennotti rationes explicat aut refellit, & tandem caput illud ita concludit: Igitur Gabrieli Pennotto ac sequacibus hic hæret aqua, ut probent Canonicos Regulares voventes esse institutos ab Apostolis & primævis clericis.
[357] [opiniones variæ.] Tunc capite sequente ejusdem libri post alia sententiam sibi probabiliorem exponit his verbis: Augustinus non segnior instaurando clero in sua Hipponensi ecclesia adlaboravit, & ipse regularibus institutis ab Athanasio & Eusebio (nimirum Vercellensi) in clerum jam invectis vota insuper addidit & introduxit. Unde originem mutuantur ii Canonici Regulares voventes, qui simpliciter Canonici Regulares nunc dicuntur: nulla enim mentio votorum apud Clericos reperitur ante Augustinum, licet regularibus institutis devinctos ante ipsum legamus. Ex quo existimandum est, divum Augustinum primum fuisse, qui Clericos proprietatis lethargo graves ac somnolentos suscitaverit, provocaveritque ad vitam moresque Apostolicæ institutioni conformandos, & tale genus vitæ, votis Deo nuncupatis, firmaverit. Cum diutius his immorari nec liceat, nec lubeat, opiniones aliorum scriptorum, qui Canonicos Regulares ætate juniores faciunt, apud Gabriëlem Pennottum & Nicolaum Desnos in Operibus jam laudatis examinari possunt, ubi fuse referuntur ac confutantur. Porro alias domesticas S. Augustini consuetudines in Actis post hunc Commentarium recudendis ex sancto Possidio distinctius intelligimus. Nunc pastoralem Sancti nostri solicitudinem aliasque nonnullas virtutes breviter illustravimus.
[Annotata]
* al. missa
§ XXVI. Sancti Pastoris cura pro suo grege, misericordia erga pauperes, solicitudo pro viduis afflictis, aliisque feminis, & Hipponensi congregatione sanctimonialium.
[Zelus Sancti in prædicando,] Sedulus Antistes noster adeo frequenter & solicite populum Hipponensem sibi commissum tum publicis sermonibus, tum privatis monitis, ad peccata vitanda, virtutes acquirendas, & æternam denique salutem consequendam excitabat, ut interdum sæpius in hebdomada & nonnumquam bis eodem die concionaretur, quemadmodum ex Tractatibus in Joannem & Enarratione in Psalmum 88 aliisque scriptis ejus facile colligi potest. Etiamsi sanctus Concionator corpore imbecillis esset, tamen spes lucri spiritualis ei vires addebat, ut liquet ex initio & fine Homiliæ 29, quam exorditur & concludit his verbis: Ego, fratres, vires parvas habeo; sed verbum Dei magnas habet. Valeat in cordibus vestris. Ergo & quod lente dicimus, valde * auditis, si obedicritis… Videtis certe, quia nescio, quomodo ego invalidus accedo, & loquendo fortis fio. Tantus est mihi animus, tanta intentio in profectu vestro: operarius enim in agro fructum sperans, minus sentit laborem: sitis fructus mei, ut vobiscum sim; & omnes simus fructus Dei.
[359] Inter omnes episcopalis muneris occupationes unam ex gravissimis reputabat onus prædicandi verbum Dei, [quam præcipuam muneris sui] quod Homilia 28 cap. 2 suis auditoribus exponit hoc modo: Quam terribiliter locutus est per prophetam Ezechielem, credo adhibuistis aurem; credo audistis, quemadmodum dixerit; Ad domum Israël mittam te, non ad populum altioris linguæ te mittam. Populus autem ille non vult audire te, quia non vult audire me. Quid ostendit, nisi quia ipse Deus per prophetam loquebatur? Quia vero in ipsis verbis propheticis nos maxime territi sumus, id est, præpositi, quos posuit loqui ad populum suum, prius in illis verbis videamus faciem nostram: demonstratum est enim nobis, sonante lectore, quasi speculum, ubi nos inspiceremus; & inspeximus nos; inspicite vos.
[360] Ecce ego facio, quod ibi audivi. Si non discreveris, [partem existimabat:] inquit, justum; si non dixeris peccatori, morte morieris, & ostenderis illi, ut recedat ab iniquitatibus suis, ipse quidem in peccatis suis morietur; sanguinem autem ejus de manu tua exquiram: si autem dixeris, & ille contempserit, & non obedierit, ille in sceleribus suis morietur; tu autem animam tuam liberabis. Dico vobis, libero animam meam: in magno enim sum, non periculo, sed exitio constitutus, si tacuero. Sed cum ego dixero, & implevero officium meum, vos jam attendite periculum vestrum. Quid autem volo? Quid desidero? Quid cupio? Quare loquor? Quare hic sedeo? Quare vivo, nisi hac intentione, ut cum Christo simul vivamus? Cupiditas mea ista est, honor meus iste est, gloria mea ista est, gaudium meum hoc est, possessio mea ista est. Sed si me non audieritis, & tamen ego non tacuero, animam meam liberabo. Sed nolo esse salvus sine vobis. Ex hac pathetica clausula facile lector eruet ardentem amorem, quo sanctus Præsul erga salutem populi sui flagrabat, & exemplo sancti Pauli Apostoli anathema pro fratribus suis esse cupiebat.
[361] [sæpius in peccata invectus, occultos peccatores secreto,] Cum Afri proclives essent ad ebrietatem, luxuriam, juramenta & superstitiones, sanctus Antistes ea potissimum vitia crebris exhortationibus arguebat, & ex diœcesi sua exstirpare nitebatur. Tali tamen in criminibus arguendis utebatur cautione, ut occultos peccatores secreto, publicos autem palam corriperet, & de periculo damnationis æternæ moneret, quemadmodum colligimus ex Sermone 16 in Euangelium Matthæi, ubi de correptione fraterna suos auditores ita instruit: Ipsa corripienda sunt coram omnibus, quæ peccantur coram omnibus; ipsa vero corripienda sunt secretius, quæ peccantur secretius. … Novit enim nescio quem homicidam episcopus, & alius illum nemo novit. Ego volo illum publice corripere; at tu quæris inscribere. Prorsus nec prodo, nec negligo. Corripio in secreto; pono ante oculos Dei judicium, terreo cruentam conscientiam, persuadeo pœnitentiam. Hac charitate præditi esse debemus. Unde aliquando homines reprehendunt nos, quod quasi non corripiamus; aut putant, nos scire, quod nescimus; aut putant, nos tacere, quod scimus. Sed forte quod scis, & ego scio. Sed non coram te corripio, quia curare volo, non accusare. Sunt homines adulteri in domibus suis, in secreto peccant; aliquando nobis produntur ab uxoribus suis plerumque zelantibus, aliquando maritorum salutem quærentibus: nos non prodimus in palam; sed in secreto arguimus. Ubi contigit malum, ibi moriatur malum. Non tamen vulnus illud negligimus.
[362] [publicos publice corripiebat, ut colligitur] Prudens Episcopus noster e contrario publicum astrologiæ judiciariæ professorem (illud hominum superstitiosorum genus in Africa frequens erat, & tunc nomine mathematicorum appellabatur) publica pœna mulctavit, ut ex calce Enarrationis in Psalmum 61 discimus, ubi illum publice pœnitentem precibus auditorum suorum sic commendat: Illa Ecclesiæ sitis etiam istum, quem videtis, bibere vult. Simul etiam ut noveritis, quam multi ex commixtione Christianorum ore suo benedicant, & in corde suo maledicant, iste ex Christiano & fideli pœnitens redit, & territus potestate Domini, convertitur ad misericordiam Domini: seductus enim ab inimico, cum esset fidelis, diu mathematicus fuit, seductus seducens, deceptus decipiens; illexit, fefellit, multa mendacia locutus est contra Deum, qui dedit hominibus potestatem faciendi, quod bonum est, & non faciendi, quod malum est. Iste dicebat, quia adulterium non faciebat voluntas propria, sed Venus, & homicidium non faciebat voluntas propria, sed Mars, & justum non faciebat Deus, sed Jovis *, & alia multa sacrilega non parva. Quam multis eum putatis Christianis nummos abstulisse? Quam multi ab illo emerunt mendacium, quibus dicebamus; Filii hominum usque quo graves corde, ut quid diligitis vanitatem & quæritis mendacium? Modo, sicut de illo credendum est, horruit mendacium, & multorum hominum interitum. Se aliquando a diabolo sensit illectum; convertitur ad Deum pœnitens. Putamus, fratres, de magno timore cordis accidisse: quid enim dicturi sumus? Numquid, si ex pagano converteretur mathematicus, magnum quidem esset gaudium; sed tamen posset videri, quia sic conversus est, clericatum quærere in Ecclesia. Pœnitens est; non quærit, nisi solam misericordiam.
[363] Commendandus est ergo & oculis & cordibus vestris.[ex pœnitente publico, quem, correptum publice,] Eum, quem videtis, cordibus amate, oculis custodite. Videte illum, scitote illum, & quocumque ille transierit, fratribus ceteris, qui modo hic non sunt, ostendite illum; & ista diligentia misericordia est, ne ille seductor retrahat cor *, & oppugnet. Custodite vos; non vos lateat conversatio ejus, via ejus, ut testimonio vestro nobis confirmetur, vere illum ad Dominum esse conversum: non enim silebit fama de vita ejus, quando sic vobis & videndus & miserandus offertur. Nostis, in Actibus Apostolorum esse scriptum, quia multi perditi, id est, talium artium homines & doctrinarum nefariarum sectatores omnes codices suos ad Apostolos attulerunt, & incensi sunt libri tam multi, ut pertineret ad scriptorem æstimationem eorum facere & summam pretii conscribere. Hoc utique propter gloriam Dei, ne tales etiam perditi desperarentur ab illo, qui novit quærere, quod perierat. Perierat ergo iste; nunc quæsitus, inventus, adductus est: portat secum codices incendendos, per quos fuerat incendendus, ut illis in ignem missis, ipse in refrigerium transeat. Sciatis eum tamen, fratres, olim pulsare ad Ecclesiam ante Pascha: ante Pascha enim cœpit petere de Ecclesia Christi medicinam. Sed quia talis est ars, in qua exercitatus erat, quæ suspecta esset de mendacio atque fallacia, dilatus est, ne tentaret, & aliquando tamen admissus est, ne periculosius tentaretur. Orate pro illo Christum. Prorsus hodiernam precem pro illo fundite Domino Deo nostro: scimus enim & certi sumus, quia oratio vestra delet omnes impietates ejus.
[364] Quemadmodum Firmus Manichæus unica S. Augustini concione ad fidem & pœnitentiam conversus est, [admisit in ecclesiam, post pœnitentiam debitam.] ut infra post hunc Commentarium ex Possidio teste oculato audiemus, ita verosimiliter hic vanus astrologus ad frugem rediit excitatus sermonibus, quos Sanctus adversus impios hujus vanæ superstitionis sectatores sæpius instituebat. Ut ut est, in illo publici pœnitentis exemplo videmus severitatem sancti Doctoris conjunctam cum prudentia & benignitate erga maximos peccatores, quibus omnibus veniam scelerum promittebat, ut manifestum fit ex Enchiridio ejus ad Laurentium scripto, ubi cap. 65 tradit sequentia: Sed neque de ipsis criminibus, quamlibet magnis, remittendis in Ecclesia desperanda est misericordia agentibus pœnitentiam secundum modum sui cujusque peccati. In actione autem pœnitentiæ, ubi tale crimen commissum est, ut is, qui commisit, a Christi etiam corpore separetur, non tam consideranda est mensura temporis, quam doloris: Cor enim contritum & humiliatum Deus non spernit. Verum quia plerumque dolor alterius cordis occultus est alteri, neque in aliorum notitiam per verba vel quæcumque alia signa procedit, cum sit coram illo, cui dicitur; Gemitus meus a te non est absconditus, recte constituuntur ab iis, qui Ecclesiæ præsunt, tempora pœnitentiæ, ut fiat etiam satis Ecclesiæ, in qua remittuntur ipsa peccata.
[365] Porro pastoralis illa solicitudo promiscue ad omnes cujuslibet conditionis homines sese extendebat. Quapropter in sermone 205 de Tempore, [Cura omnes instruendi,] cap. 5 divites & pauperes simul instruit his verbis: Admonui divites, audite pauperes. Vos erogate; vos rapere * nolite. Vos tribuite facultates; vos frenate cupiditates. Audite pauperes eumdem Apostolum: Est autem quæstus magnus (quæstus est acquisitio lucri) est autem quæstus magnus, inquit, pietas cum sufficientia. Communem habetis cum divitibus mundum; non communem habetis cum divitibus domum; sed commune habetis cælum, communem lucem. Sufficientiam quærite; quod sufficit, quærite; plus nolite. Cetera gravant, non sublevant; onerant, non honorant. Quæstus magnus pietas cum sufficientia. Imprimis pietas. Pietas est Dei cultus; pietas cum sufficientia. Attulisti huc aliquid? Sed nec vos divites aliquid attulistis. Totum hic invenistis, cum pauperibus nudi nati estis. Communis est in utroque infirmitas corporis, communis vagitus miseriarum testis. Quam vero benevolus fuerit hic sanctus Præsul erga pauperes, apparet ex plurimis concionibus, quibus locupletiores hortatur, ut eleemosynas egenis distribuant. Licet hæc Sancti cura pro pauperibus passim nota sit, tamen eam confirmabimus exemplo singulari, quod hoc loco breviter afferemus.
[366] [& pauperes commendandi] Mos erat apud Hipponenses, ut quotannis vestirent aliquot pauperes, aut potius nudum Christum in illis pauperibus, quemadmodum S. Augustinus sermone 19 de Diversis cap. 8 loquitur. Hæc laudabilis consuetudo, quam pius egenorum Pater introduxerat, eo absente, semel ob calamitatem temporum prætermissa fuerat. Id intelligens beneficus ovium nudarum Pastor, & hanc negligentiam ægre ferens, in Epistola 138 demonstrat, pauperes illo tempore calamitoso magis esse sublevandos, & ad clerum populumque Hipponensem post alia scribit in hanc modum: Nuntiatum est mihi, quod morem vestrum de vestiendis pauperibus fueritis obliti, ad quam misericordiam, cum præsens essem, vos exhortatus sum, & nunc exhortor, ne vos vincat & pigros faciat contritio hujus mundi, cui talia videtis accidere, qualia Dominus & Redemptor noster, qui mentiri non potest, ventura prædixit.
[367] [divitum misericordiæ:] Non solum ergo non debetis minus facere opera misericordiæ, sed etiam debetis amplius, quam soletis: sicut enim ad loca munitiora festinantius migrant, qui ruinam domus vident contritis parietibus imminere, sic corda Christiana quanto magis sentiunt mundi hujus ruinam, crebrescentibus tribulationibus, propinquare, tanto magis debent bona, quæ in terra recondere disponebant, in thesaurum cælestem impigra celeritate transferre, ut si aliquis humanus casus acciderit, gaudeat, qui de loco ruinoso emigravit. Si autem nihil tale fuerit subsecutum, non contristetur, qui quandoque moriturus immortali Domino, ad quem venturus est, bona propria commendavit. Itaque, fratres mei dilectissimi, ex eo quod quisque habet, secundum suas vires, quas ipse novit, facite quod soletis, alacriore animo quam soletis, & inter omnes seculi hujus molestias Apostolicam exhortationem corde retinete, ubi ait: Dominus in proximo est; nihil soliciti fueritis. Talia mihi de vobis nuntientur, quibus noverim, non propter meam præsentiam, sed propter Dei præceptum, qui numquam est absens, vos solere facere, quod multis annis me præsente, & aliquando etiam me absente fecistis. Hæc benignitas erga pauperes etiam satis eruitur ex memorabili ipsius effato, quod in sermone 49 de Diversis protulit, ubi cap. 4 publice auditoribus suis dicit, non esse episcopi servare aurum, & manum mendicantis a se repellere.
[368] [solicitudo de feminis quibuslibet,] Etiamsi sanctus Episcopus raro conversaretur cum feminis, & nullam quantumvis consanguineam in episcopali domo commorari sineret, tamen de viduis præsertim ac pupillis magnam curam gessit: nam Epistola 121 Probam illustrem viduam fuse docet, quomodo orandus Deus. Etiam Epistola 6 Italicam viduam de obitu mariti, & Epistola 248 Sapidam virginem de morte fratris diaconi Carthaginensis ecclesiæ consolatur. Epistola 199 mulierem conjugatam, nomine Ecdiciam, graviter reprehendit, quod imprudenter facultates suas alienasset, inscio marito, qui inde occasionem arripuerat violandi votum continentiæ, quod mutuo consensu fecerant, & eam humiliter a viro suo veniam petere jubet. Alias quoque feminas utilibus monitis instruxit, ut apud Rivium in Vita S. Augustini lib. 1, cap. 4 § 7 breviter videri potest. Denique vigilantissimus Pastor pupillam ecclesiæ Hipponensi commendatam solicite a teneris annis educari curavit, & usque ad ætatem nubilem caute conservari, quemadmodum ex Epistolis 219, 233 & sequente colligimus.
[369] Quinimo sanctus Antistes hunc instabilem sexum primus in una eademque domo stabilivit, [ex quibus congregationem instituit,] & ex piis feminis antea sparsim habitantibus regularem sanctimonialium congregationem instituit, quamvis ecclesia Africana prius etiam virgines Deo sacras habuerit, ut ex S. Cypriano discimus, & eximius P. Lupus Augustinianus in Quæstione quodlibetica superius memorata cap. 32 fuse probat. Hæc pia feminarum communitas, quam sanctus Episcopus noster congregaverat, & cui germana soror ejus per plures annos præfuerat, interiori pace fruens, indies proficiebat in virtutibus, & S. Augustinum spirituali gaudio replebat. Sed hanc domesticam pacem postea turbarunt ipsæ sanctimoniales, dum seditiose Præpositam mutare volunt, & tumultuosa dissensione magnum dolorem Institutori suo attulerunt. Hæc omnia distinctius intelligentur ex Epistola 109, qua sanctus Præsul illas fortiter & suaviter ad saniora consilia revocare studet hoc modo: Sicut parata est severitas peccata, quæ invenerit, vindicare, ita non vult charitas, quod vindicet, invenire. Hæc causa fecit, ut ad vos non venirem, cum meam præsentiam quæreretis, non ad pacis vestræ gaudium, sed dissensionis vestræ augmentum. Quomodo enim contemnerem & impunitum relinquerem, si & me præsente tantus vester tumultus existeret, quantus me absente, etsi oculos meos latuit, tamen aures meas vestris vocibus verberavit? Nam fortasse etiam major esset vestra seditio in præsentia mea, cum necesse esset vobis non concedi, quæ in perniciosissimum exemplum contra sanam disciplinam, quod vobis non expedit, petebatis, ac sic, quales non volo, invenirem vos, & ipse invenirer a vobis, qualem non volebatis.
[370] Cum ergo scribat Apostolus ad Corinthios dicens; [quam turbatam & tumultuantem] Testem Deum facio super animam meam, quia parcens vobis nondum veni Corinthum, non quia dominamur fidei vestræ, sed cooperatores sumus gaudii vestri: hoc ego etiam dico vobis; quia parcens vobis, non ad vos veni. Peperci etiam mihi, ne tristitiam super tristitiam haberem, & elegi non ut exhiberem faciem meam vobis, sed effundere * cor meum Deo pro vobis, & causam magni periculi vestri, non apud vos verbis, sed apud Deum lacrymis agerem, ne convertat in luctum gaudium meum, quo soleo gaudere de vobis, & inter tanta scandala, quibus ubique abundat hic mundus, & aliquando consolari, cogitans copiosam congregationem & castam dilectionem & sanctam conversationem vestram, & largiorem gratiam Dei, quæ data est vobis, ut non solum carnales nuptias contemneretis, verum etiam eligeretis in domo societatem unanimes habitandi, ut sit vobis anima una & cor unum in Deum. Hæc in vobis bona, hæc Dei dona considerans, inter multas tempestates, quibus ex aliis malis quatitur cor meum, solet utcumque requiescere. Currebatis bene. Quis vos fascinavit? Suasio illa non est ex Deo, qui vocavit vos. Modicum fermenti (nolo dicere, quod sequitur.) Hoc enim magis cupio, & oro, & hortor, ut ipsum fermentum convertatur in melius, ne tota massa, sicut pene jam fecerat, convertatur in pejus. Si ergo repullulastis sanum sapere, orate ne intretis in tentationem, ne iterum in contentiones, æmulationes, animositates, dissensiones, detractiones, seditiones, susurrationes. Non enim sic plantavimus & rigavimus hortum Dominicum in vobis, ut spinas metamus istas ex vobis. Si autem adhuc vestra tumultuatur infirmitas, orate, ut eruamini de tentatione. Quæ autem conturbant vos (si adhuc conturbant vos) nisi correxerint se, portabunt judicium quæcumque illæ fuerint.
[371] [ad unitatem reducere conatur:] Cogitate, quid mali sit, ut, cum de Deo natis * in unitate gaudeamus, interna schismata in monasterio lugeamus. Perseverate in bono proposito, & non desiderabitis mutare Præpositam, qua in monasterio illo per tam multos annos perseverante, & numero & ætate crevistis; quæ vos mater non utero, sed animo suscepit: omnes enim, quæ illuc venistis, ibi eam, aut sanctæ Præpositæ sorori meæ servientem, placentem, aut etiam ipsam Præpositam, quæ vos suscepit, invenistis; sub illa estis eruditæ, sub illa velatæ, sub illa multiplicatæ: & sic tumultuamini, ut eam vobis mutetis, cum lugere deberetis, si eam vobis mutare vellemus. Ipsa est, quam nostis, ipsa est, ad quam venistis, ipsa est, quam per tot annos habendo crevistis. Novum non accepistis nisi Præpositum, aut si propter illum quæritis novitatem, & in ejus invidiam contra matrem vestram sic rebellastis, cur non potius id petistis, ut ipse vobis mutaretur? Si autem hoc exhorretis, quia novi, quomodo eum in Christo venerabiliter diligatis, cur non potius illam? In vobis namque regendis sic Præpositi rudimenta turbantur, ut magis velit vos ipse deserere, quam istam ex vobis famam & invidiam sustinere, ut dicatur, non vos aliam quæsituras fuisse Præpositam, nisi ipsum cœpissetis habere Præpositum. Tranquillet ergo Deus & componat animos vestros; non in vobis prævaleat opus diaboli, sed pax Christi vincat in cordibus vestris: nec dolore animi, quia non fit, quod vultis, vel quia pudet voluisse, quod velle non debuistis, erubescendo curratis in mortem, sed potius pœnitendo resumatis virtutem, nec habeatis pœnitentiam Judæ traditoris, sed potius lacrymas Petri pastoris. His immediate subjungitur Regula, quam S. Augustinus certe præscripsit solis feminis, ut jam passim censent eminentissimus Bellarminus, aliique scriptores, quos Papebrochius noster in Responsionibus suis ad articulum decimum tertium § 6, num. 71 & sequentibus allegat.
[372] [Regula hisce monialibus scripta: cura de aliis.] Potuissemus hoc paragrapho dare plura pastoralis istius curæ specimina, & afferre privatas epistolas, quibus hic sanctus animarum Curator Christinum ad pietatem incendit, Sebastianum & Feliciam adversus scandala corroborat, Chrisimum a desperatione revocat, impudicum quemdam Cornelium acriter reprehendit, aliosque plures a peccatis deterret. Sed jam relata sufficere videntur, ut ingeniosus lector ex iis concludat, S. Augustinum exemplo Apostoli Pauli omnibus omnia factum esse, ut omnes faceret salvos. Imo hæc ipsa sanctimonialium factio, quam supra retulimus, tanto dolore pium Patrem affecit, ut cum eodem Apostolo in Epistola secunda ad Corinthios cap. XI ℣ 29 dicere potuerit: Quis infirmatur, & ego non infirmor? Quis scandalizatur, & ego non uror? Etiam brevitatis causa prætermisimus alias sancti Præsulis occupationes in agendis Catholicorum negotiis, & dirimendis eorum litibus, ut ea tempora ferebant: hæc enim & similia post hunc Commentarium parte secunda Actorum narrabuntur. Interim paragrapho sequente colligemus aliquas Sancti nostri virtutes, quæ in Augustino doctissimo magis suspiciendæ sunt, eo quod in eruditis viris rarius inveniantur.
[Annotata]
* al. valide
* Id est Jupiter
* al. redeat ad cor
* al. cupere
* al. rectius effunderem
* al. Donatistis
§ XXVII. Sancti Præsulis modestia, cum laudaretur; animi moderatio, cum vituperaretur; & ingenua ignorantiæ suæ confessio, quando consulebatur.
[Sanctus agnoscit difficile esse non capi laudatione hominum;] Quandoquidem scientia inflat, ut ait Apostolus, certe mirum non est, homines doctos, & propter eruditionem toto orbe celebratos, laudibus suis delectari, & interdum superbia extolli. Quapropter Augustinus adhuc presbyter in Epistola 64 ad Aurelium Carthaginensem de hac periculosa vanæ gloriæ tentatione sic inter alia scribit: Magnum est de honoribus & laudibus hominum non lætari, sed & omnem pompam inanem præcidere, & si quid inde necessarium retinetur, id totum ad utilitatem honorantium salutemque conferre… Ista, quæ tecum confero, mihi dico; dignaris tamen, credo, mecum considerare, quam sint gravia, quam difficilia: non enim hujus hostis vires sentit, nisi qui ei bellum indixerit; quia etsi cuiquam facile est laude carere, dum denegatur, difficile est ea non delectari, cum offertur. Et tamen tanta mentis in Deum debet esse suspensio, ut si non merito laudemur, corrigamus eos, quos possumus; ne arbitrentur, aut in nobis esse, quod non est, aut nostrum esse, quod Dei est, aut ea laudent, quæ quamvis non desint nobis, aut etiam supersint, nequaquam tamen sunt laudabilia; velut sunt bona omnia, quæ vel cum pecoribus habemus communia, vel cum impiis hominibus. Si autem merito laudamur, propter Deum gratulemur eis, quibus placet verum bonum, non tamen nobis, quia placemus hominibus, sed si coram Deo tales sumus, quales nos esse credunt, & non tribuitur nobis, sed Deo, cujus dona sunt omnia, quæ vere meritoque laudantur.
[374] Hæc mihi ipse canto quotidie, vel potius ille, cujus salutaria præcepta sunt, [at difficultatem illam superare conatus est.] quæcumque sive in divinis lectionibus inveniuntur, sive intrinsecus animo suggeruntur; & tamen vehementer cum adversario dimicans, sæpe ab eo vulnera capio, cum delectationem oblatæ laudis mihi auferre non possum. Hac clausula Vir humilis innuit, se adhuc presbyterum laudibus suis ultro oblatis aliquando delectari. Sed haud dubie jam ad cathedram Hipponensem evectus, & quotidie in virtutibus acquirendis proficiens, hanc humanam infirmitatem inter ceteras leviores noxas superavit, cum jam episcopus lib. 10 Confessionum cap. 36 Deum sic oret: Nos autem, Domine, pusillus grex tuus ecce sumus. Tu nos posside; prætende alas tuas, & fugiamus sub eas. Gloria nostra tu esto, propter te amemur, & verbum tuum timeatur in nobis. Qui laudari vult ab hominibus, vituperante te, non defendetur ab hominibus, judicante te, nec eripietur, damnante te. Quare non dubitamus, quin Augustinus ætate provectior, & propriis monitis instructus, indies magis magisque laudes humanas contempserit, ut nunc exemplis quibusdam probabimus.
[375] [Laudes ab aliis sibi datas] Volusianus vir illustris, sed adhuc ethnicæ superstitioni deditus, Epistola secunda quæstiones aliquot circa mysteria Christianæ religionis Augustino proponit, illisque laudes ejus sic obiter immiscet: Interest famæ tuæ, ut quæsita noverimus. Utcumque absque detrimento cultus divini in aliis sacerdotibus toleratur inscitia; at cum ad antistitem Augustinum venitur, legi deest, quidquid contigerit ignorari. Sanctus Doctor epistola tertia quæstionibus istis respondens, hanc honorificam Volusiani existimationem repellit his verbis: Adjungis etiam, famæ meæ interesse, ut quæsita noveritis, quod utcumque absque detrimento divini cultus in aliis sacerdotibus toleratur inscitia; at cum ad me antistitem venitur, legi deesse, quidquid contigerit ignorari. Primum igitur hanc de me opinionem facile præsumptam, quæso, deponas, eumque animum, quamvis erga me benevolentissimum, solvas atque exuas; ac de me mihi magis, quam ulli alteri credas, si mihi dilectionis vicem rependis: tanta est enim Christianarum profunditas litterarum, ut in eis quotidie proficerem, si eas solas ab ineunte pueritia usque ad decrepitam senectutem maximo otio, summo studio, meliore ingenio conarer addiscere; non quo ad ea, quæ necessaria sunt saluti, tanta in eis perveniatur difficultate, sed cum quisque ibi fidem tenuerit, sine qua pie recteque non vivitur, tam multa tamque multiplicibus mysteriorum umbraculis opaca intelligenda proficientibus restant, tantaque non solum in verbis, quibus ista dicta sunt, verum etiam in rebus, quæ intelligendæ sunt, latet altitudo sapientiæ, ut annosissimis, acutissimis, flagrantissimis cupiditate discendi hoc contingat, quod eadem Scriptura quodam loco habet: “Cum consummaverit homo, tunc incipit”.
[376] [subtili responso] Vir quidam pius & artis poëticæ non ignarus, nomine Audax, prolixas litteras ab Augustino desideraverat; sed cum breviores exspectatione sua accepisset, Epistola 139 de brevitate earum modeste conqueritur, & tamen illarum Scriptorem simul ibidem laudat his verbis: Provocavi itaque te, dulcis Antistes, non ut prælargi pectoris pusillum libamen acciperem, sed ut ingens divitis ubertim flumen haurirem. Thesaurum sapientiæ desideravi, sed minus accepi, quam volui, licet minus non debet dici, sed munus, quod oraculum Legis contulerit Augustinus, sacrator justitiæ, instaurator spiritalis gloriæ, dispensator salutis æternæ. Verum modestus Doctoris animus hos honorificos Audacis titulos non patiebatur, & ideo Epistola 140 singulos ita refellit vel explicat: Quod a nobis in eadem sermonis prolixitate desideras, ad hoc me idoneum non esse respondeo: thesaurum enim sapientiæ te desiderasse dixisti; sed minus accepisse, quam voluisti, cum ego ex illo thesauro mendicabunda prece quotidianam stipem rogem, vixque impetrem. Oraculum autem Legis quomodo sum, de cujus latis atque abditis penetralibus nescio longe plura, quam scio, ejusque multiplices sinus opacosque secessus adire ac penetrare non valeo, sicut volo, & me non aliud quam minus dignum esse cognosco? Porro sacrator justitiæ quis ego, cui me sacratum esse permagnum est? Jam vero quod instauratorem spiritalis gloriæ me appellas (da veniam) multum, cui loqueris, ignoras: ipse quippe adhuc in hac gloria sic instauror, ut de die in diem non solum quantum accedam, sed utrum omnino aliquid accedam, latere me fatear. Dispensator plane salutis æternæ cum ceteris innumerabilibus conservis meis sum… Multi ergo dispensatores sunt. Sed quæritur, inter dispensatores ut fidelis quis inveniatur.
[377] Cum Darius comes, de quo superius mentionem fecimus, [modeste repellit:] Epistola 263 facundiam & alias dotes S. Augustini magis laudibus exornasset, humilis Doctor istud elogium nimio comitis affectui tribuit, & circa finem Epistolæ 264 responsoriæ Confessiones suas ei legendas assignat in hunc modum: Sume itaque, fili mi, sume, vir bone, & non in superficie, sed Christiana charitate Christiane, sume, inquam, libros, quos desiderasti, Confessionum mearum; ibi me inspice, ne me laudes ultra, quam sum; ibi non aliis de me crede, sed mihi; ibi me attende, & vide, quid fuerim in me ipso per me ipsum, & si quid in me tibi placuerit, lauda ibi mecum, quem laudari volui de me: neque enim me, quoniam ipse fecit nos & non ipsi nos; nos autem perdideramus nos; sed qui fecit, refecit. Cum autem ibi me inveneris, ora pro me, ne deficiam, sed perficiar, ora, fili, ora. Cum vero sanctus Paulinus Epistola 31 lucubrationes ejusdem Doctoris laudasset, S. Augustinus Epistola sequente sic humaniter & subtiliter ei respondet: Me in illa epistola tantis laudibus honorare dignatus es, ut cum tibi me refundo, si parum hoc tibi putem, non credidisse convincar. Pudet me quidem tantum boni de me credere; sed plus piget, tibi non credere. Est, quod faciam. Non me credam talem, qualem putas, quoniam non agnosco; & credam, me abs te diligi, quoniam sentio & plane percipio: ita nec in me temerarius, nec in te ingratus exstitero. Et cum me tibi totum offero, parum non est: offero enim, quem vehementissime diligis; & offero, si non qualem me esse se arbitraris, eum tamen pro quo, ut talis esse merear, deprecaris. Hoc enim magis jam peto facias, ne minus optes mihi adjici ad id, quod sum, dum me existimas jam esse, quod non sum. Ex his liquet, quam studiose simul & ingeniose Sanctus noster laudes ab amicis sibi impensas eluderet aut vitaret. Jam videbimus, quam moderate reprehensiones adversariorum ferret, & quam humiliter ab aliis consultus inscitiam suam fateretur.
[378] Sæpe sanctus Doctor ingenue confessus fuerat, [modestia Sancti,] originem animæ sibi non satis cognitam esse. Propter hanc ignorantiam quidam Vincentius Victor, ætate juvenis, & professione laïcus, spreverat ac reprehenderat Augustinum præsulem, qui lib. 4 de Anima ejusque origine cap. 1 & 2 sic reprehensori suo modeste respondet: Reprehendisti me bis numero exprimens etiam meum nomen. Et cum te in principio libri tui imperitiæ tuæ admodum conscium, & doctrinæ adminiculo destitutum; me vero, ubi nominasti, doctissimum ac peritissimum dixeris, tamen quibus in rebus tibi visus es nosse, quod ego vel nescire me fateor, vel quamvis nesciam scire præsumo, libertate, qua oportebat, non tantum senem juvenis, & episcopum laïcus, verum etiam hominem tuo judicio doctissimum & peritissimum non dubitasti reprehendere. Ego autem & me doctissimum ac peritissimum nescio; imo vero me non esse certissime scio: & fieri posse non ambigo, ut aliquid imperito & indocto cuipiam scire contingat, quod aliquis doctus & peritus ignorat; & in hoc te plane laudo, quod veritatem, etsi numquam percepisti, certe quam putasti, homini prætulisti: ideo quidem temere, quia existimasti scire te, quod nescis; sed ideo libere, quia personam non veritus, elegisti aperire, quod sentis…
[379] [dum reprehendebatur.] O si illa reprehenderes mea, quæ justa reprehensione sunt digna! Neque enim negare debeo, sicut in ipsis moribus, ita multa esse in tam multis opusculis meis, quæ possint justo judicio & nulla temeritate culpari: ex quibus si aliqua reprehenderes, illic & tibi ostenderem, qualem te esse, in quibus non perperam reprehenderes, vellem, neque tibi juniori major, & præpositus subdito correctionis exemplum quanto humilius tanto salubrius exhiberem. Sed ea in me reprehendisti, quæ non corrigere humilitas, sed partim fateri, partim defendere veritas cogit. Hæc autem sunt: Unum, quod de origine animarum, quæ post primum hominem datæ sunt, vel dantur hominibus, non sum ausus aliquid definire, quia fateor, me nescire; alterum, quod animam scire me dixi spiritum esse, non corpus. Sed in hoc altero duo reprehendisti: unum, quod non eam crederem corpus esse; alterum, quod eam spiritum crederem: tibi enim videtur & corpus esse animam, & non esse spiritum. Postquam Sanctus noster hanc absurdam Vincentii sententiam familiari similitudine refutavit, in fine capitis tertii ibidem amorem veritatis inveniendæ indicat his verbis: Ignorantiam meam de origine animarum te corripientem atque objurgantem non moleste ferrem, imo insuper & gratias magnas agerem, si eam mihi non solum duris percuteres convitiis, sed veris etiam excuteres dictis: si enim me posses docere, quod nescio, non solum te verbis, sed & pugnis cædentem deberem patientissime sustinere.
[380] [Scripta sua lubens alieno submittebat judicio,] Sanctus Doctor eodem veritatis amore impulsus scripta sua censuræ aliorum libenter submittebat, ac ea corrigi desiderabat, ut discimus ex proœmio Operis ad Simplicianum Mediolanensem directi, ubi in fine præsulem illum sic alloquitur: Tantum illud quæso, ut pro mea infirmitate depreceris Deum, & sive in iis, quibus me exercere benigne paterneque voluisti, sive in aliis quæcumque nostra in tuas sanctas manus forte pervenerint, quia sicut Dei data, sic etiam mea errata cognosco, non solum curam legentis impendas, sed etiam censuram corrigentis impendas, sed etiam censuram corrigentis assumas. Hinc etiam in Epistola 7 ad Marcellinum comitem scribit sequentia: Etsi defendi sententia mea liquida ratione non potest, mea est, non ejus auctoris, cujus sensum improbare fas non est, etiam cum, eo non intellecto, hoc inde sentitur, quod improbandum est. Ego proinde fateor, me ex eorum numero esse conari, qui proficiendo scribunt, & scribendo proficiunt. Unde si aliquid vel incautius vel indoctius a me positum est, quod non solum ab aliis, qui videre id possunt, merito reprehendatur, verum etiam a me ipso, quia & ego saltem postea videre debeo, si proficio; nec mirandum est, nec dolendum, sed potius ignoscendum atque gratulandum, non quia erratum est, sed quia improbatum: nam nimis perverse se ipsum amat, qui & alios vult errare, ut error suus lateat.
[381] Propter istud errandi periculum Sanctus malebat discere, [libentius discebat] quam docere, & jam senex ab Auxilio juniore episcopo circa valorem excommunicationis instrui postulavit: cum enim Auxilius virum quemdam spectabilem cum tota familia propter personalem juris ecclesiastici violationem, sicut putabatur, anathemate percussisset, Augustinus de legitimo istius excommunicationis vinculo dubitans, in Epistola 75 sic ad eum scribit: Si habes de hac sententiam certis rationibus vel Scripturarum testimoniis exploratam, nos quoque docere digneris, quomodo recte anathematizetur pro patris peccato filius, aut pro mariti uxor, aut pro domini servus… Ego autem, quoniam si quis ex me quærat, utrum recte fiat, quid ei respondeam, non invenio; numquam hoc facere ausus sum, cum de quorumdam facinoribus immaniter adversus Ecclesiam perpetratis gravissime permoverer. Sed si tibi quam juste fiat, Dominus revelavit, nequaquam juvenilem ætatem tuam & honoris ecclesiastici rudimenta contemno. En adsum senex a juvene coëpiscopo, & episcopus tot annorum a collega necdum anniculo paratus sum discere, quomodo vel Deo vel hominibus justam possumus reddere rationem, si animas innocentes pro scelere alieno, ex quo non trahunt, sicut ex Adam (in quo omnes peccaverunt) originale peccatum, spiritali supplicio puniamus.
[382] Quanto promptior esset Augustinus ad discendum quam docendum, [quam docebat,] patet insuper ex Opere ejus de Octo quæstionibus Dulcitii, ubi quæstionem tertiam absolvit his verbis: Ceterum quod attinet ad quæstionem resurrectionis propter illos, qui creduntur non esse morituri, sed ex hac mortalitate ad immortalitatem sine morte media transituri, inquisitio diligentior adhibenda est; & si quid hinc absolutum ac definitum disputatione rationabili atque perfecta vel audisti, vel legisti, vel etiam ipse adhuc audire, aut legere, aut excogitare potueris, peto mihi mittere non graveris: ego enim, quod confitendum est charitati tuæ, plus amo discere, quam docere. Similia de quæstionibus aliis indicat, dum in fine quæstionis octavæ laudatum Opus concludit hoc modo: Sicut potui, respondi inquisitionibus tuis. Si quid de istis rebus invenisti melius, sive invenire potueris, gratissimum habebimus, si nos feceris nosse: ego enim, quod & supra de me commemoravi, magis amo discere, quam docere. Nec eum pudebat ignorantiam candide fateri, quemadmodum nunc uno alterove exemplo probabimus.
[383] Cum Januarius varias quæstiones proposuisset Augustino, [& ignorantiam confitebatur ingenue.] quem nihil latere existimabat, hic Epistola 119, cap. 21 post longam dissertationem sic ei demum respondet: Hæc tibi si satis esse ad ea, quæ requisisti, non putaveris, nimis ignoras & vires & occupationes meas: tantum enim absum ab eo, quod putasti, nihil me latere, ut nihil in epistola tua legerim tristius, quia & apertissime falsum est; & miror, quia hoc te latet, quod non solum in aliis innumerabilibus rebus multa me latent, sed etiam in ipsis sanctis Scripturis multo nesciam plura, quam sciam. Denique in libro ad Orosium cap. XI sanctus Præsul in alia re humiliter ignorantiam suam declarat his verbis: Esse itaque sedes, dominationes; principatus, potestates in cælestibus apparatibus, firmissime credo, & differre inter se aliquid, indubitata fide teneo. Sed quo me contemnas, quem magnum putas esse doctorem, quænam ista sint, & quid inter se differant, nescio. Nec ea sane ignorantia periclitari me puto, sicuti inobedientia, si Domini præcepta neglexero. Plura ad hune paragraphum spectantia proferri possent. Sed hæc sufficere arbitramur, ut pius lector intelligat, insignem Sancti nostri scientiam cum summa animi demissione conjunctam fuisse.
[384] [Ordo deinceps in Commentario servandus.] Hactenus exposuimus ea, quæ S. Augustinus ab ineunte ætate usque ad susceptum episcopatum gessit aut scripsit. Aliquot autem paragraphis sequentibus interiorem & exteriorem Sancti jam præsulis statum, sive varias naturæ gratiæque dotes ex scriptis ipsius eruimus, ac rudi penicillo depinximus. In his omnibus fere secuti sumus ordinem Actorum, quæ Tillemontius tomo 13 Monument. eccles. Gallice vulgavit, & PP. Benedictini in novissima Augustinianorum Operum editione Parisiensi Latine contraxerunt. At deinceps istam chronologicam Vitæ seriem deserere decrevimus, ac potius certamina, adversus eosdem hostes Ecclesiæ Catholicæ diversis temporibus ab Episcopo nostro suscepta, uno narrationis filo conjungemus, ne identidem historiam interrumpere, & sæpius ad eosdem paganos aut hæreticos reverti cogamur. Quapropter illos omnes Ecclesiæ Catholicæ hostes, quos sanctus Antistes impugnavit, in suas classes dividemus, ita ut sigillatim simul ac semel narraturi simus ea, quæ Sanctus noster diversis episcopatus sui annis contra paganos exempli gratia, vel Manichæos, Donatistas, Pelagianos, aliosve hæreticos gessit ac scripsit. His separatim subjungemus illa gesta & scripta, quibus sanctus Doctor Catholicos erudivit. Scimus, hac methodo chronologicam rerum dicendarum seriem nonnihil perturbari; sed huic incommodo facile remedium afferri potest in fine hujus Commentarii prævii, quando res præcipuas, ab Augustino gestas & scriptas, ad brevem chronotaxim reducemus. Jam paragrapho sequente prædictam materiæ divisionem exordiemur ab ethnicis, quos sanctus Episcopus ad Christianam fidem convertere tentavit.
§ XXVIII. Scripta & gesta sancti Præsulis adversus errantes & seditiosos ethnicos.
[Contra Gentiles scripti libri quatuor] Sanctus Possidius cap. 1 Indiculi sui recenset varias S. Augustini lucubrationes contra paganos exaratas, quæ partim adhuc exstant, partim latent, aut perierunt. Tamen inter alia generis istius Opera, quæ sanctus Doctor tempore episcopatus sui conscripsit, etiamnum supersunt quatuor libri de Consensu Euangelistarum, qui tomo 4 Plantinianæ editionis a pag. 160 leguntur, & de quibus ipse Sanctus noster lib. 2 Retractationum cap. 16 meminit in hunc modum: Per eosdem annos, quibus paulatim libros de Trinitate dictabam, scripsi & alios labore continuo, interponens eos illorum temporibus, in quibus sunt libri quatuor de Consensu Euangelistarum, propter eos, qui tamquam dissentientibus calumniantur; quorum primus liber adversus eos scriptus est, qui tamquam maxime sapientem Christum vel honorant vel honorare se fingunt; & ideo nolunt Euangelio credere, quia non ab ipso illa conscripta sunt, sed ab ejus discipulis, quos existimant ei divinitatem, qua crederetur Deus, errore tribuisse, Tribus sequentibus libris ostendit, Euangelistas inter se numquam dissentire; quod sane scriptionis argumentum sancto Viro difficile fuit, cum destitutus esset iis adjumentis, quibus abundarunt illi, qui postea eamdem materiam tractarunt.
[386] Sanctus Antistes lib. 1 ipsius hujus Operis cap. 7 clarius occasionem & scopum lucubrationis suæ sic indicat: [de Consensu Euangelistarum,] Has Domini sanctas quadrigas, quibus per orbem vectus subigit populos leni suo jugo & sarcinæ levi, quidam vel impia vanitate vel imperita temeritate calumniis appetunt, ut eis veracis narrationis derogent fidem, per quos Christiana religio disseminata, per mundum tanta fertilitate provenit, ut homines infideles jam inter se ipsos calumnias suas mussitare vix audeant, compressi fide gentium & omnium devotione populorum. Verumtamen quia nonnullos adhuc calumniosis disputationibus suis vel retardant a fide, no credant, vel jam credentes, quantum potuerint, agitando perturbant; nonnulli autem fratres salva fide nosse desiderant, quid talibus respondeant quæstionibus, vel ad profectum scientiæ suæ, vel ad illorum vaniloquia repellenda, inspirante atque adjuvante Domino Deo nostro (quod utinam & ipsorum saluti prosit) hoc Opere demonstrare suscepimus errorem vel temeritatem eorum, qui contra Euangelii quatuor libros, quos Euangelistæ quatuor singulos conscripserunt, satis argutas criminationes se proferre arbitrantur. Quod ut fiat, quam non sibi adversantur iidem scriptores quatuor, ostendendum est: hoc enim solent quasi palmam suæ vanitatis objicere, quod ipsi Euangelistæ inter se ipsos dissentiant. Tillemontius tomo 13 Monument. eccles. art. 125 asserit, hos quatuor libros circa finem anni 399 vel initium 400 conscriptos fuisse.
[387] Adhuc quoque superest ingens Opus de Civitate Dei contra gentiles, [libri 22 de Civitate Dei,] quod S. Augustinus anno 427 tandem absolvit. Occasionem hujus Operis sui, quod viginti duos libros complectitur, ipse Sanctus lib. 2 Retractationum cap. 43 assignat his verbis: Interea Roma Gothorum irruptione, agentium sub rege Alarico, atque impetu magnæ cladis eversa est, cujus eversionem deorum falsorum multorumque cultores, quos usitato nomine paganos vocamus, in Christianam religionem referre conantes, solito acerbius & amarius Deum verum blasphemare cœperunt. Unde ego exardescens zelo domus Dei, adversus eorum blasphemias vel errores, libros de Civitate Dei scribere institui: quod Opus per aliquot annos me tenuit, eo quod alia multa intercurrebant, quæ differre non oporteret, & me prius ad solvendum occupabant. Hoc autem de Civitate Dei grande Opus tandem viginti duobus libris est terminatum. Deinde ibidem materiam Operis explicat, & more suo quædam prius obscure vel perperam dicta corrigit, aut clarius illustrat.
[388] [liber de Divinatione,] Huc etiam pertinet liber de Divinatione dæmonum, cujus in eodem libro 2 Retractationum cap. 30 mentionem facit. Quanam porro occasione istud Opusculum prodierit, Augustinus in Plantiniana Operum suorum editione tomo 3 pag. 321, sive in ipso Opusculi exordio sic exponit: Quoniam * die in diebus sanctis octavarum (solenniores octavæ circa Pascha occurrebant, ut PP. Benedictini Galli hic & alibi observarunt) cum mane apud me adessent multi fratres laïci Christiani, & in loco solito consedissemus, ortus est sermo de religione Christiana adversus præsumptionem & tamquam miram & magnam scientiam paganorum, quem recordatum atque completum litteris mandandum putavi, non expressis contradicentium personis, quamvis Christiani essent, & magis contradicendo quærere viderentur, quid paganis responderi oporteret. Cum ergo de divinatione dæmonum quæreretur, & affirmaretur prædixisse, nescio quem, eversionem templi Serapis, quæ in Alexandria facta est, respondi, non esse mirandum, si istam eversionem templi simulacris suis * imminere, dæmones & scire & prædicere potuerunt, sicut alia multa, quantum eis nosse & prænuntiare permittitur. Sæpius alibi superstitiosum deorum cultum explodit, & quosdam Christianos idololatrarum imitatores acriter increpat.
[389] [Quæstiones sex contra paganos:] Contra gentiles in Epistola 49 resolvuntur sec quæstiones, quas sanctus Doctor in proxime citato libro Retractationum cap. 31 sic enumerat: Inter hæc missæ sunt mihi a Carthagine quæstiones sex, quas proposuit amicus quidam, quem cupiebam fieri Christianum, ut contra paganos solverentur, præsertim quia nonnullas earum a Porphyrio philosopho propositas dixit: sed non eum esse arbitror Porphyrium Siculum illum, cujus celeberrima est fama. Harum quæstionum disputationes in unum librum contuli non prolixum, cujus est titulus: Sex quæstiones contra paganos expositæ. Earum autem prima est de resurrectione; secunda de tempore Christianæ religionis; tertia de sacrificiorum distinctione; quarta de eo, quod scriptum est: “In qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis”. Quinta de Filio Dei secundum Salomonem; sexta de Jona propheta. Præterea sanctus Antistes Orosio presbytero Hispano persuasit, ut Historiam mundi contra paganos in lucem proferret. Denique ipse Sanctus noster ad eradicandam idololatriam scripsit plures epistolas, quas hoc loco singillatim non allegabimus, licet ex una alterave jam demonstraturi simus, quanto ardore salutem paganorum desideraret.
[390] [ex epistola Sancti apparet,] Cum in negotio quodam cives Madaurenses (istud Numidiæ oppidum Tagastæ vicinum adhuc eo tempore idola venerabatur) opera sancti Præsulis Hipponensis indigerent, per quemdam Florentinum, qui verosimiliter ex præcipuis istius urbis incolis erat, humanissimas litteras communi nomine ad ipsum dederunt. Hac occasione usus Augustinus, illos ad fidem Christianam amplectendam hortatur, iisque Epistola 42 perhumaniter respondet in hunc modum: Si forte illi, qui inter vos Catholici Christiani sunt, talia mihi scripta miserunt, hoc tantum miror, quod non suo potius, quam ordinis nomine. Si autem revera omnes aut prope omnes ordinis viri ad me dignati estis litteras dare, miror quod Patri & in Domino salutem scripsistis, quorum mihi superstitiosus cultus idolorum, contra quæ idola facilius templa vestra, quam corda clauduntur, vel potius quæ idola non magis in templis, quam in vestris cordibus includuntur, cum magno est dolore notissimus, nisi forte jam de salute ipsa, quæ in Domino est, per quam * me salutare voluistis, tandem prudenti consideratione cogitetis: nam si non ita est, quæso vos, quid læsi, quid offendi benevolentiam vestram, ut me titulo epistolæ vestræ irridendum potius, quam honorandum esse putaretis, domini prædicabiles & dilectissimi fratres? Quod enim scripsistis; “Patri Augustino in Domino æternam salutem”, cum legerem, tanta spe subito erectus sum, ut crederem vos ad ipsum Dominum, & ad ipsam æternam salutem aut jam esse conversos, aut per nostrum ministerium desiderare converti.
[391] Sed ubi legi cetera, refriguit animus meus. [quam suaviter & fortiter gentiles] Quæsivi tamen ab epistolæ perlatore, utrum jam vel essetis Christiani, vel esse cuperetis: cujus responsione posteaquam comperi, nequaquam vos esse mutatos, gravius dolui, quod Christi nomen, cui jam totum orbem subjectum esse conspicitis, non solum a vobis repellendum, sed etiam in nobis irridendum esse credidistis: non enim potui cogitare alterum Dominum, secundum quem posset episcopus Pater a vobis vocari, præter Dominum Christum. Et si esset hinc aliqua de interpretatione vestræ sententiæ dubitatio, subscriptione epistolæ tolleretur, ubi aperte posuistis: “Optamus te, domine, in Deo & Christo ejus per multos annos semper in clero tuo gaudere”. Quibus omnibus perlectis atque discussis, quid mihi aliud occurrere potuit, aut cuilibet homini potest, nisi aut veridico aut fallaci scribentium animo hæc esse conscripta? Sed si veridico animo ista scribitis, quis vobis ad hanc veritatem interclusit viam? Quis aspera dumeta substravit? Quis rupium prærupta inimicus opposuit? Postremo quis basilicæ januam ingredi cupientibus clausit, ut in eodem Domino, per quem nos salutatis, eamdem salutem nobiscum habere nolitis? Si autem fallaciter atque irridenter hæc scribitis, itane tandem mihi negotia vestra curanda imponitis, ut nomen ejus, per quem aliquid possum, audeatis non veneratione debita attollere, sed insultatione adulatoria ventilare? Sciatis me, charissimi, cum ineffabili pro vobis tremore cordis hoc dicere: novi enim, quanto graviorem & perniciosiorem causam sitis habituri apud Deum, si frustra vobis hoc dixero.
[392] Deinde veritatem religionis Christianæ variis argumentis probat, [ad veram fidem invitaret:] & tandem epistolam suam concludit hac peroratione: Expergiscimini aliquando, fratres mei & parentes mei Madaurenses (forsan eos his titulis exornat, eo quod in pueritia Madauræ litteris operam dederit) hanc occasionem scribendi vobis Deus mihi obtulit. Quantum potui quidem in negotio fratris Florentini, per quem litteras misistis, sicut Deus voluit, adfui & adjuvi. Sed tale negotium erat, quod etiam sine opera mea facile peragi posset: prope omnes enim domus ipsius homines, qui apud Hipponem sunt, noverunt Florentinum, & multum ejus orbitatem dolent. Sed epistola mihi a vobis missa est, ut non impudens esset epistola mea, cum occasione a vobis accepta, idolorum cultoribus de Christo aliquid loqueretur. Sed, obsecro vos, si eum non inaniter in epistola nominastis, ut non inaniter vobis ista scripserim. Si autem me irridere voluistis, timete illum, quem prius judicatum irrisit superbus orbis terrarum, & nunc judicem subjectus exspectat: erit enim testis affectus in vos cordis mei per hanc (quantum potui) paginam expressus. Erit testis vobis in judicio ejus, qui credentes sibi confirmaturus est, & incredulos confusurus. Deus unus & verus vos ab omni hujus seculi vanitate liberatos convertat ad se, Domini prædicabiles & dilectissimi fratres. Quis fructus hujus epistolæ fuerit, ignoramus. At scimus, illustrem virum Volusianum, cujus mentio paragrapho præcedente occurrit, & quemdam philosophum vel forte sacerdotem paganum, nomine Longinianum, instructionibus sancti nostri Præsulis ab idololatria ad Christianam fidem adductos esse, sicut apud Tillemontium tomo 13 Monument. eccles. artic. 105 & 224 licet videre.
[393] [aliunde vero probatur,] Quemadmodum S. Augustinus errantes & dociles ethnicos comiter instruebat, ita pertinaces & superbos Christianorum calumniatores acriter refutabat, ut patet ex libris de Civitate Dei, ubi sæpius insulsas eorum fabulas publice ludibrio exponit. Ut alia hujus rei exempla prætermittamus, lib. 18 laudati Operis cap. 53 primum rejicit opiniones quorumdam Christianorum, qui de fine mundi varias incertasque conjecturas faciebant: Frustra igitur annos, inquit, qui huic seculo remanent, computare ac definire conamur, cum hoc scire non esse nostrum, ex ore Veritatis audiamus; quos tamen alii quadringentos, alii quingentos, alii etiam mille ab ascensione Domini usque ad ejus ultimum adventum compleri posse dixerunt. Quemadmodum autem quisque eorum adstruat opinionem suam, longum est demonstrare & non necessarium: conjecturis quippe utuntur humanis; non ab eis certum aliquid de Scripturæ canonicæ auctoritate profertur. Omnium vero de hac calculantium digitos resolvit, & quiescere jubet ille, qui dicit: “Non est vestrum scire tempora, quæ Pater in sua posuit potestate”.
[394] [quam acriter refutaret] Deinde ibidem mox mendaces quosdam paganos, qui ex falso deorum suorum oraculo jactaverant, religionem Christianam tantummodo duraturam esse per trecentos sexaginta quinque annos, ita explodit: Sed hæc quia euangelica sententia est, mirum non est, non ea repressos fuisse deorum multorum falsorumque cultores, quo minus fingerent dæmonum responsis, quos tamquam deos colunt, definitum esse, quanto tempore mansura esset religio Christiana: cum enim viderent, nec tot tantisque persecutionibus eam potuisse consumi, sed his potius mira incrementa sumpsisse, excogitaverunt nescio quos versus Græcos, tamquam consulenti cuidam divino oraculo effusos, ubi Christum quidem ab hujus tamquam sacrilegii crimine faciunt innocentem; Petrum autem maleficia fecisse, subjungunt, ut coleretur Christi nomen per trecentos sexaginta quinque annos; deinde completo memorato numero annorum, sine mora sumeret finem. Post hæc sanctus Doctor argumento ad hominem utitur, & imprudentes hujus fabulæ auctores interrogat, quales sint isti dii, qui infortunium illud prædicere nec tamen avertere potuerunt. Imo salse paganos irridet, eo quod omnis deorum potestas uni Petro malefico tam diu succumbere debuerit.
[395] [ethnicos pertinaces.] Tum caput sequens & ultimum ejusdem libri sic exorditur: Hæc atque hujusmodi multa colligerem, si nondum annus iste transisset, quem divinatio ficta promisit, & decepta vanitas credidit. Cum vero ex quo nominis Christi cultus per ejus in carne præsentiam & per Apostolos institutus est, ante aliquot annos anni trecenti sexaginta quinque completi sint, quid aliud quærimus, unde ista falsitas refellatur? Denique ex computatione temporum vanos iste prophetas evidenter erroris convincit, eosque potius ipsam superstitionis suæ ruinam prænuntiasse, circa finem proxime citati capitis ostendit his verbis: Porro sequenti anno, consule Manlio Theodoro (hic consulatus in annum Christi trecentesimum nonagesimum nonum incidit) quando jam secundum illud oraculum dæmonum, aut figmentum hominum, nulla esse debuit religio Christiana, quid per alias terrarum partes forsitan factum sit, non fuit necesse perquirere. Interim, quod scimus, in civitate notissima & eminentissima Carthagine Africæ Gaudentius & Jovius comites imperatoris Honorii, quarto decimo Calendas Aprilis, falsorum deorum templa everterunt, & simulacra fregerunt. Ex quo usque ad hoc tempus per triginta fere annos quis non videat, quantum creverit cultus nominis Christi, præsertim posteaquam multi eorum Christiani facti sunt, qui tamquam vera illa divinatione revocabantur a fide, eamque, completo eodem annorum numero, inanem irridendamque viderunt?
[396] Sed pervicaces aliqui pagani in Africa leges illas imperatoris Honorii contempserunt, [Cum ethnici Calamenses] ut eruimus ex Epistola 267, quam S. Augustinus anno Christi 399 secundum novissimos Augustiniani Operis editores Gallos principibus vel senioribus Coloniæ Suffectanæ inscripsit, & cujus initio de cæde sexaginta Christianorum sic acerbe conqueritur: Immanitatis vestræ famosissimum scelus & inopinata crudelitas terram concutit, & percutit cælum, ut in plateis ac delubris vestris eluceat sanguis, & resonet homicidium. Apud vos Romanæ sepultæ sunt leges, judiciorum rectorum calcatus est terror; imperatorum certe nulla veneratio, nec timor. Apud vos sexaginta numero fratrum innocens effusus est sanguis, & si quis plures occidit, functus est laudibus, & in vestram curiam tenuit principatum. Ex sequentibus ejusdem epistolæ verbis colligimus causam hujus cædis, quam eminentissimus Baronius in Annalibus ecclesiasticis ad annum Christi 399, num. 72 clarius explicat. Porro hi sexaginta Christiani, tunc ea occasione interfecti, quotannis in Martyrologio Romano ad diem XXX hujus mensis annuntiantur hoc modo: Coloniæ Suffetulanæ in Africa beatorum sexaginta martyrum, qui furore gentilium cæsi sunt. Vera istius martyrii palæstra, quæ hic Colonia Suffetulana dicitur, & alibi Suffectana cognominatur, ad diem trigesimam Augusti operosius indaganda erit, & tunc hac de re Tillemontius tomo 13 Monument. eccles. pag. 324 consuli poterit.
[397] Quamvis annis aliquot sequentibus similes leges adversus idololatras ab imperatore Honorio latæ vel identidem renovatæ fuerint, [gravem seditionem excitassent in Christianos,] tamen ethnici Calamenses anno Christi 408 contra Christianos excitarunt seditionem, quam Sanctus noster in Epistola 202 narrat hoc modo: Contra recentissimas leges, Calendis Juniis festo paganorum sacrilega solennitas agitata est, nemine prohibente, tam insolenti ausu, ut, quod nec Juliani temporibus factum est, petulantissima turba saltantium in eodem prorsus vico ante fores transiret ecclesiæ. Quam rem illicitissimam atque indignissimam clericis prohibere tentantibus, ecclesia lapidata est. Deinde post dies ferme octo, cum leges notissimas episcopus ordini replicasset, iterum ecclesia lapidata est. Postridie nostris ad imponendum perditis metum, quod videbatur apud acta dicere volentibus, publica jura negata sunt; eodemque ipso die, ut vel divinitus terrerentur, grando lapidationibus reddita est, qua transacta, continuo tertiam lapidationem, & postremo ignes ecclesiasticis tectis atque hominibus intulerunt; unum servorum Dei, qui oberrans occurrere potuit, occiderunt, ceteris partim, ubi potuerant, latitantibus, partim quo potuerant, fugientibus; cum interea contrusus atque coarctatus quodam loco se occultaret episcopus, ubi se ad mortem quærentium voces audiebat, sibique increpantium, quod, eo non invento, gratis tantum perpetrassent scelus.
[398] [Sanctus acriter respondet Nectario pagano,] Hæc sanctus Præsul exponit Nectario pagano, qui erat unus ex præcipuis aut senioribus Calamæ civibus, & ex amore patriæ suæ pro popularibus interceßerat, Augustinum per litteras anxie rogans, ne pagani innocentes cum nocentibus ob illam seditionem plecterentur. At Sanctus huic demonstrat, ibi vix ullos ex magistratu vel primatibus innocuos esse, dum post memoratam narrationem sic ibidem pergit: Gesta sunt hæc ab hora ferme decima usque ad noctis partem non minimam. Nemo compescere, nemo subvenire tentavit illorum, quorum esse gravis posset auctoritas, præter unum peregrinum, per quem & plurimi servi Dei de manibus interficere conantium liberati sunt, & multa extorta prædantibus; per quem clarum factum est, quam facile illa vel omnino non fierent vel cœpta desisterent, si cives, maximeque primates, ea fieri perficique vetuissent. Proinde in universa illa civitate non innocentes a nocentibus, sed minus nocentes a nocentioribus poteris fortasse discernere: nam in parvo peccato illi sunt, qui metu deterriti maximeque ne offenderent eos, quos in illo oppido plurimum posse & inimicos Ecclesiæ noverant, opem ferre non ausi sunt. Scelerati autem omnes, quibus etsi non facientibus, neque immittentibus, tamen volentibus, ista commissa sunt; sceleratiores, qui commiserunt; sceleratissimi, qui immiserunt… Quid eos, qui restant, nullane censes disciplina coërcendos, & proponendum existimas impunitum tam immanis furoris exemplum? Non præterita vindicando pascere iram nostram studemus, sed misericorditer in futurum consulendo satagimus.
[399] [qui futilibus rationibus pœnam seditiosorum deprecabatur,] Cum vero Nectarius antea commendasset mansuetudinem vel clementiam, quæ decet episcopos Christianos, Augustinus ei sic acute respondet: Præscribit nobis quodammodo prudentia tua de persona episcopali, & dicit, patriam tuam non levi populi sui errato prolapsam: quod quidem si juris publici rigore metiamur, debet plecti severiori censura; sed episcopum, inquis, fas non est, nisi salutem hominibus impertire, & pro statu meliore causis adesse, & apud omnipotentem Deum veniam aliorum mereri delictis. Hæc omnino servare conamur, ut severiore censura nemo plectatur, neque a nobis, neque ab alio ullo, intercedentibus nobis; & salutem hominibus cupimus impertire, quæ posita est in recta vivendi felicitate, non in malefaciendi securitate. Veniam quoque non tantum nostris, verum & aliorum instamus delictis mereri, quod impetrare nisi pro correctis omnino non possumus. Adjungis etiam & dicis: Quanta possum supplicatione deposco, ut si defendenda res est, innoxius defendatur, ab innocentibus molestia separetur. Accipe breviter, quæ commissa sint, & noxios ab innocentibus ipse discerne. Tum subjungit ea, quæ jam superius retulimus.
[400] Non diu post hunc tumultum S. Augustinus Calamam profectus fuerat, ut in fine ejusdem epistolæ declarat his verbis: [docetque pœnis coërcendos,] Modo cum apud Calamam essemus, ut nostri in tam gravi dolore vel consolarentur afflicti, vel sedarentur accensi, quantum potuimus, quod in tempore oportuisse existimavimus, cum Christianis egimus. Deinde etiam ipsos paganos, mali tanti caput & causam, petentes, ut ab eis videremur, admisimus, ut hac occasione admoneremus eos, quid facere deberent, si saperent, non tantum pro removenda præsenti solicitudine, verum etiam pro inquirenda salute perpetua: multa a nobis audierunt, multum etiam ipsi rogaverunt; sed absit, ut tales servi simus, quos ab eis rogari delectet, a quibus noster Dominus non rogatur. Unde pervides pro vivacitate mentis tuæ, ad hoc esse nitendum, servata mansuetudine & moderatione Christiana, ut aut ceteros deterreamus eorum imitari perversitatem, aut ceteros optemus eorum imitari correctionem. Damna, quæ illata sunt, vel tolerantur a Christianis vel resarciuntur per Christianos: animarum vero lucra, quibus acquirendis cum periculo etiam sanguinis inhiamus, & in loco illo quæstuosius provenire, & aliis locis illo exemplo non impediri desideramus. Sæpius in eadem epistola sanctus Episcopus huic fervido patriæ amatori inculcat, nullum esse remedium efficacius ad incolumitatem patriæ conservandam, & justam civium suorum punitionem avertendam, quam si Calamenses ethnici veram Christianamque fidem amplectantur. Sed astutus ille idolorum cultor tergiversabatur, & per septem vel octo menses his Augustini litteris nihil respondit, sperans, hanc Calamensem popularium suorum seditionem paulatim oblivioni tradendam esse.
[401] Interea Possidius Calamensis episcopus ad aulam imperatoris Honorii discesserat, [ne similia imposterum audeant.] ut de violatis imperialibus legibus & injuria Christianis illata conquereretur. Hoc audiens Nectarius, & merito timens, ne tumultuosi cives sui mandato imperatoris severe punirentur, iterum tandem ad Augustinum scripsit, ut intelligimus ex Epistola 254, quam Sanctus noster ita exorditur: Legi litteras benignitatis tuæ, quibus mihi longe postea respondisti, quam meas ad te perferendas dedi; nam ego rescripseram, cum adhuc nobiscum esset, neque navigasset sanctus frater & coëpiscopus meus Possidius. Has autem, quas mei causa illi dignatus es reddere, accepi VI Calendas Aprilis post menses ferme octo, quam scripseram. Cur ergo ad te tam sero mea scripta pervenerint, aut ad me tua, prorsus ignoro: nisi forte modo rescribere prudentiæ tuæ placuerit, quod facere ante contempseras. Deinde tota hac epistola Nectarium, qui falsis philosophorum placitis & vanis gentilium superstitionibus adhærebat, partim blandis verbis instruit, partim subtilibus argumentis urget, & priorem suam responsionem magis magisque confirmat. Hæc sunt præcipua, quæ sanctus Præsul adversus paganos scripsit ac gessit. Hinc jam transibimus ad Manichæos, quos episcopatus sui tempore variis lucubrationibus ac disputationibus impugnavit.
[Annotata]
* al. Quodam
* al. simulacri sui
* al. quem
§ XXIX. Scripta & gesta sancti Præsulis adversus Manichæos, postquam cathedram Hipponensem ascenderat.
[Scribit contra Manichæos librum contra Epistolam fundamenti,] Alia occasione superius indicavimus impiam Manichæorum doctrinam, cujus hic meminisse juverit, & simul recensuimus ea, quæ Sanctus noster adhuc laïcus aut presbyter adversus hos hæreticos egit. Jam vero proferemus illa, quibus episcopali dignate fulgens eosdem Ecclesiæ Catholicæ hostes impugnavit, & inter quæ lib. 2 Retractationum cap. 2 refert ipse sequens Opusculum: Liber contra Epistolam Manichæi, quam vocant fundamenti, principia ejus sola redarguit; sed in ceteris illius partibus annotationes, ubi videbatur, affixæ sunt, quibus tota subvertitur, & quibus commonerer, si quando contra totam scribere vacavisset. Sanctus Antistes initio istius lucubrationis erga cæcutientes Manichæos ingentem commiserationis affectum demonstrat, & difficultatem mutandi sententiam semel arreptam fatetur experimento proprio, quandoquidem ipse per novem annos iisdem erroribus adhæserat. Quapropter illis suadet, ut sine præjudicio & arrogantia veritatem inquirant, eosque ad pacificam disputationem invitat.
[403] [in quo exponit motiva credibilitatis suæ;] Dein cap. 4 motiva credibilitatis, quibus ipse ad gremium Ecclesiæ Catholicæ reductus est, & in eodem detinetur, adversariis ita proponit: Ut ergo hanc omittam sapientiam, quam in ecclesia esse Catholica non creditis, multa sunt alia, quæ in ejus gremio me justissime teneant. Tenet consensio populorum atque gentium; tenet auctoritas miraculis inchoata, spe nutrita, charitate aucta, vetustate firmata; tenet ab ipsa Sede Petri apostoli, cui pascendas oves suas post resurrectionem Dominus commendavit, usque ad præsentem episcopatum successio sacerdotum; tenet postremo ipsum Catholicæ nomen, quod non sine causa inter tam multas hæreses sic ista Ecclesia sola obtinuit, ut cum omnes hæretici se Catholicos dici velint; quærenti tamen peregrino alicui, ubi ad Catholicam conveniatur, nullus hæreticorum vel basilicam suam vel domum audeat ostendere. Ista ergo tot & tanta Christiani nominis charissima vincula recte hominem tenent credentem in Catholica Ecclesia, etiamsi propter nostræ intelligentiæ tarditatem vel vitæ meritum, veritas nondum se apertissime ostendat. Apud vos autem, ubi nihil horum est, quod me invitet ac teneat, sola personat veritatis pollicitatio, quæ quidem si tam manifesta monstratur, ut in dubium venire non possit, præponenda est omnibus illis rebus, quibus in Catholica teneor. Si autem tantummodo promittitur, & non exhibetur, nemo me movebit ab ea fide, quæ animum meum tot & tantis nexibus Christianæ religioni adstringit. In decursu dissertationis hæc omnia singillatim probat, & totum Manichæorum fundamentum sensim subvertit.
[404] [libros 33 contra Faustum,] Præterea sanctus Antistes adversus Faustum Manichæum, cujus indoles alibi superius depicta est, conscripsit triginta tres libros, de quibus ipse S. Augustinus lib. 2 Retractationum, cap. 7 sic meminit: Contra Faustum Manichæum, blasphemantem legem & prophetas, & eorum Deum, & incarnationem Christi; Scripturas autem novi Testamenti, quibus convincitur, falsatas esse dicentem, scripsi grande Opus, verbis ejus propositis, reddens responsiones meas: triginta & tres disputationes sunt, quas etiam libros cur non dixerim? Nam etsi sunt in eis aliqui perbreves, tamen libri sunt. Unus vero eorum, ubi a nobis adversum ejus criminationes patriarcharum vita defenditur, tantæ prolixitatis est, quantæ nullus fere librorum meorum. Porro sanctus Doctor toto hoc Opere (sicut ipsius est mos in hæreticis refutandis) ingeniose vana Manichæorum somnia explodit, & antiquam Ecclesiæ Catholicæ doctrinam solide confirmat, ut facile nobiscum judicabunt eruditi, qui hanc ejus lucubrationem attento animo pervolvere voluerint. Adjungimus hic tamen unicum refutationis istiusmodi specimen, ut ex eo curiosus lector de reliquis conjecturam facere possit.
[405] Cum superbus ille Faustus lib. 5 memorati Operis cap. 7 jactasset, [quem acriter] sibi convenire beatitudines euangelicas a Christo laudatas, ac inter eas posuisset persecutionem, quam ipse suique propter doctrinam patiebantur, S. Augustinus ibidem capite sequente post alia sic acriter ei respondet: Quomodo persecutiones & odia sustinetis propter justitiam, quibus hæc sacrilegia prædicare & persuadere justitia est; pro qua impia perversitate, propter Christianorum temporum mansuetudinem, quam parva & prope nulla patiamini, cur non cogitatis? Sed tamquam cæcis fatuisque loquamini, justitiæ vestræ velut magnum esse vultis indicium, quod opprobria sustinetis, persecutionemque patimini? Porro si tanto est quisque justior, quanto graviora perpetitur, omitto dicere, quod videre facillimum est, quam multo graviora vobis patiantur aliis atque aliis quibusque facinoribus flagitiisque polluti. Illud dico: Si pro nomine Christi quoquo modo usurpato atque suscepto quisquis patitur persecutionem, jam etiam veram fidem justitiamque tenere dicendus est, concedite, ut ille sit fidei verioris majorisque justitiæ, quem multo vobis graviora perpessum potuerimus ostendere, & millia jam vobis nostrorum martyrum occurrant; atque ipse præcipue Cyprianus, cujus etiam litteris edocetur, quod in Christum crediderit natum ex Virgine Maria. Pro hac ille fide, quam vos detestamini, usque ad gladium mortemque pervenit cum gregibus Christianorum tunc ita credentibus, atque ita graviusque morientibus.
[406] Faustus autem convictus vel confessus, quod Manichæus esset, [refellit;] cum aliis nonnullis secum ad judicium proconsulare perductis, eis ipsis Christianis, a quibus perducti sunt, intercedentibus, levissima pœna (si tamen illa pœna dicenda est) in insulam relegatus est; quod sua sponte quotidie servi Dei faciunt, se a turbulento strepitu populorum removere cupientes, & unde publica terrenorum principum vota per indulgentiam solent relaxare damnatos. Denique non multo post inde omnes eadem solenni sorte dimissi sunt. Fatemini ergo, illos fidem tenuisse veriorem justioremque vitam, qui pro ea multo quam vos atrociora sustinere meruerunt; aut desinite vos inde jactare, quod multis detestabiles sitis: sed discernite, quid sit persecutionem pati pro blasphemia, & persecutionem pati pro justitia, & pro qua istarum patiamini, in vestris libris etiam atque etiam diligenter advertite. Cum denique superbus iste Faustus suam paupertatem & rigidam vivendi rationem jactaret, S. Augustinus objicit huic delicato hypocritæ plumas & caprinas lodices, aliasque vitæ commoditates, ipsis Auditoribus Manichæorum notissimas, ut superius alia occasione retulimus.
[407] [duas Disputationes, quas publice habuit cum Felice,] Sanctus Doctor anno Christi 404 cum Felice Manichæo instituit publicam disputationem, quam lib. 2 Retractationum cap. 8 commemorat hoc modo: Contra Manichæum quemdam, nomine Felicem, præsente populo in ecclesia biduo disputavi. Hipponem quippe venerat, eumdem seminaturus errorem; unus enim erat ex doctoribus eorum, quamvis ineruditus liberalibus litteris; sed tamen versutior Fortunato. Gesta sunt ecclesiastica; sed inter meos libros computantur. Duo ergo libri sunt, in quorum secundo disputatum est de libero voluntatis arbitrio, sive ad malum operandum, sive ad bonum. Sed de gratia, qua liberi fiunt, de quibus scriptum est, Si vos Filius liberaverit, tunc vere liberi eritis, diligentius disputare, quoniam talis erat, cum quo agebamus, nulla sumus necessitate compulsi. Sanctus hoc loco videtur innuere, se tantum biduo vel bis cum Felice Manichæo disputasse. Possidius tamen infra num. 33 in secunda gestorum parte narrabit, quod ille Manichæus post secundam vel tertiam collationem cum sancto Præsule habitam veritati victas manus dederit. Sed hæc facile conciliantur, cum S. Augustinus tantummodo computaverit duas disputationes, quas publice coram populo & notariis instituit. Possidius autem videtur iis annumerare privatum colloquium, quod pridie inter illos habitum fuerat, ut colligimus ex initio primæ disputationis, ubi S. Augustinus Felicem sic alloquitur: Hesterno die scis, te dixisse, quod possis defendere scripturas Manichæi, & asserere, quod veritatem habeant.
[408] [qui illis ad fidem est conversus;] Porro Tillemontius tomo 13 Monument. eccles. pag. 412, & alii eruditi dubitant, an hic Felix sit idem cum presbytero illo Manichæo, quem sanctus Episcopus noster in Epistola 244 monuerat his verbis: Itaque denuntio tibi in nomine Christi, ut si paratus es, solve quæstionem, in qua defecit præcessor tuus Fortunatus; & ita hinc ierat, ut non rediret, nisi cum suis disputatione collata, inveniret, quid contra respondere posset, disputans cum fratribus. Si autem ad hoc non es paratus, discede hinc, & noli pervertere vias Domini, & illaqueare & venenis inficere animas infirmas, ne, adjuvante dextera Domini nostri, quomodo non putaveras, erubescas. Forsan hic Felix successerat in locum Fortunati, quocum S. Augustinus adhuc presbyter publice disputaverat, sicut superius § 19 narravimus. Ut ut est, fructus duplicis hujus disputationis fuit conversio Felicis ad ecclesiam Catholicam, qui in fine authenticorum Actorum errores suos revocavit, & scripsit hæc verba: Ego Felix, qui Manichæo credideram, nunc anathematizo eum, & doctrinam ipsius & spiritum seductorem, qui in illo fuit; qui dixit, Deum partem suam genti tenebrarum miscuisse, & eam tam turpiter liberare, ut virtutes suas transfiguraret in feminas contra masculina, & ipsas iterum in masculos contra feminina dæmonia, ita ut postea reliquias ipsius suæ partis configat in æternum globo tenebrarum. Has omnes & ceteras blasphemias Manichæi anathematizo.
[409] [librum de Natura boni,] Præterea sanctus Antistes lib. 2 Retractationum cap. 9 post hanc disputationem cum Felice, contra Manichæos aliud Opusculum collocat hoc modo: Liber de Natura boni adversus Manichæos est, ubi ostenditur, naturam incommutabilem Deum esse ac summum bonum, atque ab illo esse ceteras naturas, sive spiritales sive corporales, atque omnes in quantum naturæ sunt, bonas esse: & quid vel unde malum, & quanta mala Manichæi ponant in natura boni, & quanta bona in natura mali, quas naturas finxit error ipsorum. Sanctus cap. 47 istius Opusculi probat, ex impio Manichæi dogmate sequi exsecrabilia scelera, quæ ab aliquibus ipsius sectatoribus occulte perpetrabantur, & quorum sæpius in publico judicio juridice convicti fuerunt. Similia Manichæorum flagitia postmodum Carthagine etiam detecta sunt, & authenticis testimoniis ac propria reorum confessione innotuerunt, quemadmodum supra § 5 & 10 satis superque retulimus, ubi corruptos eorum mores & insanam Manichæi doctrinam exponere oportuit, ut deinceps dicenda clarius intelligerentur.
[410] Ne igitur ista fœda crimina hoc loco repetantur, audiamus potius ardentem perorationem pii Præsulis,[in quo ardenter orat pro Manichæis;] qui capite ultimo dictæ lucubrationis pro cæcis istis hæreticis ita Deum precatur: O magna patientia tua, Domine, misericors & miserator, longanimis & multum misericors & verax, qui facis oriri solem tuum super bonos & malos, & pluis super justos & injustos, qui non vis mortem peccatoris, quantum ut revertatur & vivat; qui parcis corripiens, dans locum pœnitentiæ, ut relicta malitia credant in te, Domine; qui patientia tua ad pœnitentiam adducis, quamvis multi secundum duritiam cordis sui & cor impœnitens thesaurizant sibi iram in die iræ & revelationis justi judicii tui, qui reddis unicuique secundum opera sua: qui in quacumque die conversus fuerit homo a nequitia sua ad misericordiam tuam & veritatem tuam, omnes iniquitates ejus oblivisceris; præsta nobis, da nobis, ut per nostrum ministerium, quo exsecrabilem & nimis horribilem hunc errorem redargui voluisti, sicut jam multi liberati sunt, & alii liberentur, & sive per sacramentum sancti baptismi tui, sive per sacrificium contribulati spiritus & cordis contriti & humiliati in dolore pœnitentiæ, remissionem peccatorum & blasphemiarum suarum, quibus per ignorantiam te offenderunt, accipere mereantur. Tantum enim valet præpollens misericordia & potestas tua, & veritas baptismi tui, clavesque regni cælorum in sancta Ecclesia tua, ut nec de illis desperandum sit, quamdiu in hac terra per tuam patientiam vivunt, qui etiam scientes, quantum malum sit talia de te sentire vel dicere, propter aliquam temporalis & terrenæ commoditatis consuetudinem vel adeptionem in illa maligna professione detinentur, si ad tuam ineffabilem bonitatem saltem increpati tuis correptionibus fugiant, & omnibus carnalis vitæ illecebris cælestem vitam æternamque præponant.
[411] Circa annum Christi 405 Secundinus Manichæus ad Sanctum nostrum scripsit urbanam simul & aculeatam epistolam, [contra Secundinum, a quo erat appetitus mordaciter,] cui S. Augustinus longiorem responsionem sive librum opposuit, eique ipsam Secundini epistolam præfixit, ut ipse lib. 2 Retractationum cap. 10 significat his verbis: Secundinus quidam, non ex eis, quos Manichæi Electos, sed ex eis, quos Auditores vocant, quem nec facie quidem noveram, scripsit ad me velut amicus, honorifice objurgans, quod oppugnarem litteris illam hæresim, & admonens, ne facerem, atque ad eam potius sectandam exhortans cum ejus defensione & fidei Catholicæ reprehensione. Huic respondi; sed quia in ejusdem Opusculi capite non posui, quis cui scriberet, non in epistolis meis, sed in libris habetur. Illic ab exordio conscripta est etiam ejus epistola. Hujus autem voluminis mei titulis est: Contra Secundinum Manichæum; quod mea sententia omnibus, quæ adversus illam pestem scribere potui, facile præpono. Temerarius & arrogans hic Manichæus in epistola sua, cujus fragmentum superius alia occasione dedimus, laudibus Augustini miscet mordaces reprehensiones, ac inter alia dicteria sic Episcopum sanctum alloqui audet: Muta, quæso, sententiam; depone Punicæ gentis perfidiam, & recessionem tuam ad veritatem, quæ per timorem facta est, converte. Noli his mendaciis te excusare.
[412] [& quem tamen placide] At sanctus Doctor has similesque contumelias nihil aut parum curans, audaci illi calumniatori placide respondet, & refutationem memoratæ epistolæ cap. 1 libri sui exorditur his blandis verbis: Tua in me benevolentia, quæ apparet in litteris tuis, grata mihi est; sed quam te redamari a me oportet amantem me, tam tristis sum, quod tenaciter inhæsisti suspicionibus falsis, partim adversus me, partim adversus ipsam, quæ mutari non potest, veritatem. Sed quod de animo meo verum non sentis, facile contemno: hoc enim sentis, quod etsi in me non agnosco, fieri tamen potest, ut sit in homine. Ergo etiamsi erras in me, non tamen ita erras, ut me de hominum numero eximat tua opinio; quia id de me credis, quod fieri potest in animo humano, etiamsi non sit factum in animo meo.
[413] [& strenue refutat.] Non igitur opus est, ut tibi hanc suspicionem magnopere coner auferre: non enim spes tua pendet ex me, aut bonus esse non poteris, nisi ego fuero. Senti de Augustino quidquid libet; sola me in oculis Dei conscientia non accuset. Quod enim ait Apostolus; “Mihi minimum est, ut a vobis judicer, aut ab humano die”. Ego autem vicem tibi non rependam, ut de tua mente aliquid existimare in malam partem audeam, quod intueri non valeo. Nec dico, quod me subdole lacerare volueris; sed tantum de te opinor, quantum de te indicas verbis. Quamobrem etsi non bona de me suspicatus sis, quod carnali timore alicujus incommoditatis, quæ de vestra societate mihi accidere poterat, hæresim Manichæorum relinquerem vel cupiditate honoris, quem in Catholica adeptus sum; tamen non de te vicissim male sentiens, credo esse benevolam suspicionem tuam, & hoc non criminandi causa, sed corrigendi studio scripsisse te existimo. Si autem mihi accommodares credendi benevolentiam, quoniam latebras animi mei arguis, quas utique promere ad oculos tuos & demonstrare non possum, facile de ipso mutares sententiam, & nolles amplius temere affirmare, quod nescis. Deinde per decursum totius libri, neglecta fere sui ipsius defensione, causam Ecclesiæ Catholicæ tuetur, & impiam hujus hæretici doctrinam strenue refellit.
[414] [Manichæum sub specie Catholici subdiaconum,] Carthagine circa annum Christi 421 nonnulli Manichæi, quorum infamis secta jam dudum legibus imperialibus proscripta fuerat, ab Urso tribuno regiæque domus procuratore detecti sunt, & ab episcopis ad tabulas auditi, quemadmodum S. Possidius infra in Actis num. 32 loquetur, & jam supra § 10 ex ipso S. Augustino narravimus. Hoc etiam forsan tempore sanctus Antistes deprehendit occultum Manichæum, qui sub larva subdiaconi Catholici latebat, & de quo ad Deuterium metropolitanum Cæsareensem in Epistola 74 sic scribit: Nihil melius me facere posse arbitratus sum, quam ut tuæ sanctitati potissimum scriberem, ne per negligentiam in vestra provincia Domini nostri Jesu Christi ovile vastet inimicus, qui non desinit insidiari, ut perdat animas tam magno pretio comparatas. Mallianensem quemdam subdiaconum Victorinum apud nos constitit esse Manichæum, & in tam sacrilego errore sub nomine clerici latitabat: nam est etiam ipse a me interrogatus, antequam a testibus coargueretur, negare non posset: tot enim & tales esse sciebat, quibus se incautus effuderat, ut nihil aliud, si negare tentaret, quam, non dico impudentissimus, sed insanissimus appareret. Auditorem sane Manichæorum, non Electum se esse confessus est.
[415] Explicata deinde Auditorum & Electorum differentia, [denuntiat episcopo ipsius, ut ecclesia expellatur.] Deuterio summatim præcipuas Manichæorum blasphemias indicat, & Epistolam suam concludit sequentibus verbis: Has cum illis intolerabiles blasphemias subdiaconus iste, quasi Catholicus, non solum credebat, sed quibus viribus poterat, edocebat: nam docens patefactus est, cum se quasi discentibus credidit. Rogavit me quidem, posteaquam se Manichæorum Auditorem esse confessus est, ut eum in viam veritatis doctrinæ Catholicæ revocarem; sed, fateor, ejus fictionem sub clerici specie vehementer exhorrui, eumque coërcitum pellendum de civitate curavi. Nec mihi hoc satis fuit, nisi & tuæ sanctitati eum meis litteris intimarem, ut a clericorum gradu congrue ecclesiastica severitate dejectus, cavendus omnibus innotescat. Petenti autem pœnitentiæ locum tunc credatur, si & alios, quos illic novit esse, manifestaverit nobis, non solum in Malliana, sed in ipsa tota omnino provincia.
[416] Sanctus Possidius cap. 2 Indiculi recenset plura opuscula, [Plura Opuscula contra Manichæos scripta, quæ nunc latent.] quæ Sanctus noster adversus Manichæos scripsit, & ex quibus aliqua nunc desiderantur. Imo ipse sanctus Doctor indicat, se multas lucubrationes adversus hos hæreticos edidiße, dum lib. 3, cap. 79 contra Cresconium Grammaticum, qui sancto Præsuli Manichæismum exprobrabat, hanc impudentem calumniam diluit hac brevi refutatione: Quid enim judicem de Manichæorum pestilentissima & Christianis omnibus anathematizanda vanitate, si tantum dicere solerem, ac non etiam conscriptis libris multis multiplicibusque testarer; nec sic quidem esset adversus me ullus calumniæ vestræ locus… Cum vero contra Manichæos, qui me adolescentulum aliquando deceperant, mea tanta scripta, qui voluerit, legere possit, non usque adeo desipit, ut de me credat potius vestris verbis, quam oculis & sensibus suis. Sanctus Doctor lib. 4 ejusdem Operis contra Cresconium cap. 64 repetitam istam calumniam rursus refellit, & postmodum similia fere respondit hæreticis Pelagianis, qui eidem strenuo Manichæorum debellatori Manichæismum impudenter objiciebant. Jam progredimur ad acriora & periculosiora certamina, quæ sanctus Episcopus noster cum Donatistis inivit, ut ex paragraphis aliquot sequentibus patebit.
§ XXX. Sancti Præsulis intrepidus amor & solicita benignitas erga Donatistas.
[Sanctus Donatistas sæpe invitabat ad collationem,] Cum Sanctus noster adhuc munere presbyteri fungeretur, Donatistas aggredi cœpit, ut supra § 19 demonstravimus, ubi quoque breviter originem hujus schismatis & hæreseos explicuimus. Cum vero cathedram Hipponensem ascendisset, majori studio & labore schismaticos istos & hæreticos ad unitatem Ecclesiæ Catholicæ reducere conabatur. Unde privatis epistolis & publicis provocationibus eos ad amicas disputationes invitabat, ut colligimus ex testimonio ipsius S. Augustini, qui lib. 1 contra Litteras Petiliani cap. 1 sic scribit: Nostis, nos sæpe voluisse Donatistarum hæreticorum sacrilegum errorem in notitiam manifestam, non tam ex nostro quam ex ipsorum opere producere atque convincere. Unde factum est, ut ad nonnullos etiam primates eorum litteras daremus, non quidem communicatorias, quibus se jam in præteritum indignos a Catholica Ecclesia dissentiendo fecerunt, nec tamen contumeliosas, sed pacificas, ut nobiscum quæstione discussa, quæ illos ab orbis terrarum sancta communione dirupit, considerata veritate, corrigi vellent; nec majorum suorum animosam perversitatem pertinacia stultiore defenderent, sed ad fructum charitatis radici Catholicæ redderentur. At illi sub frivolo prætextu ad litteras ejus nihil responsi dabant, ac propter eloquentiam & artis dialecticæ peritiam, sicut inepte causabantur, cum sancto Præsule congredi non audebant. Quinimo odium pro dilectione reddentes, ei ferventer urgenti mortem minitabantur, ut infra Possidius num. 18 Actorum testabitur.
[418] [ipsosque fugientes] Verum his minis non terrebatur intrepidus fidei Catholicæ Defensor, ut abunde patet ex sermone seu tractatu de Pastoribus, ubi cap. 7 ad rem nostram contra Donatistas habet sequentia: Hic inter manus latronum & dentes luporum furentium utcumque versamur; & pro his periculis nostris ut oretis, oramus. Et contumaces sunt oves, quia quæruntur errantes, alienas sese a nobis dicunt; errore suo & perditione sua dicunt: Quid nos vultis? Quid nos quæritis? Quasi non ipsa causa sit, quare eas velimus & quare quæramus, quia errant & pereunt. Si in errore sum, si in interitu, quid me vis? Quid me quæris? Quia in errore es, revocare volo; quia peristi, invenire volo. Sic volo errare, sic volo perire. Sic vis errare, sic vis perire? Quanto melius ego nolo? Prorsus audeo dicere: importunus sum. Audio enim dicentem Apostolum: Prædica verbum; insta opportune, importune. Quibus opportune? Quibus importune? Opportune utique volentibus; importune nolentibus. Prorsus importunus sum, audeo dicere. Tu vis errare, tu vis perire. Ego nolo. Non vult postremo ille, qui me terret. Si voluero; vide, quid dicat; vide quid increpet. “Quod errabat, non revocastis, & quod periit, non inquisistis”. Te magis timebo, quam ipsum?
[419] [miro ardore quærebat:] Oportet nos omnes exhiberi ante tribunal Christi. Non timeo: non enim potest evertere tribunal Christi, & constituere tribunal Donati. Revocabo errantem, requiram perditam. Velis, nolis, id agam, etsi me inquirentem lanient vepres sylvarum; per omnia angusta me coarctabo, omnes sepes excutiam. Quantum mihi virium Dominus terrens donat, omnia peragrabo; revocabo errantem; requiram pereuntem. Si me pati non vis, noli errare, noli perire. Parum est, quod doleo te errantem atque pereuntem; timeo, ne negligens te, etiam, quod forte est, occidam. Vide enim, quod sequitur; “Et quod forte fuit, confecistis”. Si neglexero errantem atque pereuntem, & eum, qui fortis est, delectabit errare atque perire. Cupio lucra exteriora, sed timeo plus damna interiora. Si indifferentem habuero errorem tuum, attendit, qui fortis est; putat nihil esse, ire in hæresim. Quando aliquod commodum de seculo reluxerit, unde mutetur; statim mihi dicit fortis ille periturus, cum te perditum non requiro. Et hac & hac Deus est: Quid interest? Homines inter se litigantes hoc fecerunt; ubicumque colendus est Deus. Si forte illi dixerit aliquis Donatista: Non tibi do filiam meam, nisi fueris de parte mea. Illi opus est, ut attendat, & dicat: Si nihil mali esset, esse de parte eorum, non contra illos dicerent pastores nostri; non pro illorum errore satagerent. Si ergo cessemus & taceamus, contraria locuturus est: Utique si malum esset, esse in parte Donati, loquerentur contra, redarguerent eos, satagerent lucrari eos; si errant, revocarent illos; si pereunt, quærerent illos. His vigilantissimus Pastor indicat, monitiones suas ab adversariis ægre ferri non posse, cum jussu divino vel ex officio pastorali teneretur ad procurandam ovium aberrantium salutem.
[420] Cum vero pertinaces & temerarii quidam Donatistæ salutaribus Sancti nostri monitis aculeata scripta & falsas contumelias opponerent, [lacessitus ipsorum calumniis,] has ille calumnias nihil aut parum curabat, ac interim causam Ecclesiæ Catholicæ fortiter agebat, omissis propriæ famæ vindiciis. Hæc ejus lenitas aut mansuetudo facile eruitur ex capite primo libri tertii contra Litteras Petiliani, ubi conviciatori isti Donatistæ placide respondet in hunc modum: Legi, Petiliane, litteras tuas, quando legere potui, quibus te satis indicasti adversus Catholicam Ecclesiam pro parte Donati nec aliquid valuisse dicere idoneum, nec tacere permissum. Quos æstus passus es, quanta cordis tempestate fluctuasti, cum legisses ea, quibus parti epistolæ tuæ, quæ in manus meas tunc venerat, quanta potui brevitate ac perspicuitate respondi? Vidisti enim tanta firmitate roboratam, tanta luce illustratam, quam tenemus & defendimus veritatem, ut quid contra eam dicendum esset, quo convicta refelleretur, invenire non posses. Attendisti etiam multorum, qui ea legerant, exspectationem in te esse conversam scire cupientium, quid diceres, quid ageres, qua evaderes, quo ex tantis angustiis, quibus te Dei verbum circumvallarat, erumperes. Hic tu, qui debueras, contempta opinione vanorum, pergere in veram sanamque sententiam, fecisti quod de talibus Scriptura prædixit: “Dilexisti malitiam super benignitatem, iniquitatem magis quam loqui æquitatem”.
[421] Proinde si & ego tibi vellem pro maledictis maledicta rependere, [placide respondebat,] quid aliud quam duo maledici essemus, ut ii, qui nos legerent, alii detestatos abjicerent sana gravitate, alii suaviter haurirent malevola voluntate? Ego quando cuique vel dicendo vel scribendo respondeo, etiam contumeliosis criminationibus lacessitus, quantum mihi Dominus donat, frenatis atque coërcitis vanæ indignationis aculeis, auditori lectorive consulens, non ago, ut efficiar homini conviciando superior, sed errorem convincendo salubrior. Si enim qualecumque cor habent, qui ea, quæ scripsisti, considerant, quid tibi profuit ad causam, quæ inter nos de communione Catholica, vel de parte Donati, agitur, quod relicto negotio quodammodo publico, privata quadam simultate hominis unius vitam maledicis opprobriis insectatus es, quasi homo ille sit causa, quæ inquiritur?
[422] [&, relicta personæ suæ causa,] Tam male existimasti, non dicam de Christianis, sed de ipso humano genere, ut non crederes posse tua scripta in manus aliquorum venire prudentium, qui se a personis nostris tollerent, & quæstionem potius, quæ inter nos verteretur, inquirerent, nec qui vel quales essemus, sed quid pro veritate vel contra errorem diceremus, attenderent? Et horum judicium tibi reverendum fuit, horum reprehensio præcavenda, ne te arbitrarentur nihil invenisse, quod diceres, nisi tibi proponeres, cui quodammodo malediceres: sed videlicet quorumdam levitate atque vanitate, qui libenter audiunt lites nugantium disertorum, ut cum attendunt, quam eleganter convicieris, simul non intueantur, quam veraciter convincaris. Simul & illud, opinor, egisti, ut occupatus in mea defensione susceptam causam etiam ipse desererem, atque ita hominibus non ad disputantium sed ad litigantium verba conversis, obscuraretur veritas, quam dilucescere atque innotescere formidatis. Ego itaque contra tale consilium quid agam, nisi mea potius defensione neglecta, rem teneam, de qua intentionem meam nullus meus criminator excutiat? Domum Dei mei, cujus decorem dilexi, præconio servientis vocis extollam; me vero humiliabo & abjiciam: elegi enim abjectus esse in domo Dei mei magis quam habitare in tabernaculis hæreticorum. A te ergo, Petiliane, sermonem parumper avertam, & ad eos convertam, quos a me maledictis tuis es conatus avertere, quasi hoc ego moliat, ut homines ad me convertantur, & non potius mecum ad Deum.
[423] [causam Ecclesiæ unice tuebatur,] Tum capite sexto ejusdem libri sanctus animarum Venator asserit, se propter amorem Dei contumelias illas adversariorum non tantum patienter, sed etiam libenter tolerare, lectores Catholicos ita alloquens: Hæc vobiscum & cum omnibus, quos Christo lucrari cupimus, actitantes, atque inter cetera sanctam Ecclesiam, quam in Dei Litteris promissam legimus, & sicut promissa est, in omnibus gentibus reddi cernimus, prædicantes, ab iis, quos ad ejus pacificum gremium attrahi cupimus, pro actione gratiarum flammas meruimus odiorum; quasi nos eos in ea parte ligaverimus, pro qua non inveniunt, quid loquantur, aut nos mandaverimus tanto ante prophetis & Apostolis, ut in libris suis nulla testimonia ponerent, quibus pars Donati Ecclesia Christi esse doceatur. Et nos quidem, charissimi, cum falsa crimina audimus ab eis, quos offendimus prædicando eloquia veritatis, & erroris vaniloquia convincendo, habemus, sicut nostis, abundantissimam consolationem: nam si in eis, quibus me criminantur, testimonium conscientiæ meæ non stat contra me in conspectu Dei, quo nullus oculus mortalis intenditur, non solum contristari non debeo, verum etiam gaudere & exultare, quia merces mea multa est in cælis: neque enim intuendum est, quam sit amarum, sed quam falsum, quod audio, & quam verax, pro cujus nomine hoc audio. Denique per decursum totius Operis contra Petilianum, relicta sui ipsius apologia, Catholicam Ecclesiam ab injuriosis Donatistarum accusationibus strenue vindicat.
[424] Simili fere modo pacificus Præsul refellit Cresconium Donatistam, [miro studio cavens,] & contumeliosum Grammaticum, qui Petiliano suppetias tulerat, & easdem calumnias adversus Sanctum nostrum repetierat: rursus enim contemnens injurias sibi illatas, communem Catholicæ Ecclesiæ causam fortiter defendit. Cum tamen Cresconius S. Augustinum accusasset, quasi probrosum & acerbius nomen Petiliano impegisset, publicus noster Ecclesiæ Vindex istam perniciosam calumniam, quæ Donatistas ab unione potuisset abalienare, lib. 3, cap. 78 refutandam censuit hac responsione: Quin etiam me promissam in exordio lenitatem non servasse reprehendis, eo quod Manichæorum facta mentione permotus dixerim: “Sicut non potest, quod Dominus ait, satanas satanam excludere, ita non potest error Manichæorum Donatistarum errorem evertere”; quasi Petilianum satanæ comparaverim, ac non errorem, cujus eum cupio laqueis expediri.
[425] Bene, quod Apostolus nos adversus tales calumnias communivit eo ipso loco, [ne acerbioribus verbis illos offenderet,] ubi nos mites, patientes & modestos esse admonet, quando aliquem dissentientem corripimus. Cum enim dixisset; Servum autem Domini litigare non oportet, sed esse mitem ad omnes, docibilem, patientem, in modestia corripientem diversa sentientes, continuo subjunxit: Ne forte det illis Deus pœnitentiam ad agnoscendam veritatem, & resipiscant de diaboli laqueis, captivati ab ipso secundum ipsius voluntatem. Ecce Apostolica mansuetudo, cum quibus placide, patienter, modesteque agi præcepit, eos ipsos dicit a diabolo captivatos; nec tamen, quam commendabat, amisit lenitatem, quia eam, quam docebat, tacere noluit veritatem. Quinimo sanctus Doctor istud Cresconii mendacium unioni Donatistarum tam noxium judicabat, ut eamdem refutationem cap. 64 libri quarti contra prædictum Cresconium repetierit his paucis verbis: Dicis, me non servasse pacem & lenitatem, quam principio litterarum mearum promiseram, quod satanam Petilianum appellaverim. Ego non Petilianum, nec quemquam hominem in parte Donati, sed ipsum errorem partis Donati satanæ comparavi, ex cujus laqueis homines, quos diligo, cupio liberari: nam lege consideratius; invenies.
[426] Pacificus hæreseos Oppugnator non tantum cavebat, [solliciteque monens Catholicos,] ne Donatistas acerbioribus verbis læderet aut ab unione averteret, sed etiam publice Catholicos exhortabatur, ut iis nullam offensionis occasionem præberent: nam quando imminebat disputatio vel collatio Carthaginensis inter Catholicos & Donatistas instituenda, S. Augustinus sermone 35 de Laude pacis, qui inter quadraginta novos a Sirmondo nostro primum vulgatos legitur, auditores suos de Donatistis amice tractandis post alia sic monet: Proinde, charissimi, exhortor charitatem vestram, ut exhibeatis illis Christianam & Catholicam mansuetudinem. Nunc curandis instatur. In fervore sunt oculi sanctorum. Caute curandi leniterque tractandi sunt. Nemo suscipiat cum aliquo litem; nemo velit nunc vel ipsam suam fidem altercando defendere, ne de lite scintilla nascatur, ne quærentibus occasionem occasio præbeatur. Prorsus convicium audis; tolera, dissimula, præteri; memento curandum.
[427] Videte quam blandi sunt medici eis, quos etiam mordaciter curant. [ne in collationibus] Audiunt convicium, præbent medicamentum, nec reddunt convicium convicio. Verbum fit verbo, ut unus sit curandus, alter curat *, non duo litigantes. Fertote, obsecro, fratres mei. Sed non fero, inquit, quia blasphemat Ecclesiam. Hoc te rogat Ecclesia, ut feras, quia blasphematur Ecclesia. Detrahit, inquit, episcopo meo; crimen dicit in episcopum meum, & taceo? Crimen dicat, & tace, non agnoscendo, sed ferendo. Hoc præstas episcopo tuo, si pro illo, illo tempore non miscearis. Intellige tempus, habeto consilium. Deum tuum quanti blasphemant? Tu audis, & ille non audit? Tu nosti, & ille non novit? Et tamen facit oriri solem super bonos & malos, & pluit super justos & injustos; ostendit patientiam, differt potentiam. Sic & tu agnosce tempus; noli provocare tumentes oculos ad turbandos seipsos. … Noli conviciis repellere conviciantem, sed ora pro eo. Loqui vis illi contra illum; loquere Deo pro illo. Non tibi dico, quod taceas; sed elige magis, ubi loquaris, apud quem tacitus loqueris, labiis clausis, corde clamante. Ubi non te videt, ibi esto bonus pro illo.
[428] [ullam præberent] Præterea sanctus Doctor alterum de eadem materia sermonem, qui inter quadraginta novos Sirmondianos ordine trigesimus sextus est, exorditur hoc modo: Curam nostram pro vobis, & pro inimicis nostris & vestris, & pro salute omnium, pro quiete, pro pace communi, pro unitate, quam Dominus jussit, Dominus diligit, adjuvent preces sanctitatis vestræ, ut de illa identidem ad vos loquamur, & vobiscum gaudeamus. Etenim de pace & caritate loqui, si semper amamus, semper debemus. Multo magis ergo isto tempore, quando pax sic amatur, ut in periculo ejus amandæ & tenendæ constituti illi, quibus malum pro malo non reddimus, & cum quibus, sicut scriptum est, odio habentibus pacem sumus pacifici, & quia pacem loquimur eis, debellare nos volunt gratis. Illi ergo, qui tales sunt, periclitantur inter amorem pacis & confusionem pudoris; nec id agunt, cum vinci nolunt, ut invicti sint: qui enim vinci a veritate nolunt, ab errore vincuntur. O si eos caritas potius, quam animositas superaret! Inde victores fierent, unde victi essent. Nos pro Ecclesia Catholica, ad cujus pacem & concordiam, & reconciliationem invitamus inimicos ejus, non humanis opinionibus, sed divinis testimoniis, amamus, tenemus, & defendimus. Quid cum illo agam, qui pro parte clamat, & contra totum litigat? Nonne bonum illi est vinci, qui si victus fuerit, totum tenebit; si vicerit, in parte remanebit? Imo si vincere sibi videbitur: nam non vincit, nisi veritas; victoria veritatis est caritas.
[429] [turbarum] Cum vero Marcellinus comes ad evitandam omnem dissensionis aut tumultus ansam nomine imperatoris prudenter vetuisset, ne quis ex plebe Catholica locum disputationis intraret, S. Augustinus in fine ejusdem sermonis publice populum monet his verbis: Ad collationis locum nullus vestrum irruat, fratres mei. Prorsus, si fieri potest, etiam per illum locum transitum devitate, ne forte aliquis contentionis & litis aditus inveniatur, vel occasio præbeatur, & inveniant ipsam occasionem, qui quærunt occasionem. Maxime quoniam, qui parum Deum timent, aut admonitionem nostram parvi pendunt, vel quia præsentia diligunt, debent saltem terrenæ potestatis severitatem venerari. Edictum viri illustris publice propositum legistis; quod quidem non propter vos propositum est, qui Deum timetis & commonitionem episcoporum vestrorum non contemnitis; sed ne quis ista non curet, ne quis ista contemnat.
[430] Videant igitur quales sunt, ne forte illis eveniat, [occasionem.] quod ait Apostolus: “Qui enim resistit potestati, Dei ordinationi resistit. Principes enim non sunt timendi bono opere, sed malo”. Vitemus omnes seditiones, omnes causas seditionis. Forte dicitis; Intenti sumus, quid facturi sumus. Et quid vobis injungamus? Partes forte uberes pietatis. Nos disputemus pro vobis; vos orate pro nobis. Orationes etiam vestras, sicut jam ante præmonuimus, jejuniis & eleemosynis adjuvate: addite pennas illis, quibus volant ad Deum. Sic agentes negotium, fortasse utiliores nobis eritis, quam nos vobis: nemo enim nostrum in hac disputatione pro se præsumit. In Deo est tota spes; neque enim meliores sumus Apostolo, qui dicit: Orate pro nobis. Orate, inquit, pro me, ut detur mihi sermo. Illum ergo pro nobis rogetis, in quo spem posuimus, ut de nostra disputatione gaudeatis. Tenete ista, fratres, obsecramus vos per nomen ipsius Domini, per amorem pacis, per plantatorem pacis, oramus vos, ut eum pacifice oretis, pacifice deprecemini, & memineritis esse filii ejus, a quo dictum est: “Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur”. At plerique Donatistæ pertinaces huic soliciti Pastoris amori furorem rependebant, ut paragrapho sequente referemus.
[Annotata]
* forte curator
§ XXXI. Rabies Donatistarum adversus Augustinum aliosque Catholicos, quæ legibus imperatoris utiliter coërcenda fuit.
[Rabies pervicacium Donatistarum in Catholicos ob conversionem quorumdam,] Cum quidam Donatistæ continuis S. Augustini aliorumque præsulum exhortationibus & invictis argumentis ad unionem Ecclesiæ Catholicæ converterentur, alii pervicaces hujus hæresis sectatores (utemur verbis nostri sancti Doctoris in Epistola 50) sic exarserunt, & tantis sunt odiorum stimulis incitati, ut contra eorum insidias atque violentias, & apertissima latrocinia vix ullæ nostræ communionis ecclesiæ possent esse securæ, vix ulla via tuta, qua iter agerent, quicumque adversus eorum rabiem pacem prædicarent, eorumque dementiam perspicua veritate convincerent. Usque adeo prorsus non solum laïcis, vel quibuslibet clericis, sed ipsis quoque episcopis Catholicis quodammodo proponebatur dura conditio: aut enim tacenda erat veritas, aut eorum immanitas perferenda. Sed si veritas taceretur, non solum nemo fuerat ejus silentio liberandus, sed multi etiam illorum seductione perdendi. Si autem veritatis prædicatione furor eorum ad sæviendum provocaretur, aliquibus liberatis, nostrisque firmatis, rursus a sequenda veritate formido impediret infirmos.
[432] [quam aberrando a via feliciter aliquando vitavit Sanctus,] Sanctus noster aliquando rabiem illorum feliciter evitavit, ut ipse in Enchiridio ad Laurentium cap. 17 testatur his verbis: Nonnullis errare profuit aliquando; sed in via pedum, non in via morum: nam nobis ipsis accidit, ut in quodam bivio falleremur, & non iremus per eum locum, ubi operiens transitum nostrum Donatistarum manus armata subsederat; atque ita factum est, ut eo, quo tendebamus, per devium circuitum veniremus, cognitisque insidiis illorum, nos gratularemur errasse, atque inde gratias ageremus Deo. Sanctus Possidius in Actis post hunc Commentarium prævium edendis num. 23 narrabit idem S. Augustini periculum, cui statim subjunget insidias sibi structas, & injurias ab iisdem furentibus Donatistis illatas, quamvis ille pius biographus præ modestia nomen suum suppresserit. Sed ex Opere S. Augustini contra Cresconium grammaticum lib. 3, cap. 46 novimus, id ipsi Possidio Calamensi tunc episcopo contigisse, quemadmodum mox audiemus.
[433] [quamque experti sunt alii,] Sanctus Doctor in Epistola 166 eamdem rem de Possidio refert, ubi prius Donatistis alia quædam crudelitatis specimina breviter exhibet, eos ita alloquens: Ut longe præterita & multa non repetamus, saltem recentia facta vestra cogitate. Marcus presbyter Casphalianensis a nemine coactus, propria voluntate Catholicus factus est; quare illum vestri persecuti sunt, & pene occidissent, nisi Dei manus per homines supervenientes violentias eorum compressisset. Restitutus Victorianensis ad Catholicam, nullo cogente, se transtulit; quare captus est de domo sua, cæsus, in aqua volutatus, buda vestitus (est genus ignominiosæ vestis, de qua voce Cangius in Glossario consuli potest) & nescio quot dies in captivitate retentus est, nec libertati propriæ fortasse restitutus esset, nisi jam pene propter ipsam causam Proculianus sibi exhibitionem videret imminere. Marcianus Urgensis Catholicam unitatem propria voluntate delegit; quare subdiaconum ejus, cum ipse fugisset, prope usque ad mortem cæsum clerici vestri lapidibus obruerunt, quorum domus pro suo scelere eversæ sunt. Quid amplius dicamus? Modo præconem misistis, qui clamaret Siniti: Quisquis Maximino communicaverit, incendetur domus ejus. Quid antequam ipse ad Catholicam conversus esset, & nondum de transmarinis remeasset? Ad quid aliud presbyterum Siniti miseramus, nisi ut nulli molestus nostros visitaret, & in domo juris sui positus, pacem Catholicam volentibus prædicaret, quem vos inde cum gravi injuria projecistis?
[434] [inter quos S. Possidius:] Quid aliud agebamus, quando unus nostrum Calamensis episcopus Possidius ibat ad fundum Fugilinensem, nisi ut nostri quamvis pauci, qui illic erant, visitarentur, & audito verbo Dei ad unitatem Christi, qui vellent, converterentur? Cui ambulanti viam suam, latronum more, insidiati sunt; & quia in eorum insidias cadere non potuit, eum aperta violentia in fundo Livetensi pene vivum cum domo, quo fugerat, incenderant, nisi tertio suppositas flammas coloni ejusdem fundi propter periculum suæ salutis exstinguerent. Quid Possidius post istud incendii periculum ab iisdem furentibus hæreticis passus fuerit, idem sanctus Doctor lib. 3 contra Cresconium grammaticum cap. 46 clarius exponit his verbis: Tunc domum, in qua cum suis se Possidius incluserat, sepire armatis, lapidibus circumtundere, ambire flammis, aditum ex omni parte moliri; quæ vero aderat incolentium multitudo memor periculi sui, si in eo loco aggressum tantum facinus impleretur, partim illum deprecabatur, ut parceret, quem resistendo non audebat offendere, partim vero ignes suppositos exstinguebat. Cum ille (videlicet Donatistarum ductor) nihilo segnius cœptis fervidus atque inexoratus instaret, cessit aliquando ictibus janua; ingressi sunt, sauciatisque cæde jumentis, quæ in inferiore domus parte compererant, de superioribus episcopum deposuerunt, afficientes plagis & contumeliis. Hæc omnia num. 24 Actorum confirmabit tacito suo nomine ipse Possidius, qui illam Donatistarum crudelitatem expertus est.
[435] Etiam Clerici Catholici Hipponensis ecclesiæ in Epistola 66, [impia eorum in Catholicos] quam Januario primæ sedis episcopo Donatistæ scripserunt, merito de immani Donatistarum persecutione conqueruntur in hunc modum: Clerici & circumcelliones vestri novi generis & inauditæ crudelitatis persecutione in nos sæviunt. Qui si malum pro malo redderent, etiam sic contra legem facerent Christi. Nunc vero consideratis omnibus factis nostris & vestris, invenimur hoc pati, quod scriptum est: “Retribuebant mihi mala pro bonis”. Et in alio Psalmo: “Cum his, qui oderant pacem, eram pacificus; cum loquebar illis, debellabant me gratis”. Deinde proferunt authentica veterum imperatorum decreta, quibus Donatistæ condemnabantur, & ex iis ita disserunt: De nobis ergo quid queramini, non habetis; & tamen Ecclesiæ Catholicæ mansuetudo etiam ab his imperatorum jussionibus omnino conquieverat, nisi vestri clerici & circumcelliones per suas immanissimas improbitates furiosasque violentias quietem nostram perturbantes atque vastantes, hæc in vos recoli & moveri coëgissent. Nam priusquam recentiores leges istæ, de quibus modo querimini, venissent in Africam, insidias in itineribus nostris episcopis tetenderunt, conclericos nostros plagis immanissimis quassaverunt, laïcis quoque & plagas gravissimas inflixerunt, & intulerunt eorum ædificiis incendia.
[436] Denique Clerici Hipponenses ostendunt, has contumelias ab episcopo suo Augustino non fuisse delatas ad imperatorem; [crudelitas] sed mitissimum Virum prius obtulisse Donatistis æquissimas pacis ineundæ conditiones, quas hi superbe repudiarunt, atque narrationem suam prosequuntur hoc modo: Pejora mala nobis vestri nunc faciunt; non tantum nos fustibus quassant, ferroque concidunt, verum etiam in oculos exstinguendos calcem mixto aceto, incredibili excogitatione sceleris mittunt. Domos insuper nostras compilantes, arma sibi ingentia & terribilia fabricarunt, quibus armati per diversa discurrunt, comminantes atque anhelantes cædes, rapinas, incendia, cæcitates. Quibus rebus compulsi sumus tibi primitus conqueri. Consideret gravitas tua, quam multi vestrum, imo vos omnes, qui vos pati dicitis persecutionem, sub ipsis quasi terribilibus imperatorum Catholicorum legibus, in possessionibus vestris & alienis securi sedeatis, & nos a vestris tam inaudita mala patiamur. Vos dicitis pati persecutionem, & nos ab armatis vestris fustibus & ferro concidimur. Vos dicitis pati persecutionem, & nostræ domus ab armatis vestris compilando vastantur. Vos dicitis pati persecutionem, & nostri oculi ab armatis vestris calce & aceto exstinguuntur. Insuper etiam, si quas mortes sibi ultro ingerunt, nobis volunt esse invidiosas, vobis gloriosas. Quod nobis faciunt, sibi non imputant, & quod sibi faciunt, nobis imputant. Vivunt, ut latrones; moriuntur, ut circumcelliones; honorantur, ut martyres: & tamen nec latrones aliquando audivimus, eos, quos deprædati sunt, excæcasse. Occisos auferunt luci, vivis auferunt lucem.
[437] Propter hæc aliaque notoria Donatistarum scelera tandem S. Augustinus mutavit priorem suam sententiam circa pœnas hæreticis infligendas, [occasionem dedit imperatori] quæ mansuetissimo Præsuli semper antea displicuerant, ut in Epistola 48 fatetur his verbis: Mea primitus sententia erat, neminem ad unitatem Christi esse cogendum, verbo esse agendum, disputatione pugnandum, ratione vincendum, ne fictos Catholicos haberemus, quos apertos hæreticos noveramus. Sed hæc opinio mea, non contradicentium verbis, sed demonstrantium superabatur exemplis: nam primo mihi opponebatur civitas mea, quæ cum tota esset in parte Donati, ad unitatem Catholicam timore legum imperialium conversa est, quam nunc videmus ita hujus vestræ animositatis perniciem detestari, ut in ea numquam fuisse credatur. Ita aliæ multæ, quæ mihi nominatim commemorabantur, ut ipsis rebus agnoscerem, etiam in hac causa recte intelligi posse, quod scriptum est: “Da sapienti occasionem, & sapientior erit”. Quam multi enim, quod certo scimus, jam volebant esse Catholici, manifestissima veritate commoti, & offensionem suorum reverendo quotidie differebant.
[438] [leges condendi] Deinde sanctus Doctor in Epistola 50 justitiam legum imperatoriarum variis argumentis ex sacra Scriptura desumptis demonstrat, & earum promulgandarum occasionem ibidem exponit his verbis: Antequam istæ leges, quibus ad convivium sanctum coguntur intrare, in Africam mitterentur, nonnullis fratribus videbatur, in quibus & ego eram, quamvis Donatistarum rabies usquequaque sæviret, non esse petendum ab imperatoribus, ut ipsam hæresim juberent omnino non esse, pœnam constituendo eis, qui in illa esse voluissent; sed hoc potius constituerent, ut eorum furiosas violentias non paterentur, qui veritatem Catholicam vel prædicarent loquendo, vel legerent constituendo. Quod eo modo fieri aliquatenus posse arbitrabamur, si legem piissimæ memoriæ Theodosii, quam generaliter in omnes hæreticos promulgavit, ut quisquis eorum episcopus vel clericus ubilibet esset inventus, decem libris auri mulctaretur, expressius in Donatistas, qui se negabant hæreticos, ita confirmarent, ut non omnes ea mulcta ferirentur, sed in quorum regionibus aliquas violentias a clericis vel a Circumcellionibus vel populis eorum Ecclesia Catholica pateretur; ut scilicet post protestationem Catholicorum, qui fuissent ista perpessi, jam cura ordinum ad persolvendam mulctam episcopi sive ministri ceteri tenerentur.
[439] [contra ipsos,] Ita enim existimabamus, eis territis & nihil tale facere audentibus, posse libere doceri & teneri Catholicam veritatem, ut ad eam cogeretur nemo, sed eam, qui sine formidine vellet, sequeretur, ne falsos & simulatores Catholicos haberemus. Et quamvis aliis fratribus aliud videretur, jam ætate gravioribus, vel multarum civitatum & locorum exempla currentibus *, ubi firmam & veram Catholicam videbamus, quæ tamen ibi talibus beneficiis Dei constituta esset atque firmata, dum per priorum imperatorum leges ad communionem homines Catholicam cogerentur: obtinuimus tamen, ut illud potius, quod dixi, ab imperatoribus peteretur; decretum est in concilio nostro; legati ad comitatum missi sunt. Sed Dei major misericordia, qui sciret, harum legum terror & quædam medicinalis molestia quam multorum esset pravis vel frigidis animis necessaria, & illi duritiæ, quæ verbis emendari non potest, sed tamen aliquantula severitate disciplinæ potest, id egit, ut legati nostri, quod susceperant, obtinere non possent: jam enim nos prævenerant ex aliis locis quædam episcoporum querelæ gravissimæ, qui mala fuerant ab ipsis multa perpessi, & a suis sedibus exturbati; præcipue horrenda & incredibilis cædes Maximiani episcopi Catholici ecclesiæ Vagiensis * effecit, ut nostra legatio jam quid ageret, non haberet: jam enim lex fuerat promulgata, ut tantæ immanitatis hæresis Donatistarum, cui crudelius parci videbatur, quam ipsa sæviebat, non tantum violenta esse, sed omnino esse non sineretur impune.
[440] His subjungitur immane scelus, quod crudeles Donatistæ perpetrarunt adversus S. Maximianum Bagaiensem præsulem, [quas, ut necessarias,] qui die tertia Octobris in Martyrologio Romano annuntiatur his verbis: In Africa sancti Maximiani episcopi Bagaiensis, qui a Donatistis iterum atque iterum sævissima passus, ex alta denique turri præcipitatus, & pro mortuo derelictus, gloria confessionis illustris postmodum quievit in Domino. Quapropter hic sanctus Maximianus ad dictam diem tertiam Octobris in Opere nostro illustrandus occurret. Sed hac occasione successores nostros præmonemus, ut diligenter examinent, an ille Maximianus ab alio ejusdem nominis episcopo distingui debeat. Porro de hac intricata difficultate Tillemontius in Monumentis ecclesiasticis tomo 13, pag. 991 & sequente consuli poterit. Consulendus etiam erit eminentissimus Baronius, qui in Annalibus ecclesiasticis ad annum Christi 402, num. 62 priorem sententiam suam revocat, & duos Maximianos ejusdem fere temporis episcopos in Africa distinguit.
[441] Certe Maximianus ille, cui sævi Donatistæ tot cruenta vulnera inflixerant, [& utiliter latas,] & quem fama jam mortuum nuntiaverat, mirabiliter morti ereptus, ad Honorium imperatorem trans mare discessit, ac recentibus adhuc cicatricibus crudelitatem Donatistarum accusavit, ut Sanctus ibidem narrat verbis sequentibus: Auxilium ergo petivit ab imperatore Christiano, non tam sui ulciscendi causa, quam tuendæ ecclesiæ sibi creditæ. Quod si prætermisisset, non ejus fuisset laudanda patientia, sed negligentia merito culpanda. Neque enim & apostolus Paulus vitæ suæ transitoriæ consulebat, sed Ecclesiæ Dei, quando contra illos, qui eum occidere conspiraverant, consilium illorum tribuno ut proderetur, effecit. Unde factum est, ut eum ad locum, quo fuerat perducendus, deduceret miles armatus, ne illorum pateretur insidias: Romanas etiam leges implorare minime dubitavit, civem Romanum se esse proclamans, quos tunc affligi verberibus non licebat; itemque, ne Judæis eum interimere cupientibus traderetur, cæsaris poposcit auxilium, Romani quidem principis, sed non Christiani. Ubi satis ostendit, quid facere deberent postea Christi dispensatores, quando imperatores Christianos periclitante Ecclesia reperirent. Hinc ergo factum est, ut imperator religiosus & pius, perlatis in notitiam suam talibus causis, mallet piissimis legibus illius impietatis errorem omnino corrigere, & eos, qui contra Christum Christi signa portarent, ad unitatem Catholicam terrendo & coërcendo redigere, quam sæviendi tantummodo auferre licentiam, & errandi ac pereundi relinquere. Jam vero cum ipsæ leges venissent in Africam, præcipue illi, qui quærebant occasionem, aut sævitiam furentium metuebant, aut suos verecundabantur offendere, ad Ecclesiam continuo transierunt.
[442] Cum desperati quidam Donatistæ & harum legum impatientes antiquo majorum suorum more seipsos interficerent aut se interficiendos offerrent, [contra calumnias Donatistarum,] & hanc cædem Catholicis imputarent, Augustinus exemplo Absalonis & alia familiari similitudine stultam illam accusationem sic ibidem refellit: Illi autem, quod & alibi aliquando diximus, & quod nobis faciunt, sibi non imputant, & quod sibi faciunt, nobis imputant. Quis enim nostrum velit, non solum aliquem illorum perire, verum etiam aliquid perdere? Sed si aliter non meruit pacem habere domus David, nisi Absalon filius ejus in bello, quod contra patrem gerebat, fuisset exstinctus, quamvis magna cura mandaverit suis, ut eum, quantum possent, vivum salvumque servarent, ut esset, cui pœnitenti paternus affectus ignosceret, quid ei restitit, nisi perditum flere, & sui regni pace acquisita suam mœstitiam consolari?
[443] [defendit] Sic ergo Catholica mater bellantibus adversus eam quid aliud quam filiis suis, quia utique ex ipsa magna arbore, quæ ramorum suorum porrectione toto orbe diffunditur, iste in Africa ramusculus fractus est, cum eos charitate parturiat, ut redeant ad radicem, sine qua veram vitam habere non possunt, si aliquorum perditione ceteros tam multos colligit, præsertim quia isti non sicut Absalon casu bellico, sed spontaneo magis interitu pereunt, dolorem materni cordis lenit & sanat tantorum liberatione populorum: quorum si videas in Christi pace lætitias, frequentias, alacritates, & ad hymnos audiendos & canendos, & ad verbum Dei percipiendum celebres hilaresque conventus, multorumque in eis cum dolore magno recordationem præteriti erroris, & cum gaudio considerationem cognitæ veritatis, & cum indignatione & detestatione mendacium magistrorum, quod modo cognoscant, de nostris Sacramentis quam falsa jactaverint, multorum etiam in eis confessiones, quod olim vellent esse Catholici, nec inter homines tanti furoris auderent; horum ergo populorum congregationes per plurimas Africæ regiones ab illa perditione liberatorum, si sub uno conspectu videres, tunc diceres, nimiæ fuisse crudelitatis, si dum timeretur, ne homines desperati, & istorum innumerabili multitudini nulla æstimatione comparandi, suis & voluntariis ignibus cremarentur, isti in æternum perdendi & sempiternis ignibus cruciandi * relinquerentur.
[444] Si enim duo aliqui in una domo habitarent, quam certissime sciremus esse ruituram, [Augustinus.] nobisque id prænuntiantibus nollent credere, atque in ea manere persisterent; si eos inde possemus eruere vel invitos, quibus imminentem illam ruinam postea demonstraremus, ut redire ulterius sub ejus periculum non auderent, puto, nisi faceremus, non immerito crudeles dijudicaremur. Porro si unus illorum nobis diceret: Quando intraveritis eruere nos, me ipsum continuo trucidabo; alter autem nec exire quidem inde, nec erui vellet, sed neque necare se auderet, quid eligeremus, utrum ambos ruinæ opprimendos relinquere, an uno saltem per misericordiæ nostram operam liberato, alterum non nostra culpa, sed sua potius interire? Nemo est tam infelix, qui non quid fieri in talibus rebus oporteat, facillime judicet. Et de duobus hominibus, uno perdito & uno liberato similitudinem istam proposui. Quid ergo sentiendum est de quibusdam paucis perditis, & innumerabili multitudine populorum liberatorum? Non enim vel tot sunt illi homines, qui sua voluntate pereunt, quot liberantur per istas leges ab illa pestifera æternaque pernicie, fundi, pagi, vici, castella, municipia, civitates. Ex hoc discursu colligimus, imperatoriis legibus multos Donatistas ad gremium Ecclesiæ Catholicæ reductos esse, quorum numerus adhuc crevit post disputationem Carthaginensem, quæ inter Catholicos & Donatistas instituta fuit, ut paragrapho sequente narrabitur.
[Annotata]
* al. cernentibus vel narrantibus
* al. Vagaiensis aut Bagaiensis
* al. cremandi
§ XXXII. Præcipua, quæ Sanctus noster in congressu Carthaginensi & post illum contra Donatistas egit.
[Donatistæ, qui ad collationem sæpius erant frustra invitati,] Sanctus Episcopus noster Hipponensis aliique Catholici præsules Africæ Donatistas ad amicam disputationem sæpius invitaverant. At hi quaslibet æquissimas pacis ineundæ conditiones superbe rejiciebant, & allegabant varias futiles hujus recusationis ratiunculas, ex quibus in Epistola 166 S. Augustinus unam maxime frivolam refellit hoc modo: Vestri episcopi conventi a nobis, numquam nobiscum pacifice conferre voluerunt, quasi fugientes cum peccatoribus loqui. Quis ferat istam superbiam; quasi Paulus apostolus non contulerit cum peccatoribus, & cum valde sacrilegis? Legite Actus Apostolorum & videte. Quasi ipse Dominus non cum Judæis, a quibus crucifixus est, sermones de lege habuerit, eisque congruenter responderit? Postremo diabolus est primus omnium peccatorum, qui converti ad justitiam numquam poterit, & tamen nec ipse Dominus de lege dedignatus est ei respondere; ut intelligatis, istos ideo nobiscum nolle conferre, quia causam suam perditam norunt. Attamen post aliquot annos, impulsore potissimum S. Augustino, Honorius imperator episcopos Donatistarum Carthaginem convenire jussit, ut cum Catholicis de religione disputarent. Hinc illi licet inviti simulabant, a se desiderari hunc congressum, a quo semper antea abhorruerant.
[446] Sanctus Doctor hac opportuna occasione utendum existimabat, [ad illam coguntur per imperatorem,] ut arrogantes illorum episcopos publice confunderet, iisque palam convictis, quorum pertinaciam noverat, saltem simpliciores Donatistas ad unionem Catholicæ Ecclesiæ perduceret. Ex illa collatione Carthaginensi Sanctus noster hunc præcipue fructum exspectabat, ut lib. 3 contra Julianum cap. 1 satis indicat, ubi Pelagianos ita alloquitur: Nec vos nec alios decipiatis, velut talem vocem habentes adversus nos, qualem nos adversus Donatistas, quos ad collationem nobiscum venire per imperialia jussa compulimus. Illorum enim furor occupaverat Africam totam, nec prædicari a Catholicis veritatem contra suum patiebantur errorem, violentis aggressionibus, latrocinationibus, itinerum obsidionibus, rapinis, ignibus, cædibus multa vastantes, cuncta terrentes; cum quibus apud episcopos, quos communes non habebamus, nihil agere poteramus. Quod vero ante centum ferme annos majores nostri cum eis egerant, jam populorum memoria non tenebat. Hæc igitur necessitas compulit, ut saltem gestis nostra collatione confectis, eorum contunderemus inverecundiam, & reprimeremus audaciam. Vestra vero apud competens judicium communium episcoporum modo causa finita est.
[447] Ibidem deinde Pelagianos comparat Maximianistis, qui ex Donatistis ortum habuerunt, [exclusis tamen Maximianistis.] & a colloquio Carthaginensi propter paucitatem exclusi sunt, ut exponit his verbis: Similes autem estis potius Maximianistis, qui cupientes exiguitatem suam nomine saltem certaminis consolari, & ideo videri aliquid apud eos, quibus contemptibiles erant, quia inire nobiscum sinerentur examen; interpellantes eos, & libellum dantes, provocantesque contempsimus: magis enim de certamine nominari desiderabant, quam formidabant in certamine superari; nec sperabant victoriæ gloriam, sed famam requirebant collationis, quia multitudinis non habebant. Si ergo putatis, ideo vos esse victores, quia non vobis datum est quale desideratis examen; Maximianistæ vos ad ista vaniloquia præcesserunt: quamvis dederit vobis Ecclesia Catholica judicium, quale debuit, ubi causa vestra finita est; illis autem nullum dare dignata est, quia non a nobis, sicut vos, sed a Donatistis fuerant segregati. Si autem in Maximianistis videtis non esse consequens, ut qui conferre in aliquo judicio non sinuntur, putari debeant de veritate confidere, nolite ulterius hæc vana jactare; vobisque sufficiat, quod vos Ecclesia Catholica & materna lenitate sustinuit, & judiciaria severitate, vel potius medicinali necessitate damnavit. Rejectis itaque Maximianistis, illa collatio Carthaginensis anno Christi 411 inter Catholicos & Donatistas habita est, quemadmodum jam breviter ex contractis S. Augustini scriptis referemus.
[448] [Conveniunt episcopi Carthagine, cognitore Marcellino comite] Honorius imperator curam collationis hujus cogendæ ac dirigendæ demandavit viro clarissimo Marcellino comiti, qui litteris encyclicis omnes utriusque partis episcopos ex universa Africa moneri jussit, ut intra quatuor menses publicæ disputationis instituendæ gratia Carthaginem convenirent. Præterea Marcellinus sine jussione imperatoris reddidit ecclesias Donatistis, qui se venturos pollicerentur, ut eos hoc modo demulceret, ac etiam beneficiis ad congressum invitaret. Denique illis obtulit, ut alium, quem vellent, cum illo judicem, seu causæ cognitorem constituerent, juravitque per mysterium sanctissimæ Trinitatis, nihil se aliud judicaturum, nisi quod allegationes utriusque partis & veritas rei persuaderent. Igitur ex Catholicorum parte Carthaginem venerunt antistites ducenti octoginta sex, cum ferme centum viginti in suis ecclesiis senectute vel morbis impediti remansissent, essentque eo tempore sexaginta sedes episcopales pastoribus orbatæ. Ex parte autem Donatistarum eo confluxerunt episcopi centum quinquaginta novem, quamvis hi falso jactarent, se numero plures quam quadringentos esse; sed alios ob varias corporis infirmitates domi remansisse. Quinimo in subscriptionibus eorum legebantur ducenta septuaginta nomina, cum tantum centum quinquaginta novem præsules illorum adessent, & multi pro absentibus fraudulenter subscripsissent. Sed hæc subscriptionum falsitas, aliaque crassa mendacia facile postmodum detecta sunt. Porro Donatistæ tanta speciosi agminis pompa simul omnes Carthaginem ingressi sunt, ut istius magnæ civitatis oculos in se converterent, sicut S. Augustinus loquitur, cum Catholici ad evitandam ostentationem non omnes simul, sed seorsum, prout quisque poterat, eamdem urbem intrarent.
[449] [eliguntur ab utraque parte septem ad disputandum,] Omnibus utriusque partis episcopis jam Carthagine præsentibus, Marcellinus comes locum, tempus, atque ordinem collationis constituit, ac inter alia edicto cavit, ut ex unaquaque parte deligerentur octodecim, quorum officia sic inter se divisa essent, ut ex iis septem deputarentur ad disputandum, totidem, cum opus esset, ad consulendum; reliqui quatuor actis conscribendis atque custodiendis præessent, ne quid addi vel detrahi ab aliquo posset. Insuper additi sunt notarii quatuor, ut bini cum exceptoribus judicis sive cognitoris alternarent, ne quis se dixisse causaretur, quod non fuisset exceptum vel annotatum. Marcellinus etiam postulavit, ut reliqui utriusque partis episcopi signatis ad se litteris promitterent, ratum habituros, quidquid a septenis fuisset actum. Inter episcopos Catholicos ex septem disputatoribus celebriores erant Aurelius Carthaginensis, Alypius Tagastensis, & Augustinus Hipponensis, qui licet inter hos tres ordine sit ultimus, tamen in agendis hujus colloquii negotiis non fuit postremus, ut infra dicetur. Ex parte vero Donatistarum præcipui disputatores seu potius cavillatores erant Primianus Carthaginensis, Emeritus Cæsariensis in Mauritania, Gaudentius Tamugadensis, & Petilianus olim clamosus causidicus, ac tunc episcopus Cirtensis aut Constantinensis.
[450] Marcellinus hæc ita prudenter ordinaverat, ut nullum seditionis aut tumultus periculum suboriretur, [æquas Donatistis sibique iniquas conditiones offerunt Catholici,] & in eumdem finem publico edicto prohibuerat, ne plebs Carthaginensis ad locum collationis propius accederet. Unde S. Augustinus etiam duplici concione populum Catholicum sedulo monuit, ut omnes edicto clarissimi cognitoris obtemperarent, & nemini ex Donatistis ullam offensionis ansam præberent, sicuti superius alia occasione diximus. Verum hæc decreta tumultuosis concordiæ inimicis minime placuerunt, & imprimis Donatistæ postularunt, ut locus collationis omnibus suis pateret. At quanta fuit Donatistarum pertinacia adversus edictum cognitoris, tanta fuit Catholicorum erga illud observantia: nam Catholici datis ad clarissimum virum litteris indicarunt, consentire se omnibus, quæ edicto illo statuta fuerant. Insuper in iisdem litteris promiserunt, si in parte Donati veritas eis demonstraretur Ecclesiæ, non se illic episcopalem honorem quæsituros, sed consilium eorum secuturos pro salute Christiana. Si autem in sua communione potius veritas Ecclesiæ ostenderetur, honorem episcopalem eis se non negaturos, & hoc a se fieri bono pacis, ut intelligerent hi, quibus hoc præstaretur, quod in eis Catholici non Christianam consecrationem, sed humanum detestarentur errorem. Quinimo Catholici præsules episcopatibus suis cedere parati erant, si pax ita confirmari posset, ut sanctus Doctor in libro de gestis cum Emerito fusius exponit.
[451] Denique Catholici consenserunt, ut voluntati Donatistarum satisfieret, [qui & capita assignant, de quibus disputaretur:] & ex iis omnes, qui vellent, ad locum collationis confluerent, cum tamen ex Catholicis episcopis illi soli adessent, quos edicto suo Marcellinus assignaverat; ut si aliquis tumultus existeret (quod Catholici verebantur) hic imputari non posset illis, qui paucissimi adessent, sed potius iis, qui multitudinem suam præsentem esse voluissent. Cognitor, acceptis Donatistarum & Catholicorum litteris, quidquid utraque pars scripserat, in publicam populi notitiam transmisit, ut antea spoponderat; quod forsan eo consilio fecit, ut gnarus omnium populus evidenter sciret, quam æquas adversariis & sibi iniquas pacis conditiones Catholici admisissent, ac tanto facilius imperita plebs Donati partem sequens obstinatos in schismate Donatistas desereret. Interim Catholici Marcellino comiti dederant ac litteris mandaverant præcipua controversiæ capita, quæ discutienda erant; nempe Ecclesiam Christi toto terrarum orbe diffusam esse, Cæcilianum perperam de crimine traditionis accusatum fuisse, jussiones imperatorias, quas pro se contra Donatistas Catholici nonnumquam impetraverant, non esse damnandas, cum ipsi quoque Donatistæ Maximianistas hostes suos publicis aliquando judiciis essent insectati, & alia similia dissidii puncta, in quibus cardo rei vertebatur.
[452] [ubi ad locum disputationis perventum,] Omnibus igitur ita præparatis, plures utriusque partis episcopi Thermas Gargilianas (erat is locus in meditullio Carthaginis situs & collationi destinatus) ipsis Kalendis Juniis anni 411 intrarunt. Ingressus est una cum illis Marcellinus comes ac postmodum martyr, qui non solum tribunus militaris erat, sed & notarius, id est, a secretis imperatoris, ut constat ex titulo epistolæ Catholicorum ad ipsum ante collationem Carthaginensem scriptæ. Hic tamen in illa collatione non proprie judicis, sed cognitoris nomen præ se tulit: ita enim nominare consuevit antiquitas judices seculares, quorum arbitrio disponebantur in synodis ea, quæ ad pacificum & tranquillum congressum pertinerent. Ut autem pacta & conventa conservarentur, iis interloqui nonnumquam licebat, & ex authenticis instrumentis declarare potiora partis alterutrius jura, quamvis episcopis integrum judicium relinquerent, sicut ex variis conciliis passim notum est, & in hac ipsa collatione apparet.
[453] [mox tergiversari] Ceterum Donatistæ ab ipso collationis hujus initio tergiversari & cavillari cœperunt: cum enim a cognitore interrogarentur, utrum ex parte sua jam elegissent eos, qui susceptam causam peragerent, inter alias ineptias dixerunt, prius agendum esse de tempore, quod jam præteriisse contendebant. At cognitor respondit, hanc non episcopalem, sed forensem potius esse objectionem; siquidem de tempore, licet decimo quarto Kalendas Junias completum esset, utraque tamen pars in Kalendas ipsas Junii consenserat. Imo addidit, etiamsi pars quælibet nondum adfuisset, duos alios menses superesse, quos imperator adjunxerat trinis edictis fuisse servandos. Cum Donatistæ viderent, istud effugium sibi præclusum esse, ex illa responsione cognitoris intulerunt, nihil ergo secum publico jure agi debere, sed tantummodo divinis Scripturis. Hoc audito, cognitor quæsivit, quid utrique parti de hac re placeret. Catholici responderunt, jam mandatum electis suis disputatoribus injunctum fuisse, ut non forensibus argumentis, sed divinis testimoniis ageretur, & hoc mandatum legi jusserunt, quantumlibet adversarii reclamarent. Alias deinde tergiversationes obtruserunt, ut non ageretur id, ad quod agendum convocati fuerant.
[454] [incipiunt Donatistæ;] Præterea Donatistæ in hoc triduano colloquio Catholicos ignominiose & contemptim traditores appellabant, aliisque contumeliosis verbis perstringebant. Exemplo sit arrogans & vana superstitio, qua cum Catholicis in collatione sedere noluerunt: cum enim cognitor eos ad sedendum humaniter invitasset, id facere recusarunt dicentes, hoc sibi non esse licitum, quia in Psalmo 25 legitur: Non sedi in concilio impiorum. Prima vice Catholici illam contumeliam patienter tolerarunt, ne nugis hujusmodi refellendis inutiliter tempus perderent. Cum tamen Donatistæ tertia die collationis idem convicium repeterent, acute Catholici responderunt, eos etiam non debuisse Thermas Gargilianas ingredi, quia in eodem Psalmo hæc sequuntur: Et cum iniqua gerentibus non introibo. Quare Sanctus noster in libro, quem post collationem ad Donatistas scripsit, cap. 5 superstitionem illam explodit his verbis: Episcopi vestri … nobiscum sedere noluerunt dicentes sibi scriptum esse, ne cum talibus sedeant; illud utique non spiritaliter, sed carnaliter intelligentes, quod in Psalmo positum est: “Et cum impiis non sedebo”. Et tamen fecerunt, quod in eodem ipso loco psalmi prohibetur: nam ibi dicit Propheta; “Et cum iniqua agentibus non introibo”. Si ergo, quia nos iniquos vel noverant vel putabant, ideo nobiscum sedere noluerunt, quare (quod similiter prohibetur) nobiscum introierunt, ex parte sancti, ex parte polluti, nisi quia Scripturas sanctas intelligendo & carnaliter sapiendo ipsam unitatem dissipaverunt?
[455] Denique Catholici, præcisis innumeris tergiversationibus & ineptis cavillationibus, [adducti tamen ad capita controversiæ, respondere nequeunt:] Donatistas etiam reluctantes ad præcipua controversiæ capita sensim deduxerunt, & ex evidentissimis sacræ Scripturæ testimoniis probarunt, Ecclesiam toto terrarum orbe diffusam contagione malorum non perire. Deinde actum est de causa Cæciliani, & ex variis instrumentis publicis ostensum est, innocentiam ipsius jam multoties fuisse probatam; Donatistas autem multis judiciis ecclesiasticis & civilibus convictos atque damnatos fuisse. Cum Donatistæ manifestis his argumentis nihil solidi respondere possent, tandem Marcellinus cognitor tulit sententiam, confutatos a Catholicis Donatistas omnium documentorum manifestatione pronuntians, ut sanctus Doctor in Breviculo de collationibus trium dierum cap. 25 sub finem testatur. Sanctus Possidius Calamensis episcopus, qui tribus illis collationibus interfuit, S. Augustino præcipuam istius negotii partem & felicem disputationis eventum tribuere videtur, ut inferius in secunda Actorum parte post hunc Commentarium prævium num. 26 narrabitur.
[456] Pronuntiata contra Donatistas sententia, cognitor integerrimus obstinatis illis datam fidem servari jussit, [damnatos igitur ecclesiis suis expelli jubet Marcellinus, illorum odio deinde martyr,] ut ad diœceses suas sine periculo vitæ vel insidiarum redire possent. At simul iis declaravit, sibi non licere diutius exsecutionem legum imperatoriarum differre. Quapropter ex voluntate imperatoris cœtus aut conventicula eorum prohibuit, & ecclesias, quas Donatistæ pertinaces occupaverant, Catholicis restitui curavit. Unde Marcellinus incurrit odium Donatistarum, qui falso virum innocentem de Heracliana conjuratione accusarunt, ac fraudibus suis effecerunt, ut Marinus Honorii dux eum capite plecti jusserit. Hinc Hieronymus in Dialogo tertio adversus Pelagianos circa finem de pio illo comite sic loquitur: Scripsit dudum vir sanctus & eloquens episcopus Augustinus ad Marcellinum, qui postea sub invidia tyrannidis Heraclini ab hæreticis innocens cæsus est, duos libros de Infantibus baptizandis contra hæresim vestram. Ceterum de præclaro illo martyre consuli potest Opus nostrum die VI Aprilis, ubi Godefridus Henschenius Martyrologium Romanum secutus ex diversis monumentis gesta S. Marcellini collegit. His addi potuisset Epistola 259, quam S. Augustinus ad Cæcilianum Africæ præsidem scripsit, & in qua varias hujus clarissimi viri virtutes enumerat.
[457] Forsan Donatistæ speraverant fore, ut auctoritas sententiæ Carthaginensis hac Marcellini cæde labefactaretur. Sed hac de re consultus Honorius imperator Juliano Africæ proconsuli sub consulatu Constantii & Constantis tertio Kalendas Septembris, [cujus decretum confirmat imperator:] id est exeunte mense Augusto anni 414, respondit in hunc modum: Notione & solicitudine Marcellini spectabilis memoriæ viri contra Donatistas gesta sunt ea, quæ translata in publica monumenta habere volumus perpetuam firmitatem; neque enim morte cognitoris perire debet publica fides. Unde sanctus Doctor in præcipuas Africæ ecclesias induxit consuetudinem quotannis publice recitandi Acta authentica collationis Carthaginensis, ut in libro de gestis cum Emerito refertur. Nihil igitur obstinatis Donatistis ac ubique damnatis supererat, nisi ut more consueto reorum ac præsertim hæreticorum, arbitrum seu cognitorem causæ de studio partium accusarent, formam judicii reprehenderent, & alia vana suæ damnationis effugia quærerent.
[458] [Donatistarum cavillationes] Sed inanes horum obtrectatorum calumnias S. Augustinus acute refellit in libro post Collationem Carthaginensem ad Donatistas scripto, quem sic exorditur: Quid adhuc, Donatistæ, seducimini ab episcopis vestris, quorum fallaces tenebræ clara luce discussæ sunt, quorum apparuit error, quorum pertinacia superata est? Quid adhuc vobis jactant vana mendacia? Quid adhuc creditis hominibus victis? Cum vobis dicunt, judicem præmio fuisse corruptum, quid novi faciunt? Quid aliud omnes victi facere consueverunt, qui veritati consentire nolunt, nisi ut de judicis iniquitate mentiantur? Dein cap. 23 ejusdem libri hanc materiam prosequitur his verbis: Objiciunt nobis, ut adhuc vos seducant, quod aurum judici dederimus, ut pro nobis contra illos sententiam diceret. Vos dicite, si potestis, quantum dare debuerimus electis defensoribus episcopis vestris, ut tanta contra se pro nobis vel dicerent vel proferrent, ut sic agerent causam nostram, sic perimerent suam? … Quanti emere debuimus, ut more forensium advocatorum de temporibus & diebus, de personis etiam nobis præscribere conarentur, & sic omnibus hominibus etiam illis, qui nostras disputationes intelligere non possent, satis aperte monstrarent, quam malam causam haberent, quam proferre & agere sic timebant apud eum judicem, cujus erga se benignitatem atque justitiam tanto præconio laudaverant, & cujus motum adversum se nullum adhuc senserant?
[459] [refutat Sanctus.] Præterea Donatistæ pueriliter asserebant, sententiam damnationis suæ non esse validam, quia tempore nocturno lata fuerat. At sanctus Doctor ex sacra Scriptura ac ipsis Donatistarum gestis illam ridiculam accusationem cap. 12 refellit operosius, quam refutari mereatur. Demum capite ultimo laudati libri rursus hanc & aliam non minus futilem cavillationem explodit hoc modo: Quid adhuc attenditis ad eorum insanas querelas & vana mendacia? Nocte causa finita est; sed ut nox finiretur erroris. Nocte dicta sententia est, sed fulgens lumine veritatis. Inclusos & tamquam in carcere se fuisse conquesti sunt; ibi & nos eramus. Aut utrisque facta est injuria, aut utrisque adhibita diligentia. Sed quomodo dicemus injuriam, quando in tam spatioso & lucido & refrigeranti loco nos fuisse recolimus? Aut quomodo erat carcer, ubi erat & judex? Postremo clausos fuisse nos nesciebamus, qui simul intus eramus. Ipsi unde sciunt, nisi quia fugere fortasse voluerunt? Sed quis non videat, quod ista inania & ridenda potius, quam refellenda, de tali cognitore non dicerent, si pro sua causa possent validum aliquid invenire, quod dicerent? Indefessus Ecclesiæ Catholicæ Vindex hæc & alia post collationem Carthaginensem contra Donatistas egit aut exaravit: nam postea Emeritum Donatistarum præsulem, qui collationibus interfuerat, in publica disputatione elinguem reddidit. Etiam Gaudentium Tamugadensem Donatistarum episcopum duobus libris avocare conatus est ab impia desperatione, qua Dulcitio tribuno minitabatur se ipsum cum pervicacibus aliquot Donatistis & ecclesia incendere, si leges imperatorias exsecutioni mandaret. Quales autem victorias S. Augustinus hoc assiduo scribendi disputandique labore retulerit, & quam multos errantes Donatistas in viam reduxerit, ex paragrapho sequente apparebit.
§ XXXIII. Variæ lucubrationes, quas sanctus Antistes adversus Donatistas edidit, & earum fructus.
[Scripti contra Donatistas duo libri contra Partem Donati,] Jam paragrapho decimo nono mentionem fecimus de nonnullis Opusculis, quæ S. Augustinus adhuc presbyter contra Donatistas exarare cœpit. Istis nunc addemus alia plura, quibus hic strenuus Ecclesiæ Catholicæ Defensor ad cathedram Hipponensem promotus eosdem schismaticos & hæreticos impugnavit. Has autem lucubrationes enumerabimus eo ordine, quo Sanctus ipse libro secundo Retractationum illas collocavit. Igitur lib. 2 Retractationum cap. 5 primum Opusculum, quod adversus Donatistas Episcopus Hipponensis edidit, recensetur hoc modo: Sunt duo libri mei, quorum titulus est; contra Partem Donati. In quorum primo libro dixi, non mihi placere ullius secularis potestatis impetu schismaticos ad communionem violenter arctare. Et vere tunc mihi non placebat, quia nondum expertus eram, vel quantum mali eorum auderet impunitas, vel quantum eis in melius mutandis conferre posset diligentia disciplinæ. Quamvis hæc lucubratio non amplius inveniatur, tamen aliunde novimus, sanctum Doctorem fuisse prius in illa miti opinione, quam postea rationibus & experientia convictus mutavit, ut jam supra retulimus.
[461] Deinde cap. 17 & duobus sequentibus ejusdem libri tres alias istius materiæ lucubrationes ita commemorat: [tres libri contra Epistolam Parmeniani, septem de Baptismo, aliud Opusculum,] In tribus libris contra Epistolam Parmeniani Donatistarum Carthaginensis episcopi successorisque Donati quæstio magna versatur & solvitur; utrum in unitate & eorumdem communione sacramentorum mali contaminent bonos, & quemadmodum non contaminent disputatur propter Ecclesiam toto orbe diffusam, cui calumniando schisma fecerunt. Ibidem cap. 18 subjungit hanc alterius Operis sui notitiam: Contra Donatistas, auctoritate beatissimi episcopi & martyris Cypriani se defendere molientes, septem libros de Baptismo scripsi, in quibus docui, nihil sic valere ad refellendos Donatistas & ad eorum prorsus ora claudenda, ne adversus Catholicam Ecclesiam suum schisma defendant, quomodo litteras factumque Cypriani. Post aliquas hujus Operis emendationes de alia quadam sua lucubratione, quæ jam non amplius invenitur, cap. 19 sic meminit: Cum adversus partem Donati multa crebris disputationibus ageremus, attulit ad ecclesiam quidam laïcus tunc eorum nonnulla contra nos dictata vel scripta in paucis velut testimoniis, quæ suæ causæ suffragari putant. His brevissime respondi.
[462] [tres libri contra Petilianum,] Recensitis aliquot alterius generis Operibus, ad controversiam cum Donatistis agitatam cap. 25 sic iterum redit: Antequam finirem libros de Trinitate & libros de Genesi ad litteram, inquit sanctus Doctor, irruit causa respondendi litteris Petiliani Donatistæ, quas adversus Catholicam scripsit, quam differre non potui. Et scripsi in hanc rem tria volumina, quorum primo primæ parti epistolæ ipsius, quam scripsit ad suos, quia non tota in nostras manus venerat, sed prior parva pars ejus, quanta potui celeritate & veritate respondi. Etiam ipsa epistola est ad nostros; sed ideo inter libros habetur, quia ceteri duo in eadem causa libri sunt: postea quippe invenimus totam, eique tanta diligentia respondi, quanta Fausto Manichæo, verba scilicet ejus sub ipsius nomine prius ponens particulatim, & sub meo per singula responsionem meam. Sed prius, quod scripseram, antequam totam reperiremus, pervenit ad Petilianum; & iratus respondere conatus est, in me potius dicens, quidquid ei libuit, in causa vero deficiens: quod cum posset, collatis utriusque nostrum scriptis, facillime adverti, tamen propter tardiores hoc ipse respondendo demonstrare curavi: sic est additus eidem nostro Operi liber tertius.
[463] [quatuor libri contra Cresconium,] Deinde contra Cresconium Donatistam scripsit, ut ibidem cap. 26 testatur his verbis: Grammaticus etiam quidam Donatista Cresconius, cum invenisset epistolam meam, qua primas partes, quæ in manus meas tunc venerant, epistolæ Petiliani redargui, putavit mihi esse respondendum, & hoc ipsum scripsit ad me. Cui Operi ejus libris quatuor respondi, ita sane ut tribus peragerem, quod universa responsio flagitabat. Sed cum viderem de sola Maximianensium causa, quod suos schismaticos damnaverunt, & eorum aliquos rursus in suis honoribus receperunt, baptismumque ab eis extra suam communionem datum non repetiverunt, responderi posse ad cuncta, quæ scripsit, etiam quartum librum addidi, in quo idipsum, quantum potui, diligenter atque evidenter ostendi. Hos autem quatuor libros quando scripsi, jam contra Donatistas leges dederat Honorius imperator. Ex illa clausula conjectamus, hos quatuor libros adversus Cresconium anno Christi 406 scriptos esse: nam sanctus Doctor lib. 3 istius Operis cap. 43 satis aperte significat, imperatorem anno 405 tulisse primas has leges occasione lethalium vulnerum, quæ furentes Donatistæ Maximiano episcopo inflixerant, ut supra vidimus. Has autem leges Honorii imperatoris ibidem cap. 47 ejusdem libri recentissimas appellat. Unde probabiliter concludimus, istud Opus anno circiter 406 conscriptum fuisse.
[464] [alia contra eosdem Opuscula deperdita,] Præterea Sanctus noster tres lucubrationes suas, quæ jam perierunt, vel adhuc latent, cap. 27 & duobus sequentibus assignat in hunc modum: Post hæc ut ad Donatistas pervenirent contra eorum errorem & pro Catholica veritate necessaria documenta, curavi, sive de ecclesiasticis, sive de publicis gestis, sive de Scripturis canonicis. Et primo ad illos eadem promissa direxi, ut ipsi ea, si fieri posset, exposcerent: quæ cum venissent in eorum quorumdam manus, nescio quis exstitit, qui suo nomine tacito contra hæc scriberet, ita se confitens Donatistam, tamquam hoc vocaretur; cui ego respondens & alium librum scripsi. Illa vero documenta, quæ promiseram, eidem libello, quo ea promiseram, junxi, & ex utroque unum esse volui, eumque sic edidi, ut in parietibus basilicæ, quæ Donatistarum fuerat, prius propositus legeretur. In hoc Opusculo corrigit errorem chronologicum, sicut etiam cap. 28 facit his paucis verbis: Alterius libri, quem supra commemoravi, titulum esse volui: Contra nescio quem Donatistam; ubi similiter de absolutione ordinatoris Cæciliani verus ordo temporis non est. Postmodum cap. 29 scribit sequentia: Cum viderem, multos legendi labore impediri a discendo, quam nihil rationis atque veritatis habeat pars Donati, libellum brevissimum feci, quo eos de solis Maximianistis admonendos putavi, ut posset facilitate describenbi in manus plurium pervenire, & ipsa sui brevitate facilius commendari memoriæ.
[465] Interpositis aliquibus alterius materiæ libris, ad alia adversus Donatistas scripta cap. 34 sic pergit: [liber de Unico baptismo, Opus aliud,] Eodem tempore librum DE UNICO BAPTISMO amicus quidam meus, a nescio quo Donatista presbytero accepit indicante, quod Petilianus episcopus eorum Constantinensis eum scripserit. Hunc ad me ille attulit, ac vehementer, ut ei responderem, rogavit; & factum est. Librum autem etiam meum, in quo respondi, eumdem titulum habere volui, hoc est, DE UNICO BAPTISMO. Tum cap. 35 aliud Opus huic ita subnecit: Scripsi etiam librum inter cetera contra Donatistas, non brevissimum, sicut antea, sed grandem multo diligentius, in quo apparet, quemadmodum eorum adversus Ecclesiam Catholicam impium ac superbissimum errorem sola funditus Maximianistarum causa subvertat, quod schisma factum est ex ipsa parte Donati. Non commemoramus hoc loco librum de Unitate Ecclesiæ, quamvis hic communiter ab editoribus inter Opera polemica S. Augustini contra Donatistas collocetur: nam sanctus Doctor in libris Retractationum de illo non meminit, ac propterea putamus illam lucubrationem potius pertinere ad illius epistolas, quas una cum sermonibus retractare prætermisit. Huic opinioni nostræ favent Patres Benedictini Galli, qui Latina sancti Doctoris Acta non ita pridem vulgarunt, ubi lib. 5 Vitæ cap. 8, num. 3 illud Opus epistolam bene longam nominant.
[466] Denique Sanctus noster Opuscula post collationem Carthaginensem contra Donatistas scripta, [Breviculus Collationum, liber alius,] ac in primis cap. 39 brevem istius collationis historiam recenset hoc modo: Postquam facta est cum Donatistis nostra collatio, breviter commemoravi, quæ gesta sint, litterisque comprehendi secundum tres dies, quibus cum eis contulimus; idque Opus utile existimavi, quo quisque commonitus vel sciat sine labore, quid actum sit, vel consultis numeris, quos rebus singulis adnotavi, legat in eisdem gestis ad locum quodcumque voluerit, quoniam fatigant illa nimia prolixitate lectorem. Hujus autem Operis titulus est: Breviculus collationum. Huic alteram ejusdem fere temporis lucubrationem cap. 40 sic adjungit: Librum etiam scripsi grandem satis, quantum existimo, diligenter ad ipsos Donatistas post collationem, quam cum episcopis eorum habuimus, ne ab eis seducerentur ulterius; ubi respondi etiam quibusdam vanitatibus eorum, quæ ad nos pervenire potuerunt, quas victi, ubi potuerant & quomodo potuerant, jactabant, præter illa, quæ dixi de gestis collationis; unde, quid actum sit, breviter nosceretur. Multo autem brevius id egi in quadam ad eosdem rursus epistola. Sed quia in concilio Numidiæ omnibus, qui ibi eramus, hoc fieri placuit, non est in epistolis meis. Sanctus noster ad Donatistas hanc epistolam dedit sub communi nomine præsulum Catholicorum, qui concilio Cirtensi interfuerant.
[467] [liber perditus contra Emeritum, aliud Opusculum.] Postea de Opusculo, quod jam non invenitur, adversus Emeritum Cæsariensem in Mauritania episcopum Donatistam, cap. 46 hanc notitiam suggerit: Ad Emeritum Donatistarum episcopum, qui in collatione nostra, quam cum illis habuimus, eorum causam maxime agere videbatur, aliquanto post eamdem collationem scripsi librum satis utilem, quoniam res, quibus vincuntur vel victi esse monstrantur, commoda brevitate complectitur. Dein cap. 48 aliud Opusculum contra Donatistas ita breviter indicat: Eodem tempore scripsi etiam librum de Correctione Donatistarum propter eos, qui nolebant illos legibus imperialibus corrigi. Demum cap. 51 victoriam de supradicto Emerito publice relatam memorat his verbis: Aliquanto post collationem, quam cum hæreticis Donatistis habuimus, orta est nobis necessitas pergendi in Mauritaniam Cæsariensem. Ibi apud ipsam Cæsaream Emeritum Donatistarum episcopum vidimus; unum scilicet eorum septem, quos pro suæ causæ defensione delegerant, & qui in eadem causa maxime laboraverat. Quæ cum illo egerimus, præsentibus episcopis ejusdem provinciæ & plebe Cæsariensis ecclesiæ, in qua civitate & civis & memoratorum hæreticorum episcopus fuit, ecclesiastica gesta testantur, quæ in meis habentur Opusculis. Ubi non inveniens quid responderet, totum sermonem meum, quem de solis Maximianistis in auribus ejus & omnium, qui aderant, explicavi, tamquam mutus audivit.
[468] [libri duo adversus Gaudentium:] Qua tandem occasione sanctus Doctor ultimum Opus suum contra Donatistas ediderit, ipse lib. 2 Retractationum cap. 59 exponit hoc modo: Per idem tempus (novissimi editores hanc lucubrationem circa annum Christi 420 collocant) Dulcitius tribunus & notarius hic erat in Africa exsecutor imperialium jussionum contra Donatistas datarum; qui cum dedisset litteras ad Gaudentium Tamugadensem Donatistarum episcopum, unum illorum septem, quos in nostra collatione auctores suæ defensionis elegerant, exhortans eum ad unitatem Catholicam, & dissuadens incendium, quo se ac suos cum ipsa, in qua erat, ecclesia consumere minabatur, addens etiam, ut, si se justos putarent, fugerent potius secundum præceptum Domini Christi, quam nefandis se ignibus concremarent; ille rescripsit epistolas duas, unam brevem, festinante, ut asseruit, perlatore; aliam prolixam, quasi plenius diligentiusque respondens. Has mihi supra memoratus tribunus existimavit mittendas, ut eas potius ipse refellerem: quas ambas uno libro redargui, qui cum in ejusdem Gaudentii pervenisset manus, rescripsit quod ei visum est ad me ipsum, nulla ratione respondens, sed magis se nec respondere nec tacere potuisse declarans. Quod cum satis posset intelligenter legentibus & nostra atque ipsius dicta conferentibus, apparere, nolui tamen sine rescripto relinquere, quidquid illud fuit. Hinc factum est, ut hi nostri ad illum duo libri essent. Hæc sunt præcipua, quibus sanctus Episcopus obstinatos Donatistas oppugnavit: nihil enim hoc loco dicimus de privatis epistolis, quas in illa materia conscripsit, ut supra monuimus.
[469] [quantus fructus ex his scriptis & legibus imperatoriis] Quantus autem fructus ex imperatoriis legibus & his polemicis S. Augustini lucubrationibus in Ecclesiam Catholicam redundaverit, jam breviter indicabimus ex ipso sancto Doctore, qui in Epistola 50 diversas Donatistarum conversiones ita recenset: Magna in eos fit misericordia, cum etiam per istas imperatorum leges ab illa secta, ubi per doctrinas dæmoniorum mendaciloquorum mala ista didicerunt, prius eripiuntur inviti, ut in Catholica postea bonis præceptis & moribus sanentur assueti. Nam multi eorum, quorum jam in unitate Christi pium fidei fervorem charitatemque miramur, cum magna lætitia Deo gratias agunt, quod illo errore caruerunt, ubi mala ista bona putaverunt; quas gratias modo volentes non agerent, nisi prius etiam nolentes ab illa nefaria societate discederent. Quid de illis dicamus, qui nobis quotidie confitentur, quod jam olim volebant esse Catholici; sed inter eos habitabant, inter quos id, quod volebant, esse non poterant per infirmitatem timoris, ubi si unum verbum pro Catholica dicerent, & ipsi & domus eorum funditus everterentur? Quis est tam demens, qui neget, istis debuisse per jussa imperialia subveniri, ut de tanto eruerentur malo, dum illi, quos timebant, timere coguntur, & eodem timore aut etiam ipsi corriguntur, aut certe, cum se correctos esse confingunt, correctis parcunt, a quibus antea timebantur?
[470] Porro Sanctus in eadem epistola post allatas sacræ Scripturæ testificationes & aptissimas similitudines ita pergit: [provenerit, cum plerique Donatistæ] Cum ipsæ leges venissent in Africam, præcipue illi, qui quærebant occasionem, aut sævitiam furentium metuebant, aut suos verecundabantur offendere, ad Ecclesiam continuo transierunt. Multi etiam, qui sola illic a parentibus tradita consuetudine tenebantur, qualem vero causam ipsa hæresis haberet, numquam antea cogitaverant, numquam quærere & considerare voluerant, mox ubi cœperunt advertere, & nihil in ea dignum invenire, propter quod tanta damna paterentur, sine ulla difficultate Catholici facti sunt: docuit enim eos solicitudo, quos negligentes securitas fecerat. Istorum autem omnium præcedentium auctoritatem & persuasionem secuti sunt multi, qui minus idonei erant per seipsos intelligere, quid distaret inter Donatistarum errorem & Catholicam veritatem. Ita cum magna agmina populorum vera mater in sinum gaudens reciperet, remanserunt turbæ duræ & in illa peste infelici animositate sistentes. Ex his quoque plurimi simulando communicaverunt, alii paucitate latuerunt. Sed illi, qui simulabant, paulatim assuescendo & prædicationem veritatis audiendo, maxime post collationem & disputationem, quæ inter nos & episcopos eorum apud Carthaginem fuit, ex magna parte correcti sunt. In quibusdam vero locis, ubi pertinacior & impacatior prævaluit multitudo, cui resistere non poterant pauciores, quorum erat melior de communione sententia, aut turbæ auctoritati paucorum potentiorum subditæ in malam partem obtemperarunt, aliquanto diutius laboratum est. Ex his sunt, in quibus adhuc laboratur, in quo labore multi Catholici, & maxime episcopi & clerici horrenda & dura perpessi sunt, quæ commemorare longum est, quando quorumdam & oculi exstincti sunt, & cujusdam episcopi manus, & lingua præcisa est; nonnulli etiam trucidati sunt. Taceo crudelissimas cædes & domorum deprædationes per nocturnas aggressiones & incendia non solum privatorum habitaculorum, verumetiam ecclesiarum, in quas flammas non defuerunt, qui codices Dominicos mitterent. Sed nos hujusmodi afflictos malis consequens consolatus est fructus: nam ubicumque a perditis ista commissa sunt, ibi ferventius atque perfectius unitas Christiana profecit, & uberius laudatur Dominus, qui donare dignatus est, ut servi ejus passionibus suis lucrarentur fratres suos, & oves ejus mortifero errore dispersas in pacem salutis æternæ suo sanguine congregarent.
[471] [ad Ecclesiam redierint,] Quinimo ipsi furibundi Donatistarum circumcelliones unionem Ecclesiæ Catholicæ amplexi sunt, ut S. Augustinus in Epistola 48 Vincentio Rogatistæ inter alia scribit his verbis: O si possem tibi ostendere, ex ipsis circumcellionibus quam multos jam Catholicos manifestos habeamus, damnantes suam pristinam vitam & miserabilem errorem, quo se arbitrabantur pro Ecclesia Dei facere, quidquid inquieta temeritate faciebant! Hinc etiam Sanctus lib. 1 contra Gaudentium Tamugadensem cap. 28 & 29 de circumcellionibus ita loquitur: Quis enim nescit hoc genus hominum in horrendis facinoribus inquietum, ab utilibus operibus otiosum, crudelissimum in mortibus alienis, vilissimum in suis, maxime in agris territans, ab agris vacans & victus sui causa cellas circumiens rusticanas (unde & circumcellionum nomen accepit) universo pene mundo famosissimum Africani erroris opprobrium? Ex hoc igitur genere quis ignorat, quam multi antea per diversas mortes ibant & peribant, & nunc in illorum comparatione quam pauci suis ignibus ardeant? … Neque enim isti, qui pereunt, illorum saluti numero æquantur, qui ex ipso genere nunc jam tenentur ordine disciplinæ, colendisque agris, amisso circumcellionum & opere & nomine, inserviunt, servant castitatem, tenent unitatem.
[472] [licet eorum episcopi pertinacius reluctarentur.] Cur autem plerique præsules Donatistarum pertinaces in hæresi & schismate perseverarent, S. Augustinus in Sermone 22 de verbis Apostoli cap. 10 satis indicat hoc modo: Pro veritate non timeant eos, quibus falsitatem diutissime vendiderunt; ipsos enim timent offendere, erubescunt humanæ infirmitati, & non erubescunt invictissimæ veritati. Utique hoc timent, ne dicatur eis; Quare ergo nos decepistis? Quare nos seduxistis? Quare tanta mala & falsa dixistis? Respondere deberent, si Deum timerent: Humanum fuit errare; sed diabolicum est, per animositatem in errore manere. Melius quidem erat, si numquam erraremus; sed vel quod secundum est faciamus, ut errorem aliquando emendemus. Decepimus, quia decepti eramus: falsa prædicavimus, qui præjudicantibus * falsa credidimus. Dicant suis: Simul erravimus, simul ab errore recedamus. Duces vobis fuimus ad foveam, & secuti estis, cum duceremus ad foveam, & nos sequimini, cum ducimus ad Ecclesiam. Sed hanc superbam præsulum Donatistarum pervicaciam superavit aut confudit innumera plebis multitudo, quæ ad unionem Ecclesiæ Catholicæ conversa est: nam tota fere civitas Cirtensis in Numidia schisma Donati deseruit, ut ex Epistola 130 constat. Etiam post publicam disputationem, quam S. Augustinus cum Emerito Donatista instituit, omnes ferme cives Cæsarienses ad unitatem Catholicam accesserunt, ut ex libro de Gestis cum illo obstinato Donatista colligi potest. Hinc Idacius in Chronico, quod inter Opera collectanea Sirmondi nostri Venetiis anno Christi 1728 recusum est, tomo 2 col. 233 sic scribit: Augustinus Hipponeregiensis episcopus habetur insignis, inter cujus studia magnifica, Donatistas ab eo Dei adjutorio superatos, probata fides demonstrat auctorum. Jam paragrapho sequente prodibit aliud genus hæreticorum, qui patientiam & calamum sancti Doctoris etiam non parum fraudibus suis exercuerunt.
[Annotata]
* al. prædicantibus
§ XXXIV. Pelagiana hæresis, & hujus præcipui defensores.
[Pelagiana hæresis,] Diuturno bello, quod S. Augustinus ingenti fervore contra Donatistas gesserat, nondum prorsus finito, cœpit Pelagius, natione Britannus, Romæ clanculum docere suos errores, quos sanctus Doctor in libro de Hæresibus ad Quodvultdeum hæresi 88 recenset in hunc modum: Pelagianorum est hæresis hoc tempore omnium recentissima a Pelagio monacho exorta; quem magistrum Cælestius sic secutus est, ut sectatores eorum Cælestiani etiam nuncuparentur. Hi Dei gratiæ, qua prædestinati sumus in adoptionem filiorum per Jesum Christum in ipsum, & qua eruimur de potestate tenebrarum, ut in eum credamus, atque in regnum ipsius transferamur, propter quod ait; Nemo venit ad me, nisi fuerit ei datum a Patre meo, & qua diffunditur charitas in cordibus nostris, ut fides per dilectionem operetur, in tantum inimici sunt, ut sine hac posse hominem credant facere omnia divina mandata; cum, si hoc verum esset, frustra Dominus dixisse videretur: Sine me nihil potestis facere.
[474] Denique Pelagius a fratribus increpatus, quod nihil tribueret adjutorio gratiæ Dei ad ejus mandata facienda, [& ejus] correptioni eorum hactenus cessit, ut non eam libero arbitrio præponeret, sed infideli calliditate supponeret dicens, ad hoc eam dari hominibus, ut quæ facere per liberum jubentur arbitrium, facilius possint implere per gratiam. Dicendo utique, Ut facilius possint, voluit credi, etiamsi difficilius, tamen posse homines sine gratia divina facere jussa divina. Illam vero gratiam Dei, sine qua nihil boni possumus facere, non esse dicunt nisi in libero arbitrio, quod nullis suis præcedentibus meritis ab illo accepit nostra natura, ad hoc tantum existimantes ipsum adjuvantem per suam legem atque doctrinam, ut discamus quæ facere & quæ sperare debeamus. Non autem ad hoc per donum Spiritus sancti, ut quæ didicerimus esse facienda, faciamus: ac per hoc divinitus nobis dari scientiam confitentur, qua ignorantia pellitur. Charitatem autem dari negant, qua pie vivitur; ut scilicet cum sit Dei donum scientia, quæ sine charitate inflat, non sit Dei donum ipsa charitas, quæ, ut scientia non inflet, ædificat.
[475] Destruunt etiam orationes, quas facit Ecclesia, sive pro infidelibus & doctrinæ Dei resistentibus, [errores.] ut convertantur ad Deum; sive pro fidelibus, ut augeatur in eis fides, & perseverent in ea: hæc quippe non ab ipso accipere, sed a seipsis homines habere contendunt, gratiam Dei, qua liberamur ab impietate, dicentes secundum merita nostra dari. Quod quidem Pelagius in episcopali judicio Palæstino damnari metuens, damnare compulsus est; sed in posterioribus suis scriptis hoc invenitur docere. In id etiam progrediuntur, ut dicant, vitam justorum in hoc seculo nullum omnino habere peccatum, & ex his Ecclesiam Christi in hac mortalitate perfici, ut sit omnino sine macula & ruga, quasi non sit Christi Ecclesia, quæ in toto terrarum orbe clamat ad Deum: “Dimitte nobis debita nostra”. Parvulos etiam negant, secundum Adam carnaliter natos, contagium mortis antiquæ prima nativitate contrahere: sic enim eos sine ullo peccati originalis vinculo asserunt nasci, ut prorsus non sit, quod eis oporteat secunda nativitate dimitti; sed eos propterea baptizari, ut regeneratione adoptati admittantur ad regnum Dei, de bono in melius translati, non ista renovatione ab aliquo malo obligationis veteris absoluti: nam etiamsi non baptizentur, promittunt eis extra regnum quidem Dei, sed tamen æternam & beatam quamdam vitam suam. Ipsum quoque Adam dicunt, etiamsi non peccasset, fuisse corpore moriturum, neque mortuum merito culpæ, sed conditione naturæ. Objiciuntur eis & alia nonnulla; sed ista sunt maxime, ex quibus intelliguntur etiam illa vel cuncta vel pene cuncta pendere.
[476] [varii,] Etiamsi Pelagius hos & similes errores occulte spargeret, tamen aliquando Romæ manifestius hæresim suam prodidit, sicut S. Augustinus lib. 2 de Dono perseverantiæ cap. 20 narrat his paucis verbis: Quid autem meorum Opusculorum frequentius & delectabilius innotescere potuit, quam libri Confessionum mearum, cum & ipsos ediderim antequam Pelagiana hæresis exstitisset? In eis certe dixi Deo nostro, & sæpe dixi: Da quod jubes, et jube quod vis. Quæ mea verba Pelagius Romæ, cum a quodam fratre coëpiscopo meo fuissent eo præsente commemorata, ferre non potuit, & contradicens aliquanto commotius, pene cum eo, qui illa commemoraverat, litigavit. At sanctus Doctor de erroribus Pelagii paulatim certior factus est, ut liquet ex libro de Gestis Pelagii cap. 22, ubi ipse Sanctus noster apud Vignierium in Supplemento Operum suorum tomo 1, pag. 428 sic scribit: Ut de meipso potissimum dicam, prius absentis & Romæ constituti Pelagii nomen cum magna ejus laude cognovi. Postea cœpit ad nos fama perferri, quod adversus Dei gratiam disputaret; quod licet dolerem, & ab eis mihi diceretur, quibus crederem, ab ipso tamen aliquid, vel ejus aliquo libro nosse cupiebam, ut si inciperem redarguere, negare non posset.
[477] [quam primum tacito auctorum nomine refellit Sanctus,] Interim sanctus Doctor refellebat errores istius hæresis, quamvis auctorem nondum nominaret, & hujus consilii sui rationem sic ibidem reddit: Postea vero quam in Africam venit (nimirum Pelagius) me absente, nostro, id est, Hipponensi littore exceptus est, ubi omnino, sicut nostis, nihil ab illo hujusmodi auditum est, quia & citius, quam putabatur, inde profectus est. Postmodum ejus faciem Carthagine, quantum recolo, semel vel iterum vidi, quando cura collationis, quam cum hæreticis Donatistis habituri eramus, occupatissimus fui; ille vero etiam ad transmarina properavit. Interea per ora eorum, qui ejus discipuli ferebantur, dogmata ista fervebant, ita ut Cælestius ad ecclesiasticum judicium perveniret, & reportaret dignam sua perversitate sententiam. Salubrius sane adversus eos agi putabamus, si hominum nominibus tacitis, ipsi refutarentur & redarguerentur errores, atque ita metu ecclesiastici judicii corrigerentur homines, quam ipso judicio punirentur. Nec libris igitur adversus mala illa nec popularibus tractatibus cessabamus. Cum vero Sanctus per Timasium & Jacobum, quos Pelagius ad hæresim suam seduxerat, post conversionem eorum quemdam Pelagii librum accepisset, apertius hæresiarcham cœpit impugnare, tacito tamen adhuc ejus nomine, quemadmodum ibidem capite sequente narratur, & ex infra dicendis apparebit.
[478] Interea versipellis Pelagius adeo subdole venenum hæreseos suæ tegebat, [de Pelagio monet S. Paulinum,] ut viris apprime Catholicis & doctis amicus esset. Hinc postea S. Augustinus ad Paulinum episcopum Epist. 106 sic scribit: Pelagium, quem credimus, ut ab isto distingueretur, qui Pelagius Tarenti dicitur, Britonem fuisse cognominatum, quod ut servum Dei dilexeris, novimus; nunc autem quemadmodum diligas, ignoramus: nam & nos non solum dileximus, verum etiam diligimus eum. Sed aliter nunc diligimus, aliter aliquando dileximus: tunc enim, quia nobis rectæ fidei videbatur, nunc autem, ut ab iis, quæ inimica & adversa gratiæ Dei sentire dicitur, illius misericordia liberetur. Nam cum hoc de illo aliquamdiu fama jactaret, non utique facile credendum fuit (solet quippe fama mentiri) sed propius ut crederemus accessit, quod librum quemdam ejus, ea prorsus persuadere molientem, quæ gratiam Dei per unum mediatorem Dei & hominum hominem Jesum Christum generi humano impertitam, de fidelium cordibus creditam deleant, legimus traditum nobis a famulis Christi, qui eum talia docentem studiosissime audierant, fuerantque sectati. Cui quidem libro, eisdem rogantibus, quia id fieri oportere videbamus, tacito nomine auctoris, ne offensus insanabilior redderetur, unius nostrum disputatione responsum est, quod libro continetur, & multipliciter atque abundanter asseritur.
[479] Quinimo Pelagius ad ipsum S. Augustinum dederat humanissimas litteras, [acceptis ab eo litteris breviter respondet,] in quibus eximias ejus virtutes ac animi dotes magnopere laudabat. Astute forsan id fecit, ut egregium Virum, cujus ingenium & stylum formidabat, sibi conciliaret, aut saltem ab hæresi sua refutanda cohiberet. Quidquid sit de intentione, qua Pelagius istas litteras scripsit, ipse S. Augustinus in libro de Gestis Pelagii cap. 27 & sequente responsorias suas ita recitat: Domino dilectissimo & desideratissimo fratri Pelagio Augustinus in Domino salutem. Gratias ago plurimum, quod me litteris tuis exhilarare dignatus es, & certum facere de salute vestra. Retribuat tibi Dominus bona, quibus semper sis bonus, & cum illo æterno vivas in æternum, domine dilectissime & desideratissime frater. Ego autem, etsi in me non agnosco præconia de me tua, quæ tuæ benignitatis epistola continet, benevolo tamen animo erga exiguitatem meam ingratus esse non possum; simul admonens, ut potius ores pro me, quo talis a Domino fiam, qualem me jam esse arbitraris. Alia manu additum erat: Memor nostri incolumis Domino placeas, domine dilectissime & desideratissime frater. Etiamsi Sanctus noster ea breviter & caute scripsisset, tamen Pelagius in synodo Diospolitana illud ipsum S. Augustini epistolium & alias episcoporum Catholicorum litteras produxit, ut impietatem suam hac larva tegeret, & omnem suspicionem hæreseos a se depelleret.
[480] Unde sanctus Doctor in iisdem Pelagii Gestis cap. 26 istam responsionem suam explicuit his verbis: [quam epistolam] Ego quidem in epistola mea, quam protulit, non solum ab ejus laudibus temperavi, sed etiam quantum potui, sine ejus * commotione quæstionis de Dei gratia, recte sapere admonui. Dixi eum quippe in salutatione DOMINUM, quod epistolari more etiam non Christianis quibusdam scribere solemus, neque id mendaciter, quia omnibus ad salutem, quæ in Christo est, consequendam, debemus quodammodo liberam servitutem. Dixi DILECTISSIMUM, quod & nunc dico, etsi iratus fuerit, adhuc dicam, quoniam nisi erga eum dilectionem tenuero, illo irascente, ipse mihi magis nocebo. Dixi DESIDERATISSIMUM, quoniam valde cupiebam cum præsente aliquid colloqui: jam enim audieram contra gratiam, qua justificamur, quando hinc aliqua commemoratio fieret, aperta eum contentione conari.
[481] [postmodum exposuit,] Denique litterarum ipsarum brevis textus hoc indicat: nam cum egissem gratias, quod me scriptis suis exhilarasset, certum faciendo de sua salute ac suorum, quos utique si correctos volumus, etiam corporali salute salvos velle debemus. Mox ei bona optavi a Domino retribui, non ad salutem corporis pertinentia, sed ea potius, quæ putabat esse, vel forte adhuc putat, in solo arbitrio voluntatis & propria potestate posita, simul optans & propter hoc vitam æternam. Deinde quia litteris suis, quibus respondebam, talia quædam in me bona multum benigneque laudaverat, etiam ibi petivi ab eo, ut pro me oraret, quo potius a Domino talis fierem, qualem me esse jam crederet, ut eum sic admonerem, contra quod ille sapiebat, ipsam quoque justitiam, quam in me laudandam putaverat, non esse volentis, neque currentis, sed miserentis Dei. Hoc est totum, quod brevis illa epistola mea continet, eaque intentione dictata est.
[482] [larvamque detraxit Pelagio,] Deinde cap. 29 ejusdem Operis post recitatam epistolam suam, quam superius integram retulimus, hanc larvam Pelagio sic detrahere pergit: In ipsa quoque subscriptione, quod posui, ut Domino placeat, magis hoc esse significavi in ejus gratia, quam sola hominis voluntate, quando id nec hortatus sum, nec præcepi, nec docui, sed optavi: quemadmodum vero si hortarer, aut præciperem, vel docerem, pertinere hoc ad liberum arbitrium demonstrarem, nec tamen Dei gratiæ derogarem, ita quia optavi, Dei quidem commendavi gratiam, non tamen arbitrium voluntatis exstinxi. Ut quid ergo in hoc judicio protulit hanc epistolam? secundum quam, si ab initio sapuisset, nullo modo fortassis, licet a bonis fratribus, sed tamen perversitate disputationum ejus offensis, ad episcopale judicium vocaretur. Porro autem, sicut ego rationem de hac mea epistola reddidi, ita de suis, si esset necesse, redderent, quorum allegantur, dicentes, vel quid putaverint, vel quid ignoraverint, vel qua ratione scripserint. Proinde Pelagius de quorumlibet sanctorum amicitia se jactaverit, quorumlibet de suis laudibus litteras legerit, quælibet purgationis suæ gesta protulerit, nisi ea, quæ contra Dei gratiam, qua vocamur & justificamur, posuisse in libris suis idoneorum testium fide probatur, confessus anathematizaverit, ac deinde * contra hæc ipsa scripserit & disputaverit, nequaquam his, quibus plenius notus est, videbitur esse correctus.
[483] [qui in personarum illustrium amicitiam se insinuare studebat:] Sic nimirum callidus hæresiarcha honorificis ac in speciem piis litteris benevolentiam Catholicorum præsulum, & illustrium matronarum vel virginum captabat, ut orthodoxorum testimonio posset aliquando gloriari, & impingendum sibi crimen hæreseos tanto facilius amoliri. Testes sunt Paulinus, Pammachius & Oceanus, Proba, Juliana, Demetrias, Albina, Pinianus & Melania, aliæque plures personæ pietate & doctrina insignes, in quarum amicitiam irrepere conabatur, ut illis errorem suum afflaret, aut earum ope sectam suam minus odiosam redderet. Quare S. Augustinus apertius has Pelagii fraudes detegere cœpit, ne Catholicos ambiguis explicationibus & ficta pietate deciperet, quemadmodum patet ex variis lucubrationibus, quibus hæresiarcham illum nominatim postea impugnavit.
[484] Porro Pelagius habuit discipulum, nomine Cælestium, [Cælestius Pelagii discipulus, qui apertius loquebatur:] de cujus ingenio & patria inter auctores non convenit, licet hæresi Pelagianæ propagandæ tantam navaverit operam, ut illius sectæ homines ab ejus nomine Cælestiani nuncuparentur, quemadmodum initio hujus paragraphi audivimus. Hic Cælestius erat Pelagio liberior & apertior, ita ut in synodo Carthaginensi statim detectus ac condemnatus fuerit. Discrimen inter magistrum & discipulum sanctus Doctor in libro de Peccato originali cap. 12 graphice designat his verbis: Videtis, anathematizasse Pelagium eos, qui tenent, quod Adæ peccatum ipsum solum læserit, & non genus humanum, & quod infantes, qui nascuntur, in eo statu sint, in quo Adam fuit ante prævaricationem. Quid ergo hic aliud episcopi judices intelligere potuerunt, nisi eum confiteri, quod peccatum ex Adam in parvulos transeat? Quod ne confiteretur Cælestius, hæc damnare noluit, quæ iste damnavit. Proinde si ostendero, etiam ipsum nihil aliud sentire de parvulis, nisi quod sine ulla cujusquam vitii contagione nascuntur, quid inter istum & Cælestium in hac quæstione distabit, nisi quod ille apertior, iste occultior fuit; ille pertinacior, iste mendacior, vel certe ille liberior, hic astutior? Ille enim nec in ecclesia Carthaginensi damnare voluit, quod in Romana postea se tenere confessus est, & corrigi paratum se esse professus est, si ei tamquam homini error obrepserit. Iste autem & illud dogma damnavit, tamquam contrarium veritati, ne ipse a Catholicis judicibus damnaretur, & id sibi defendendum postea reservavit, aut mendaciter damnans, aut callide interpretans.
[485] Huic postmodum accessit acerrimus hæresis Pelagianæ defensor Julianus, [alter illius discipulus Julianus,] in Apulia natus ex patre Memore vel Memorio, quocum S. Augustinus non parvam inierat amicitiam, & cujus filium propter spem bonæ frugis olim charissimum habuerat, ut ex ipso sancto Doctore epist. 131 & lib. 1 contra Julianum cap. 4 discimus. Hic autem adolescens hæresi Pelagianæ tam arroganter ac pertinaciter adhæsit, ut Catholicos omnes contemptim vocaret Manichæos, & opinionem suam superbe sanctis Patribus Orientis & Occidentis opponeret, quemadmodum S. Augustinus lib. 1 contra ipsum cap. 5 testatur hac interrogatione: Tantumne apud te possunt Pelagius & Cælestius, ut a solis ortu usque ad occasum tot ac tantos Catholicæ fidei doctores & defensores, antiquos & nostræ ætati contiguos, dormientes & manentes, non solum deserere, verum etiam Manichæos audeas appellare? Quapropter lib. 2 citati Operis in fine capitis octavi sanctus Doctor hunc Julianum vocat juvenem confidentissimum, eique post allegata sanctorum præsulum Catholicorum verba suadet, ut his egregiis Ecclesiæ doctoribus duram cervicem submittat.
[486] Deinde lib. 3 ejusdem Operis cap. 1 S. Augustinus intolerabilem hujus adversarii arrogantiam reprehendit hac humili refutatione: [mira arrogantia turgidus.] Quam vero lauta & lepida est gratulatio tua, quod unum dicis egressum, qui in se summam prælii sitam optat intelligi; videlicet ut Pelagianis tu videaris David, ego autem Golias. Videris, si tu hoc induxisti pactum & placitum cum Pelagianis, ut, si victus fueris, nihil ulterius illi audeant. Ego autem absit, ut ad monomachiam vos provocem, quos ubicumque apparueritis, ubique diffusus Christi debellat exercitus, qui debellavit apud Carthaginem Cælestium, quando illic ipse non eram. Denique lib. 6, cap. 8 similem Juliani superbiam redarguit his verbis: Cur autem dicis, quod certaminis singularis oblitus in vulgum refugerim? Quis tibi promisit meum singulare certamen? Ubi, quando, quomodo, quibus præsentibus, quibus arbitris? Oblato, sicut loqueris, placuit componi fœdere bellum, ut pugnas omnium contentio nostra dirimeret. Absit, ut mihi apud Catholicos arrogem, quod tibi apud Pelagianos arrogare non pudet. Unus sum e multis, qui profanas vestras novitates, ut possumus, refutamus, sicut unicuique nostrum Deus partitus est mensuram fidei. Antequam essem natus huic mundo, & antequam essem renatus Deo, multa Catholica lumina vestras futuras tenebras redarguendo prævenerunt. Alibi sæpius ab Augustino tumidus istius Juliani fastus reprimitur. Omissis aliis obscuræ famæ Pelagianis, tantummodo commemoravimus hos duos famosos Pelagii discipulos, quos sanctus Doctor una cum magistro nominatim refutavit, ut paragrapho sequente videbimus.
[Annotata]
* al. ullius
* al. demum
§ XXXV. Præcipua sancti Augustini scripta & gesta adversus Pelagianos, qui tandem ab Apostolica Sede damnati sunt.
[Pelagianam hæresim Sanctus sermonibus] Quomodo & quandonam sanctus Doctor contra Pelagianos agere ac scribere cœperit, ipse lib. 2 Retractationum cap. 33 significat hac narratione: Venit etiam necessitas, quæ me cogeret adversus novam Pelagianam hæresim scribere, contra quam prius, non scriptis, sed sermonibus & collocutionibus agebamus, ut quisque nostrum poterat aut debebat. Cum Cælestius Carthagine condemnatus in Siciliam profugisset, & inde propterea Hilarius ad Augustinum scriberet, hic epist. 89 illi fuse respondens, circa finem quæstionis tertiæ de concionibus a se quondam contra Pelagianos habitis ita meminit: Multa de iis quæstionibus, inquit sanctus Doctor, in aliis nostris opusculis, & ecolesiasticis sermonibus diximus, quoniam fuerunt etiam apud nos quidam, qui ubicumque poterant, hæc sui erroris nova semina spargerent, quorum nonnullos per ministerium nostrum fratrumque nostrorum misericordia Domini ab illa peste sanavit. Nec tamen hic deesse aliquos arbitror, maxime apud Carthaginem; sed jam occulte mussitant timentes Ecclesiæ fundatissimam fidem.
[488] [& litteris cœpit oppugnare:] Nam unus eorum, nomine Cælestius, in ejusdem civitatis ecclesia jam ad presbyterii honorem surrepere cœperat; sed fidelissima libertate fratrum propter has ipsas contra Christi gratiam disputationes usque ad judicium episcopale perductus est; tamen coactus est confiteri propter baptizandos parvulos, quod & ipsis redemptio sit necessaria. Ubi quamquam noluerit de originali peccato aliquid expressius dicere, tamen ipso redemptionis nomine non parum sibi præscripsit: unde enim redimendi sunt, nisi a diaboli potestate, in qua esse non possent, nisi originalis obligatione peccati? Aut quo pretio redimuntur, nisi Christi sanguine, de quo apertissime scriptum est, quod in remissionem effusus sit peccatorum? Sed quia magis convictus & ab Ecclesia detestatus, quam correctus & pacatus abscessit, veritus sum, ne forte ibi sit ipse, qui vestram fidem perturbare conatur. Ideo nominis ipsius commemorationem putavi esse faciendam. Sed sive ipse sit, sive alii consortes ejus erroris (plures enim sunt, quam sperare possumus) & ubi non redarguuntur, etiam alios ad suam sectam seducunt, & sic crebrescunt, ut nesciam, quo sint erupturi. Nos tamen malumus, eos in Ecclesiæ compage sanari, quam ex illius corpore velut insanabilia membra resecari, si tamen hoc permittit ipsa necessitas: timendum est enim, ne plura putrescant, dum putribus parcitur. Porro diversi sermones ab Augustino contra Pelagianos instituti sparsim in Operibus ejus legi possunt.
[489] Ceterum Sanctus loco Retractationum proxime citato primas suas lucubrationes adversus errores Pelagianorum sic recenset: [scribit deinde tres libros de Peccatorum meritis & remissione,] Missis ergo mihi a Carthagine quæstionibus eorum, quas rescribendo dissolveram, scripsi primum libros tres, quorum titulus est; DE PECCATORUM MERITIS ET REMISSIONE; ubi maxime de baptismate disputatur parvulorum, & de gratia Dei, qua justificamur, hoc est, justi efficimur … Contra quæ omnia sentientes illi novam hæresim condiderunt. In his autem libris tacenda adhuc arbitratus sum nomina eorum, sic eos facilius posse corrigi sperans; imo etiam in tertio libro, quæ est epistola, sed in libris habita, propter duos, quibus eam connectendam putavi, Pelagii ipsius nomen non sine laude aliqua posui, quia vita ejus a multis prædicabatur: & ejus illa redargui, quæ in suis scriptis non ex persona sua posuit, sed quid ab aliis diceretur, exposuit; quæ tamen postea jam hæreticus pertinacissima animositate defendit. Cælestius vero discipulus ejus jam propter tales assertiones apud Carthaginem in episcopali judicio, ubi ego non interfui, excommunicationem meruerat.
[490] Deinde lib. 2 Retractationum cap. 36 aliam lucubrationem contra Pelagianos ita recenset: [de Gratia novi Testamenti,] Eo ipso tempore, quo contra Donatistas vehementer exercebamur, & contra Pelagianos exerceri jam cœperamus, amicus quidam mihi misit quinque a Carthagine quæstiones, & rogavit, ut eas illi scribendo exponerem… Ego autem intuens supradictam hæresim novam inimicam gratiæ Dei, sextam mihi proposui quæstionem de gratia novi Testamenti. Fuit hic amicus sancti Doctoris Honoratus, cui librum de Utilitate credendi antea dedicaverat, ut eum ab hæresi Manichæorum ad fidem Catholicam converteret. Ille autem vir eruditus quinque quæstiones proposuerat S. Augustino, quas hic epist. 120 dissolvit, & ultro sextam addidit adversus errores Pelagianorum, quorum venenum jam Carthagine diffundi cœperat.
[491] Postquam Opus supra memoratum de Peccatorum meritis & remissione legerat Marcellinus, [de Spiritu & littera,] ad quem scripseram tres libros, inquit sanctus Doctor capite sequente ejusdem libri Retractationum, quorum titulus est de Pecatorum meritis & remissione, ubi diligenter disputatur etiam de baptismo parvulorum, rescripsit mihi se fuisse permotum, quod dixerim, fieri posse, ut sit homo sine peccato, si voluntas ejus non desit, ope adjuvante divina, quamvis nemo tam perfectæ justitiæ in hac vita vel fuerit, vel sit, vel futurus sit. Quæsivit enim, quomodo dixerim fieri posse, cujus rei desit exemplum. Propter hanc ejus inquisitionem scripsi librum, cui est titulus DE SPIRITU ET LITTERA pertractans Apostolicam sententiam ubi ait: “Littera occidit, spiritus autem vivificat”. In quo libro, quantum Deus adjuvit, acriter disputavi contra inimicos gratiæ Dei, qua justificatur impius.
[492] [de Natura & gratia,] Libro 2 Retractationum cap. 42 aliud Opusculum Pelagianis oppositum memorat hoc modo: Venit etiam tunc in manus meas quidam Pelagii liber, ubi hominis naturam contra Dei gratiam, qua justificatur impius, & qua Christiani sumus, quanta potuit argumentatione defendit. Librum ergo, quo huic respondi, defendens gratiam, non contra naturam, sed per quam natura liberatur & regitur, de Natura et gratia nuncupavi. Quomodo sanctus Doctor hunc Pelagii librum acceperit, in Opere de Gestis Pelagii cap. 23 clarius exponit his verbis: Cum vero mihi etiam liber ille datus esset a servis Dei bonis & honestis viris Timasio & Jacobo, ubi apertissime Pelagius objectam sibi a se ipso tamquam ab adversario, unde jam grandi invidia laborabat, de Dei gratia quæstionem, non aliter sibi solvere visus est, nisi ut naturam cum libero arbitrio conditam, Dei diceret gratiam, aliquando, idque tenuiter, nec aperte, ei conjungens vel legis adjutorium, vel remissionem etiam peccatorum; tum vero sine ulla dubitatione mihi claruit, quam esset Christianæ saluti venenum illius perversitatis inimicum.
[493] [de Gestis Pelagii, de Gratia Christi, de Peccato originali,] Præterea sanctus Doctor ibidem capitibus 47, 49 & 50 alias suas in eadem materia lucubrationes sic enumerat: Per idem tempus in Oriente, hoc est, in Syria Palæstina, Pelagius a quibusdam Catholicis fratribus ad episcopalia gesta perductus, eisque absentibus, qui de illo libellum dederant, quoniam ad diem synodi non potuerunt occurrere, ab episcopis quatuordecim auditus est, ubi eum dogmata ipsa damnantem, quæ inimica gratiæ Dei adversus eum de libello legebantur, Catholicum pronuntiaverunt. Sed cum in manus nostras eadem gesta venissent, scripsi de his librum, ne, illo velut absoluto, eadem quoque dogmata putarentur judices approbasse, quæ ille nisi damnasset, nullo modo ab eis nisi damnatus exisset … De Præsentia Dei scripsi librum, ubi nostra intentio contra hæresim Pelagianam maxime vigilat, non expresse nominatam, sed in eo etiam de præsentia naturæ, quem Deum verum & summum dicimus, & de templo ejus operose ac subtiliter disputatur … Posteaquam Pelagiana hæresis cum suis auctoribus ab episcopis Ecclesiæ Romanæ, prius Innocentio, deinde Zosimo, cooperantibus conciliorum Africanorum litteris, convicta atque damnata est, scripsi duos libros adversus eos, unum de Gratia Christi, alterum de Peccato originali.
[494] [de Nuptiis & concupiscentia, Contra duas epistolas Pelagianorum,] Ibidem capitibus 53 & 61 S. Augustinus alia hujusmodi Opuscula sic recensere pergit: Scripsi duos libros ad illustrem Comitem Valerium, cum audissem, Pelagianos ei nescio quid scripsisse de nobis, quod scilicet nuptias damnaremus, asserendo originale peccatum; quorum librorum titulus: DE NUPTIIS ET CONCUPISCENTIA. Bonitatem quippe defendimus nuptiarum, ne putaretur earum esse vitium concupiscentiam carnis, & lex in membris repugnans legi mentis, quo malo libidinis bene utitur ad filios procreandos pudicitia conjugalis. Ut autem duo libri essent, primus venit in Juliani Pelagiani manus, & scripsit adversus eum libros quatuor, ex quibus quidem nonnulla decerpsit, & Comiti Valerio misit, ille vero ad nos: quæ cum accepissem, alio libro ad eadem ipsa respondi… Sequuntur libri quatuor, quos contra duas epistolas Pelagianorum ad Episcopum Romanæ ecclesiæ Bonifacium scripsi, quia cum in manus ejus venissent, ipse mihi eas miserat, inveniens in illis calumniose interpositum nomen meum.
[495] Denique capitibus 62, 66 & sequente sanctus Doctor huic materiæ finem imponit his verbis: [contra Julianum, de Gratia & libero arbitrio, de Correptione & gratia,] Interea libri quatuor Juliani Pelagiani, quos supra commemoravi, venerunt etiam in manus meas, in quibus comperi illa, quæ ex eis decerpserat, qui ea comiti Valerio miserat, non omnia eo modo, quo a Juliano dicta sunt, ad eumdem comitem scripta, sed nonnulla eorum aliquantum fuisse mutata. Scripsi ergo sex libros adversus illos quatuor; sed in eorum duobus primis, testimoniis Sanctorum, qui fidem Catholicam post Apostolos defenderunt, Juliani impudentia redarguitur; qui tamquam Manichæorum dogma nobis objiciendum putavit, quia ex Adam trahi dicimus originale peccatum, quod per lavacrum regenerationis, non solum in majoribus, verum etiam in parvulis solvitur. Quantum autem ipse Julianus quibusdam sententiis suis adjuvet Manichæos, in primi libri mei parte posteriore monstravi. Ceteri autem nostri quatuor redduntur illis libris, singulis singuli… Propter eos, qui, cum defenditur Dei gratia, putantes negari liberum arbitrium, sic ipsi defendunt liberum arbitrium, ut negent Dei gratiam, asserentes eam secundum merita nostra dari, scripsi librum, cui titulus est: DE GRATIA ET LIBERO ARBITRIO. Ad eos autem scripsi monachos Adrumetinos, in quorum monasterio de hac re cœperat esse contentio, ita ut me consulere eorum aliqui cogerentur… Rursus ad eosdem scripsi alterum librum, quem DE CORREPTIONE ET GRATIA prænotavi, cum mihi nuntiatum esset, dixisse ibi quemdam, neminem corripiendum, si Dei præcepta non facit, sed pro illo, ut faciat, tantummodo orandum.
[496] Sanctus Doctor in libris Retractationum non meminit de postremo suo Opere, [Opus imperfectum contra Julianum,] cui immortuus est, & de quo sanctus Prosper in Chronico ad annum 430 sic mentionem facit: Augustinus episcopus per omnia excellentissimus moritur quinto Kalendas Septembris, libris Juliani inter impetus obsidentium Vandalorum in ipso dierum suorum fine respondens, & gloriose in defensione Christianæ gratiæ perseverans. Unde idem sanctus Augustini discipulus & defensor initio libri contra Collatorem diuturna ac gloriosa sancti Magistri sui certamina adversus hæresim Pelagianam perstringit his paucis verbis: Novorum hæreticorum commenta disjecit, & diabolicum tumorem Pelagianæ elationis elisit. Viginti amplius anni sunt, quod contra inimicos gratiæ Dei Catholica acies hujus Viri ductu pugnat & vincit; & vincit, dico, quia non patitur respirare, quos vincit, & in quorum excidium unam cunctorum sacerdotum manu sententiam scripsit. Hac clausula S. Prosper innuit, S. Augustinum per annos viginti strenue laborasse, ut Pelagiana hæresis unanimi sacerdotum consensu in variis conciliis provincialibus proscriberetur, ac tandem ab Apostolica Sede damnaretur.
[497] Ceterum huic ultimo sancti Doctoris Operi, quo Julianum Pelagianum refutavit, [quod aliqui Perfectum vocare malunt:] apud Vignierium tomo 2 Supplementi pag. 1 præfigitur hic prologus: Scripsi librum ad comitem Valerium, cujus libri est titulus; DE NUPTIIS ET CONCUPISCENTIA; eo quod ad illum pervenisse cognoveram dicere Pelagianos, damnatores nos esse nuptiarum. Denique in illo Opere nuptiarum bonum a concupiscentiæ carnalis malo, quo bene utitur pudicitia conjugalis, quali potui disputatione discrevi. Quo libro accepto, memoratus vir illustris misit mihi in chartulis nonnullas sententias decerptas ex Opere Juliani hæretici Pelagiani (in quo Opere libris quatuor respondisse sibi visus est illi uni, quem de nuptiis & concupiscentia me scripsisse memoravi) missas sibi a nescio quo, qui eas ut voluit, ex primo Juliani libro decerpendas putavit: quibus ut ocyus responderem, idem Valerius poposcit. Et factum est, ut sub eodem titulo etiam secundum librum scriberem, contra quem Julianus alios octo nimia loquacitate conscripsit. His nunc respondeo, ejus verba proponens, eisque subjungens responsionem meam ad loca singula, sicut refutatio eorum visa est esse edenda; cum jam priores quatuor ejus libros, postquam in manus meas venerunt, satis aperteque refellerim. Quidam volunt, istud ultimum sancti Doctoris Opus, quod sex libros complectitur, imperfectum vocari debere; alii vero contendunt, illud idem Opus potius perfectum vocandum esse. Sed est quæstio de nomine, circa quam novissimi editores Benedictini consuli possunt in admonitione prævia, quam eidem Operi recuso præmiserunt.
[498] [epistolæ variæ contra Pelagianos: S. Augustini] Inter hæc polemica S. Augustini scripta non numeravi varias epistolas, quibus illustres utriusque sexus personas adversus ambiguas Pelagii responsiones & fraudulenta effugia præmunivit. Etiam inter ejus gesta contra Pelagianos speciatim non recensui laboriosam industriam, qua sanctus Doctor Africanis synodorum provincialium Patribus ac ipsis sancti Petri successoribus occultas Pelagii & discipulorum fraudes detexit. Quanta autem modestia & efficacia sanctus Doctor rationes suas Romanis Pontificibus proponeret, erui potest ex libris ad Bonifacium Papam scriptis, ubi lib. 1, cap. 1 summum Pontificem alloquitur his verbis: Ausus sum aliquid ad tuam Beatitudinem scribere de his rebus, quæ hoc tempore episcopalem curam, siqua in nobis est, ad vigilantiam pro grege Dominico stimulo recentiore solicitat: novi quippe hæretici, inimici gratiæ Dei, quæ datur pusillis & magnis per Jesum Christum Dominum nostrum, etsi jam cavendi evidentius apertiore improbatione monstrantur, non tamen quiescunt scriptis suis minus cautorum vel minus eruditorum corda tentare: quibus utique esset respondendum, ne se vel suos in illo nefando errore firmarent, etiamsi non metueremus, ne quemquam Catholicorum verisimili sermone deciperent.
[499] [ad Romanum Pontificem scribentis modestia.] Cum vero non desinant fremere ad Dominici gregis caulas, atque ad diripiendas tanto pretio redemptas oves, aditus undecumque rimari, communisque sit omnibus nobis, qui fungimur episcopatus officio, quamvis ipse in eo præeminens celsiore fastigio speculæ pastoralis, facio quod possum pro mei particula muneris, quantum mihi Dominus, adjuvantibus orationibus tuis, donare dignatur, ut pestilentibus & insidiantibus eorum scriptis medentia & munientia scripta prætendam, quibus rabies, qua furiunt, aut etiam ipsa sanetur aut a lædendis aliis repellatur. Hæc autem quæ duabus epistolis eorum respondeo; uni scilicet, quam dicitur Romam misisse Julianus, credo ut per illam, quos posset, suos aut inveniret, aut faceret; alteri autem, quam decem & octo velut episcopi participes ejus erroris, non ad quoslibet, sed ad loci illius episcopum sua calliditate tentandum, & ad suas partes, si posset fieri, traducendum, ausi sunt Thessalonicam scribere. Hæc ergo, quæ istis, ut dixi, duabus epistolis illorum ista disputatione respondeo, ad tuam potissimum dirigere Sanctitatem, non tam discenda quam examinanda, & ubi forsitan aliquid displicuerit, emendanda constitui.
[500] Tandem Pelagiani post maturum examen in variis synodis provincialibus & ab Apostolica Sede damnati sunt, [Pelagiani damnati,] ut S. Prosper in Carmine de Ingratis cap. 2 canit hoc modo:
Talia dum demens late diffunderet error,
Commentisque rudes traheret lethalibus aures;
Adfuit, exhortante Deo, provisa per orbem
Sanctorum pia cura Patrum, non dispare motu
Conficiens diros jaculis cælestibus hostes:
Iisdem namque simul decretis Spiritus unus
Intonuit. Pestem subeuntem prima recidit
Sedes Roma Petri, quæ Pastoralis honoris
Facta caput mundo, quidquid non possidet armis,
Relligione tenet.
Auctoritati ecclesiasticæ adjunxit sese potestas civilis, & Honorius imperator illos hæreticos ubique proscripsit, ut S. Augustinus in libro de Peccato originali cap. 17 significat his paucis verbis: Profecto sentitis, in tam nefandi erroris auctores, episcopalia concilia, & Apostolicam Sedem, universamque Romanam Ecclesiam, Romanumque imperium, quod Deo propitio Christianum est, rectissime fuisse commotum, donec resipiscant de diaboli laqueis. Juliano autem propter hanc severitatem imperatorum conquerenti sanctus Doctor lib. 3 contra ipsum cap. 1 sic respondet: Ne argumento miserrimo utamini, quo universi utuntur hæretici, quos a perniciosa licentia leges imperatorum Catholicorum premunt: omnes quippe hujusmodi dicunt, quod ipse dixisti, laborare illam partem rationis inopia, quæ in disserendo cum terrorem subrogat, nullum a prudentibus impetrat, sed cæcum a meticulosis extorquet assensum. Novi quidem hæretici vos estis, sed istam pene omnium hæreticorum veterum vocem cum ceteris agnovistis atque tenuistis.
[501] Cum vero Pelagiani etiam consueto hæreticorum more conquererentur, [&, licet sine synodo universali, sufficienti tamen judicio,] dogmata sua in concilio œcumenico non fuisse ventilata atque discussa, S. Augustinus lib. 4 ad Bonifacium Pontificem capite ultimo eos ita refellit: Quid est ergo, quod dicunt, de simplicibus episcopis sine congregatione synodi in locis suis sedentibus extorta subscriptio est? Numquid beatissimis & in fide Catholica excellentissimis viris Cypriano & Ambrosio ante istos adversus istos extorta subscriptio est; qua eorum impia dogmata tanta manifestatione subvertunt, ut quæ contra eos manifestiora dicamus, vix nos invenire possimus? Aut vero congregatione synodi opus erat, ut aperta pernicies damnaretur; quasi nulla hæresis aliquando nisi synodi congregatione damnata sit, cum potius rarissimæ inveniantur, propter quas damnandas necessitas talis exstiterit; multoque sint atque incomparabiliter plures, quæ ubi exstiterunt, illic improbari damnarique meruerunt, atque inde per ceteras terras devitandæ innotescere potuerunt. Verum istorum superbia, quæ tantum se extollit adversus Deum, ut non illo velit, sed potius in libero arbitrio gloriari, hanc etiam gloriam captare intelligitur, ut propter illos Orientis & Occidentis synodus congregetur: orbem quippe Catholicum, quoniam, Deo eis resistente, pervertere nequeunt, saltem commovere conantur, cum potius vigilantia & diligentia pastorali post factum illis competens sufficiensque judicium ubicumque isti lupi apparuerint, conterendi sint, sive ut sanentur atque mutentur, sive ut ab aliorum salute atque integritate vitentur.
[502] [& Augustini potissimum scriptis refutati.] Quamvis paragrapho præcedente S. Augustinus ex animi submissione responderit Juliano Pelagiano ad monomachiam provocanti, se tantummodo unum esse ex multis sacerdotibus Catholicis, qui Pelagianos impugnabant, tamen S. Prosper in Carmine de Ingratis cap. 3 maximam victoriæ de Pelagianis relatæ partem sancto Doctori nostro tribuit, ita canens:
An alium in finem posset procedere sanctum
Concilium, cui dux Aurelius, ingeniumque
Augustinus erat? quem Christi gratia cornu
Uberiore rigans, nostro lumen dedit ævo,
Accensum vero de Lumine: nam cibus illi,
Et vita & requies Deus est, omnisque voluptas
Unus amor Christi est, unus Christi est honor illi.
Et dum nulla sibi tribuit bona, fit Deus illi
Omnia, & in sancto regnat Sapientia templo.
Istius ergo inter cunctos, qui de grege sancto
Insanas pepulere feras, industria major,
Majus Opus, totum præstantius imbuit orbem…
Cumque foris rabies avidorum exclusa luporum
Frenderet, inque omnes mendacia verteret artes,
Ne mentes ullarum ovium corrumpere posset,
Neu dubia obliquis turbaret corda querelis;
Istius ore Viri fecit Deus: istius ore
Flumina librorum mundum effluxere per omnem.
Ex hoc elogio metrico concludimus, assiduis S. Augustini lucubrationibus & laboribus hæresim Pelagianam præcipue debellatam fuisse. Sed ex hac venenosa stirpe ante mortem sancti Doctoris remansit aut prodiit subtilior errorum surculus, ut paragrapho sequente videbimus.
§ XXXVI. Præcipui Semi-Pelagianorum errores ab Augustino refutati, & post obitum ejus ab Ecclesia Romana legitime damnati.
[Semi-Pelagianorum errores] Videtur hujus sectæ prodromus fuisse quidam Vitalis Carthaginensis, ad quem S. Augustinus in Epistola 107 post alia sic scribit: Quomodo dicis, quod te audio dicere, ut recte credamus in Deum, & Euangelio consentiamus, non esse donum Dei, sed hoc nobis esse a nobis, id est ex propria voluntate, quam nobis in nostro corde non operatus est ipse? Et ad hoc, cum audieris, Quid est ergo quod ait Apostolus; Deus in nobis operatur & velle & perficere? Respondes, per legem suam, per Scripturas suas Deum operari, ut velimus, quas vel legimus vel audimus; sed eis consentire, vel non consentire, ita nostrum est, ut si velimus, fiat; si autem nolimus, nihil in nobis operationem Dei valere faciamus: operatur quippe ille, dicis, quantum in ipso est, ut velimus, cum nobis nota fiunt ejus eloquia; sed si eis acquiescere nolumus, nos ut operatio ejus nihil in nobis prosit, efficimus.
[504] Deinde circa finem ejusdem Epistolæ post varia argumenta, quibus illum Vitalem refutat & ab hæreticis Pelagianis distinguit, [refutat Sanctus,] eumdem nihilominus erroris convincit hoc ratiocinio: Contra Pelagianos est iste conflictus tibi nobisque communis; illi quippe omnia ad fidelem piamque vitam hominum pertinentia ita tribuunt libero voluntatis arbitrio, ut habenda ex nobis, non a Domino putent esse poscenda. Tu autem, si ea, quæ de te audio, vera sunt, initium fidei, ubi est etiam initium bonæ, hoc est, piæ voluntatis non vis donum esse Dei, sed ex nobis nos habere contendis, ut credere incipiamus: cetera autem religiosæ vitæ bona Deum per gratiam suam ex fide petentibus, quærentibus, pulsantibus donare consentis. Nec attendis ideo pro infidelibus Deum rogari, ut credant, quoniam Deus donat & fidem. Quamobrem ut hunc ad te sermonem aliquando concludam, si negas, orandum esse, ut qui nolunt credere, velint credere, si negas agendas esse Deo gratias, quoniam credere voluerunt, qui nolebant credere, aliter tecum agendum est, ut non sic erres, aut si errare persistis, ne mittas alios in errorem. Si autem, quod de te magis credo, sentis atque consentis, orare nos Deum debere ac solere pro nolentibus credere, ut velint credere, & pro eis, qui adversantur & contradicunt legi ejus atque doctrinæ, ut ei credant eamque sectentur; si sentis atque consentis debere nos etiam Deo agere gratias ac solere pro talibus, quod ad fidem ejus doctrinamque conversi, volentes ex nolentibus fiant, oportet sine dubitatione fatearis, voluntates hominum Dei gratia præveniri, & ut bonum velint homines quod nolebant, Deum facere, qui rogatur, ut faciat, & cui nos novimus agere gratias dignum & justum esse, cum fecerit. Dominus tibi det intellectum in omnibus, domine frater.
[505] Sanctus Doctor hunc Vitalis errorem tam solicite & operose refellebat, [& fatetur se aliquando in eodem errore fuisse,] eo quod ipse adhuc juvenis ante adeptum episcopatum & exortam hæresim Pelagianam in eumdem prolapsus fuisset, sicut in libro de Prædestinatione Sanctorum cap. 3 candide fatetur his verbis: Non sic pius atque humilis doctor ille sapiebat (Cyprianum beatissimum loquor) qui dixit, in nullo gloriandum, quando nostrum nihil sit. Quod ut ostenderet, adhibuit Apostolum testem dicentem: Quid autem habes, quod non accepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? Quo præcipue testimonio etiam ipse convictus sum, cum similiter errarem putans, fidem, qua in Deum credimus, non esse donum Dei; sed a nobis esse in nobis, & per illam nos impetrare Dei dona, quibus temperanter & juste & pie vivamus in hoc seculo: neque enim fidem putabam Dei gratia præveniri, ut per illam nobis daretur, quod posceremus utiliter; nisi quia credere non possemus, si non præcederet præconium veritatis. Ut autem prædicato nobis Euangelio consentiremus, nostrum esse proprium & nobis ex nobis esse arbitrabar: quem meum errorem nonnulla Opuscula mea satis indicant, ante episcopatum meum scripta, in quibus est illud, quod commemorastis in litteris vestris (alloquitur Prosperum & Hilarium, qui ei opiniones quorumdam Gallorum indicaverant, & ad quos unum librum de Prædestinatione Sanctorum, & alterum de Dono perseverantiæ miserat) ubi est expositio quarumdam propositionum ex Epistola, quæ est ad Romanos.
[506] Denique cum mea cuncta Opuscula retractarem, eamque retractationem stylo prosequerer, cujus Operis jam duos absolveram libros, [sed illum correxisse.] antequam scripta vestra prolixiora sumpsissem, cum ad hunc librum retractandum in primo volumine pervenissem, sic inde locutus sum. Deinde, allegato prolixo verborum suorum textu, ibidem caput quartum sic exorditur: Videtis certe, quid tunc de fide atque operibus sentiebam, quamvis de commendanda Dei gratia laborarem: in qua sententia istos fratres nostros esse (intelligit Massilienses seu Semi-Pelagianos, qui tunc adhuc erant Catholici) nunc video; quia non sicut legere libros meos, ita etiam in eis curaverunt proficere mecum: nam si curassent, invenissent istam quæstionem secundum veritatem divinarum Scripturarum solutam in primo libro duorum, quos ad beatæ memoriæ Simplicianum scripsi, episcopum Mediolanensis ecclesiæ, sancti Ambrosii successorem, in ipso exordio episcopatus mei, nisi forte non eos noverunt. Quod si ita est, facite, ut noverint.
[507] [Semi-Pelagiani, alias Massilienses, Augustini tempore non damnati,] Igitur ex male intellectis aut explicatis S. Augustini scriptis hic aliique affines errores ex Africa in Galliam transierunt, ubi defensores eorum communiter nomen Massiliensium acceperunt, eo quod in urbe Massiliensi plures degerent. Etiam dicti sunt Semi-Pelagiani, quia nonnulla Pelagii placita retinebant, licet alia ejusdem hæretici dogmata rejicerent. Inter illos sancti Doctoris adversarios erant viri dignitate, doctrina, & vitæ sanctitate insignes, ut S. Prosper in epistola sua mox testabitur. Hinc judico, S. Joannem Cassianum, aliosque pios præsules & monachos innocenter in hac materia errasse, & cum Natali Alexandro in Historia ecclesiastica seculi quinti cap. 3, art. 9, sive tomo 5 novissimæ editionis Parisiensis pag. 62, judicium istud propterea concludo his verbis ipsius: Ut ut sit, certum est Semi-Pelagianos tunc Catholico nomine exornatos fuisse, Pelagianam illos hæresim anathemati devovisse, Sedis Apostolicæ contra illam decreta fuisse complexos, Romanis Pontificibus & Ecclesiæ universæ communione conjunctos fuisse; & Cælestini, Sixti & Leonis tempore, imo & sequentium Pontificum usque ad Felicem IV, & Arausicanæ synodi celebrationem, a Catholici nominis honore non excidisse, nec eorum sententiam fuisse hæreseos nota ab Ecclesia inustam.
[508] [quorum dogmata] Quamvis hæc Semi-Pelagianorum secta tunc nondum esset hæretica, tamen eam periculosam censebat S. Prosper, & ideo in Epistola, quæ proxime memoratis libris de Prædestinatione Sanctorum & Dono perseverantiæ præfigitur, ad S. Augustinum ita scribit: Ignotus quidem tibi facie, sed jam aliquatenus, si reminiscaris, animo ac sermone compertus; nam per sanctum fratrem meum Leontium diaconum misi epistolas & recepi; nunc quoque beatitudini tuæ scribere audeo, non solum salutationis, ut tunc, studio; sed etiam fidei, qua Ecclesia vivit, affectu: excubante enim pro universis membris corporis Christi vigilantissima industria tua, & adversus hæreticarum doctrinarum insidias veritatis virtute pugnante, nullo modo mihi verendum putavi, ne onerosus tibi aut importunus essem in eo, quod ad multorum salutem ac perinde ad pietatem tuam pertinet; cum potius reum futurum esse me crederem, si ea, quæ valde perniciosa esse intelligo, ad SPECIALEM PATRONUM FIDEI non referrem.
[509] [ad Augustinum] Multi ergo servorum Christi, qui in Massiliensi urbe consistunt, in sanctitatis tuæ scriptis, quæ adversus Pelagianos hæreticos condidisti, contrarium putant Patrum opinioni & ecclesiastico sensui, quidquid in eis de vocatione electorum secundum Dei propositum disputasti. Et cum aliquamdiu tarditatem suam culpare maluerint, quam non intellecta reprehendere, quidamque eorum lucidiorem super hoc atque apertiorem beatitudinis tuæ expositionem voluerint postulare, evenit ex dispositione misericordiæ Dei, ut cum quosdam intra Africam similia movissent, librum de Correptione & Gratia plenum divinæ auctoritatis emitteres. Quo in notitiam nostram insperata opportunitate delato, putavimus, omnes querelas resistentium sopiendas; quia universis quæstionibus, de quibus consulenda erat sanctitas tua, tam plene illic absoluteque responsum est, quasi hoc specialiter studueris, ut quæ apud nos erant turbata, componeres. Recensito autem hoc beatitudinis tuæ libro, sicut qui sanctam atque Apostolicam doctrinæ tuæ auctoritatem antea sequebantur, intelligentiores multo instructioresque sunt facti, ita qui persuasionis suæ impediebantur obscuro, aversiores, quam fuerant, recesserunt. Quorum tam abrupta dissensio primum propter ipsos metuenda est, ne tam claris tamque egregiis in omnium virtutum studio viris spiritus Pelagianæ impietatis illudat: deinde ne simpliciores quique, apud quos horum magna est de probitatis contemplatione reverentia, hoc tutissimum sibi æstiment, quod audiunt eos, quorum auctoritatem sine judicio sequuntur, asserere.
[510] Tunc aliquas eorum opiniones ita sancto Doctori exponit: [perscribit] Hæc ipsorum definitio ac professio est; omnem quidem hominem, Adam peccante, peccasse: & neminem per opera sua, sed per Dei gratiam regeneratione salvari. Universis tamen hominibus propitiationem, quæ est in sacramento sanguinis Christi, sine exceptione esse propositam, ut quicumque ad fidem & baptismum accedere voluerint, salvi esse possint. Qui autem credituri sunt, quive in ea fide, quæ deinceps per Dei gratiam sit juvanda, mansuri sunt, præscisse ante mundi constitutionem Deum, & eos prædestinasse in regnum suum, quos gratis vocatos dignos futuros electione & de hac vita bono fine excessuros esse præviderit: ideoque omnem hominem ad credendum & ad sperandum divinis institutionibus admoneri, ut de apprehendenda vita æterna nemo desperet, cum voluntariæ devotioni remuneratio sit parata.
[511] Deinde explicat, quomodo nonnulli ex ipsis ad hæresim Pelagianam proprius accedant, [sanctus Prosper,] & alii ad objectionem sibi factam respondeant hoc modo: Cumque inter hæc innumerabilium illis multitudo parvulorum, qui utique excepto originali peccato, sub quo omnes homines similiter in primi hominis damnatione nascuntur, nullas adhuc habentes voluntates, nullas proprias actiones, non sine Dei judicio secernuntur; ut ante discretionem boni ac mali de usu vitæ istius auferendi, alii per regenerationem inter cælestis regni assumantur heredes, alii sine baptismo inter mortis perpetuæ transeant debitores: tales aiunt perdi, talesque salvari, quales futuros illos in annis majoribus, si ad activam servarentur ætatem, scientia divina præviderit. Nec considerant, se gratiam Dei, quam comitem, non præviam humanorum volunt esse meritorum, etiam illis voluntatibus subdere, quas ab ea secundum suam phantasiam, non negant esse præventas; sed in tantum quibuscumque commentitiis meritis electionem Dei subjiciunt, ut quia præterita, quæ non exstant, futura, quæ non sint futura, confingant; novoque apud illos absurditatis genere & non agenda præscita sint, & præscita non acta sint. Propter eamdem Dei præscientiam affirmabant, uni nationi præ altera Euangelium prædicari, & quosdam populos in tenebris & umbra mortis relinqui, quia scilicet Deus præviderat, eos non esse credituros.
[512] [quæ Jansenius non intellexit,] Ex his principiis deducebant diversa corollaria, quæ partim Catholico partim hæretico sensu intelligi possunt, ut apud theologos passim obvios videre est. Unde Jansenius Iprensis non satis noverat dogmata Semi-Pelagianorum, quando defendit duas propositiones, quarum una hæc est: Semi-Pelagiani admittebant interioris prævenientis gratiæ necessitatem ad singulos actus, etiam ad initium fidei; & in hoc erant hæretici, quod vellent eam gratiam talem esse, cui posset voluntas humana resistere vel obtemperare. Altera vero sic sonat: Semi-Pelagianum est dicere, Christum pro omnibus omnino hominibus mortuum esse aut sanguinem fudisse. Sed jure merito assertiones istæ inter quinque famosas Jansenii propositiones ab Innocentio X & aliis Pontificibus Romanis, tamquam falsæ & hæreticæ, in sensu ab auctore intento damnatæ sunt. Quare non est hic opus longa propositionum istarum explicatione, ut hæreticus earum sensus ostendatur, cum recentiores theologi Catholici hunc satis superque demonstraverint.
[513] [quæque ab aliquibus male confusa sunt] Ex simili Semi-Pelagianorum dogmatum ignorantia verosimiliter prodit invidiosa accusatio, qua nonnulli imperiti Catholicam quorumdam theologorum sententiam cum Semi-Pelagiano errore confundunt, ut Natalis Alexander in Historia ecclesiastica, Parisiis anno 1714 recusa, tomo 5, pag. 60, testatur his verbis: Cavendum tamen, ne recentioribus quibusdam theologis, qui prædestinationem electorum ad gloriam intuitu meritorum a Deo fieri contendunt, & scientiam quamdam mediam propugnant, Semi-Pelagiani erroris nota inuratur, quod imprudenter & temere novi quidam auctores fecerunt vel Semi-Pelagianorum dogmatum ignari, vel studio partium in transversum acti: magnum enim est, quantum ad hoc utrumque dogma inter Semi-Pelagianos & theologos illos discrimen. Nullam enimvero prædestinationem gratuitam Semi-Pelagiani admittebant, nedum ad gloriam, sed nec ad gratiam; electionem scilicet ad gloriam meritis operum tribuebant, electionem ad gratiam merito fidei, de qua dici non posset: Quid habes, quod non accepisti? utpote quæ in eadem natura remanserit, licet vitiata, qua prius sana ac perfecta donata sit, ut refert Hilarius ad sanctum Augustinum scribens: quæ Semi-Pelagianorum sententia erat hæretica.
[514] [cum doctrina Theologorum quorumdam Catholicorum.] Theologi vero laudati prædestinationem ad gratiam omnino gratuitam profitentur. Solam electionem ad gloriam intuitu meritorum fieri volunt; quod mihi quidem a sancti Augustini & sancti Thomæ doctrina penitus alienum videtur, non tamen aliqua censura notandum. Quod spectat scientiam illam, quæ media nuncupatur, non in hoc fuerunt hæretici Semi-Pelagiani, quod eam admiserint ac propugnaverint; sed quod ex præscientia meritorum vel peccatorum, quæ nusquam essent futura, Deum hominum sortes definire assererent, & alios prædestinare ad gloriam, alios damnare ad pœnam; idque etiam locum habere in parvulis. At recentiores illi theologi, de quibus agimus, longe sunt ab istius erroris flagitio: quod enim propugnant scientiæ mediæ genus, circa merita vel peccata, sub conditione, quæ nusquam ponenda sit, futura non ita versatur, ut Deus in prædestinationis & reprobationis negotio rationem eorum aliquam habeat. Illam quidem sententiam ex sancti Augustini doctrina non operose refelli existimo; ipsam sentio a veritate alienam; sed quæ tamen salva religione in utramque partem impune ventilari possit. Ita scriptor ille nequaquam suspectus de nimio favore erga theologos istos, quorum opinioni adversatur.
[515] Porro periculosos Semi-Pelagianorum errores, quos S. Augustinus in libris de Prædestinatione Sanctorum & Dono perseverantiæ refutaverat, [Quo demum tempore damnati Semi-Pelagiani.] post obitum ejus S. Prosper & Hilarius aliique strenue impugnarunt. Tandem post multos annos auctoritatem Felicis III Papæ contra Semi-Pelagianos imploravit S. Cæsarius, cui Pontifex ille sententias ex libris S. Augustini præcipue collectas transmisit. Has S. Cæsarius protulit in synodo secunda Arausicana, quæ anno Christi 529 celebrata est, & ibi viginti quinque canonibus perniciosa Semi-Pelagianorum dogmata solenniter proscripta sunt. Hanc Arausicanam secuta est synodus Valentina, in qua similiter errores Semi-Pelagianorum damnati fuerunt. Interea mortuo Felice III Papa, S. Cæsarius curavit, ut hæc utraque synodus a Bonifacio II summo Pontifice confirmaretur, sicut apud Labbeum nostrum in Collectione conciliorum tomo 4, Col. & sequentibus legi potest. Hoc est ultimum vulnus lethale, quo confossus est iste error, quem sanctus Doctor noster ante multos annos jam prædamnaverat.
§ XXXVII. Certamina sancti Doctoris adversus Arianos & alios diversi generis hæreticos.
[Disputat Sanctus cum Pascentio Ariano,] Sanctus Possidius in Actis huic Commentario subjungendis apud nos num. 34 & sequentibus indicabit successum duplicis disputationis, quam S. Augustinus cum duobus hæreticis Arianis instituit. Circumfertur quædam disceptatio, quam sanctus Doctor cum Pascentio, domus regiæ comite Ariano, habuisse dicitur. Sed hoc instrumentum tot falsitatis indicia exhibet, ut novissimi Augustinianorum Operum editores Benedictini merito post alios viros eruditos illud in Appendicem tomi secundi rejecerint. Quamvis autem illud disceptationis instrumentum sit supposititium, tamen aliquando S. Augustinus cum Pascentio comite de fide disputavit, ut ipse Sanctus testatur in Epistola 174, quam ad Pascentium Arianum scripsit, & in qua sic ipsum alloquitur: Volueram quidem, petente te atque instante, ut meminisse dignaris, imo pro merito ætatis ac dignitatis tuæ, jubente te, de fide Christiana etiam præsens cum præsente, in quantum mihi facultatem Dominus largiretur, conferre sermonem.
[517] Sed quia tibi post prandium displicuit, quod inter nos mane placuerat, ut a notariis verba nostra exciperentur, [cui exprobrat, noluisse, ut disputatio scriberetur;] ne ulterius dicas, quod te audio non tacere, non me fuisse ausum tibi dicere fidem meam, his litteris accipe, quod & tu legas, & cui volueris legendum tradas, & quod volueris, vicissim scribendo ipse respondeas: iniquum est enim, ut quisque de alio judicare velit, & judicari de se nolit. Et de præterito quidem placito nostro, quod condicto meridiano implere noluisti, facile existimari potest, quis nostrum fidei suæ fiduciam non habuerit; utrum qui volebat, ut diceretur, & timebat, ne teneretur; an qui usque adeo nolebat eam disceptantium judicio subtrahi, ut mandata litteris vellet etiam legentium memoriæ commendari, ne quisquam vel oblivione opinatus vel dissensione irritatus diceret ab aliquo nostrum aut non esse dictum, quod dictum erat, aut dictum esse, quod dictum non erat: in his enim solent latebras suæ malæ defensionis inquirere, qui contentionis sunt cupidiores quam veritatis. Hoc autem nec a te, nec a me, nec de te, nec de me dici posset, si in fide condicti permaneres, ut verba nostra exciperentur & scriberentur, præsertim quia tu ipse in iis verbis, quibus fidem tuam pronuntiasti, quoties ea repetisti, toties variasti, quod nulla credo fraude sed oblivione factum esse.
[518] [& cum Maximino, contra quem duos insuper scribit libros:] Habemus adhuc alteram disputationem, quam S. Augustinus cum Maximino Arianorum episcopo per modum dialogi publice instituit, & quæ tomo 6 Operum Lovaniensis editionis a pag. 283 legi potest. Huic disputationi sanctus Doctor addidit duos libros adversus eumdem Maximinum, quorum priori præfixit hunc prologum: Disputationi Maximini Arianorum episcopi, cujus prolixitate spatium diei, quo præsentes conferebamus, absumpsit, responsionem debitam reddens, ad ipsum loqui debeo; sive adhuc existimet, contradicendum esse, cum legerit, sive Domino in ejus corde mirabiliter operante, manifestæ consentiat veritati. Quid tibi visum est, o homo Ariane, tam multa dicere, & pro causa, quæ inter nos agitur, nihil dicere, quasi hoc sit respondere posse, quod est tacere non posse. Prius itaque ostendam, refellere te non potuisse, quæ dixi: deinde quantum necessarium videbitur, ego refellam, quæ ipse dixisti.
[519] [alia dissertatio contra Arianos scripta] Ipse sanctus Doctor aliam dissertationem polemicam, contra Arianos editam, lib. 2 Retractationum cap. 52 recenset his verbis: Inter hæc venit in manus meas quidam sermo Arianorum, sine nomine auctoris sui. Huic, petente atque instante, qui eum mihi miserat, quanta potui, etiam brevitate ac celeritate respondi, adjuncto eodem sermone a capite responsionis meæ, & adhibitis ad singula numeris, quibus inspectis, quid cuique loco responderim, facile possit adverti. Brevitatis causa non commemoro hoc loco diversas epistolas, quibus S. Augustinus Arianos ad fidem Catholicam convertere conatus est, aut obstinatos strenue refutavit. Ob eamdem rationem prætermitto varios tractatus aut sermones, quos sanctus Doctor instituit adversus eosdem hæreticos, ut hos ad veram sanctissimæ Trinitatis confessionem perduceret, aut Catholicos in fide sua confirmaret.
[520] [libri quindecim de SS. Trinitate,] Sed inter has polemicas lucubrationes numerari meretur egregium Opus de Trinitate, quod quindecim libros complectitur, & de quo Sanctus in Epistola prævia ad Aurelium episcopum Carthaginensem ita scribit: De Trinitate, quæ Deus summus & verus est, libros juvenis inchoavi, senex edidi: omiseram quippe hoc Opus, posteaquam comperi, præreptos mihi esse, antequam eos absolverem, & retractatos *, ut mea dispositio fuerat, expolirem. Non enim singillatim, sed omnes simul edere ea ratione decreveram, quoniam præcedentibus consequentes inquisitione proficiente nectuntur. Cum ergo per eos homines, qui priusquam vellem, ad quosdam illorum pervenire potuerunt, dispositio mea nequivisset impleri, interruptam dictationem reliqueram, cogitans hoc ipsum in aliquibus meis scriptis conqueri, ut scirent, qui possent, non a me fuisse eosdem libros editos, sed ablatos, priusquam mihi editione mea digni viderentur.
[521] Verum multorum fratrum vehementissima postulatione, [qui imperfecti primum, inscio Augustino,] & maxime tua jussione compulsus, Opus tam laboriosum, adjuvante Domino, terminare curavi, eosque emendatos, non ut volui, sed ut potui, ne ab illis, qui subrepti jam in manus hominum exierant, plurimum discreparent, venerationi tuæ per filium nostrum diaconum charissimum misi, & cuicumque audiendos, describendos, legendosque permisi; in quibus si servari mea dispositio potuisset, essent profecto, etsi easdem sententias habentes, multo tamen enodatiores atque planiores, quantum rerum tantarum explicandarum difficultas & facultas nostra pateretur. Sunt autem, qui primos quatuor, vel potius quinque, etiam sine proœmiis habent, & duodecimum sine extrema parte non parva. Sed si eis hæc editio potuerit innotescere, omnia, si voluerint & valuerint, emendabunt. Peto sane, ut hanc Epistolam, seorsum quidem, sed tamen ad caput eorumdem librorum jubeas anteponi. Ora pro me.
[522] Libro 2 Retractationum cap. 15 idem Opus ita recenset: [fuerant editi:] Libros de Trinitate, quæ Deus est, quindecim scripsi per aliquot annos. Sed cum eorum duodecimum nondum perfecissem, & eos diutius tenerem, quam possent sustinere, qui vehementer illos habere cupiebant, subtracti sunt mihi minus emendati, quam deberent ac possent, quando eos edere voluissem. Quod posteaquam comperi, quia & alia eorum apud nos exemplaria remanserant, statueram eos jam ipse non edere, sed sic habere, ut in alio aliquo Opusculo meo, quid mihi de his evenerit, dicerem: urgentibus tamen fratribus, quibus resistere non valui, emendavi eos, quantum emendandos putavi, & complevi & edidi, adjungens ei a capite epistolam, quam scripsi ad venerabilem Aurelium episcopum Carthaginensis ecclesiæ; quo tamquam prologo exposui, & quod accidisset, & quid facere mea cogitatione voluissem, & quid fratrum charitate compellente fecissem. Deinde ibidem nonnulla ex hoc Opere retractat, aut clarius exponit.
[523] Præterea sanctus Doctor contra Adversarium legis & prophetarum edidit duos libros, [scribit contra Adversarium legis,] quorum initio occasionem scribendi hujus Operis ita indicat: Libro, quem misistis, fratres dilectissimi, nescio cujus hæretici invento, sicut scripsistis, in platea maritima, cum venalis codex ipse ferretur, & concurrentibus turbis periculosa curiositate & delectatione legeretur, ut quanto possem compendio responderem, prius quæsivi cujusnam esset erroris: non enim soli Manichæi legem prophetasque condemnant, sed & Marcionistæ, & alii nonnulli, quorum sectæ non ita innotuerunt populis Christianis. Iste autem, cujus nomen in eodem libro non comperi, detestatur Deum mundi fabricatorem, cum Manichæi, quamvis librum Geneseos non accipiant atque blasphement, Deum tamen bonum fabricasse mundum, etsi ex aliena natura atque materia confiteantur. Sed quamquam non mihi apparuerit, cujus sectæ sit iste blasphemus, defendenda est adversus ejus linguam Scriptura divina, quam maledicis disputationibus insectatur. Et quoniam quoquo modo Christianum se videri cupit, unde & ex Euangelio & ex Apostolo ponit aliqua testimonia, etiam Scripturis ad novum Testamentum pertinentibus refellendus est; ut ostendatur in reprehensione veterum inconsideratius quam versutius insanire. Sanctus lib. 2 Retractationum cap. 58 similem de hoc Opere suo mentionem facit.
[524] [Ad Orosium contra Priscillianistas & Origenistas. Contra mendacium:] Cum Orosius presbyter Hispanus implorasset opem S. Augustini contra Priscillianistas & Origenistas, sanctus Doctor illos impugnavit, ut ipse lib. 2 Retractationum cap. 44 testatur his verbis: Inter hæc Orosii cujusdam Hispani presbyteri consultationi de Priscillianistis, & de quibusdam Origenis sensibus, quos Catholica fides improbat, quanta potui brevitate & perspicuitate respondi; cujus Opusculi titulus est: Ad Orosium contra Priscillianistas et Origenistas. Et ipsa enim consultatio responsioni meæ a capite adjuncta est. Etiam scripsit librum contra Mendacium, cujus Operis occasionem lib. 2 Retractationum cap. 60 sic indicat: Tunc & contra mendacium scripsi librum, cujus Operis ea causa exstitit, quod ad Priscillianistas hæreticos investigandos, qui hæresin suam non solum negando atque mentiendo, verum etiam pejerando existimant occulendam, visum est quibusdam Catholicis Priscillianistas se debere simulare, ut eorum latebras penetrarent; quod ego fieri prohibens, tunc librum condidi.
[525] [Priscillianistarum] Sanctus Doctor errores horum hæreticorum & solicitam dogmatum suorum occultationem in libro de Hæresibus ad Quodvultdeum hæresi 70 describit his verbis: Priscillianistæ, quos in Hispania Priscillianus instituit, maxime Gnosticorum & Manichæorum dogmata permixta sectantur; quamvis & ex aliis hæresibus in eas sordes, tamquam sentinam quamdam horribili confusione confluxerint. Propter occultandas autem contaminationes & turpitudines suas, habent in suis dogmatibus & hæc verba: Jura, perjura, secretum prodere noli. Hi animas dicunt ejusdem naturæ atque substantiæ, cujus est Deus, ad agonem quemdam spontaneum in terris exercendum per septem cælos & per quosdam gradatim descendere principatus, & in malignum principem incurrere, a quo istum mundum factum volunt, atque ab hoc principe per diversa carnis corpora seminari. Adstruunt etiam fatalibus stellis homines colligatos, ipsumque corpus nostrum secundum duodecim signa cæli esse compositum, sicut hi, qui Mathematici vulgo appellantur, constituentes in capite arietem, taurum in cervice, geminos in humeris, cancrum in pectore; & cetera nominatim signa percurrentes, ad plantas usque perveniunt, quas piscibus tribuunt, quod ultimum signum ab astrologis nuncupatur.
[526] [errores;] Hæc & alia fabulosa, vana, sacrilega, quæ persequi longum est, hæresis ista contexit. Carnes tamquam immundas escas etiam ipsa devitat. Conjuges, quibus hoc malum potuerit persuadere, disjungens & viros a nolentibus feminis & feminas a nolentibus viris: opificium quippe omnis carnis non Deo bono & vero, sed malignis angelis tribuunt; hoc versutiores etiam Manichæis, quod nihil Scripturarum canonicarum repudiant, simul cum apocryphis legentes omnia, & in auctoritate sumentes; sed in suos sensus allegorizando vertentes, quidquid in sanctis libris est, quod eorum evertat errorem. De Christo Sabellianam sectam tenent, eumdem ipsum esse dicentes, non solum Filium, sed etiam Patrem, & Spiritum sanctum. In Epistola ducentesima quinquagesima tertia, quam S. Augustinus ad Ceretium episcopum dedit, etiam leguntur insulsa hujusmodi Priscillianistarum dogmata, & quomodo ea detecta fuerint, ibidem explicatur his verbis: In ipsa nefaria doctrina hæresis suæ præceptum habere perhibentur, ut occultandorum dogmatum suorum causa, etiam cum falsa juratione mentiantur. Hi, qui eos experti sunt, & ipsorum fuerant, atque ab eis Dei misericordia liberati sunt, etiam verba ipsa præcepti hujus ista commemorant: Jura, perjura, secretum prodere noli.
[527] Cum sanctus Doctor etiam scripserit adversus Origenistas, [Origenes duplex, & utriusque sectatorum] & duplex eorum secta fuerit, libro proxime citato de hæresibus ad Quodvultdeum hæresi 42 & sequente illos ab his ita distinguit: Origeniani a quodam Origene dicti sunt; non ab illo, qui fere omnibus notus est, sed ab alio nescio quo, de quo vel sectatoribus ejus Epiphanius loquens, Origeniani, inquit, cujusdam Origenis discipuli; turpis autem sunt operationis: isti sunt nefanda facientes, sua corpora corruptioni tradentes. Alios autem Origenianos continuo subjiciens; Origeniani, inquit, alii, qui & Adamantii tractatoris illius sectatores, qui & mortuorum resurrectionem negant; Christum autem & Spiritum sanctum creaturam dicunt; paradisum autem & cælos & alia non credunt esse secundum litteram, sed in allegoria. Hæc quidem de Origine Epiphanius refert; sed defensores ejus dicunt, Origenem Patrem & Filium & Spiritum sanctum unius ejusdemque substantiæ docuisse, neque resurrectionem repulisse mortuorum; sed qui ejus plura legerunt, contradicunt.
[528] Sunt & alia hujus Origenis dogmata, quæ Catholica ecclesia omnino non recipit; [errores:] in quibus nec ipsum falso arguit, nec potest ab ejus defensoribus excusari, maxime de purgatione & liberatione, ac rursus post longum tempus ad eadem mala revolutione rationalis universæ creaturæ: quis enim Catholicus Christianus vel doctus vel indoctus non vehementer exhorreat eam, quam dicit purgationem malorum, id est, etiam eos, qui hanc vitam in flagitiis & facinoribus & sacrilegiis atque impietatibus quamlibet maximis finierunt; ipsum etiam postremo diabolum atque angelos ejus, quamvis post longissima tempora, purgatos atque liberatos regno Dei lucique restitui, & rursus post longissima tempora omnes, qui liberati sunt, ad hæc mala denuo relabi & reverti; & has vices alternantes beatitudinum & miseriarum rationalis creaturæ semper fuisse, semper fore? De qua vanissima impietate adversus philosophos, a quibus ista didicit Origenes, in libris de Civitate Dei diligentissime disputavi. Nimirum lib. 21 laudati Operis cap. 17 & sequentibus hunc & similes illorum errores impugnat.
[529] Quid vero S. Augustinus contra Jovinianistas scripserit, [contra Joviniani errores] ipse lib. 2 Retractationum cap. 22 & 23 indicat hoc modo: Joviniana hæresis sacrarum virginum meritum æquando pudicitiæ conjugali tantum valuit in urbe Roma, ut nonnullas etiam sanctimoniales, de quarum pudicitia suspicio nulla præcesserat, dejecisse in nuptias diceretur, hoc maxime argumento cum eas urgeret dicens: Tu ergo melior quam Sara, melior quam Susanna sive Anna, & ceteras commemorando testimonio sanctæ Scripturæ commendatissimas feminas, quibus se illæ meliores, vel etiam pares, cogitare non possent? Hoc modo etiam virorum sanctorum sanctum cælibatum, commemoratione patrum conjugatorum & prædicatione frangebat. Huic monstro sancta Ecclesia, quæ ibi est, fidelissime ac fortissime restitit. Remanserant autem istæ disputationes ejus in quorumdam sermunculis ac susurris, quas palam suadere nullus audebat.
[530] [scribit de Bono conjugali, & de Sancta virginitate.] Sed etiam occulte venenis repentibus, facultate, quam Donabat Dominus, occurrendum fuit; maxime quoniam jactabatur, Joviniano responderi non posse cum laude, sed cum vituperatione nuptiarum. Propter hoc librum edidi, cujus inscriptio est DE BONO CONJUGALI… Posteaquam scripsi de bono conjugali, exspectabatur ut scriberem de sancta virginitate; nec distuli, atque id Dei munus, & quam magnum & quanta humilitate custodiendum esset, uno sicut potui volumine ostendi. Sanctus in libro de Hæresibus jam sæpe citato, Hæresi 82 tempus, auctorem & interitum hujus sectæ distinctius exponit. Hoc loco tacitus prætereo Tertullianistas, Abelonios, aut Abelianos, quorum sectæ ætate sancti Doctoris in Africa interierunt, ut ibidem Hæresibus 86 & 87 legi potest, & ad quas exstinguendas S. Augustinus forte non exiguam operam contulit. Etiam prætermitto Epistolam centesimam octavam, in qua Novatianos hæreticos refellit, & hic gloriosis ejus concertationibus adversus impios variarum sectarum hæreticos finem impono.
[Annotata]
* al. retractaturus
§ XXXVIII. Commercium litterarum cum S. Paulino: libri ad Simplicianum.
AUCTORE J. S.
[Mors Cuperi, qui huc usque scripsit; & ratio prosequendi cetera.] Quandoquidem Cuperus gloriosis Sancti adversus hæreticos concertationibus finem imposuit, & eodem prorsus loco scribendi finem fecit, reliqua S. Augustini gesta partim temporum partim rerum ordine subtexam, regrediarque ad prima episcopatus tempora, ubi annorum ordinem ille cœpit deserere, ut certamina contra hæreticos aut gentiles conjungeret, majorique in luce collocaret. Verumtamen non lubet persequi facta quælibet singularia & minutiora, quæ ex Sancti epistolis deduci possent, tum quod illa brevitatis causa prætermittere voluerit ipse Cuperus, cujus sequor vestigia, tum quod varia ex illis pro exemplo relata sint, quibus similia sunt, quæ prætermittuntur, ac demum quod Sancti epistolæ cuilibet pateant, eas pervolvere volenti, ita ut necesse non sit quævis sancti Doctoris monita, etiamsi præclara sint, huc congerere.
[532] [S. Paulinus Augustinum ad se invitat,] S. Paulinus Nolanus postea episcopus, de cujus prima ad Sanctum nostrum epistola quædam dicta sunt num. 181 & sequentibus, ad eumdem rursus scripsit circa tempus, quo ad episcopatum promotus est Augustinus, quem post multam amoris sui testificationem hisce ad se invitat verbis: Quare utinam hoc quoque nobis munus annuerit gratia Dei, per Dominum nostrum Jesum Christum, ut etiam in carne faciem tuam videremus: non solum desideriis nostris magnum conferretur gaudium, sed etiam mentibus lumen accresceret, & ex tua copia locupletaretur inopia nostra. Quod quidem & absentibus largiri potes, hac præsertim occasione, qua filii nostri unanimes & charissimi in Domino, Romanus & Agilis, quos ut nos alteros tibi commendamus, in nomine Domini revertentur, opere charitatis impleto, in quo tuæ charitatis affectu specialiter utantur, rogamus. Epistola hæc est inter Augustinianas 33, perlataque a mox laudatis Romano & Agile, quos Sanctus humanissime excepit.
[533] Respondit Augustinus Paulino per epistolam 34, [& hic illum vicissim:] in qua ostendit multa sui in Paulinum amoris indicia, deinde excusat se, quod ad ipsum venire nequeat ob onus episcopale, quod nuper susceptum nuntiat, & Paulinum vicissim invitat his verbis: Sed quamquam jugum Christi per seipsum lene sit, & sarcina levis, tamen propter nostram asperitatem atque infirmitatem, si quid me mordet hoc vinculum, atque urget hoc onus, ineffabiliter mihi aliquanto vestræ præsentiæ solatio, tolerabilius & portabilius redderetur, quos audio curis ejusmodi expeditiores liberioresque vivere: quare non impudenter ego rogo vos, & postulo & flagito, ut in Africam majore talium hominum siti, quam siccitatis nobilitate laborantem, venire dignemini. Scit Deus, quia non solum propter desiderium meum, neque solum propter eos, qui vel per nos vestrum propositum, vel undecumque fama prædicante didicerunt, sed etiam propter cæteros, qui partim non audiunt, partim audita non credunt, tamen possunt comperta diligere, vos istis terris etiam corporaliter adesse cupimus. Quamvis enim sedulo atque misericorditer id agitis, tamen etiam coram hominibus regionum nostrarum luceant opera vestra, ut videant bona facta vestra, & glorificent Patrem vestrum qui in cœlis est. Misit eadem occasione libros de Libero arbitrio, memoratos num. 128, petiitque ut Paulinus ad se mitteret quosdam S. Ambrosii libros, qui deinde exciderunt. Plura de mutua horum Sanctorum amicitia dabunt laudatæ epistolæ.
[534] Porro quanta Paulinum videndi cupiditate teneretur Augustinus, [mutuus Sanctorum illorum amor,] declarat rursum in epistola 250, multo serius scripta, in qua eum sic affatur: Et tamen si quisquam nostrum propter hoc solum iret trans mare, ut vestra præsentia frueretur, quid hac causa justius, quid posset dignius inveniri? Sed id vincula nostra non ferrent, quibus religati sumus infirmorum servire languoribus, nec eos præsentia corporali relinquere, nisi &c. Non invisit quidem Augustinus Paulinum, neque hic illum, licet uterque id maxime cuperet, at perpetua mansit inter eos amicitia, & frequens litterarum commercium. Nec modo Paulinus variis quæstionibus pulsabat Augustinum; sed hic etiam, uti non minori erat modestia quam doctrina, Paulinum subinde consulebat. Accipe verba Augustini ex epist. 65, quæ id doceant: Ecce illam quæstiunculam, quam nuper proposueram, tamquam si præsens præsenti inter dulces loquelas objicerem, plane Christiano intellectu & devotione solvisti, sed nimis cursim & breviter; posset quippe ibi aliquanto diutius & uberius habitare gratia oris tui, si cum dixisses ita te illo, quo feliciter uteris, loco perseverare decrevisse, ut si quid de te aliud Domino placuerit, ejus voluntatem præferas tuæ, id ipsum aliquanto apertius explicares, quonam modo voluntatem Dei, quæ nostræ voluntati præponenda est, noverimus. Quam difficultatem ubi magis exposuerat, subjungit: Hinc oro, participem me facias cogitationum tuarum, quid in talibus vel facere soleas, vel faciendum esse reperias.
[535] Consuluit quoque Paulinum Augustinus de futura vita Beatorum. [& utriusque modestia,] At ille, Augustinum non patrem modo sed & magistrum vocans, miris ejus sapientiæ laudibus responsorias suas conspersit. Pauca ex epistola ejus, inter Augustinianas 249 speciminis gratia subjungo: Lucerna, inquit, semper est pedibus meis verbum tuum, & lumen semitis meis. Ita quotiescumque litteras beatissimæ Sanctitatis tuæ accipio, tenebras insipientiæ meæ discuti sentio, & quasi collyrio delectationis infuso, oculis mentis meæ prius video, ignorantiæ nocte depulsa, & caligine dubitationis abstersa. Quod cum sæpe alias per munera epistolarum tuarum mihi donatum senserim, tum præcipuo isto recentium litterarum libello, cujus mihi tam gratus quam dignus portitor fuit, vir benedictus Domini frater noster Quintus diaconus… Quid ergo humilis & terrenus respondeam ad hanc sapientiam, quæ data est tibi desuper, quam hic mundus non capit, & qua nemo sapit, nisi sapientia Dei sapiens, & Dei verbo eloquens? Itaque quia experimentum habeo Christi in te loquentis, in Deo laudabo sermones tuos, & non timebo a timore nocturno.
[536] [dum consulunt invicem,] Deinde inferius: Quæ vero post resurrectionem carnis in illo seculo beatorum futura sit actio nostra, tu me interrogare dignatus es. At ego de præsenti vitæ meæ statu & magistrum & medicum spiritalem consulo, ut doceas me facere voluntates Dei, tuisque vestigiis ambulare post Christum, & mortem istam Euangelicam prius emori, quam carnalem resolutionem voluntario præveniamus excessu: non obitu, sed sententia recedentes ab hujus seculi vita, quæ tota tentationum plena, vel, ut tu aliquando ad me locutus es, tota tentatio est. Utinam ergo sic dirigantur viæ meæ post vestigia tua, ut exemplo tuo solvens calceamentum vetus a pedibus meis, dirumpam vincula mea, & liber exultem ad currendum viam, quo possim assequi mortem istam, qua tu mortuus es huic seculo, ut vivas Deo in Christo vivente in te, cujus & mors & vita in corpore tuo, & corde, & ore cognoscitur. Quia non sapit cor tuum terrena, nec os tuum loquitur opera hominum, sed verbum Christi abundat in pectore tuo, & spiritus veritatis effunditur in lingua tua, superni fluminis impetu lætificans civitatem Dei. Quæ autem virtus hanc in nobis efficit mortem, nisi charitas quæ fortis est?
[537] [aut ad quæsita respondent.] Demum, ubi Augustini interrogationi quædam responderat, vicinam difficultatem ex ipso vicissim quærit, sic eum modeste & honorifice alloquens: Hoc est ergo, quod egenus & pauper ego, ille insipiens & parvulus tuus, quem ut verus sapiens ferre consuesti, rogo ut me scientiam vel opinionem super hoc tuam doceas, quia scio te illuminatum spiritu revelationis ab ipso Duce & Fonte sapientium; ut sicut præterita cognovisti, & præsentia vides, ita etiam de futuris quid æstimes, quid censeas de his cælestium creaturarum, vel etiam super cælos in conspectu Altissimi agentium vocibus sempiternis, quibus tandem organis exprimantur. Rescripsit Augustinus epistolam 260 ad hanc Paulini, & partim ad ejus quæsita respondit, partim alia rursum ex ipso quæsivit, vehementer laudans ejus sententiam, qua dixerat de statu quoque præsentis vitæ consulendum. Hæc sufficiant de commercio litterarum, arctaque amicitia Sancti nostri cum S. Paulino Nolano episcopo, in cujus Vita apud nos ad XXII Junii varia quoque de his legi possunt. Epistolæ autem Augustini ad Paulinum octo tantum notantur in Possidii Indiculo, quot etiamnum exstant in editione Benedictinorum: at dubium non videtur, quin plures scripserit, quæ Possidio facile potuerunt esse ignotæ, ut advertit etiam Tillemontius art. 116.
[538] Sub initium quoque episcopatus sanctus Doctor exaravit duos libros ad Simplicianum Mediolanensem episcopum, [Sanctus initio episcopatus scribit libros ad Simplicianum,] quem Mediolani in conversione sua adjutorem habuerat, ut infra legetur in Actis num. 190 & 191. Hinc cum Simplicianus quæstiones quasdam pertractandas misisset, Sanctus, post modestissimas atque humanissimas litteras ad ipsum missas, in limine Operis eum sic affatur: Gratissimam plane atque suavissimam interrogationum tuarum dignationem mihi, pater Simpliciane, misisti, quibus nisi respondere conarer, non solum contumax, verum etiam ingratus existerem. De hoc Opusculo lib. 2 Retract. cap. 1 sic meminit: Librorum, quos episcopus elaboravi, primi duo sunt ad Simplicianum ecclesiæ Mediolanensis antistitem, qui beatissimo successit Ambrosio, de diversis quæstionibus, quarum duas ex epistola Pauli apostoli ad Romanos, in primum librum contuli… Posterior in hoc libro quæstio est, ab eo loco ubi ait, “Non solum autem, sed & Rebecca ex uno concubitu habens Isaac patris nostri”: usque ad illud, ubi ait, “Nisi Dominus Sabaoth reliquisset nobis semen, sicut Sodoma facti essemus, & sicut Gomorrha similes fuissemus”: in cujus quæstionis solutione laboratum est quidem pro libero arbitrio voluntatis humanæ, sed vicit Dei gratia. Nec nisi ad illud potuit perveniri, ut liquidissima veritate dixisse intelligatur Apostolus, “Quis enim te discernit? Quid autem habes, quod non accepisti? si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis”? Quod volens etiam martyr Cyprianus ostendere, hoc totum ipso titulo definivit, dicens: In nullo gloriandum, quando nostrum nihil est. In II libro tractantur cæteræ quæstiones, & pro nostra quantulacumque facultate solvuntur, quæ sunt omnes de Scriptura, quæ Regnorum appellatur, quas singulas deinde recenset.
[539] Porro quanti facienda sint, quæ Sanctus in hoc Opusculo ad Simplicianum disseruit de gratia Dei, [maximique semper fecit, quæ de Gratia ibidem disseruerat.] ex ipso abunde intelligimus. Quippe lib. de Prædestinatione Sanctorum cap. 4 Semi-Pelagianos eo remittit his verbis: Nam si curassent (proficere in libris Augustini) invenissent istam quæstionem secundum veritatem divinarum Scripturarum solutam, in primo libro duorum, quos ad beatæ memoriæ Simplicianum scripsi … in ipso exordio episcopatus mei, nisi forte non eos noverunt. Quod si ita est, facite ut noverint. Adductisque verbis suis ex lib. 2 Retract. subnectit: Ecce quare dixi superius, hoc Apostolico præcipue testimonio etiam me ipsum fuisse convictum, cum de hac re aliter saperem, quam mihi Deus in hac quæstione solvenda, cum ad episcopum Simplicianum, sicut dixi, scriberem, revelavit. Rursum de Dono perseverantiæ cap. 21 eo remittit Massilienses: Videant, inquit, utrum in primi libri posterioribus partibus, eorum duorum, quos mei episcopatus initio, antequam Pelagiana hæresis appareret, ad Simplicianum Mediolanensem episcopum scripsi, remanserit aliquid, quo vocetur in dubium, gratiam Dei non secundum merita nostra dari; & utrum ibi non satis egerim, etiam initium fidei esse donum Dei; & utrum ex iis, qui ibi dicta sunt, non consequenter eluceat, etsi non sit expressum, etiam usque in finem perseverantiam non nisi ab eo donari, qui nos prædestinavit in suum regnum & gloriam. Hinc igitur clarissime patet, quanti fecerit Augustinus jam senex, quæ ad Simplicianum de gratia disputavit, atque exposuit. Nec mirum videbitur in illo libro mentem Augustini de natura gratiæ efficacis clarius expositam esse, si consideremus ab ipso conscriptum esse sine ullo adversario, atque eum in finem, ut explicaret locum Apostoli, quo gratia efficax clare asseritur. Unde autem sanctus Doctor efficaciam gratiæ desumat, egregie exposuit Liberius Gratianus, seu P. Livinus de Meyer in Opusculo, quod conscripsit de Mente S. Augustini circa gratiam physice prædeterminantem cap. 1.
§ XXXIX. Opuscula de Agone Christiano; de Doctrina Christiana, Confessiones, Quæstiones Euangeliorum, Annotationes in Job, de Catechizandis rudibus: an Sanctus interfuerit concilio Carthaginensi tertio & quarto.
[Scribit de Agone Christiano,] Augustinus lib. 2 Retract. cap. 3 aliud Opusculum recenset hoc modo: Liber de Agone Christiano fratribus, in eloquio Latino ineruditis, humili sermone conscriptus est, fidei regulam continens & præcepta vivendi. In eo deinde quidpiam clarius explicat, & subjungit: Hic liber sic incipit, Corona victoriæ. Cum hoc Opusculum ponatur tertio loco inter ea, quæ scripsit episcopus, dubium non apparet, quin ad priores episcopatus annos sit referendum. Cassiodorus de Institutione divinarum Litterarum cap. 16 hunc librum commendat hisce verbis: Item ejusdem (Augustini) liber unus, quem de Agone Christiano composuit, maxime vobis necessarius, qui calcato sæculo desudatis in certamine Christiano. Porro scriptus quidem hic liber ad instruendos Christianos, varia tamen in illo etiam contra hæreticos breviter sunt disputata, ut patebit legenti.
[541] [de Doctrina Christiana,] Post hunc, quantum colligi potest ex ordine lib. 2 Retract. servato, Sanctus scribere cœpit libros de Doctrina Christiana, quos imperfectos primum reliquit, ac demum absolvit, cum libros Retractationum exarare cœperat. Audi de iis Sanctum ipsum lib. 2 Retract. cap. 4: Libros de Doctrina Christiana, cum imperfectos comperissem, perficere malui, quam eis sic relictis, ad alia retractanda transire. Complevi ergo tertium, qui scriptus fuerat usque ad eum locum, ubi commemoratum est ex Euangelio testimonium de muliere, quæ abscondit fermentum in tribus mensuris farinæ, donec fermentaretur totum. (Habetur id lib. 3, cap. 25.) Addidi etiam novissimum librum, & quatuor libris Opus illud implevi, quorum primi tres adjuvant, ut Scripturæ intelligantur, quartus autem, quomodo, quæ intelligimus, proferenda sint. Post hæc quædam retractat, quæ ibidem videri poterunt.
[542] [Confessiones,] Post libros modo memoratos secuti sunt libri Confessionum, ita tamen, ut intercesserit Opusculum contra Donatistas compositum: at cum scripta contra hæreticos jam memorata sint, illa deinceps tacitus præteribo. De Confessionibus suis lib. 2 Retract. cap. 6 sic habet sanctus Doctor: Confessionum mearum libri XIII & de malis & de bonis meis Deum laudant justum & bonum, atque in eum excitant humanum intellectum & affectum, interim quod ad me attinet, hoc in me egerunt, cum scriberentur, & agunt, cum leguntur. Quid de illis alii sentiant, ipsi viderint, multis tamen fratribus eos multum placuisse & placere scio. A primo usque ad decimum de me scripti sunt. In tribus cæteris de Scripturis sanctis, ab eo quod scriptum est, In principio fecit Deus cælum et terram, usque ad Sabbathi requiem. Pauca mox in illis corrigenda subjungit. Hi Confessionum libri testes sunt luculentissimi profundæ S. Augustini humilitatis, quam magis declaravit Sanctus, cum illos ad comitem Darium mitteret, adjunctis verbis num. 377 citatis.
[543] Alterius Opusculi occasionem Sanctus exponit lib. 2 Retract. cap. XI, [contra Hilarium,] ipsumque Opusculum, quod hodie non exstat, memorat hoc modo: Inter hæc Hilarius quidam vir tribunitius, laïcus, Catholicus, nescio unde adversus Dei ministros, ut fieri adsolet, irritatus, morem, qui tunc esse apud Carthaginem cœperat, ut hymni ad altare dicerentur de Psalmorum libro, sive ante oblationem, sive cum distribueretur populo, quod fuisset oblatum, maledica reprehensione, ubicumque poterat, lacerabat, asserens, fieri non oportere. Huic respondi jubentibus fratribus, & vocatur liber ipse, Contra Hilarium. Hic liber sic incipit, Qui dicunt mentionem. Memoratur hic liber in Indiculo Possidii his verbis: Contra Hilarium de canticis ad altare, liber unus. Tillemontius art. 114 videtur credidisse, Hilarium quædam objecisse contra hunc librum, eique iterum respondisse Augustinum: quia aliud ejus Opusculum sic refert Possidius: Responsio objectis Hilarii, liber unus. Verum insinuat ibidem Possidius epistolam 89, quæ ad alium data est Hilarium.
[544] Mox Augustinus cap. 12 aliud Opusculum subdit hunc in modum: [Quæstiones Euangeliorum] Sunt quædam expositiones quorumdam locorum ex Euangelio secundum Matthæum, & aliæ similiter secundum Lucam, in unum librum illæ, in alterum istæ redactæ sunt. Titulus autem Operis hujus est, Quæstiones Euangeliorum. Huic Operi sic præfatur tom. 4, pag. 141: Hoc Opus non ita scriptum est, acsi Euangelium exponendum ex ordine susceptum esset a nobis: sed pro arbitrio & tempore consulentis, cum quo legebatur; si quid ei videbatur obscurum. Ideoque multa & fortassis obscuriora prætermissa sunt: quia jam ea noverat, qui ea, quæ nondum noverat, inquirebat: nec tenere volebat festinationem suam in iis, quæ antea jam sic acceperat, ut etiam assiduitate audiendi atque tractandi memoriæ stabiliter firmeque mandaret. Nonnulla etiam hic non eodem ordine inveniuntur exposita, quo in Euangelio narrata sunt, quoniam quædam festinatione dilata, cum tempus daretur, retractabantur: & eo loco scribebantur, qui vacuus in ordine jam expositarum rerum subsequebatur. Quod posteaquam comperi, ne quis forte quærens aliquid legere in hoc Opere, quod eum in Euangelio movisset, & ad quærendum excitasset, tædio perturbati ordinis offenderetur, quandoquidem ea, quæ carptim, ut poterat, dictabantur, in unum corpus collecta & contexta cognovi, feci ut ordine numerorum præscriptis titulis, quod cuique opus esset, facile investigaret.
[545] Hisce Sanctus lib. 2 Retract. cap. 13 aliud subnectit Opusculum, [Annotationes in Job,] quod fatetur sibi minus placere. Verba ejus accipe: Liber, cujus est titulus, Annotationes in Job, utrum meus habendus sit an potius eorum, qui eas, sicut potuerunt vel voluerunt, redegerunt in unum corpus descriptas de frontibus codicis, non facile dixerim. Suaves enim paucissimis intelligentibus sunt, qui tamen necesse est offendantur multa non intelligentes, quia nec ipsa verba, quæ exponuntur, ita descripta sunt in multis locis, ut appareat, quid exponatur. Deinde brevitatem sententiarum tanta secuta est obscuritas, ut eam lector vix ferre possit, quem necesse est plurima non intellecta transire. Postremo tam mendosum comperi Opus ipsum in codicibus nostris, ut emendare non possem, nec editum a me dici vellem, nisi quia scio fratres id habere, quorum studio non potuit denegari. Hoc opus sic incipit: Et opera magna erant ei super terram. At Cassiodoro non displicuerunt hæ Annotationes, de quibus sic loquitur cap. 6 de Institutione divinarum Scripturarum: Sanctus quoque Augustinus in eodem libro (Job) Annotationes faciens, eum solita curiositate tractavit.
[546] [de Catechizandis rudibus ad Deogratias:] Subdit Augustinus cap. 14: Est etiam liber noster de Catechizandis rudibus hoc ipso titulo prænotatus. Ad quem, & qua occasione scriptus sit hic liber, in quo egregia traduntur documenta, Sanctus ipse enarrat cap. 1, seu tom. 4 Operum pag. 295, his verbis: Petisti a me, frater Deogratias, ut aliquid ad te de catechizandis rudibus, quod tibi usui esset, scriberem. Dixisti enim quod sæpe apud Carthaginem ubi diaconus es, ad te sæpe adducantur, qui fide Christiana primitus imbuendi sunt, eo quod existimeris habere catechizandi uberem facultatem, & doctrinam fidei & suavitatem sermonis: te autem pene semper angustias pati, idipsum quod credendo Christiani sumus, quo pacto commode intimandum sit: unde exordienda, quousque sit perducenda narratio: utrum exhortationem aliquam terminata narratione adhibere debeamus, an præcepta sola, quibus observandis, cui loquimur, noverit Christianam vitam professionemque retinere. Sæpe autem tibi accidisse confessus atque conquestus es, ut in sermone longo & tepido tibi ipse vilesceres essesque fastidio, nedum illi, quem loquendo imbuebas, & cæteris, qui audientes aderant: eaque te necessitate fuisse conpulsum, ut ea me, quam tibi debeo, charitate compelleres, ne gravarer inter occupationes meas, tibi de hac re aliquid scribere. Ego vero non ea tantum, quam familiariter tibi, sed etiam quam matri Ecclesiæ universaliter debeo, charitate ac servitute compellor, si quid per operam meam, quam Domini nostri largitate possum exhibere, idem eos Dominus, quos mihi fratres fecit, adjuvari jubet, nullo modo recusare, sed potius prompta & devota voluntate suscipere. Quanto enim cupio latius erogare pecuniam Dominicam, tanto magis me oportet, si quam dispensatores conservos meos difficultatem in erogando sentire cognosco, agere, quantum in me est, ut facile atque expedite possint, quod impigre ac studiose volunt.
[547] [utrum hic postea fuerit episcopus Carthaginensis.] Ad eumdem, opinor, Deogratias tunc presbyterum scripsit Augustinus epistolam 49, in cujus exordio ejus eruditionem commendat. Solvuntur illa epistola quæstiones sex contra Paganos, de quibus actum est num. 389. Dubium videtur, an hic idem sit Deogratias, qui deinde sub Genserico factus est episcopus Carthaginensis, mortuusque circa annum 456 vel 457. Egerunt Majores nostri de S. Deogratias episcopo ad XXII Martii, nec ullam de hisce mentionem fecerunt. Tillemontius quoque in Augustino art. 114 insinuat, alium apparere ab illo episcopo, quod repetit tom. 15 in Eugenio art. 14. Ratio ejus est, quod Deogratias ille octogenario major fuisset, dum anno 454 consecratus est episcopus, cum jam diaconus rudes doctrina Christiana imbueret circa annum 400, dum laudatum librum ad illum conscripsit Augustinus. Hæc fateor, ratio non est contemnenda. Verumtamen cum Victor Vitensis, apud nos citatus tom. III Aprilis pag. 384 cariosæ senectutis meminerit, & S. Deogratias non nisi triennio episcopus fuerit, non video cur idem esse nequeat, licet res alias parum videatur certa; nam plures esse potuerunt ejusdem nominis.
[548] Apud Labbeum tom. 2 Conciliorum exhibetur concilium Carthaginense III anni 397, [Concilium Carthaginense III,] cui interfuisse dicuntur episcopi quadraginta & quatuor, conditique canones quinquaginta. Subscriptiones Col. exprimuntur hoc modo: Aurelius episcopus ecclesiæ Carthaginensis, huic decreto consensi, & relecto subscripsi. Epigonius episcopus Bullensis regionis, subscripsi. Augustinus episcopus plebis Hipponæ Regiensis, subscripsi. Similiter & omnes episcopi, quadraginta quatuor numero, subscripserunt. Hæc subscriptio sufficit Schelstratio in Ecclesia Africana diss. 3, cap. 7, pag. 209, ut credat Augustinum huic adfuisse concilio; at non sufficit Tillemontio, qui nota 26 in Augustinum de ejus præsentia disputat, ac rem fere relinquit dubiam. Affert tamen & aliam rationem, quæ innuere videtur Sanctum interfuisse laudato concilio, quam paulo accuratius exponam.
[549] Possidius in Vita inferius num. 16 sic habet: Unde etiam sategit, [cui adest Sanctus,] ut conciliis statueretur episcoporum, ab ordinatoribus debere ordinandis vel ordinatis omnium statuta sacerdotum in notitiam esse deferenda. In dicto autem concilio can. 3 id ipsum statutum est his verbis: Item placuit, ut ordinandis episcopis vel clericis, prius ab ordinatoribus suis decreta conciliorum auribus eorum inculcentur, ne se aliquid contra statuta concilii fecisse asserant. Non video, quo respicere potuerit Possidius, nisi ad hunc canonem. Quod vero ait Tillemontius potuisse Augustinum per litteras agere apud Aurelium: id revera solis litteris factum, non est verisimile. Accedit alia huic non absimilis. Augustinus epist. 235 ad Quintianum memorat statuta duo hujus concilii, videlicet de clericis alienis non suscipiendis, & de Scripturis canonicis, eaque a se quoque fuisse decreta in concilio, innuit his verbis: Ut quod statutum est a nobis in concilio permaneret. At ea statuisse non potuit cum aliis Augustinus, nisi in concilio Carthaginensi III, quantum apparet: quamvis enim in concilio Hipponensi eadem fuissent decreta, decernere ibidem non poterat Augustinus, qui tunc solum erat presbyter. Dicendum itaque dicto concilio adfuisse Augustinum, non modo quia subscriptus legitur, sed etiam quia ex gestis ibidem interfuisse deprehenditur. Varia quidem objicit Tillemontius, sed prorsus levia, & ipse ea abunde solvit. Illa igitur brevitatis causa prætermitto.
[550] Anno 398 celebratum est concilium Carthaginense IV, [uti & quarto.] cui similiter subscriptus legitur S. Augustinus loco tertio, post Aurelium videlicet & Donatianum, omissis aliorum nominibus, ut videri potest apud Labbeum laudatum Col. Porro credibile non est, Augustinum revera tertio loco subscripsisse, sed collector ejus nomen, ob Viri celebritatem retinuit, aliorum nominibus omissis. Schelstratius in Ecclesia Africana diss. 3, cap. 8, pag. 214 de hoc concilio docet sequentia: Gravis est quæstio de Actis præsentis synodi, quæ cum nullibi apud antiquiores Latinos, & nec ab auctore Concilii vulgo Africani, nec a Fulgentio Ferrando Carthaginiensi diacono, nec a Dionysio exiguo abbate Romano, nec ab iis, qui Codicem canonum ecclesiæ Africanæ in Græcum transtulere, ulla illorum facta sit mentio, supposititia credita sunt a nonnullis viris eruditioribus, quibus viam aperuit Christophorus Justellus præfatione in Codicem canonum Africanæ ecclesiæ. At respondit utcumque his difficultatibus ipse Schelstratius, & latius post ipsum Tillemontius nota 29 in Augustinum; ad quos lectorem remittimus, ut ad alia Sancti gesta gradum faciamus.
§ XL. Opuscula Sancti, ad Inquisitiones Januarii, de Opere Monachorum, de Genesi ad litteram: concilia duo Carthaginensia, quibus videtur interfuisse: deponit Abundantium presbyterum.
[Sanctus respondet ad Inquisitiones Januarii:] Recensui hactenus scripta sancti Doctoris, inter initium episcopatus & annum 400, ut apparet, exarata. Nunc quædam enumerabo, quæ anno 400 & sequentibus videntur alliganda. Primum se offerunt quæstiones variæ Sancto propositæ, ab eoque solutæ; de quibus lib. 2 Retract. cap. 20 sic habet: Libri duo, quorum est titulus, ad Inquisitiones Januarii, multa de Sacramentis continent disputata, sive quæ universaliter, sive quæ particulariter, id est, non peræque in omnibus locis observat Ecclesia, nec tamen commemorari omnia potuerunt, sed satis ad inquisita responsum est: quorum librorum prior epistola est; habet quippe in capite, quis ad quem scribat; sed ideo inter libros annumeratur hoc Opus, quoniam sequens, qui nomina nostra non habet, multo est prolixior, & in eo multo plura tractantur… Hoc Opus sic incipit: Ad ea, quæ me interrogasti. Exstat utrumque Opusculum inter epistolas Augustini, quarum sunt 118 & 119. Quam modestis verbis secundum terminaverit, dictum est num. 383. Quis vero fuerit Januarius, ad cujus quæsita responsum, non satis constat. Vide Tillemontium in Augustino art. 129.
[552] [scribit de Opere monachorum,] Post Opuscula præfata Sanctus cap. 21 recenset librum de Opere monachorum, ejusque scribendi occasionem sic explicat: Ut de opere monachorum librum conscriberem, illa necessitas compulit, quod cum apud Carthaginem monasteria esse cœpissent, alii se suis manibus transigebant, obtemperantes Apostolo: alii vero ita ex oblationibus religiosorum vivere volebant, ut nihil operantes, unde necessaria vel haberent vel supplerent, se potius implere præceptum Euangelicum existimarent atque jactarent, ubi Dominus ait: Respicite volatilia cæli & lilia agri. Unde etiam inter laïcos inferioris propositi, sed tamen studio ferventes, existere cœperant tumultuosa certamina, quibus Ecclesia turbaretur, aliis hoc, aliis aliud defendentibus. Huc accedebat quod criniti erant quidam eorum, qui operandum non esse dicebant. Unde contentiones hinc reprehendentium, inde quasi pugnantium pro partium studiis augebantur. Propter hoc venerabilis senex Aurelius, ecclesiæ ipsius civitatis episcopus, ut hinc aliquid scriberem jussit, & feci. Hic liber sic incipit: Jussioni tuæ sancte frater Aureli. Habemus hoc sancti Doctoris Opusculum tom. 3 Operum pag. 293 & seqq.
[553] Deinde post scripta contra Jovinianam hæresim, quæ jam relata sunt, [de Genesi ad litteram,] Augustinus cap. 24 Opus recenset majoris moliminis, cui simile antea tentaverat, ut ex ipso relatum est num. 279. De præsenti autem Opere sic habet: Per idem tempus de Genesi libros XII scripsi ab exordio, donec de paradiso dimissus est Adam, & flammea romphæa posita est custodire viam ligni vitæ. Cum autem ad hoc usque XI libri peracti essent, duodecimum addidi, in quo diligentius de paradiso disputatum est. Titulus horum librorum inscribitur: De Genesi ad litteram; id est; non secundum allegoricas significationes, sed secundum rerum gestarum proprietates. In quo Opere plura quæsita, quam inventa sunt; & eorum, quæ inventa sunt, pauciora firmata; cætera vero ita posita, velut adhuc requirenda sunt. Hos sane libros posterius cœpi, sed prius terminavi, quam De Trinitate: ideo eos nunc ordine, quo cœpi, recolui.
[554] Porro quod Sanctus modeste ait, plura in illo Opere quæsita quam inventa, [in quo Opere plura quærit quam solvit.] id in ipso Opusculo sæpe apparet, & lib. 12, cap. 1, seu tom. 3 Operum pag. 274 rationem reddit, cur ita fecerit, quæ eruditis nequit esse inutilis: Ab exordio, inquit, Scripturæ sanctæ, quæ inscribitur Genesis, donec homo primus de paradiso dimissus est, undecim libris sive asserendo atque defendendo, quæ certa nobis sunt, sive inquirendo & ambigendo de incertis, quæ potuimus, & sicut potuimus, disseruimus atque conscripsimus, non tam præscribentes de rebus obscuris unicuique, quid sentiat, quam nos docendos, in quibus dubitavimus, ostendentes, temeritatemque affirmandi amoventes a lectore, ubi non valuimus præbere sententiæ firmitatem. Pari igitur modestia usus est Sanctus in scribendo Opere & in illo deinde recensendo. Audi Cassiodori de hoc Opere judicium cap. 1 de Institutione: De eisdem principiis sanctus quoque Augustinus disertus atque cautissimus disputator duodecim volumina conscripsit, quæ doctrinarum pene omnium decore vestivit, hæcque vocavit De Genesi ad litteram. Qui quamvis de eadem re tractaverit, de qua beatus Basilius & sanctus Ambrosius celeberrima laude fulserunt: tamen, quod post disertos viros difficile contingere solet, Opus suum longe in aliam summitatem, Domino largiente, perduxit.
[555] Eodem fere tempore, quo hæc scribi cœpta, geminum anno 401 habitum est Carthagine concilium, [Concilium Carthaginense anni 401,] ut colligitur ex Codice canonum ecclesiæ Africanæ apud Labbeum tom. 2 Conciliorum. Primum Col. habitum notatur post consulatum Fl. Stiliconis viri clarissimi XVI Kalendas Julias, Carthagine in secretario basilicæ Restitutæ. Stilico autem cum Aureliano consul fuit anno 400, ut concilium in prædictum annum 401 incidere debuerit. Varia in eo concilio leguntur statuta, partim ad Donatistas facilius Ecclesiæ conciliandos, partim ad reliquias ethnicæ superstitionis exterminandas, partim ad disciplinam Ecclesiæ stabiliendam, ut lector videre poterit apud Labbeum citatum. Non quidem omnino certum est, Augustinum huic interfuisse concilio, cum de eo mentio non fiat, & solus Aurelius Carthaginensis jam legatur subscriptus cum hac clausula, Similiter & ceteri episcopi subscripserunt. Sanctum tamen huic concilio æque ac sequenti interfuisse putat Tillemontius art. 131, quod concilii utriusque statuta sancti Doctoris menti videantur conformia.
[556] [alterum ejusdem anni, cui Sanctus adfuit,] Alterum, cui dicuntur adfuisse ex Africanis omnibus provinciis episcopi, apud Labbeum Col. habitum scribitur Vincentio & Flavio (aliis Fravita aut Flavito) viris clarissimis consulibus, Idibus Septembris, Carthagine in secretario basilicæ Restitutæ: qua epocha idem annus 401 designatur, quo Vincentius & Fravita fuere consules. Decreta hujus concilii vide apud Labbeum. Duo ex illis refero, quia spectant ad Sanctum nostrum. Col. can. 78 viginti episcopi leguntur ad ecclesiam Hipponensium Diaretorum (urbs erat provinciæ proconsularis in Zeugitana, ac Hippo Diarrhytus vocabatur ad distinctionem Hipponis Regii, de qua Cellarius in Africa pag. 102) ut alium ibidem statuant episcopum in locum Equitii jam ante depositi. Inter illos autem tertio loco numeratur Augustinus. Hinc satis certum redditur, Sanctum huic concilio interfuiße, quod ex aliis quoque decretis firmari potest, ex quibus unum subjungo.
[557] [ut probatur ex ejus ad Aurelium epistola:] Col. can. 80 ita statuerunt concilii Patres: Item placuit, ut si quis de alterius monasterio susceptum vel ad clericatum promovere voluerit, vel in suo monasterio Majorem monasterii constituerit, episcopus, qui hoc fecerit, a ceterorum communione sejunctus, suæ tantum plebis communione contentus sit, & ille neque clericus neque præpositus perseveret. Illud ipsum acciderat, antequam hæc statuerentur: nam fratres duo ex monasterio Augustini discesserant, eo repugnante, Carthaginem, ex quibus alterum, Donatum nomine, Aurelius Carthaginensis episcopus in clerum adlegerat, ratus fortasse abiisse bona Augustini venia. Hinc Sanctus epistola 76 Aurelio graviter proponit, quam incongruum sit hujusmodi desertores monasteriorum Clero adscribere, factumque Aurelii excusans addit sequentia: Sed de istis, credo, arbitrata sit beatitudo tua, nostra voluntate, ut suis potius corregionalibus utiles essent, de monasterio recessisse. Sed falsum est, sponte abierunt, sponte deseruerunt, nobis, quantum potuimus, pro eorum salute renitentibus. Et de Donato quidem, quia jam factum est, ut antequam de hac re aliquid IN CONCILIO STATUEREMUS, ordinaretur, si forte a superbiæ perversitate correctus est, quod vult, faciat prudentia tua. De fratre vero ejus, cujus vel maxime causa de monasterio etiam ipse Donatus abscessit, cum intelligas, quid sentiam, nescio quid respondeam. Ex verbo statueremus intelligimus, canonem mox citatum ab Augustino cum aliis decretum, adeoque illi concilio adfuisse; & recitata simul docent, quam exacte observata vellet conciliorum statuta.
[558] [Abundantium famæ non integræ] Aliud justæ severitatis, & exactæ canonum observantiæ exemplum dedit sub finem ejusdem anni 401, removendo ab officio Abundantium, famæ non integræ presbyterum. Rem totam narrat ipse Sanctus epist. 236 ad Xantippum tunc Numidiæ primatem, quam huc transfero: Officio debito meritis tuis, salutans dignationem tuam, tuisque me orationibus valde commendans, insinuo prudentiæ tuæ, Habundantium quemdam in fundo Strabonianensi, pertinente ad curam vestram, ordinatum fuisse presbyterum. Qui cum non ambularet vias servorum Dei, non bonam famam habere cœperat, qua ego conterritus, non tamen temere aliquid credens, sed plane solicitior factus, operam dedi, si quo modo possem ad aliqua malæ conversationis ejus certa indicia pervenire.
[559] Ac primo comperi, eum pecuniam cujusdam rusticani divino apud se commendato intervertisse: ita ut nullam inde posset probabilem reddere rationem. [presbyterum ab officio removet Sanctus,] Deinde convictus atque confessus est, die jejunii Natalis Domini, quo etiam Gippitana ecclesia, sicut cæteræ jejunabant, cum tamquam perrecturus ad ecclesiam suam valefecisset collegæ suo presbytero Gippitano, hora ferme quinta; & cum secum nullum clericum haberet, in eodem fundo restitisse, & apud quamdam malæ famæ mulierem & prandisse & cœnasse, & in una domo mansisse. In hujus autem hospitio jam quidam clericus noster Hipponensis remotus erat: & hoc quia iste optime noverat, negare non potuit. Nam quæ negavit, Deo dimisi, judicans quæ occultare permissus non est. Timui ei committere ecclesiam, præsertim inter hæreticorum circumlatrantium rabiem constitutam. Et cum me rogaret, ut ad presbyterum fundi Armemanensis in campo Bullensi, unde ad nos devenerat, causa ejus insinuata litteras darem, ne quid de illo atrocius suspicaretur, ut illic vivat, si fieri potest, sine officio presbyterii correctior, misericordia commotus feci. Hæc autem præcipue prudentiæ tuæ intimare oportebat, ne aliqua tibi fallacia subreperet. Audivi autem causam ejus, cum centum dies essent ad Dominicum Paschæ, qui futurus est octavo Idus Aprilis.
[560] Hoc propter concilium insinuari curavi venerabilitati tuæ, [eaque de re scribit ad Xantippum Numidiæ primatem.] quod etiam ipsi non celavi, sed ei fideliter, quid institutum esset, aperui. Et si intra annum causam suam, si forte sibi aliquid agendum putat, agere neglexerit, deinceps ejus vocem nemo audiat. Nos autem, beatissime domine & venerabiliter suscipiende pater, si hæc indicia malæ conversationis clericorum, maxime cum fama non bona eos cœperit comitari, non putaverimus eo modo vindicanda, quod in concilio institutum est: incipimus cogi ea, quæ sciri non possunt, velle discutere, & aut incerta damnare, aut vere incognita præterire. Ego certe presbyterum, & qui die jejunii, quo ejusdem loci etiam ecclesia jejunabat, valefaciens collegæ suo ejusdem loci presbytero, apud famosam mulierem, nullum secum clericum habentem, remanere & prandere & cœnare ausus est, & in una domo dormire, removendum ab officio presbyterii arbitratus sum, timens ei deinceps ecclesiam Dei committere. Quod si forte judicibus ecclesiasticis aliud videtur, quia sex episcopis causam presbyteri terminare concilio statutum est, committat illi, qui vult, ecclesiam suæ curæ commissam: ego talibus fateor quamlibet plebem committere timeo, præsertim quos nulla bona fama defendit, ut hoc eis possit ignosci: ne si quid perniciosius eruperit, languens imputem mihi.
§ XLI. Controversia Sancti cum Severo episcopo Milevitano occasione Timothei clerici, in qua mire eluxit moderatio ejusdem in defendendo jure ecclesiæ suæ.
[Controversia Sancti cum Severo Milevitano episcopo,] Eodem fortasse anno 401, aut sequente non multum provecto, aliquid controversiæ fuit S. Augustino cum antiquo amico Severo Milevitano antistite. Lis cœpta est sine ulla Sancti culpa, ut patebit, & terminata sine ullo amicitiæ detrimento, quod Augustinus sic voluerit jura sua defendere, ut nec amicum exacerbaret, nec scandalum crearetur infirmis. Res tota deducenda est ex duabus Augustini epistolis, nimirum ex 240 & 241, ex quibus posterior prius fuit conscripta. Erat in diœcesi Hipponensi Timotheus quidam lector. Hic temere juraverat Severo, se non recessurum ab eo. Postulat igitur ipsum Severus ab Augustino. Interim, dum deliberatur, an Severo tradi deberet, inscio Augustino, quorumdam molitionibus ordinatur subdiaconus, ut sic firmius alligaretur parochiæ Subsanæ, in qua erat lector. Hinc lis inter Severum, qui Timotheum petebat ob juramentum, & Carcedonium presbyterum prædictæ parochiæ, qui, favente Ecclesiæ disciplina, contendebat non dimittendum Timotheum memoratum.
[562] [ob Timotheum clericum, qui juraverat se Severo adhæsurum:] Controversia finita fuisset, si Severus voluisset Timotheum jurisjurandi religione solvere, idque petebat Augustinus cum Alypio & Samsucio episcopis; sed renuebat Severus, Timotheumque sibi mitti volebat. Itaque, quod unum supererat concordiæ remedium, induxit Carcedonium Augustinus, ut patienter ferret dimitti Timotheum, ipsumque re vera misit ad Severum, suaviter tamen & fortiter eumdem monens, ut coram Deo dispiceret, an ipsum posset retinere cum jactura disciplinæ ecclesiasticæ. Hæc omnia ex laudatis epistolis clare eruuntur. At ipsa epistolarum verba subjungemus, ut dicta nostra confirmentur, & mira Sancti lenitas cum prudentia pari conjuncta magis elucescat.
[563] [petit Sanctus, ut Severus Timotheum jurisjurandi religione liberet;] In epistola 241, ubi se & Carcedonium presbyterum de quibusdam excusaverat, dixeratque se quædam perperam facta partim objurgando, partim monendo, partim orando correxisse; rogat Severum ut jurisjurandi religione liberet Timotheum his verbis: Memoratus filius noster Timotheus vehementissime perturbatus, quod dubietatem tam inopinatam invitissimus senserit: indicavit nobis, quod cum ageres cum illo, ut apud Subsanam Deo serviret, erupit & juravit, a te omnino non recessurum. Cumque ejus voluntatem requireremus, respondit se hac juratione impediri, quo minus ibi esset, ubi eum esse etiam antea volebamus: cum jam præsertim de suæ libertatis manifestatione securus sit. Cumque illi aperuissemus non eum futurum perjurii reum, si non per ipsum, sed per te fieret, ut propter vitandum scandalum tecum esse non posset, quandoquidem non de tua voluntate, sed de sua jurare potuerit, nec te sibi vicissim aliquid jurare confessus sit: ad extremum dixit, quod servum Dei Ecclesiæ filium dicere oportebat, quidquid nobis cum tua sanctitate de illo fieri placuisset, id se sine dubio secuturum. Proinde petimus, & per charitatem Christi obsecramus prudentiam tuam, ut omnium, quæ locuti sumus, memineris, & rescriptis tuis nos lætifices. Debemus enim nos firmiores (si tamen inter tanta tentationum pericula dicere hoc audendum est) sicut ait apostolus, infirmorum onera sustinere. Frater Timotheus ideo non scripsit sanctitati tuæ, quia omnia, quæ gesta sunt, sanctus frater tuus significavit.
[564] Renuit Severus facere, quod petierat Augustinus, quamvis æquissimum id videri possit cuivis rem recte consideranti: [quod cum ille detrectaret, querelas ingerens, Augustinus] quin & ad querelas delapsus est, injuriam sibi fieri dictitans, contendensque non solum fuisse dolendum de ordinatione Timothei, sed illum omnino fuisse restituendum. Reposuit ad hæc Augustinus epistolam 240, qua se ita excusat, ut sæpius probet male agere Severum, quod Timotheum exigeret, & clare ostendat, in toto illo negotio nihil a se peccatum, ac tandem mira simul suavitate atque energia inducere conetur Severum, ne, quem ejus arbitrio permittebat, retinere audeat Timotheum. Si dicam, inquit, quæ me ipsa causa cogit dicere, ubi erit solicitudo charitatis? si autem non dicam, ubi erit libertas amicitiæ? Verumtamen fluctuans interim, elegi me purgare potius, quam te arguere. Scripsisti te mirari, nos cum dolore nostro tolerare voluisse, quod correctione emendari potuisset: quasi non sint dolenda, quæ male facta sunt, etiamsi; quantum possunt, postea corriguntur: aut non id maxime tolerandum sit, quod cum manifestum sit perperam factum, fieri non possit infectum. Desine itaque mirari, frater sincerissime. Nam ordinatus est apud Subsanam subdiaconus Timotheus, præter meum consilium & voluntatem: cum quid de illo agendum esset, adhuc inter nostras alternas sententias deliberatio nutaret. Ecce adhuc doleo, quamvis jam ad te redierit, in quo nos tuæ voluntati paruisse non pœnitet. Audi etiam quid objurgando, quid monendo, quid orando correxerimus, & antequam hinc esset profectus: ne adhuc propterea videatur tibi nihil a nobis tunc fuisse correctum, quia nondum ad vos ipse redierat.
[565] Exponit deinde quam serio reprehendisset omnes, [pacis gratia remittit Timotheum,] qui in hoc facto peccaverant; illique culpam suam essent confessi, ut ibi videri poterit. Tum subdit: Monendo autem correximus primo omnes, ut deinceps talia non auderent, ne iram Dei experirentur: deinde præcipue Timotheum, qui sola juratione se cogi dicebat ad tuam pergere charitatem, ut si sanctitas tua, quod fore sperabamus, considerans, quæ simul locuti fuerimus, propter infirmorum scandalum, pro quibus Christus mortuus est, & propter Ecclesiæ disciplinam, quam periculose negligunt, quoniam hic jam lector esse cœperat, nolles eum esse tecum, jam liber a vinculo jurationis, æquissimo animo Deo serviret, cui sumus rationem nostrorum actuum reddituri. Ipsum quoque fratrem Carcedonium, quantum potuimus, monendo ad hoc perduxeramus, ut etiam ipse patientissime acciperet, quidquid de illo fieri, conservandæ ecclesiasticæ disciplinæ provisio & necessitas cogeret. Orando autem correxeramus nosipsos, ut & gubernationes & exitus nostrorum consiliorum misericordiæ Dei commendaremus, & si quid indignationis nos momorderat, sub illius medicinalem dexteram confugiendo sanaremur. Ecce quam multa, partim objurgando, partim monendo, partim orando correxeramus.
[566] Et nunc considerantes vinculum charitatis, ut non possideamur a satana, non enim ignoramus mentes ejus: quid aliud facere debuimus nisi obtemperare voluntati tuæ, [sed graviter hortatur Severum,] qui non putasti, quod factum est, corrigi potuisse, nisi ipse, in quo tibi injuriam factam esse conquereris, juri tuo redderetur? Hoc etiam frater ipse Carcedonius, quamvis non post levem animi turbationem, de qua peto ut ores pro illo, tamen Christum in te cogitans, æquanimiter fecit. Et cum adhuc ego, utrum apud nos remorante Timotheo, alias ad tuam germanitatem litteras mitterem, cogitandum putarem, veritus est ipse paternam commonitionem tuam, & præcidit deliberationem meam, non solum sinens, sed etiam instans, ut tibi Timotheus redderetur. Ego autem, frater Severe, causam meam judicio tuo dimitto. Certus sum enim Christum habitare in corde tuo: per quem te obsecro, ut ipsum consulas, tuæ menti sibi subditæ præsidentem: utrum homo, qui in ecclesia meæ dispensationi credita jam legere cœperat, & non semel, sed iterum & tertio, apud Subsanam & presbytero Subsanensis ecclesiæ comitatus, & apud Turres, & apud Cizan, & apud Verbalis legerat, non fuisse lector possit aut debeat judicari.
[567] [ne illum retineat contra disciplinam Ecclesiæ,] Non meminit Sanctus concilii Milevitani, quod celebratum est anno 402, VI Kalendas Septembris, ut est apud Labbeum tom. 2, col. 1100, & in quo Col. can. 90 statutum est, ut quicumque in ecclesia vel semel legerit, ab alia ecclesia ad clericatum non teneatur. Hinc Tillemontius art. 140 recte colligit, ante Milevitanum concilium contigisse litem hanc, & verosimiliter occasionem præbuisse condendi dictum canonem. Suspicatur idem, non retentum a Severo Timotheum: quod & mihi verisimile est, nisi deinde Augustinus forsan contentus fuerit voluntate Severi, ipsum restituere volentis. Verum, quidquid de his fuerit, Sanctus gravi adhortatione concludit laudatam epistolam. Et sicut nos, inquit, quod postea nobis invitis factum est, Deo jubente correximus: sic & tu, quod prius te nesciente factum est, eodem jubente similiter corrige. Neque enim vereor, ne tu parum intelligas, quantus aditus aperitur ad dissolvendum ordinem ecclesiasticæ disciplinæ, si alterius ecclesiæ clericus cuicumque juraverit, quod ab ipso non sit recessurus, eum secum esse permittat, ideo se facere affirmans, ne author sit ejus perjurii; cum profecto, qui hoc non sinet, nec illum apud ipsum remanere permittet; quia de se, non de altero, jurare potuit, ipse pacificam regulam sine aliqua reprehensione custodiat. Sic Sanctus libera æque ac amica monitione cupiebat disciplinam servare illæsam, dum amico cedebat, ne scandalum generaretur, aut amicitia quid detrimenti acciperet.
[568] [Mira Augustini etiam post hanc litem amicitia ex litteris Severi,] Porro illorum amicitiam deinde perseverasse, ac plane fuisse eximiam, colligimus ex litteris utriusque post aliquot annos datis, quibus nihil potest esse tenerius. Consule 37 Severi, cujus partem recitabimus, ut simul intelligatur, quanti faceret Severus Augustini scripta: Deo gratias, inquit, frater Augustine, cujus donum est, quidquid in nobis bonorum gaudiorum est. Fateor, bene mihi tecum est, multum te lego: mirum dicam, sed verum plane, quam mihi absens solet esse præsentia, tam præsens facta est absentia tui. Nullæ se nobis interponunt turbulentæ actiones temporalium rerum. Ago quantum possum, etsi non tantum possum quantum volo: quid ego dicam, quantum volo? nosti optime quam avarus sim tui: nec tamen murmuro, quia non tantum ago, quantum volo, quoniam rursus non minus ago, quantum possum. Deo ergo gratias, frater dulcissime, bene mihi tecum est, gaudeo tecum artius conjunctus: & ut ita dicam, unissime quantum potest adhærens tibi, redundantiam uberum tuorum suscipiens vires comparo, si possim idoneus effici ad ea concutienda & exprimenda: ut quidquid secretius & interius clausum custodiunt, remotis pellibus, quas adhuc lactenti sugendas inserunt, ipsa mihi viscera si possibile est, dignentur effundere. Viscera, inquam, mihi ut refundantur cupio: viscera tua, viscera pinguia sagina cœlesti, & condita omni dulcedine spiritali: viscera tua, viscera pura, viscera simplicia, nisi quod duplici sunt vinculo redimita geminæ charitatis: viscera tua, viscera perfusa lumine veritatis, & refulgentia veritatem. Horum me manationi vel resultationi subjicio, quo nox mea in lumine tuo deficiat, ut in diei claritate simul ambulare possimus.
[569] Hisce amicissime respondit Augustinus per epistolam 135, [quibus amicissime respondet Augustinus,] in qua Severum amicum agnoscit fidelem, ingeniose tamen & modeste ad laudes ab eo datas sic respondet: Ecce mihi novam feci quæstionem, quam tu non proposuisti, & eam fortassis expectas ut solvam: ita mihi parum erat quod debitor eram, nisi etiam me ampliore debito ipse cumularem: quamquam hoc facile sit ostendere, & si non ostendam facile tibi videre, & vera infideliter dici posse, & non vera fideliter. Qui enim sic credit, ut loquitur, etsi non vera loquitur, fideliter loquitur: qui autem non credit, quæ loquitur, & si vera loquitur, infideliter loquitur. Numquid ergo dubito, quod ea de me credas, quæ scripsisti? Quæ cum in me non agnosco, potuisti fideliter de me non vera dicere: sed nolo te vel benevolentia sic falli, cui benevolentiæ debitor sum, quia & tam fideliter & tam benevole ea, quæ vera sunt, possum de te dicere, nisi, ut supra dixi, verecundiæ tuæ parcerem.
[570] Ego autem quando laudor a germanissimo & familiarissimo animæ meæ, velut a me ipso lauder, sic habeo. [laudes tamen sibi datas ingeniose refellens.] Quod cernis quam molestum sit, etiam vera si dicantur. Quanto potius quia etiam cum sis altera anima mea, imo una sit anima tua & mea, sic in me falleris, putando mihi adesse, quæ desunt, quomodo & de se ipse unus homo falli potest? Quod non tam ideo nolo, ne, quem diligo, tu fallaris, verum etiam ne minus ores, ut sim, quod jam me esse credis: nec in eo sum tibi debitor, ut eadem progressu benevolentiæ credam & loquar de te bona, quæ adhuc & tu tibi deesse cognoscis, sed ut animo tam quidem benevolo ea tantum dicam bona tua, dona Dei, de quibus in te certus sum. Quod non ideo non facio, ne fallar in eis, sed ne tua me laudatus, ipse te laudasse videaris: & propter illam justitiæ regulam, quia mihi fieri nolo. Quod si fieri debet, eligo esse debitor, quamdiu puto non esse faciendum. Si autem fieri non debet, nec debitor sum. Plura de amicitia Augustinum inter & Severum tradit Tillemontius in Augustino art. 141, ubi & alia de Severo prosequitur.
[571] Concilio Milevitano, quod habitum fuisse anno 402 jam diximus, [Concilium Milevitanum, cui adfuisse videtur Sanctus.] interfuisse putamus Augustinum, tum quia fuit in Numidia, cujus provinciæ erat episcopus, tum quia laborasse videtur, ut exsecutioni mandaretur canon ibi statutus. In dicto concilio apud Labbeum Col. sic statuitur: De Maximiano autem Bagaiensi, & ad eum & ad ipsam plebem placuit de concilio litteras dari, ut & ipse ab episcopatu discedat, & illi sibi alium requirant. Cessit Maximianus, eaque de causa laudatur ab Augustino epist. 238, qua cum Alypio simul hortatur fratrem Maximiani Castorium, qui cum ipso a Donatistis accesserat ad Ecclesiam Catholicam, ut episcopatum illum suscipiat. Pauca ex epistola accipe: Retribuatur ei (Maximiano) pax æterna, quæ promissa est Ecclesiæ, qui intellexit sibi non expedire, quod paci non expediat Ecclesiæ. Tu vero, fili charissime, non mediocre gaudium nostrum, qui nulla tali necessitate a suscipiendo episcopatu impediris, decet indolem tuam in Christo in te dicare, quod dedit. Ingenium quippe tuum, prudentia, eloquentia, gravitas, sobrietas, & cætera, quibus ornantur mores tui, dona sunt Dei. Cui serviunt melius quam ei, a quo tributa sunt? Ne serviant huic sæculo, ne vanescant cum illo atque dispereant. His subduntur similia. An autem episcopatum acceptarit Castorius, non omnino constat.
§ XLII. Adest concilio Carthaginensi anno 404: scandalum ex Sancti monasterio ortum: objurgat discipulum quemdam episcopum: Concilium Carthaginense anni 407: Expositio epistolæ S. Jacobi: liber de Fide & operibus.
[Adest Sanctus concilio Carthaginensi anni 404:] Apud Labbeum tom. 2 Conciliorum Col. concilium Carthaginense contra violentias Donatistarum habitum legitur, cui interfuit S. Augustinus, ut ex ipsis concilii decretis, si conferantur cum verbis Augustini relatis § 31, præsertim num. 438 & 439, facile colligitur, cum dicat: Obtinuimus tamen, ut illud potius, quod dixi, ab imperatoribus peteretur; decretum est in concilio nostro, legati ad comitatum missi sunt. Dixerat autem petitum esse, ut lex Theodosii de mulcta hæreticorum renovaretur eo modo, quo id factum legitur in ipso concilio Col. Itaque non modo huic concilio adfuit Sanctus, sed ejus quoque sententia ibidem prævaluit. Quin & litteras, quas concilii Patres scribendas decreverunt, ad imperatores, ad eminentissimas potestates, ad judices, ac demum ad episcopum Romanæ Ecclesiæ, per Augustinum scriptas existimo: Possidius enim in Indiculo has Augustini conjungit epistolas, Innocentio Episcopo, Imperatoribus, Stiliconi, Præfectis Italiæ: at illæ omnes exciderunt. Anno sequenti 405 aliud fuit concilium Carthagine habitum X Kalendas Septembris, ut videre est apud Labbeum Col. Illi de more adfuisse Augustinum verisimile est; at decreta illius concilii interciderunt.
[573] [scandalum excitatum in monasterio Sancti,] Inter has curas, quibus perpetuo occupabatur Sanctus ad utilitatem Ecclesiæ, non defuerunt adversa aliqua, quibus & patientia ejus exerceretur, & humilitas, aliæque virtutes clarius elucescerent. Duo ex ipsius monasterio, alter presbyter Bonifacius, alter inferioris Ordinis, cui Spes erat nomen, invicem accusabant de impudicitia, & licet Augustinus conaretur efficere, ut accusatio maneret occulta, erupit tamen summo cum scandalo populi. Res tota narratur ab Augustino in epistola 137, data ad Hipponenses, ad medendum scandalo quod excitatum erat: illius quoque meminit in 136 ad Felicem & Hilarinum. Compendium accipe, ut verba epistolæ clarius deinde intelligantur. Bonifacius motum impudicum, ut dicebat, Spei senserat, & revelaverat Augustino. Spes crimen regerit in Bonifacium, dicens se falso accusatum. Sanctus cum neutrum posset convincere, & de Spe male suspicaretur; Deo quidem permittebat judicium, Spem tamen promovere renuebat. Hic autem exacerbatus contendebat Bonifacium quoque ab officio presbyteratus removendum, in quod renuebat consentire Sanctus, innocentem credens. Mittuntur tandem ambo Nolam ad corpus sancti Felicis, ut Deus de eorum causa judicaret. At accüsatio interim erumpit cum populi scandalo. Hinc Augustinus causam enarrare coactus est, quod facit laudata epistola 137, in qua præclare de scandalis disputat. Illa huc solum transferam, quæ ad propositum nostrum videntur aptiora.
[574] Ubi multa de scandalis erudite præmonuerat, causam exponere aggreditur: [ex mutua duorum accusatione,] Proinde, charissimi, in isto scandalo, quo de Bonifacio presbytero nonnulli perturbantur, non vobis dico ut non doleatis: qui enim ista non dolent, non est in eis charitas Christi: qui autem etiam de talibus gaudent, abundat in eis malignitas diaboli. Non quia in memorato presbytero apparuit aliquid, quod dignum damnatione judicaretur, sed quia duo de domo nostra talem habent causam, ut unus eorum sine dubio perditus habeatur, & sit alterius fama apud quosdam mala, apud quosdam dubia, etiamsi non sit maculata conscientia. Dolete ista, quoniam dolenda sunt. Non tamen sic, ut eo dolore vestra charitas a bene vivendo refrigescat, sed potius ad Dominum deprecandum inardescat, ut, si innocens est presbyter noster, quod magis credo, quia cum sensisset alterius motum impudicum & immundum, nec consentire voluit nec tacere, cito eum sua divina sententia manifestatum ministerio proprio repræsentet. Si autem male sibi conscius, quod suspicari non audeo, voluit alterius existimationem lædere, cum ejus pudicitiam contaminare non posset, sicut dicit ipse, cum quo habet causam, non eum permittat suam occultare nequitiam, ut quod homines invenire non possunt, de quolibet eorum divino judicio propaletur. Cum enim ista me causa diu cruciasset, nec invenirem, quomodo unus e duobus convinceretur, quamvis magis presbytero credidissem: cogitaveram primo sic ambos Deo relinquere, donec in uno eorum, qui mihi suspectus erat, aliquid existeret, unde non sine justa & manifesta causa de nostro habitaculo projiceretur.
[575] Sed cum promoveri in clericatu, sive illic per me, [in qua quo se modo] sive alibi per litteras meas vehementissime conaretur, ego autem nullo modo adducerer ei homini, de quo tantum mali existimarem, manus ordinationis imponere, aut per commendationem meam alicui fratri meo eum subintroducere, turbulentius agere cœpit, ut si ipse in clericatu non promoveretur, nec presbyter Bonifacius in suo gradu esse permitteretur. In qua ejus provocatione cum viderem Bonifacium nolle quibuslibet infirmis, & ad suspicionem propensis, de suæ vitæ dubitatione scandalum fieri, paratumque esse honoris sui apud homines damnum perpeti potius, quam in ea contentione, in qua non posset ignorantibus, & dubitantibus vel ad male suspicandum proclivioribus suam demonstrare conscientiam, usque ad Ecclesiæ perturbationem inaniter progredi; elegi aliquid medium, ut certo placito se ambo constringerent ad locum sanctum se peregrinaturos, ubi terribiliora opera Dei non sanam cujusque conscientiam multo facilius aperirent, & ad confessionem vel pœna vel timore compellerent. Ubique quidem Deus est, & nullo continetur vel includitur loco, qui condidit omnia, & eum a veris adoratoribus in spiritu & veritate oportet adorari, ut in occulto exaudiens, in occulto etiam justificet & coronet. Verumtamen ad ista, quæ hominibus visibiliter nota sunt, quis potest ejus consilium perscrutari, quare in aliis locis hæc miracula fiant, in aliis non fiant? Multis enim notissima est sanctitas loci, ubi beati Felicis Nolensis corpus conditum est, quo volui ut pergerent, quia inde nobis facilius fideliusque scribi potest, quidquid in eorum aliquo divinitus fuerit propalatum.
[576] [gesserit Sanctus,] Deinde docet cur negotium voluisset occultum, & cur nomen Bonifacii noluisset ex numero presbyterorum delere, quod in epist. 136 latius prosequitur. Ipsum rursus audi Sanctum epist. 137: Quapropter cum ego noluissem hunc gravissimum dolorem cordis mei vobis perferri in notitiam, ne vos atrociter & inaniter contristando turbarem, fortassis ideo Deus noluit vos latere, ut nobiscum orationibus incumbatis, ut quod ipse in hac causa novit, nos autem nosse non possumus, etiam nobis manifestare dignetur. Nomen autem presbyteri propterea non ausus sum de numero collegarum ejus vel supprimere vel delere, ne divinæ potestati, sub cujus examine causa adhuc pendet, facere viderer injuriam, si illius judicium meo vellem præjudicio prævenire: quod nec in negociis secularibus judices faciunt, quando causæ dubitatio ad majorem potestatem refertur, ut pendente relatione aliquid audeant commutare. Et in episcoporum concilio constitutum est, nullum clericum, qui nondum convictus sit, suspendi a communione debere, nisi ad causam suam examinandam se non præsentaverit. Bonifacius tamen hanc humilitatem suscepit, ut nec litteras acciperet, quibus in peregrinatione honorem suum quæreret, ut in eo loco, ubi ambo ignoti sunt, circa ambos æqualitas servaretur. Et nunc, si vobis placet ut nomen ejus non recitetur, ne iis, qui ad Ecclesiam accedere nolunt, sicut ait apostolus, demus occasionem quærentibus occasionem, non erit nostrum hoc factum, sed eorum, quorum causa fuerit factum.
[577] [qui egregie refellit obtrectatores] Multa his subjungit contra perversos alienæ famæ denigratores, Donatistas maxime designans, licet aliis etiam conveniant. Pauca accipe quæ & temporibus nostris sunt verissima: Ad quid enim aliud sedent isti, & quid aliud captant, nisi ut quisquis episcopus vel clericus vel monachus vel sanctimonialis ceciderit, omnes tales esse credant, jactent, contendant, sed non omnes posse manifestari? Et tamen etiam ipsi cum aliqua maritata invenitur adulterata, nec projiciunt uxores suas, nec accusant matres suas. Cum autem de aliquibus, qui sanctum nomen profitentur, aliquid criminis vel falsi sonuerit vel veri patuerit, instant, fatagunt, ambiunt, ut de omnibus hoc credatur. Hos ergo de nostris doloribus suavitatem suæ malæ linguæ captantes, facile est ut illis canibus comparemus, si forte in malo intelligendi sunt, qui lingebant vulnera pauperis illius, qui ante januam divitis jacebat, & quousque veniret ad requiem sinus Abrahæ, laboriosa & indigna omnia tolerabat.
[578] Demum Sanctus vere humilis reprehendit istos, [ecclesiasticorum & monachorum.] qui ob lapsum Donatistarum gloriati fuerant, talia non fieri in Augustini monasterio, docetque nullam congregationem tam sanctam, in qua non reperiantur perversi: Audio, inquit, nonnullos vestrum hinc amplius contristari, quam de lapsu duorum illorum diaconorum, qui ex parte Donati venerant, tamquam disciplinæ Proculiani (episcopi Donatistarum) insultaverint, velut gloriantes de nobis, quod ex nostra disciplina nihil tale in clericis extitisset. Quod quicumque fecistis, fateor vobis, non bene fecistis. Ecce docuit vos Deus, ut qui gloriatur, in Domino glorietur… Orate quidem pro me, ne forte aliis prædicans ipse reprobus inveniar. Verumtamen cum gloriamini, non in me, sed in Domino gloriemini. Quantumlibet enim vigilet disciplina domus meæ, homo sum, & inter homines vivo, nec mihi arrogare audeo, ut domus mea melior sit quam arca Noë, ubi tamen inter octo homines reprobus unus inventus est, … aut melior quam cohabitatio ipsius Domini Christi, in qua undecim boni perfidum & furem Judam toleraverunt… Quapropter etsi contristamur de aliquibus purgamentis, consolamur tamen etiam de pluribus ornamentis. Nolite ergo propter amurcam, qua oculi vestri offenduntur, torcularia detestari, unde apothecæ Dominicæ fructu olei luminosioris implentur. Ita sanctus Doctor. Quid autem de duobus istis innotuerit, aut contigerit, non constat. Reperitur quidem inter episcopos Africæ Bonifacius Cataquensis in Numidia deinde episcopus, quocum magna Augustino erat amicitia, ut ostendit Tillemontius pag. 174: at incertum, an idem sit cum hoc Bonifacio presbytero, licet id satis appareat verisimile, ut agnoscit laudatus Tillemontius art. 153.
[579] Dolorem quoque non modicum creavit Sancto alter discipulus, [Acriter objurgat Paulum episcopum discipulum suum:] Paulus nomine, ad episcopatum evectus. Cataquensem fuisse episcopum putat Tillemontius art. 163, quod non omnino est certum. At cujuscumque fuerit sedis episcopus, Augustinus sancta libertate illum reprehendit in epistola 216, cujus partem subjungo: Ut tibi non communicem, nulla causa est, nisi quia tibi adulari non possum. Tibi enim maxime debeo, quia in Christo Jesu per Euangelium ego te genui, salubrem mordacitatem charitatis veraciter objurgando. Nec ita gaudeo multos in Ecclesiam Catholicam, adjuvante Domino, per te esse collectos, ut non debeam plangere plures inde dispergi. Sic enim vulnerasti ecclesiam Hipponensem, ut nisi te Dominus omnibus curis & sarcinis secularibus expeditum, ad veram episcopalem vitam victumque revocaverit, tale vulnus sanari non possit. Cum autem tu magis magisque implicare te non cesses, ut etiam rebus, quibus renunciasti, te post renunciationem inserueris, quod nec apud humanas ipsas leges ullo modo defendi potest, & in ea professione vivere dicaris, cui frugalitas Ecclesiæ tuæ sufficere non possit: ut quid quæris communionem meam, cum audire numquam volueris admonitionem meam? An ut quidquid facis mihi imputent homines, quorum querelas sustinere non possum? Frustra autem suspicaris eos esse obtrectatores tuos, qui tibi semper & in vita priore adversati sunt. Non est ita, nec mirum, quod multa te latent. Sed etiam si hoc verum esset, nihil in tuis moribus invenire debuerunt, quod recte reprehenderent, & unde Ecclesiam blasphemarent. Adhuc me putas fortasse ideo ista dicere, quia non accepi satisfactionem tuam. Imo propterea dico, ne ipse non possim satis Deo facere de peccatis meis, si hæc tibi tacuero.
[580] [interest verisimiliter Carthaginensi concilio anni 407,] Anno 407 rursum Africani episcopi convenere in concilium, de quo apud Labbeum tom. 2, Col. ubi habitum dicitur gloriosissimis imperatoribus Honorio septimum & Theodosio secundum augustis consulibus, Idibus Juliis, Carthagine in basilica regionis secundæ. Multa ibi statuta, quæ exhibet Labbeus. Cum autem Maurentio Tuburcicensi episcopo lis esset cum populo novæ Germaniæ, judicem causæ suæ, approbante concilio, cum aliis quinque elegit Augustinum. Sed de lite illa nihil occurrit præterea. Concilio interfuisse Sanctum verisimile est, licet hoc ibidem non exprimatur. Aliud rursus concilium fuit Carthagine anno 408; sed Augustinus illi non interfuit, ut ostendit Tillemontius art. 175. Nunc, omissis aliquot epistolis, in quibus non occurrunt res magni momenti, Opuscula subjungam, quæ circa hæc tempora videntur conscripta, quantum colligi potest ex ordine, quem in suis referendis Sanctus ipse servavit.
[581] [exponit Epistolam S. Jacobi,] Lib. 2 Retract. cap. 32 sic habet: Inter Opuscula mea reperi Expositionem Epistolæ Jacobi apostoli, quam retractans adverti adnotationes potius expositorum quorumdam ejus locorum in librum redactas fratrum diligentia, qui eas in frontibus codicis esse noluerunt. Adjuvat ergo aliquid, nisi quod ipsam epistolam, quam legebamus, quando ista dictavi, non diligenter ex Græco habebamus interpretatam. Hic liber sic incipit: Duodecim tribubus, quæ sunt in dispersione, salutem. Laudat hoc Opusculum Cassiodorus de Institutione cap. 8 his verbis: Sanctus quoque Augustinus Epistolam Jacobi apostoli solita diligentiæ suæ curiositate tractavit, quam vobis in membranaceo codice scriptam reliqui. Verum non exstat hodie liber ille.
[582] [scribit de Fide & operibus.] Post hunc, interpositis tamen scriptis variis contra hæreticos, apud Augustinum cap. 38 sequitur alius liber, de quo sic meminit: Interea missi sunt mihi a quibusdam fratribus laïcis quidem, sed divinorum eloquiorum studiosis scripta nonnulla, quæ ita distinguerent a bonis operibus Christianam fidem, ut sine hac non posse, sine illis autem posse perveniri suaderetur ad æternam vitam. Quibus respondens librum scripsi, cujus nomen est De fide et operibus. In quo disputavi non solum quemadmodum vivere debeant gratia Dei regenerati; verum etiam quales ad lavacrum regenerationis admitti. Hic liber sic incipit, Quibusdam videtur. Exstat Opusculum istud tom. 4 Operum a pag. 25, in quo plura videri poterunt de erroribus, quos in eo oppugnavit Sanctus.
§ XLIII. Scripta varia de Visione Dei: Dioscorum a vanis studiis deterret, Consentium errantem instruit: commercium litterarum cum S. Hieronymo.
[Varia Sancti scripta] Uti sæpe consulebatur Sanctus de quæstionibus maxime diversis, & per epistolas ad varia respondebat, sic ad alia, tamquam aliena a professione sua, respondere detrectabat. Hic conjungam, quæ de Visione Dei variis locis sunt disputata. Epistola 9, qua Italicam matronam Romanam consolatur de obitu mariti, de Visione Dei disputat, ac refellit opinionem illorum, qui putabant Deum videri oculis corporeis. Brevis hæc epistola occasionem præbuit longiori, quam inter libros suos numeravit ipse Sanctus lib. 2 Retract. cap. 41, ubi sic habet: De videndo Deo scripsi librum, ubi de spiritali corpore, quod erit in resurrectione Sanctorum, inquisitionem diligentiorem distuli, utrum vel quomodo Deus, qui spiritus est, etiam per corpus tale videatur, sed eam postea quæstionem sane difficillimam in novissimo, id est in vicesimo & secundo libro de Civitate Dei, satis, quantum arbitror, explicavi. Liber mox memoratus est epistola Sancti 112 ad Paulinam, in qua cap. 21 de priori epistola sic meminit, ut satis pateat, ex illa occasionem natam longioris hujusce conscribendæ.
[584] Porro Sanctum in epistola 112 quæstionem propositam studiose pertractasse, [de Visione Dei,] declarat epistolæ initium hisce verbis conceptum: Memor debiti, quod ex tua petitione, & mea promissione factum est, religiosa famula Dei Paulina, persolutionis quoque ejus negligens esse non debui. Cum enim petivisses, ut de invisibili Deo, utrum per oculos corporeos possit videri, prolixe aliquid copioseque ad te scriberem, negare non potui, ne sanctum tuum studium offenderem; sed promissum distuli, sive propter alias occupationes meas, sive quod a me id flagitaretur, unde aliquanto diutius cogitari oportebat. Sed cum tanta res esset, quæ cogitando non tam, quid de ea sentiendum dicendumve esset, quam quonam modo persuadendum iis, qui diversa sentirent, fieret difficilior, finem aliquando dilationi adhibendum putavi, sperans divinum adjutorium magis mihi scribenti quam differenti adfuturum.
[585] Aliud de eadem materia Opusculum Sanctus memorat post verba ex lib. 2 Retract. mox data, [quam oculis corporeis fieri posse negat:] quibus hæc subjungit: Inveni etiam in quodam nostro codice, in quo & iste liber est, quoddam commonitorium a me factum de hac re ad episcopum Sicensem Fortunatianum, quod in Opusculorum meorum indiculo, nec inter libros nec inter epistolas est nominatum. Habemus hoc quoque Opusculum inter epistolas, quarum est III ad Fortunatianum. Occasio autem hujusce Opusculi eadem fuit, quæ præcedentis. Putat tamen Tillemontius art. 228, ex alia quapiam epistola offensionem natam, quæ huic occasionem dederit; quod illi consentire nequeo, cum omnia insinuent, epistolam 6 huic præbuisse occasionem: nam & sexta illa ad Italicam revera expressiones quasdam habet duriores, de quibus in hac III veniam petit Sanctus, & initium hujus contextum sextæ recte exponit iis verbis, quæ miram Sancti humilitatem simul declarabunt: Sicut præsens rogavi, inquit, & nunc commoneo, ut fratrem nostrum, de quo collocuti sumus, videre & rogare digneris, ut ignoscat mihi, si quid durius & asperius in se dictum accepit in epistola, quam me illo modo scripsisse non pœnitet, quia dixi, istius corporis oculos nec videre Deum, nec esse visuros: causam quippe adjunxi, cur hoc dixerim, ne scilicet Deus ipse corporeus esse credatur, & in loci spatio intervalloque visibilis. Hæc dicta erant verbis paululum mutatis in epistola ad Italicam, & in hac auctoritate Scripturarum & Patrum confirmantur.
[586] [mira ejus humilitas, ob expressiones quasdam duriores] Verum audi, quanto quamque humili studio Sanctus placare per Fortunatianum conatus sit offensum priori sua epistola episcopum, quam ingenue culpam qualemcumque suam non extenuare, sed exaggerare voluerit, ne charitas læderetur, aut, si malis, ut læsa repararetur: In qua, inquit epistola, dum essem in admonendo solicitus, quam nominibus tacitis conscripsi, in corripiendo nimius atque improvidus fui, nec fraternam & episcopalem personam sicut frater & episcopus, quemadmodum fuerat dignum, cogitavi: hoc non defendo, sed reprehendo: hoc non excuso, sed accuso. Ignoscatur peto, recordetur nostram dilectionem pristinam, & obliviscatur offensionem novam. Faciat certe, quod me non fecisse succensuit. Habeat lenitatem in danda venia, quam ego non habui in illa epistola conscribenda.
[687] [per alium] Hoc per tuam charitatem rogo, quod præsens præsentem rogare volueram, si ejus haberem copiam. Quod cum conatus essem, scribente ad eum viro venerabili, nobisque omnibus honore præferendo, venire noluit, dolum forsitan meum, sicut pleraque humana sunt, quantum existimo, suspicatus, a quo me longe abesse, tu illi fac fidem, quantum potes, qui præsens facilius potes. Indica ei cum quanto & quam vero dolore de offensione animi ejus tecum fuerim collocutus. Noverit quam non eum contemnam, & quantum in illo Deum timeam, & cogitem caput nostrum, in cujus corpore fratres sumus.
[588] [veniam flagitantis.] Ad locum in quo habitat ideo mihi putavi non esse veniendum, ne spectaculum faceremus ridendum alienis, nostris dolendum, nobis pudendum: per tuam sanctitatem & charitatem totum recte agi potest. Ab illo quippe agitur, qui per fidem suam habitat in corde tuo, quem credo, quod non spernit in te, cum agnoscit in se. Ego certe in hac causa quid melius facerem non inveni, quam ut veniam peterem a fratre, qui læsum se literarum mearum asperitate conquestus est. Deinde sententiam suam erudite confirmat, & demum epistolam concludit hac obsecratione: Nunc tamen per Christum obsecro, ut de illa asperitate literarum mearum, qua eum non immerito offensum esse didici, veniam mihi ab illo impetres, & me rescriptis, Domino adjuvante, lætifices. Hæc Sancti humilitas serio considerata prodeße poterit Scriptoribus omnibus, ne bile nimia adversarios carpant, &, si id factum fuerit, injuriam reparent.
[589] [Dioscorum curiosa quærentem Sanctus reprehendit;] Quemadmodum Sanctus, etiamsi occupatissimus esset, libenter respondebat ad interrogata etiam difficilia eorum, qui aliqua petebant ex pietate, aut ea, quæ ad salutem conducebant; sic libere reprehendebat illos, qui curiosa tantum quærebant, ut inane scientiæ nomen aucuparentur. Testatur id luculenter epistola 56, qua respondet Dioscoro cuidam adolescenti Græco. Proposuerat ille Augustino quæstiones multas philosophicas rhetoricasque: pro ratione autem, cur illas solvi cuperet, allegaverat hæc verba Epist. 55: Mores hominum non ignoratis, qui proclives sunt ad vituperandum, & quam, si interrogatus quis non responderit, indoctus & hebes putetur, vides. Ad hæc verba cum pervenisset Sanctus, eaque in sua epistola 56 repetiisset, mira gravitate adolescentis vanitatem reprehendere incipiens, hæc subdit: Hoc loco vero exarsi ad rescribendum tibi: hoc enim languore animi tui penetrasti mihi pectus, & irrupisti in curas meas, ut dissimulare non possem, quantum me Deus adjuvaret, mederi tibi, non ut de tuis quæstionibus enodandis explicandisque cogitarem, sed ut felicitatem tuam, pendentem ex linguis hominum atque nutantem, a tam infelici retinaculo abrumperem, & cuidam sedi omnino inconcussæ stabilique religarem. Multa deinde subjungit, quibus hortatur ne curiosis quæstionibus auram captet popularem; sed ea potius perdiscere studeat, quibus ad beatam vitam pertingere possit. Videri potest epistola integra, quæ admodum prolixa est, multaque continet lectu dignissima; at pauca ex iis, quæ interrogaverat Dioscorus.
[590] Iisdem fere temporibus ad Augustinum, tamquam ad commune oraculum, [Consentium ex simplicitate errantem] recurrit Consentius quidam, in insulis habitans, & eremiticam forsan ibidem vitam ducens. Scripserat ille Opuscula quædam, quibus errores inseruerat non leves, ut in epistola sua fatetur, quæ 221 est inter Augustinianas. Monuerat ipsum de erroribus Augustinus, cui libros suos dederat corrigendos. Imo Sanctus paterna plane benevolentia ipsum ad se invitaverat, ut præsens præsentem instrueret, librosque suos illi legendos coram daret, quemadmodum verba ipsius mox recitanda docebunt. Accipe quid ad prædicta responderit Consentius vere humilis epist. 221: Unde confirmari me ex omnibus non solum præsentibus, sed etiam pleniori epistola velim. Neque enim fas est, ut nostri tantum pedes ab ista, in qua multi ingredimur, erroris via, te monente, revocentur. Cum enim multi in illis, in quibus habitamus, insulis, dum recto ad viam pergunt aggere, in tramitem hujus tortuosi erroris incurrerint, eritne aliquis illic Augustinus, cujus authoritati cedant, cujus doctrinæ credant, cujus ingenio superentur? An forte ex illo paternitatis affectu mavis me occulta commonitione dirigere, quam velut comitem pravi itineris increpare? Sed mihi pro utilitate animæ magis, quam pro seculi laude currere cupienti, non est inutilis, ac proinde etiam non amara coargutio tua, maxime cum & mihi & cæteris vitam simul & laudem paritura sit. Hisce similia præmiserat ac deinde subjicit.
[591] Respondit igitur Augustinus per epistolam 222 bene longam ac doctrina theologica plenam, [paterna benevolentia corrigit:] ex qua solum principium huc transfero, ut pateat quam benigne officia sua illi detulerit Sanctus: Ego propterea, inquit, ut ad nos venires rogavi, quoniam in libris tuis valde sum tuo delectatus ingenio. Proinde volui, ut quædam nostra Opuscula, quæ arbitratus sum tibi esse necessaria, non procul a nobis positus, sed potius apud nos legeres, ut ea, quæ forte minus intellexisses, non difficulter præsens interrogares, atque ex nostra sermocinatione mutuoque colloquio, quantum Dominus & nobis promere, & tibi capere tribuisset, quod in libris tuis emendandum esset, ipse cognosceres, ipse emendares. Ejus quippe es facultatis, ut possis ea, quæ senseris, explicare, ejus porro probitatis & humilitatis, ut merearis vera sentire. Et nunc in eadem sum, quæ nec tibi debet displicere, sententia. Unde te nuper admonui, ut in his, quæ a nobis elaborata apud te leges, signa facias ad ea loca, quæ te movent, & cum his ad me venias, & de singulis quæras. Nondum quæ fecisti, exhortor ut facias. Recte quippe verecundareris, ac te pigeret id agere: si vel semel voluisses, & me difficilem reperisses. Illud quoque dixeram, cum a te audissem, quod mendosissimis fatigareris codicibus, ut in nostris legeres, quos emendatiores posses cæteris invenire. Hisce adjungere possem epistolas, iisdem fere temporibus scriptas, sed cum illæ fere spectent ad curam pastoralem, de qua jam multa sunt relata, singulas non excutio; at de commercio litterarum cum S. Hieronymo quædam adjungo.
[592] [Epistolæ ad Hieronymum de anima, & de loco Jacobi:] Possidius in Indiculo notat sex solum epistolas ad S. Hieronymum, quot etiamnum exstant, præter duas alias, quas Possidius æque ac Augustinus ipse inter libros numeravit, ut mox videbimus. Attamen aliquæ haud dubie exciderunt. Porro acrem satis controversiam, sed quæ amicitiam auxerit potius quam exstinxerit, inter duos hos Sanctos fuisse, dictum est § 20: ubi & de aliis quibusdam epistolis facta est mentio. Duas igitur hic solum addo, quas libros vocatos dixi. Augustinus lib. 2 Retract. cap. 45 utramque sic memorat: Scripsi etiam duos libros ad Hieronymum presbyterum sedentem in Bethleem, unum de Origine animæ hominis: alterum de Sententia Jacobi apostoli, ubi ait: Quicumque totam legem servaverit, offendat autem in uno, factus est omnium reus: de utroque consulens eum. Sed in illo priore quæstionem, quam proposui, ipse non solvi, in posteriore autem, quod mihi de illa solvenda videretur, ipse non tacui. Sed utrum hoc approbaret etiam ille, consului. Rescripsit autem, laudans eamdem consultationem meam, sibi tamen ad rescribendum otium non esse respondit. Ego vero quousque esset in corpore, hos libros edere nolui, ne forte responderet aliquando, & cum ipsa responsione ejus potius ederentur. Illo autem defuncto, ad hoc edidi priorem, ut qui leget admoneatur, aut non quærere omnino, quomodo detur anima nascentibus, aut certe de re obscurissima eam solutionem quæstionis hujus admittere, quæ contraria non sit apertissimis rebus, quas de originali peccato fides Catholica novit in parvulis, nisi regenerentur in Christo, sine dubitatione damnandis. Posteriorem vero ad hoc, ut quæstionis, de qua ibi agitur, etiam, quæ nobis visa est, solutio ipsa noscatur. Hoc opus sic incipit: Dominum nostrum qui vos vocavit.
[593] [seu libri potius, quos ejus judicio modeste subjicit:] Habemus illa Opuscula inter epistolas, quarum sunt 28 & 29. In priori autem sic præfatur Sanctus: Deum nostrum, qui nos vocavit in suum regnum & gloriam, & rogavi & rogo, ut hoc, quod ad te scribo, sancte frater Hieronyme, consulens te de his, quæ nescio, fructuosum esse nobis velis. Quamquam enim te multo quam ego sum ætate majorem, tamen etiam ipse jam senex consulo: sed ad discendum, quod opus est, nulla mihi ætas sera videri potest; quia etsi senes magis decet docere quam discere, magis tamen discere quam quid doceant ignorare. Nihil equidem molestius fero in omnibus angustiis meis, quas patior in difficillimis quæstionibus, quam in tam longinqua tuæ charitatis absentia, ut vix possim meas dare vel recipere litteras tuas, per intervalla, non dierum, non mensium, sed aliquot annorum: cum, si fieri posset, quotidie præsentem te habere vellem, cum quo loquerer, quidquid vellem. Nec ideo tamen non debui facere, quod potui, si non potui totum, quod volui. Ecce venit ad me religiosus juvenis, Catholica pace frater, ætate filius, honore compresbyter noster Orosius, vigil ingenio, paratus eloquio, flagrans studio, utile vas in domo Domini esse desiderans, ad refellendas falsas perniciosasque doctrinas, quæ animas Hispanorum multo infelicius quam corpora barbaricus gladius trucidarunt. Nam inde ad nos usque ab Oceani littore properavit, fama excitus, quod a me posset de his, quæ scire vellet, quidquid vellet audire. Neque nullum cepit adventus sui fructum: primo ne de me multum famæ crederet. Deinde docui hominem; quod potui: quod autem non potui, unde discere posset, admonui, atque, ut ad te iret, hortatus sum. Qua in re consilium vel præceptum meum, cum libenter & obedienter acciperet, rogavi eum, abs te veniens, per nos ad propria remearet. Quam ejus pollicitationem tenens, occasionem mihi credidi a Domino esse concessam, qua tibi scriberem de his, quæ per te scire cupio.
[694] Hæc abunde ostendunt quanti Augustinus fecerit Hieronymum. [hic amica responsione de iis judicare renuit:] Quanti vicissim Hieronymus æstimaverit Augustinum, ejus responsoria, quæ inter epistolas Hieronymi est 94, manifestum faciet. Initium accipe laudatæ epistolæ, quam idem Orosius ad Augustinum pertulisse videtur. Virum honorabilem, inquit, fratrem meum, filium dignationis tuæ Orosium presbyterum, & sui merito, & te jubente suscepi. Sed incidit tempus difficillimum, quando mihi tacere melius fuit, quam loqui; ita ut nostra studia cessarent, & juxta Appium, canina exerceretur facundia: itaque duobus libellis tuis, quos meo nomini dedicasti, eruditissimis & omni eloquentiæ splendore fulgentibus, respondere non potui: non quod quidquam in illis reprehendendum putem: sed quia juxta Apostolum, unusquisque in suo sensu abundet, alius quidem sic, alius autem sic. Certe quidquid dici potuit, & sublimi ingenio de Scripturarum sanctarum hauriri fontibus, a te positum atque dissertum est: sed quæso reverentiam tuam, parumper patiaris me tuum laudare ingenium: nos enim inter nos eruditionis causa disserimus. Cæterum æmuli, & maxime hæretici, si diversas inter nos sententias viderint, de animi calumniabuntur rancore descendere. Mihi autem decretum est, te amare, te suspicere, colere, mirari, tuaque dicta quasi mea defendere. Certe & in dialogo, quem nuper edidi, tuæ beatitudinis, ut dignum fuerat, recordatus sum.
[595] Verba ipsa Hieronymi, quorum hic meminit, ex Dialogo contra Pelagianos lib. 3 cap. 6 lubet huic loco attexere, [quanti Augustinum faceret Hieronymus,] quæ hujusmodi sunt: Scripsit dudum Vir sanctus & eloquens, episcopus Augustinus ad Marcellinum, qui postea sub invidia tyrannidis Heraclyanæ ab hæreticis innocens cæsus est, duos libros de infantibus baptizandis contra hæresim vestram, per quam vultis asserere baptizari infantes, non in remissionem peccatorum, sed in regnum cœlorum: juxta illud quod scriptum est in Euangelio: Nisi quis renatus fuerit ex aqua & Spiritu sancto, non potest intrare in regnum cœlorum. Tertium quoque ad eumdem Marcellinum contra eos, qui dicunt idem, quod vos, posse hominem sine peccato esse, si velit, absque Dei gratia. Et quartum nuper ad Hilarium contra doctrinam tuam, multa perversa fingentem. Alios quoque specialiter tuo nomini cudere dicitur, qui necdum in nostras venere manus. Unde supersedendum huic labori censeo, ne dicatur mihi illud Horatii: In silvam ne ligna feras. Aut enim eadem diceremus ex superfluo: aut si nova voluerimus dicere, a clarissimo ingenio occupata sunt meliora.
[596] [maxime post confutatos ab ipso Pelagianos.] Addo epistolam Hieronymi 80, qua Augustino gratulatur victoriam de Pelagianis relatam, suumque in eum amorem declarat hoc modo: Omni quidem tempore beatitudinem tuam eo, quo decet, honore veneratus sum, & habitantem in te dilexi Dominum Salvatorem: & nunc si fieri potest, cumulo aliquid addimus, & plene complemus, ut absque tui nominis mentione ne unam quidem horam præterire patiamur, qui contra flantes ventos ardore fidei perstitisti. Maluisti, quantum in te fuit, solus liberari de Sodomis, quam cum pereuntibus commorari. Scit, quid dicam, prudentia tua. Macte virtute, in orbe celebraris: Catholici te conditorem antiquæ rursum fidei venerantur, atque suspiciunt; & quod signum majoris gloriæ est, omnes hæretici detestantur, & me pari persequuntur odio, ut quos gladiis nequeunt, voto interficiant. Incolumem, & mei memorem te Christi Domini clementia tueatur, Domine venerande beatissime Papa. Idem Hieronymus epist. suam 79 Augustino & Alypio eumdem fere in finem scribit, & alia quædam adjungit. Pauca accipe, ut concludam litterarum commercium inter laudatos Sanctos, quæ veram eorum amicitiam ostendunt. Mihi, inquit, omnis occasio gratissima est, per quam scribo vestræ Reverentiæ; testem invocans Deum, quod si possit fieri, assumptis alis columbæ, vestris amplexibus implicarer, semper quidem pro merito virtutum vestrarum, sed nunc maxime, quia cooperatoribus & auctoribus vobis, hæresis Cælestiana jugulata est: quæ ita infecit corda multorum, ut cum superatos damnatosque esse se sentiant, tamen venena mentium non omittant; & quod solum possunt, nos oderint, per quos putant se libertatem docendæ hæreseos perdidisse. Hæc serius scripta ob rerum connexionem hic conjunxi: at nunc ad anteriora regredior.
§ XLIV. Veniunt in Africam Albina, Pinianus, & S. Melania, Romani nobilissimi: quid Augustino Piniani occasione acciderit.
Occasione Romæ ab Alarico Gothorum rege Ariano obsessæ ac demum interceptæ, [Pinianus; Albina, & Melania junior Tagastam veniunt:] quod factum anno 410 affigunt alii, alii 409, multi nobiles viri & mulieres alio se receperunt, ex quibus in Africam venerunt aliqui præ ceteris illustres, videlicet Pinianus cum uxore sua S. Melania juniore, & Albina Melaniæ matre. Reliquerant illi Romam, omnemque seculi splendorem, suadente id seniore Melania, ut pluribus exponit Tillemontius tom. 10 Monumentorum in Melania seniore, & tom. 14 in S. Melania juniore. De hac agetur in Opere nostro ad XXXI Decembris, quo colitur: an senioris item memoria celebretur, disquiri poterit suo loco. Hic autem explicandum est, quid cum personis illis, pietate non minus quam genere illustribus, egerit S. Augustinus, ad quem visendum Tagastam usque excurrerant. Fuerat antea apud Augustinum Melania senior, ut colligitur ex epistola Paulini, inter Augustinianas 249, ubi de ea ad Sanctum nostrum meminit his verbis: Quia docuisti me in spiritu veritatis salvare moderandi in occiduis mortalibus animi temperamentum, quo & illam beatam matrem & aviam Melaniam flevisse carnalem obitum unici filii taciturno quidem luctu, non tamen sicco a maternis lacrymis dolore vidisti. Hisce plura addit in laudem Melaniæ; sed ad juniorem hujus neptem, ejusque conjugem Pinianum & Albinam regredior, qui circa annum 411 advenerunt Tagastam.
[598] Cupiebat quam maxime Augustinus Tagastam excurrere, [illos invisere cupit Sanctus,] ut personas adeo amicas ac tanta pietate præstantes inviseret; at impediebatur partim hiemis asperitate, quam valetudo ejus non ferebat, partim Hipponensium suorum necessitate, quos necdum sustinebat deserere. Ut ergo se excusaret, scripsit epistolam 227, quæ, licet in antiquis editionibus inscribatur Albino, Piniano, & Meliano, data fuit ad Albinam, Pinianum, & Melaniam, quibus etiam inscripta legitur apud Benedictinos, ex auctoritate Possidii in Indiculo cap. 7, & Ms. vetustissimi, poniturque ibidem 124. Illam totam ad dictorum confirmationem subjicio: Cum habitu valetudinis vel natura frigus ferre non possim, numquam tamen majores æstus quam ista hyeme tam horrenda perpeti potui: quod ad vos, ad quos volatu maria transeunda fuerant, tam in proximo constitutos, tam de longinquo visendi nos gratia venientes, non dicam pergere, sed volare non potui: & forte sanctitas vestra eamdem hyemalem asperitatem pœnæ meæ tantum causam putaverit. Absit charissimi. Quid enim grave ac molestum, vel etiam periculosum habent imbres isti, quod non mihi subeundum ac ferendum fuit, ut ad vos venirem, tanta in tantis malis nostris solatia, in hac generatione tortuosa ac perversa, tam ardenter accensa de summo lumine lumina, suscepta humilitate sublimia, & contempta claritate clariora? Simul etiam fruerer carnalis patriæ meæ tam spirituali felicitate, quæ vos etiam præsentes habere meruit: de quibus absentibus, cum id, quod nati estis, & quod gratia Christi facti estis, audiret; quamvis charitate crederet, tamen ne non crederetur, narrare forsitan verebatur.
[599] Dicam igitur, quare non venerim, & quibus malis a tanto bono impeditus sim: [sed impeditus litteris se excusat:] ut non solum a vobis veniam, sed etiam vestris orationibus ab illo, qui in vobis, quod ei vivitis, operatur, merear misericordiam. Populus Hipponensis, cui me Dominus servum dedit, cum ex magna, & pene ex omni parte ita infirmus sit, ut pressura etiam levioris tribulationis possit graviter ægrotare, nunc tam magna tribulatione cæditur, ut etiam, si non sic esset infirmus, vix eam cum aliqua salute animi sustineret. Eum autem modo, cum regressus sum, periculosissime scandalizatum comperi de absentia mea: vestris autem, de quorum spirituali robore gaudemus in Domino, sanis utique faucibus, sapit quomodo dictum sit: Quis infirmatur, & ego non infirmor? quis scandalizatur, & ego non uror? Præsertim quoniam multi sunt hic, qui detrahendo nobis cæterorum animos, a quibus diligi videmur, adversus nos perturbare conantur, ut locum in eis diabolo faciant. Cum autem irascuntur nobis, de quorum salute satagimus, magnum illis consilium vindicandi, est libido moriendi, non in corpore, sed in corde: ubi funus occulte prius suo putore sentitur, quam nostra cogitatione prospicitur. Huic meæ solicitudini procul dubio libenter ignoscitis: præsertim quoniam si succenseretis, & velletis ulcisci, nihil fortasse gravius inveniretis, quam id, quod patior, cum vos Tagastæ non video. Spero autem vestris adjutus orationibus, quod mihi ad vos, ubicumque in Africa fueritis, venire quantocyus concedetur, cum hoc, quo nunc detentus sum, præterierit: si hæc civitas, in qua laboramus, digna non est: quia nec ego audeo dignam putare, quæ nobiscum de vestra præsentia collætetur.
[600] [venit Hipponem Pinianus cum Melania & Alypio, accepta ab Augustino promissione se non ordinandum:] Ubi his litteris se excusaverat S. Augustinus, Pinianus Hipponem venit cum S. Melania, & S. Alypio Tagastensi episcopo, Albina tamen Tagastæ manente. Cum autem timeret Pinianus, ne forsan invitus cogeretur ab Hipponensibus acceptare gradum presbyteratus, ut ipsi acciderat Augustino, juramentum ab Augustino exegerat, se non ordinandum ab ipso invitum, & promissionem insuper, sacerdotium sibi non suadendum ab eodem. Verumtamen illa cautela non impedivit, quo minus gravissima ibidem oriretur perturbatio, quæ Sancto nostro magnam creavit invidiam. Binas hac de causa scripsit litteras Augustinus, in quibus rem totam enarravit; alteram nimirum ad S. Alypium, quæ 224 est, alteram 225 ad Albinam Piniani socrum, qua se magna modestia & charitate excusat, diluitque oblique in se detortam avaritiæ suspicionem, acsi voluisset violentiam illam Piniano inferri, ut vir ditissimus ac liberalissimus ecclesiæ suæ alligaretur. Excusat se quoque, sed minus operose, de contumeliosis vocibus, ea occasione contra Alypium ab Hipponensibus jactatis.
[601] [in ecclesia a populo postulatur ad sacerdotium:] At, priusquam hæc prosequamur, factam Piniano violentiam audiamus, ex epistola Sancti 225. Cum in ecclesia esset Augustinus, ibique cum Alypio & Melania adesset Pinianus, subito ingens exortus est populi clamor, postulantis, ut Pinianus ordinaretur presbyter. Ego autem, inquit Sanctus, post primos eorum clamores, cum eis dixissem de illo invito non ordinando, qua jam promissione detinerer: atque adjecissem, quod si, mea fide violata, illum haberent presbyterum, me episcopum non haberent, ad nostra subsellia, relicta turba, redieram. Tum illi aliquantulum inopinata mea responsione cunctati atque turbati, velut flamma vento paululum pressa, deinde cœperunt multo ardentius excitari, existimantes fieri posse, ut vel mihi extorqueretur illud non servare promissum, vel, me tenente promissi fidem, ab alio episcopo ordinaretur. Dicebam ego, quibus poteram, qui ad nos in absidem honoratiores & graviores ascenderant, nec a promissi fide me posse dimoveri, nec ab alio episcopo in ecclesia mihi tradita, nisi me interrogato ac permittente, posse ordinari. Quod si permitterem, a fide nihilominus deviarem. Addebam etiam, nihil eos velle, si ordinaretur invitus, nisi ut ordinatus abscederet. Illi hoc posse fieri non credebant. Multitudo vero pro gradibus constituta, horrendo & perseverantissimo clamorum fremitu in eadem voluntate persistens, incertos animi consiliique faciebat.
[602] Tunc illa in fratrem meum indigna clamabantur, tunc a nobis graviora timebantur. [at repugnat populo tumultuanti Augustinus;] Sed quamvis tanto motu populi & tanta perturbatione ecclesiæ permoverer, nec aliud constipationi illi dixissem, nisi eum me invitum ordinare non posse: nec sic tamen abductus sum, quia & hoc promiseram non me fuisse facturum, ut aliquid ei de suscipiendo presbyterio suaderem. Quod si persuadere potuissem, non jam ordinaretur invitus. Servavi utriusque promissionis fidem, non solum illius, quam jam populo patefeceram; verum etiam illius, in qua uno teste, quantum ad homines attinet, detinebar. Servavi, inquam, fidem promissionis, non jurationis, in tanto periculo: quod licet falso, sicut postea comperimus, metuebatur, omnibus tamen, si quod esset, communiter impendebat, & erat metus ipse communis, ac per ecclesiam, in qua eramus, maxime metuens abscedere cogitabam. Sed metuendum fuit, ne magis me absente tale aliquid faceret & reverentia minor, & dolor ardentior. Deinde si cum fratre Alipio discederem per populum constipatum, cavendum fuit, ne quisquam in eum manum mittere auderet. Si autem sine illo, quæ frons esset existimationis, si quid ei fortassis accideret: & viderer eum propterea deseruisse, ut furenti populo traderetur?
[603] Inter hos æstus meos gravemque mærorem, & nullius consilii respirationem: [Pinianus vero, ut vim declinet, jurat populo, se Hippone mansurum] ecce repente atque inopinate sanctus filius noster Pinianus mittit ad me servum Dei, qui mihi diceret, eum se velle populo jurare, quod si esset ordinatus invitus, ex Africa discederet: omnino, credo, existimans eos, quandoquidem pejerare non posset, non jam ulterius infructuosa perseverantia clamaturos, ad expellendum hinc hominem, quem saltem deberemus habere vicinum. Mihi autem quia videbatur vehementiorem eorum dolorem post hanc jurationem fuisse metuendum, apud me tacitus habui: & quia simul petierat, ut ad eum venirem, non distuli. Cum mihi dixisset hoc ipsum, continuo & illud adjunxit eidem jurationi, quod mihi, dum ad eum pergo, per alium Dei servum mandaverat, de præsentia scilicet sua, si ei clericatus sarcinam nolenti nullus imponeret. Hic ego in tantis angustiis quasi aura spirante recreatus, nihil ei respondi: sed ad fratrem Alipium gradu concitatiore perrexi, eique, quid dixerit, dixi. At ille, ut existimo, devitans ne quid se authore fieret, unde vos putabat offendi: Hinc me, inquit, nemo consulat. Quo audito, ad populum tumultuantem perrexi: factoque silentio, quid promissum esset, cum promissione etiam jurationis aperui.
[604] Illi vero, qui solum ejus presbyterium cogitabant atque cupiebant, [&, si aliquando ordinari vellet, non alibi ordinandum:] non ita, ut putabam; quod oblatum fuerat acceperunt: sed inter se aliquantulum mussitantes, petiverunt ut adderetur eidem promissioni atque jurationi, ut, si quando illi ad suscipiendum clericatum consentire placuisset, non nisi in ipsa Hipponensi ecclesia consentiret. Retuli ad eum: sine dubitatione annuit. Renunciavi illis, lætati sunt, & mox jurationem pollicitam poposcerunt. Reverti ad filium nostrum, eumque inveni fluctuantem, quibusnam verbis comprehendi posset illa cum juratione promissio, propter necessitates irruentes, quæ possent eum, ut abscederet, cogere. Simul etiam quid timeret ostendit, ne quis irruisset hostilis incursus, qui esset discessione vitandus. Volebat addi sancta Melania & aëris morbidi causationem: sed illius responsione reprehensa est. Ego autem dixi, gravem ab illo & non contemnendam causam necessitatis ingestam, quæ cives etiam emigrare compelleret. Sed si hæc populo dicerentur, timendum esse, ne male nos ominari videremur: si autem sub necessitatis nomine fieret excusatio, non nisi fraudulentam necessitatem putari. Placuit tamen ut de hac re populi animum experiremur, & nihil aliud quam id, quod putaveramus, invenimus. Nam cum ejus verba a diacono dicta recitarentur, & omnia placuissent: ubi nomen interpositæ necessitatis insonuit, continuo reclamatum est, promissioque displicuit, tumultu recrudescente, & nihil aliud quam fraude secum agi populo existimante.
[605] [discedit tamen postridie,] Quod cum sanctus filius noster vidisset, jussit inde auferri nomen necessitatis, rursumque ad lætitiam populus remeavit. Et cum lassitudinem excusarem; sine me ad plebem accedere noluit, simul accessimus. Dixit ei, quæ a diacono audita erant, se mandasse, se jurasse, eaque se esse facturum, continuoque omnia eo tenore, quo dictaverat, prosecutus est. Responsum est, Deo gratias: & petitum, ut totum scriptum subscriberetur. Dimisimus catechumenos, continuoque scriptum subscripsit. Deinde peti cœpimus nos episcopi, non vocibus populi, sed tamen a populo per honestos fideles, ut nos quoque subscriberemus. At ubi cœpi subscribere, sancta Melania contradixit. Miratus sum; quare tam sero, quasi promissionem illam & jurationem nos, non subscribendo, facere possemus infectam. Sed tamen obtemperavi. Ac sic remansit mea non plena subscriptio, nec ultra nobis quisquam, ut subscriberemus, putavit instandum. Qui autem alio die, posteaquam ipsum discessisse didicerunt, fuerint motus vel linguæ hominum, quantum satis arbitratus sum, sanctitati vestræ per commonitorium intimare curavi. Quisquis itaque vobis contraria his, quæ narravi, forte narravit, aut mentitur, aut fallitur. Quædam enim, quæ mihi ad curam non pertinere visa sunt, prætermisisse me sentio, nulla tamen falsa dixisse. Proinde sanctus filius noster Pinianus, quod me præsente ac permittente juraverit, verum est: quod autem me præcipiente juraverit, falsum est. Scit ipse, sciunt servi Dei, quos ad me misit, primo sanctus Barnabas, deinde Timasius, per quem etiam de promissione præsentiæ suæ mihi mandavit. Ipse quoque populus ad presbyterium, non ad jusjurandum clamando cogebat: sed oblatum sibi non respuit; ea spe, quo posset in eodem apud nos habitante voluntas fieri, quo consentiret ad ordinationem, ne sicut juraverat, si invitus ordinaretur, abscederet.
[606] [non quia juramentum erat invalidum;] Ex mox dictis intelligimus, Pinianum postridie Hippone discessisse, indeque ortam in populo Hipponensi turbationem. Baronius in Annalibus ad annum 409 num. 23 discessum Piniani interpretatur hoc modo: Pinianus autem, quod quæ per vim & metum pollicitus esset, se obligatum minime teneri, probe sciret, sequenti die clam una cum suis Tagastam reversus est. Hæc quidem vera sunt de promissione simplici; at canonistæ & theologi passim docent, juramentum illi additum, licet injuria extortum sit, obligationem tamen inducere, donec illa relaxetur. Dubitabat quidem de obligatione S. Alypius: verum Augustinus ei sic respondet epist. 224: Nam quod scripsisti, de genere jurationis violenter extortæ, ut inter nos requiramus: obsecro te, ne res lucidissimas disputatio nostra faciat obscuras. Deinde pluribus probare conatur, ejusmodi juramento obligationem induci. Idem rursus probat in 225 ad Albinam, ubi quoque negat juramentum fuisse extortum, ita scribens: Hæc dicerem, si vere a nobis, aut a populo juratio ei fuisset extorta promittendæ præsentiæ. Nunc vero non extorta est, dum negaretur; sed, dum offerretur, accepta. Et re vera directe extortum non erat jusjurandum; sed illud elegerat Pinianus, ad se liberandum ordinationis aut mali cujuspiam timore.
[607] Alia igitur erat ratio, cur Piniano licuisset discedere Hippone, [sed quia non tenebatur ita semper ibi manere, ut non liceret alio ad tempus discedere.] animo tamen illuc redeundi, quod scilicet solum intendisset jurare se ibidem habitaturum ut civem, cui licitum est alio ire ad tempus. Hanc quoque rationem discessus allegarat Alypius, hanc probavit Augustinus epist. 224 sic ei respondens: Illud sane rectissime dici non ambigo, non secundum verbum jurantis, sed secundum expectationem illius, cui juratur, quam novit ille, qui jurat, fidem jurationis impleri. Proinde quia Hipponenses sanctum Pinianum, non sicut damnatum, sed sicut charissimum inhabitatorem suæ civitatis habere voluerunt, etsi verbis ejus non satis comprehendi potuit, usque adeo tamen in promptu est, quid ab illo expectaverint, ut quod nunc post jurationem absens est, neminem moveat eorum, qui audire potuerunt, certa eum causa profecturum esse cum voluntate redeundi. Ac per hoc perjurus nec erit, nec ab eis putabitur, nisi eorum expectationem deceperit… Sicut ergo in Commonitorio rescripsisti, impleat promissum, quo ita se promisit ab Hippone non recessurum, quemadmodum ego vel ipsi Hipponenses non recedimus, quibus tamen & abeundi & redeundi facultas est libera. Eadem fere repetit in epistola sequenti ad Albinam. An porro Pinianus redierit Hipponem, ibique aliquo tempore habitarit, incertum est; sed constat ibidem non habitasse perpetuo, & nullo modo verisimile est, eum aliquid fecisse contra juramentum suum, ita ut omnino credendum videatur, cum juramenti obligatione liberatum fuisse vel per Hipponenses ipsos, adnitente S. Augustino, vel per legitimum superiorem ecclesiasticum, a quo facile obtineri potest hujusmodi jurisjurandi relaxatio.
[608] Demum audire lubet, quam solicita charitate studuerit Sanctus placare personas nobilissimas ac piissimas, [Quam solicite studuerit Sanctus offensionem tollere,] hoc facto non parum offensas. Scripsit in hunc finem utramque epistolam, jam sæpe laudatam. At satis erit ad propositum nostrum subjicere initium 224 ad Alypium: Dolemus quidem graviter, inquit, nec fieri potest ut parvipendamus, quod in injurias sanctitatis tuæ populus Hipponensis tanta clamavit: sed multo gravius dolendum est, frater bone, talia de nobis existimari, quam illa clamari. Quando enim nos credimur cupiditate pecuniæ, non dilectione justitiæ, servos Dei velle retinere: nonne optandum est, ut, qui hoc credunt, occultum cordis sui voce testentur: ac sic aliqua, si fieri potest, tanto majora remedia requirantur, quam ut taciti pereant perniciosis suspicionibus venenati? Quapropter magis satagendum est, unde etiam prius quam hoc fieret, locuti sumus, quomodo persuadeatur hominibus, quibus nos ad exemplum bonorum operum præbere præcipimur, falsum esse, quod suspicentur, quam quomodo arguendi sunt, qui suspiciones suas vocibus verbisque declarant. Proinde ego sanctæ Albinæ non succenseo, nec arguendam judico, sed a tali suspicione sanandam. Quæ, quia non in meam personam eadem verba dixerit, sed tamquam de Hipponensibus questa est, quod aperuerint cupiditatem suam, se non clericatus, sed pecuniæ causa hominem divitem, atque hujusmodi pecuniæ contemptorem & largitorem apud se tenere voluisse: tamen quod de nobis senserit; pene clamavit. Nec ipsa tantum, verum etiam sancti filii ejus: qui hoc etiam ipsa die in abside dixerunt. Hos ergo, ut dixi, magis sanandos ab hujusmodi suspicionibus, quam propter has arguendos existimo. Ubi enim nobis a spinis talibus securitas & requies præparari vel præberi potest, si adversus nos in tam sanctis nobisque charissimis cordibus nostris pullulare potuere?
[609] [quæ ex memorato facto erat orta.] De te quippe imperitum vulgus hoc sensit: de nobis lumina Ecclesiæ. Unde quid magis dolendum sit, vides. Utrumque autem non accusandum sentio, sed sanandum. Homines enim sunt, & de hominibus talia, licet falsa, non tamen incredibilia, suspicantur. Nam utique non usque adeo desipiunt tales homines, ut credant populum suam desiderare pecuniam: præsertim jam experti, quod nihil ex ea populus Tagastensis accepit: sic ergo & Hipponensis. Verum omnis hæc invidia non nisi in clericos æstuat, maximeque in episcopos, quorum videtur præminere dominatus, qui uti fruique rebus ecclesiæ tamquam possessores & domini existimantur. Ad istam cupiditatem tam noxiam atque mortiferam, si fieri potest, mi Alipi, non ædificentur per nos infirmi. Recordare quid locuti fuerimus, antequam ista tentatio, quæ plus ad hoc cogit, accideret. Ex hoc potius conferendo, adjuvante Domino, providere conemur: nec nobis sufficiat nostra conscientia, quia non talis causa est, ubi debeat sola sufficere. Si enim servi Dei, non reprobi sumus, si aliquid viget in nobis illius igniculi, quo charitas non quærit quæ sua sunt: providere utique debemus bona, non solum coram Deo, sed etiam coram hominibus, ne tranquillam aquam bibentes, in nostra conscientia pedibus incautis agere convincamur, ut oves Dominicæ turbidam bibant. Hæc & plura hujusmodi Sanctus pari charitate & modestia. Ceterum amicitiam inter Augustinum & laudatas personas restitutam fuisse certum est: nam cum deinde in Palæstinæ cum Pelagio egissent, ut ipse errores suos scripto damnaret, eaque de re scripsissent ad sanctum Doctorem; hic illis destinavit librum de Gratia Christi, cui sic præfatur: Quantum de vestra corporali & maxime spiritali salute gaudeamus, sincerissimi fratres, dilecti a Deo Albine *, Piniane, & Melania, quia effari non possumus, vobis cogitandum credendumque committimus, ut ea, de quibus nos consuluistis, potius jam loquamur. Deinde S. Hieronymus epist. sua 79 eorumdem nomine Augustinum salutat & Alypium.
[Annotata]
* lege Albina
§ XLV. Epistola de Orando Deo ad Probam Faltoniam, liber de bono Viduitatis ad Julianam, Demetrias ad virginitatem inducta, Orosius ad Historiam scribendam instructus, Psalmorum expositio.
[Elustres matronæ Romanæ Carthaginem appulsæ Sancto innotescunt.] Anno 411 Sanctus interfuit Collationi Carthaginensi, & sequenti anno Cirthensi concilio: verum de illis actum est § 32 & 33, dum gesta contra Donatistas sunt exposita. Ad alia itaque progrediendum. Venerat in Africam occasione Romæ captæ nobilissima femina Romana Proba Faltonia, trium consulum Probini, Olibrii & Probi mater, degebatque Carthagine cum Juliana Olibrii filii sui vidua, horumque filia Demetriade, dum ibidem fuit S. Augustinus. De pietate, divitiis ingentibus, nobilitateque insigni illustrissimæ hujus matronæ plura dabit S. Hieronymus epist. 8, ex qua diximus hæc pauca. Mihi satis erit exposuisse, quid Sanctus noster præstiterit nobilissimis his feminis. Cognovit has ille primum per litteras; deinde etiam familiari congressu, ut ipse mox narrabit. Congressus autem ille primus verosimiliter contigit anno 411, dum Carthaginem profectus est Sanctus ad Collationem. Quantum porro singulæ Augustini verbis & monitis ad pietatem profecerint, docuit effectus: Proba enim per Sanctum instrui voluit, quo modo pie Deum oraret; Juliana de vita in viduitate recte instituenda; Demetrias vero, spretis mundi illecebris, inducta est ad virginitatem suam Deo consecrandam. Accipe singula.
[611] Implevit Probæ desiderium Augustinus per epistolam 121, [harum uni Probæ Faltoniæ scribit de Oratione,] qua de oratione præclara dat documenta, immiscens tamen non pauca de virtutibus aliis, quæ viduis magis sunt consentaneæ. Initium epistolæ huc transfero: Et petiisse te, inquit, & promisisse me recolens, ut de orando Deo ad te aliquid scriberem, ubi tribuente ipso, quem oramus, tempus facultasque concessa est, oportuit ut debitum meum jam jamque persolverem, & pio studio tuo in Christi charitate servirem. Quam me autem lætificaverit ipsa petitio tua, in qua cognovi, quantam rei tantæ curam geris, verbis explicare non possum. Quod enim majus oportuit esse negocium viduitatis tuæ, quam persistere in oratione nocte ac die, secundum Apostoli admonitionem? Ille quippe ait: Quæ autem vere vidua est & desolata sperat in Domino, & persistit in oratione nocte ac die. Unde mirum videri potest, cum sis secundum hoc seculum nobilis, dives, tantæque familiæ mater: & ideo, licet vidua, non tamen desolata: quomodo occupaverit cor tuum præcipueque sibi vendicaverit orandi cura: nisi quia prudenter intelligis, quod in hoc mundo & in hac vita nulla anima possit esse secura. Hisce alia quædam in hunc sensum, & plurima subjungit documenta, quæ legi poterunt in ipsa epistola, ac demum sub finem ejus orationibus modeste se commendat his verbis: Sane memineritis & pro nobis non negligenter orare. Nolumus enim sic nobis honorem, quem periculosum gerimus, deferatis, ut adjutorium, quod necessarium novimus, auferatis. A familia Christi oratum est pro Petro, oratum est pro Paulo, & vos in ejus familia esse gaudemus, & incomparabiliter plus quam Petrus & Paulus orationum fraternarum auxiliis indigemus.
[612] [alteri Julianæ librum] Prolixa hæc quidem epistola, inter epistolas tamen retenta. Verum quæ conscripta est ad preces Julianæ de Bono viduitatis epistola, nunc inter Sancti libros habetur tom. 4 Operum a pag. 321. Hujus quoque exordium subnecto, quod est hujusmodi: Ne petitioni tuæ & in Christo dilectioni diutius essem debitor, promissionis meæ arripui utcumque inter alias urgentissimas occupationes meas de professione sanctæ viduitatis aliquid ad te scribere: quoniam & præsentem me rogando honorasti, & cum tibi hoc non potuissem negare, sæpe promissum meum litteris flagitasti. In quo sane opere nostro cum aliqua legeris ad tuam vel ad vestram, quæ simul in Christo vivitis, personam minime pertinere, nec admonitioni vitæ vestræ proprie necessaria, non ideo debetis superflua judicare. Istæ quippe litteræ, quamvis ad te, non tamen tantummodo tibi scribendæ fuerunt. Sed ut aliis per te quoque prodessent, non utique a nobis negligendum fuit. Quidquid ergo hic inveneris, quod vobis necessarium vel numquam fuerit, vel jam non sit, & tamen aliis esse perspexeris, nec habere te pigeat, nec dare legendum, ut & tua charitas sit utilitas aliorum. Cum igitur in omni quæstione, quæ ad vitam moresque pertinet, non sola doctrina, verum etiam exhortatio sit necessaria: ut doctrina quid agendum sit noverimus, exhortatione autem excitemur, ne pigeat agere, quod agendum esse jam novimus: quid ergo amplius te doceam, quam id quod apud Apostolum legimus? sancta enim Scriptura nostræ doctrinæ regulam figit, ne audeamus sapere plus quam oportet sapere: sed sapiamus, ut ipse ait, ad temperantiam, sicut unicuique Deus partitus est mensuram fidei. Non sit ergo mihi aliud te docere, nisi verba tibi doctoris exponere, & de iis, quod Dominus dederit, disputare.
[613] [de Bono viduitatis,] Sequitur deinde disputatio satis prolixa de variis ad viduas spectantibus, totumque Opusculum concludit his verbis: Deinde obsecro vos per illum, a quo & hoc donum accepistis, & hujus doni præmia speratis, ut me quoque orationibus vestris memineritis inserere cum tota domestica vestra ecclesia. Ordinatissime quippe provenit, ut matri vestræ jam grandævæ de oratione epistolam scriberem. Ad ipsam quippe maxime pertinet orando concertare pro vobis, quæ de se minus solicita est quam de vobis; & ut ad te potius quam ad illam hoc de continentia viduali Opusculum facerem, quia tibi superare adhuc restat, quod jam ætas illius superavit. Virgo autem sancta proles vestra, si aliquid de sua professione desiderat, ex laboribus nostris habet grandem librum de sancta Virginitate, quem legat. De quo legendo etiam te commonueram, quoniam multa continet, utrique necessaria castitati, hoc est, virginali atque viduali, quæ hic propterea partim tenuiter attigi, partim omnino prætermisi, quia ibi copiosius disputavi. Perseveres in gratia Christi. Videmus Demetriadem virginem ipsamque Julianam mitti ad librum Augustini de sancta Virginitate, mentionemque hic fieri de epistola ad Probam mox laudata, ita ut certum sit hoc esse genuinum Augustini Opusculum, licet in Retractationibus omittatur; quod factum haud dubie, quia inter epistolas numerabatur a Sancto. Possidius quoque Indiculi cap. 7 inter epistolas Sancti recenset & hoc & præcedens Opusculum.
[614] Julianæ filiam Demetriadem Augustini & Alypii hortationibus virginitatem nuptiis prætulisse, [hujus filiam Demetriadem, ad virginitatem inductam, præmunit contra fraudes Pelagii:] docet epistola 143, quam Sancti illi scripserunt ad Julianam matrem, ut virgo illa piissima præmuniretur contra fraudes Pelagii, qui ad Demetriadem scripserat. Scripta quidem est epistola Alipii æque ac Augustini nomine; at dubium non videtur, quin hic ejus sit auctor præcipuus. Accipe initium: Grate admodum nobis jocundeque accidit, ut simul nos constitutos apud Hipponem tuæ reverentiæ litteræ reperirent, quibus hæc rescripta pariter redderemus, cognita vestra incolumitate gaudentes, vicissimque nostram, quam vobis charam esse confidimus, mutua dilectione nunciantes, domina debitis in Christo officiis honoranda & merito illustris filia. Scire autem vos optime scimus, quantum vobis debeamus religionis affectum, quantaque nobis & apud Deum & inter homines sit cura de vobis. Licet enim vos per litteras primum, deinde etiam præsentia corporali, pia & Catholica, hoc est vera membra Christi, exiguitas nostra cognoverit: tamen etiam per ministerium nostrum, cum accepissetis verbum auditus Dei, sicut dicit Apostolus, accepistis non ut verbum hominum, sed, sicut est vere, verbum Dei. Cujus ministerii nostri adjuvante gratia & misericordia Salvatoris, in domo vestra tantus fructus exortus est, ut humanis nuptiis jam paratis, sancta Demetrias spiritalem Sponsi illius præferret amplexum, cui specioso præ filiis hominum ad habendam spiritus uberiorem fœcunditatem, nec ad amittendam carnis integritatem virgines nubunt. Nesciremus autem quemadmodum nostra illa tunc exhortatio a fideli & nobili virgine fuisset accepta, nisi nobis profectis, cum post paululum professa fuisset sanctimoniam virginalem, hoc ingens Dei donum, quod per servos quidem suos plantat & rigat, sed per seipsum dat incrementum, nobis operariis provenisse, vestrarum litterarum lætissimo nuncio & veraci testimonio disceremus. Reliqua omnia eo tendunt, ut fraudes Pelagianæ detegantur, & vitentur a Demetriade ipsaque Juliana, ut lector ibidem perspicere poterit.
[615] Quantopere autem gavisus sit Augustinus, ubi audierat ex litteris Probæ & Julianæ Demetriadem elegisse pro nuptiis virginitatem, [gaudium suum testatur] luculenter ostendit epistola ejus 179, qua Probæ & Julianæ hac de re gratulatur. Illam, cum brevis sit, totam subjicio. Implestis, inquit, gaudio cor nostrum tanto jucundius, quanto charius, tanto gratius, quanto citius. Vestræ namque stirpis sanctimoniam virginalem, quam, quacumque innotuistis, ac per hoc ubique, fama celeberrima prædicat, velocissimum volatum ejus fideliore atque certiore litterarum nuncio prævenistis, & prius nos fecistis exultare de cognito tam excellenti bono quam dubitare de audito. Quis verbis explicet? quis digno præconio prosequatur, quantum incomparabiliter gloriosius atque fructuosius habeat ex vestro sanguine feminas virgines Christus, quam viros consules mundus? Nam volumina temporum, si magnum atque præclarum est nominis dignitate signare, quanto est majus atque præclarius cordis & corporis integritate transcendere?
[616] Magis itaque gaudeat puella nobilis genere, nobilior sanctitate, [de virginitate Demetriadis.] quod sit per divinum consortium præcipuam in cælis consecutura sublimitatem, quam si esset per humanum connubium prolem propagatura sublimem. Generosius quippe elegit Aniciana posteritas tam illustrem familiam beare nuptias nesciendo, quam multiplicare pariendo, & in carne jam imitari vitam angelorum, quam ex carne adhuc numerum augere mortalium. Hæc est uberior fœcundiorque felicitas, non ventre gravescere, sed mente grandescere; non lactescere pectore, sed corde candescere; non visceribus terram, sed cælum orationibus parturire. Dominarum honore dignissimæ filiæ, perfruamini in illa, quod defuit vobis, perseveret usque in finem, adhærens conjugio, quod non habet finem. Imitentur eam multæ famulæ dominam, ignobiles nobilem, fragiliter excelsæ excelsius humilem, virgines, quæ sibi optant Aniciorum claritatem, eligant sanctitatem. Illud enim quantalibet cupiditate quando assequentur? Hoc autem si plene cupierint, mox habebunt. Protegat vos incolumes & feliciores dextera Altissimi, dominæ honore dignissimæ & præstantissimæ filiæ; pignora sanctitatis vestræ præcipuæ ipsam sanctitatem præcipuam debito vestris meritis officio dilectione Domini salutamus. Velationis apophoretum gratissime accepimus. Plura de illustribus hisce mulieribus memorant historici. Consule Tillemontium in Augustino art. 235 & sequentibus.
[617] [Orosium ad scribendam historiam impellit,] Circa annum 415 Paulus Orosius Hispanus presbyter venit in Africam, Sanctumque nostrum invisit, a quo benigne exceptus est, ut pluribus exponit Tillemontius in Augustino art. 245 & seqq. Scripta autem quædam Sancti ad preces Orosii contra Priscillianistas & Origenistas jam relata sunt § 37. Orosium vero deinde ab Augustino cum litteris missum ad S. Hieronymum, narravimus num. 593. Idem Orosius Historiam suam componere cœpit, hortante Augustino, & methodum præscribente talem, ut ora Paganorum, qui multa contra Catholicos garriebant ob Romam captam, illa historia non minus comprimerentur, quam Opere suo de Civitate Dei, quod eadem de causa exarabat. Audi Orosium in Præfatione Historiæ suæ: Præceptis tuis parui, beatissime pater Augustine: atque utinam tam efficaciter quam libenter. Quamquam ego in utramvis partem parum de explicito movear, rectene an secus egerim: tu enim jam isto judicio laborasti, utrumne hoc, quod præciperes, possem: ego autem solius obedientiæ, si tamen eam voluntatem conatuque decoravi, testimonio contentus sum… Nam cum subjectio mea præcepto Paternitatis tuæ factum debeat, totumque tuum sit, quod ex te ad te redit, Opus meum hoc solo meo cumulatius reddidi, quod libens feci.
[618] [modumque docet contra gentiles utilem:] Præceperas mihi, ut adversus vaniloquam pravitatem eorum, qui alieni a Civitate Dei ex locorum agrestium compitis & pagis PAGANI vocantur, sive gentiles, quia terrena sapiunt; qui cum futura non quærant, præterita autem aut obliviscantur, aut nesciant, præsentia tantum tempora, veluti malis extra solitum infestissima, ob hoc solum, quod creditur Christus, & colitur Deus, idola autem minus coluntur, infamant: præceperas ergo, ut ex omnibus, qui haberi ad præsens possunt, historiarum atque annalium fastis, quæcumque aut bellis gravia, aut corrupta morbis, aut fame tristia, aut terrarum motibus terribilia, aut inundationibus aquarum insolita, aut eruptionibus ignium metuenda, aut ictibus fulminum plagisque grandinum sæva, vel etiam parricidiis flagitiisque misera, per transacta retro sæcula reperissem, ordinato breviter voluminis textu explicarem: maxime cum Reverentiam tuam perficiendo adversum hos ipsos paganos undecimo libro insistentem, … levi Opusculo occupari non oporteret … dedi operam &c. Addit ibidem investigando se reperisse, præterita tempora non minus misera fuisse quam præsentia. In conclusione autem totius Historiæ quid agere conatus sit refert his verbis: Explicui, adjuvante Christo, beatissime pater Augustine, ab initio mundi usque in præsentem diem, hoc est, per annos quinque M DCX & VIII * cupiditates & punitiones hominum peccatorum, conflictationes sæculi, & judicia Dei, quam brevissime & quam simplicissime potui, Christianis tamen temporibus, propter præsentem magis Christi gratiam, ab illa incredulitatis confusione discretis. Ita jam ego certo & solo, quem concupiscere debui, obedientiæ meæ fructu fruor. De qualitate autem Opusculorum tu videris, qui præcepisti: tibi adjudicanda, si edas; per te judicata, si deleas.
[619] Eodem fere tempore S. Augustinus incumbebat ad expositionem Psalmorum, [explicat Psalmos:] ut colligitur ex epistola 102 ad Evodium. Quippe recenset sub finem epistolæ varia Opuscula tunc composita, interque illa trium Psalmorum expositionem, & librum ad Orosium. Sub initium vero epistolæ de Psalmis explicatis sic habet: Dictavi etiam trium Psalmorum expositionem non parvis voluminibus, sexagesimi septimi, septuagesimi primi, septuagesimi septimi. Reliqui nondum dictati neque tractati, vehementer a nobis expectantur atque flagitantur. Ab his me revocari & retardari irruentibus de transverso quibuslibet quæstionibus, nolo: ita ut nec libros de Trinitate, quos diu in manibus verso, nondumque complevi, modo attendere velim, quoniam nimis operosi sunt, & a paucis eos intelligi posse arbitror: unde magis urgent, quæ pluribus utilia fore speramus.
[620] Quo tempore absolverit Sanctus Psalmorum expositionem, [postremo expositus 118, & quare:] examinabimus postea. Post ceteros omnes exposuit 118, cui sic præfatur: Psalmos omnes cæteros, quos codicem Psalmorum novimus continere, quod Ecclesiæ consuetudine Psalterium nuncupatur, partim sermocinando in populis, partim dictando exposui, donante Domino, sicut potui: Psalmum vero centesimum octavum decimum, non tam propter ejus notissimam longitudinem, quam propter altitudinem paucis cognoscibilem, differebam. Et cum molestissime ferrent fratres mei, ejus solius expositionem, quantum ad ejusdem corporis Psalmos pertinet, deesse Opusculis nostris, meque ad hoc solvendum debitum vehementer urgerent, diu petentibus jubentibusque non cessi: quia quotiescumque inde cogitare tentavi, semper vires nostræ intentionis excessit. Quanto enim videtur apertior, tanto mihi profundior videri solet, ita ut etiam, quam sit profundus, demonstrare non possim. Aliorum quippe, qui difficile intelliguntur, etiamsi in obscuritate sensus latet, ipsa tamen apparet obscuritas: hujus autem nec ipsa, quoniam talem præbet superficiem, ut lectorem atque auditorem, non expositorem necessarium habere credatur. Et nunc quod tandem ad pertractationem ejus accedo, quid in eo possim, prorsus ignoro: spero tamen, ut aliquid possim, affuturum atque adjuturum Deum. Sic enim feci de omnibus, quæcumque sufficienter, cum prius mihi ad intelligendum vel explicandum difficilia ac pene impossibilia viderentur, exposui. Statui autem per sermones id agere, qui proferuntur in populis, quos Græci ὁμιλίας vocant. Hoc enim justius esse arbitror, ut conventus ecclesiastici non fraudentur etiam Psalmi hujus intelligentia: cujus, ut aliorum, delectari assolent cantilena.
[621] [præfationes in expositionem Psalmorum non sunt Augustini.] Porro de quibus psalmis ad populum dixerit, quos vero tantum scripto exposuerit, docet Indiculus Possidii post Vitam imprimendus. Cassiodorus præfatione in Psalterium mirifice commendat Augustini expositionem Psalmorum, in qua, inquit, tanta erat copia congesta dictorum, ut retineri vix possit resectum, quod abunde videtur expositum. Et inferius: Et enim litterarum omnium Magister egregius; &, quod in ubertate rarum est, cautissimus disputator. Decurrit quippe tamquam fons purissimus, nulla fæce pollutus; sed in integritate fidei perseverans, nescit hæreticis dare, unde se possint aliqua colluctatione defendere: totus Catholicus, totus orthodoxus invenitur; & in Ecclesia Domini suavissimo nitore resplendens superni luminis claritate radiatur. Triplex præfatio in editione Plantiniana Psalmorum expositioni præfigitur: at nulla ex his videtur esse S. Augustini. De prima eruditi consentiunt, scriptoris esse recentioris, idque manifestum est, cum in ea Augustinus ipse citetur. Secunda olim Augustino attributa est ab ipso etiam auctore præfationis primæ. At testantur Benedictini editores, illam præfationem non repertam in omnibus Mss.; adduntque in titulo: Ipsa est Basilii ad ejus Commentarium in Psalmos præfatio ex interpretatione Rufini. Basilii esse lector studiosus videbit, qui primam ejus in Psalmos homiliam perlegere voluerit. De tertia demum iidem editores monent sequentia: In editis quidem antiquioribus Augustino tributa est, sed non in omnibus Mss. reperta, neque de Psalmorum auctore consentiens cum Augustini opinione in lib. XVII de Civitate Dei cap. XIV. Quippe præfatio illa sic habet: Non enim omnes Psalmi a David editi sunt … David ergo solus novem Psalmos ore proprio cecinit. Examinat illam opinionem Augustinus lib. 17 de Civitate cap. 14, de eaque sic pronuntiat: Mihi autem credibilius videntur existimare, qui omnes illos centum quinquaginta Psalmos ejus Operi tribuunt: quam sententiam rationibus confirmat. Itaque nec hæc præfatio Augustini dicenda est. Plura de methodo, qua Psalmi expositi, & exemplaribus, quæ Sanctus est secutus, disputant Benedictini in præfatione sua.
[Annotata]
* i. e. 5618
§ XLVI. Sanctus respondet ad quæsita Evodii: cura scribendi a duobus conciliis ipsi demandata, restringit curam litigantes audiendi: dicit ad populum & scribit in Euangelium & Epistolam S. Joannis; scribit ad Dardanum librum de Præsentia Dei.
[Sanctus de variis & difficilibus consultus,] Quamquam Augustinus semper erat occupatissimus seu cura pastorali, seu libris utilissimis conscribendis, frequenter tamen interrumpere cogebatur Opera inchoata, ut responderet ad quæstiones, quæ undique mittebantur tamquam ad commune oraculum. Cupiebant omnes haurire ex abundanti illo scientiæ fonte; & ipse Sanctus tanta fervebat charitate, ut vix aliquid negare posset, cum utilia postulabantur. Evodius Uzalensis episcopus, & antiquus Sancti amicus, præ ceteris varia quærebat & difficilia, ut videri potest ex epistola ejus 98 & sequentibus Augustini, nimirum 99, 100, 101, 102, in quibus ad varia ejus interrogata respondet, ita tamen ut variis locis significet, nolle se quæstionibus difficilibus & curiosis ita occupari, ut utiliora intermittere cogeretur. Accipe initium epistolæ 101, qua simul docemur, quanta cura uteretur Sanctus, dum ad propositas quæstiones respondebat: Multa quæris, inquit, ab homine multum occupato, &, quod est gravius, ea putas præcipitari debere dictando, quæ sunt tam difficilia, ut cum magna diligentia dictata vel scripta vix perduci possint ad intellectum etiam talium, qualis ipse es.
[623] Huc accedit, quia non tu & tales tantummodo cogitandi estis lecturi esse, [licet ad multa responderet, fugiebat tamen curiosa & minus utilia:] quod scribimus, sed utique & illi, qui minus acuto minusque exercitato ingenio præditi, eo tamen studio feruntur ad cognoscendas litteras nostras, sive amico sive inimico animo, ut eis subtrahi omnino non possint. Ista cogitanti cernis, quanta cura in scribendo esse debeat, præsertim de rebus ita magnis, ut in eis & magni laborent. Si autem cum aliquid in manibus habeo, intermittendum est & differendum, ut ad ea potius respondeatur, quæ supervenientia requiruntur, quid fiet, si etiam ipsis dum respondetur, alia supervenerint? Num placet, ut etiam his omissis illa suscipiantur, & semper priora fiant, quæ posteriora oboriuntur, eaque sola terminare contingat, quibus cum scribuntur non supervenerit aliquid, quod quæratur? quod ut mihi accidat, difficillimum est, sed non opinor tibi hoc placere. Non ergo debui alia interrumpere, cum tua supervenissent, sicut nec tua, si alia rursus irruerint, & tamen servare hanc justitiam non sinor. Nam ecce ut tibi hæc ipsa rescriberem, quibus id admonerem, intermisi quæ agebam, & animum meum ad hanc epistolam ab alia magna intentione detorsi. Facile autem fuit hanc excusationem, ut arbitror, non iniquam, litteris inditam tibi remittere, respondere autem inquisitionibus tuis non ita facile est: & puto in ipsis Opusculis, quæ me nunc intentissimum detinent, non defutura quædam loca, ubi hæc ipsa expediam, quæ requiris, si Dominus faverit. Epistolam vero 102 claudit verbis istis: Hæc omnia (tunc scripta) si habere volueris, aliquem mitte, qui tibi cuncta describat. Me autem permitte his vacare quærendis atque dictandis, quæ quoniam multis sunt necessaria, præponenda esse arbitror ad valde paucos pertinentibus inquisitionibus tuis.
[624] Duo celebrata sunt anno 416 concilia contra Pelagianos, [imposita ei scribendi provincia, restringere cupit tempus audiendi lites:] alterum Carthaginense, alterum Milevitanum. Huic interfuit Augustinus, ut videre est apud Labbeum tom. 2, Col. in titulo epistolæ synodalis. Ad hæc autem concilia Baronius in Annalibus ad annum 416 num. 15 referenda putat, quæ de se narrat Augustinus in epistola 110, seu in Actis, quibus Eradius presbyter Sancto successor eligitur. Verba ipsa Augustini accipe: Nostis ante aliquot annos quid facere voluerim, & non permisistis. Placuit mihi & vobis propter curam Scripturarum, quam mihi fratres & patres mei coëpiscopi duobus conciliis Numidiæ & Carthaginis imponere dignati sunt, ut per quinque dies (in hebdomada) nemo mihi molestus esset (litibus suis ad judicium episcopale deferendis.) Gesta confecta sunt, placuit, acclamastis. Recitatur placitum vestrum, & acclamatio vestra. Parvo tempore servatum est circa me, & postea violenter irruptum est, & non permittor, ad quod volo, vacare. Ante meridiem & post meridiem occupationibus hominum teneor. Ita undique occupabatur Sanctus, dum episcopi scripta ab eo postulabant, docti difficultatum suarum solutionem, subtilia curiosi, instructionem verbo & scripto pii, ac demum pacem litigantes.
[625] [explicat pro concione Euangelium S. Joannis, ejusque Epistolam,] Ad instructionem gregis maxime spectant tractatus de Euangelio & Epistola 1 Sancti Joannis, quos ad concionem dixit hisce fere temporibus, ut videbimus postea. Memorantur illi a Possidio in Indiculo cap. 6 brevibus hisce verbis: Tractatus de Euangelio Joannis a capite usque ad finem in codicibus sex. Et cap. 9: De epistola Joannis ad Parthos sermones decem. Cassiodorus de Institutione cap. 7 de Euangelio sic habet: Joannem beatus Augustinus copiosa & insigni expositione lucidavit. Et cap. 8 de Epistola: In Epistola vero prima beati Joannis sanctus Augustinus decem sermonibus multa & mirabiliter de charitate disseruit. Frequenter etiam Donatistas impugnavit hisce tractatibus, & alios subinde hæreticos, ut legenti erit manifestum. Hi omnes tractatus ad populum dicti sunt, & quidem diebus quibuscumque seu festis seu profestis. In hisce præcipue mirari possumus Sanctum, tot aliis occupationibus detentum, toties ad concionem dicere potuisse.
[626] [dicens ad populum multis diebus consequentibus;] Lubet pro exemplo exhibere quinque tractatus, diebus quinque ex ordine sequentibus dictos. Tractatum 19 sic concludit: Proinde hujus promissionis, quam ad hodiernum tempus, si superesset, distuleram, tenete me, adjuvante Domino, in crastino debitorem. In tractatu 20 sic habet in fine: Cætera, quæ sequuntur,.. quoniam & crastino die sermo debetur vobis, adestote, ut audiatis. Hinc sequitur, tractatus 19, 20 & 21 tribus diebus consequentibus dictos. Secutum vero postridie 22, docet ejus initium, quod est hujusmodi: Nudiustertiani & hesterni diei sermones redditos vobis sequitur hodierna euangelica lectio. Hunc rursus postridie secutus est tractatus 23, in quo pag. 83 ait: Facilis est ergo, fratres, hodierna lectio; sed propter hesternum debitum (scio enim quid distulerim non abstulerim, & Dominus dignatus est donare etiam hodie loqui ad vos) recordamini, quid reposcere debeatis. Hic hesternum debitum vocat partem hesternæ lectionis non expositam: nam sæpe in difficilioribus non explicabat omnia, quæ ex Euangelio erant prælecta. Quinque igitur diebus hos sermones continuavit, forsan & longe pluribus; sed id ubique ostendi nequit, cum præcedentium sermonum non faciat semper mentionem. Quin imo tract. 8 in fine se excusat, quod præcedenti die fuisset impeditus, & auditores suos invitat in diem sequentem, ita ut suspicari possimus plerisque diebus non impeditis hos sermones fuisse dictos.
[627] [Euangelio interrupto ob tempus Paschale interponit Epistolam:] Verumtamen totum S. Joannis Euangelium consequenter non exposuit Sanctus, sed ejusdem Epistolam illi interposuit, Euangelium postea resumpturus, ob rationem, quam allegat in præfatione ad Epistolam his verbis: Meminit sanctitas vestra Euangelium secundum Joannem ex ordine lectionum nos solere tractare. Sed quia nunc interposita est solennitas sanctorum dierum, quibus certas ex Euangelio lectiones oportet in ecclesia recitari, quæ ita sunt annuæ, ut aliæ esse non possint: ordo ille, quem susceperamus, necessitate paululum intermissus est, non omissus. Cum autem cogitarem, quid secundum hilaritatem præsentium dierum per hanc hebdomadam vobiscum de Scripturis agerem, quantum Dominus donare dignatur, quod posset in istis septem vel octo diebus finiri, occurrit mihi Epistola beati Joannis, ut cujus Euangelium paululum intermisimus, ejus Epistolam tractando ab eo non recedamus, præsertim quia in ipsa Epistola satis dulci omnibus; quibus sanum est palatum cordis, ubi sapiat panis Dei, & satis memorabili in sancta Ecclesia Dei, maxime charitas commendatur. Hæc interruptio videtur contigisse post tractatum 12, expositaque Epistola, expositio Euangelii resumpta per tractatum 13, cujus initium satis insinuat, tractatus in Euangelium aliquo tempore fuisse intermissos. Ceterum præfatiunculam illam, quæ tractatibus in Euangelium præfigitur, Augustini non esse, notant editores.
[628] Dum hisce occupabatur curis Augustinus, novis quæstionibus pulsabatur ab illustri ac pio viro Dardano, [respondet ad quæstiones Dardani,] quem Tillemontius art. 272 suspicatur fuisse præfectum Galliarum & patricium. Respondit Sanctus serius quidem, sed tali epistola ut illam ipse inter libros suos recenseat lib. 2 Retract. cap. 29, ubi sic habet: De Præsentia Dei scripsi librum, ubi nostra intentio contra hæresim Pelagianam maxime vigilat, non expresse nominatam; sed in eo etiam de præsentia naturæ, quem Deum verum & summum dicimus, & de templo ejus operose & subtiliter disputatur. Hic liber sic incipit: Fateor, frater dilectissime Dardane. Quæstiones ibidem disputatas videre in ipsa epistola 57 lectori licebit: at initium & finem juvabit hic exhibere, quia magis spectant ad propositum nostrum: Fateor me, inquit, frater dilectissime Dardane, illustrior mihi in charitate Christi, quam in hujus seculi dignitate, litteris tuis tardius respondisse quam debui. Cujus rei causas nollem quæreres, ne molestius me feras diutius excusantem, quam pertulisti tardius rescribentem. Cum ergo te malim offensioni meæ facile ignoscere quam de mea defensione judicare, quæcumque illæ causæ fuerint, crede nullum tui apud me esse potuisse contemptum. Imo enimvero citissime rescripsissem, si te contempsissem.
[629] Nec modo quia tandem aliquando rescripsi, [in qua responsione elucet mira Sancti modestia.] ideo saltem tandem aliquando dignum aliquid te lectore molitus sum, & quod merito possim tuo nomine prænotare: sed rescribere utcumque jam malui, quam pati, & hanc æstatem me hujus officii debitore transire. Nec tua me dignitas terruit fecitque cunctantem, cum fit humanitas tua gratior quam illa suspectior. Sed unde te magis amo, hinc difficilius, unde sufficiam tantæ aviditati religiosi tui amoris invenio. Huc accessit quod præter mutuæ charitatis flammam, qua fit, ut etiam eos, quos numquam vidimus, diligamus, dum eos habere, quod diligimus, credimus, ubi me utique prævenisti, fecistique ut verear in me decipi opinionem atque expectationem tuam: præter hoc ergo mihi tales quæstiones in tua epistola poposuisti, quæ si a quolibet propositæ forent, otio quoque meo, quod mihi deest, non parvum negotium facerent. Cum vero abs te proponuntur, cui profunda rimanti solutionis earum superficies nequaquam sat est, & proponuntur occupatissimo aliarumque curarum molibus vallato & obstricto; tuæ prudentiæ est & benevolentiæ cogitare, quam te placidum habere debeam, vel quod diu non respondi, vel si etiam nunc pro tuæ intentionis granditate non respondero. Hisce modestissimus Præsul disputationem suam de quæstionibus propositis subjungit, ac tandem eadem charitate & modestia epistolam sic concludit: Sed cum me delectat loqui tecum, nescio utrum servaverim sermonis sufficientis modum, quasi diuturnum silentium loquacitate compensem. Verum quia religione & benevolentia, qua me præoccupasti, ita invisceratus es cordi meo, ut tamquam cum amico vere colloquar, quidquid in opere styli nostri utiliter elaboratum esse cognoscis, Deo gratias age. Si qua autem vitia mea perspicis, uti charissimus amicus ignosce, eadem scilicet sinceritate dilectionis mihi optans medicinam, qua concedis & veniam.
§ XLVII. Iter Sancti Cæsaream Mauritaniæ, & ibi gesta: epistolæ ad Optatum, Mercatorem, & Hesychium: adest concilio Carthaginensi.
[Sanctus proficiscitur Cæsaream Mauritaniæ,] Possidius in Vita inferius num. 28 narrat, S. Augustinum cum aliis episcopis venisse Cæsaream Mauritaniæ, mandante summo Pontifice, ibique Emeritum Donatistarum episcopum ab eo conventum, & elinguem factum. Contigit illud iter anno 418, ut constat ex verbis Augustini mox dandis. Attigit gesta illa Cuperus num. 467: at operæ pretium erit, si factum adeo celebre magis exponamus, gestaque Sancti Cæsareæ hoc loco conjungamus. Meminit de hoc suo itinere Augustinus ipse in epistola 157 editionis Plantinianæ, & in epistola alia, quam Benedictini primum vulgarunt & 193 fecerunt. Ex posteriori hac liquet Sanctum prius Carthagine fuisse, ubi accepisse se dicit litteras Mercatoris, adjungens sequentia: Cum vero inde digressi sumus, perreximus usque ad Mauritaniam Cæsariensem, quo nos ecclesiastica necessitas traxit, per quas totas terras cum intentionem nostram huc atque illuc, quæ ingerebantur sensibus, diversa raptarent &c. In priori autem, se Cæsareæ fuisse ait, quo nos, inquit, injuncta nobis a venerabili Papa Zosimo apostolicæ Sedis Episcopo ecclesiastica necessitas traxerat. Quænam illa fuerit necessitas, quidve in reliqua Mauritania gesserit sanctus Antistes, non constat.
[631] [ubi convenit Emeritum Donatistarum episcopum,] At gesta Cæsareæ exponit ipse Augustinus tom. 7, pag. 250 in libro de Gestis cum Emerito, quem exorditur hoc modo: Gloriosissimis imperatoribus, Honorio duodecimum & Theodosio octavum consulibus, duodecimo Calend. Octob., Cæsareæ in ecclesia majori, cum Deuterius episcopus metropolitanus Cæsariensis una cum Alipio Tagastensi, Augustino Hipponensi, Possidio Calamensi, Rustico Cartenitano, Palladio Tigabitano, & cæteris episcopis in exedram processissent, præsentibus presbyteris & diaconis, & universo clero, ac frequentissima plebe, adesset etiam Emeritus partis Donati episcopus, Augustinus episcopus ecclesiæ Catholicæ dixit: Fratres charissimi, qui ab initio Catholici fuistis, & quicumque ad Catholicam ex Donatistarum errore venistis, & pacem hujus sanctæ Ecclesiæ Catholicæ cognovistis, & veraci corde tenuistis, & qui adhuc forte de Catholicæ unitatis veritate dubitatis, audite nos solicitos pura dilectione pro vobis. Quando venit ad hanc civitatem die nudiustertiana frater noster Emeritus, Donatistarum adhuc episcopus, perlatum est ad nos subito, eum esse præsentem. Et quoniam charitate, quam Deus videt, desiderabamus ejus præsentiam, ad eum videndum continuo convolavimus, invenimus eum stantem in platea. Facta invicem salutatione, admonuimus, quod durum esset ac turpe eum in platea remanere, ut ad ecclesiam nobiscum veniret. At ille nobis sine ulla recusatione consensit, ubi nos putavimus eum ita communionem Catholicam non recusaturum, quemadmodum vel spontaneum obtulit adventum, vel ad ecclesiam venire minime dubitavit. Illo autem in perversitate hæretica, quamvis intra ecclesiam Catholicam, diutius remorante, allocutus sum dilectionem vestram, sicut meminisse dignamini. Multa dixi, quæ audistis, & quæ sine dubio, quantum potestis, etiam meministis. Multa de pace, multa de charitate, multa de sanctæ Ecclesiæ Catholicæ, quam Deus promisit & præstitit, unitate. In quo meo sermone & vos alloquebar, & illum exhortabar, & quantum in me poterant viscera charitatis, omnes in periculo animæ suæ constitutos in illo meo sermone parturiebam & parere Domino cupiebam.
[632] Plura recenset ad circumstantes dicta, ac deinde subdit, [quem coram populo tacentem] quo se modo ad Emeritum converterit, his verbis: Nunc autem præsens est, modo nobis dignetur dicere, quare advenerit. Frater Emerite, præsens es, Collationibus interfuisti, si victus es, quare venisti? si autem te victum esse non putas, loquere unde tibi victor esse videaris? Tunc enim victus es, si veritate victus es. Si autem videris victus potestate, & vicisti veritate, non est hic potestas, qua victus videris. Audiant cives tui, unde te Victorem præsumis esse. At si nosti adversus te victricem fuisse veritatem, quid adhuc respuis unitatem? Emeritus episcopus partis Donati dixit: Gesta indicant, si victus sum, aut vici: si veritate victus sum, aut potestate oppressus sum. Augustinus episcopus Ecclesiæ Catholicæ dixit: Quare ergo venisti? Emeritus episcopus partis Donati dixit: Ut hoc dicerem quod requiris. Augustinus episcopus Ecclesiæ Catholicæ dixit: Requiro quare veneris; hoc non quærerem, si non venisses. Emeritus episcopus partis Donati dixit notario, qui excipiebat, Fac. Cumque reticeret, Augustinus episcopus Ecclesiæ Catholicæ dixit: Si ergo sub veritate tacuisti, non sine causa venisti, nisi quia istos decipere voluisti. Cumque diu reticeret, Augustinus episcopus Ecclesiæ Catholicæ dixit: Videtis fratres diu tacentem, moneo ut optetis resipiscentem, obsecro ne sequamini pereuntem.
[633] Post hæc multa disputat de Collatione Carthaginensi, multa de Maximianistis, [magno charitatis affectu alloquitur,] qui schismate divisi erant ab aliis Donatistis, ac demum concludit verbis, quæ Apostolicum Viri zelum omnino demonstrant, ideoque & lectori exhibenda censeo: Ideo sudamus, inquit, ideo laboramus, ideo inter eorum arma & cruentas furias Circumcellionum periclitati sumus, & adhuc reliquias eorum qualicumque donata a Deo patientia toleramus, dum arbor * quærit ramum *, dum grex ex ovili Christi ovem perditam quærit. Si pastoralibus visceribus præditi sumus, per sepes & spinas nos coarctare debemus. Membris laceratis ovem quæramus, & Pastori Principique omnium cum lætitia reportemus. Multa diximus etiam fatigati, & tamen frater noster, propter quem ista dicimus vobis, & cui pariter dicimus, & pro quo tanta agimus, adhuc pertinax consistit. Constantem se putat fortitudo crudelis. Non adhuc de vana & falsa fortitudine glorietur. Audiat Apostolum dicentem: Virtus in infirmitate perficitur. Oremus pro illo: unde scimus, quid velit Deus? Multæ cogitationes, sicut scriptum est, in corde viri, consilium autem Domini manet in æternum.
[634] [non convertit tamen,] Tantus Sancti fervor tantaque solertia inutilis fuit Emerito; at ejus gregi seducto quam maxime profuit, ut testatur Possidius. Agit etiam de hoc facto Augustinus in libro contra Gaudentium Donatistam cap. 14, ubi quædam clarius explicat rei adjuncta. Verba ejus accipe: Dicendum est de Emerito Cæsariensi, quod dicere tu timuisti. Falsa quidem de illo fama jactata est, quod Catholicus factus sit; sed quemadmodum hoc audistis, ita totum, quod factum est, nosse potuistis. Cur ergo laudes coëpiscopi tui, cujus tibi pro exemplo nomen objectum est, tacere voluisti? Profecto si fecit aliquid laude dignum, in tanto articulo non abs te fuit utique reticendum. Sed quia ejus laudibus non vis, ut te invidere potuisse credamus, quare ergo tacuisti, nisi quia de illo erubescere timuisti? Venit ergo Emeritus Cæsaream, illic positis & præsentibus nobis. Venit autem non apprehensus cujusquam sagacitate, non adductus alterius potestate, sed excitatus propria voluntate, videre nos voluit. Vidimus eum, ad Ecclesiam Catholicam pariter venimus, affuit maxima multitudo, nihil pro sua, seu vestra defensione dicere potuit, communicare noluit, dilatus perseveravit, convictus obmutuit, illæsus abscessit. Quid fieri potuit pro nostra mansuetudine lenius, quid pro veritate Catholica invictius, quid pro vestra, si sapitis, correctione salubrius?
[635] [sed confundit:] Cum enim sponte ad nos, nisi pro vobis contra nos dicturus aliquid convenisset *, profecto dixisset, si quod diceret, invenisset. Quæcumque enim, ut veniret, præparaverat dicere, adjuvante misericordia Domini, ante sunt nostra præventione refutata, quam illius circumventione prolata. Et certe si putas eum potuisse, sed noluisse respondere, lege quod cum illo actum est, & ipse responde. Si in pacem Catholicam transisset Emeritus, diceretis eum non divina miseratione consensisse lumini veritatis, sed ponderi persecutionis humana infirmitate cessisse. Si denique captus adduceretur invitus, non inopia respondendi, sed evadendi consilio tacuisse pro vestro arbitrio jactaretis. Nunc vero quandoquidem ultro venit, profecto quod tacuit, non lingua, sed causa defecit. Quod autem transire in unitatem Catholicam noluit, animam superbam confusio pertinacissimam fecit: sed hoc quantum ad ipsius exitium atque supplicium tantum, ad aliorum confirmationem salutemque profecit. Si enim viderent Emeritum nobis communicantem, suspicarentur hominem formidantem. Cum autem viderunt & in parte Donati permanentem, & tamen adversus Catholicam reticentem, magis illis apparuit contra suos silendo damnare. An vero cum voce atque ore sano & libero staret, non erat pro vestra causa contra nos testis idoneus Emeritus ille, ille Emeritus, inquam, & inimicus & mutus?
[636] Eodem tempore pessimam consuetudinem abrogavit Sanctus, aut potius abrogandam curavit, dum fervida oratione populum induxit ad eam abrumpendam. Rem ipse narrat lib. 4 de Doctrina Christiana cap. 24, ex quo verba ejus huc transfero: [eodem tempore pessimam consuetudinem abolendam curat.] Denique cum apud Cæsaream Mauritaniæ populo dissuaderem pugnam civilem, vel potius plus quam civilem, quam CATERVAM, vocabant: neque enim cives tantummodo, verum etiam propinqui, & fratres, postremo parentes ac filii lapidibus inter se in duas partes divisi, per aliquot dies continuos, certo tempore anni solenniter dimicabant, & quisque, ut quemque poterat, occidebat: egi quidem granditer, quantum valui, ut tam crudele atque inveteratum malum de cordibus & moribus eorum avellerem, pelleremque dicendo: non tamen egisse aliquid me putavi, cum eos audirem acclamantes, sed cum flentes viderem. Acclamationibus quippe se doceri & delectari, flecti autem lachrymis indicabant. Quod ubi aspexi, immanem illam consuetudinem a patribus & avis, longeque a majoribus traditam, quæ pectora eorum hostiliter obsidebat, vel potius possidebat, devictam, antequam re ipsa id ostenderent, credidi. Moxque sermone finito ad agendas Deo gratias corda atque ora converti. Et ecce jam ferme octo vel amplius anni sunt, propitio Christo, ex quo illic nihil tale tentatum est.
[637] Redux Hipponem Augustinus nec fuit nec esse potuit otiosus ob negotia per absentiam suam enata. [Redux varias scribit epistolas:] Scripsit imprimis Optato episcopo epistolam 157 bene longam de Origine animarum. Respondit Mercatori ad binas litteras per epistolam Benedictinorum 193. De utraque hac epistola superius meminimus, & utramque hoc tempore scriptam esse, colligimus ex verbis de itinere Cæsariensi jam relatis. Elucet rursum in hisce litteris mira Sancti modestia & charitas. In fine prioris, post quæstionem diligenter disputatam, sic loquitur: Hoc sicut potui, non quidem ad me datis, sed tamen ad charissimos nostros, sanctitatis tuæ litteris, non peritia, quam desiderasti, sed solicita dilectione respondi. Si grate accipis, & admonitionem fraternam & utilem, non errando, sed prudenter considerando, cum Ecclesiæ pace conservas, Deo gratias. Si autem me ista nondum nosse miraris, vel etiam nec miraris, & me aliquid certum de origine animarum, salva ista fide, quæ certissima atque clarissima est, mutua charitate docere non renuis, multo uberius Deo gratias. Eodem fere sensu in altera epistola, postquam responderat quæsitis, ad Mercatorem loquitur, inquiens: Ego enim plus amo discere quam docere… Ut .. discamus, invitare nos debet suavitas veritatis; ut autem doceamus, cogere necessitas caritatis. Ceterum hic ille est Marius Mercator, cujus quædam Opuscula nuper edita sunt, de quo plura Tillemontius art. 290, qui probat art. 291, Sanctum eo tempore scripsisse ad Cælestinum, & ad Sixtum Romanos postea Pontifices.
[638] Anno sequenti 419 Sanctus interfuit concilio Carthaginensi VI, [adest Carthaginensi concilio: respondet Hesychio.] cui adfuerunt ex tota Africa episcopi cum legatis summi Pontificis. Gesta hujus concilii dat Labbeus tom. 2, & consuli possunt scriptores varii, qui de illo egerunt. Porro cum omnia concilii hujus negotia minus cito absolvi possent, ne episcopi omnes abesse ecclesiis suis cogerentur, delecti sunt ex singulis provinciis terni, qui cetera peragerent. Inter hos etiam fuit S. Augustinus, ut videre est apud Labbeum laudatum Col. Eodem fere tempore sanctus Doctor scripsit epistolam 80 ad Hesychium Salonæ in Dalmatia episcopum, ut notant Benedictini ad hanc ipsam epistolam, ibidem 197. Scripserat Hesychius ad Sanctum epist. 79, supremum judicii diem; quem non longe abesse putabat, inquirendum esse. Disputat igitur Augustinus de locis sacræ Scripturæ, quæ supremum diem memorant, docetque non inquirendum illud, quod Dominus nos latere voluit. Prolixa admodum est epistola, quæ pro libro haberi possit. Tempus, quo scripta est, utcumque indicat his verbis: A Nativitate Domini hodie computantur anni ferme quadringenti viginti. Meminit de hac sua epistola lib. 20 de Civitate Dei cap. 5.
[Annotata]
* i. e. Ecclesia
* i. e. Donatistas
* lege non venisset
§ XLVIII. Scripta varia, quæ, præter polemica contra hæreticos, ab anno circiter 419 usque ad 424 fuere edita.
[Scriptæ Locutiones Scripturarum,] Commemoranda veniunt hoc loco quædam Sancti scripta eodem tempore composita, ut ipse testatur lib. 2 Retractationum, ubi cap. 54 sic habet: Septem libros de septem libris divinarum Scripturarum, id est, Moysi quinque, & uno Jesu Nave, & altero Judicum feci, notatis locutionibus singulorum, quæ minus usitatæ sunt linguæ nostræ, quas parum advertendo sensum quærunt, qui legunt, divinorum eloquiorum, cum sit locutionis genus, & nonnumquam exsculpunt aliquid, quod a veritate quidem non abhorreat, non tamen id sensisse auctor, a quo hoc scriptum est, invenitur, sed genere locutionis hoc dixisse, credibilius apparet. Multa autem in Scripturis sanctis obscura, cognito locutionis genere dilucescunt. Propter quod cognoscenda sunt eadem genera locutionum, ubi sententiæ patent, ut etiam, ubi latent, cognitio ipsa succurrat, easque intentioni legentis aperiat. Hujus Operis titulus est: Locutiones de Genesi, atque ita de singulis libris. Tum, modica correctione adhibita, sic concludit: Hoc Opus incipit: Locutiones Scripturarum.
[640] [& Quæstiones, laudatæ a Cassiodoro:] Cap. 55 Sanctus aliud Opusculum recenset his verbis: Eodem tempore scripsi etiam libros Quæstionum de libris eisdem divinis septem, quos ideo appellare sic volui, quia ea, quæ ibi disputantur, magis quærenda proposui, quam quæsita dissolvi. Quamvis multo plura in eis mihi videantur ita pertractata, ut possint etiam soluta & exposita non immerito judicari. Regnorum quoque libros eodem modo jam considerare cœperam: sed non multum progressi, in alia, quæ magis urgebant, animum intendimus. Varia mox in hoc Opusculo corrigit, ac subdit: Hoc Opus sic incipit: Cum Scripturas sanctas. Habemus hoc Opusculum Operum tom. 4, præcedens autem tom. 3. Cassiodorus de Institutione cap. 1 laudat utrumque Opusculum, ita scribens: Quæstiones etiam, quæ in voluminibus sacris ardua difficultate poterant operiri, libris septem necessaria nimis & syllogistica probatione declaravit, enisus Magister optimus, & vir acer ingenio, ut quod ad salutem animarum constat esse concessum, nequaquam indiscussum mortifera negligentia relinqueretur. Scripsit etiam de modis Locutionum septem alios mirabiles libros, ubi & schemata sæcularium litterarum, & multas alias locutiones divinæ Scripturæ proprias, id est, quas communis usus non haberet, expressit; considerans, ne compositionum novitate reperta, legentis animus nonnullis offensionibus angeretur *. Simulque ut & illud ostenderet Magister egregius, generales locutiones, hoc est, schemata grammaticorum atque rhetorum exinde fuisse progressa, & aliquid tamen illis peculiariter fuisse derelictum, quod adhuc nemo doctorum sæcularium prævaluit imitari.
[641] Augustinus cap. 56 præcedentibus aliud subjungit Opus, [libri quatuor contra Victorem,] sic scribens: Eodem tempore quidam Vincentius Victor in Mauritania Cæsariensi invenit apud Hispanum quemdam presbyterum Petrum nonnullum Opusculum meum, ubi quodam loco de origine animæ hominum singulorum, utrum ex illa una primi hominis, ac deinde ex parentibus propagentur, an sicut illi uni, sine ulla propagatione singulæ singulis dentur, me nescire confessus sum; verumtamen scire, animam non corpus esse, sed spiritum. Et contra ista mea ad eumdem Petrum scripsit ille duos libros, quos mihi de Cæsarea Renatus monachus misit. Quibus ego lectis, responsione mea quatuor libros reddidi. Unum ad Renatum monachum, alterum ad presbyterum Petrum, & duos ad eumdem Victorem. Sed ad Petrum, quamvis habeat libri prolixitatem, tamen epistola est, quam nolui a tribus cæteris separari. In iis autem omnibus, in quibus multa necessaria disseruntur, defendi de origine animarum, quæ singulis hominibus dantur, cunctationem meam, & multos errores atque pravitates præsumptionis ejus ostendi. Quem tamen juvenem non præpropere detestandum, sed adhuc docendum, quanta potui lenitate, tractavi, & ab eo rescripta correctionis ejus accepi. Hujus operis liber ad Renatum sic incipit: Sinceritatem tuam erga nos. Ad Petrum autem sic: Domino dilectissimo fratri et compresbytero Petro. Duorum vero novissimorum ad Vincentium Victorem: primus sic incipit: Quod mihi ad te scribendum putavi. Secundus autem sic: Accipe nunc jam de me ipso. Exstant quatuor hi libri tom. 7 Operum a pag. 481.
[642] Qualis esset ille Vincentius Victor variis locis declarat Sanctus. [hominem disertum magis quam doctum,] In epistola ad Petrum, seu lib. 2, cap. 1 de eo ejusque Opere sic loquitur: Pervenerunt ad me duo libri Vincentii Victoris, quos ad sanctitatem tuam scripsit, mittente mihi eos fratre nostro Renato, homine quidem laïco, sed pro tua fide, & eorum, quos diligit, prudenter religioseque solicito. Quibus lectis, vidi hominem in sermone quidem non solum usque ad sufficientiam, verum etiam usque ad redundantiam profluentem; sed in rebus, de quibus loqui voluit, nondum, sicut oportet, instructum; quod si ei fuerit, Domino donante, collatum, poterit esse utilis pluribus. Habet enim non minimum facultatis, qua possit explicare atque ornare, quæ sentit, si prius det operam recta sentire. Valde quippe sunt noxia prava diserta, quia hominibus minus eruditis, eo quod diserta sint, videntur & vera. Quomodo autem eosdem libros ipse acceperis, nescio. Verumtamen, si verum est, quod audivi, diceris, eis recitatis, ita exiluisse lætitia, ut caput juvenis illius senex, & laïci presbyter osculatus, didicisse te, quod ignorabas, gratias egeris. Ubi quidem non improbo humilitatem tuam, imo vero etiam laudo, quod honorasti doctorem tuum, nec hominem, sed ipsam, quæ tibi per illum loqui dignata est, veritatem; si tamen potueris demonstrare, quid per illum veritatis acceperis. Vellem itaque rescriptis tuis, quid te docuerit, me doceres: absit enim ut erubescam a presbytero discere, si a laïco tu non erubuisti prædicanda & imitanda humilitate vera didicisse. Donatistam seu Rogatistam ante fuisse, docent hæc Augustini verba lib. 1, cap. 2: Caruit enim Donatistarum vel potius Rogatistarum divisione & errore, quo antea tenebatur: si tamen Catholicam veritatem, sicut oportet, intelligat, ut vere de illius conversione gaudeamus.
[643] [cujus mentem benigne interpretatur,] Quam vero benigne interpretaretur mentem Victoris contra ipsum scribentis, quamque paterne ipsum tractare vellet, aperit sanctus Doctor citato cap. 2 scribens ad Renatum. Hic scripta Victoris transmiserat, quem ob id laudat Sanctus: at simul eumdem suaviter reprehendit, quod iis transmittendis offensam timuisset. Verba accipe: Sed hinc angor paululum, quod adhuc tuæ sanctitati minus quam vellem cognitus sum, quandoquidem putasti me sic accepturum, quasi tu mihi injuriam feceris, notum faciendo, quod alius fecit. Quantum autem hoc absit ab animo meo, vide, ut nec ab illo quidem me passum injuriam conquerar. Cum enim aliter quædam quam ego, saperet, numquidnam debuit reticere? Unde mihi gratum esse debet, quod ita non tacuit, ut id etiam legere possimus. Deberet quidem tantum scribere potius ad me, quam ad alterum de me; sed quod mihi esset ignotus, non est ausus se mihi ingerere, in meorum refutatione dictorum. Nec consulendum me putavit, ubi sibi videtur minime dubitandum, sed plane cognitam & certam tenere sententiam. Obtemperavit autem amico suo, a quo se, ut scriberet, dicit esse compulsum. Et si quid inter disputandum, quod in meam contumeliam redundaret, expressit, non eum conviciantis voluntate crediderim, sed diversa sentientis necessitate fecisse. Ubi enim mihi animus erga me hominis ignotus est & incertus, melius arbitror meliora sentire quam inexplorata culpare. Fortassis enim amore mei fecit, sciens ad me pervenire posse, quod scripsit, dum in eis rebus errare me non vult, in quibus se potius errare non putat. Et ideo debeo etiam ejus habere gratam benevolentiam, cujus me necesse est improbare sententiam: ac per hoc in eis, quæ non recte sapit, adhuc leniter corrigendus mihi videtur, non aspere detestandus, præsertim quia, sicut audio, nuper Catholicus factus est, quod ei gratulandum est.
[644] [quemque paterne tractat ac convertit.] Servasse Augustinum in libris ad Victorem benignitatem illam, qua hic uti proponit, docent ipsi libri multis locis, ex quibus unum afferam pro exemplo. Lib. 3, cap. 14, ubi verba Victoris adduxerat, quibus ille dicebat se libenter instrui velle, nec pertinacis esse judicii, sic eum alloquitur: Modo proba, charissime, non te fallaciter ista dixisse, ut de tua indole non solum ingeniosa, verum etiam cauta, pia, modesta, gaudeat Catholica Ecclesia, non de contentiosa pertinacia hæretica exardescat insania … Nec sis improbi obstinatique judicii, ut nolis citius ad tramitem rationis inflecti. Si enim hæc liberaliter elocutus es, si non in labiis ista sonuisti, sed intus & germanitus in corde sensisti, in tuæ correctionis tanto bono, etiam moras odisti. Parum quippe tibi fuit dicere, improbi obstinatique esse judicii, nolle ad tramitem rationis inflecti, nisi adderes CITIUS: ut hinc ostenderes, quam sit execrandus, qui bonum hoc numquam facit; quandoquidem qui tardius facit, tanta tibi videtur severitate culpandus, ut merito improbi judicii obstinatique dicatur. Audi ergo teipsum, tuque potissimum & maxime eloquii tui fructibus utere, ut citius te ad rationis tramitem gravitate mentis inflectas, quam te inde minus erudite parumque consulte lubrico ætatis averteras. Nimis longum est omnia, quæ in tuis libris, vel potius in teipso volo emendari, pertractare atque discutere, & saltem brevem tibi de singulis corrigendis reddere rationem. Nec ideo tamen te contemnas, ut arbitreris ingenium & eloquium tuum parvi esse pendendum. Nec sanctarum Scripturarum memoriam in te parvam esse cognovi, sed eruditio minor est, quam tantæ indoli laborique congruebat. Itaque te nec amplius quam oportet tibi tribuendo vanescere volo, nec rursus te abjiciendo ac desperando frigescere. Utinam tua scripta tecum legere possem, & colloquendo potius, quam scribendo, quæ sint emendanda monstrarem. Facilius hoc negotium perageretur nostra inter nos sermocinatione, quam litteris: quæ si scribenda esset, multis voluminibus indigeret. Verum ista capitalia, quæ certo etiam numero comprehendere volui, instanter admoneo, ne corrigere differas, & ea prorsus a fide & prædicatione tua facias aliena: ut quanta tibi facultas est disputandi, munere Dei utaris utiliter ad ædificationem, non ad destructionem sanæ salubrisque doctrinæ. Hac humanitate egregius Pastor aberrantem oviculam in viam reduxit.
[645] Cap. 57 sic pergit scripta sua enumerare: Scripsi duos libros de Conjugiis adulterinis, [libri duo de Conjugiis adulterinis:] quantum potui, secundum Scripturas, cupiens solvere difficillimam quæstionem. Quod utrum enodatissime fecerim, nescio: imo vero non me pervenisse ad hujus rei perfectionem sentio, quamvis multos sinus ejus aperuerim, quod judicare poterit, quisquis intelligenter legit. Hujus Operis primus liber sic incipit: Prima quæstio est, prater. Secundus autem sic: Ad ea, quæ mihi scripseras. Pollentius quidam huic Opusculo occasionem præbuerat, Sanctum consulendo, ut videre est tom. 6 Operum pag. 350. Idem alia quædam ad primam interrogationem addendo, Sanctum impulit ad librum secundum conscribendum. Quippe hunc pag. 357 sic orditur sanctus Doctor: Ad ea, quæ mihi scripseras, frater religiose Pollenti, jam rescripseram non parvum volumen de iis, qui, viventibus conjugibus suis, aliis copulantur. Quod cum innotuisset dilectioni tuæ, addidisti aliqua ad libellum tuum, etiam his me respondere desiderans. Sed cum facere disponerem addendo & ego ad meum, ita ut unus liber esset responsionis meæ, repente illud editum est, quod absolveram, prius flagitantibus fratribus nostris, & nescientibus quod adhuc aliquid esset addendum. Hinc factum est, ut altero seorsum Opusculo ad ea, quæ addidisti, respondere compellerer.
[646] Post alia quædam Opera, contra varios hæreticos scripta, [Enchiridion,] Augustinus cap. 63 sic prosequitur: Scripsi etiam librum de Fide, spe, & charitate, cum a me, ad quem scriptus est, postulasset, ut aliquod Opusculum haberet meum, de suis manibus non recessurum: quod genus Græci Enchiridion vocant. Ubi satis diligenter mihi videor esse complexus, quomodo sit colendus Deus, quam sapientiam esse hominis utique veram divina Scriptura definit. Hic liber sic incipit: Dici non potest. Liber de Fide, spe, & charitate sub titulo Enchiridion, ut nunc passim vocatur, exstat tom. 3 Operum a pag. 66. Porro scriptum certe non est hoc Enchiridion seu Manuale ante annum 421, cum cap. 87 S. Hieronymus citetur tamquam defunctus. Laurentius, in cujus gratiam liber hic compositus, vir erat non modo illustris, sed etiam eruditus, ut Sanctus ipse testatur cap. 1. In libro ad Dulcitium mox memorando cap. 1 citans Enchiridion, Laurentium vocat Dulcitii fratrem.
[647] [de Peccato in Spiritum sanctum,] Porro Enchiridii cap. 83 agens de peccato in Spiritum sanctum, ait: De qua quæstione difficili in quodam propter hoc solum conscripto libello enucleatissime, quantum potui, disputavi. Possidius quoque Indiculi cap. 10 notat tractatum, De blasphemia Spiritus sancti. Videtur indicari Sermo XI de Verbis Domini, qui admodum prolixus est, & diligenter de peccato in Spiritum sanctum conscriptus. Certe Lovanienses editores verba Augustini citata memorato Sermoni præfigunt, tamquam ad illum pertinentia. Consentiunt Benedictini in notis ad hunc Sermonem, apud ipsos 71. Forsan Sanctus ex sermone prius ad populum dicto libellum deinde fecit: nam longior est sermo, quam ut videatur totus una vice ad concionem dictus.
[648] [de Cura pro mortuis gerenda,] Sequuntur in Retractationibus duo alia Opuscula memoranda, nec multis annis post præcedentia exarata. De priori cap 64 sic habet: Librum de Cura pro mortuis gerenda scripsi, cum interrogatus litteris fuissem, utrum prosit cuique post mortem, quod corpus ejus apud Sancti alicujus memoriam sepeliatur. Hic liber sic incipit. Diu sanctitati tuæ, coepiscope venerande Pauline. Exstat tom. 4 ad S. Paulinum Nolanum, & pag. 294 in conclusione fatetur, se non modo diu distulisse responsum ad ejus interrogationem, sed periculum quoque fuisse, ne propter ingentem negotiorum molem respondere omnino prætermitteret: Hunc ergo librum, inquit, quemadmodum acceperit venerabilis dilectio tua, peto rescriptis tuis noverim, quem tibi perlator ejus faciet sine dubio gratiorem, frater scilicet & compresbyter noster Candidianus, quem per tuas litteras cognitum toto corde suscepi, invitusque dimisi. Multum enim nos in charitate Christi sua præsentia consolatus est, & quod fatendum est, ejus instantia tibi parui. Nam cor meum tanta distendunt, ut nisi ipso assidue commonente non sinerer oblivisci, profecto interrogationi tuæ mea responsio defuisset.
[649] [de octo Quæstionibus Dulcitii.] Alterum cap. 65 sic memorat: Liber, quem prænotavi de octo Dulcitii quæstionibus, non esset in hoc Opere commemorandus inter libros meos, cum sit confectus ex iis, quæ a me in aliis antea conscripta sunt, nisi & disputationis aliquid a nobis interpositum reperiretur in eo, & uni earum quæstionum non ex Opusculo alio meo responsionem, sed tunc, quæ potuit occurrere, reddidissem. Hic liber sic incipit: Quantum mihi videtur. Editus est tom. 4 a pag. 280.
[Annotata]
* in Mss. urgeretur
§ IL. Dolor Sancti de indigno discipulo suo imprudenter ad episcopatum promoto, gestaque in causa ipsius: mirabilis sanatio Pauli & Palladiæ, facta præsente Augustino.
[Dolor Sancti, quod Fussalensibus, sua opera conversis.] Disputant eruditi de anno emortuali Bonifacii Papæ I, & successione Cælestini: alii enim statuunt annum 423; alii volunt, utrumque contigisse anno 422 ad finem vergente. Verum non lubet ambiguæ huic controversiæ me interponere, licet ex illa epocha colligi debeat tempus, quo S. Augustinus scripsit ad S. Cælestinum epistolam suam 261, quam sic orditur: Primum gratulationem reddo meritis tuis, quod te in illa Sede Dominus noster sine ulla, sicut audivimus, plebis tuæ discissione constituit. Gratulatur Pontificatum Cælestino, ex quo collige epistolam scriptam esse circa finem anni 422 vel initium sequentis, aut in aliorum sententia uno anno serius. At redeamus ad Augustinum sic prosequentem: Deinde insinuo Sanctitati tuæ, quæ sint circa nos, ut non solum orando pro nobis, verum etiam consulendo & opitulando subvenias. In magna quippe tribulatione positus, hæc ad tuam Beatitudinem scripta direxi. Quoniam volens prodesse quibusdam in nostra vicinitate membris Christi, magnam illis cladem improvidus & incautus ingessi. Hisce Sanctus subnectit factum, quod tantum ipsi creabat dolorem, quod ex hac potissimum epistola enarrabimus: Fussala, inquit, dicitur Hipponensi territorio confine castellum: antea ibi numquam episcopus fuit, sed simul cum contigua sibi regione ad parœciam Hipponensis ecclesiæ pertinebat. Paucos habebat illa terra Catholicos, cæteras plebes illic in magna multitudine hominum constitutas, Donatistarum error miserabiliter obtinebat, ita ut in eodem castello nullus esset omnino Catholicus. Actum est in Dei misericordia, ut omnia ipsa loca in unitate Ecclesiæ cohærerent, per quantos labores & pericula nostra, longum est explicare, ita ut ibi presbyteri, qui eis congregandis a nobis primitus constituti sunt, expoliarentur, cæderentur, debilitarentur, excæcarentur, occiderentur. Quorum tamen passiones inutiles ac steriles non fuerunt unitatis illic securitate perfecta. Sed quod ab Hippone memoratum castellum milibus quadraginta sejungitur, cum in eis regendis, & eorum reliquiis licet exiguis colligendis, quæ in utroque sexu aberrabant non minaces ulterius, sed fugaces, me viderem latius quam oportebat extendi, nec adhibendæ sufficerem diligentiæ, quam certissima ratione adhiberi debere cernebam, episcopum ibi ordinandum, constituendumque curavi.
[651] Quod ut fieret, aptum loco illi congruumque requirebam, [episcopum dedisset Antonium, qui episcopali judicio,] qui & Punica lingua esset instructus; & habebam, de quo cogitabam paratum, presbyterum, propter quem ordinandum sanctum senem, qui tunc primatum Numidiæ gerebat, de longinquo ut veniret, rogans, litteris impetravi. Quo jam præsente, omniumque in re tanta suspensis animis, ad horam nos ille, qui mihi paratus videbatur, omnimodo resistendo frustravit. Ego autem, qui utique, sicut exitus docuit, differre potius debui, quam periculosum præcipitare negotium, dum nolo gravissimum & sanctissimum senem ad nos usque fatigatum sine effectu, propter quem venerat, tam longe ad propria remeare, obtuli non petentibus quemdam adolescentem Antonium, qui mecum tunc erat, in monasterio quidem a nobis a parvula ætate nutritum, sed præter lectionis officium nullis clericatus gradibus & laboribus notum. At illi miseri, quid futurum fuerat, ignorantes, offerenti eum mihi obedientissime crediderunt. Quid plura? factum est. Esse illis episcopus cœpit. Quid faciam, nolo apud tuam venerationem gravare, quem nutriendum collegi, nolo deserere, quos colligendos timoribus & doloribus parturivi. Et quomodo utrumque agam reperire non possum. Res quippe ad tantum scandalum venit, ut in eum hic apud nos causas dicerent, qui de illius episcopatu suscipiendo tamquam bene sibi consulentibus obtemperaverant nobis. In quibus causis cum stuprorum crimina capitalia, quæ non ab ipsis, quibus episcopus erat, sed ab aliis quibusdam objecta fuerant, probari minime potuissent, atque ab eis, quæ invidiosissime jactabantur, videretur esse purgatus, tam miserandus factus est & nobis & aliis, ut quidquid a castellanis, & illius regionis hominibus, de intolerabili dominatione, de rapinis & diversis oppressionibus & constrictionibus objiciebatur, nequaquam nobis tale videretur, ut propter hoc, vel propter simul cuncta congesta, episcopatu eum putaremus esse privandum, sed restituenda, quæ probarentur ablata. Denique sententias nostras sic temperavimus, ut salvo episcopatu, non tamen omnino impunita relinquerentur, quæ non deberent, vel eidem ipsi deinceps iterumque facienda, vel ceteris unienda proponi. Honorem itaque integrum servavimus juveni corrigendo, sed corripiendo minuimus potestatem, ne scilicet eis præesset ulterius, cum quibus sic egerat, ut dolore justo eum sibi præesse ferre omnino non possent, & cum suo illiusque periculo in aliquod scelus forsitan erupturam impatientiam sui doloris ostenderent. Hactenus Augustinus. Judicium autem hoc latum esse tempore Bonifacii Pontificis, sequentia satis ostendunt.
[652] [parte diœcesis mulctandus fuerat,] Porro pœna Antonio inflicta varie intellecta est a variis. Christianus Lupus de Appellationibus cap. 23, pag. 630 ex Augustini verbis sic infert: Antonius igitur non fuit privatus omni jurisdictione, sed aliqua ejus portione dumtaxat truncatus. Permansit verus episcopus, non vanum ac inane simulacrum episcopalis nominis. Et infra: Non omnis diœcesis potestati ejus fuit subtracta, sed ista tantummodo loca, in quæ tyrannum egerat. Hæc omnia ex verbis S. Augustini partim recitatis, partim recitandis probare nititur. Verum Tillemontius art. 315 negat, se illa cum verbis Augustini conciliare posse, putatque solam habitationem in diœcesi permissam Antonio sine ulla jurisdictione. Probare id debuerat Tillemontius, non temere asserere, præsertim cum sua probasset Lupus. At adeo probari non potest ex laudata Epistola, episcopatu privatum Antonium, ut nihil clarius appareat, quam episcopum permansisse in quadam diœceseos parte, subtracta ejus jurisdictioni parte altera. Accipe breviter rationes. Punitus est, salvo episcopatu ait Augustinus. Quomodo fuit ei salvus episcopatus, si non mansit episcopus? Honorem, inquit, integrum servavimus juveni. Quomodo honor ei integer servatus, si ablata jurisdictio episcopalis? Minuimus potestatem, inquit. Quomodo imminuta dumtaxat potestas, & non omnino detracta, si sola habitatio in diœcesi sine ulla jurisdictione permissa? Plura sequuntur inferius, ex quibus idem elucescat, cum ubique episcopus vocetur, & Catholicus episcopus; sed unum dumtaxat locum adjungam, ex quo simul pateat, mitiori hac episcoporum sententia abusum esse Antonium. Audi epistolam: Clamat (Antonius:) Aut in mea cathedra sedere debui, aut episcopus esse non debui. Id sic videtur intelligendum: Aut Fussalæ in ecclesia cathedrali permanere debui, aut diœcesim totam amittere, ita ut cathedra videatur Fussala ad locum alium amota. Respondet sanctus: Quasi nunc sedeat nisi in sua. Propter hoc enim loca illa eidem dimissa atque permissa sunt, in quibus & prius episcopus erat, ne in aliena cathedra contra statuta Patrum translatus illicite diceretur. Numquid clarum est, loca illa ei permissa ad jurisdictionem episcopalem? Quippe illa potius ei permissa sunt, quam loca alterius diœceseos, ne fieret contra Patrum statuta. At contra Patrum statuta non erat, si ad aliam diœcesim translatus esset, ut illic sine jurisdictione habitaret. Hæc ergo propriæ diœceseos loca Antonio permissa sunt, ut ibidem esset episcopus.
[653] Idem studiosus lector colligere poterit ex sequentibus Augustini verbis, [ut ex Augustini verbis probatur.] quibus Antonium refutat, contendentem aut totam diœcesim auferendam fuisse, aut totam relinquendam: Aut vero, inquit, quisquam ita esse debet, sive severitatis, sive lenitatis exactor, ut qui non nisi fuerint episcopatus honore privandi, nullo modo in eis aliquid vindicetur: aut in quibus aliquid visum fuerit vindicandum, episcopatus honore privetur. Existat exemplo, ipsa Sede Apostolica judicante, vel aliorum judicata firmante, quosdam pro culpis quibusdam, nec episcopali spoliatos honore, nec relictos omnimodis impunitos. Quæ, ut a nostris temporibus remotissima non requiram, recentia memorabo. Clamet Priscus provinciæ Cæsariensis episcopus: Aut ad primatum locus, sicut cæteris, & mihi patere debuit, aut episcopatus mihi remanere non debuit. Clamet alius ejusdem provinciæ Victor episcopus, cui relicto in eadem pœna, in qua & Priscus fuit, nusquam nisi in diœcesi ejus ab alio communicatur episcopo. Clamet, inquam, aut ubique communicare debui, aut etiam in meis locis communicare non debui. Clamet tertius ejusdem provinciæ Laurentius episcopus, & prorsus hujus vocibus clamet, aut in cathedra, cui ordinatus sum, sedere debui, aut episcopus esse non debui. Sed quis vituperet? nisi qui parum attendit, nec inulta omnia relinquenda, nec uno modo omnia vindicanda.
[654] Hæc ad Cælestinum Sanctus, quæ probationis causa hoc loco adduximus. At nunc explicare oportet, [Cum Antonius fraudulenter cum Bonifacio Papa egisset per primatem suum,] quid molitus sit Antonius post expositum episcoporum de eo judicium. Mitiorem fuisse fortasse sententiam, quam oporteret, eaque clementia abusum Antonium, insinuat Augustinus his verbis: In illis autem multiplicibus gestis, quibus de illo nostrum judicium continetur, magis deberem vereri, ne tibi minus severe, quam oporteret, judicasse videamur, nisi scirem vos tam propensos ad misericordiam, ut non solum nobis, quia illi pepercimus, verum etiam ipsi existimetis esse parcendum. Sed ille, quod a nobis aut benigne aut remisse factum est, in præscriptionem vertere atque usurpare conatur: contendendo sibi totam diœcesim relinquendam fuisse, aut totam adimendam, ut jam vidimus. Egit id primum cum primate suo, per eumque cum Bonifacio Papa: sed clanculum, atque ita, ut initio videretur episcoporum judicio consentire. Sic enim Augustinus superius: Vide… quemadmodum judicio nostro adeo consenserit communione privatus, nisi prius Fussalensibus omnia redderentur, jam postea ut re acta æstimatis * rebus solidos seposuerit, ut ei communio redderetur: quam versuta suasione sanctum senem primatem nostrum gravissimum virum, ut ei cuncta crederet, quem velut omni modo inculpatum venerando Papæ Bonifacio commendaret, induxerit, & cætera, quæ a me quid opus est recoli, cum memoratus venerabilis senex ad tuam sanctimoniam universa retulerit.
[655] [ac Pontifex illum restitui jussisset, si vera essent relata; Antonius vi se restituere conabatur:] Bonifacius accepta purgatione Antonii & commendatione primatis, illum restitui jussit, si cuncta fideliter essent exposita. Id insinuant verba Augustini inferius, ubi sic habet: Quia ergo pastorali vigilique cautela beatissimus Papa Bonifacius in epistola sua posuit, de Antonio loquens episcopo, & ait: “Si ordinem rerum nobis fideliter indicavit”. Antonius autem, acceptis Bonifacii litteris, acsi omnino fuisset absolutus, totam sibi diœcesim subjicere tentavit, ut prosequens Augustinus indicat his verbis: Accipe nunc, quæ post ejus sanctæ memoriæ viri (Bonifacii) in Africa [lectas] litteras gesta sunt, & subveni hominibus, opem tuam in Christi misericordia multo avidius, quam ille, poscentibus, a cujus inquietudine desiderant liberari. Judicia quippe illis, & publicas potestates, & militares impetus, tamquam executuros apostolicæ Sedis sententiam, sive ipse, sive rumores creberrimi comminantur, ut miseri homines Christiani Catholici graviora formident a Catholico episcopo, quam, cum essent hæretici, a Catholicorum imperatorum legibus formidabant.
[656] [verum resistunt ei Africani episcopi, & causam Cælestino exponunt,] Resistebant hisce molitionibus cum Augustino episcopi alii, in quorum partes jam regressus erat primas, qui videbat haud dubie se ab Antonio deceptum, ut colligitur ex verbis jam citatis num. 654 Cum memoratus venerabilis senex ad tuam sanctimoniam universa retulerit. Omnes illi judicabant, non absolutum a Bonifacio Antonium; ob adjectam ab illo restrictionem, si ordinem rerum nobis fideliter indicavit. Ut vero ostenderent, non fideliter omnia ab Antonio exposita, per primatem miserunt ad Cælestinum gesta omnia, quibus hanc suam epistolam addidit Augustinus, in qua dicit supra: Collabora, obsecro, nobiscum, pietate venerabilis domine beatissime & debita caritate venerande sancte Papa, & jube tibi, quæ directa sunt, omnia recitari. Hactenus causam exposuimus. Nunc audi, quam ardentes preces in fine epistolæ adjungat Sanctus, quantoque dolore urgeretur, quod imprudenter his turbis occasionem dedisset.
[657] [ad quem & litteras ardentissimas scribit Augustinus,] Non sinas, inquit, ista fieri, obsecro te per Christi Sanguinem, per apostoli Petri memoriam, qui Christianorum præpositos populorum monuit, ne violenter dominentur inter fratres. Ego Fussalenses Catholicos filios in Christo meos, & Antonium episcopum, filium in Christo meum, benignitati charitatis sanctitatis tuæ, quia utrosque diligo, utrosque commendo. Neque Fussalensibus succenseo, quia justam de me querimoniam ingerunt auribus tuis, quod eis hominem nondum mihi probatum, nondum saltem ætate firmatum, a quo sic affligerentur, inflixi. Neque huic noceri volo, cui quanto magis sinceram habeo charitatem, tanto magis pravæ ejus cupiditati obsisto. Utrique misericordiam mereantur tuam; illi ne mala patiantur, iste ne faciat: illi, ne oderint Catholicum *, si a Catholicis episcopis, maximeque ab ipsa Sede Apostolica, contra Catholicum non eis subveniatur episcopum: iste autem, ne se tanto scelere obstringat, ut quos molitur invitos facere suos, a Christo faciat alienos. Me sane, quod confitendum est beatitudini tuæ, in isto utrorumque periculo, tantus timor & mœror excruciat, ut ab officio cogitem gerendi episcopatum abscedere, si per eum, cujus episcopatui per imprudentiam suffragatus sum, vastari Ecclesiam Dei, &, quod ipse Deus avertat, etiam cum vastantis perditione perire conspexero.
[658] Recolens enim, quod ait Apostolus, Si nosmetipsos judicaremus, [malens episcopatum suum deserere, quam Antonium restitui.] a Domino non judicaremur, judicabo meipsum, ut parcat mihi, qui judicaturus est vivos & mortuos. Si autem & membra Christi, quæ in illa regione sunt, ab exitiabili timore ac tristitia recreaveris, & meam senectutem hac misericordiæ justitia fueris consolatus, retribuet tibi & in præsenti & in futura vita, qui per te nobis in ista tribulatione succurrit, & qui te in illa Sede constituit. Eminentissimus Baronius ad annum 424, ubi hæc narraverat, num. 9 recte subdit sequentia: Annuisse quidem Augustino Cælestinum Romanum Pontificem, inde certam capimus conjecturam, quod idem Cælestinus vehementer ipsum coluit Augustinum, & laudibus mirifice celebravit… Haud enim par est credere, Cælestinum hæc rogantem & enixius expetentem Augustinum, negando in vehementiorem mœrorem conjecisse, quem dilexisse & magno in honore habuisse, certum est. Quod insuper constet post hæc perseverasse Augustinum suæ Hipponensi ecclesiæ episcopum præsidere; æque manifestum indicium est, ex animi ejus sententia Cælestinum in eadem causa rescripsisse. Idem observat Henschenius noster in Actis S. Cælestini tom. 1 Aprilis pag. 543.
[659] Sanctus lib. 22 de Civitate cap. 8 miram juxta ac horrendam narrat historiam de septem fratribus & tribus sororibus, [Liberi matris execratione graviter a Deo puniuntur:] genere non ignobili Cæsareæ in Cappadocia natis, qui imprecatione matris graviter a Deo erant puniti, & ex quibus duo Hippone apud reliquias S. Stephani sunt sanati, præsente Augustino. Sanatio illorum contigit Paschali tempore, anno 425, ut putat Tillemontius art. 322. Idem factum refertur in Sermonibus de Diversis, ubi serm. 31 recitatur libellus Pauli primo sanati, in quo ille jussu Augustini exponit causam mali, & cur cum sorore sua Palladia Hipponem venerit. Verba ejus accipe: Cum adhuc in patria Cæsarea Cappadociæ moraremur, frater noster natu major gravibus atque intolerandis communem matrem affecit intantum injuriis, ut ei etiam manus non dubitaret inferre. Quod nos omnes filii pariter congregati patienter tulimus, ut ne verbum quidem fratri nostro pro matre nostra, cur hoc faceret, dixerimus. Illa autem feminei doloris stimulis incitata, injuriosum filium maledicendo punire constituit. Cumque ad sacri baptismatis fontem post gallorum cantus memorato filio suo iram Dei imprecatura properaret: tunc ei nescio quis in patrui nostri similitudine, ut intelligitur, dæmon occurrit, & ab ea prior, quo pergeret, requisivit. Cui illa, ad maledicendum filio suo ob intolerabilem contumeliam, se ire respondit. Tunc autem ille inimicus, quoniam in mulieris corde insaniente locum facile invenire potuit, ut omnibus malediceret persuasit. Illa autem vipereis inflammata consiliis, sacrum fontem provoluta corripuit, & sparsis crinibus nudatisque uberibus hoc a Deo potissimum postulavit, ut extorres patria & circumeuntes alienas terras, omne hominum genus nostro terreremus exemplo. Mox maternas preces efficax vindicta prosequitur: eundemque continuo fratrem nostrum, ætate culpaque majorem, tremor membrorum tantus invasit, quantum in me usque ante hoc triduum vestra sanctitas vidit. Servato autem ordine, quo nati eramus, intra unum annum eadem nos pœna omnes corripuit. Videns autem mater maledictiones suas ad tantam efficaciam pervenisse, impietatis suæ conscientiam & opprobrium hominum diutius ferre non potuit: sed laqueo guttur astringens, luctuosam vitam termino funestiore conclusit. Egressi ergo nos omnes, opprobrium nostrum non ferentes, & communem patriam relinquentes, passim sumus per diversa dispersi.
[660] [ex quo frater & soror, viso Augustino moniti, Hipponem ve niunt: ubi primum frater,] Ex nobis autem omnibus decem fratribus, qui nascendi quoque ordine primum sequitur, ad gloriosi martyris Laurentii memoriam, quæ apud Ravennam nuper collocata est, sicut audivimus, meruit sanitatem. Ego autem, qui nascendi ordine sum sextus illorum, cum hac sorore mea, quæ me ætate subsequitur, ubicumque gentium, ubicumque terrarum loca esse sacra, in quibus operaretur Deus miracula, comperissem, magno desideratæ sanitatis amore carpebam iter. Sed ut de cæteris celeberrimis Sanctorum locis taceam, etiam ad Anconam, Italiæ civitatem, ubi per gloriosissimum martyrem Stephanum multa miracula Dominus operatur, eadem circuitione perveni. Sed ideo alibi curari non potui, quia huic loco divina prædestinatione servabar. Nec Usalim civitatem Africæ prætermisi, ubi beatus martyr Stephanus magna prædicatur frequenter operari. Verumtamen ante hos tres menses, id est, Calendarum Juniarum die, tam ego quam soror mea, quæ hic mecum est, eadem adhuc passione detenta, evidenti sumus visione commoniti. Ait enim mihi quidam aspectu clarus, & candido crine venerabilis, quod intra tertium mensem desiderata esset mihi sanitas affutura. Sorori autem meæ in visione sanctitas tua in ea effigie, in qua te præsentes videmus, apparuit: per quod nobis significatum est, ad istum locum nos venire debuisse. Nam & ego beatitudinem tuam sæpius postea videbam per alias civitates in itinere, quo veniebamus, talem prorsus, qualem modo conspicio. Admoniti ergo evidenti authoritate divina, ad hanc venimus civitatem ante dies ferme quindecim. De apparitione illa modestissime Sanctus ipse loquitur in sequenti sermone 32 hunc in modum: Quid enim sumus, quia ego apparui istis nesciens? Illi enim me videbant, & ego nesciebam; & admonebantur, ut ad istam civitatem venirent. Quis sum ego? Homo sum unus de multis, non de magnis.
[661] [deinde & soror, sanantur apud reliquias S. Stephani.] Accipe nunc, quæ de sanatione sua præcedentibus subjungit Paulus: Passionis meæ, inquit, vel oculi vestri testes sunt, vel miserabilis soror mea, quæ ad eruditionem omnium communis mali præbet exemplum; ut, qui in illa, qualis ego fuerim, vident, in me, quantum per Spiritum sanctum suum Dominus sit operatus, agnoscant. Orabam ego quotidie cum magnis lacrymis in loco, ubi est memoria gloriosissimi martyris Stephani. Dei autem Dominico Paschæ, sicut alii, qui præsentes erant, viderant, dum orans cum magno fletu cancellos teneo, subito cecidi. Alienatus autem a sensu, ubi fuerim, nescio. Post paululum assurrexi, & illum tremorem in corpore meo non inveni. Addit Augustinus lib. 22 de Civitate cap. 8: Quis ergo intuentium se tenuit a laudibus Dei? Clamantium gratulantiumque vocibus ecclesia usquequaque completa est. Inde ad me curritur, ubi sedebam jam processurus: irruit alter quisque post alterum, omnis posterior, quasi novum, quod alter prior dixerat, nunciantes. Meque gaudente, & apud me gratias Deo agente, ingreditur etiam ipse cum pluribus, inclinatur ad genua mea, erigitur ad osculum meum. Post quædam in templo adhuc facta, pergit Sanctus cetera referre una cum sanatione Palladiæ his verbis: Nobiscum homo prandit, & diligenter nobis omnem suæ ac maternæ fraternæque calamitatis indicavit historiam. Sequenti itaque die post sermonem redditum, narrationis ejus libellum in crastinum populo recitandum promisi. Quod cum ex Dominico Paschæ die tertio fieret in gradibus exedræ, in qua de superiore loquebar loco, feci stare ambos fratres, cum eorum legeretur libellus. Intuebatur populus universus, sexus utriusque, unum stantem sine deformi motu; alteram membris omnibus contrementem. Et qui ipsum non viderant, quid in eo divinæ misericordiæ factum esset, in ejus sorore cernebant. Videbant enim, quid in eo gratulandum, quid pro illa esset orandum. Inter hæc recitato eorum libello, de conspectu populi abire eos præcepi: & de tota ipsa causa aliquanto diligentius cœperam disputare, cum ecce me disputante, voces aliæ de memoria martyris novæ gratulationis audiuntur. Conversi sunt eo, qui me audiebant,cœperuntque concurrere. Illa enim, ubi de gradibus descendit, in quibus steterat, ad sanctum martyrem orare perrexerat. Quæ mox, ut cancellos attigit, collapsa similiter, velut in somnum, sana surrexit. Dum ergo requireremus, quid factum fuerit, unde iste strepitus lætus extiterit, ingressi sunt cum illa in basilicam, ubi eramus, adducentes eam sanam de martyris loco. Tum vero tantus ab utroque sexu admirationis clamor exortus est, ut vox continuata cum lachrymis non videretur posse finiri. Perducta est ad eum locum, ubi paulo ante steterat tremens. Exultabant eam similem fratri factam, cui doluerant remansisse dissimilem. Et nondum fusas preces suas pro illa, jam tamen præviam voluntatem tam cito exauditam esse cernebant. Exultabant in Dei laudem voces, sine verbis tanto sonitu, quantum aures nostræ ferre vix possent. Hactenus Augustinus. Habent ex hoc facto, quod discant parentes æque ac liberi, neque illud inutile erit hæreticis reliquiarum osoribus, modo oculos aperire velint, ut videant.
[Annotata]
* sic editio Benedictinorum
* al. rectius Catholicam
§ L. Successor in Cathedram Hipponensem ab Augustino postulatus, & obtentus: Leporius errores suos revocat ope ejusdem Sancti.
[Augustinus jam senex] Anno 426 S. Augustinus jam septuagenario major, cum varios tumultus vidisset in episcoporum electionibus, & periculum turbarum paullo ante fuisset post obitum Severi Milevitani episcopi, quod ille successorem sibi elegisset coram clericis, at non coram universo populo, pericula hæc omnia evitare voluit, successorem sibi postulando coram clero & populo congregato. Res tota narratur in Actis ea de re confectis, quæ inter Augustini epistolas exhibentur, tamquam epistola 110. Accipe igitur Acta ipsa, quæ satis sunt compendiosa: Gloriosissimo Theodosio duodecies, & Valentiniano Augusto iterum consule, sexto Calen. Octobris, cum Augustinus episcopus una cum Religiano & Martiniano coëpiscopis suis consedisset in ecclesia pacis Hipponensium regionum, præsentibus Saturnino, Leporio, Barnaba, Fortunatiano, Rustico, Lazaro, & Eradio presbyteris, adstante clero & frequenti populo, Augustinus episcopus dixit: Quod hesterno die promisi charitati vestræ, propter quod vos volui frequentius convenire, & video frequentius convenisse, mora omni postposita hoc agendum est. Si enim aliud velim loqui, in illud suspensi, minus auditis. Omnes in hac vita mortales sumus, & dies hujus vitæ ultimus, omni homini est semper incertus: verumtamen in infantia, speratur pueritia; & in pueritia, speratur adolescentia; & in adolescentia speratur juventus; & in juventute speratur gravitas; & in gravitate speratur senectus: utrum contingat, incertum est: est tamen quod speretur. Senectus autem aliam ætatem, quam speret, non habet: incertum est enim ipsa senectus quamdiu sit homini; illud tamen certum est, nullam remanere ætatem, quæ possit succedere senectuti: quia voluit Deus, ad istam civitatem cum vigore ætatis adveni, & tamen juvenis fui & senui.
[663] [successorem sibi postulat,] Scio post obitus episcoporum, per ambitiosos aut contentiosos solere ecclesias perturbari, & quod sæpe expertus sum & dolui, debeo quantum ad me attinet, ne contingat huic prospicere civitati. Sicuti novit charitas vestra, in Milevitana ecclesia modo fui: petierant enim me fratres, & maxime servi Dei, qui ibi sunt, ut venirem: quia post obitum beatæ memoriæ fratris & coëpiscopi mei Severi, nonnulla ibi perturbatio populi timebatur. Veni, & quomodo voluit Dominus adjuvit nos pro sua misericordia, ut cum pace episcopum acciperent, quem vivus designaverat episcopus eorum. Hoc enim eis cum innotuisset, voluntatem præcedentis & decedentis episcopi sui libenter amplexi sunt. Minus tamen aliquid factum erat, unde nonnulli contristabantur, quia frater Severus credidit posse sufficere, ut successorem suum apud clericos designaret, ad populum inde non est locutus: & erat inde aliquorum nonnulla tristitia. Quid plura? Deo placuit: tristitia fugata est, gaudium successit. Ordinatus est episcopus, quem præcedens episcopus designaverat. Ergo ne aliquis de me quæratur, voluntatem meam, quam credo Dei esse, in omnium vestrum notitiam perfero: presbyterum Eradium mihi successorem volo. A populo acclamatum est; Deo gratias, Christo laudes: dictum est vicies ter. Exaudi Christe, Augustino vita; dictum est sexies decies. Te patrem, te episcopum; dictum est octies.
[664] [eumque obtinet, sed relinquit presbyterum;] Cumque reticeretur, Augustinus episcopus dixit: Non opus est me de laudibus ejus aliquid dicere, faveo sapientiæ, & parco verecundiæ: sufficit quia nostis eum & hoc me velle dico, quod vos velle scio: & si ante nescirem, hodie probarem. Hoc ergo volo: hoc a Domino Deo nostro, nunc etiam in ætate frigida, votis ferventibus posco: hoc ut mecum oretis exhortor, admoneo, rogo, ut omnium in pace Christi collatis & conflatis mentibus confirmet Deus, quod operatus est in nobis. Qui misit mihi eum, servet eum; servet incolumem, servet sine crimine, ut qui facit gaudium viventis, locum suppleat morientis. A notariis ecclesiæ, sicut cernitis, excipiuntur quæ dicimus, excipiuntur quæ dicitis, & meus sermo, & vestræ acclamationes in terram non cadunt. Apertius ut dicam, ecclesiastica nunc gesta conficimus. Sic enim hoc esse, quantum ad homines attinet, confirmatum volo. A populo acclamatum est trigesies sexies; Deo gratias, Christo laudes. Exaudi Christe, Augustino vita, dictum est tredecies. Te patrem, te episcopum, dictum est octies. Dignus & justus est; dictum est vicies. Bene meritus, bene dignus, dictum est quinquies. Cumque reticeretur, Augustinus episcopus dixit: Ego, ut dicebam, voluntatem meam & voluntatem vestram gestis ecclesiasticis, quantum ad homines attinet, confirmatam volo: quantum vero ad latentem Omnipotentis voluntatem, omnes (ut dixi) oremus ut confirmet Deus, quod operatus est in nobis. A populo acclamatum est; Judicio tuo gratias agimus; dictum est sedecies. Fiat, fiat; dictum est duodecies. Te patrem, Eradium episcopum; dictum sexies. Cumque reticeretur, Augustinus episcopus dixit; Scio, quod scitis & vos, sed nolo de illo fieri, quod de me factum est: quod autem factum sit, multi scitis: illi soli nesciunt, qui tunc aut nondum nati erant, aut nondum habebant ætatem sciendi. Adhuc in corpore posito beatæ memoriæ patre & episcopo meo sene Valerio, episcopus ordinatus sum, & sedi cum illo, quod concilio Nicæno prohibitum fuisse nesciebam, nec ipse sciebat. Quod ergo reprehensum est in me, nolo reprehendi in filio meo. A populo acclamatum est; Deo gratias, Christo laudes; dictum est tredecies. Cumque reticeretur, Augustinus episcopus dicit: Erit presbyter, ut est, quando Deus voluerit, futurus episcopus.
[665] Sed plane modo facturus sum adjuvante misericordia Christi, [ad eumdem deferri jubet controversias,] quod adhuc usque non feci. Nostis ante aliquot annos, quid facere voluerim, & non permisistis. Placuit mihi & vobis propter curam Scripturarum, quam mihi fratres & patres mei episcopi duobus conciliis Numidiæ & Carthaginis imponere dignati sunt, ut per quinque dies nemo mihi molestus esset. Gesta confecta sunt, placuit, acclamastis. Recitatur placitum vestrum, & acclamatio vestra. Parvo tempore servatum est circa me, & postea violenter irruptum est, & non permittor ad quod volo vacare. Ante meridiem & post meridiem occupationibus hominum teneor. Obsecro vos & obstringo per Christum, ut huic juveni, huic presbytero Eradio, quem hodie in nomine Christi designo episcopum successorem mihi, patiamini me refundere onera occupationum mearum. A populo acclamatum est; Judicio tuo gratias agimus; dictum est vicies sexies. Cumque reticeretur, Augustinus episcopus dixit: Ego charitati & benevolentiæ vestræ apud Dominum Deum nostrum gratias ago, imo de illa Deo gratias. Ergo fratres, quidquid est, quod ad me perferebatur, ad illum perferatur: ubi necessarium habuerit consilium, meum non negabo auxilium. Absit ut me subtraham: tamen quidquid illud est, quod ad me perferebatur, ad illum perferatur. Ipse me autem consulat, si forte non invenit, quid facere debeat, aut poscat adjutorem, quem novit patrem: ut & vobis nihil desit, & ego tandem aliquando, si quantulumcumque spatium mihi hujus vitæ donaverit Deus, ipsam meam quantulamcumque vitam non dem segnitiei, nec donem inertiæ, sed in sanctis Scripturis, quantum ipse permittit & largitur, exerceam: hoc & ipsi proderit, & per ipsum etiam vobis. Nemo ergo invideat otio meo, quia meum otium magnum habet negotium. Video me de hac re, propter quam vos invitavi, omnia vobiscum egisse, quæ debui.
[666] [nomen successoris illius varie scriptum:] Hoc ad ultimum rogo, ut gestis istis dignemini subscribere qui potestis. Hic mihi responsione vestra opus est: teneam responsionem vestram: de hac assensione aliquid acclamate. A populo acclamatum: Fiat, fiat; dictum vicies quinquies: Dignum est, justum est; dictum vicies octies: Fiat, fiat; dictum quater decies: Olim dignus, olim meritus; dictum vicies quinquies: Judicio tuo gratias agimus; dictum tredecies: Exaudi Christe, Eradium conserva: dictum octies decies. Cumque reticeretur, Augustinus episcopus dixit: Bene habet, ut ea, quæ Dei sunt, circa sacrificium ejus agere valeamus, in qua hora supplicationis nostræ maxime commendo charitati vestræ, ut omnes vestras causas & negotia intermittatis, & pro ista ecclesia, & pro me, & pro presbytero Eradio Domino precem fundatis. Hactenus Acta, in quibus aliquid notandum de nomine successoris S. Augustini. In editione Plantiniana, quam sequimur passim, semper vocatur Eradius, uti & in aliis usque ad Benedictinam. At Benedictini editores ad hæc Acta (quæ ibi habent locum epistolæ 213) observant, in omnibus Mss. legi Eraclium, aut Heraclium, ideoque apud ipsos ubique legitur Eraclius.
[667] [ejusdem virtutes & merita.] Porro S. Augustinus de eodem agit in Serm. 50 de Diversis, cum ipse erat diaconus, ubi Lovanienses etiam in textu vocant Eraclium, licet notent in margine alias legi Eradium. Verba Augustini subjungo, ut virtutes Eraclii ex iis innotescant: Diaconus Eraclius, inquit, ante vestros oculos versatur, & opera ejus lucent coram oculis vestris. De opere ejus & expensa pecunia memoriam * sancti Martyris habemus. De pecunia sua emit etiam possessionem ex consilio meo: nam ipsam pecuniam voluit per manus meas erogare, sicuti mihi placeret… Emit etiam spatium ab ista postea ecclesia notum vobis, & sua pecunia ædificavit domum. Et hoc nostis. Ante paucos dies … eam donavit ecclesiæ. Expectabat enim, ut eam perficeret, & perfectam donaret.. Testimonium ei perhibeo, pauper remansit, sed in charitatis possessione remansit. Aliqui servuli ejus reliqui fuerant, jam quidem in monasterio viventes, quos tamen gestis ecclesiasticis manu missurus est hodie. Hæc sufficiunt, ut ostendamus, quam dignum sibi successorem voluerit Augustinus. Ad concionem dixisse, jubente Augustino, probat sermo ejus perbrevis, quem Benedictini editores dederunt tom. 5 Operum Augustini col. 1524, ut notat Tillemontius art. 325. Gesta ejus posteriora sunt ignota, nisi quod constet ex libro 1 S. Augustini contra Maximinum cap. 1, ubi Heraclius dicitur, cum Maximino Arianorum episcopo disputasse, priusquam hic cum Augustino ipso congrederetur.
[668] [Cum Leporius monachus in Pelagianos & Nestorianos errores incidisset,] Celebris fuit seculo V palinodia Leporii monachi ac deinde presbyteri, quam Tillemontius in Augustino art. 323 putat contigisse circa annum 427. Ratio ejus petitur ex Augustino, qui cap. XI de Correctione & gratia hæc habet: Neque enim quisquam tanta rei hujus & fidei cæcus est ignorantia, ut audeat dicere, quamvis de Spiritu sancto & Virgine Maria Filium hominis natum, per liberum tamen arbitrium bene vivendo, & sine peccato bona opera faciendo meruisse, ut esset Dei Filius. Idem tamen Augustinus in Opere imperfecto contra Julianum lib. 4, cap. 83 eumdem errorem Pelagianis attribuit, dum inter alia sic dicit: Siccine vos contra Dei gratiam defensio liberi arbitrii præcipites agit, ut etiam ipsum Mediatorem, ut esset Dei Filius unicus, voluntate sua meruisse dicatis? Hinc colligitur, errorem illum Augustino innotuisse medio tempore inter scripta laudata Opuscula. Itaque, cum ille error esset Leporii, & innotescere debuerit Augustino ex ejus palinodia, videtur illa contigisse circa annum 427, ut recte colligit Tillemontius, qui contrariam Norisii opinionem refutat nota 85. Ex hac epocha ibidem probat laudatus Tillemontius Leporium hunc diversum esse a Leporio, Augustini presbytero, quem laudat Serm. 50 de Diversis, cum Hipponensis ille Leporius jam presbyter esset anno 425 aut 426; alter vero solum monachus, dum errores suos publice correxit.
[669] Porro Leporium opera maxime S. Augustini ad mentem reductum, [illos, adnitente S. Augustino, revocat publico libello,] docet Gennadius Massiliensis, qui lib. de Scriptoribus Ecclesiasticis cap. 59 de eo sic habet: Leporius adhuc monachus, postea presbyter, præsumens de puritate vitæ, quam arbitrio tamen * & conatu proprio, non Dei adjutorio obtinuisse crediderat, Pelagianum dogma cœperat sequi; sed a Gallicanis doctoribus admonitus, & in Africa per Augustinum emendatus, scripsit emendationis suæ libellum. In quo & satisfacit de errore, & gratias agit de emendatione: simul &, quod male senserat de Incarnatione Christi, corrigens, Catholicam sententiam tulit, dicens, manentibus in Christo duabus naturis, unam credi Filii Dei personam. Libellum Leporii edidit Sirmondus, in cujus Operibus recusis habetur tom. 1 a col. 203. Ex illo facile colligitur, ejus errores maxime versatos esse circa Incarnationis mysterium, præcursoremque fuisse Nestorii: quod & aliunde constat. Libellum hunc cum Aurelio Carthaginensi aliisque duobus episcopis subscripsit Augustinus, litterasque cum eisdem adjecit, ut Galliæ episcopis innotesceret, Leporium vere resipuisse. Edidit has quoque litteras laudatus Sirmondus, atque observavit, ex stylo apparere, scriptas esse ab Augustino, licet quatuor episcoporum nomine insignitæ sint.
[670] Quin & libellum ipsum ab Augustino compositum esse, [qui ab ipso Augustino videtur compositus.] existimat cum aliis Tillemontius art. 331, tum quod conformis videatur epistolæ Sancti 3 & 57, tum quod citetur nomine S. Augustini a Concilio Chalcedonensi (tom. 4 Concil. col. 365,) a S. Leone Magno epist. 134, & a Theodoreto Dialogo 2 pag. 108, tum quod ipse Leporius in subscriptione non dicat a se compositum, sed libellum meo sensu dictatum … subscripsi. Hæ rationes hujusmodi sunt, ut libellus Augustino videatur adjudicandus. Occurrit tamen difficultas aliqua. Quippe in isto libello asseri videtur, per mortem Christi corpus ejus ita relictum a Divinitate, sicut ab anima fuit relictum: cui opinioni Augustinus tract. 47 in Joannem adversatur, late probans carnem Christi, etiam separatam ab anima, cum Divinitate fuisse conjunctam. Verba ipsa libelli accipe: Quia per mortem crucis necessario terrenum corpus erat a Deo pro tempore relinquendum, non solum a Deo, verum etiam ab anima sua, quæ erat unita cum Deo &c. Et mox: Divinitas cum unita sibi anima .. exanimem carnem deseruit ad tempus. Hæc non apparent conformia Augustino, ut dixi, nisi commoda expositio alium sensum, quam verba ipsa præferre videntur, invenire potuerit. Expositioni autem locum præbent verba sequentia: Et tam Christus Filius Dei tunc mortuus jacuit in sepulchro, quam idem Christus Filius Dei ad inferna descendit. Si enim Filius Dei jacuit in sepulchro, ut vere dicitur, dum in sepulchro jacuit corpus: ergo cum corpore unita erat Divinitas. Existimare igitur possumus, auctorem libelli verbis citatis solum docere voluisse, corpus Christi eo sensu desertum a Divinitate, quod Divinitas mortem corporis non impediverit, licet corpori semper manserit unita: & sic nihil oberit, quo minus libellum S. Augustino adjudicemus.
[Annotata]
* i. e. ecclesiam
* al. tantum
§ LI. Libri Retractationum, Speculum, liber de Hæresibus.
[Sanctus modestissime sentiens de scriptis suis,] Duos Retractationum libros ab Augustino sub finem vitæ scriptos, testatur Possidius infra cap. 6, num. 60, illos nominans de Recensione librorum. Opus illud diu ante meditatum esse Sanctum, discimus ex epistola 7 ad Marcellinum, quam Tillemontius art. 226 affigit anno 412. Lubet audire quanta modestia Doctor sapientissimus ibidem loquatur de Operibus suis, quæ bonorum omnium approbatione & plausu maximo excipiebantur. Post verba dictæ epistolæ num. 380 citata, quorum postrema: Nimis perverse seipsum amat, qui & alios vult errare, ut error suus lateat: modestissimus Præsul sic prosequitur: Quanto enim melius & utilius, ut ubi ipse erravit, alii non errent, quorum admonitu errore careat. Quod si noluerit, saltem comites erroris non habeat. Si enim mihi Deus, quod volo, præstiterit, ut omnium librorum meorum quæcumque mihi rectissime displicent, Opere aliquo ad hoc ipsum instituto colligam atque demonstrem: tunc videbunt omnes homines, quam non sim acceptor personæ meæ. Vos autem, qui me multum diligitis, si talem me asseritis adversus eos, quorum malitia, vel imperitia, vel intelligentia reprehendor, ut me nusquam scriptorum meorum errasse dicatis, frustra laboratis, non bonam causam suscepistis, facile in ea me ipso judice superamini: quoniam non mihi placet, cum a charissimis meis talis esse existimor, qualis non sum. Profecto enim non me, sed pro me alium sub meo nomine diligunt: si non quod sum, sed quod non sum, diligunt. Nam in quantum me noverunt, vel de me verum credunt, ego ab eis diligor: in quantum autem mihi tribuunt, quod in me non cognoscunt, alium talem, qualem me putant, pro me diligunt. Romani maximus autor Tullius eloquii, Nullum umquam verbum, inquit, quod revocare vellet, emisit.
[672] [& agnoscens se quoque erroribus obnoxium,] Quæ quidem laus quamvis præclarissima videatur, tamen credibilior est de nimium fatuo, quam de sapiente perfecto. Nam & illi, quos vulgo moriones vocant, quanto magis a sensu communi dissonant, magisque absurdi & insulsi sunt, tanto magis nullum verbum emittunt, quod revocare velint, quia dicti mali, vel stulti, vel incommodi pœnitere, utique cordatorum est. Sed si in bonam partem accipiatur, ut quempiam talem fuisse credamus, qui cum sapienter omnia loqueretur, nullum umquam verbum, quod revocare vellet, emisit: hoc potius de hominibus Dei, qui Spiritu sancto acti loquuti sunt, quam de illo, quem sic Cicero laudat, saluberrima pietate credendum est. Ab hac ego excellentia tam longe absum, ut, si nullum verbum, quod revocare vellem, protulero, fatuo sim quam sapienti similior. Illius quippe scripta summa sunt auctoritate dignissima, qui nullum verbum, non quod revocare vellet, sed quod revocare deberet, emisit. Hoc quisquis nondum est assequutus, secundas habeat partes modestiæ, quia primas non potuit habere sapientiæ: quia non valuit omnia non pœnitenda diligenter dixisse, pœniteat quæ cognoverit dicenda non fuisse. Cum ergo non sicut quidam charissimi mei putant, nulla vel pauca, sed potius plura fortasse quam etiam maledici opinantur, verba dixerim, quæ mallem revocare, si possem, non mihi Tulliana illa blanditur sententia, qua dictum est: Nullum umquam verbum, quod revocare vellet, emisit: sed angit me plane Horatiana sententia, Nescit vox missa reverti. Hinc est quod periculosissimarum quæstionum libros, de Genesi scilicet, & de Trinitate, diutius teneo quam vultis & fertis: ut si non potuerint nisi habere aliqua, quæ merito reprehendantur, saltem pauciora sint, quam esse possent, si præcipiti festinatione inconsultius ederentur. Vos enim, ut vestræ indicant litteræ, (nam hoc mihi etiam sanctus frater & coëpiscopus meus scripsit Florentius) ideo ut edantur urgetis, quo possint a me, dum in hac carne vivo, defendi, cum vel ab inimicis mordentibus, vel etiam ab amicis parum intelligentibus, fortasse in quibusdam cœperint accusari. Quod utique propterea dicitis, quia non putatis esse in eis aliquid, quod vera possit ratione culpari. Alioquin non me ad eorum editionem, sed ad diligentiorem emendationem potius hortaremini. Ego autem judices veros, & veritate severos magis intueor, inter quos & meipsum primitus constituere volo, ut ad illos ea tantum reprehendenda perveniant, quæ a me quamvis sedulo perscrutante, minime videri potuerunt.
[673] Hanc mentem suam expressit quoque lib. de Dono perseverantiæ cap. 21 his verbis: [diu meditatus est Retractationum libros,] Quamvis neminem velim sic amplecti omnia mea, ut me sequatur nisi in iis, in quibus me non errare perspexerit. Nam propterea nunc facio libros, in quibus Opuscula mea retractanda suscepi, ut nec meipsum in omnibus me secutum fuisse demonstrem, sed proficienter me existimo Deo miserante scripsisse, non tamen a perfectione cœpisse: quandoquidem arrogantius loquor quam verius, si vel nunc dico, me ad perfectionem sine ullo errore scribendi jam in ista ætate venisse. Demum in præfatione ad ipsos Retractationum libros plenius explicat, & qua de causa, & quo ordine, libros istos conscripserit, dum ita rationem consilii sui reddit: Jam diu istud facere cogito atque dispono, quod nunc adjuvante Domino aggredior: quia differendum esse non arbitror, ut Opuscula mea sive in libris, sive in epistolis, sive in tractatibus, cum quadam judiciaria severitate recenseam, & quod me offendit, velut censorio stilo denotem. Neque enim quisquam nisi imprudens, ideo quia mea errata reprehendo, me reprehendere audebit. Sed si dicit, non ea debuisse a me dici, quæ postea mihi etiam displicerent, verum dicit, & mecum facit. Eorum quippe reprehensor est, quorum & ego. Neque enim ea reprehendere deberem, si dicere debuissem. Sed qui primas non potuit habere sapientiæ, secundas habeat partes modestiæ: ut qui non valuit omnia impœnitenda dicere, saltem pœniteat, quæ cognoverit dicenda non fuisse. Sed ut volet quisque accipiat hoc, quod facio, me tamen apostolicam illam sententiam & in hac re oportuit intueri, ubi ait: Si nosipsos judicaremus, a Domino non judicaremur. Illud enim, quod scriptum est: Ex multiloquio non effugies peccatum: terret me plurimum, non quia multa scripsi, vel quia multa etiam, quæ dictata non sunt, tamen a me dicta conscripta sunt. Absit enim ut multiloquium deputem, quando necessaria dicuntur, quantalibet sermonum multitudine ac prolixitate dicantur. Sed istam sententiam Scripturæ sanctæ propterea timeo, quia de tam multis disputationibus meis sine dubio multa colligi possunt, quæ si non falsa, at certe videantur, sive etiam convincantur, non necessaria.
[674] [ex quibus duo edidit. Sermones & Epistolas] Quem vero Christus fidelium suorum non terruit, ubi ait: Omne verbum otiosum, quodcumque dixerit homo, reddet pro eo rationem in die judicii? Unde & ejus apostolus Jacobus: Sit, inquit, omnis homo velox ad audiendum, tardus autem ad loquendum. Et alio loco: Nolite, inquit, plures magistri fieri, fratres mei, scientes quoniam majus judicium sumitis: in multis enim offendimus omnes. Si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir. Ego mihi hanc perfectionem nec nunc arrogo, cum jam sim senex: quanto minus cum juvenis cœpi scribere, vel apud populos dicere: tantumque mihi tributum est, ut ubicumque me præsente loqui opus esset ad populum, rarissime tacere atque alios audire permitterer, & esse velox ad audiendum, tardus autem ad loquendum. Restat igitur ut me ipse judicem sub Magistro uno, cujus de offensionibus meis judicium evadere cupio. Magistros autem plures tunc fieri existimo, cum diversa atque inter se adversa sentiunt. Cum vero id ipsum dicunt omnes, & verum dicunt: ab unius veri Magistri magisterio non recedunt. Offendunt autem, non cum illius multa dicunt, sed cum addunt sua. Sic quippe incidunt ex multiloquio etiam in falsiloquium. Scribere autem ista mihi placuit, ut hæc emittam in manus hominum, a quibus ea, quæ jam edidi, revocare emendanda non possum. Nec illa sane prætereo, quæ catechumenus jam, licet relicta spe, quam terrenam gerebam, sed adhuc secularium litterarum inflatus consuetudine scripsi: quia & ipsa exierunt in notitiam describentium atque legentium, & leguntur utiliter, si nonnullis ignoscatur: vel si non ignoscatur, non tamen inhæreatur erratis. Quapropter quicumque ista lecturi sunt, non me imitentur errantem, sed in melius proficientem. Inveniet enim fortasse, quomodo scribendo profecerim, quisquis Opuscula mea ordine, quo scripta sunt, legerit. Quod ut possit, hoc Opere, quantum potuero, curabo ut eumdem ordinem noverit. Hactenus Sancti præfatio. Quo usque vero hoc Opus perfecerit, explicat in conclusione libri 2 hisce verbis: Hæc Opera nonaginta tria in libris ducentis triginta duobus me dictasse recolui, quando hæc retractavi, utrum aliquos adhuc essem dictaturus, ignorans: atque ipsam eorum retractationem in libris duobus edidi urgentibus fratribus, antequam epistolas & sermones ad populum, alios dictatos, alios a me dictos, retractare cœpissem. Inter sermones numeravit Expositionem Psalmorum, atque Euangelii & Epistolæ S. Joannis, de quibus in Retractationibus non meminit.
[675] Cupiebat quidem summopere sanctus Doctor Epistolas quoque & Sermones ad limam revocare. Verum, [etiam retractare cupiebat & cœperat, sed aliis impeditus,] dum istis occupabatur, coactus est respondere Juliano Pelagiano, ut docet in epistola ad Quodvultdeum, impreßa tom. 6 Operum pag. 4, ubi sic habet: Cujus instantia (Alypium dicit, qui urgebat ut responderet Juliano) coactus sum remissius semper agere, quod agebam, ut Operi utrique non deessem, uni diebus, alteri noctibus, quando mihi ab aliis occupationibus, hinc atque hinc venire non desistentibus, parceretur. Agebam vero rem plurimum necessariam: nam retractabam Opuscula mea, & si quid in eis me offenderet, vel alios offendere posset, partim reprehendendo, partim defendendo, quod legi deberet & posset, operabar: & duo volumina jam absolveram, retractatis omnibus libris meis, quorum numerum nesciebam; eosque CCXXXII esse cognovi. Restabant epistolæ & tractatus populares, quos Græci homilias vocant. Et plurimas epistolarum legeram, sed adhuc nihil inde dictaveram, cum me etiam isti Juliani libri occupare cœperant. Hæc Quodvultdeo, qui petebat, ut de Hæresibus scriberet, quod se promittit facturum, & simul illud, inquit, de Retractatione Opusculorum nostrorum, nocturnis & diurnis temporibus in singula distributis. Ita diligentissimus Senex. Neutrum tamen perficere potuit morte præventus, ut de Opusculo de Hæresibus mox videbimus.
[676] At nunc prius audiamus judicium Casiodori de Retractationum libris, [Operi tandem est immortuus: quales hi libri,] quos duos tantum cum Possidio agnoscit, ita ut alii in lucem non videantur prolati. Ille de Institutione cap. 16 de iis hæc scripsit: Si quis .. dicta sua diligenti cupit examinatione purgare, nec incauta temeritate delinquere, duos libros Retractationum sancti Augustini studiosa lectione percurrat: unde & se comat imitando, & agnoscat quantam sapientiæ copiam beatissimo Patri indulgentia divina contulerit; ut quem nemo poterat fortasse reprehendere, ipse se videatur cautissima retractione corrigere. Longum est illius Viri singula quæque memorare, dum de ejus Opusculis indicandis codex non parvus existat; qui quamlibet dicta ipsius breviter commemoret; tamen in numerosas progressus est paginas lectionum. Ceterum, ne quis putet magnos multosque errores ab Augustino correctos, observat Rivius lib. 4, cap. 5 § 7 excepto Semipelagianorum errore, qui juveni exciderat, nihil in illis præcipui erroris correctum. Quippe, ut recte monet, magis in explicanda doctrina ipsius, ac præcavendis alienis erroribus, & castigando phrasium quarumdam aut vocabulorum usu; quam in propriis erroribus, vel rebus alicujus momenti corrigendis versantur.
[677] Possidius in Vita inferius edenda num. 60 insinuat, [Speculum ex sacra Scriptura collectum,] etiam Speculum S. Augustini scriptum fuisse sub finem vitæ ipsius, cum illud libris Retractationum mox subnectat. Opusculum istud satis prolixum ex sacra Scriptura collectum est, atque exstat tom. 3 Operum a pag. 324. Quid in eo componendo intenderit Sanctus, exponit in præfatione his verbis: De his .., quæ ita sunt posita in Literis sacris, vel jubendo, vel vetando, vel sinendo, ut etiam nunc, id est tempore novi Testamenti, ad vitam piam exercendam moresque pertineant, hoc Opus, quod in manus sumpsi, componere aggressus sum, ut, quantum me Deus adjuvat, omnia talia de canonicis Libris colligam, atque, ut facile inspici possint, in unum tamquam speculum colligam:… Nos autem in hoc Opere nec infidelem vel adducimus, vel ædificamus ad fidem: nec exercemus quibusdam salubribus difficultatibus ingenium intentionemque discentium: sed eum, qui jam credens obedire Deo voluerit, ut hic se inspiciat, admonemus, quantumque in bonis moribus operibusque profecerit, & quantum sibi desit, attendat. Sic enim potest & de his, quæ habet, gratias agere, [& de his, quæ non habet, ut habeat, satis agere] ac propter illa servanda curam precesque fidelis pietatis adhibere.
[678] [alterum Speculi librum meditatus, perficere non potuit:] Hisce, quæ perfecta habemus, alia meditabatur Sanctus adjungere, de quibus sic prosequitur: In his autem omnibus, quæ inspicienda ponere institui, quæcumque inter se videbuntur esse contraria, postea propositis quæstionibus exponenda atque solvenda sunt. Verum, cum de his quæstionibus nihil memoret Possidius, nihil ad posteros pervenerit, credibile est, Sanctum non potuisse id Opus perficere. Speculum vero ipsum sic commendat Cassiodorus de Institut. cap. 16: Similiter etiam liber ejusdem quasi philosophiæ moralis, quem pro moribus instituendis atque corrigendis ex divina auctoritate collegit, Speculumque nominavit, magna intentione legendus est. Porro quandoquidem huic Speculo apprime conveniunt, quæ de Augustini Speculo refert Possidius, dubium esse non potest, quin istud sit ipsius. Verum eadem ratione inter supposititia haberi debent tria alia Specula, quæ nomine S. Augustini aliquando fuerunt insignita; cum unum dumtaxat Speculum memoret Possidius; ejusque verba aliis istis Speculis non concordent. Unum ex prædictis Speculis edidit Hieronymus Vignier, quod Augustini non esse latius probat Tillemontius art. 336. Duo alia in Appendicem tomi 6 rejecerunt editores Benedictini, atque in præmonitione ad utrumque probarunt, auctorum esse Augustino longe posteriorum. Hisce itaque missis, ad Opus progredior, quod postremo inchoavit.
[679] [contendente id multis atque iteratis precibus Quodvultdeo,] Huic occasionem præbuit Quodvultdeus diaconus Carthaginensis, qui non destitit summis precibus ab Augustino contendere, ut de Hæresibus scriberet, donec tandem obtinuerit, quod desiderabat. Epistola ejus gemina edita est ante ipsum Opus de Hæresibus tom. 6, pag. 3: in prima autem sic affatur Sanctum: Diu trepidus fui, & ausus meos aliquotiens distuli: sed me principaliter, ut dici assolet, animavit Beatitudinis tuæ benevolentia omnibus comprobata. Quam dum considero, magis timui, ne non petendo superbus, non quærendo desidiosus, non pulsando piger a Domino judicarer. Sufficere autem mihi crederem hujusmodi tantummodo voluntatem, si fructum adipisci non possem. Cum autem pro certo noverim, ostium divini sermonis, quod Venerationi tuæ cælestis gratia patefecit, paratam esse mentem tuam sanctam, quam possidet Christus, non solum cunctis volentibus pandere, verum etiam nolentibus, ut introire non pigeat, persuadere; occupationi Reverentiæ tuæ multiloquio superfluo moram non faciam, sed desiderium obsecrationis meæ breviter indicabo. Desiderabat nimirum breviter, perstricte atque summatim, & opiniones .. cujuslibet hæresis poni, & quid contra teneat Ecclesia Catholica, quantum instructioni satis est, subdi. Quod latius explicat, ac concludit his verbis: Video quam onerosus existam meliora cogitanti, & disponenti majora sancto Seni, & querelas corporis sustinenti. Sed per Christum Dominum rogo, qui te participem sapientiæ suæ sine invidia esse concessit, ut hanc gratiam dones indoctis Ecclesiæ, qui te agnoscis sapientibus atque insipientibus debitorem; merito ac jure dicturus: Videte quoniam non mihi soli laboravi, sed omnibus exquirentibus veritatem. Potui adhuc offerre supplices & multiplices preces, & mecum imperitorum classes adsciscere; sed malui jam gaudere dictantem, quam adhuc occupare legentem.
[680] Respondit Augustinus S. Epiphanium & Philastrium de hæresibus scripsisse. [inchoat Opus de Hæresibus, ac primum librum perficit.] Vide ergo, ait Quodvultdeo, ne forte librum sancti Epiphanii tibi mittere debeam; ipsum enim arbitror Philastrio doctius hinc locutum, qui possit apud Carthaginem in linguam Latinam verti facilius atque commodius, ut tu potius præstes nobis, quod quæris a nobis. Non acquievit hisce Quodvultdeus; verum & rationibus & iteratis precibus Augustinum permovere conatus, ut Opus aggrederetur, epistolam ibi subjunctam sic concludit: Quamobrem ad peculiare patrocinium Pietatis tuæ confugio, & voce mea, sed universali desiderio, paratum ad misericordiam sacrosanctum pietatis pectus appello, sequestratis saporibus peregrinis, considerato textu prioris epistolæ, panem Afrum, quem nostra provincia solet habere præcipuum, cælesti etiam manna conditum, sero pulsanti & famem patienti non deneges. Profecto enim nec ego pulsare cessabo, donec ipse concedas; ut quod non impetrat privilegium, ubi nullum est meritum, saltem indefessa importunitas mereatur. Permotus his litteris Augustinus Opus meditari cœpit, sed aliis nimium occupatus, istud necdum potuit inchoare, uti docet epistola ejus responsoria, ex qua superius quædam citavimus. Demum tamen incepit, ac primum librum absolvit: at totum, quod meditabatur, Opus perficere non potuit. Hinc Possidius Indiculi cap. 1 vocat Opus imperfectum. Scripserat quidem sanctus Doctor de hæresibus usque ad sua tempora, postremam memorans Pelagianam, ideoque Opus hac ex parte perfectum videri potest: verum quid insuper meditaretur in conclusione exponit his verbis: Quid ergo faciat hæreticum, deinceps requirendum est; ut cum hoc Domino adjuvante vitamus, non solum ea, quæ scimus, verum etiam, quæ nescimus, sive quæ jam orta sunt, sive quæ adhuc oriri poterunt, hæretica venena vitemus. Tum subdit: Hujus autem sit jam voluminis finis, quem propterea vobis, antequam totum hoc Opus perficerem, credidi esse mittendum, ut eum quicumque legeritis, ad id, quod restat, implendum, quod tam magnum esse cernitis, me orationibus adjuvetis. Hujus quoque libri lectionem commendat Cassiodorus de Instit. cap. 22.
§ LII. Occasio Africæ vastatæ per Wandalos, ipsaque vastatio & mors S. Augustini.
[Bonifacius comes, vir egregius, & S. Augustino familiaris;] Miseram Africæ vastationem, factam postremis S. Augustini annis per Wandalos gentesque iis fœderatas, describit Possidius in Vita apud nos cap. 6. At non explicat, qua occasione barbari illi in florentissimam provinciam penetrarint, eamque totam demum sibi subjugarint. Id igitur hic enarrabimus. Africam comitis titulo administrabat Bonifacius S. Augustino familiaris. De hujus virtutibus Photius in Bibliotheca ex Olympiodoro cap. 80 pag. 195 sic habet: Bonifacius vir erat heroïcus, qui cum multis sæpe gentibus barbaris strenue pugnavit, paucis interdum copiis adhibitis, interdum pluribus, nonnumquam vero & singulari certamine; &, ut verbo dicam, barbaras multas variasque gentes Africa expulit. Idem justitiæ vel in primis studiosus & abstinens ac pecuniarum contemptor fuit, &c. Similia de bellica ejus virtute Procopius post citandus, aliique, quos brevitatis causa prætermitto. Augustinus vero epistolam 50, quam ad illum scripsit de coërcendis Donatistis, sic orditur: Laudo, & gratulor, & admiror, fili dilectissime Bonifaci, quod inter curas bellorum & armorum, vehementer desideras ea nosse, quæ Dei sunt. Vere hinc te apparet etiam de ipsa virtute militari fidei servire, quam habes in Christo. Idem epist. 205, ubi petenti monita sanctissima præscripserat Christiane & pie vivendi, subjungit: Et in his quidem bene studiosum te esse cognovi, & fama tua multum delector, multumque tibi in Domino gratulor, ita ut hæc epistola magis tibi sit speculum, ubi qualis sis videas, quam ubi discas, qualis esse debeas.
[682] [cui ille cum Alypio vitam monasticam dissuaserat,] Videtur Bonifacius, dum hæc scribebat Augustinus, in animo habuisse militiam deserere omnemque mundi vanitatem: Sanctus enim inter alia ei hæc scribit: Noli existimare neminem Deo placere posse, qui in armis bellicis militat. Et, ubi hoc variis exemplis probaverat, subdit: Alii ergo pro vobis orando pugnant contra invisibiles inimicos, vos pro eis pugnando laboratis contra visibiles barbaros… Non debemus ante tempus velle cum solis sanctis & justis vivere, ut hoc suo tempore mereamur accipere. Hæc animum Bonifacii utcumque indicant, sed obscurius. Verum ea mente aliquando fuisse, ut, relicta militia, monasticam vitam amplecti voluerit, idque ei dissuasum ab Augustino & Alypio, certum est ex epistola Augustino 70, in qua Bonifacium sic alloquitur: Recole qualis fueris, adhuc in corpore constituta religiosæ memoriæ priore conjuge tua, & recenti ejus obitu, quomodo tibi vanitas seculi hujus horruerit, & quomodo concupieris servitutem Dei. Nos novimus, nos testes sumus, quid nobiscum apud Tubunas de animo & voluntate tua fueris collocutus. Soli tecum eramus ego & frater Alipius. Non enim existimo tantum valuisse terrenas curas, quibus impletus es, ut hoc de memoria tua penitus delere potuerint. Nempe omnes actus publicos, quibus occupatus eras, relinquere cupiebas, & te in otium sanctum conferre, atque in ea vita vivere, in qua servi Dei monachi vivunt. Ut autem non faceres, quid te revocavit, nisi quia considerasti, ostendentibus nobis, quantum prodesset Christi Ecclesiis, quod agebas, si ea sola intentione ageres, ut defensæ ab infestationibus barbarorum, quietam & tranquillam vitam agerent, sicut dicit Apostolus, in omni pietate & castitate: tu autem ex hoc mundo nihil quæreres, nisi ea, quæ necessaria essent huic vitæ sustentandæ tuæ ac tuorum, accinctus balteo castissimæ continentiæ, & inter arma corporalia spiritualibus armis tutius fortiusque munitus. Hæc quo tempore gesta sint non liquet.
[683] [secundis nuptiis ad deteriora prolabitur,] Porro, etiamsi negari non possit prudens fuisse Augustini & Alypii consilium, eventum tamen habuit funestum. Causa fuisse videtur novum Bonifacii matrimonium, quo ille ad deteriora prolapsus est. Audi Augustinum loco indicato: Cum ergo te esse in hoc proposito gauderemus, navigasti, uxoremque duxisti: sed navigasse obedientiæ fuit, … uxorem autem non duxisses, nisi susceptam deserens continentiam, concupiscentia victus esses. Quod ego cum comperissem, fateor, miratus obstupui. Dolorem autem meum ex aliqua parte consolabatur, quod audivi te illam ducere noluisse, nisi prius Catholica fuisset facta. Et tamen hæresis eorum, qui verum Filium Dei negant, tantum prævaluit in domo tua, ut ab ipsis filia tua baptizaretur. Addit alia ejus peccata, quæ falsa esse optat. Deinde vero: Ista omnibus patent, tot & tanta mala, quæ te, posteaquam conjugatus es, consecuta sunt. Quibus verbis insinuat Sanctus, in multa incidisse infortunia, quia secundis nuptiis, cum Ariana femina contractis, Deum offenderat. Præterea existimat Baronius nuptias istas etiam occasionem præbuisse calumniæ, qua ab æmulis depressus est. Verba ejus accipe ad annum 427 num. 2: Porro ansa Bonifacium accusandi, & in suspicionem adducendi apud imperatorem, ea æmulis tributa est, quod cum eidem Bonifacio jussu ejusdem imperatoris proficiscendum fuisset in Hispaniam, ibi affinem Wandalorum regibus uxorem duxerat, eosque barbaros, sibi fœdere nuptiarum obstrinxerat. Hæc quidem conjectura non omnino certa est, satis tamen probabilis.
[684] At certum est, calumniam ei structam, eamque fraudulento dolo subnixam, [& calumnia appetitus, suspectus fit;] ex qua Africæ ruina orta est. Audi Procopium de Bello Wandalico lib. 1 cap. 3: Duces erant Romani duo, Aëtius & Bonifacius, fortissimi, nec minus quam quivis hominum, quos illa tulit ætas, usu bellorum exerciti. Illi quidem in administranda republica inter se discrepabant; tanta vero animi magnitudine, eoque virtutis cumulo præditi erant; ut vere dici possit uterque vir summus Romanorum: nimirum Romana virtus omnis in par illud confluxerat. Cum Bonifacium universæ comitem Africæ Placidia declarasset, ægre id quidem Aëtius, obscure tamen ac dissimulanter, ferebat. Nondum enim eorum simultates eruperant; sed vultu uterque mentito odium occultabat. Postea vero quam discessit Bonifacius; ad Placidiam Aëtius detulit, Africam omnem ipsi & imperatori ab illo jam tyranno ereptam: subjecit, verum deprehendi facile posse: numquam enim venturum Bonifacium, si Romam acciretur. His auditis, probavit consilium fœmina, & explevit. Præmiserat jam Aëtius arcanas ad Bonifacium litteras, per quas significabat insidiari ipsi imperatoris matrem, & eripere vitam velle: præmonebat magnum machinationis indicium allatum iri: fore enim propediem, ut indicta causa revocaretur. Hæc erat litterarum sententia: quam minime negligens Bonifacius, ut primum affuere, qui ipsum accersebant ad principem, & huic & matri ejus parere abnuit, nemini prodita Aëtii commonitione. Certior de his facta Placidia, sibi persuasit res imperatoris maxime cordi esse Aëtio, quidque in Bonifacium oporteret suscipi inquisivit.
[685] Hac autem inquisitione facta, bellum in ipsum decretum est, [hostisque declaratur imperii:] tamquam in hostem imperii, ac tres contra eum duces in Africam missi, Mavortius, Galbio & Sinox, qui perierunt omnes, ut narrat Prosper in Chronico ad consulatum Hierii & Ardaburii, qui in annum 427 incidit. Addit ibidem Prosper: Exinde gentibus, quæ uti navibus nesciebant, dum a concertantibus in auxilium vocantur, mare pervium factum est, bellique contra Bonifacium cœpti in Sigisvultum comitem cura translata est. Gens Vandalorum ab Hispaniis ad Africam transiit; vocante nimirum Bonifacio. Verumtamen ingressio Wandalorum in Africam non contigit eodem anno 427: sed vel anno 428, ut ostendere nititur Tillemontius tom. 6 Imperatorum nota 4; vel 429, ut multis argumentis contendit Pagius ad annum 428 num. 3 & seqq. Præcessit certe irruptionem illam epistola Augustini 70, qua Bonifacium piissimis ac pulcherrimis rationibus ad officium reducere conatur atque ad seculi contemptum, nolens interim judicare, justene an injuste se defenderet, ut docent hæc ejus verba: Justam quidem dicis habere te causam, cujus judex ego non sum: quoniam partes ambas audire non possum: sed qualiscumque sit tua causa, de qua modo quærere vel disputare non opus est, numquid coram Deo potes negare, quod in istam necessitatem non pervenisses, nisi bona sæculi hujus dilexisses, quæ tamquam servus Dei, quem te ante noveramus, contemnere omnino & pro nihilo habere debuisti. Hæc epistola continere non potuit tunc Bonifacium, at forsan effecit, ut deinde ad se rediret.
[686] Quo autem pacto advocaverit Wandalos, laudatus Procopius narrat his verbis: [ille vero ut se defendat, inito cum Wandalis pacto, eos in Africam vocat;] Bonifacius vero, cum nec resistere posse imperatori videret, nec, si Romam peteret, salutis ulla spes oboriretur, statuit omni ope eniti, ut societatem coïret cum Vandalis, quos supra dixi in Hispania prope Africam sedes fixisse: ubi, jam mortuo Godigisclo, dominatum susceperant ejus filii, Guntharis ex justa uxore ipsi natus, & Gizerichus nothus… Igitur nonnullos ex intimis in Hispaniam misit, sibique ambos Godigiscli filios adjunxit æquali conditione, & his legibus, ut Africæ tertiam quisque partem obtineret, ac seorsum præesset suis. Ad eam pactionem accessere Vandali, transmissoque freto Gaditano, pedem in Africa posuere. Duo in his corrigenda. Nam primo Godigisclus Wandalorum rex jam in Gallia occisus erat, priusquam Wandali Hispaniam intrarent, ut ostendit Pagius ad annum 406 num. 14. Secundo Gensericus, vel Geisericus, qui hic Gizerichus vocatur, solus in Africam Wandalos duxit: laudatus enim Pagius ad annum 428 num. 2 ex Idacio & Isidoro refert, Gundericum Genserici fratrem, qui Guntharis hic dicitur, occubuisse in Hispania ante Wandalorum in Africam ingressum. Atque ipse Procopius inferius ait, se ex Wandalis audivisse Gundericum seu Gontharim in Hispania mortuum, Wandalosque a solo Genserico in Africam ductos.
[687] Pœnituit brevi Bonifacium barbarorum advocatorum, sed sero nimis. [reconciliatus imperio, cum Wandalis Africa egredi renuentibus confligit, & vincitur:] Audi Procopium: Romæ autem qui Bonifacium familiarius noverant, illis considerantibus viri mores, ac reputantibus quam esset inopinabile, quod audiebant, permirum videbatur occupasse tyrannidem Bonifacium. Eorum quidam Placidiæ jussu Carthaginem iverunt: ubi, cum in congressum Bonifacii venissent, legerunt Aëtii litteras: tum omnia ordine edocti, Romam quam celerrime reversi sunt, & Placidiæ, quo in ipsam esset animo Bonifacius, enuntiarunt. His obstupefacta Placidia, quoniam plurimum pollebat Aëtius, resque imperii jam ægræ & inclinatæ erant, idcirco, quæ in Augusti domum ille peccaverat, ea ulcisci, immo vero exprobrare tunc supersedit. Sed monita, quibus ab Aëtio occupata fuerat, edidit amicis Bonifacii, & fidem dans ac jurejurando devinciens obsecravit, ut, si quo modo possent, ei reditum in patriam persuaderent, atque instarent, ne a Barbaris imperium Romanum proculcari sineret. Quibus auditis Bonifacius, facti pœnitens & pactionis cum Barbaris initæ, illos, ut ex Africa demigrarent, & precibus, & promissis amplissimis inducere contendit. Qui cum dicta respuerent, haberi se ludibrio rati, acie decernere coactus est, victusque Hipponem regium se recepit, Numidiæ munitam ac maritimam urbem, quam Barbari castris positis obsederunt, duce Gizericho, circa mensem Maium aut Junium anni 430, cum Augustinus tertio obsidionis mense ægrotare cœperit, ac XXVIII Augusti obierit.
[688] Porro quam immani ac barbara crudelitate Africam populati sint Wandali, [consultus Sanctus, an episcopis li ceret fugere, respondet gregem non deserendum:] late exponit Victor Vitensis episcopus lib. 1, ad quem lectorem remitto, cum sufficientia ad propositum nostrum referat Possidius in Vita. Cum autem in sacerdotes ac antistites æque ac in alios sævirent barbari, consultus est Augustinus a Quodvultdeo & Honorato episcopis, utrum antistites aliique clerici fuga sibi consulere deberent, an manere in ecclesiis suis. Respondit Sanctus per epistolam satis prolixam ad Honoratum, in qua mentem suam explicat his verbis: Faciant ergo servi Christi, ministri verbi & sacramenti ejus, quod præcepit sive permisit. Fugiant omnino de civitate in civitatem, quando eorum quisquam specialiter a persecutoribus quæritur, ut ab aliis, qui non ita requiruntur, non deseratur Ecclesia, sed præbeant cibaria conservis suis, quos aliter vivere non posse noverunt. Cum autem omnium, id est episcoporum, clericorum, & laïcorum * est commune periculum, hi, qui aliis indigent, non deserantur ab his, quibus indigent. Aut igitur ad loca munita omnes transeant; aut, qui habent remanendi necessitatem, non relinquantur ab eis, per quos eorum est ecclesiastica supplenda necessitas, ut aut pariter vivant, aut pariter sufferant, quod eos Paterfamilias volet perpeti. Quæ ubi late & erudite probarat, sic concludit: Quicumque igitur isto modo fugit, ut Ecclesiæ necessarium ministerium illo fugiente non desit, facit, quod Dominus præcepit sive permisit. Qui autem sic fugit, ut gregi Christi ea, quibus spiritaliter vivit, alimenta subtrahantur, mercenarius ille est, qui videt lupum venientem & fugit, quoniam non est ei cura de ovibus. Inseruit hanc epistolam Vitæ Augustini Possidius, in qua illam quoque retinuit Salinas. Verum editores Operum S. Augustini eam passim omiserunt in Vita, eorumque nos sequimur exemplum, quod exstet inter alias Sancti epistolas apud Lovanienses 180, apud Benedictinos vero 228.
[689] Hæc patriæ suæ mala lugebat sanctus Senex, præsertim ob animarum pericula & damna, ut advertit Possidius num. 62. [dum obsidetur Hippo, in morbum incidit & pie moritur:] Interea tertio mense obsidionis Hipponensis, ex febri decumbere cœpit, eodem teste num. 66. S. Victor Vitensis ad propositum nostrum sic scribit lib. 1: Qua tempestate Hippo Regiorum obsessa est civitas, quam omni laude dignus beatus Augustinus, librorum multorum confector, pontifex gubernabat. Tunc illud eloquentiæ, quod ubertim per omnes campos Ecclesiæ decurrebat, ipso metu siccatum est flumen, atque dulcedo suavitatis dulcius propinata, in amaritudinem absinthii versa est, ut Davidicum præconium conveniret: “Dum consisteret peccator adversum me, obmutui, & humiliatus sum, & silui a bonis”. Usque ad illud tempus ducentos jam triginta & duos confecerat libros (imo tot in Retractationibus enumerati, sed alii deinde adjecti) exceptis innumerabilibus epistolis, vel expositione totius Psalterii & Euangeliorum, atque tractatibus popularibus, quos Græci Homilias vocant, quorum numerum comprehendere satis impossibile est. Tempus mortis notat S. Prosper in Chronico ita scribens: Theodosio XIII & Valentiniano III consulibus (is est annus 430) Augustinus episcopus per omnia excellentissimus moritur V Kalendas Septembris, libris Juliani inter impetum obsidentium Vandalorum in ipso dierum suorum fine respondens, & gloriose in defensione Christianæ gratiæ perseverans.
[690] [vocatur ab imperatore ad concilium Ephesinum jam defunctus,] Hæc mortis epocha aliunde confirmatur. Cum propter hæresim Nestorii congreganda esset circa Pentecosten anni 431 Ephesina synodus, advocatus cum aliis fuit S. Augustinus, cujus mors adhuc ignota erat Constantinopoli. Quin & epistola Theodosii imperatoris ad ipsum Augustinum, quem præ ceteris adesse cupiebat, directa fuit. Docet hoc epistola Capreoli Carthaginensis episcopi ad synodum data, in qua apud Labbeum tom. 3 Conc. col. 529 hæc leguntur: Primum … domini & filii nostri religiosissimi Theodosii imperatoris literæ, ad manus nostras perlatæ, ejusmodi erant, quæ beatæ memoriæ fratris & coëpiscopi nostri Augustini præsentiam peculiari ratione efflagitabant. Verum cum eæ litteræ illum jam tum e vivis excessisse comperissent, ego regiam illam significationem, licet ad prædictum Augustinum præcipue destinata videretur, excipiens, missis ad universas Africæ provincias congruis literis, consuetisque sermonibus, synodum cogere volui convenientem. Hisce addit rationes, quibus impediebantur Africani episcopi ad synodum venire. Videmus hinc simul, quanti Augustinus fieret in Oriente ipsaque aula imperatoris, qui & ipsum præcipue adesse synodo volebat, atque ei potius quam Carthaginensi episcopo, totius Africæ primati, convocationis litteras inscribebat.
[691] [ex quo probatur mortuum esse anno 430:] Annum vero emortualem hinc confirmari, breviter ostendo. Litteræ convocationis datæ ad S. Cyrillum Alexandrinum datæ sunt Constantinopoli XIII Kalend. Decembris, consulatu .. Theodosii quidem XIII, Valentiniani vero III; id est XX Novembris anni 430. Eo igitur tempore nota nondum erat Constantinopoli mors Augustini. At credibile non est, mortem ejus ibidem futuram fuisse ignotam, si obiisset ante annum 430. Deinde ex epistola citata Capreoli, quæ anno 431 in concilio lecta est, & Sancti mortem annuntiat, necessario consequitur, mortuum esse ante concilium, quod circa Pentecosten congregatum est; adeoque, cum obierit XXVIII Augusti, defunctum esse anno 430. Atque in hunc annum conspirant eruditi. Ceterum Rivius lib. 4, cap. XI § 10 de litteris Theodosii hæc observat: Sunt, qui scribant, has litteras Theodosii imperatoris ad Augustinum .. olim extitisse, aut etiamnum exstare in monasterii Patavini S. Justinæ bibliotheca: sed prout exhibitas legi, suspectæ fidei sunt, cum indicinam sequentis anni præferant, quo erat finitum concilium: quarto Idus Augusti Basso & Antiocho Cos. Plura de his litteris observat Norisius in Historia Pelagiana lib. 2, cap. 9, quæ omnino evincunt, supposititias esse. De pluribus morbi mortisque adjunctis agit Possidius cap. 6.
[692] Idem de ætate num. 68 hæc breviter: Vixit annis LXXVI, [etas Sancti.] in clericatu autem vel episcopatu annis ferme XL. Cum autem natus esset Sanctus Idibus seu XIII Novembris, ut dictum num. 20, & obierit XXVIII Augusti, deerant ad diem natalem menses duo & dies sexdecim, quos neglexit Possidius. Hinc ita ratiocinatur Ricciolius Chronologiæ reformatæ lib. 9 cap. 10 art. 1: Aut igitur nondum complerat annos LXXVI, sed tamen ob maximam anni LXXVI partem exactam vere dixit Possidius vixisse eum annos LXXVI: & hinc sequitur, natum esse anno Christi CCCLIV, ut nos cum Petavio … aliisque posuimus. Aut si Possidius numeravit annos tantum completos, neglectis mensibus IX, & diebus XIV supernumerariis; quod minus probabile est: sequeretur S. Augustinum complevisse annos LXXVI die XIII Novembris, anno Christi CDXXIX; atque adeo natum esse anno Christi CCCLIII. Recte ait, minus esse probabile, Possidium neglexisse menses 9, & dies 14, cum in annis enumerandis a suscepto presbyteratu menses pauciores non prætermiserit. Presbyter enim ordinatus videtur circa initium anni 391, ut dictum num. 245.
[Annotata]
* al. omittitur laïcorum
§ LIII. Gestorum brevis chronotaxis.
[693] [Brevis] Quandoquidem brevem gestorum chronotaxim promisit Cuperus, cujus vestigiis insistere debeo, illam hoc loco texere aggredior. Sequar autem ea in re Tillemontium & editores Benedictinos passim sine disputatione nova, ita tamen ut eorum rationes examinaturus sim, & alios quoque auctores consulturus. Præterea huic compendio chronologico quædam inseram breviter, quæ in Commentario brevitatis causa fuerunt prætermissa, epistolas præsertim non paucas, quas in antiqua Lovaniensium, & nova Benedictinorum editione assignabo. Insuper ad gesta præcipua & scripta notabo, ubi de iis actum sit vel in Commentario, vel in Vitis infra edendis, ut lector studiosus singula fusius explicata ope hujus compendii invenire commode valeat.
Anno 354, Idibus seu XIII Novembris nascitur Sanctus. Comment. num. 21.
Mox infans a matre S. Monica catechumenis adscribitur. Adolescens primum, ut apparet, studet Tagastæ, ac gravi correptus morbo baptismum flagitat, qui differtur convalescenti. Vita I num. 8 & 9. Studet deinde Madauris num. 29.
[694] Anno 369 sub finem, aut certe sequentis initio, [gestorum] Madauris revocatur Tagastam, & libidini se tradit anno ætatis 16. Vita I num. 28 & 29.
Anno 370 luxuria crescit ex otio, furtum committit. Vita I cap. 2. Carthaginem mittitur ad eloquentiæ prosequenda studia, circa finem anni ejusdem aut sequentis initium.
Anno 371 Carthagine studens, spectaculis nutrit libidinem, & concubinam sumit, ex qua filium gignit Adeodatum, circa initium sequentis anni natum: quietem tamen amat & honestatem. Comment. num. 43 & seqq. Vita I cap. 4. Moritur ejus pater, ibid. num. 47.
Anno 373, ætatis suæ 19, lecto Ciceronis Hortensio, incenditur amore sapientiæ, at fastidit sacras Litteras ob styli simplicitatem. Hinc eodem anno 19 ætatis in hæresim Manichæorum incidit, ab eo tempore seductus & seducens, ut ipse dicit in Vita num. 62. Lapsum in hæresim ad annum 374 removet Tillemontius art. 8: at minus recte, opinor; quia jam anno ætatis 19 alios seducebat. Vide de lapsu ejus Commentarium § 4, & Vitam I cap. 5 & 6.
Anno 374 annos natus ferme viginti Categorias Aristotelis sine magistro intelligit. Vita I num. 83.
Ab anno, ut videtur, 375 usque ad 378 contigerunt sequentia. Revertitur Tagastam, ubi Grammaticam docuit. Vita II num. 3. Ibidem degens amicum intimum amittit, cujus mortem vehementer dolet, eaque de causa Carthaginem rediit, docturus illic Rhetoricam. Vita I cap. 7, & num. 64.
[695] [præcipuorum] Anno 379 auruspicem contemnit, qui victoriam promittebat in disputatione publica, num. 65. Verum astrologiæ judiciariæ nimium deditus, ab ea avocari non potest per amicos num. 66, 67 & 68.
Circa annum 380 vel 381, cum esset annorum viginti sex aut septem scribit primum Opusculum de Pulcro & apto, quod interiit. Comm. num. 59. Incipit tunc pravos Manichæorum mores cognoscere, & de eorum doctrina dubitare.
Anno 383, ætatis suæ 29, agit cum Fausto Manichæo, cujus frivolis rationibus magis vacillat, & suspectam habet Manichæorum doctrinam. Comm. § 4, a num. 55. Vita I cap. 9. Carthagine Romam discedit, ubi docet Rhetoricam, in morbum incidit, ac magis detegit corruptos Manichæorum mores, transitque ad Academicos de omnibus dubius. Comm. § 5. Vita I cap. 10.
Anno 384 Roma abit Mediolanum, ut Rhetoricam ibi doceat. Audit ibi S. Ambrosium: cujus sermonibus paulatim ab errore resipiscit. Vita I num. 113 & seqq.
Anno 385 S. Monica venit Mediolanum. Augustinus vero ex concionibus S. Ambrosii agnoscit auctoritatem sacræ Scripturæ, ac magis instruitur. Vita I cap. 11. Ambitio ejus reprimitur exemplo mendici lætantis: deliberat de statu vitæ eligendo: mater ei uxorem quærit: relicta prima concubina, aliam sumit: intelligere nequit, unde sit malum: discit vanitatem astrologiæ judiciariæ: in libris Platonicorum quædam invenit consentanea doctrinæ Christianæ. Vita I cap. 11, 12, 13, 14.
Anno 386 desiderio melioris vitæ incensus, sed carnis concupiscentia retardatus, consulit S. Simplicianum. Demum aliorum exemplis excitatus, post multam carnis luctam, voce divina legere jubetur sacram Scripturam, planeque convertitur. Vita I cap. 16 & 17. Comm. § 6. Abdicato docendi munere, secedit in villam suburbanam cum discipulis quibusdam, quos recte instituit. Scribit ibidem libros contra Academicos, de Beata vita, de Ordine, & Soliloquia. Vita I cap. 18. Comm. § 7. Scribit item ad Nebridium, absentem tunc, epistolam olim 151, nunc 3, & alias: dentium quoque dolore divinitus liberatur. Vita I num. 229 & 335.
[696] [chronotaxis,] Anno 387 redit Mediolanum, & circa Pascha baptizatur a S. Ambrosio. Verum ante baptismum ibidem scribit librum de Immortalitate animæ, & incipit scribere de liberalibus disciplinis, absolvens solum librum de Grammatica; libros vero de Musica aliisque disciplinis ibi tantum inchoavit. Vita I cap. 19. Vita II cap. 1. Comm. § 8. Discedit Mediolano cum matre S. Monica, quæ moritur apud Ostia Tiberina. Comm. § 9. Vita I num. 241 & seqq.
Anno 388 Romæ subsistens, scribit de Moribus Ecclesiæ Catholicæ, de Moribus Manichæorum, ac de Quantitate animæ. Inchoat Opus de Libero arbitrio ibidem, quod deinde perfecit. Comm. num. 127 & seqq. Redit in Africam, & videt miraculum Carthagine factum. Comm. § XI. Carthagine Tagastam venit, ubi communem vitam amplectitur cum sociis.
Anno 389 & 390 mansit Augustinus in secessu suo prope Tagastam. Interea variis per litteras quæstionibus pulsatur ab amico suo Nebridio, cui ad illas rescribit epistolas varias, quas cum Nebridii litteris inter primas Augustini locarunt Benedictini. Ibidem quoque conscriptum Opus de diversis Quæstionibus octoginta tribus, per partes scilicet, sicut interrogabatur de singulis. Accedunt libri de Genesi contra Manichæos, & libri de Musica tunc perfecti. Vulgat insuper dialogum de Magistro, ac librum de vera Religione. Comm. § 13. Eodem tempore scripsisse videtur epistolam olim 44, nunc 17 ad Maximum Madaurensem ethnicum, quem facete ac erudite ridet; epistolam olim 63, nunc 18 ad Cælestinum: uti & 84 olim, nunc 19, ad Caium, & 126, nunc 20, ad Antoninum, cum videantur ab eo adhuc laïco conscriptæ.
Anno 391 invitus ordinatur presbyter Hipponensis a Valerio episcopo. Monasterium ibi instituit, in quo cum discipulis suis communem vitam ducit. Jubetur ad concionem dicere, etiam præsente episcopo. Comm. § 17 & 18.
[697] Anno 392 Cum Aurelius creatus esset Carthaginensis antistes, [in qua breviter] Augustinus illum hortatur, ut aboleat pravas quasdam consuetudines. Epistola est 64, nunc 22. Scribit contra Manichæos librum de Utilitate credendi, & de Duabus animabus. Fortunatum Manichæum publica disputatione superat. Vita II num. XI.
Anno 393 habetur concilium Hipponense, in quo sanctus Presbyter disputat de Fide & Symbolo. Comm. num. 279.
Anno 394 scribit epistolam olim 8, nunc 28, ad S. Hieronymum: librum de Genesi ad litteram imperfectum, duo volumina de Sermone Domini in monte, in epistolam ad Romanos, & ad Galatas, ac Opusculum de Mendacio. Comm. § 20. Eodem anno Donatistas aggreditur, ac scribit in eos Psalmum abecedarium, librum contra Epistolam Donati, ad Maximinum Donatistarum episcopum dat epistolam olim 203, nunc 23. Comm. § 19. Ad hunc quoque annum revoca Opusculum contra Adimantum Manichæi discipulum.
Anno 395 Augustinus ex lucubrationibus suis innotescit S. Paulino Nolano, qui ad ipsum dat epistolam olim 35, nunc 24. Respondet Augustinus per epistolam olim 32, nunc 27. Paulinus vero alteram ad ipsum mittit olim 31, nunc 25. Augustinus Licentium juvenem nobilem, a quo carmen acceperat, ad mundi contemptum hortatur epistola olim 39, nunc 26. Consuetudinem convivandi in ecclesia Sanctus abrumpit concionibus aliquot, ut ipse scribit Alypio epist. 29 editionis novæ. Comm. § 21. Illo etiam anno perfecisse videtur libros de Libero arbitrio, ante episcopatum absolutos. Sub finem ejusdem anni Valerio Hipponensi coëpiscopus ordinatur Augustinus, multum tamen reluctans. Vita II cap. 2, Comm. § 22. Plures longe Sancti epistolas ad hunc annum memorant Benedictini in Vita lib. 4: sed magis, ut mores sancti Antistitis exponant, quam ut illarum designent tempus. Ab illis igitur hic abstinendum.
Anno 396 Paulinum de ordinatione sua certiorem facit Sanctus epist. 34, nunc 31. Cum Proculeiano episcopo Donatista colloqui tentat epist. 147, nunc 33, eaque de causa scribit ad Eusebium epistolam 148, nunc 34, & sequentem, qua de Proculeiano expostulat. Forsan ad hunc annum collocanda epistola 86, nunc 36, ad Casulanum, quem instruit de jejunio Sabbati. Circa idem tempus per obitum Valerii solus diœcesim regere cœpit Sanctus. Non multo post scribit libros ad Simplicianum. Comm. num. 538. Hos quidem ad annum 397 differt Tillemontius art. III: sed scripti sunt initio episcopatus.
[698] [scripta] Ad annum 397 collocari possunt varia Opuscula, sub initium episcopatus scripta post libros ad Simplicianum. In Manichæos editus liber contra Epistolam fundamenti. Comm. num. 402. Ad instruendos autem Catholicos scriptus liber de Agone Christiano, inchoati libri de Doctrina Christiana, qui postmodum completi. Secuti sunt libri duo contra partem Donati, qui non exstant. Comm. num. 460. Accedunt Confessiones tunc scriptæ, quibus ipse subdit Opus insigne contra Faustum Manichæum. Comm. num. 404. Sequitur liber contra Hilarium, qui excidit cum Responsione ad objecta Hilarii. Addi possunt Quæstiones Euangeliorum ex Matthæo & Luca, Annotationes in Job, ac liber de Catechizandis rudibus. Quæ ex his Opusculis hoc anno scripta non sunt, certe non multis annis sunt posteriora; quædam etiam præcedenti anno possunt esse exarata. Comm. § 39. Adest sanctus concilio Carthaginensi III. Comm. num. 549. Eodem anno scripsit ad Profuturum epistolam 149, nunc 38: ad Paulinum epistolam novæ editionis 42 & cum Alypio 45: ad Hieronymum 9, nunc 40. Cirtam petit, ut adsit ordinationi Fortunati, ac eo in itinere confert cum Fortunio Donatistarum episcopo, qua de re scribit exeunte hoc anno aut sequentis initio epistolam 163, nunc 44. Alia cum Donatistis collatio hanc forsan præcessit, quam Sanctus narrat epistola 162, nunc 43. Disputat per epistolam 161, nunc 49, cum Honorato episcopo Donatista.
Anno 398 adest concilio Carthaginensi IV. Comm. num. 550. Respondet per epistolam 154, nunc 47, quæstionibus Publicolæ, quas hic in epistola præcedente proposuerat. Eodem forsan anno scribit ad Eudoxium abbatem epistolam 81, nunc 48. Hoc anno & sequenti verosimiliter composita quædam ex memoratis ad præcedentem Opusculis. Circa eosdem annos inchoasse videtur libros de Trinitate, quos juvenis aggressus est, & senex perfecit. Comm. num. 520 & seqq.
Anno 399 scribit epistolam 267, nunc 50, & hoc vel sequenti anno contra Donatistas epistolam 172, nunc 51, ad Crispinum episcopum Donatistam, & forsan 170, nunc 51, ad Severinum Donatistam.
[699] [pleraque,] Anno 400 componit Opus de Consensu Euangelistarum. Comm. § 28. Respondet ad Inquisitiones Januarii de sacramentis & variis Ecclesiæ consuetudinibus epist. 118 & 119, seu 54 & 55. Scribit de Opere Monachorum, de Genesi ad litteram. Comm. § 40. Attamen non omnia eodem anno sunt absoluta. Multa eodem tempore contra Donatistas egit & scripsit: imprimis epistolam olim 165, nunc 53, qua refutatur epistola presbyteri cujusdam Donatistæ: tres libros contra Epistolam Parmeniani, libros septem de Baptismo, ac libellum, cui titulus, Contra quod attulit Centurius a Donatistis. Comm. num. 461. Gemina epistola, nempe 237 & 210, nunc 56 & 57, adjunctoque Opusculo Celerem a consuetudine Donatistarum abducere conatur. Contra Jovinianistas scribit de Bono conjugali, & de sancta Virginitate. Comm. num. 529 & 530.
Anno 401 duo habentur Carthagine concilia, primo verosimiliter, alteri certo interfuit Sanctus. Scribit ad Aurelium Carthaginensem epistolam 76, nunc 60, exeunte hoc anno datam. Comm. § 40. Pammachio mittit epistolam 134, nunc 58: Victorino epistolam 217, nunc 69: & Quintiano 235, nunc 64. Sub finem ejusdem anni Abundantium presbyterum ab officio removet, eaque de re scribit Xantippo Numidiæ primati epist. 236, nunc 65. Comm. § 40. Cum Severo episcopo Milevitano controversiam habet, de qua scripta epistola 241, nunc 62, & 240 nunc 63. Comm. § 41. Demum expostulat cum Crispino episcopo Donatista, qui Catholicos quosdam rebaptizarat Epist. 173, nunc 56. Hoc item anno, opinor, exaravit librum 1 contra Litteras Petiliani, quem præpropere ad annum præcedentem commemorarunt Tillemontius & Benedictini, cum Sanctus ipse dicat cœptum post Opus de Genesi ad litteram.
Anno 402 scripsisse videtur librum secundum & tertium contra Litteras Petiliani Donatistæ, sic tamen, ut ante tertium, quo responsio Petiliani confutatur, composuerit librum de Unitate Ecclesiæ, qui exstat tom. 7 Operum, quemque habuit pro epistola pastorali ad fideles scripta contra Donatistas, licet liber sit satis prolixus. Comm. num. 462 & 465. Adest verosimiliter Sanctus concilio Milevitano: hinc cum Alypio scribit ad Castorium epistolam 238, nunc 69, ut pro fratre suo Maximiano suscipiat episcopatum. Comm. num. 571. Epistolam 12, nunc 67, destinat ad S. Hieronymum, & sequentem ab eo accipit.
[700] Anno 403 epistolam 10, nunc 71, scribit Hieronymo, [& epistolæ] & expostulatoriam ab eo deinde accipit, quæ olim 14, nunc 72. Furunt Donatistæ in Catholicos, eodemque forsan anno Augustinus aberrando a via illorum insidiis liberatur. Vita II num. 23. Cum episcopi Donatistæ congressum cum Catholicis fugerent, ad eorum laïcos scribit Sanctus epistolam 171, nunc 76.
Anno 404 S. Possidius in disputatione superat Crispinum Donatistarum episcopum. Vita II num. 24 & 25. Carthagine concilium habetur contra violentias Donatistarum, in qua prævalet S. Augustini sententia. Comm. num. 572. Scandalum oritur in Sancti monasterio ex mutua accusatione Bonifacii & Spei, scriptæque ea de re epistolæ 136 nunc 77, & 137 nunc 78. Felicem Manichæum publica disputatione superat & converrit, duosque libros de illa disputatione conscribit. Comm. num. 407 & 408. Vita II num. 33. Scripta verosimiliter ad Felicem illum epistola 244, nunc 79.
Anno 405 concilium Carthagine habitum est, cui Sanctum adfuisse est verisimile. Comm. num. 572. Epistola 65, nunc 80, consulit S. Paulinum: offensum S. Hieronymum placare studet epistola 19, nunc 82: scribit Cæciliano præsidi epistolam 60, nunc 86, ut coërceat Donatistas. Circa hunc aut sequentem annum composita videntur duo Opuscula contra Manichæos, alterum de Natura boni, alterum contra Secundinum. Comm. § 29.
Anno 406 scripta epistola 68, nunc 88, nomine clericorum Hipponensium de injuriis Donatistarum, & 164 nunc 87 ad Emeritum Donatistarum episcopum, quem variis urget argumentis. Componit quatuor libros contra Cresconium Donatistam. Comm. num. 463. Reprehendit epistola 216, nunc 85, Paulum episcopum discipulum suum. Comm. num. 579. Confert cum Pascentio comite Ariano, eique scribit epistolam geminam, nimirum 174 & 175, nunc 238 & 239. Hæc omnia huic anno non tam certo alliganda sunt, ut paulo citius aut serius contingere non potuerint, cum tempus non sit satis compertum. Licet hic adjungere Opuscula quædam circa idem tempus scripta, aut certe non multo posteriora, qualia sunt: liber Probationum & testimoniorum contra Donatistas; alter, cui titulus erat, Contra nescio quem Donatistam; & Admonitio Donatistarum de Maximianistis. Hæc deperdita, aut hactenus latentia. Comm. num. 464. Exstant vero sequentia, liber de Divinatione dæmonum, & Quæstiones sex contra Paganos solutæ, quod Opusculum est epistola 49, nunc 102.
[701] [plurimæ] Anno 407 interest verisimiliter concilio Carthaginensi. Ad hæc fere tempora pertinere videtur Expositio Epistolæ S. Jacobi, quæ deperdita est. Comm. num. 581.
Anno 408 Melania senior venit in Africam, de qua Sanctus scribit ad Paulinum, a quo accipit epistolam 249, nunc 94, illique mittit suam 250, nunc 95. Pagani Calamenses sacra sua legibus vetita celebrantes, Catholicos multis afficiunt injuriis. Nectarius item paganus rogat Augustinum epist. 101, nunc 90, ut pro reis intercedat, cui Sanctus acriter respondet sequenti epistola: Possidius vero Calamensis episcopus eam ob causam ad imperatorem proficiscitur. Scribit Augustinus ad Italicam viduam de Visione Dei epistolam 6, nunc 92; & deinde 133, nunc 99: ad Olympium pro Bonifacio Cataquensi episcopo epistolam 124, nunc 96, & 129, nunc 97, ut tueatur leges contra paganos & hæreticos latas: ad laudatum mox Bonifacium de quæsitis ab eo propositis epistolam 23, nunc 98: ad Memorium mittit epistolam 131, nunc 101, cum libro sexto de Musica: ac demum ad Donatum epistolam 127, nunc 100, ut coërceat Donatistas. Huic etiam scripsit epistolam 128, nunc 112.
Anno 409 Nectarii pro paganis Calamensibus secundam epistolam sua 254, nunc 104, confutat Sanctus; epistola 166, nunc 105, Donatistas hortatur ad concordiam: Festum epistola 167, nunc 89, docet, recte legibus coërceri Donatistas: litteras Vincentii Rogatiani prolixa epistola 48, nunc 93, refutat: Macrobium Donatistarum episcopum Hipponensem a rebaptizandis Catholicis deterret brevi primum epistola 265, nunc 106, deinde prolixiori 255, nunc 108: ad Victorianum scribit de miseriis temporum consolatoriam 122, nunc III. Ad hoc fere tempus reduci potest responsoria ad amicissimas Severi Milevitani litteras, quæ fuit 135, nunc est 110; & quadruplex epistola in gratiam Faventii cujusdam data, quæ olim 229, 228, 230, 231, nunc 113, 114, 115 & 116. Addo duo Opuscula, quæ non longe abesse videntur ab hoc anno, nempe librum de Unico baptismo, & librum de Maximianistis, contra Donatistas composita. Comm. num. 465.
[702] [ad ordinem] Anno 410 Dioscorum, multa curiosa quærentem, partim a vano studio deterret, partim instruit epistola 56, nunc 118. Consentium ex simplicitate errantem recta docet, & amice ad se invitat epistola 222, nunc 120. Hipponensibus suis diuturnam absentiam excusat, eosque hortatur ad pauperes afflictis temporibus sublevandos epistola 138, nunc 122. Capta per Gothos Roma, multos ea de re sermones habet ad populum.
Anno 411 Veniunt in Africam Albina, Pinianus & Melania junior. Pinianum Hipponenses vi ad presbyteratum pertrahere student. Hac de re se excusat Sanctus epistola 224 & 225, nunc 125 & 126. Ante adventum Piniani ad eosdem dederat 227, nunc 124. Eodem forsan anno Armentarium & Paulinam hortatus est ad mundi contemptum, & ad servandum continentiæ votum epistola 45, nunc 127. Ad hunc certe spectant gesta Sancti præclara in Collatione Carthaginensi. Comm. § 32. Eodem, ut videtur, anno hæresis Pelagii Sancto innotescit, eamque sermonibus suis impugnare incipit, sed tacito Pelagii nomine. Comm. § 34 & 35.
Anno 412 Sanctus contra Pelagianos componit libros tres de Peccatorum meritis & remissione ac de baptismo parvulorum, ac librum de Gratia novi Testamenti, seu epistolam 120, nunc 140, ad Honoratum. Comm. num. 489 & 490. Accedit epistola 144, nunc 145 ad Anastasium. Scribit contra Donatistas Breviculum collationum, & epistolam 152, nunc 141, ad laïcos Donatistas directam suo & aliorum episcoporum nomine, quibuscum intererat concilio Cirtensi. Comm. num. 466. Laborabat eodem tempore, ne Donatistæ, per imperatorem damnati, morte plecterentur: hunc in finem datæ epistolæ ad Marcellinum tribunum 159, nunc 133, & 158, nunc 139; ad Apringium vero proconsulem 160, nunc 134. Donatistis autem conversis gratulatur epistola 257, nunc 142, & 130 nunc 144. Eodem forsan anno scripta epistola 204, nunc 173, qua Donatum presbyterum Donatistam hortatur, ut resipiscat. Eodem tempore cum Marcellino tribuno sollicitus erat de conversione Volusiani nobilis ethnici; scriptæque hac de causa epistolæ 1 nunc 132, & 3 ac 5, nunc 137 & 138, quibus ad proposita Volusiani dubia respondet. Accedit hisce 7, nunc 143, qua simul ad aliud Marcellini respondet quæsitum.
[703] Anno 413 Sanctus, opinor, scripsit librum de Spiritu & littera: [chronologicum] quia scriptus est, postquam Marcellinus perlegerat libros de Peccatorum meritis & remissione. Scripsit dein de Fide & operibus, ac epistolam 112, nunc 147, seu librum de Videndo Deo ad Paulinam; uti & epistolam III nunc 148, seu Commonitorium ad Fortunatianum. Comm. num. 491, 582 & § 43. Eodem aut sequenti anno epistola 59, nunc 149, respondet Paulino ad interrogata varia. Redux Carthagine, ubi concionatus erat contra Pelagianos, fortiter scribit ad Cæcilianum de morte Marcellini, dolo Donatistarum sublati, epistolam 259, nunc 151. Circa idem tempus incepisse videtur Opus grande de Civitate Dei, cui multis annis insudavit, aliis frequenter hoc interrumpentibus. Comm. num. 387. Cum in Africam venisset nobilissima vidua Proba Faltonia cum Juliana & Demetriade, egit cum illis Sanctus coram Carthagine, & scriptis absens. Hinc primum, forte ante congressum, scripta ad Probam epistola 156, nunc 131. Deinde prolixa epistola 121, nunc 130, eamdem docuit, quo modo sit orandus Deus. Ad Julianum scribit librum de Bono viduitatis. Demetrias Sancti monitis virginitatem profitetur: de qua lætus Augustinus, Probæ & Julianæ gratulatur per epistolam 179, nunc 150. Comm. § 45. Circa eumdem annum Sanctus Pelagio respondit epistola apud Benedictinos 146.
Anno 414 geminam epistolam dedit ad Macedonium Africæ vicarium, videlicet 54, & 52, nunc 153 & 155. Utraque admodum prolixa est, & egregiis instructionibus plena. Rescripsit etiam longissimam epistolam ad quæsita Hilarii, quæ olim 89, nunc est 157.
Anno 415 contra Pelagianos scribit librum de Natura & gratia, & alterum de Perfectione justitiæ ad Paulum & Eutropium. De hoc in Retractationibus suis non meminit Sanctus, quod inter epistolas numeraret. Absolvit librum quartum & quintum de Civitate Dei, Psalmorum quorumdam expositionem dictat: totum vero Opus in Psalmos anno sequenti absolutum putat Tillemontius, quod hoc anno strenue in illud incumberet, ut patet ex epistola ad Evodium mox memoranda. Præterea hoc anno ad Augustinum venit Paulus Orosius: qua occasione Sanctus exaravit librum ad Orosium contra Priscillianistas & Origenistas. Eidem duos libros tunc scriptos, & ad S. Hieronymum perferendos dedit, alterum de Origine animæ, alterum de Sententia Jacobi. Comm. num. 618 & seqq., & num. 592 & 593. Evodio Uzalensi episcopo tres misit epistolas, partim respondens ejus interrogatis, partim rogans, ne curiosis quæstionibus studia meliora impediat: sunt hæ 100, 101 & 99, nunc 159, 162 & 164. Addi forsan potest epistola 66, nunc 170, ad Maximum, & 220, nunc 171, ad Peregrinum.
[704] [utcumque revocantur,] Anno 416 interest concilio Milevitano. Duo concilia Sancto imponunt curam studendi sacræ Scripturæ, ideoque hic abdicare cupit provinciam litium judicandarum. Scribit ad Hilarium epistolam 94, nunc 178, ad Joannem Hierosolymitanum epistolam 152, nunc 174, & cum aliis ad Innocentium Papam 95, nunc 177. Hæ omnes agunt de hæresi Pelagiana. Quibus accedit epistola olim 260, nunc 180, ad Oceanum de origine animæ. Hoc aut sequente anno Orosius Historiam suam scripsit.
Anno 417 Sanctus in Pelagianos scripsit librum de Gestis Pelagii, & prolixam epistolam 106, nunc 186, ad Paulinum, qua eum instruit de hæresi Pelagiana, & 143, nunc 188, ad Julianam, quod Pelagius scripsisset ad filiam ejus Demetriadem. Accedit liber de Præsentia Dei ad Dardanum, seu epistola 57, nunc 187, in qua Pelagiani etiam confutantur. Ad Bonifacium tribunum ac dein comitem scripsit librum de Correctione Donatistarum, seu epistolam 50, nunc 185: eumdemque ad pietatem instituit epistola 95, nunc 189. Eodem tempore Sanctus Euangelium & Epistolam 1 S. Joannis exposuit verbo ad populum & scriptis tractatibus. Comm. § 46.
Anno 418 post concilium Carthaginense scribit contra Pelagianos libros de Gratia Christi & de peccato originali. Inde proficiscitur Cæsaream Mauritaniæ, ubi Emeritum Donatistarum episcopum confundit, & pravam consuetudinem abolet. Scribit Optato de Origine animæ epistolam 157, nunc 190; Mercatori epistolam apud Benedictinos 193; Sixto presbytero dein Papæ geminam, nempe 104 & 105, nunc 191 & 194, Cælestino Romano deinde Pontifici 62, nunc 192, Asellico episcopo 200, nunc 196, contra Aptum vel Aptium judaizantem; ac demum Hesychio 78, nunc 197, de non investigando supremo mundi die. Comm. § 47. Eodem anno aut sequente liber conscriptus contra Sermonem Arianorum, de quo num. 519.
Anno 419 Augustinus assistit concilio Carthaginensi VI. Scribit Hesychio prolixiorem epistolam 80, nunc 199, de fine seculi; libros de Nuptiis & concupiscentia contra Pelagianos ad comitem Valerium, quorum postremus videtur scriptus anno sequenti; in Scripturam sacram Locutionum libros septem, & totidem Quæstionum; libros quatuor de Anima & ejus origine contra Victorem, & demum ad Pollentium duos libros de Conjugiis adulterinis, Comm. § 48.
[705] Anno 420 Sanctus componit duos libros contra Adversarium legis & prophetarum: [licet certum tempus.] Contra Gaudentium Donatistam libros item duos, & alterum contra Mendacium. Comm. num. 523, 468, 525. Eodem anno edit libros duos ad Bonifacium Papam contra duas Epistolas Pelagianorum. Comm. num. 494. Accedunt epistolæ sequentes, nimirum 61, nunc 204, ad Dulcitium tribunum de Donatistis; 146, nunc 205, ad Consentii interrogata; 270, nunc 206, ad Valerium; & forsan 253, nunc 235, ad Ceretium de fraudibus Priscillianistarum.
Anno 421 scribit libros sex contra Julianum Pelagianum, quos cum epistola præfixa transmittit Claudio episcopo. Victorinum subdiaconum Manichæum denuntiat Deuterio episcopo per epistolam 74, nunc 65. Comm. num. 495 & 414.
Anno 422 Sanctus scribit Enchiridion ad Laurentium, & hoc vel sequenti librum de Cura pro mortuis ad Paulinum. Circa hoc tempus agitata est causa Antonii Fussalensis episcopi, de qua Comm. § 49: de illis § 48.
Anno 423, aut circa id tempus, Sanctus dat litteras ad Cælestinum Papam de causa memorati Antonii. Editores Benedictini putant circa eumdem annum scriptas esse sequentes epistolas, nimirum 209, nunc 208, ad Feliciam epistolas, nimirum 209, nunc 211, ad monachas. Posterior hæc concordiam monialibus, quæ tumultuatæ erant, commendat, vitæque regulam iisdem præscribit. Vide dicta num. 369 & seqq.
Anno 424 componit librum de Octo Dulcitii quæstionibus. Comm. num. 649. Circa idem tempus Tillemontius art. 317 collocat prolixam epistolam contra Vitalem Semipelagianorum prodromum, quæ olim 107, nunc est 217. At Benedictini in Vita lib. 8, cap. 7 scriptam putant circa annum 427. Comm. § 36. Sanctus hoc vel sequenti anno accepit reliquias S. Stephani protomartyris. Cum sub finem hujus anni in monasterio Hipponensi obiisset aliquis cum pecunia sibi retenta, quam ecclesiæ legabat, Sanctus illam respuit, clericos vitæ communi arctius alligat, clero ejecturus omnes, qui aliquid deinde haberent proprii. Demum, ut scandalo excitato mederetur, duos sermones de suo suorumque statu ad populum instituit. Sunt hi inter sermones de Diversis 49 & 50, in nova editione 355 & 356. Posterior dictus est post Epiphaniam anni sequentis.
[706] Anno 425 scripta videtur epistola 103, nunc 212. [omnibus assignari nequeat.]
Anno 426 adest ordinationi episcopi Milevitani: Eradium vel Eraclium sibi successorem designat, in eumque administrationem transfert. Comm. §50.
Anno 427 discordia oritur inter monachos Adrumetinos ex scriptis Augustini male intellectis: de qua monitus Sanctus, scribit ad eos epistolam 46, nunc 214: deinde librum de Gratia & libero arbitrio, quem cum epistola 47, nunc 215, ad ipsos mittit: ac demum librum de Correptione & gratia. Comm. num. 495. Leporius opera S. Augustini inducitur ad errores suos de Incarnatione & gratia publice retractandos. Comm. num. 668. Bonifacius comes Aëtii dolo hostis imperii declaratur: Sanctus, ut illum in viam reducat, scribit ei pulcherrimam epistolam olim 70, nunc 220, quæ etiam sequenti anno potest esse scripta. Circa hoc tempus scripta fortassis epistola 208, nunc 218, ad Palatinum.
Anno 428 Sanctus componit libros Retractationum, & Speculum. Comm. § 51. Inchoat Opus imperfectum contra Julianum: confert cum Maximino Ariano, quem anno sequenti refutat duobus libris. Comm. num. 496 & 518. Hoc vel sequenti anno Wandali Africam ingrediuntur, quam misere populantur.
Anno 429 monitus Augustinus per Prosperum & Hilarium de exortis in Gallia Semipelagianis, contra eos scribit librum de Prædestinatione Sanctorum, & de Dono perseverantiæ. Comm. § 36. Rogatus a Quodvultdeo inchoat Opus de Hæresibus; sed solum librum primum absolvit. Comm. a num. 679. Alypio scribit de miraculosa conversione Dioscori epistolam 67, nunc 237: ac geminam Dario comiti, videlicet 262 & 264, nunc 229 & 231: posteriori addit libros Confessionum. Hoc item aut sequenti anno scripta epistola 180, nunc 228, qua docet, quandonam episcopis liceat fugere.
Anno 430 Bonifacius comes, jam imperio reconciliatus, confligit adversum Wandalos, victusque Hipponem se recipit. Hinc urbs obsidetur a Wandalis. Augustinus interim, nihil remittens de consuetis pro Ecclesia laboribus, tempore obsidionis morbo corripitur supremo, ac pie moritur XXVIII Augusti.
§ LIV. Aliqua incerta, quæ posteriores scriptores de Sancto adhuc vivente narrant.
[Historiuncula de puero, Augustino apparente, & aquam maris exhauriente,] Quandoquidem res gestas S. Augustini, antiquorum scriptis consignatas, usque ad beatam Sancti mortem prosecuti sumus, restat ut facta quædam coævorum auctoritate carentia, & a posterioribus solum relata scriptoribus, hoc loco examinemus, ut studiosus lector intelligat, quantum illa fidei mereantur. Petrus de Natalibus Equilinus episcopus in Catalogo Sanctorum lib. 7, cap. 128 ad propositum nostrum habet sequentia: Fertur de eo, quod cum librum de Trinitate compilare cogitasset, transiens juxta littus, vidit puerum, qui foveam parvam in littore fecerat, & cochlea aquam de mari haustam in foveam mittebat. Et cum Augustinus puerum interrogasset, quid faceret: respondit puer, quod mare disposuerat cochlea exsiccare, & in foveam illam mittere. Cumque hoc Augustinus impossibile esse diceret, & simplicitatem pueri rideret: puer ille ei dixit, quod possibilius sibi esset hoc perficere, quam Augustino minimam partem mysteriorum Trinitatis in libro suo explicare, assimilans foveam codici, mare Trinitati, cochleam intellectui Augustini: quo dicto puer disparuit. Augustinus autem ex hoc se humiliavit, & librum de Trinitate, oratione præmissa, utcumque potuit, compilavit. Idem refert Ambrosius Staibano in Templo Augustiniano cap. 8, citans plures medii ævi scriptores. Accedit Ludovicus Torellus in seculis Augustinianis Italice scriptis ad annum 388 num. 12 & 13, multique alii neoterici.
[708] Verumtamen factum istud non solum difficultatem patitur ex antiquorum omnium scriptorum silentio, [fabulosa videtur & antiquis est incognita:] sed vel maxime suspectum redditur ex loco & tempore, quo istud volunt contigisse. Scribunt enim visionem Augustino oblatam ad litus maris Thusci prope Centumcellas, nunc Urbem Veterem, & vulgo Civita Vecchia dictam. Affirmat Torellus ibidem in ecclesia quadam legi hæc verba: Sive viator es, sive inquilinus, Eremitarum venerare domum, venerare sacellum, ubi perfulgidum illud Ecclesiæ Christi lumen Augustinus egregium Trinitatis Opus inchoavit, quod mirifico cælestis pueri, juxta Bertaldi litus apparentis, oraculo intermissum in Aphrica tandem jam senex absolvit. Eumdem locum designat Volaterranus ibidem citatus, aliique: & sane inscriptio illa, quæ styli non est medio ævo usitati, satis insinuat, illam esse Augustinianorum opinionem. Tempus vero illud assignant, quo Sanctus post conversionem suam in Italia mansit, & Torellus quidem eumdem annum 388, quo in Africam est reversus. Volunt igitur S. Augustinum paulo post conversionem suam, dum sacris Litteris minus adhuc erat imbutus, inchoasse libros difficillimos de sublimi SS. Trinitatis mysterio, quod non minus a verisimilitudine recedit, quam alienum erat a modestia prudentiaque Augustini, qui solicite semper consideravit, quid ferre recusarent, quid valerent humeri. Porro Sanctum inchoasse libros de Trinitate jam episcopum, docet ordo, quem in scriptis suis retractandis servavit, cum lib. 2 non recenseat libros, nisi in episcopatu elaboratos; hos tamen ibidem collocet post alios multos cap. 15, non eo, quo absoluti sunt, ordine, sed quo inchoati. Quapropter considerare poterit studiosus lector, quid toti isti historiunculæ de apparente puero fidei debeatur, cum antiquis omnibus incognita sit, suisque temporibus tam male divisa.
[709] Memoratus Torellus ad eumdem annum 388 num. 76 S. Augustinum, [alia fabella ridicule conficta:] ex Italia in Africam discedentem, Calarim in Sardiniam venisse scribit, ibique miro inclaruisse prodigio. Ignorarunt iter illud Sardinicum veteres, aut certe non commemorarunt; ac ne illi quidem recentiores, qui majore cura secreverunt certa ab incertis, inter quos Rivius, qui lib. 1, cap. 1, § 36 Augustinum recta ex Italia deducit in Africam. Verumtamen Torellus, non modo in Sardinia fuisse Sanctum contendit, sed etiam curasse, ut prope Calarim modicum construeretur monasterium. Perduxerant, inquit, operarii muros monasterii & ecclesiæ ad eam altitudinem, ut trabes iis imponi jam deberent. Inter trabes autem unam, in altum jam levatam, invenerunt justo breviorem, quam deorsum demiserunt tristes. Id intuens Augustinus, præcepit uni e suis, ut trabem ab una parte apprehenderet, ipse vero trabis partem alteram assumpsit: tunc ambo viva fide trahentes effecerunt, ut trabs illa justam acciperet longitudinem, Deo miraculose id operante. Affert pro illo prodigio traditionem communem; & duos scriptores neotericos, videlicet Dionysium Bonfant, & Martinum Cariglio, quos vult omni exceptione esse majores, addens idem a pluribus esse scriptum, ex quibus duos hosce, ut probatissimos, elegit. Subrisi, fateor, scribens hanc fabellam, nec necesse est eam operose refutare, cum sponte sua collabatur, licet illam tanto ardore defendat Torellus, acsi pro aris ac focis pugnaret. Sane ignorare debet S. Augustini modestiam, qui existimat, eum non diu post conversionem suam tam mira patrare voluisse prodigia, cum humillimus Præsul extremo correptus morbo induci vix potuerit, ut ægrotanti manus imponeret. Merito igitur contemnuntur hujusmodi prodigia, quæ sine antiquorum testimonio ex fama populari narrantur a scriptoribus neotericis. De trabe tamen Calari servata agetur postmodum.
[710] [tertia nihilo verisimilior:] Laudatus Equilinus adductis ante verbis subdit sequentia: Mulier quædam afflicta ad Augustinum accessit, ut ejus consilium imploraret: quem studentem inveniens salutavit; nec ille ei quidquam respondit. Quæ propius accedens, negotium suum ei explicavit: sed nec ille se convertit, nec verbum protulit. Unde mulier amplius contristata discessit. Sequenti die, dum mulier Augustino celebranti assisteret; cum Corpus Dominicum elevasset, ipsa ante tribunal Trinitatis in spiritu rapitur, ubi vidit Augustinum de Trinitatis gloria attentissime disputantem; dictumque est ei, quod, cum ad Augustinum accesserat, ille sic attentissime de Trinitate disputabat: ideoque quod ibi fuisset, non adverterat: sed ad ipsum secure rediret, & salubrem consiliatorem inveniret. Quod illa ad se rediens fecit, & Augustinum clementissimum invenit. Idem habet Jacobus de Voragine cap. 119. Verum hoc factum non modo antiquorum caret auctoritate: sed relatum quoque est modo non verisimili. Cum enim Sanctus cautissime ageret cum feminis, non est credibile, ullas umquam ingressas esse locum, ubi studebat; nisi ille præmonitus saltem esset, & assisterent alii. Hoc igitur fabulis potius annumera, quam veris historiis.
[711] [visio Sancti antiquorum auctoritate destituta:] Memoratus supra Staibanus cap. 9 narrat, Christum Dominum Augustino, degenti in solitudine, apparuisse specie pauperis, cui ille pedes laverit: disparentemque Christum Augustino dixisse hæc verba: Magne pater Augustine, Filium Dei in carne hodie videre meruisti. Hoc, inquit, refert Jordanus de Saxonia in sermone quodam, quem ex libro quodam S. Prosperi Aquitani fecit de S. Augustino, & confirmatur a Ferrando Hispano. Ita quidem Staibanus, eademque fusius Torellus ad annum 390 num. 19. Sed nec in Operibus S. Prosperi, nec in Vita S. Augustini, quam scripsit Jordanus de Saxonia, nec apud ullos scriptores antiquos, de mirabili hac visione quidquam memoratum invenio, ita ut fidem habere nequeam relatis a Staibano, donec certioribus documentis fulciantur: nam ex Sermonibus Jordani de Saxonia plura referuntur, quæ ægre fidem invenient,
[712] [miracula Augustino ab aliquibus attributa:] Addit præcedentibus memoratus Equilinus: Miraculorum quoque gloria claruit: nam in libro XXII de Civitate Dei duo miracula de se quasi de alio loquens recitat. Quorum primum est: quia cum virginem quamdam dæmoniacam oleo perunxisset, & pro ea orasset, ipsam ab immundo spiritu liberavit. Pro alio etiam adolescente, quem non vidit, oravit; & ille continuo dæmonio, qui eum obsidebat, caruit. Cum quidam fistulam patiens incidi deberet; Augustinus una cum ipso infirmo, & pro eo oravit; & mane sine incisione aliqua sanus repertus fuit. Eadem miracula indubitanter Augustino attribuit Jacobus de Voragine in Legendis Sanctorum cap. 119. Verumtamen res non videtur omnino certa, ut de tertio jam ostensum est § XI, ubi id refertur fusius. De duobus aliis ipsa Sancti verba accipe, qui lib. 22 de Civitate cap. 8 ea sic refert: Hipponensem quamdam virginem scio, cum se oleo perunxisset, cui pro illa orans presbyter instillaverat lacrymas suas, mox a dæmonio fuisse sanatam. Scio etiam episcopum semel pro adolescente, quem non vidit, orasse, illumque illico dæmone caruisse. Ex his verbis certo colligi nequit, hæc miracula Augustino ipsi attribuenda: id tamen non est improbabile, cum nihil videatur obstare, nisi silentium Possidii, qui illa ignorare potuit.
[713] Plane fabulosum & fictitium apparet, quod refert Jacobus de Voragine cap. 119 his verbis: [insulsa fabella de eo relata:] Legitur quoque, quod dum Augustinus in carne viveret, & quædam relegeret, ante se transire vidit dæmonem, librum humeris bajulantem: qui ab ipso protinus adjuratur, ut, quæ ibi scripta lateant, sibi pandat. Qui peccata hominum ibidem esse asserit scripta, quæ undecumque colligit & reponit. Moxque ei præcepit, ut, si aliquid peccatorum suorum ibi scriptum retineretur, sibi legendum continuo manifestet. Ostenso autem loco, nihil ibi Augustinus reperit, nisi quod quadam vice Completorium ex oblivione dimisit. Præcipiensque diabolo, ut suum præstolaretur adventum, ecclesiam est ingressus, & Completorium devote dixit, & solitas orationes complete peregit. Reversusque dixit ei, ut prædictum locum sibi ostenderet iterum relegendum. Qui dum crebro revolveret, & tandem locum vacuum reperisset, iratus dixit: Turpiter me decepisti: pœnitet me, quod librum meum tibi ostendi, qui peccatum tuum orationum tuarum virtute delesti. Et his dictis, confusus evanuit. Miror fabellam tam insulsam Torello etiam placere potuisse: nam eadem paululum mutata refert ad annum 430 num. 57, citans Leonardum Utinensem, quem antiquum vocat scriptorem, cum non floruerit ante seculum XV. Non meretur seriam refutationem tam inepta historiuncula, quæ fingi non potuit, nisi ab homine plane indocto.
[714] Rivius in Vita lib. 4, cap. XI describens Africæ excidium per Wandalos, [oratio Augustini nomine circumlata.] de Augustino § 2 ex recentiorum auctoritate sic loquitur: Tradunt & orationem, per id tempus admodum opportunam, Deo fundere consuevisse, quam Cardinalis Seripandus alicubi repertam protulerit in concilio Tridentino, cujus agebat nomine Sedis apostolicæ legatum; ab Urbano Papa VIII novissime agnitam. Orationem deinde ipsam subdit, his verbis conceptam: Ante oculos tuos, Domine culpas nostras ferimus; & plagas, quas accepimus, circumferimus. Si pensamus malum, quod fecimus; minus est, quod patimur; majus est, quod meremur. Peccati pœnam sentimus, & peccandi pertinaciam non vitamus. In flagellis tuis infirmitas nostra teritur, & iniquitas non mutatur. Mens ægra torquetur, & cervix non flectitur. Vita in dolore suspirat, & in opere non se emendat. Si exspectas, non corrigimur: si vindicas, non duramus. Confitemur in correctione, quod egimus; obliviscimur post visitationem, quod flevimus. Si extenderis manum, facienda promittimus: si suspenderis gladium, promissa non facimus. Si ferias, clamamus ut parcas: si peperceris, iterum provocamus ut ferias. Habes, Domine, confitentes reos. Novimus, quod nisi dimittas, recte nos perimus *. Præsta, Pater omnipotens, sine merito quod rogamus; qui fecisti ex nihilo, qui te rogarent.
[Annotata]
* al. perimas
§ LV. Elogia varia de moribus, virtutibus, ingenii & eruditionis præstantia, ac de scriptis S. Augustini.
[Elogiis suis Augustinum exornarunt Nebridius ejus discipulus,] Quandoquidem S. Augustinus, uti contingere solet viris quibuslibet præstantissimis, suos olim obtrectatores habuit, & iniquos nostro etiam ævo censores, nec inutile erit nec ingratum lectori, si elogia quædam hic exhibeamus, quibus fama Viri integerrimi sapientissimique contra insulsas hominum sibi placentium calumnias vindicetur. In iis autem recensendis ordinem fere temporis sequi conabor, exordium ducturus ab iis, qui Augustinum familiariter cognoverunt, aut certe litterarum cum eo habuerunt commercium; & paucos deinde additurus, qui post Sanctum nostrum vixerunt.
Nebridius discipulus ac familiaris Sancti amicus, epist. 114 editionis Plantinianæ, at 5 novæ editionis Parisiensis, ejus nuper conversi amorem in Deum sic declarat: Itane est, mi Augustine, fortitudinem ac tolerantiam negotiis civium præstas, necdum tibi redditur illa exoptata cessatio? Quæso, qui te tam bonum homines interpellant? Credo, qui nesciunt, quid ames, quid concupiscas? Nullusne tibi est amicorum, qui eis amores referat tuos? Nec Romanianus, nec Lucinianus? Me certe audiant. Ego clamabo, ego testabor, te Deum amare, illi servire atque inhærere cupere. Idem epist. olim 71, nunc 6, Augustini sapientiam commendat his verbis: Epistolas tuas perplaceat * ita servare ut oculos meos. Sunt enim magnæ, non quantitate, sed rebus, & magnarum rerum magnas continent probationes. Illæ mihi Christum, illæ Platonem, ille Plotinum sonabunt. Erunt igitur mihi & ad audiendum propter eloquentiam dulces, & ad legendum propter brevitatem faciles, & ad intelligendum propter sapientiam salubres.
[716] [Maximus Madaurensis paganus, S. Paulinus Nolanus,] Sapientiam quoque atque eloquentiam Augustini agnovit Maximus Madaurensis homo ethnicus, qui in epist. 43, nunc 16, illum sic affatur: Sed illud, quæso, Vir sapientissime, uti remoto facundiæ robore atque exploso, qua cunctis clarus es, omissis etiam, quibus pugnare solebas, Chrysippeis * argumentis, postposita paululum dialectica, quæ nervorum suorum luctamine nihil certi cuiquam relinquere nititur, ipsa re approbes, quis sit iste Deus &c. S. Paulinus Nolanus episcopus in laudes Augustini excurrit frequentissime ac disertissime, sed quædam ex illo jam recitata sunt, pauca tamen alia hoc loco adjungo. Epist. 35, nunc 24, ad Alypium sic habet: Accepimus enim insigne & præcipuum dilectionis & sollicitudinis tuæ opus, sancti & perfecti in Domino Christo viri, fratris nostri Augustini, libris quinque confectum, quod ita miramur atque suspicimus, ut dictata divinitus verba credamus. Plura de his ad ipsum Augustinum scripsit Paulinus, quæ data sunt num. 182. Idem epist. 58, nunc 121, Augustinum de multis quæstionibus consulens, eum initio sic alloquitur: Dic ergo mihi, benedicte Doctor Israël. Et in fine: Expone ergo hanc … clausulam mihi, quia lucere non dubito sanctæ animæ tuæ, quæ de interioris oculi puritate meruit illuminationem Spiritus sancti, per quem scrutari & inspicere possit etiam alta Dei.
[717] Januarius tantam de Augustini sapientia existimationem conceperat, [Januarius, Nectarius paganus, Severus Milevitanus,] ut eum consulens scripsisset, nihil latere Augustinum, ut ex responsione Sancti colligitur, seu epistola 119, nunc 55, cap. 22, ubi ait: Tantum enim absum ab eo, quod putasti nihil me latere &c.
Nectarius paganus epist. 201, nunc 90, Augustinum vocat, instructum disciplinis omnibus Virum.
Severus Milevitanus antistes, qui jam laudavit Augustinum ejusque scripta num. 568, eumdem his verbis exornat epist. 37, nunc 109: O vere artificiosa Apis Dei, construens favos divini nectaris plenos, manantes misericordiam & veritatem, per quos discurrens deliciatur anima mea, & vitali pastu, quidquid in se minus invenit, aut imbecillum sentit, resarcire & suffulcire molitur. Benedictus Dominus per præconium oris tui, & fidele ministerium: quod sic concinere & respondere facis canenti tibi Domino, ut quidquid de ejus plenitudine ad nos usque redundat, jucundius efficiatur & gratius per tuum elegantem famulatum & succinctam munditiam, & fidele ac castum simplexque ministerium: quod ita resplendere facis per argutias tuas & vigilantiam tuam; ut perstringat oculos, & in se rapiat; nisi tu idem innuas Dominum, ut quidquid in te delectabile lucet, referentes nos ad illum, ipsius esse agnoscamus, de cujus bonitate tam bonus es, & de cujus puritate & simplicitate & pulchritudine, purus, simplex & pulcher es.
[718] Consentius, multas Augustino quæstiones proponens, [Consentius monachus, Volusianus ethnicus, Macedonius vir illustris,] epist. 221, nunc 119, sic affatur Sanctum sub initium epistolæ: Tamen tu Vir admirabilis, si tibi ille Pater noster, solus conscius secretorum, qui habet clavem David, serenissimo cordis obtutu cælorum machinam penetrare concessit, & revelata (ut scriptum est) facie gloriam Domini speculari, in quantum tibi ille, qui hujusmodi cogitationem dedit, promendi dederit facultatem, enuncia nobis &c. Et in medio: Sed tu Vir, cui cælum, ut arbitror, ipsum subtilitate cogitationum intrare concessum est, .. super omnia sidera ad ipsam contemplationem, altitudinem mundi cordis attollis &c. Ac demum circa finem volens errores suos publice ab ipso corrigi: Cur ergo, Vir doctrinæ hujus, quæ in Christo est, culmen, arguere palam corrigendum de cætero filium dubitas?
Volusianus ethnicus moderatus, pro cujus conversione laborabat Sanctus, epist. 2, nunc 135, Augustinum sic compellat: Petis a me, Vir probitatis justitiæque documentum. Et ejusdem eruditionem in fine commendat hisce verbis: Interest famæ tuæ, ut quæsita noverimus. Utcumque absque detrimento cultus divini in aliis sacerdotibus toleratur inscitia, at cum ad antistitem Augustinum venitur, Legi deest, quidquid contigerit ignorari.
Macedonius vir pius æque ac illustris epist. 51, nunc 154, ad Augustinum scribit sequentia: Miro modo afficior sapientia tua, & in illis, quæ edidisti, & in his, quæ interveniens pro solicitis *, mittere non gravaris. Nam & illa tantum habent acuminis, scientiæ, sanctitatis, ut nihil supra sit: & hæc tantum verecundiæ, ut, nisi faciam, quod mandas, culpam penes me remanere, non in negotio esse, dijudicem… Explicui tuos libros (tres priores de Civitate Dei) neque enim tam languidi aut inertes erant, ut me aliud quam se curare paterentur: injecerunt manum, ereptumque aliis solicitudinum causis, suis vinculis illigarunt. Ita enim mihi Deus propitius sit, ut ego anceps sum, quid in illis magis mirer, sacerdotii perfectionem, philosophiæ dogmata, historiæ plenam notitiam, an facundiæ plenam jucunditatem, quæ ita imperitos etiam illicere potest, ut donec explicent, non desistant, & cum explicaverint, adhuc requirant.
[719] [S. Hieronymus, Jacobus & Timasius, Valentinus abbas,] S. Hieronymus multis locis Augustini celebrat eruditionem: at, cum pleraque jam relata sint § 20 & 43, unum hic addo ex epistola Hieronymi inter Augustinianas 27, nunc 165, ad Marcellinum & Anapsychiam, in qua Marcellinum remittit ad Augustinum his verbis: Certe habes ibi virum sanctum & eruditum Augustinum episcopum, qui viva, ut aiunt, voce docere te poterit, & suam, imo per se nostram, explicare sententiam.
Jacobus & Timasius, ab erroribus Pelagianis avulsi, in Epistola apud Benedictinos 168 librum S. Augustini de Natura & gratia celebrant his verbis: Ita nos refecit & recreavit gratia Dei, ministrata per verbum tuum, ut prorsus germani dicamus, “Misit verbum suum & sanavit eos”, domine beatissime & merito venerabilis Pater. Sane ea diligentia ventilasse sanctitatem tuam textum ejusdem libelli (Pelagii) reperimus, ut ad singulos apices responsa reddita stupeamus. Et inferius: Nos vero, etsi olim spiritu claritatis, qui in te est, docti, subjectionem ejus abjecerimus erroris, in hoc etiam nunc gratias agimus, quod hæc, quæ ante credidimus, nunc aliis aperire didicimus, viam facilitatis uberiore Sanctitatis tuæ sermone pandente.
Valentinus abbas Adrumetinus in Epistola 256, nunc 216, acceptum ab Augustino librum de Gratia & libero arbitrio non minori prosecutus est laude. Verba ejus subnecto: Venerabilia scripta, & librum tuæ Sanctitatis ita tremebundo corde suscepimus, ut, sicut beatus Helias, cum in speluncæ limine staret, faciem suam, gloria Domini transeunte, velavit, ita nos objurgatos oculos teximus, quia per rusticitatem fratrum nostrorum nostro judicio erubuimus, quorum inordinata profectione tuam meruimus Beatitudinem salutare, quia tempus loquendi & tempus tacendi, ne, dum per dubitantes, & de veritate fluctuantes scriberemus, de dictis sapientiæ tuæ, quæ est sicut angeli Dei, dubitare cum dubitantibus videremur. Non enim erat nobis necessarium interrogare de beatitudine & de sapientia tua, quæ est nobis nota per Dei gratiam. Nam ad librum dulcissimum Sanctitatis tuæ ita sumus alacriter jocundati, ut sicut Apostoli Dominum, post resurrectionem prandentem secum, non audebant interrogare, quis esset: sciebant enim, quia Jesus est: ita & nos nec voluimus nec ausi sumus interrogare de libro, utrum tuæ sanctitatis esset, cum ipsa fidelium gratia, quæ * in eo liberaliter commendatur, nobis tuum *, domine sancte Papa, eloquiis vivacissimis contestetur.
[720] Quodvultdeus diaconus Carthaginensis miris elogiis Sanctum commendavit, [Quodvultdeus diaconus, Darius comes,] dum postulabat, ut scriberet de Hæresibus; at ejus verba jam prolata sunt num. 679 & 680: unum hic addo, quod in Epistola Benedictinorum 223 respondit excusanti se Sancto ob difficultatem Operis: Difficultatem Operis … nec ipse ignorans ante prædixi: sed de divini fontis ubertate, quam tibi Dominus tribuit, veraci corde præsumpsi.
Darius comes in Epistola 263, nunc 230, singularem erga Augustinum venerationem cum pari amore declarat hisce verbis: Utinam, domine sancte Pater, ut nomen meum ad aures tuas … perlatum est, ita memetipsum Deus omnium Deus tuus, manibus tuis atque oculis obtulisset, … ut cælestis sapientiæ tuæ verissimos atque immortales fructus ore tuo potius, veluti cujusdam puræ aquæ dulcedinem, ab ipso fontis præsenti ac perpetuo liquore sumpsissem! O me, non modo ter aut quater, ut apud nescio quem est, sed millies & omni numero plus beatum, si mihi datum esset præsenti intueri tuos vere sidereos vultus, vocemque divinam ac divina canentem, & non solum mentis fructus, sed etiam cum aurium jucunditate sumere & haurire licuisset. Putarem profecto me quasdam immortalitatis leges, non modo de cælo, sed in ipso constitutum cælo suscipere, & quasdam Dei voces non longe de templo, sed prope ipsum Dei astantem tribunal audire. Idem post multa alia Sancti elogia suum in ipsum amorem sic exponit: Si enim credis, mi Pater, adeo nostris sensibus ac præcordiis inhæsisti, ex quo non contenti tua fama tam gloriosa, tam maxima, scriptis te * tuis intueri maluimus, cum una mihi, atque hæc brevis, epistola tua ardoris tantas flammas incendiaque commoverit.
[721] Longinianus philosophus Ethnicus, acceptis Augustini litteris, [Longinianus ethnicus philosophus,] in Epistola 21, nunc 234, de eo quid sentiret, expromit: Beatus sum, inquit, & relucentis puro virtutis tuæ lumine admodum illustratus, qui dignum me divini tui affaminis honore cumulandum esse duxisti. Et deinde: Priusquam… Lybia possideret virum bonum, ut tu mediusfidius & eris & fuisti. Siquidem adhuc post hominum memoriam, nisi Xenophontis figmentis compositæ fabulæ schema concedas, adhuc audierim, legerim, viderim neminem, aut certe post unum, nullum, quod, Deo teste, bono periculo certoque dixerim, nisi te, Deum conniti semper agnoscere, & posse puritatem animi corporisque, projecta gravedine, sectari facillime, & spem perfectæ conscientiæ non dubia credulitate tenere. Et demum sub finem: Sed ante omnia quæso te, ut … me, quid de his existimes, vel tu quid sentias, sanctis scriptis tuis, ut ille ait, jam non melle, sed nectare dulcioribus, informare digneris.
[722] Audax grammaticus, cupiens prolixiorem ab Augustino epistolam, [Audax grammaticus,] hæc ad eum scribit Epistola 139, nunc 260: Provocavi .. te, dulcis Antistes, non ut prælargi pectoris pusillum libamen acciperem, sed ut ingens divitis ubertim flumen haurirem. Thesaurum sapientiæ desideravi, sed minus accepi quam volui, licet minus non debet dici, sed munus, quod oraculum Legis contulerit Augustinus, sacrator justitiæ, instaurator spiritalis gloriæ, dispensator salutis æternæ. Tam tibi mundanus orbis notus est quam notatus: tam tu ei cognitus quam probatus. Opto itaque sapientiæ floribus pasci, & vivi fontis haustibus irrigari.
[723] S. Prosper in Epistola ad Augustinum, præfixa libro de Prædestinatione Sanctorum, [S. Prosper Aquitanus,] apud Benedictinos inter Epistolas 225, curam Sancti pro universa Ecclesia contra hæreticos commendat hunc in modum: Excubante enim pro universis membris corporis Christi vigilantissima industria tua, & adversus hæreticarum doctrinarum insidias veritatis virtute pugnante, nullo modo mihi verendum putavi, ne onerosus tibi aut importunus essem in eo, quod ad multorum salutem, ac perinde ad pietatem tuam pertinet; cum potius reum futurum esse me crederem, si ea, quæ valde perniciosa esse intelligo, ad specialem Patronum fidei non referrem. Idem S. Prosper in Epistola ad Rufinum, in novissima Operum ejus editione col. 89, sic loquitur de Sancto nostro: Beatissimus quoque Augustinus, præcipua utique in hoc tempore portio Domini sacerdotum, copiose & pulcre in multis voluminum disputationibus destruxit (versutias Pelagianorum:) utpote inter multa Dei dona, quibus illum abundantissime Spiritus veritatis implevit, habens etiam hanc scientiæ & sapientiæ ex Dei caritate virtutem, ut non solum istam adhuc in suis detruncationibus palpitantem, sed etiam multas prius hæreses invicto verbi gladio debellaret. Cui inter tot certaminum palmas, inter tot triumphorum coronas ad illuminationem Ecclesiæ, & ad gloriam Christi, qua ipse illustratus est, quidam nostrorum (quod de ipsis multum dolendum est) occultis, sed non incognitis susurrationibus obloquuntur. Hi erant Semipelagiani. Idem in libro contra Collatorem cap. 1, Viginti, inquit, & eo amplius anni sunt, quod contra inimicos gratiæ Dei Catholica acies hujus Viri ductu pugnat & vincit. Et cap. 21 Augustinum vocat, præcipuum suo tempore in doctrina ecclesiastica Virum, & pastoralis speculæ validissimam Turrim. Prolixius ex S. Prospero elogium datum est num. 502. Plura habet idem Sanctus locis variis, quæ brevitatis gratia prætermittimus.
[724] [S. Cælestinus Papa,] S. Cælestinus Papa, in Epistola ad Galliarum episcopos, inter Opera S. Prosperi col. 262 sic habet: Augustinum sanctæ recordationis virum, pro vita sua atque meritis, in nostra communione semper habuimus, nec umquam hunc sinistræ suspicionis saltem rumor aspersit: quem tantæ scientiæ olim fuisse meminimus, ut inter magistros optimos etiam a meis semper decessoribus haberetur. Bene ergo de eo omnes in commune senserunt, utpote qui ubique cunctis & amori fuerit & honori.
[725] [Julianus Pomerius,] Julianus Pomerius, qui floruit sub finem seculi V, ac magister fuit S. Cæsarii Arelatensis, in Opere de Vita contemplativa adscripto olim S. Prospero, at nunc in ejus Appendice impresso, lib. 3, cap. 31 de Sancto nostro scripsit sequentia: Sanctus Augustinus episcopus, acer ingenio, suavis eloquio, sæcularis litteraturæ peritus, in ecclesiasticis laboribus operosus, in quotidianis disputationibus clarus, in omni sua actione compositus, in expositione fidei nostræ Catholicus, in quæstionibus absolvendis acutus, in revincendis hæreticis circumspectus, & in explicandis Scripturis canonicis cautus.
[726] [Gennadius Massiliensis,] Gennadius Massiliensis in Catalogo scriptorum cap. 38 partim laudat, partim reprehendit Augustinum, ut vel hinc agnoscas hominem Semipelagianis erroribus addictum. Apud Suffridum Petrum pag. 157 elogium ejus sic legitur impressum: Augustinus Afer, Hipponensis oppidi episcopus, vir eruditione divina & humana orbi clarus, fide integer, & vita purus: scripsit quanta nec inveniri possunt. Quis ergo * glorietur omnia se illius habere: aut quis tanto studio legat, quanto ille scripsit? Unde & multa * loquenti accidit, quod dixit per Salomonem Spiritus sanctus: In multiloquio non effugies peccatum. Edidit tamen senex, quod juvenis cœperat, de Trinitate libros duodecim (alias quindecim *) in quibus (ut Scriptura ait) introductus in cubiculum Regis, & decoratus veste multifaria sapientiæ Dei, exhibuit Ecclesiam non habentem maculam, aut rugam, aut aliquid ejusmodi. De Incarnatione quoque Domini idoneam edidit pietatem. De Resurrectione etiam mortuorum simili cucurrit sinceritate: licet minus capacibus dubitationem de abortivis fecerit. Catholicus permansit * tamen, & error illius sermone multo, ut dixi, contractus, lucta hostium exaggeratus, necdum hæresis quæstionem dedit.
[727] Ab his non multum differt editio Joannis Martianay tom. 5 Operum S. Hieronymi col. 35, [qui, dum quædam in Sancto carpit, vel hinc se prodit Semipelagianum,] licet verba hinc inde aliqua sint mutata. Quædam etiam verba aliter leguntur in duobus codicibus nostris Mss., ut notavi in margine, sensus tamen est idem. Porro apud Siffridum adduntur sequentia, quæ notat ab interpolatore quodam adjecta: Egregio ingenio & excellenti studio Ecclesiæ serviens, Juliani hæretici libris inter impetum obsidentium Vandalorum in ipso dierum suorum fine respondit: & in defensione Christianæ sapientiæ perseverans, moritur Theodosio & Valentiniano regnantibus. Ceterum dubitare non possumus, quin Gennadio in Augustino displicuerint ea, quæ contra Semipelagianos scribit, atque aliqua etiam improbaverit in scriptis contra Pelagianos. Verum judicium hominis a veritate alieni & erroribus addicti officere non potest Sancti gloriæ. Quod autem addat, Catholicum permansisse, inde haud dubie factum, quod Augustinus Semipelagianos non impugnaverit, ut hæreticos, sed ut errantes, cum errores eorum post Sancti mortem sint ab Ecclesia proscripti.
[728] Possem hic recensere varios Pontifices & concilia etiam œcumenica, [Demum, omissis aliis, S. Gregorius,] quæ doctrinam S. Augustini laudaverunt atque approbaverunt: at id minime necessarium judico, cum nullus sanæ mentis dubitet de doctrinæ S. Augustini ejusque dogmatum præstantia. Quapropter, cum infinitum sit, omnes recensere velle aut mediæ aut nostræ ætatis scriptores, qui Sanctum eximiis prosecuti sunt elogiis, omissis ceteris omnibus, duos tantum addo Ecclesiæ doctores, S. Gregorium scilicet Magnum, & S. Bernardum: quibus accedere poterit Bernardi amicus venerabilis Petrus Cluniacensis.
Gregorius lib. 10, epist. 37 editionis novissimæ ad Innocentium Africæ præfectum, qui ipsius Expositionem in Job postulaverat, sic rescribit: Si delicioso cupitis pabulo saginari, beati Augustini patriotæ vestri Opuscula legite, & ad comparationem siliginis illius nostrum furfurem non quæratis.
[729] Bernardus serm. 80 in Cantica sic breviter habet: [S. Bernardus ac Petrus Cluniacensis.] Augustinus hic est, validissimus malleus hæreticorum. A Petro Cluniacensi in Epistola ad Bernardum, quæ inter Bernardinas novæ editionis est 229, Augustinus vocatur, Maximus post Apostolos ecclesiarum instructor. Ne plura de Operibus Sancti nostri elogia corradere sit necesse, facit communis etiam hodie Ecclesiæ consensus, ut jam monui. Ad alia igitur progredior.
[Annotata]
* al. perplacet
* i. e. dialecticis
* al. sceleratis
* quæ omittitur apud Lov.
* Lov. tuis
* Lov. me
* in Mss. enim
* in Mss. Ex multa eloquentia
* Quindecim in Mss. nostris
* sequentia non sunt in Mss.
§ LVI. Cultus Sancti.
Quo præcise tempore inchoatus sit S. Augustini cultus, [Sanctus a seculo VI Fastis adscriptus,] exacte determinari non potest: at venerationem ipsius viguisse jam seculo VI, certum est & indubitatum. Imprimis ejus memoria celebratur in antiquissimo Kalendario Carthaginensi, quod edidit Mabillonius tom. 3 Analeciorum, ubi pag. 399 ad IV Kalendas Septembris sic legitur: Depositio Restitui & Agustini * episcopi. Non constat, cur Sanctus hic annuntietur XXIX Augusti, cum obierit XXVIII ejusdem mensis. Tillemontius art. 352 inde suspicatur, illum obiisse nocte inter XXVIII & XXIX media. Verum, quidquid sit de hac conjectura, uti Victor Vitensis asserit, Sanctum XXVIII Augusti defunctum esse, ita festivitas ejus in Occidentali Ecclesia eadem die semper celebrata est, nomenque ejus omnibus passim Fastis adscriptum. Hieronymiana apud Florentinium ad XXVIII sic habent: Ippone Regio depositio sancti Augustini episcopi & confessoris. Vetus Romanum a Rosweydo editum: In Africa Augustini episcopi. In Gallia quoque celebratam esse a seculo VI S. Augustini festivitatem, manifeste probant Acta S. Cæsarii Arelatensis, ad diem præcedentem edita, num. 33, dictaque ibidem in Commentario prævio num. 52.
[731] [& cultus XXVIII Augusti,] Ado ad eumdem diem prolixo Sanctum laudat elogio, cujus postremam tantum partem subjungo: Hujus corpus venerabile, primo de sua civitate propter barbaros Sardiniam translatum, nuper a Leutprando rege, dato magno pretio, Ticinis relatum, & honorifice conditum est. Hisce de translationibus post exponendis consonant Usuardi & Bedæ Martyrologia. Verum, omissis aliis, unius Romani hodierni elogium subnecto, quod est hujusmodi: Hippone Regio in Africa natalis sancti Augustini episcopi, & Ecclesiæ doctoris eximii: qui beati Ambrosii episcopi opera ad Catholicam fidem conversus & baptizatus, eam adversus Manichæos, aliosque hæreticos acerrimus propugnator defendit: multisque aliis pro Ecclesia Dei perfunctus laboribus, ad præmia migravit in cælum: cujus reliquiæ primo de sua civitate propter barbaros in Sardiniam delatæ, & postea a Luitprando rege Longobardorum Ticinum translatæ, ibi honorifice conditæ sunt.
[732] [festa conversionis & utriusque translationis:] Aliis quoque diebus de Sancto nostro agunt Martyrologia. Conversionem ejus & baptismum annuntiat Romanum cum auctario quodam Usuardi nostri die V Maii: conversio autem in Indice Ms. Usuardi notatur XVII ejusdem mensis, ut illa die observarunt Majores nostri in Prætermissis. Verumtamen neutra est conversionis aut baptismi dies, ut dictum est § 8. Unde vero contigerit, ut illa dies V Maii scriberetur in Martyrologio, colligi videtur ex Chronicis Josephi Pamphili, qui fol. 52 hæc memorat: Anno Domini MCCCXLI conventus habitus est Tolosæ, decerniturque ut fieret festum conversionis S. Augustini, idque in Calendario scriberetur die quinta Maii. Forsan non alia de causa dies illa electa, quam ut post festum S. Monicæ Filii ejus conversio celebraretur. De posteriori corporis sacri translatione meminit Romanum ad XXVIII Februarii his verbis: Papiæ translatio corporis sancti Augustini episcopi ex Sardinia insula, opera Luithprandi regis Longobardorum. Eamdem translationem illa die memorant auctaria varia in Usuardo nostro. Sed ab aliis ibidem ponitur translatio in Sardiniam, quæ apud Eremitas Augustinianos celebratur XI Octobris, & eodem die memoratur in variis Usuardi nostri auctariis. Habetur insuper in variis Fastis Commemoratio S. Augustini diebus variis, videlicet XXIV Januarii, VI Martii, 1 Aprilis, & V Junii, quemadmodum in Prætermissis ad prædictos dies in Opere nostro observatum est.
[733] Porro festivitatem sancti Doctoris celebratam aliquando fuisse eo modo, quo celebrantur festa Apostolorum, [festivitas Sancti olim celebrata] discimus ex Bullario Augustinianorum, edito per Laurentium Empoli, in quo a pag. 243 recitatur bulla Leonis X, qua, exemplo prædecessorum suorum Sixti IV & Alexandri VI, festivitatem Augustini modo prædicto celebrari jubet. Bullam ipsam accipe: Leo Papa decimus universis & singulis, præsentes literas inspecturis, salutem & Apostolicam benedictionem. Accepimus, quod licet Sanctorum favor apud Deum pro humani generis salute necessarius maxime sit, & fel. rec. Sixtus Papa quartus prædecessor noster proinde considerans beatissimi Augustini de fide orthodoxa plurima & insignia merita, ejus festum perpetuis temporibus ex tunc futuris a Christi fidelibus cum cessatione eo die ab omni opere, sicuti cujusvis Apostoli festum, ubique coli & celebrari debere statuerit, & sub excommunicationis sententia præceperit; & deinde piæ memoriæ Alexander Papa sextus, etiam prædecessor noster, eadem consideratione motus, statutum & præceptum hujusmodi innovaverit & approbaverit, prout in eorum inde confectis litteris plenius continetur: tamen in aliquibus orbis partibus, præsertim in provincia Provinciæ, in qua plures Fratrum Eremitarum Ordinis ejusdem Sancti domus existunt, statutum & præceptum prædicta in eorum, qui id audent, animarum perniciem, omnipotentis Dei, qui venerari voluit in Sanctis suis, indignationem, & Apostolicæ auctoritatis contemptum, violare præsumunt.
[734] Quare nos, qui cum universa militanti Ecclesia in ejusdem Sancti spiritualibus plantis, [cum vacatione ab opere,] quas ad Christianæ religionis præsidium jam ab inde consuevit, in dies reficimur, volentes super his salubriter providere, ex certa nostra scientia, auctoritate Apostolica, statutum & præceptum, ac litteras Sixti & Alexandri prædecessorum hujusmodi approbamus & innovamus, ac universos & singulos utriusque sexus Christi fideles ubilibet, & præcipue in dicta provincia constitutos, hortamur in Domino & monemus, eisque in virtute sanctæ obedientiæ, & sub excommunicationis sententiæ pœna districte præcipiendo mandamus, ut ex nunc de cetero in perpetuum festum S. Augustini prædictum, qui unus ex quatuor Ecclesiæ Doctoribus, quorum Officium majus duplex ex ordinatione Pontificum exiit, sicuti cujusvis apostoli colant solemniter & observent, abstineantque eo die penitus ab omni opere, in festis Apostolorum exerceri probibito. Non obstantibus constitutionibus, & ordinationibus Apostolicis, ceterisque contrariis quibuscumque. Denique fidem adhiberi mandamus non modo nostris his litteris, verum etiam & earum exemplis, seu transumptis, modo prælati in dignitate Ecclesiastica constituti sigillo munita, & notarii alicujus publici manu signata fuerint. Datum Romæ apud S. Petrum sub annulo Piscatoris, die quinta Aprilis, millesimo quingentesimo decimo quinto, Pontificatus nostri anno tertio. Idem statutum jam fuerat pro locis quibusdam particularibus per Joannem XXII & Innocentium VIII, quorum statuta ad totam Marchiam Tarvisinam extendit Alexander VI, ut videre est in ejus bulla anni 1493, in laudato Bullario pag. 34. Quamdiu autem festivitas Sancti eo modo celebrata sit, non invenio. Si illa consuetudo citius non fuit abolita, abrogata certe fuit per constitutionem Urbani VIII, anno 1642 datam, editamque in Bullario Cherubini tom. 5 pag. 410, qua abrogantur festa omnia ibidem non expressa: nam Augustini festivitas de præcepto celebranda in bulla non præscribitur.
[735] [quod deinde rursus in Hispania cœpium.] Verumtamen pietas Caroli II Hispaniarum regis erga S. Augustinum effecit apud Innocentium XI, ut Sancti festivitas Hispanis omnibus celebranda præscriberetur. Bullam Innocentii edidit Ludovicus Torellus in Seculis Augustinianis tom. 5 pag. 188. Data hæc est anno 1677, XXIII Februarii, in eaque sic loquitur Pontifex: Cum itaque sicut charissimi in Christo filii Caroli Hispaniarum regis Catholici nomine dilectus filius noster Joannes Everardus S. R. E. presb. card. Nidhardus nuncupatus, ipsius Caroli regis apud nos & sedem Apostolicam orator, nobis nuper exposuit, ipse Carolus rex pro singulari sua, subditorumque suorum in Hispaniarum regnis degentium, erga S. Augustinum episcopum Hipponensem Ecclesiæ doctorem præcellentissimum, devotione, festum ejusdem sancti Doctoris in dictis regnis de præcepto servari plurimum desideret; nos devota grataque animi devotione considerantes, quantis optimus ille Magister, a sanctis prædecessoribus nostris Cœlestino, & Gregorio Magno, eximiis laudibus decoratus, in Ecclesia Dei (quam editis ad orthodoxæ fidei defensionem, suæque doctrinæ elucidationem, vitæque & morum ex Christi norma formandorum institutionem, tot clarissimis atque irrefragabilibus scriptis, longe lateque illustravit, & illustrare hodieque non cessat) meritis præfulgeat, ac proinde piis enixisque memorati Caroli regis precibus, nobis super hoc humiliter porrectis benigne inclinati, ut perpetuis futuris temporibus festum ejusdem sancti Augustini in universis Hispaniarum regnis prædictis de præcepto servetur, authoritate Apostolica tenore præsentium statuimus ac decernimus & ordinamus.
[Annotata]
* l. Augustini
§ LVII. Gemina sacri corporis translatio.
Corpus S. Augustini, quod Hippone primum fuerat sepultum, [Corpus Sancti translatum in Sardiniam, inde Ticinum:] in Sardiniam delatum esse, indeque postea Ticinum translatum, consentiunt eruditi: at de tempore harum translationum aliisque adjunctis, non omnino concordant, quod in illis variæ occurrant difficultates, quas hoc loco examinandas explicandasque suscipimus. Epistolam de utraque translatione ad Carolum Magnum scripsisse dicitur Petrus Oldradus archiepiscopus Mediolanensis: verum & fides illius epistolæ suspecta admodum est, & quæ narrantur in illa tam accurata & certa non sunt, ut ex illius auctoritate tempora aliaque adjuncta determinare possimus. Itaque, priusquam recitemus dictam epistolam, illa aliunde stabilire conabimur, quantum possumus.
[737] [translatio prima facta tempore persecutionis Wandalicæ, sub Trasamundo, ut creditur,] Scriptores omnes, qui commemorarunt translationem ex Africa in Sardiniam, testantur eam esse factam propter barbaros, id est, Wandalos Arianos, qui Catholicos in Africa persecuti sunt sub variis regibus, ita ut hinc certum non fiat, sub quo Wandalorum rege translatio sit peracta. Memorata Petri Mediolanensis epistola habet, translationem contigisse in persecutione Trasamundi, qui Africanos episcopos in Sardiniam relegavit; eaque opinio plurimis probata est. Baronius in Annalibus ad annum 504 agens de hac episcoporum relegatione, num. 38 subjungit sequentia: Tunc plane accidisse perhibetur, ut Hipponensis episcopus, & alii ejus provinciæ Numidiæ sacerdotes occulte (ut licuit) sacrum ferrent secum una thesaurum, nempe venerandum corpus magni illius totius Ecclesiæ Catholicæ magistri Aurelii Augustini Hipponensis episcopi, simulque ejusdem sacri verticis ornamentum, mitram episcopalem, & episcopatus insigne, baculum pastoralem, sed & alias secum plures eveherent Sanctorum reliquias. Ruinartius in Historia persecutionis Wandalicæ cap. XI, num. 17 consentit his verbis: Sed inter alia cimelia, quæ secum in Sardiniam attulere episcopi Africani, unum certe e pretiosissimis fuit beati Augustini corpus. Cujus quidem translationem etsi nullus istius temporis scriptor memoraverit, tunc tamen factam fuisse ex iis, quæ postmodum contigere, certissime scimus.
[738] Tillemontius tom. 13 Monumentorum art. 353, [licet Tillemontius se opponat; cujus ratio prima nulla est,] & nota 95, hisce repugnat, ac probare nititur, ossa verisimilius translata esse in persecutione Hunnerici anno 484 excitata, quæ universalis fuit. Rationes autem, quas allegat sunt hæ. Oldradus ait, corpus S. Augustini mansisse in Africa annis 56: itaque transferri non potuit tempore Trasamundi, qui regnum adeptus est circa annum 496. Verum hæc ratio nihil evincit, cum Oldradus sibi ipse contradicat, ex quo argumentum Tillemontii sic retorqueo. Oldradus asserit ossa Sancti translata esse a fidelibus & Catholicis episcopis, qui ob Christi fidem ab iniquo Trasamundo rege una cum Fulgentio Ruspensi episcopo … in eamdem insulam (Sardiniam) relegati fuerant. Diutius ergo in Africa manserunt sacra ossa quam annis 56. At, inquit, præstaret deserere auctoritatem Oldradi in iis, quæ de Trasamundo & Fulgentio affirmat, & inhærere epochæ 56 annorum, quam alibi procul dubio invenit. Miror hanc crisim, præsertim cum illam ipse mox evertat. Nam continuo subdit, annis 56 substituendos 54. Quomodo igitur inhæret epochæ Oldradi, quam alibi procul dubio invenit. Jam vero quis nescit, scriptores in annis computandis facilius aberrare, quam in factis referendis? Quis ignorat numeros sæpe perturbari transcribentium vitio, annosque a scriptoribus recte numeratos, hinc deinde apparere mendosos? Itaque, si aliquid auctoritatis tribuendum est Oldradi epistolæ, personæ, quas exprimit, retinendæ sunt, numerique corrigendi. Verum Tillemontius ex epocha Oldradi ratiocinatur contra Oldradum, atque interim ex tribus, quas ille statuit, epochis nullam servat illæsam, sed omnes corrigendas contendit. Hæc igitur prima ejus ratio nihil probat, sed ei potius adversatur, cum translationem sub Trasamundo factam clare edicat Oldradus, idque facile invenire potuerit apud antiquiores, seu ex documentis haurire Ticini aut alibi repertis.
[739] Altera ejus ratio, qua maxime nititur, aperte erronea est & falsa. [altera plane erronea,] Persecutio, inquit, anni DVIII sub Trasamundo, forsan non spectabat nisi ad Byzacenam, adeoque causa non fuerit translationis corporis S. Augustini, quod erat in Numidia. Illustrissimus Fontaninus Ancyranus archiepiscopus in Disquisitione de corpore S. Augustini, ubi cap. 4 late probaverat, persecutionem Trasamundi universalem fuisse in Africa, cap. 5 sic progreditur: Hanc tamen persecutionem ab Hunerico, non a Trasamundo excitatam, suspicatus est Tillemontius.. Sed quo minus vir doctus a suspicionibus suis, quibus sæpe nimis indulsit, in errorem abreptus fuerit, minime dubito. Siquidem Ferrandus Chiffletianus initio capitis XXI, Victor Tunnonensis, Isidorus, Ado, Paullus diaconus, Anonymus Ruinarti, atque auctor Vitæ S. Aviti, a me omnes proxime adducti, quos Tillemontius magnitudine sui Operis fessus & quasi obrutus, consuluisse nequaquam videtur, non certe de Hunerico, sed de Trasamundo nominatim loquuntur, idque consulenti eosdem historicos liquet. Ruinartius in Historia persecutionis Wandalicæ cap. XI num. 8 idem jam ante ostenderat; sed Tillemontium decepit auctor Vitæ S. Fulgentii, qui scripsit sexaginta & eo amplius episcopos catena ligatos exsilii fuisse, quia, ut habet Ruinartius, solos Byzacenæ provinciæ antistites memorat.
[740] [ut probatur:] Verum audiamus ex laudato Ruinartio, quam late se extenderit dicta Trasamundi persecutio: Certe Victor Tunnonensis in Africa episcopus, qui vivente Justiniano floruit, disertis verbis affirmat in Chronico, ex omni Africa centum viginti episcopos a Trasamundo in exsilium detrusos fuisse. Hæc sunt ejus verba: “Trasamundus Ariana insania plenus, Catholicos insectatur, Catholicorum ecclesias claudit, & in Sardiniam exsilio ex omni Africana ecclesia centum viginti episcopos mittit.” Eadem habet Isidorus in brevi Wandalorum Historia æra DXXVI. Ducenti & viginti numero fuisse dicuntur in Chronico brevi, quod supra a nobis editum est. Totidem recenset auctor Historiæ miscellæ, quæ vulgo Pauli diaconi nomine inscribitur. Quinque superadjiciunt Sigebertus & Marianus Scotus. At Hermannus Contractus triginta & ducentos episcopos a Trasamundo in Sardinia variisque insulis afflictos fuisse commemorat. Idem fere habent alii istius ævi scriptores, quos singillatim recensere nihil juvat; at vel ex solo Eugenii Carthaginensis exemplo patet, aliarum etiam, præter Byzacenam, provinciarum episcopos e suis sedibus a Trasamundo ejectos fuisse.
[741] [annus hujus translationis incertus.] Itaque acquiescere poterat Tillemontius sententiæ passim receptæ, qua creditur, ossa S. Augustini tempore persecutionis Trasamundi in Sardiniam delata fuisse ab episcopis eo relegatis. Nam ipse fatetur, in persecutione Hunerici episcopos non ablegatos fuisse in Sardiniam, sed partim in Corsicam missos, partim in Africa retentos, ita ut minime fiat verisimile, ossa Sancti tunc in Sardiniam delata; aliamque translationem fingere oporteret, de qua nullus umquam vel verbo meminit. Quo autem Trasamundi, aut Christianæ epochæ anno, translatio contigerit, determinari certo non potest. Si credamus Oldradi epistolæ, eam esse factam, dum S. Fulgentius Ruspensis episcopus in exsilium missus est a Trasamundo, non potuit esse facta ante annum 508, quo S. Fulgentius ordinatus est episcopus, ut passim tradunt eruditi. At fateor epistolæ auctoritatem tantam non esse hac in re, ut per illam res satis fiat certa. Sufficiat igitur dixisse, translationem contigisse sub Trasamundo circa initium seculi VI.
[742] [Variæ sententiæ de anno translationis secundæ:] Postquam ultra ducentos annos sacra ossa in Sardinia fuerant deposita, cum insula vastaretur a Saracenis, magno pretio redempta sunt opera Luitprandi Longobardorum regis, ac Ticinum translata. De anno hujus translationis disputant eruditi: nam alii statuunt 712, alii 721, alii 722 aut etiam 723 ac 725, alii demum annos alios, ut contingere solet in re obscura atque incerta. Baronius in Annalibus ad annum 725 num. 1 eodem ipso anno ossa Sancti translata credidit. Mabillonius in Actis sanctorum Ordinis sui tom. 3 pag. 437 translationem illigavit anno 722: sed in Museo Italico tom. 1 pag. 221 ob inventum quoddam Luitprandi diploma sententiam mutavit, annumque designavit 712, quem etiam amplexus est Ruinartius in Historia persecutionis Wandalicæ cap. XI num. 17. Verum Tillemontius in Augustino nota 95, & Pagius in Critica ad annum 725 num. 1 contendunt, annum hujus translationis adhuc incertum esse, opinionemque secundam Mabillonii tot rationibus oppugnant, ut illam ipse rursus deseruerit in Annalibus Benedictinis tom. 2 pag. 67, atque anno 722 translationem iterum innexuerit. Fontaninus in Disquisitione de corpore S. Augustini cap. 10 non modo annum 722 amplectitur, sed confidenter quoque subjungit: Quare annus translationis, qui Pagio … & Tillemontio videbatur incertus, jam certus habendus est. Ita illi. At priusquam hæc disquiramus, audiamus translationem per scriptores antiquos assertam, ut inde disputationi nostræ lux affulgeat.
[743] Venerabilis Beda, qui eodem illo vivebat tempore, [ex Beda habemus, factam esse primis novem annis Leonis Isaurici;] in fine libri de Sex ætatibus mundi, describens primos novem Leonis Isaurici annos, hæc omnium postrema memorat: Liudbrandus audiens, quod Saraceni, depopulata Sardinia, etiam loca fœdarent illa, ubi ossa sancti Augustini episcopi propter vastationem barbarorum olim translata, & honorifice fuerant condita, misit, & dato magno pretio accepit, & transtulit in Ticinis, ibique cum debito tanto Patri honore recondidit. Hisce omnino consonat Paulus Diaconus lib. 6 de Gestis Longobardorum cap. 48. Addit Fontaninus cap. 7 genuinum, ut vocat, Bedæ Martyrologium pag. 413, cujus hæc sunt verba: In Africa sancti Augustini episcopi, qui primo de sua civitate propter barbaros Sardiniam translatus, nuper a Liuthbrando rege Langobardorum Ticinis relatus, & honorifice conditus est. Ex his pro tempore translationis figendo nihil sequitur, nisi translationem contigisse intra primum novennium imperii Leonis Isauri, id est, inter XXV Martii anni 717, quo Leonem ad imperium evectum probat Pagius ad annum 716 num. 3, & anni 726 memoratum diem. Baronius tamen mox laudatus ex Bedæ verbis conjecturam suam desumpsit, sic scribens: Quod scilicet producens ille commentarium suum de Sex ætatibus usque in annum nonum Leonis imperatoris, ponensque extremo loco eam translationem, qua claudit eam lucubrationem, possumus existimare hoc anno (725) eamdem contigisse. At cum Beda omnia, quæ novem annis Leonis sunt facta, confuse referat, fallere videtur hæc conjectura. Legitime tamen ex Bedæ verbis deducitur, translationem non esse factam anno 712, ut agnovit Mabillonius; aut anno 734, ad quem eam retulerat Marianus Scotus.
[744] Nunc videamus, utrum annus 722, qui variorum auctorum calculo firmatur, [varii scriptores designant annum 722,] adeoque saltem probabilis apparet, certus etiam haberi debeat. Laudatus Fontaninus cap. 10, post adductam auctoritatem pervetusti Chronici, in quo translationem consignari anno 722, dixerat Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis sui tom. 3 pag. 437, addit sequentia: Non unum istud Chronicon Germanense Augustini ossium translationem illi anno DCCXXII connectit; sed & alia hoc faciunt. Elnonensis enim, Herbipolensis, & Saxonici Chronicorum auctores idipsum uno ore confirmant. Primum edidit Edmundus Martenius in Thesauro Anecdotorum tom. III pag. MCCCXCIII: alterum Stephanus Baluzius in Miscellaneis tom. 1 pag. DII: tertium Godefridus Guilielmus Leibnitius Accessionum historicarum tom. 2 pag. CX. In tertio tamen hoc Chronico annus Christi DCCXXII, quo ea, quæ diximus, facta sunt, cum V, non VI, imperii Leonis Isaurici anno copulatur, quia Chronographus Saxo annum primum Leonis illigavit A. D. DCCXVIII, quem A. D. DCCXVII illigare debuisset. Hisce demum subdit auctoritatem Sigonii, qui lib. 3 de Regno Italiæ eodem anno translationem commemorat.
[745] [alii tamen 721, ita ut neuter sit omnino certus.] Hæc quidem Chronica, quæ seculo XII & XIII scripta sunt, sufficere mihi videntur, ut translationem figamus circa annum 722, donec certiora proferantur monumenta. Verum illa mihi tanti non sunt, ut cum Fontanino affirmare ausim, annum 722 omnino certum esse, præsertim quia dissentiunt Sigebertus abbas Gemblacensis, Albericus monachus Cisterciensis, anonymus Strozzianus apud Fontaninum cap. 14, & Hermannus Contractus in Chronicis suis: ex quibus tres primi translationem commemorant anno 721, tertius anno 723, qui anni æque cum Bedæ calculis componi possunt ac 722. Quod autem ait Fontaninus, latercula horum chronologorum loco mota esse, dici non potest, nisi divinando, & parum probabiliter, cum nullam ejusce corruptionis probationem adducat. Quapropter translationem malim figere circa annum 722 cum aliqua extensione, quam affirmare certo factam esse anno 722; nam æqualia fere momenta militant pro anno 721, quem a Vincentio Bellovacensi etiam designatum, docebunt verba ejus post citanda.
[746] [Alia translatio, ab aliquibus asserta, facta non videtur.] Odoricus Raynaldus in Annalibus ecclesiasticis ad annum 1228 num. 37 aliam quamdam translationem invenisse se putavit, dum ita scripsit: Neque illud hoc loco reticendum videtur, insertum Pontificio hujus anni regesto Gregorii diploma de translatione corporis S. Augustini episcopi & doctoris, quod Ticini in ecclesia S. Petri de Cælo aureo nuncupata jacebat, in sacrum Mortariense templum solemni pompa celebrata. Fortasse repererit Raynaldus bullam Pontificis, in qua permissum fuit, sacrum corpus Mortariam transferre: at credibile non est, eo translatum umquam fuisse, sive Ticinenses id numquam permiserint, sive alia quacumque de causa. Dubitari etiam posset, an rescriptum, quod vidit Raynaldus, sit satis authenticum, &, si tale sit, an translatio ex eo recte sit deducta, cum verba non attulerit. Quidquid sit, illam translationem fuse refutat Ludovicus Torellus in Seculis Augustinianis ad eumdem annum, eademque satis refutabitur ex iis, quæ dicemus § sequenti.
§ LVIII. Litteræ sub Petri Oldradi nomine editæ de utraque translatione examinantur.
[Litteræ, Petri Oldradi nomine editæ, aut interpolatæ sunt,] Pagius ad annum 725 num. 2 totam Petri Mediolanensis epistolam adulterinam contendit & supposititiam variis rationibus, quas huc transfero: Hæc enim ejus inscriptio, inquit: “Domino regum piissimo Carolo Magno Petrus Oldradus indignus Mediolanensium archiepiscopus”. Anno enim Christi DCCXCVI, quo ea dicitur data, Carolus in litteris Magnus non cognominabatur; imo nec quoad in vivis fuit, hoc titulo nominatus reperitur. (Probat id ex Mabillonio tom. 2 Analect. pag. 420.) Secundo, Caroli magni tempore episcopi solum nomen suum, numquam vero cognomen exprimebant. Imo nondum eo tempore cognomina instituta fuisse, communis sententia fert. Tertio, Papebrochius in Exegesi de episcopis Mediolanensibus, præfixa tomo VII Sanctorum mensis Maii, observat, aliqua diplomata Petro Oldrado episcopo Mediolanensi fuisse afficta, & ab Ughello in Italia sacra recitata, quorum falsitas manifesta est ex variis capitibus, & præsertim quod in illis Petrus dicatur Oldradus, in gratiam scilicet familiæ ejusdem nominis. Denique ea epistola tot anachronismis fœdata est, ut nullam prorsus fidem mereatur.
[748] Rationes hæ evincunt, inscriptionem epistolæ aut fictitiam esse aut certe adulteratam. [aut potius supposititiæ, & scriptoris eo junioris:] Fieri autem facile potuit, ut quis ad nomen Caroli cognomen Magni adderet, ac Petri nomen cognomento Oldradi augeret. Quod vero ait Pagius de diplomatis Petro Oldrado affictis, non caret errore. Etenim Petri Mediolanensis diplomata, quæ edidit Ughellus, ut legitima habet Papebrochius, sed unum Caroli magni diploma improbat, quod Petrus in eo cognominetur Oldradus. Quod demum de anachronismis objicitur, non sufficit ad totam Petri epistolam pro supposititia habendam, cum adeo magni non sint, ut Petro excidere non potuerint, quia eo tempore scientia chronologica minus erat perfecta. Verumtamen & aliud occurrit in his litteris, quod displiceat. Audi Fontaninum cap. XI: Etiam æræ nostræ vulgaris semel iterumque injecta mentio, quæ seculo VI ineunte a Dionysio Exiguo privatim disposita, & solum post Carolum Magnum publico usu in Italia recepta est, nullo modo probari potest. Ex his concludere oportet, vel epistolam interpolatam esse, vel scriptoris esse minus antiqui, cui mendax inscriptio deinde fuerit apposita: quod ultimum verisimilius apparebit ex dicendis.
[749] Verumtamen Fontaninus putat potiorem Epistolæ partem veram esse, [multa tamen in illis videnturvera. Refertur in illis translatio Sancti in Sardiniam;] quia pleraque in in illa relata ab aliis etiam scriptoribus affirmantur, ut patebit. Totam igitur cum observationibus quibusdam subjicio ex editione Baronii ad annum 725. Domino regum piissimo Carolo Magno Petrus Oldradus indignus Mediolanensium archiepiscopus perennem in Christo coronam. Opus, quod celsitudo vestra, dum in urbe Mediolani moraretur, mihi imponere dignata fuit, ut aliquid de translatione corporis beati Augustini episcopi de Sardinia Papiam inquirerem, & fideli sermone celsitudini vestræ transcriberem: quantum humana fragilitas laborare potuit, elaboravi: & quod ex litteris & libris Regum Longobardorum, & etiam ex traditione multorum legi & audivi, Deo adjuvante, breviter scribam. Beatus Augustinus, doctor Ecclesiarum Christi, post multa miraculorum signa, quibus in hoc mundo effulsit: post multam insudationem laborum, qua obstinationem hæreticorum, rectum iter viæ depravantium, oppugnaverat, Deo animam reddens, honorifice a fidelibus sepultus est in civitate Hipponensi in episcopatu suo, in ecclesia sancti Stephani, currente anno Incarnationis Christi quadringentesimo trigesimo; ibique honorifice sepultus per manum discipulorum suorum, jacuit annis fere quinquaginta sex: deinde in Sardiniam translatum est a fidelibus & Catholicis episcopis: qui ob Christi fidem ab iniquo Transamundo rege una cum Fulgentio Ruspensi episcopo, cum innumerabilibus Christi fidelibus in eamdem insulam relegati fuerant, quo tempore Wandali armis Africam vastabant, ne gemma & thesaurus tantus ab immundis spiritibus pollueretur, secum cum nonnullis aliis Sanctorum reliquiis deportarunt. Ibi multis miraculis claruit annis ducentis viginti tribus. In quo manifestum datur intelligi, quod, quos Deus caros habet, ad sanctitatis eorum testimonium clarificat & insignit virtutibus miraculorum. Porro in qua Sardiniæ urbe exceptum servatumque Sancti corpus, antiqui non exprimunt. Recentiores vero Calarim designant, ubi & miraculis claruisse, & hodie etiam magna solemnitate coli affirmant. Videri potest Torellus tom. 2 ad annum 505 a num. 21, cujus asserta hic non lubet discutere. Ad litteras redeamus.
[750] [pietas Luitprandi Longobardorum regis,] Unde Luithprando Asprandi filio Longobardorum rege, quo tempore a die obitus ipsius Sancti ducenti & octuaginta anni evoluti fuerant, regno Longobardorum adepto, & perseverante in vero religionis proposito, quippe qui protector & defensor fidelis ecclesiarum Dei extitit, vir certe tanto principatu dignissimus, si prudentiam, sapientiam, consiliumque, quo plurimum valebat, quis inspexerit, justitia autem & clementia ita insignis haberetur, ut difficile judicaretur, qua in re majorem promereretur laudem, Christianissimus adeo fuit, ac religionis amator, ut nulla umquam in regno templa sine suo suffragio ædificari permiserit: nam ut de ceteris taceam, Papiæ plurima templa ornatu miro construxit, donatis & additis multis castris & possessionibus: & præcipue in palatio suo oratorium in honorem Salvatoris mundi exstruxit, ubi & sacerdotes & clericos multos instituit, qui die noctuque divina officia exolverent, attributis multis bonis, ut honestius & alacrius Deo inservire possent. Et primo regni sui anno donationem, quam beato Petro Aripertus rex donaverat, confirmavit, scilicet Alpes Cottias, in quibus Janua est, & quidquid ab ea Alpes usque ad Galliarum fines continebant. Et beato Petro apostolorum principi in suburbio Papiensi monasterium construxit artificis opere excellenter ornatum, cui etiam indidit nomen, Cælum aureum. De constructione monasterii & ecclesiæ S. Petri in Cælo aureo agetur inferius.
[751] [cujus jussu sacrum corpus ex Sardinia fertur Genuam,] Barbarorum igitur infinita multitudo Sardiniam expugnare est aggressa: quam cum invasissent, & subjugatam destruerent, loca etiam sancta violenter aggressi polluebant, inter quæ sepulchrum beati Augustini. Hæc cum justitiæ cultor & amator religionis Luithprandus rex audisset, a sanctæ memoriæ Petro Papiensi episcopo, quem rex maximo honore & summa reverentia ob vitæ sanctitatem prosequebatur, videlicet coinquinari & inhoneste tractari sanctissimi Augustini locum; legatos suos proceres nobiles cum magno pondere auri & argenti transmisit in Sardiniam, ut corpus tanti Sancti redimerent precio, & transferrent quamprimum ad civitatem Papiensem. Qui jussioni & desiderio piissimi regis satisfacere cupientes, navigio venerunt in Sardiniam, & redimentes corpus sanctum a barbaris, navique illud imponentes, Dei misericordia & ingenti eorum gaudio plenis velis per tranquillum mare in unius diei & noctis spatio perducti sunt ante portum & stationem Januensem; & per legatos regi, quæ facta erant, denunciarunt, & ut honorifice occurrerent ad reliquias tam gloriosi corporis suscipiendas.
[752] Quo audito, rex immenso gaudio perfusus, gratias ingentes Deo referebat, [inde per agrum Dertonensem, quo rex ipse obviam dicitur profectus,] quod desiderium suum implevisset: omnique negotio postposito, rogatis & convocatis omnibus civitatum suarum episcopis, & universo clero, usque ad finem agri Dertonensis ad suscipiendum tam præclarum Dei munus cum maxima humilitate processit; & more Davidico, ad accipiendam Arcam Domini, & reponendam in decentiori loco, properabat cum innumerabili procerum & populi utriusque sexus multitudine, Deo gratias omnes agentes de tantis donis datis. Cum autem ad locum, ubi jacebat sanctum corpus, appropinquasset, depositis regalis aulæ insignibus, nudatoque capite & pedibus cum tanta humilitate & devotione procedebat, ut omnes, qui aderant, mirarentur, & Deum super tanta devotione piissimi regis laudarent. Ad Confessorem autem suum clarificandum misericors Dominus dignatus est multa miracula operari: multi enim aliquo officio corporis privati aderant, qui recuperata sanitate, alacres ad laudem & honorem Dei vociferantes, læti ad propria remeabant. Unde corpus beati Confessoris cum laudibus & hymnis deferentes pervenerunt ad fines agri Dertonensis, ad prædium, quod appellant Savinariense, ubi ex Luithprandus cum universo episcoporum & procerum comitatu pernoctantes, & debitum tanto Patri officium digne peragentes: rex ipse tamquam unus de plebe prope sanctissimi corporis reliquias nimio devotionis zelo ardens pernoctavit.
[753] Cum autem aurora sequentis diei illucesceret, ad peragendum iter ad urbem Ticinensem sistentes, [& ubi corpus factum immobile, sed, emisso voto, rursus mobile,] nullo modo sanctum corpus movere potuerunt. Cum igitur plures ad feretrum accederent, nec quidquam proficerent: rex Luithprandus scissis vestibus & deformata facie in terra devolutabatur; quippe qui immenso desiderio tanti Patris transferendi reliquias ad urbem Ticinum æstuabat nimis: at tum omnino ab omni spe ceciderat posse amoveri sanctum corpus. Quo miraculo omnes episcopi & proceres stupebant, cogitantes intra se, quidnam Deus omnipotens indicare vellet de reliquiis tam gloriosi Doctoris. Aderat inter cœtum episcoporum sanctæ memoriæ Gratianus Novariensis ecclesiæ præsul, vir multa doctrina præditus, & omni scientiarum genere illustris, & vere Dei sacerdos, qui accessit confidenter ad Luithprandum regem, affirmans Dei misericordiam non verbis & actibus externis, sed magis votis & operibus implorandam. Quæ rex libentissime monita audiens, facto voto, deliberavit, si Dominus Deus omnipotens corpus beati Augustini Ticinum deferri permitteret, quod supranominatum prædium Savinariense Deo & ecclesiæ beati Petri, ad quam ipsum sanctum corpus deferre volebat, perpetuo habendum tribueret. Factum est igitur, ut cum votum persolvisset, accederet ad feretrum: qui cum corpus de terra levare tentaret, ita levissimum invenit, ut nullo ulterius onere impediente, corpus beatissimum, quod prius nec moveri poterat a pluribus, modo non prohiberetur ferri a duobus. Peragebant igitur incœptum iter, ingenti gaudio & exultatione laudantes Dei omnipotentiam, qui vota regis tam facile audisset.
[754] Cum autem in urbe auditum esset de adventu regis cum reliquiis beatissimi Confessoris: ad suscipiendum corpus sanctissimum omnes, [Ticinum transfertur & miraculis inclarescit.] qui residui fuerant, festinarunt occurrere, & cum summo honore, utpote tanto Patri debito detulerunt cum hymnis & canticis, & totius popupuli concursu, summo gaudio perfusi, & reposuerunt in ecclesia beati Petri in Cælo aureo. Jure autem in apostolica positus est ecclesia, qui pro ecclesiastica dimicans fide, diabolicas hæreticorum fraudes dispersit. Ubi etiam ad sanctitatis ejus testimonium, ad argumentum fidei posterorum, multis signis & miraculis claruit. Illud memoria dignum contigit post translationem Papiam factam, quo Deo, beatoque patri Augustino gratam fuisse eam translationem innotuit: siquidem multi tactu sacrorum pignorum tantum, ex variis morbis statim convaluere.
[755] [Insignis multorum sanatio prævia apparitione Sancti:] Sed insignis fuit illa apparitio facta quibusdam Ultramontanis numero quadraginta, qui petentes Romam, prope viculum Cavæ, Papia distantis circiter tria millia passuum, quo membra fessa in longo itinere curarent, pernoctantes, circa secundam horam noctis ab ecclesia, quæ vicina erat, dicata sanctis martyribus Cosmæ & Damiano, viderunt egredi hominem habitu pontificali ornatum, qui ipsis appropinquans, percunctatus est, quo pergerent. Cum respondissent, se Romam ad basilicas sanctorum Petri & Pauli proficisci, quatenus a Domino impetrarent liberari ab infirmitatibus, quibus unusquisque eorum afflictabatur: (erant enim omnes infirmi, ideo Romam peregrinabantur) tum ut viserent sancta loca, tum ut Sanctorum meritis ibi quiescentium Deus eos sanaret, dixit illis Pontifex: Dirigite gressus vestros ad urbem vobis vicinam, Papiam nempe, & ingredimini templum beati Petri in Cælo aureo; ingressi sanabimini languoribus vestris. Quis esset, interrogantibus peregrinis respondit, se esse Augustinum Hipponensem episcopum. His auditis, stupore & gaudio repleti, festinantes Papiam, & templum ingressi, clamantes dixerunt: Sancte Augustine, sicut pollicitus es, restitue nobis sanitatem. His vix pronunciatis, senserunt se pristinæ incolumitati redditos, & Deo beatoque Augustino gratias agentes, ad propria læti & incolumes remearunt, narrantes mirabilia, quæ fecerat Dominus intercessione tanti Doctoris. Idem refert Jacobus de Voragine cap. 191, sed annum designat circiter 912: quæ si justa sit epocha, non potest hæc esse epistola Petri archiepiscopi ad Carolum Magnum, sed auctorem habebit longe juniorem. Audiamus tamen reliqua.
[756] [pietas regis Luitprandi in Augustinum.] Dona autem, quæ piissimus rex Luithprandus ecclesiæ beati Petri donavit, tam in prædiis & possessionibus, quam in vasis aureis & argenteis & vestibus ad Dei cultum pertinentibus, excedunt omnium piorum & Catholicorum opinionem. Existimabat autem rex ille, se tantum non posse donare ministris, qui custodiebant corpus beati Patris, quod opinioni & voluntati suæ penitus satisfaceret. Et tanto gaudio ad corpus tanti Viri receptum repletus est, quod die ac nocte in hymnis & canticis Dei cum clericis & sacerdotibus in ecclesia pernoctaret, & tamquam unus de ministris in canticis Dei & psalmodia se exerceret. Hæc translatio corporis sancti Augustini facta fuit pridie Kalendas Martii, sedente in sancta Petri Sede bonæ memoriæ Gregorio ejus nominis secundo. Excellentiam magnitudinis vestræ per multa annorum curricula Rex regum Christus Dominus sua dignetur custodire potentia. Datum in urbe Mediolani anno salutiferæ Incarnationis Domini septingentesimo nonagesimo sexto. Hactenus epistola, Petri Oldradi nomine olim insignita, sed forsan aliquot seculis post Petrum & Carolum Magnum conscripta. Certe illam epistolam ignoravit Philippus ab Eleemosyna, qui mox dicet, se scriptum invenire non potuisse, Quando .., vel quomodo, vel a quibus sacrum Augustini corpus in Sardiniam sit translatum: quod non dixisset, si hanc vidisset epistolam. Hac de causa cum epistola parum fidei mereatur, subjungam ex aliis scriptoribus, quænam harum translationum adjuncta videantur certiora.
§ LIX. Ex aliis scriptoribus confirmantur pleraque in præcedentibus litteris relata, ac disseritur de monasterio & ecclesia S. Petri in Cælo aureo, ubi corpus depositum.
[Prædicta pleraque] Philippus ab Eleemosyna abbas Bonæ spei in Vita S. Augustini cap. 33 de translationibus ita scripsit: Defunctus itaque beatus Augustinus in civitate sua Hipponensi, tertio mense obsidionis ejusdem, quinto Kalendas Septembris, a sanctis coëpiscopis, qui præsentes aderant, & fratribus suis, ibidem cum luctu & mœrore sepultus est: sed inde postea, divino disponente consilio, Sardiniam translatus est. Quando vero, vel quomodo, vel a quibus illuc translatus sit, scripto commendare nolui nec debui, quia scriptum invenire non potui. Illic vero fere usque ad ducentesimum octogesimum obitus sui annum honorifice jacuit, donec occulto, sed non injusto Dei judicio eadem quoque civitas perditioni succubuit. Videmus hic, & infra in aliis videbimus eumdem anachronismum de secunda translatione, qui occurrit in litteris Petro Mediolanensi adscriptis. Litteras autem illas ignotas fuisse huic scriptori ex citatis ejus verbis jam dixi. Redeo ad Philippum.
[758] Irruentes quippe Saraceni, percusserunt eam in ore gladii, & ignorantes Deum, omnia, quæ Dei erant, [de gemina] subverterunt: &, quod detestabilius est, ipsa etiam sacra loca, omni veneratione ablegata, indigne fœdaverunt. Verumtamen, cum eadem civitas hostili succumberet excidio, non sustinuit divina providentia, ut Viri sancti fama obtineretur silentio. Pro tempore religiosus rex Leuthbrandus *, Deo disponente, regebat Italiam, qui diligens quæ Dei sunt, sanctam summopere venerabatur Ecclesiam… Is nimirum Leuthbrandus, devotione pulsatus non modica, in honore B. Petri apostoli trans * muros civitatis Papiæ basilicam ædificavit, quam insignem ornatu regio Cellam auream nominavit. Cui dum sollicite impenderet studium, audivit, quod hostilis Saracenorum impietas Sardiniam depopularetur, & locus ille venerabilis, in quo beatus Augustinus diu honorifice requieverat, contemptui haberetur. Assumens itaque legatos, quos strenuos & fideles judicavit, cum multo auri & argenti pondere eos illo destinavit, orans & orando impetrans, ut vel prece, vel precio, vel quolibet ingenio sanctum illud corpus de Sardinia tollere, & sibi niterentur adferre. Dicebat enim princeps devotus, ecclesiam suam digno fulgore clarescere, si tanto mereretur thesauro ditescere.
[759] [sacri corporis] Illi vero injunctum sibi fideliter exequentes officium, Sardiniam profecti sunt, & assumpto corpore, dato multo precio, cum gaudio reversi sunt. Qui muniti tanto Præside, & securi tanto munimine, commiserunt se mari, & implente zephyro carbasa, sibilante favonio, & crispante maris planitie, sulcaverunt æquor remige veloci & cursu prospero, Memiensis * civitatis portum intraverunt, ibique jactis anchoris aliquantisper quieverunt. Rex autem Leuthbrandus, cognito quod voti compotes redirent nuntii, multo stipatus milite illuc eis lætabundus occurrit, & sanctum illud corpus flexo genu ruens in faciem humiliter adoravit. In cujus præsentia per beatum Augustinum multa illic Deus miracula operatus est, ut cujus vita extitit mirabilis, post mortem nihilominus appareret laudabilis. Hisce de secunda translatione consentiunt varii. Eodem modo loquuntur Anonymus Strozzianus apud Fontaninum citatus cap. 14, & Vincentius Bellovacensis lib. 23, cap. 148, cujus verba subnecto: Anno Leonis IV Luitprandus Longobardorum rex, audiens quod Saraceni, depopulata Sardinia, illa etiam loca fœdassent, ubi ossa beati Augustini, ob vastationem barbarorum olim ab Hippone translata & recondita fuerant, legatos suos illuc direxit, qui, dato auro multo, preciosas illas reliquias secum devexerunt, & ad urbem Genuensem regressi sunt, ubi præfatus rex occurrens cum gaudio, corpus almificum devote adoravit, & reverenter excepit, visis nimirum miraculis, ad declarandum Sancti meritum ibi patratis. Petrus de Natalibus lib. 3, cap. 161, & Jacobus de Voragine in Chronico Januensi, quod editum tom. 9 Scriptorum Italiæ, pag. 77, cap. 7 similiter affirmant, corpus ex Sardinia Genuam advectum, eoque obviam venisse Luitprandum.
[760] [translatione] Præcedentibus hæc subjungit Philippus abbas: Deinde soluta statione navali, sublato corpore, rex & sui inde profecti sunt, & venientes in episcopium Terdunense *, quemdam vicum regium, qui vulgo Mons Samarius dicitur, ingressi sunt. Quia vero, perfecto labore diurno, sol jam parabat occubitum, & instante vespera dies vergebat ad exitum, deposito corpore ibidem quieverunt, cereisque & lampadibus, hymnis & laudibus totam noctem festivam reddiderunt. Mane autem … rex moræ impatiens, ipso diluculo jussit corpus tolli, sperans juxta solitum sine aliqua difficultate proficisci. Jussu regis audito, arripiunt feretrum bajuli, invenientes rem plenam miraculi. Corpus enim illud tantæ inventum est gravedinis, tanti inventum est ponderis, ut non solum levari ab illis prioribus, verum etiam removeri non posset ab omnibus. Expavescunt & admirantur, nocte recens transita quid culpæ contraxerunt, si tantam psallendo & laudando offensam incurrerunt. Tandem rex divino instinctu commonitus, … ad placandum Virum sanctum munus obtulit, dicens: Si te, pater Augustine, ad locum, quæ (lege quem) elegi, deferri permiseris, hanc villam, in qua sumus, & omnia, quæ ejus sunt, in perpetuum dabo tibi ad usus ministrantium tibi. Mira res, beatus ille Sanctus, qui juxta Scripturam manus suas excussit ab omni munere, hujusmodi placatur munere, corpusque suum, quod paulo ante prorsus erat immobile, audita oblatione reddidit portabile.
[761] Eadem paucioribus verbis memorant Bellovacensis loco jam assignato & Anonymus Strozianus. [ex aliis scriptoribus] Audi priorem: Sane rex & sui inde (Genua) progressi cum preciosissimo illo thesauro iverunt ad quamdam villam, in Tordonensi diœcesi sitam. Verumtamen cum inde corpus sanctissimum tollere voluissent, ita stetit immobile, ut nulla vis, nulla posset illud ars humana movere. Quod videns rex, votum vovit, quod si beatus Confessor ex illo loco se tolli permitteret, & transduci Papiam, villam cum omnibus appendiciis suis concederet servientibus ipsius perpetuo possidendam. Voto facto atque firmato, corpus sanctissimum inæstimabili facilitate sustollitur. Jacobus de Voragine supra memoratus narrat idem miraculum, at Genuæ illud scribit contigisse. Verba ejus accipe: Dum vero rex vellet ipsa ossa Papiam facere deportari, in tantum ponderaverunt, quod nullo modo levari a vectoribus potuerunt. Tunc rex B. Augustino votum vovit, quod si dimitteret se levari, & Papiam deduci, ecclesiam in honorem suum in loco scilicet illo, ubi apud Januam fuerat hospitatus, faceret ædificari. Facto igitur voto, statim illi, qui corpus deportabant, leviter levaverunt, & rex votum suum fideliter adimplevit. At ubi modo sit ista ecclesia, non invenitur, nec scitur. Quia, ut opinor, numquam fuit constructa. Plus enim fidei debetur scriptoribus ante citatis, qui miraculum istud scribunt factum in agro Dertonensi, quam huic; aut etiam Petro de Natalibus, qui miraculum utroque loco factum, atque utroque ædificatam a Luitprando ecclesiam affirmat; imo & locis omnibus, in quibus sacrum corpus cum rege pernoctabat.
[762] Reliqua ad translationem spectantia Philippus abbas prosequitur hunc in modum: [confirmantur:] Dato quidem & confirmato, quod rex Leuthbrandus devote promiserat, sanctum illud corpus, omni difficultate remota bajuli sustulerunt, & aggredientes iter optatum, Papiam cum gaudio pariter devenerunt. Præcurrentibus autem nuntiis, lætitia ineffabili tota civitas commota est, & utriusque sexus innumera multitudo cum hymnis & laudibus in obviam egressa est. Qui laudantes Dominum, cujus incomprehensibili gratia tantas reliquias suscipere meruerunt, ad basilicam regiam revertentes, eas ibidem quinto Idus Octobris honorifice reposuerunt. Bellovacensis de his sic habet: Ticinum usque transvectum (corpus,) clero pariter ac populo concurrente, honorifice & gaudenter excipitur, & in basilica beati Petri, quam præfatus rex constituens, Cælum aureum dixerat, dignissime collocatur. Hæc item Anonymus Strozianus apud Fontaninum cap. 14, addens tamen: Facta est autem translatio anno Domini DCCXXI, CCLXXXI * annis ab ejusdem Confessoris transitu jam decursis.
[763] Observanda venit hoc loco dies hujusce translationis, [de die utriusque translationis.] cum Philippus abbas contra sententiam plerorumque XI Octobris eidem assignet: namque in epistola Oldradi, apud Petrum de Natalibus, in Kalendario antiquo apud Florentinium ad XXVIII Februarii, ac demum in Martyrologiis plerisque facta dicitur XXVIII Februarii, qua ejus festivitas celebratur apud Augustinianos, & Ticinenses. Contra vero prima in Sardiniam translatio recolitur apud Augustinianos XI Octobris, quo secundam contigisse affirmat abbas Philippus. Hinc colligimus alteram translationem factam esse XXVIII Februarii, alteram XI Octobris, aut certe id diu fuisse creditum: at non eumdem apud omnes fuisse consensum, utra XXVIII Februarii contigisset, utra vero XI Octobris, cum in auctariis Usuardinis mira de iis sit discrepantia, ut monui num. 732. Verumtamen, cum hodieque ea sententia passim recepta sit, qua secunda translatio facta creditur XXVIII Februarii, eademque pluribus nitatur fundamentis, suspicari possumus, Philippum abbatem confudisse diem primæ translationis cum die translationis secundæ, ex eoque eumdem errorem irrepsisse in auctos Usuardi codices. Quippe benignior quam probabilior videtur interpretatio Fontanini cap. 15, ubi Philippum cum aliis conciliare nititur hoc modo: Menti obversatur, magni Patris lipsana Ticinum fortassis advecta die XXVIII Februarii, deinde confessioni, quæ tunc exstrui debuit, illata die XI Octobris, vel vice versa.
[764] [Ecclesia S. Petri in Cælo aureo condita videtur ante Luitprandum, a quo aucta est,] Cum S. Augustini corpore alia quoque Sanctorum corpora translata fuisse, atque in eadem ecclesia deposita, scribunt varii: verum id ad nos non spectat hoc loco. Anonymus Ticinensis, editus tom. XI Scriptorum Italiæ, lib. de Laudibus Papiæ cap. 4, col. 13 de ecclesia, ubi S. Augustini & aliorum ossa sunt deposita sic scribit: Intra tertii & exterioris muri ambitum, quo ipsa civitas fuit amplius aucta per circuitum, continentur istæ aliæ ecclesiæ… Ecclesia S. Petri in Cælo aureo, quam amplificavit Luitprandus rex Longobardorum, atque dotavit. In qua jacet corpus beatissimi Augustini episcopi Hipponensis doctoris eximii, qui multas ibi virtutes ostendit. Hic scriptor non obscure insinuat, ecclesiam illam ante Luitprandum fuisse structam, dum dicit, amplificavit. Idem verisimile fit ex eo, quod in eadem ecclesia sepultus sit Severinus Boëtius, qui diu ante Luitprandi tempora Ticini occisus est, & de quo fertur, inquit idem scriptor, quod decollatus a loco decollationis usque ad præfatam ecclesiam caput suum inter ulnas portavit. Factum illud non discutio: at solum ex illo colligo, ecclesiam illam Luitprando antiquiorem eße. Quin & suspicio mihi est, de eadem ecclesia loqui Paulum Diaconum, dum lib. 4, cap. 32 ait, Apud Ticinum quoque in basilica beati Petri apostoli, Petrus cantor fulmine ictus tempore Agilulphi regis, & toto seculo ante Luitprandum. Loquitur quidem iste auctor lib. 6, cap. 5 de alia S. Petri ecclesia Ticini; verum addit, Quæ ad Vincula dicitur, ita ut priori loco de prima loqui videatur, quæ nomen Cæli aurei a Luitprando accepit. Mabillonius in Itinere Italico tom. 1, part. 1, pag. 222 sic scribit: Idem Luitprandus anno regni sui tertio donationem decessoris sui Ariperti regis confirmat “basilicæ beatissimi Apostolorum principis Petri, sitæ foris muros civitatis Ticinensis, & venerabili viro Lucedo presbytero”. Quæ rursus clare insinuant, ecclesiam ante Luitprandum fuisse conditam, modo diploma istud, editum apud Gabrielem Pennottum in Historia tripartita lib. 1, cap. 58, satis sit authenticum.
[765] [adjectumque ecclesiæ monaterium:] Hinc assentiri nequeo scriptoribus neotericis, qui asserunt cum Bellovacensi, ecclesiam illam a Luitprando fuisse exstructam. Minus etiam placet opinio illustrissimi Fontanini, qui capiti decimo Disquisitionis suæ hunc præfixit titulum: Basilica sancti Petri in Cælo aureo a Luitprando rege constructa ob unum Augustini corpus in ejus confessione deponendum, ubi semper quievit. Nam verba Pauli Diaconi lib. 6, cap. 58, quæ ad istud probandum allegantur, solum evincunt, monasterium a Luitprando conditum, nec quidquam præterea. Audi ipsa ejus verba: Hic gloriosissimus rex multas in Christi honore, per singula loca, ubi degere solebat, basilicas construxit. Hic monasterium beati Petri, quod foras muros civitatis Ticinensis situm est, & Cælum aureum appellatur, instituit. Malim itaque existimare, solum monasterium, quod Benedictinorum fuit, a Luitprando exstructum, ecclesiam vero amplificatam atque exornatam, quod præbere potuit aliquibus occasionem scribendi, ecclesiam ipsam ab illo ædificatam.
[766] Ceterum ecclesia illa cum monasterio per Honorium III summum Pontificem translata est a Benedictinis ad Canonicos Regulares, [quod primo a Benedictinis inhabitatum: quibus successerunt Canonici & Eremitæ Augustiniani.] quibus deinde additi Eremitæ Augustiniani per Joannem XXII. Primum tradit Mabillonius in Itinere Italico pag. 222, utrumque Fontaninus in Disquisitione cap. 18, ubi hæc adjungit: Jam ipsi (Eremitæ) & Lateranenses ad statuta Bonifacii IX alternis mensibus divina Officia in media æde persolvunt ad aram maximam. Eremitæ, ut mox subdit, latus australe basilicæ occupant, Canonici Regulares aquilonare, aut certe latus Euangelii. Viderunt hæc Mabillonius & Papebrochius infra allegandi. At nunc exponendum, quam studiose sacrum corpus fuerit reconditum & conservatum.
[Annotata]
* i. e. Luitprandus
* i. e. extra
* l. Genuensis
* Dertonense urbs vulgo Tortona dicitur.
* forte CCXCI
§ LX. Corpus magna cura reconditum: locus, in quo illud depositum multi crediderunt: corporis inventio & recognitio.
[Opinio quorumdam de corpore in loco ignoto recondito:] Bernardus Saccus in Historia Ticinensi lib. 10, cap. 3 hæc scribit: In templo itaque divi Petri a Lytprando ædificato conditum Augustini corpus fuit, & ne facile resciri posset, quo loco corpus esset, ferunt Lytprandum, tribus locis effossis structisque sepulcris, alibi deinde nocte, paucis operi adhibitis, jussisse corpus condi, omnibus simul sepulcris eadem nocte occlusis, ut, certa corporis sede ignorata, difficilior in ævum fieret occasio ejus perquirendi rapiendique. Constructum deinde alio seculo sacellum divo Augustino fuit juxta templum divi Petri, in quo sacello arca illa marmorea ac celebris composita est, Augustini sepulcrum repræsentans. Exprimit scriptor ille, quid ante bina secula ab aliquibus de sepulcro Sancti nostri creditum fuerit. At junior est, quam ut jurare oporteat in ejus verba. Certe, si sacellum istud Augustini, seu pars templi posterior, quæ aram maximam & chorum continet, post aliam ecclesiæ partem fuerit ædificata, ut hic auctor asserit, suspicari merito possumus, illam partem a Luitprando ecclesiæ adjectam, cum probaverimus ecclesiam ab eo non conditam, sed auctam; indeque verisimile fiet, locum illum constructum, ad deponendum in eo corpus Augustini.
[768] Sane Papebrochius noster, dum Roma reversus est in Belgium, [crypta, in qua plerique dudum crediderunt corpus depositum: puteus ibi salutifer:] ecclesiam illam diligenter perlustravit, & in Reditu suo Ms. pag. 226 de illa sic scripsit: Augustinianus Prior ad templum, quod sub Cælo aureo nominatur, deduxit. Cujus pars anterior inter Eremitas Canonicosque divisa. Hæc antiquo nomine divi Petri, altera recentiori divi Augustini dicitur. Choro alternatim utuntur per menses, sub quo ara atque ingens lateritia tumba, qua D. Augustini ossa recondita creduntur a multis. Neque sane apparet, quis alius ejus usus fuerit, nisi ut sepulcrum operiret: eo magis, quod puteus, ex quo salubriter advenientes aquam hauriunt, dicatur proxime ad corporis conditorium natus. De hoc puteo Bellovacensis lib. 23, cap. 148 disserit hunc in modum: Quod autem in prædicta ecclesia corporis ejus preciosus thesaurus reconditus sit, stupendo & evidenti miraculo elucescit. Siquidem in crypta ecclesiæ, in qua jacet, puteus est, qui aliquot annis in die festi superabundans, totam cryptam supereffluxit, in signum, quia sic aqua ista sordes diluit; sicut sordes hæreseos ab Ecclesia affluens ejus doctrina detersit. Idem habet Anonymus Strozianus apud Fontaninum cap. 14 cum hac tantum differentia: Qui (puteus) quotannis in die festi super nudam totam cryptam pereffluit. Cum autem hic dicat, Quotannis pereffluit, Bellovacensis vero, Aliquot annis supereffluxit: inde colligi videtur, fluxum illum superabundantem putei desiisse, antequam scriberet Bellovacensis, licet puteus ipse permanserit.
[769] [alia corporis ibidem servati indicia:] Mabillonius in Itinere Italico pag. 221, ubi dixerat sacrum corpus a Luitprando ad laudatam ecclesiam translatum, quod modo, inquit, ibidem incerto in loco latet, hæc subjungit ad propositum nostrum: Attamen in crypta sub altari, ubi corpora Sanctorum reponi olim solebant, mausoleum exstat ex lapidibus coctis, & lampas ardens ante mausoleum: quod indicio est, ibi superesse, aut aliquando fuisse corpus sancti Doctoris. Elegans ejus cenotaphium cernitur ex parte Eremitarum Augustinianorum, qui latus australe occupant ecclesiæ, Canonici Regulares aquilonare, aut certe latus Euangelii. Hæc Mabillonius, uti & supra Papebrochius, ante inventionem sacri corporis. De lampade a Mabillonio memorata scribit Fontaninus cap. 19, illam alternis mensibus Canonicorum Regularium & Eremitarum cura .. perpetuo ibidem arsisse; & duas alias huic ab Eremitis adjunctas. Hinc facile colliget studiosus lector, creditum fuisse a plerisque, reconditas esse in crypta illa, seu confessione, ut vocant, sacras S. Augustini reliquias, licet de loco determinato dubitarent aliqui, & dudum dubitaverint, ut nunc ostendam.
[770] [ex magna Ticinensium cura servandi corporis locus cryptæ,] Anonymus Ticinensis, scriptor seculi XIV ante laudatus, de Laudibus Papiæ cap. 17 hæc memorat: Et est sciendum, quod visitantes altaria & areas sanctorum corporum, præsertim BB. confessorum Syri & Augustini, qui sunt in cryptis ecclesiarum, semper stant ab aquilone viri, & a meridie mulieres propter honestatem. Habent enim specialem patronum ipsum beatissimum Augustinum. Unde, ne sibi (quod absit) auferretur ab ullis regibus vel principibus, ipsum in profundo & secretissimo loco per tale artificium incluserant, quod auferri non posset, etiamsi illic multi per multum temporis laborarent. Et insuper statutum fuit per eos, quod debeat ab omnibus semel in hebdomada visitari. Nam & propter illum intra urbis septa servandum, a parte illa per murum tertium tantum terræ spatium incluserunt, quod illud monasterium S. Petri nunc intra urbis mœnia retinetur: mallent enim corporis vitam quam illud perdere. Numquam enim B. Valerius prædecessor ejus episcopus Hipponensis ipsum viventem cariorem habuit, quam nos mortuum possidemus. Hæc simul indicant, quanti facerent Ticinenses corpus S. Augustini. Eadem mens fuit sæpe jam laudati Philippi abbatis, qui in fine Vitæ illam sic exprimit: Felicem illam ecclesiam dixerim, quæ tali thesauro locupletatur, qui omni preciosior auro, gemmis præclarior merito judicatur. Felicem, inquam, quæ tantas reliquias impræsentiarum meruit continere!… Mallem ecclesiam nostram ditari & ornari ossibus Augustini, quæ in ecclesia Papiensi continentur, quam sericis vestibus, quæ multæ (ut audivi) in foro Papiensi venales inveniuntur. Mallem in ecclesia nostra conservari preciosas Augustini reliquias, quam pomposas Crœsi divitias.
[771] Quandoquidem Anonymus ille Ticinensis narrat, [in quo corpus depositum, ignotus fuit, at non ipsa crypta:] contigisse ex summo Ticinensium desiderio conservandi sacrum corpus, ut ipsum in profundo & secretissimo loco deponerent, ejus verba non interpretanda existimo, sicuti aliqui interpretati sunt, acsi significare voluisset, prorsus ignotum esse, qua totius ecclesiæ parte sacrum corpus fuerit depositum. Id enim esset thesaurum amantissimum aliquo modo abjicere, ne perderetur. Verum id solum voluisse videtur, ignotum fuisse suo tempore, qua cryptæ seu confessionis parte sacer thesaurus esset absconditus, ita tamen ut constaret, in crypta memorata depositum esse. Hujusmodi interpretationem exigunt ipsa ejus verba. Quippe de SS. Syro & Augustino dicit, Qui sunt in cryptis ecclesiarum. Addit statutum esse, quod debeat ab omnibus semel in hebdomada visitari. Visitari autem non poterat, nisi locus utcumque esset notus. Auctor vero non dixisset, in crypta esse, si ignorasset, qua ecclesiæ parte corpus esset depositum. Hinc itaque mea quidem sententia solum colligitur, determinatum cryptæ seu confessionis locum ante corporis inventionem fuisse ignotum, quod aliunde satis constat. Verumtamen dubitari deinde cœptum, an revera sacrum corpus in crypta illa superesset, ut abunde patet ex verbis Mabillonii ante relatis.
[772] Non defuerunt, qui contenderent sacrum Augustini corpus non semper quievisse eodem loco, [Quidam voluerunt, sacrum corpus aliquando ab isto loco amotum;] ubi a Luitprando fuit depositum. Bernardus de Montfaucon in Diario Italico cap. 2, pag. 26 illam quorumdam opinionem declarat his verbis: Aiunt autem ex Chronico quodam Brixiensi, & ex inscriptione, quæ visitur a sinistris sacelli S. Apiani, constare, anno MCCXXIII metu Gallorum incursantium, queis animus illas reliquias subripere, & in Gallias asportare, sacrum corpus translatum fuisse, & defossum sub altari S. Apiani, exinde vero, postquam Ticinenses respirassent a Gallico metu, XL post annis reductum in pristinas sedes; esseque opinionem ferme omnium, ibidem latuisse semper ossa sancti Doctoris. Gabriël Pennottus in Historia Tripartita lib. 1, cap. 37, num. 8 idem affirmat ex Chronico Brixiensi. Verum ridet hæc Fontaninus cap. 17, & a Pennotto primum prolata affirmat: Sed hic Pennottus, inquit, vapulat a non meticulosis Augustinianis, Petro Campensi, Thoma Herrera, Aloysio Taurello, Josepho Sabbatino, & Cardinali Norisio in Quinquaginta somniis festive excussis, ubi ait, Franciscum Macedum sua somnia de Augustino ex Pennotto gratis accepisse, qui suorum scriptorum papavere belle eum soporavit.
[773] Etiamsi judicem me interponere nolim huic disceptationi, [quod vehementer negant alii:] audire tamen juvabit, quid litigiosæ isti translationi opponat Fontaninus: Quem enim metum Gallorum obtrudunt, inquit, cum somniis reputandum facile vides. Quandoquidem, si hujusce metus epocham sciscitaris, nunc ad sæculum VIII pavidi convolant, nunc ad sæculum IX & X, nunc tandem ad sæculum XIII, XIV & XVI mœsti incertique salutis confugiunt, post celebrem illam atque omnibus notam & veram a Liutprando translationem factam, sex alias minime veras, sibique unis notas, pro suo arbitrio somniantes, ne verum Augustini corpus dudum repertum fateantur. At fabulas istas aniles, sero nimis excogitatas & male compactas, prorsus convellunt eorumdem sæculorum testes Pontifices & episcopi Ticinenses usque ad nostram ætatem una voce disertum de Augustini corpore in Confessione servato testimonium perhibentes. Risum in re tam gravi tenere vix possumus, ubi istum Gallorum metum in editis forensibus libris ad nauseam obtrusum recogitamus. Vides, lector, translationem istam ab aliis asseri, negari ab aliis: nec illa tanti momenti est in rem nostram, ut acerbis litibus me immiscere sit necesse.
[774] [qua occasione corpus inventum, & quo modo,] Quidquid igitur sit de translatione ista, corpus sub finem præcedentis seculi inventum est in loco, ubi illud depositum diximus. Audi laudatum Montfauconium in Diario Italico pag. 27: Demum anno MDCXCV, die prima Octobris, cum Ecclesiam sancti Petri in Cælo aureo instaurarent, & cryptam, in qua jacere Sancti reliquias opinio erat, in elegantiorem formam exornare cuperent, casu repertæ sunt reliquiæ, quæ jam in dubium vocantur. Est autem crypta illa, quam item SCUROLUM & CONFESSIONEM nuncupant, subterraneum capellæ majoris, adestque altare inferius. A superiori capella autem ad inferiorem per viginti circiter gradus fit descensus. Cum igitur huic vacarent operi, casu evenit ut artifices lateritium quoddam ædificium pone altare, erectum quasi ad fornicem, ferro contingerent, & lateritia quædam fragmenta excuterent, tum rimis apertis exploratur esse interius occlusum vas marmoreum: hinc excitantur ad curiosius pervestigandum; excutitur hinc inde lateritia moles, & detegitur arca marmorea, longitudine ulnarum trium & totidem unciarum, latitudine unius ulnæ & duarum unciarum, altitudine ulnæ unius & unciarum quatuor, cujus quatuor anguli validissimo quique sigillo ferreo muniebantur. In actu autem excrustationis, aiunt in libello quodam ea de causa edito, dictæ marmoreæ arcæ a cæmento, quo undique tegebatur, legendum apparuit, primo litteris Gotthicis in cæmenti parte non adhuc remota a marmore, hoc nomen, Agostino, & subinde in crassitudine operculi marmorei dictæ arcæ, hoc idem verbum, Agostino, ex quadam materia facilis deletionis, formatum quasi ex carbone. Ex quo nomine, quamvis ex artificis inadvertentia deleto, nasci cœpit spes inveniendi tandem hac occasione, sed divino forte consilio, corpus & reliquias S. Augustini episcopi, & Ecclesiæ doctoris: hæc ad verbum exscribere visum, quia magni in utramvis partem momenti sunt.
[775] [de nomine Augustino duobus locis lecto,] Fontaninus cap. 20 contendit, nomen ibidem lectum non fuisse Agostino, sed Augustino. Accipe ipsa ejus verba: Sub mausoleo lateritio in crusta ex lapide structili, literis colore nigro, quasi carbone confectis, hisque uncialibus, sed ob vetustatem evanescentibus, lectum est, Augustino, ex primæva indole nascentis Italicæ linguæ, veluti in casu obliquo, & absque prænomine SANCTUS more antiquissimo. Literas vero istas fuisse Gothicas nemo affirmavit in Actis, quamvis in libellis forensibus, tunc editis, hoc legatur… Mox in mausoleo lateritio detectus albus sarcophagus marmoreus undique clausus. In tabula, anteriorem ejus partem obducente, pariter, ut in crusta, ad funalia accensa lectum ab omnibus Augustino, more, ut dixi, antiquissimo, & sine prænomine Sanctus… In marmore ipso, postquam etiam color fuscus litterarum evanuit, earumdem vestigia superfuerunt. Ita legimus in Actis publicis, ab illustrissimo & reverendissimo episcopo Ticinensi ad summum Pontificem huc in urbem transmissis. Lectum vero est duobus in locis nomen Augustino tanta facilitate ob distinctam magnitudinem uncialium characterum, ut ab ipsis etiam fabris murariis, ceteroqui parum solute legentibus, distingui & legi potuerit: quod sacramento obstricti, in tabulis actisque publicis deposuerunt. Hoc ipsum & reliqua ex iisdem tabulis, publica tunc auctoritate conscriptis, atque huc Romam, ut dixi, nuper transmissis, didicimus. Non certe lectum est Agostino, ut forensia scripta typis edita exhibent, & refertur ex eorumdem scriptorum forensium relatu ab amico nostro Bernardo a Montefalconis. Hactenus Fontaninus.
[776] Montfauconius vero post præcedentia sic prosequitur: [alia simul cum corpore & in arcis reperta:] Absente tum episcopo, evocatur inspectum vicarius ejus cum notario & aliis, qui, cum non subesset alia arcæ aperiundæ ratio, jubent frangi sigilla plumbea & ferrea ligamina: neque tamen ita potuit operculum arcæ moveri loco, donec fractis angulis, inferius massam quatere facultas fuerit. Intra marmoream arculam exstabat argentea capsula longitudine ulnæ & unciarum quinque, cum operculo item argenteo. Orbicularis sera non clausa clavi extrinsecus posita erat supra crucem ex lamulis compactam, cui cruci similes & prorsus æquales tres aliæ visæ, & præferebant vultum D. Jesu cum litteris J. C. nec non parvam rosam in extremis. In argentea capsula hæc deprehensa sunt: velum sericum, quod ad primum tactum in minutas partes solutum est; quædam præterea partes alicujus, ut videbatur, capsæ plumbeæ; frustulum cujusdam assis, ac præter hæc vascula duo vitrea, ceu sanguine tincta. Posteriora hæc cap. 21 Fontaninus describit hoc modo: Arca marmorea retecta, mox argentea facillime patuit. Quare amoto hujus operculo, velum sericum lineolis rubris distinctum primo se obtulit, undique tamen vetustate fatiscens, subque eodem velo beati Augustini ossa in capsa ex plumbo, quam longa ætas attriverat, apparuerunt. Hunc plumbeum loculum recipiendis Augustini ossibus Hippone factum putamus. Et mox cap. 22: Tres ergo capsæ, una intra aliam, repertæ: prima marmorea, secunda argentea, tertia plumbea ceterarum veterrima… In capsa argentea, duæ phialæ vitreæ, sed vacuæ & oblongæ, una major & longiuscula, altera minor exstabat. Has autem phialas non rubras fuisse, ceu sanguine tinctas, ut habet Montfauconius, probat Fontaninus cap. 33 ex Actis.
[777] Pergit hic cap. 22 hunc in modum: Singula ossa, [recognitio Sacrorum ossium,] post arcam plumbeam, minimo tactu statim eversam, intra argenteam servata, rei anatomicæ peritorum examini subjicienda, super altari sollicite & reverenter exposita, diligenterque inspecta, & contrectata hæc sunt…
I. Frusta decem cranii, & quædam aliæ perexiguæ particulæ una cum parte ossis basilaris.
II. Maxilla inferior cum gemino dente molari.
III. Unum ex ossibus petrosis cum meatu auditorio.
IV. Decem vertebræ spinalis medullæ, quarum aliæ colli, aliæ dorsi, quædam lumborum sunt.
V. Portio ossis sacri.
VI. Clavicula sinistra cum scapulæ frusto.
VII. Ex costis legitimis & spuriis frusta VII & XX.
VIII. Portio ossis pubis.
IX. Ossis ilii frustum unum & alterum.
X. Os ischion & femur utriusque coxæ. Uni tamen ex femoris ossibus summa pars deest. Alteri, in tres partes fracto, desunt extremæ partes.
XI. Frustum ossis tibiæ cum sua fibula.
XII. Scapulæ dexteræ os ab humero ad cubitum, in duas partes scissum. Johannes a Vico Genuensis in praxi chirurgica lib. 1, cap. XIII phrasi Ligurum & Insubrum os ADJUTORIUM appellat.
XIII. Ossa duo a flexu brachii dexteri ad extremam usque manum, alias cubitus & radius.
[778] [ex quibus desiderantur pauca.] XIV. Deest lævæ scapulæ alterum os ab humero ad cubitum, sancto Egelnotho Cantuariensi archiepiscopo dono traditum A. D. MXXII inque Angliæ cœnobium Conventrejæ primum, in Glastoniense monasterium deinde translatum, ut postea dicemus. Ossa tamen adsunt, quæ cubitus, & radius vocantur, sive ejusdem lævæ scapulæ focile geminum.
XV. Quædam frustula carpi & metacarpi, sive ossa manus. Tarsi quoque & metatarsi ossa quædam, sive pedum. Novem pariter ossa, alias internodia, digitorum manuum & pedum.
XVI. Talus utriusque pedis.
XVII. Sex & octoginta plurium ossium particulæ præter alia frustula.
XVIII. Pulvis ad librarum septem & trium unciarum pondus ascendit, cumque recensitis ossibus justam corporis humani mensuram complet. Hæc brevius Montfauconius his verbis: Ad ossa lustranda accersitur anatomistes, qui singulis ossibus diligenter inspectis, pronunciavit omnes humani corporis solidiores partes adesse, etsi multæ comminutæ essent: nam cranii decem particulæ majores aderant aliæque minores, & similiter aliæ particulæ in pulverem pene actæ. Aitque anatomistes abesse tantum os brachii ab humero ad cubitum, nihilque præterea desiderari. Verumtamen in postrema recognitione, facta XXV & XXVI Junii, anno 1728, observatum est, desiderari etiam spinalem vertebram primam, quam Atlantem vocant medici.
§ LXI. Diuturna controversia de corpore invento, quæ tandem finitur judicio episcopali, per summum Pontificem confirmato.
[Diuturna de corpore invento controversia:] Post inventionem sacri corporis modo relatam acris orta est contentio, quæ annis fere triginta & tribus magno partium studio fuit agitata, quod multi negarent S. Augustini corpus esse, quod erat inventum. De illis laudatus sæpe Fontaninus sic loquitur cap. 19: Quamdiu mausoleum, in quo corpus inventum, intactum stetit, illud esse vacuum palam jactitarunt: fuisse quidem in eo corpus sancti Doctoris, at non amplius esse. Ubi postea non vacuum, sed plenum, inque arca argentea corpus Augustini ibidem repertum est, tunc beati Viri corpus alibi quærendum esse conclamaverunt. Exercuit illa controversia calamum multorum eruditorum. At nimis prolixum, & post latam sententiam minime necessarium judico, omnia hinc inde prolata argumenta curiose discutere. Juvabit tamen breve totius controversiæ dare compendium, quod præcipue desumam ex Collectione actorum & allegatorum in hac causa, impressa Venetiis apud Sebastianum Coleti anno 1729. Huic Collectioni præfationis loco præmittitur Series historica & chronologica actorum, quæ lumen præbebit toti controversiæ.
[780] Cum sacra ossa inventa essent die 1 Octobris, anno 1695, [ossa variis vicibus recensita, testesque auditi;] facta fuit prima ossium visitatio per vicarium generalem, absente episcopo. Secuta est altera visitatio ac recensio per anatomicos die IX Februarii, anno 1696. Die XXIII Junii illustrissimus præsul Ticinensis Laurentius Trotti adivit confessionem S. Augustini, cunctaque ipse lustravit ac descripta in utraque ossium visitatione recognovit. Deinde anno 1698, die XV Maii, alia rursum sacrorum ossium recensio facta est & descriptio. Interea mense Novembri & Decembri anni 1695, & mense Februario anni sequentis, examinati sunt testes de nomine Augustino in corporis inventione lecto, ut perpetuum fieret documentum. Iidem testes rursus auditi sunt anno 1698, mense Februario & Martio, exceptis iis, qui interim obierant. Eodem anno 1698, juxta instructionem Roma transmissam, aliud institutum est examen, in quo auditi sunt testes super publica voce, fama ac traditione de perpetua existentia S. Augustini corporis in confessione ecclesiæ S. Petri in Cælo aureo. Hactenus de examinibus institutis, dum prima fervebat disputatio. Nunc accipe, quænam interim conscripta fuerint, prout res tota refertur in Serie actorum memorata.
[781] Michaël de Collibus Clericus Regularis Barnabita variis scriptis probare conatus est, [scripta varia pro veritate corporis Augustiniani: contra quæ scribens alius,] corpus S. Augustini esse, quod erat inventum. Electus hic erat causæ patronus a prælatis utriusque monasterii, & non modo pro asserendis ossibus S. Augustino quinque scripta produxit circa tempus memoratum, sed tribus quoque aliis respondit objectionibus advocati fiscalis, ut vocant. Præterea laudatus de Collibus totius processus allegatarumque rationum compendium concinnavit, quod ad præcipuos Italiæ theologos cum aliis suis scriptis transmisit. Ex illis theologi & jurisconsulti triginta tres, in actorum Serie enumerati, ac viri prorsus insignes, rescripserunt sententiam suam pro corpore S. Augustini. Eodem etiam tempore suas lucubrationes ediderunt pro corpore invento duo Ticinenses Eremitæ Augustiniani, videlicet P. Mathis lingua Italica, & P. Bandini Latina. Contra Ferdinandus Lera abbas Canonicorum Regularium Lateranensium Ms. quemdam libellum emiserat sub nomine Responsionis apologeticæ ad PP. Eremitanos, qua probare nitebatur, non esse corpus S. Augustini, quod erat inventum.
[782] Verum laudatus abbas retractavit sententiam, aut certe scripto suo renuntiavit, [subita percutitur infirmitate,] ut habet Series pag. 4, ubi recitatur ejus epistola, ad quemdam amicum data, ex qua id ostenditur. Epistola illa Italica est, spectatque vel maxime ad S. Augustinum. Quapropter totam hic Latine reddo: Occasione arcæ inventæ in scurolo ecclesiæ nostræ majoris, in qua asseruntur servari ossa corporis patris nostri S. Augustini, quod scriptis suis, variisque auctorum allegationibus probare conabatur P. de Collibus Barnabita collegii S. Mariæ Cellæ novæ, jussus sum ei contradicere, quod exsecutus sum. Dum redeo ad cubiculum meum, vix perveneram ad medium claustri, cum me invadit malum adeo mirabile cum doloribus tam ingentibus, ut non nisi magno labore regredi possem ad sedendum in vicino scamno ad egressum sacrarii nostri: & ibidem tam vehementer sum oppressus, ut ferri magis quam duci ad lectum me oporteret. Vocati subito medicus & chirurgus omni diligentia & cura aliquot mihi adhibuerunt remedia, quibus non multum recreatus sum. Dimisi satis sero illos, qui mihi assistebant, ut tentarem, an dormire valerem, atque etiam, ut illi possent quiescere: cum media nocte corripuerunt me dolores tam horrendi, ut ossa omnia mihi confringi viderentur & viscera cruciarentur, ita ut voce quoque destitutus, qua audiri possem, totus dejectus, quasi ad agoniam deducerer.
[783] [& habita apparitione Augustini, scriptis suis renuntiat:] In isto statu cum solus essem, tantum mihi sensus supererat, ut mente recurrerem ad patrem nostrum S. Augustinum, opem ejus implorando in extrema ista necessitate. Post hæc apparuit mihi S. Augustinus, pontificali ornatu ac pedo insignis, sicut pingi solet. (Certum est, me non somniasse.) Hinc preces apud ipsum humiliter iteravi & cum fiducia. Ille mihi dixit: “Bellam enimvero occasionem habeo te juvandi”. Unde, prudentior per hoc factus, promisi Sancto, me continuo renuntiaturum omnibus meis scriptis, adversus alia in causa illius facta compositis, dono eidem illa offerendo cum protestatione non immiscendi me similibus contradictionibus. Videbatur Sanctus mihi dicere: “Recte: confide, me tibi subventurum”. Quo dicto, disparuit visio: & re ipsa sensi me recreatum ex magna illa oppressione, ita ut me extenderim, reliquumque noctis aliquantulum quieverim corpore, at non mente. Illucescente tandem die, jussi rogari P. Priorem Augustinianorum, ut veniret ad me, quod cum eo communicare deberem negotium urgentissimum. Istud cum ille benigne fecisset, autographum ipsi tradidi, renuntians omnibus in eo contentis, ac subjungens P. Priori, daret illud Patri de Collibus, aut cuicumque vellet, de eoque faceret, quod judicaret expedire. Et sane ex iis scriptis, aut aliis ad eamdem causam spectantibus, ne verbum quidem retinui. Et hæc quidem, quantum significare possum, de morbo meo. Et si re ipsa illæ essent reliquiæ S. Patris Augustini, vehementer me delectaret, quod exponerentur publicæ venerationi. Hæc ibi.
[784] [at lis nec tunc finita, nec anno 1700, quo multa rursum ultro citroque scripta:] Antonius Pacini, supremus Augustiniani Ordinis moderator, Ticinum venit, ibique ad quatuor menses hæsit, ut causam promoveret. At incassum tunc tentata sunt omnia, nec obtineri potuit declaratio in favorem ossium repertorum, adeo ut sacra ossa in tenebris remanserint absque ulla veneratione publica. Circa annum 1700 nova spes affulsit PP. Augustinianis obtinendi declarationem desideratam. Verum obstitit alia rursum lucubratio Josephi Mariæ Bellini Canonici Regularis, quam nuncupavit, Dubia, quibus rationes pro tumulo & reliquiis nuper compertis … ventilantur, expressa. Contra hunc mox prodierunt scriptis suis Michaël de Turribus causæ patronus, Gaspar Baretta Benedictinus Casinensis, & Albertus Castellanus Ordinis Prædicatorum. Horum conatus irritos reddidit libellus Italicus, anno 1703 in lucem datus nomine Marii Callini Canonici Regularis, cum hoc titulo, quem Latine reddo: Motiva, quæ cogunt dubitare, an reliquiæ, in confessione S. Petri anno MDCXCV inventæ, sint eædem cum ossibus sacratissimis S. P. Augustini. Respondit quidem huic libello Michaël de Turribus lucubratione item Italica, quam inscripsit Summarium rationum hactenus allegatarum &c. Verumtamen nihil obtineri potuit in favorem ossium, quod dubitationes ex prædicto libello ortæ, dissipari tam cito nequirent. Secuta demum morte Michaëlis de Turribus, lis pependit indecisa, & quasi deserta fuit ab anno 1704 usque ad 1728. Colligere hinc poterit studiosus lector, quam caute Ecclesia procedat in approbandis Sanctorum reliquiis.
[785] Cum summus Pontifex Benedictus XIII audivisset, [Benedictus XIII jubet litem resumi, ac post duos menses finiri:] litem hanc pendere indecisam, sacraque ossa jacere sine honore, controversiam sine mora terminatam voluit. Itaque anno 1728, die XXIII Januarii litteras dedit ad episcopum Ticinensem Franciscum Pertusati, quibus eum jubet liti finem imponere judicio episcopali. Edidit has litteras Fontaninus ante Disquisitionem suam pag. 9, ex quibus pauca accipe: Itaque fraternitati tuæ sedulo injungimus, ut, ceteris quæstionibus de alio corpore inveniendo remotis, judicium instituas de solo antedicto corpore, quod anno MDCXCV istic in ecclesia sancti Petri in Cælo aureo in confessione inventum esse tradunt documenta, quæ in acta curiæ istius episcopalis relata sunt. Volumus proinde & mandamus, ut cavillationibus eorum, qui decisionem ac definitionem hujusce causæ impedire tentaverint, etiam per censuras ecclesiasticas occurras. Illis autem, a quibus causa cognoscenda erit, iisdem adhibitis, si opus fuerit, remediis, edicas, ut nullis officiis, commendationibus, aut partium studiis obsequantur, sed solum Deum veritatis præ oculis habeant. Ne autem novis procrastinationibus locus esse possit, bimestre tempus huic judicio conficiendo præfigimus. Quod si intra duos menses a die, qua fraternitati tuæ traditæ fuerint hæ nostræ in forma brevis litteræ, causa absoluta non sit, eamdem ad nos exinde devolutam fore declaramus. Hæ litteræ exhibitæ sunt episcopo Ticinensi die XIX Maii.
[786] Interea, jubente Pontifice, proceßus antea facti epitome in Urbem erat missa, [episcopus Ticinensis cum quindecim consultoribus] Disquisitio de corpore S. Augustini per illustrissimum Fontaninum erat composita, supremus Augustiniani Ordinis moderator Fulgentius Bellelli Ticinum se contulerat cum memoratis Benedicti Papæ litteris, episcopo præsentandis. Verum, cum episcopus ad diœcesim suam lustrandam abiisset, reditus ejus fuit exspectandus: indictæque interim preces ab Augustiniani Ordinis Præposito ad opem divinam implorandam. Reduci episcopo litteras Pontificias obtulerunt Josephus de Gregoriis & Aloysius Bellagente Augustiniani, causæ procuratores constituti. Episcopus vero, acceptis hisce litteris, eadem die XIX Maii utrique parti litiganti indixit, ut intra dies quindecim proferrent, quod pro causa sua prolatum vellent. Quapropter procuratores Augustiniani comparuerunt die XXVI ejusdem mensis, ac pro se adduxerunt ante prolata: quibus nova quædam addiderunt, nominatim Disquisitionem Fontanini, & Scripturam juris & facti, quam alter procuratorum Josephus de Gregoriis composuerat. Die XXVIII ejusdem mensis episcopus quatuordecim elegit consultores ex variis ordinibus, theologos septem, ac totidem canonistas, quorum nomina exhibet Series actorum pag. XI. His unus deinde adjunctus Stephanus Antonius Saxius, Ambrosianæ bibliothecæ præfectus Mediolani. Consultores isti utrique parti sunt indicati, ut documenta omnia informationesque ad eosdem perferrentur, prout factum est.
[787] [momenta litigantium expendit,] Die VII Junii coram episcopo comparuerunt Canonici Regulares, profitentes, se ejus judicio libenter velle acquiescere. Die XIV ejusdem mensis habita fuit consultorum congregatio prima coram episcopo, cui omnes adstiterunt, uno excepto canonista, ob morbum impedito. In illa actum fuit de voce Augustino, in corporis inventione lecta, prout deposuerant testes: conclusumque de nomine illo lecto non esse dubitandum. Die XVI altera fuit congregatio, in qua judicatum, corpus in confessione ecclesiæ S. Petri fuisse ab immemorabili tempore, sive alio translatum aliquando fuisset, sive non. Interea Fulgentius Bellelli præpositus Augustinianorum Opuscula duo Italica, suppresso tamen nomine, in vulgus sparsit, maxime contra Callini Motiva ante memorata, & contra Adnotationes super iis, quæ huc usque allata sunt pro identitate sacrorum ossium &c., quæ a contraria parte erant vulgatæ. Tertia consultorum congregatio habita fuit XVIII ejusdem mensis Junii: quarta vero die XX, in quibus argumenta reliqua fuerunt examinata. Eodem die episcopus decretum edidit, quo varia suis præscripsit pietatis exercitia, ad opem divinam implorandam. Hinc die XXIII instituta est pia supplicatio, cantataque Missa votiva de Spiritu sancto: indictum quoque fuit jejunium pro die Veneris sequente, seu XXV, jussique sunt sacerdotes in Sacrificiis suis recitare Collectam, ut vocant, de Spiritu sancto. Demum venerabile Sacramentum expositum, variæque preces variis hominum ordinibus præscriptæ vel commendatæ.
[788] [ossa, aliaque in arcis reperta rursum visitat,] Die XXV & XXVI ejusdem Junii ossa rursum ab episcopo visitata sunt, uti & alia omnia, quæ cum ossibus erant reperta. Quænam in hac visitatione observata fuerint, explicat epistola, Italice hac de re scripta ab Ordinis Augustiniani secretario ad Fulginatensem episcopum, Latineque reddita & impressa, in qua hæc leguntur: Præter os adjutorium brachii sinistri, ab archiepiscopo Egelnoto anno MXXII in Angliam translatum, deest quoque os Atlanticum, quod caput sustinet, & quod ab antiquo tempore, prout constat ex litteris authenticis, quas sanctitas sua Ragusa mitti curavit, & P. Generalis allegavit, in supra dicta civitate conservatur. In duabus ampullis vitreis, quæ revera vacuæ sunt, quas contradictores sanguine tinctas volunt, nulla tinctura observatur. Major est in forma urceoli cum ansa sua: minor est similis vasculi ad conservandum balsamum. Particulæ ligni, quæ tanto tempore gloriosissimo Confessori identitatem disputaverunt, sunt numero quatuor, una lata digitis quatuor, longa quinque, & medio crassa. Aliæ duæ sunt minores, sed primæ similes. Quarta clare videtur esse residuum limbi alicujus cistulæ, eidem globulo conjuncti: ita ut manifestum sit, esse fragmenta residua antiquæ cistæ ligneæ: prout etiam indubie sunt fragmenta antiquæ cistæ plumbeæ, particulæ plumbeæ, quæ ibidem similiter inveniuntur. Antiquum velum putridum, quod totum in fragmenta & fere in pulveres redactum est, nullum nativum colorem ostendit. Cista argentea pondus habet unciarum imperialium circiter CCXXV, non comprehensa lamina ænea, quæ illius os circumdans fortificat, cum qua pondus ascendit ad uncias CCXLVI. Vultus Salvatoris, & cruces laterales redactæ sunt similes iis, quibus utebatur Luithprandus rex, juxta testimonium Pauli diaconi, Guallæ, & Breventani.
[789] Die XXX ejusdem mensis ultima fuit consultorum congregatio, [& demum, consentientibus omnibus consultoribus, sententiam fert,] in qua omnes in eamdem abiere sententiam. Deinde sequenti mense singuli suffragia sua, scripto exarata sigilloque munita, ad episcopum attulerunt: quæ ille die VII & VIII Julii coram quatuor testibus aperuit atque examinavit. Hæc consultorum judicia variis rationibus firmata erant, exceptis tamen paucis, in quibus rationes fuere prætermissæ. Imo Epistola apologetica Josephi Antonii Saxii, quæ reliquis dissertationibus hac de re compositis cedere non debet, non alia de causa videtur conscripta ab ipso, quam ut sententiam suam insinuaret episcopo. Videri illa potest in Collectione actorum part. 2, a pag. 17: sicut & aliorum judicia seu vota huic subjuncta. Die XIII Julii episcopus moneri jussit partes litigantes, se sententiam suam pronuntiaturum die XVI: preces igitur precibus jungerent, & procuratores statuto tempore adessent sententiam audituri. Dicta autem die XVI, celebrata prius Mißa de Spiritu sancto, sententiam prælegi fecit procuratoribus causæ, ac deinde subscripsit, præsentibus consultoribus omnibus.
[790] Die XIX ejusdem mensis Julii secuta est solemnis sententiæ promulgatio, [ac solemniter promulgat, qua ossa S. Augustino asseruntur:] de qua laudata mox secretarii epistola sic habet: Finaliter feria secunda, XIX ejusdem, matutino tempore in ecclesia cathedrali dicta sententia solemniter publicata fuit: deinde cantata Missa in gratiarum actionem, cui cum maxime exemplari devotione & pietate adstitit idem dominus episcopus, qui successive vestibus pontificalibus indutus intonuit Te Deum: quo tempore more festivo sonuerunt campanæ ecclesiæ cathedralis, quibus unitæ fuerunt reliquæ campanæ aliarum ecclesiarum cum explosione tormentorum bellicorum. Præter multitudinem cleri huic functioni interfuerunt illustrissimi & excellentissimi domini senatores, marescallus civitatis, illustrissimi domini abbates, & decuriones cum magno numero nobilium & frequentissimi populi. Vespertino tempore ejusdem feriæ secundæ sono festivo omnium campanarum adjuncta fuit illuminatio totius civitatis prædictæ, & ignes artificiales in arce, quos Patres utriusque monasterii S. Petri, & S. Augustini in signum gaudii extrui fecerunt.
[791] Ipsa illustrissimi episcopi sententia legi poterit in Collectione actorum part. 2, [gratulatur Pontifex episcopo: monumentum declarationis hujus.] pag. 193. Hisce pag. 197 subditur epistola Benedicti XIII, qua episcopo gratulatur peractum judicium, seque summopere sollicitum, ut sacræ exuviæ diligenter custodirentur, ostendit his verbis: Quamobrem districte interdicimus, ne quis auferre, asportare, aut distrahere audeat quamlibet sacratissimi ejus depositi particulam, sub pœna excommunicationis latæ sententiæ, cujus absolutionem fraternitati tuæ reservamus. Præterea fraternitati tuæ facultates necessarias & opportunas impertimur, ut, si quæ inciderint difficultates & controversiæ in peragenda optatissima inventionis celebritate, ipse possis tamquam delegatus apostolicus, quæ rationi consentanea censueris, decernere. Ex hac potestate facta sunt, quæ refert Series actorum pag. 20 hoc modo: Ut autem tantæ declarationis monumentum præclarissimum in posteros permaneret, die XVIII mensis Septembris, Augustiniani sacri sepulcri exteriora rursum claustra reserata sunt, & argenteæ interioris arcæ fronti extimæ duodecim claviculis argentea item lamina auro obducta affixa est, præsentibus reverendissimo comite Paleari, provicario illustrissimi ac reverendissimi episcopi Ticinensis, reverendissimo patre Priore generali Ordinis, & reverendissimo patre abbate S. Petri, aliisque: eaque incisis characteribus inscripta.
CORPUS SANCTI AUGUSTINI HIPPONENSIS EPISCOPI
Anno MDCXCV, die 1 Octobris, in hac capsula argentea juxta altare confessionis S. Petri in c. a. inventum, anno MDCCXXVIII recognovit, et die XVI Julii juridice declaravit, Benedicto XIII pont. max., Carolo VI imp., D. Franciscus Pertusati episcopus Ticinensis.
[792] [Constitutio Benedicti XIII,] Demum subjungo bullam Benedicti XIII, qua judicium episcopale confirmavit, eique contradici vetuit. Data hæc est eodem anno, X Kalendas Octobris, atque his verbis concepta: Benedictus Episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam. Ad summi Dei gloriam in Sancti ejus amplificandam mirabile nuper factum est in oculis nostris, dum exuviæ sancti Augustini Hipponensis episcopi & præstantissimi Ecclesiæ doctoris, quarum venerationem antiquus Dei & Sanctorum hostis aliquamdiu perturbare tentaverat, tandem omnium Christi fidelium cultui, pristinæque honorificentiæ, universa Ecclesia plaudente, restitutæ fuerunt.
[793] [qua narrantur inventio corporis,] Probatissimis literarum monumentis constat, Vandalorum persecutione in Africanam ecclesiam excitata, sanctissimos illarum partium episcopos, & fidei Catholicæ confessores, in Sardiniam exsilio damnatos, corpus eximii Doctoris sub finem sæculi V secum in eamdem insulam transtulisse, ibique usque ad initium sæculi VIII Christiana, id est maxima, religione custoditum. Tunc enim Saracenis, qui in Sardiniam irruerant, loca sacra impie fœdantibus, Liutprandus Langobardorum rex sanctarum Augustini reliquiarum pietate motus, per legatos ab se illuc transmissos, magno eas pretio redimendas, & Ticinum, quæ alias Papia dicitur, sacra pompa transferendas curavit, ubi in confessione ædis sancti Petri in Cælo aureo, tunc primum ad hoc unum jussu regis exstructa, Augustiniani corporis thesaurus debito tanto Patri honore depositus fuit, populisque devotionis causa usque ad nostram ætatem illuc undique confluentibus, in ejusdem confessionis crypta inter puteum, aqua salutari manantem, & altare inferius piissimo studio servatus est. Tandem vero die 1 Octobris anni Dominici MDCXCV albus marmoreus sarcophagus sub mausoleo lateritio ibidem loci detectus, inque eo sacratissimæ Augustini exuviæ, in arca argentea clausæ, repertæ fuerunt: quæ omnia coram plurimis testibus canonice comprobata, per curiæ episcopalis ministros & actuarios, in processus & commentarios, publica auctoritate munitos & summa fide conscriptos, tunc digesta, perque totum quinquennium adversus quorumdam dubitationes non segniter agentibus fratribus Eremitis Ordinis sancti Augustini, qui in eadem sancti Petri basilica æque ac Canonici regulares Congregationis Lateranensis, alternis mensibus divina officia persolvunt, disceptata fuerunt, donec unus & triginta sacræ Paginæ, & decretorum doctores pro iisdem Augustini reliquiis sententiam suam, mira consensione firmatam, scripto ediderunt.
[794] Quum vero ad audientiam nostram pervenisset, ob non exstinctas & abolitas judicio episcopali Ticinensium præsulum ejusmodi dubitationes, venerandos tanti Doctoris cineres, quasi incertos, [mandatum Pontificis de finienda lite,] sine debito honore habitos, nos rei gravitate perculsi, literas nostras sub anulo piscatoris die XXIII Januarii hujusce anni ad venerabilem fratrem episcopum Ticinensem dedimus, ei serio injungentes, ut judicium de invento illic sancti Augustini corpore, ulteriori dilatione sublata, secundum Deum & veritatem, ceteris quæstionibus de alio corpore inveniendo remotis, ad finem perduceret; illi præterea mandantes, ut cavillationibus eorum, qui decisionem ac definitionem hujusce causæ impedire tentassent, etiam per ecclesiasticas censuras occurrere deberet, utque illis, a quibus causa cognoscenda esset, iisdem abhibitis, si opus esset, remediis, ediceret, ne ullis officiis, commendationibus, aut partium studiis obsequerentur; sed solum Deum veritatis præ oculis haberent. Et ne in re tanta definienda novis procrastinationibus locus esse posset, bimestre tempus huic judicio conficiendo præfiximus. Has vero literas dilectus filius Fulgentius Bellellus prior generalis fratrum Eremitarum totius Ordinis sancti Augustini, in cœnobio juxta prædictam ædem sancti Doctoris, alias sancti Petri in Cælo aureo, Ticini constitutus, ipsi episcopo per dilectos filios Josephum de Gregoriis a sancto Elpidio & Aloysium de Bellagente Ticinensem, fratres Eremitas ejusdem Ordinis, tamquam speciales procuratores in hac causa a se deputatos, præsentari curavit.
[795] Episcopus Ticinensis, acceptis literis nostris, & juridice vocatis vocandis, [facta per episcopum Ticinensem ante judicium,] qui olim pro identitate sacri corporis declaranda, nomine eorumdem fratrum Eremitarum, in memorato cœnobio degentium, vocati fuerant, inspectisque actis, in eadem causa a mense Octobris anni MDCXCV usque ad mensem Martium anni MDCXCIX confectis, una cum visitationibus & recognitionibus ipsius corporis sancti Augustini, annis MDCXCV, MDCXCVI & MDCXCVIII pariter factis, nec non juribus, documentis, testium depositionibus, aliisque monumentis & scripturis, tunc & subsequentibus annis publica auctoritate exaratis; compluries etiam theologis, sacrorumque canonum interpretibus coram se congregatis, quos ex piis doctisque viris ad præscripta sacrosancti concilii Tridentini, in consilium sibi adhibendos delegerat, quibus pœnas, in iisdem literis nostris expressas, indixit, singula causæ momenta attente discussa & mature considerata fuerunt. Tandem vero idem episcopus die XXV Junii una cum iisdem suis hac in causa consiliariis, ab se delectis, coram fratribus Eremitis Augustinianis, & Canonicis Regularibus Lateranensibus sacrum corpus, in confessione repertum anno MDCXCV, post recitatum ad aram maximam hymnum, Veni creator Spiritus, ex confessione in capsa clausum ad eamdem aram per sex presbyteros inter accensa funalia reverenter perlatum, exacte & sedulo visitavit diebus XXV & XXVI Junii, adhibitis tribus ex peritioribus civitatis anatomes professoribus, jurejurando de veritate dicenda obstrictis, qui singulas sacri corporis partes studiose recognoscentes, OS BRACHII SINISTRI ab humero ad cubitum, atque aliud, quod ATLAS vocatur, deesse animadverterunt: quorum primum Ticini a felicis memoriæ decessore nostro Benedicto Papa VIII beato Egelnotho primati Cantuariensi dono traditum fuerat; alterum vero in Dalmatia servatur in thesauro sacrarum reliquiarum metropolitanæ ecclesiæ Ragusinæ.
[796] His peractis, sacroque deposito in pristinum confessionis locum eadem cæremonia restituto, [ipsa episcopi sententia de corpore,] idem episcopus Ticinensis solemnes supplicationes, aliasque publicas & assiduas preces, ad divinam opem pro recto judicio, secundum Deum & veritatem ferendo, impetrandam, indixit, quibus devote cum utroque clero & populo civitatis interfuit; visisque tandem omnibus videndis, & consideratis considerandis, congregatisque iterum coram se sacræ theologiæ magistris, & canonum professoribus, quos, uti jam diximus, ad sanctiones concilii Tridentini antea in consilium vocaverat, quique decem & septem numero pro veritate atque identitate reliquiarum sancti Augustini unanimem sententiam tulisse memorantur, ipse coram dilectis filiis priore generali totius ordinis fratrum Eremitarum sancti Augustini, & præposito Canonicorum Regularium Congregationis Lateranensis, atque aliorum complurium, qui illuc, supremum hac de re episcopale judicium audituri convenerant, post Missæ sacrificium de Spiritu sancto celebratum, solum Deum veritatis præ oculis habens, hoc eodem anno MDCCXXVIII, Indictione VI, Feria VI, die XVI mensis Julii, hora tertiarum in episcopio pro tribunali sedens, hoc decretum cum plena causæ cognitione pronunciavit: “Christi nomine repetito, per hanc nostram definitivam sententiam dicimus, pronunciamus & declaramus, satis constare, corpus, inventum in confessione templi sancti Petri in Cælo aureo hujus civitatis die prima Octobris anni MDCXCV, & nuper per nos recognitum, ac sigillo nostro munitum, esse corpus sancti Augustini Ecclesiæ doctoris, ideoque pro tali esse colendum, & publicæ fidelium venerationi exponendum”. D. Franciscus Episcopus Papiensis.
[797] [ac facta per Pontificem post latam sententiam,] Nuncio tam sancti, tam gravis & maturi judicii episcopalis ad nos perlato, præ gaudio exsiliit cor nostrum, summaque lætitia perfusi gratias Deo egimus, quod suam gloriam in sancti Augustini exuviis canonice vindicatis augere voluerit, quem ob sanctimoniam, atque intemeratam doctrinæ excellentiam, ut fulgentissimum Ecclesiæ lumen, Innocentius, Zosimus, Bonifacius, Cælestinus, Gelasius, Hormisdas, aliique decessores nostri Romani Pontifices magno semper in honore habuerunt, nosque ipsi, ut parentem æque ac magistrum veneramur, utpote cujus Regulam & doctrinam in nostro Prædicatorum Ordine a primis adolescentiæ annis professi sumus, & favente Deo profitemur. Ut autem nostrum juxta ac totius Ecclesiæ gaudium ubique diffunderetur, per literas nostras universis Christi fidelibus inscriptas die IV Augusti, omnibus & singulis utriusque sexus, vere pœnitentibus & confessis, qui aliquam ex ecclesiis tam Fratrum, quam Sororum Ordinis Eremitarum sancti Augustini, ubicumque exsistentem die, per ordinarios locorum designando, visitassent, atque ibi pro Christianorum principum concordia, hæresum exstirpatione, ac sanctæ matris Ecclesiæ exaltatione pias ad Deum preces effudissent, plenariam omnium peccatorum indulgentiam & remissionem concessimus; dieque subsequenti alias literas dedimus ad episcopum Ticinensem, ipsius pietatem & fidem laudantes, quod omnem dubitationis nebulam de veritate corporis sancti Augustini tam accurato examine dissipare studuisset; districte interdicentes sub pœna excommunicationis latæ sententiæ, ne quis auferre, asportare aut distrahere quamlibet sacratissimi ejus depositi particulam auderet. Subinde in die festo ejusdem Ecclesiæ Doctoris XXVIII Augusti ad ejusdem titulum & cœnobium fratrum Eremitarum nos ipsi accedentes, in illius honorem sacrosanctum Missæ sacrificium ritu pontificali celebravimus, adsistentibus nobis venerabilibus fratribus nostris S. R. E. Cardinalibus, patriarchis, archiepiscopis & episcopis; & post peracta divina mysteria, in gratiarum actionem, pro sancto ejus corpore luculente & canonice comprobato, hymnum, Te Deum, Christianæ lætitiæ prænuncium solemni cæremonia præcinentes, in trinis Personis unum Deum collaudavimus.
[798] Ne vero ex pastoralis officii debito erga sanctarum Augustini reliquiarum conservationem & venerationem a nobis quidquam prætermittatur, [quæ demum hac constitutione approbatur & confirmatur.] quascumque dubitationes, controversias, causas & lites de corpore sancti Augustini quomodolibet exortas sive introductas, illarumque jura, scripturas & titulos omnes præsentibus pro plene expressis habentes, & quatenus opus sit, ad nos avocantes, prorsus extinguimus & abolemus, & perpetuum silentium super illis imponimus. Et ne umquam futuris temporibus de prædicto episcopali judicio, ad sanctiores Ecclesiæ regulas absoluto, possit quomodolibet hæsitari, ad submissas preces dilecti filii Felicis Leoni, totius Ordinis eorumdem fratrum Eremitarum procuratoris generalis, ejus libello supplici nobis porrectas, piæ recordationis antecessoris nostri Martini Papæ V vestigiis inhærentes, qui translationem corporis beatæ Monicæ, venerabilis Augustini matris, ex civitate nostra Ostiensi ad hanc eamdem ecclesiam domus Fratrum dicti Ordinis Eremitarum sancti Augustini factam, suis apostolicis literis, incipientibus, Pia caritas, adprobavit; nos quoque judicium episcopi Ticinensis de veritate corporis sancti Doctoris, ut apud Christi fideles notius & manifestius evadat, ac devotio erga Augustinum magis inflammetur, tenore præsentium ratum & gratum habentes, ex certa scientia, atque etiam motu proprio, Apostolica auctoritate undequaque adprobamus & confirmamus, & perpetuis futuris temporibus firmum semper & validum esse & fore decernimus, non obstantibus quibuscumque. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostræ constitutionis, avocationis, extinctionis, abolitionis, silentii impositionis, decreti adprobationis, confirmationis & voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei, ac beatorum Petri & Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romæ apud sanctum Petrum anno Incarnationis Dominicæ millesimo septingentesimo vicesimo octavo, decimo Kalendas Octobres, pontificatus nostri anno quinto.
§ LXII. Beneficia quædam, quæ facta narrantur occasione corporis inventi.
[Beneficia quædam per Sanctum impetrata, dum lis de corpore vigebat:] Beneficia varia ope S. Augustini obtenta, dum vigebat controversia de corpore invento, referuntur in Collectione actorum jam sæpe memorata, quæ hoc loco juvabit colligere. Collectionis part. 1 in Summario documentorum pag. 79 & seqq. testes varii, legitime interrogati, affirmaverunt generatim, se audivisse, personis diversis infirmis, quæ ad arcam inventam accesserant, sanitatem restitutam. Et pag. 83 nominatim exprimuntur quinque, videlicet Carolus Emmanuel Marcellinus canonicus ecclesiæ cathedralis, comitissa Gambarana, causidicus Solivetta, Magdalena Marcona, & filius Annæ Franciscæ Sala. Ex his quatuor interrogati sunt juridice, & gratiam sibi præstitam exposuerunt fuse cum omnibus adjunctis, prout ibidem videri potest pag. 89 & seqq. Horum quatuor testium depositio refertur etiam part. 2 pag. 87 in Voto Caroli Josephi Caimotti promotoris profiscalis, omissis tamen iis, quæ ad formam juris magis spectant quam ad facta illustranda. Hac de causa Caimotti relationem ut breviorem sequar, & verba testium Italica Latine hic exprimam.
[800] [nimirum canonicus quidam capitis vertigine,] Adm. R. D. Carolus Emmanuel Marcellinus, canonicus ordinarius ecclesiæ cathedralis, teste Caimotto, hæc Italice testatus est: Erant jam circiter tres aut quatuor anni, quibus affligebar malo capitis instar vertiginis, ita ut, cum aliquando id me corriperet bis per hebdomadam, mihi ingereret tantum timorem tantamque nervorum debilitatem, ut, dum stabam ad altare ad celebrandum sacrosanctum Missæ sacrificium, quando me vertere debebam ad populum, mihi viderer lapsurus. Hinc semper me stare oportebat una manu nixum altari, & meliori, quo poteram, modo, ut contra hujusmodi cadendi timorem me munirem. Postquam inventæ erant Sancti reliquiæ, genuflexus, ut prosequitur, super gradum ferreorum clathrorum, præmisso fidei actu, dixi similia verba: Domine, si ita se res habet, pro benignitate & misericordia tua in manifestatione sacrarum reliquiarum sancti Augustini, quando hæ ipsæ sunt, te oro, ut gratiam mihi præstes, liberesque me isto capitis malo, ut libere celebrare valeam sacrosanctum Missæ sacrificium. Atque ita me sensi sequenti die pro magna parte liberum primo illo timore: & sic continuato tempore semper me magis liberum deprehendi: neque umquam deinceps ad altare hujusmodi timorem expertus sum. Hæc omnibus vestita adjunctis fusius referuntur loco primum allegato.
[801] D. Franciscus Bernardus * Mayus Solivetta causidicus, [alter periculosa febri,] legitime item interrogatus sic respondit: Die XIII mensis Septembris anni MDCXCVI oppressus sum febri, quam cum medici examinassent & judicarent mortiferam, ipseque me sentirem graviter pressum, nec vires habere ad resistendum malo, incensus pietate erga gloriosum patrem sanctum Augustinum, cogitavi postulare, sicut revera feci, ut sumeretur mihi aqua ex puteo, qui est in confessione, ubi quiescere dicitur corpus ejusdem Sancti. Ex illa mihi portata aliquid sorbui ex devotione die XXII dicti mensis. Die sequenti XXIII, quæ erat Dominica, sentiens me vehementius afflictum, verti me toto animo ad imaginem B. Virginis cum Jesu & Josepho, quæ erat, uti adhuc est, ad latus cubiculi, in quo jacebam, totoque corde me eis commendabam, postulans sanitatem. Absoluta vixdum oratione, animi tranquillitatem expertus sum, ac citissime in somnum incidi. Deinde videbar audire vocem dicentem: “Bibe aquam D. Augustini, & salvus eris”. Quandoquidem vox illa in somno erat allata, ad ipsam non attendebam: verum continuans eamdem quietem aut somnum, audivi intra modicum tempus repeti eamdem vocem, ad aurem nimirum: “Bibe aquam D. Augustini, & salvus eris”. Verumtamen non advertens ad dictam vocem, continuavi somnum aut quietem. Verum audiens adhuc repeti memoratam vocem; “Bibe aquam D. Augustini, & salvus eris”; subito evigilavi læto animo, & dixi, mihi adferrent aquam S. Augustini …, quia de illa gustare volebam ex devotione, considerata gratia obtenta per opem & intercessionem Sancti, cum me sentirem quasi omnino recreatum ex ista febri. Allata mihi mox aqua, ex illa gustavi, & sentiens me multo magis ex febri illa relevatum, professus sum, me intercessione dicti Sancti gratiam consecutum, ac in gratiarum actionem de beneficio cum domesticis meis cantavi Te Deum laudamus. Matutino tempore sequentis diei, quæ Lunæ erat & XXIV, misi ad sepulcrum pro gratiarum actione facem ceream, quæ accensa est eidem Sancto. Hæc ex ipso testimonio part. 1, pag. 91 & 92, quæ a Caimotto contracta sunt. Utrobique subjungitur visio, quam brevitatis causa in compendium redigo. Eadem nocte, cum post bibitam prædictam aquam lenius haberet, videbatur sibi esse in confessione, in qua est Sancti sepulcrum, videreque Sanctum ipsum, pontificali habitu ornatum, egredientem ex arca, in qua sacrum corpus quiescit, ac procedentem ad altare, ubi eidem benedixit, sanumque fore promisit.
[802] Accipe item compendio, quæ fusius referuntur Italice part. 1 pag. 93, [puer cum matre tetris ulceribus,] & part. 2 pag. 89. Anna Francisca Valle, uxor Pauli Salæ Pelizarii, mulier 40 annorum, filiolum habebat sexdecim mensium, nomine Josephum Antonium Dominicum, quem illa ipsa lactabat. Infans ille tribus jam mensibus febri laboraverat, & os totum habebat plenum ulceribus, quibus & matris ubera infecerat periculosissime. Hinc gravissimis doloribus torta mater, dum audiit corpus S. Augustini inventum, ad Sanctum confugere statuit, & filium tribus diebus ad arcam inventam portavit, diutius idem factura, nisi continua sex dierum pluvia fuisset absterrita. Nocte sex illos dies secuta, dum lactabat filium, vidit episcopum, ornatu pontificali & mitra insignem, similem pictæ S. Augustini imagini, quam vidit postea. Ille mulieri dixit Italice hæc verba: Dixisti te portaturam filium istum ad S. Augustinum, & non portasti. Porta illum, quia sanabitur. Cum nondum illa die tulisset filium ob pluviam continuatam, sequenti nocte visio eadem apparuit, eademque jussio repetita. Hinc sequenti die cum filio se contulit ad confessionem S. Augustini: ubi ipsa arcam ejus osculata est, & curavit, ut eam oscularetur filiolus. Deinde aqua, ex puteo Sancti hausta, lavit os filioli sui, & ubera sua: bibit etiam cum filio suo ex eadem aqua. Postea domum reversa est cum filio: ac intra biduum sanatus infans ex febri & ulceribus, mater vero uberum suorum malo liberata. Facta hæc dicuntur eodem anno, quo sacra ossa inventa, mense Octobri, ut mulier ipsa post biennium testata est coram judicibus.
[803] Subjungitur utroque loco quartum beneficium, quod, [ac mulier ischiadis doloribus liberati.] omissis superfluis, sic habet. Magdalena Massarola, uxor Caroli Antonii Marconi, nata annos 34, septem mensibus laboraverat tantis ischiadis doloribus, ut incedere non posset, nisi ægerrime. Post septem menses decumbere semper debuit duobus mensibus. Interim audivit, inventa esse ossa S. Augustini, cujus opem cœpit implorare. Transactis duobus istis mensibus de lecto subinde se levare poterat, & per cubiculum ambulare nixa fulcro subalari. Ita se habuerat duobus item mensibus, cum nocte quadam solito vehementius afflicta, invocavit toto animo sanctum Augustinum, Qui, inquit ipsa Italice, mihi apparuit in habitu pontificali, cum mitra in capite, & pedo pastorali, forma viri magni & barba cana, & simul cum ipsius præsentia vidi ingentem in cubiculo meo splendorem, qui illud illuminabat, acsi lux fuisset accensa: & dixit mihi hæc ipsa verba: “Ne dubita, gratiam, quam me rogasti, brevi obtinebis”, deindeque subito disparuit. Hinc illa mane adiit confessionem S. Augustini nixa fulcro subalari, & opem ferente marito. Post preces aliaque pietatis officia, inde rediit nonnihil recreata, fulcroque in arca Sancti relicto, succurrente tamen marito. Duobus sequentibus diebus regreßa est ad arcam Sancti, comitante rursus marito: & quotidie rectius habebat, ita ut sine ullo dolore incederet, dum coram judicibus comparebat. Fatebatur tamen, aliquid subinde doloris præcedentis se rursum sensisse; at affirmabat, gressum sibi numquam sic impeditum fuisse, uti antea fuerat. Laudatus Caimottus part. 2 Collect. pag. 90, relatis hisce beneficiis, sic ratiocinatur: Hæc miracula, quæ non longe a veritate sunt, juncta cum apparitionibus & locutionibus Sancti, sequutis absque perturbatione animi, immo cum levamine & hilaritate infirmi, quæ effectum sortitæ sunt promissum, atque adeo non provenientibus a malo spiritu aut imaginativa, sunt divina sigilla, quibus authenticantur ossa, reperta in confessione sancti Petri in Cælo aureo Papiæ, esse sancti Augustini episcopi & doctoris Ecclesiæ eximii. Nunc quasdam Sancti reliquias aliis locis servatas ostendemus.
[Annotata]
* al. Bernardinus
§ LXIII. Reliquiæ aliis locis servatæ.
[Reliquiæ Sancti in Angliam portatæ,] Wilhelmus Malmesburiensis de Gestis regum Anglorum lib. 2, cap. XI, pag. 275 de Egelnotho Cantuariensi antistite hæc memorat, postquam iter ejus Romam descripserat: Domum rediens, apud Papiam brachium sancti Augustini doctoris, centum talentis argenti & talento auri comparatum, apud Conventreiam misit. Cœnobium erat in diœcesi Cestrensi, ut idem scriptor affirmat in Gestis pontificum Anglorum lib. 4 pag. 289, ubi hæc rursum habet: Conventreiæ habetur brachium magni Augustini, theca inclusum argentea: cernunturque in cælatura hujusmodi litteræ: “Hoc brachium S. Augustini Egelnodus archiepiscopus, rediens a Roma ad Papiam emit centum talentis argenti & talento auri”. Alfordus in Annalibus ecclesiæ Anglicanæ ad annum 1020 num. 14 non admittit brachium ab Egelnotho emptum, sed dono acceptum contendit. Idem vehementer pugnat Fontaninus in Disquisitione sæpe memorata cap. 40, argumentum deducens ex enormi pretio, quod a Luitprando datum putat pro redemptione totius corporis.
[805] [pretio, ut fertur, comparatæ,] Verum Baronius ad annum 1027 num. 7, & Mabillonius in Actis Sanctorum Benedict. seculo 6 pag. 448 idem referentes, emptionem non negant. Et sane pretium hic memoratum non evincit, os illud brachii non fuisse emptum, cum talentum eo tempore tam varie sumeretur, ut per florenum etiam reperiatur expositum, quemadmodum videre est in Glossario Cangii ad vocem Talentum. Deinde emptio reliquiarum eodem tempore inusitata non erat apud quosdam etiam probos, qui illam illicitam esse ignorabant. Videri possunt, quæ hac de re dixi tomo præcedenti in S. Bartholomæ pag. 104, num. 269. S. Antoninus in Historia tit. 16, cap. 7, § 3 idem referens factum, monet verba sano sensu intelligenda: Reliquias enim Sanctorum, inquit, vendere vel emere non licet; quod simoniacum. Sed, gratis oblatis, licet ob gratitudinem aliqua donantibus condonare liberaliter, vel etiam vasa ipsa aurea vel argentea emere. Quæ sane expositio, etiamsi benigna magis sit quam certa, verisimilior tamen est, quam sit hæc Fontanini conclusio: Itaque nullus ambigo, quin Guillelmus ex notitiis, ab se male digestis, errans, pretium pro toto corpore Augustini redimendo olim solutum, unius brachii emptioni falso adplicuerit, Cantuariensi primati tribuens, quod regi Langobardorum tribuendum fuerat.
[806] Porro reliquiæ hæ S. Augustini Egelnotho Cantuariensi episcopo, [ab Egelnotho archiepiscopo Cantuariensi:] non Cnutoni aut Canuto regi traditæ fuerunt, ut lapsu calami scripsit Baronius loco mox assignato. Nec Romæ illas accepit, ut alii perperam asseruerunt, sed Ticini seu Papiæ. Factum id anno 1022 putat Fontaninus cap. 41, dum Benedictus VIII ibidem celebrabat concilium, de quo apud Labbeum tom. 9, col. 819 & seqq.: indeque existimat, tunc plures Sancti reliquias ad alia loca missas. Quæ ut verisimilia admitti possunt; at certa non sunt. Idem advertit os illud Augustinianum, quod cœnobio Conventriensi dederat Egelnothus, postea translatum fuisse ad abbatiam Glastoniensem agri Somersetensis. Certe in Monastico Anglicano tom. 1, pag. 6 inter reliquias Glastoniensis ecclesiæ numeratur de S. Augustino doctore os unum. Nec refert, quod brachium vocet Malmesburiensis: nam os unum brachii brachium non raro vocatur, quando de reliquiis agitur. Fateor tamen, hinc certum non esse, idem istud os esse, quod Conventriæ fuit servatum.
[807] Ragusii in Dalmatia servatur vertebra illa, quam os atlanticum vocant medici. [aliæ Ragusii in Dalmatia servatæ,] Testatur id capitulum Ragusinum in litteris, anno 1728, XIX Februarii datis, quas exhibet Collectio Actorum in causa corporis Augustiniani part. 1, pag. 34. Pauca ex illis accipe: Testamur, inter venerandas Beatorum reliquias hujus excellentissimæ reipublicæ in pervetusto ex argento opere, humani dorsi formam referente, asservari vertebram D. Augustini doctoris Ecclesiæ, recognitam a medicis & anotomicæ artis peritis, ab his dici primam & capiti proximiorem, vocatam Atlans, a Græcis vero *.. In dicto opere hæc inclusa sub effigie ejusdem Sancti habet hanc inscriptionem, antiquis majusculis characteribus exaratam: spina S. Augustini doctoris; quæ inscriptio in membrana eidem vertebræ affixa inspicitur. In indice porro, quem constat esse scriptum anno reparatæ salutis millesimo trecentesimo quinto, ac in posteris indicibus, qui servantur in hoc sacrarum reliquiarum thesaura, habentur insuper hæc verba: Scinale S. Augustini doctoris. Quæ quidem reliquiæ ab immemorabili peculiari religionis ac pietatis cultu semper veneratæ sunt, & ad præsens quoque venerantur. In posteriori corporis recognitione observatum esse, hanc vertebram desiderari, jam diximus.
[808] Fontaninus in Disquisitione cap. 22 tres Sancti digitos assignat his verbis: [aliæ] Unum ex digitis Viri Dei servat ecclesia Eremitarum sancti Augustini in Monte Ilicino, ex Aloysio Taurello * seculo V Augustiniano pag. LXXXIV num. XX. Alius servatur Placentiæ in æde sancti Augustini, alias Benedicti, ex Petro Maria Campio in Historia ejusdem civitatis tomo III lib. XXIV, pag. CCV, col. 2. Tertius apud Augustinianos Valentiæ in Hispania, ex Thomæ Herreræ Alphabeto pag. DXXXIX. Digito addit Herrera mitram & baculum D. Augustini. Taurellus vero digitum memoratum ait esse indicem manus dexteræ, quem inclusum asserit thecæ tribus clavibus obseratæ. Subdit Fontaninus: Quidpiam aliud Ulissipone apud presbyteros Societatis Jesu in æde sancti Rochi adservari, docet Johannes Bollandus tomo II Januarii pag. DCXII. Et cap. 37 inter reliquias Casino datas a Benedicto VIII numerat particulam aliquam S. Augustini ex Leone Ostiensi. Nec plura Sancti lipsana commemorat; alia tamen variis locis ostenduntur, ut breviter declarabo.
[809] [locis] Arnoldus Rayssius in Hierogazophylacio Belgico varia assignat: imprimis pag. 55 testatur se vidisse aliquid ex ossibus Augustini doctoris Ecclesiæ in cœnobio Canonicorum Regularium Aquæ-curtiensi prope Bappalmam in Artesia: pag. 91 affirmat nonnihil de sanctis reliquiis… Augustini præstantissimi Ecclesiæ doctoris servari Duaci in cœnobio Belli-loci, quod virginum est Ordinis S. Augustini: pag. 209 assignat os sancti Augustini Hipponensis episcopi & doctoris Ecclesiæ abbatiæ ejusdem Ordinis in Monte S. Eligii prope Atrebatum: pag. 395 memorat reliquias brachii sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi, argenteo brachio reclusas, in oratorio palatii Bruxellensis, quod ab annis aliquot totum fere in cineres redactum est. Hæc satis componi possunt cum ossibus Sancti recensitis Ticini, cum particulæ videantur esse non magnæ. At, si intelligi debeat, prout verba sonant, non æque cum illis congruere videtur, quod idem scriptor commemorat pag. 452 his verbis: S. Augustini Hipponensis antistitis & Ecclesiæ doctoris clarissimi medietatem brachii possidet, ut ante dixerat, Rutilensis Cartusia ad ripam Mosæ. Sed forsan medium brachium vocatur pars quædam unius ex ossibus brachii. Eodem teste Rayssio pag. 119, in abbatia Bonæ-spei juxta Binchium in Hannonia, quæ est Ordinis Præmonstratensis, servatur culter, quo usus traditur S. Aurelius Augustinus Hipponensis episcopus. In Vita S. Angilberti tom. III Februarii pag. 103 inter reliquias abbatiæ Centulensis in provincia Pontivensi numerantur S. Augustini reliquiæ.
[810] [variis:] Ægidius Gelenius in Opere de Magnitudine Coloniæ Agrippinensis variis urbis suæ ecclesiis attribuit sacras S. Augustini exuvias, videlicet pag. 266 ecclesiæ Collegiatæ S. Gereonis, pag. 289 collegiatæ item S. Cuniberti, pag. 442 S. Catharinæ Ordinis Teutonici, pag. 456 duo ossa magna ex corpore sancti Augustini episcopi Ecclesiæ doctoris adscribit ecclesiæ Cartusianorum, pag. 492 particulam vestimentorum sanctissimi P. Augustini ecclesiæ Eremitarum Augustinianorum, pag. 587 reliquias ejusdem Sancti ecclesiæ monasterii B. M. Virginis in Bethlehem, quas item pag. 597 servari ait in monasterio S. Apolloniæ, inclusas argenteo brachio, & demum pag. 615 in sacello SS. Willibrordi & Bonifacii. Hæ omnes exiguæ procul dubio sunt particulæ, exceptis duobus ossibus memoratis. Thomas Joannes Pessina de Czechorod in Phosphoro Pragensi pag. 516 de Sancti nostri reliquiis in metropoli Pragensi servatis sic habet: S. Augustini episcopi frustum insigne, per Wenceslaum II regem ex Hungaria allatum anno MCCCIV: aliæ item duæ partes per Carolum MCCCLV. Masinus in Bononia perlustrata tom. 1, pag. 432 ejusdem Sancti reliquias adscribit ecclesiæ S. Jacobi Majoris Eremitarum Augustinianorum, & ecclesiæ S. Joannis in Monte Canonicorum Lateranensium Bononiæ. Hactenus enumeratæ reliquiæ conciliari satis poterunt cum ossibus Ticini repertis, si perpendamus, ossa Sanctorum, quæ etiam insignia, notabilia, & magna vocantur, ossicula esse minuta, aut majorum ossium partes non magnas; pulveris etiam aliquid venire reliquiarum nomine. Hujusmodi autem particulæ non paucæ desunt thesauro Ticinensi, ut facile intelliget, qui ossa in recensione enumerata consideraverit.
[811] Fidem apud eruditos non invenient mirabilia, quæ de digito S. Augustini relata leguntur apud scriptores aliquot. [fabulosa quædam de pollice Sancti,] Audire omnibus lubet Josephum Pamphilum in Chronicis Ordinis Eremitarum S. Augustini ad annum 1477, fol. 91, ubi sic habet: Paulus de Verona theologus & concionatur egregius .. in sermone, qui de Oratione inscribitur, refert insigne miraculum, quod Papiæ circa corpus beati Augustini dicitur accidisse. Vir quidam nobilis genere Senensis, cum aliquam particulam corporis divi Augustini, quam coleret, habere apud se vehementer exoptaret, Ticinum profectus, a sancti corporis custode eam efflagitavit, magna vi pecuniæ illi proposita. Custos id se facturum recepit: sed non ausus quidquam de sanctissimo corpore detrahere, viro illi operam dare assimulans, ad sepulchrum cujusdam, qui paucis ante diebus humatus erat, accessit, illiusque cadaveris dexteræ abscissum pollicem, serico involutum, viro illi nobili porrexit, asserens eum esse divi Augustini digitum. Quem patritius ille reverenter accipiens, religiosissime colebat, modo ori, modo oculis admovens, sæpe eumdem sinu refovens. Nocte quadam in ædibus suis non plene dormienti, divus Augustinus viro apparuit in luce multa, dixitque illi: Fili, quiddam apud te reliquiarum mei corporis habere credis, sed falleris, quem enim digitum veneraris, non est meus, sed alterius vita functi, utque reipsa verba comprobem, manus meæ integræ sunt (vide) sed ne fides tua vana sit, accipe digitum hunc meum. Statimque ademptum dexteræ suæ pollicem ei dono dedit, evanuitque ab oculis illius. Multa quidem ubicumque aderat vir ille, signa & prodigia sacro digito faciebat. Quod audiens Longobardorum rex, sancti corporis custodiam * in carcerem conjici jussit: voluitque rem penitus cognoscere. Custode vero affirmante se alterius cadaveris pollicem abscissum patritio illi tradidisse, rex ubi divi Augustini corpus asservabatur, locum patefieri jussit, sanctoque corpori dexteræ pollicem, præterea nihil, deesse comperit. Hæc Paulus Veronensis, & eo antiquior Jordanus de Saxonia in libro Sermonum de sanctis, serm. LIX de transl. S. Augustini. Is digitus hodie venerabiliter asservatur in templo nostro S. Augustini Montis Ilcini in Hetruria præclara Italiæ regione. Taurellus prudenter ea omisit, ut fabulosa, opinor, licet agat de indice Sancti in Monte Ilicino servato, ut supra vidimus. Sane, cum Longobardorum rex inducatur in fabulam, factum illud contingere debuisset ante exstinctum Longobardorum in Italia regnum, seu ante seculum IX; adeoque Jordanus de Saxonia, qui floruit seculo XIV, junior est, quam ut nos securos reddere possit, fidemque extorquere de facto adeo mirabili, ut credibile non sit, nisi coævorum testimonio fulciretur; quodque aliunde male cohæret cum summa illa diligentia, qua Sancti corpus semper fuit custoditum.
[812] [ejusque corde conficta.] Tædet referre, quid de corde Augustini fabulati sint aliqui, quibus consentire videtur Taurellus ad annum 430, seu tom. 1, pag. 615 & 616. Cum obiisset Sanctus, inquiunt, angelus de cælo descendit, & cor extraxit corpore, illudque anno 951 donavit S. Sigeberto episcopo Lurudunensi. Non novi sanctum illum Sigebertum Lurudunensem episcopum, ac ne Lurudunum quidem inveni. Si illud noverat Taurellus, explicare debuerat, in qua situm sit provincia. Invenit illam historiam Hieronymus Romanus in libro antiquissimo, teste Taurello. At, me judice, & Hieronymus Romanus & Taurellus ipse, prudentiores esse debebant, quam ut scriberent rem adeo incredibilem sine irrefragabili auctoritate: nam alioquin merito timere poterant, ne se exponerent risui eruditorum, qui hujusmodi facta solent fabulis annumerare, etiamsi a variis referantur neotericis. Porro mirabilia quoque narrata sunt de motibus cordis S. Augustini: at cum nullibi probatum inveniam, cor separatum a corpore alibi fuisse servatum, nullus urbem nominet, in qua illud venerationi vel sit vel fuerit expositum, malim illa omnia silentio premere, quam multis verbis refutare.
[Annotata]
* vox est omissa.
* vulgo Torelli
* l. custodem
§ LXIV. Variæ Sancti apparitiones, & beneficia aliis collata.
[Visiones & apparitiones non omnes rejiciendæ aut admittendæ:] Quamquam non ignoro multos hodie reperiri, qui visiones & apparitiones inter fabulas passim numerent, altoque supercilio despiciant, quidquid de hisce in Vitis Sanctorum ac historiis ecclesiasticis refertur: omittere tamen nolui, quæ de apparitionibus S. Augustini variis locis scripta reperi, etiamsi lubens fatear non omnia illa æque esse certa aut probabilia. Quippe, uti non probamus scriptores nimis credulos, qui sine ullo examine amplectuntur omnia, quæ alibi scripta invenerunt, sic assentiri quoque non possumus severioribus quibusdam criticis, qui statim pro fabulis habent, quæcumque visionum, apparitionum, revelationum, ac miraculorum nomine insignita legunt, cum ex sacris Litteris constet, miracula visionesque & apparitiones in veteri ac nova Lege contigisse, adeoque nulla sit ratio, cur fidem adhibere non possimus iis, quæ a probatis scriptoribus referuntur, atque aliunde nihil involvunt, quo reddantur suspecta. Accipe igitur, lector benevole, quæ spectant ad Sanctum nostrum, in quibus recensendis conabor utcumque ostendere, quænam plus minusve fidei mereantur.
[814] [gemina refertur visio cum aliqua differentia:] Petrus de Natalibus lib. 7, cap. 128 hæc habet: Eadem hora, qua obiit Sanctus (ut vult hic auctor, sed res contigit posterius) in quodam monasterio quidam monachus in spiritu raptus, vidit Augustinum in nube sedentem, pontificalibus insignitum, cujus oculi quasi solis radii totam ecclesiam illuminabant, & odor de eo nimius exhalabat. Alio etiam tempore, dum ejus sermones ad Matutinum in ecclesia legerentur, beatus Bernardus vidit Augustinum episcopum, de cujus ore tantus impetus aquarum exibat, quod totam ecclesiam inundabat. Utrumque hoc refert etiam Jacobus de Voragine cap. 119 cum aliqua tamen mutatione: In monasterio, inquit quod Elemosina dicitur, monachus quidam in vigilia sancti Augustini raptus, in spiritu vidit nubem splendidam cælitus elapsam, & super nubem Augustinum sedentem, pontificalibus insignitum, cujus oculi, quasi solis radii, totam illam ecclesiam illuminabant, & odor inde nimius exhalabat. Sanctus quoque Bernardus, dum quadam vice in Matutinis exsistens aliquantulum obdormisset, & de quodam tractatu Augustini lectiones legerentur, vidit quemdam pulcherrimum juvenem ibi stantem, de cujus ore tantus in undantium aquarum impetus exibat, quod totam illam ecclesiam videretur replere. Qui Augustinum esse non dubitavit, qui fonte doctrinæ totam Ecclesiam irrigavit. Hæc secunda relatio prioris visionis probabilior saltem est quam prima, qua res contigisse dicitur in morte Sancti. Eleemosyna autem abbatia est Ordinis Cisterciensis in diœcesi Carnotensi. Judicium de duabus hisce visionibus prudentis esto lectoris: nam, licet contineant nihil, quod earum falsitatem ostendat, auctoritas tamen ea referentium tanta non est, ut fidem indubitatam extorquere debeat.
[815] Memoratus Jacobus de Voragine relatis modo præmisit alia duo miracula, [duplex beneficium a Sancto præstitum:] his verbis narrata: Molendinarius quidam in beatum Augustinum specialem devotionem habens, cum quamdam infirmitatem, quæ dicitur flegma salsum, in tibia pateretur, beatum Augustinum devote in sui adjutorio invocabat. Cui per visum sanctus Augustinus apparuit, & tibiam manu palpans, integræ restituit sanitati. Qui excitatus se liberatum invenit, & Deo & beato Augustino gratias reddidit. Quidam puer, cum vitio lapidis premeretur, & de consilio medicorum incidi deberet; mater pueri mortis sibi timens periculum, beatum Augustinum devote in sui filii subsidium invocavit, statimque, fusa oratione, puer lapidem cum urina emisit, & plenam sanitatem recepit. Non video, cur hisce fidei aliquid habere nequeamus, quod de sequenti etiam visione dici potest.
[816] Apud Burgundiam, inquit, in monasterio, quod dicitur Fontanetum, [visio alia:] erat quidam monachus, Hugo nomine, sancto Augustino valde devotus, qui in ejus scriptis miro desiderio pascebatur: quem etiam crebra supplicatione rogaverat, ut ipsum ex hac luce migrare non sineret, nisi in die suæ sacratissimæ solemnitatis. Ipse igitur XV die ante festum ejusdem sic cœpit duris febribus æstuare, ut in vigilia ipsius super humum tamquam moriens poneretur. Et ecce plures decori ac fulgentes viri, amicti albis, ecclesiam dicti monasterii processionaliter intraverunt: quos sequebatur quidam reverendus pontificalibus insignitus. Quidam autem monachus in ecclesia consistens, hoc videns obstupuit, & quinam essent, vel quo pergerent, inquisivit. Cui unus eorum dixit, quod sanctus Augustinus esset cum suis canonicis, qui ad devotum suum morientem pergeret, ut ejus animam ad regnum gloriæ deportaret. Post hoc illa reverenda processio ad infirmariam ingreditur, ubi cum aliquamdiu mansisset, sancta illa anima a carne soluta est, quam dulcis ille amicus & ab hostium insidiis securam reddidit, & ad cæli gaudia introduxit. Refert idem Angelus Manrique in Annalibus Ordinis Cisterciensis tom. 3 ad annum 1190, cap. 4, num. 9 & 10, ubi monachus ille vocatur Hugo Flavigniacensis, Fontaneti prior. Citat autem Additiones ad Exordium magnum Cisterciense cap. 24 & 25, ubi visio narratur hisce verbis: Facta est autem in ipsa nocte hujusmodi revelatio cuidam ipsius monasterii monacho religioso: vidit enim processionem candidatorum de cælo venientium ecclesiam introire, & circa corpus, quod ibidem more solito servabatur, assistere. Porro unus ex illis, statura procerus, vultu & veste gloriosus atque præfulgidus, accessit ad monachum illum, & cœpit cum eo loqui. Ille vero percontabatur, quis esset, & cujus rei gratia advenissent. Cui Sanctus ita respondit: Isti, quos vides, angeli Dei sunt & alii Sancti, ego vero Augustinus episcopus Hipponensis: nostri vero adventus est causa, ut animam hujus fratris deducamus ad sidera nobiscum. Differunt hæ relationes in adjunctis quibusdam, unde colligitur, alterum ab altero non accepisse: at difficulter determinari potest, uter rem exactius narraverit.
[817] [vinctus carcere liberatus,] Alia mirabilia subdit laudatus de Voragine, post pauca sic scribens: Cum quidam Papienses a marchione Malaspine in carcere detinerentur, ab eis omnis potus penitus est interdictus, ut posset ab eis magna pecunia extorqueri. Unde plerique jam spiritum exhalabant: quidam vero urinam bibebant. At quidam juvenis inter eos, qui in beatum Augustinum magnam devotionem habebat, ipsum in sui adjutorium invocavit. Tunc circa noctis medium sanctus Augustinus prædicto adolescenti apparuit, & quasi manum ejus dexteram apprehendens, usque ad fluvium Graveloni ipsum deduxit, ibique cum folio vitis in aquam madefacto sic ejus linguam refrigeravit, ut qui urinam bibere cupierat, de potu nectaris non curaret.
[818] [æger sanatu, alter gemino malo,] Præpositus cujusdam ecclesiæ, in beatum Augustinum magnam devotionem habens, cum per tres annos gravem infirmitatem incurrisset, ita ut de lecto surgere non valeret, adveniente solemnitate sancti Augustini, cum jam in vigilia ad vesperas pulsaretur, ad rogandum sanctum Augustinum tota devotione se contulit. Cui in albis Augustinus apparens, eidem ter citato proprio nomine dixit: Ecce adsum, toties a te rogatus. Surge cito & celebra mihi Officium vespertinum. Qui sanus surgens, cunctis stupentibus, ecclesiam intravit, & Officium devote peregit.
Cum cuidam pastori sævum ulcus inter scapulas ortum esset, adeo morbus invaluit, ut jam totis esset viribus destitutus. Qui dum ad sanctum Augustinum preces emitteret, eidem Augustinus in visu apparuit, & super locum infirmum manum apponens, perfecte eum sanavit. Idem quoque vir procedente tempore oculorum lumine est privatus. Qui cum sanctum Augustinum sedule invocaret, quadam die circa meridiem eidem apparuit, & oculos manibus suis tergens, pristinam sibi sanitatem restituit.
[819] [visio quædam ut videtur, fictitia;] Relata hactenus miracula nihil videntur involvere, cur iis fidem abrogare debeamus, licet scriptor, qui ea narravit, etiamsi satis sincerus appareat, nimia tamen tredulitate non multum fidei apud eruditos obtineat, & in Opere nostro sæpe refutetur. Difficilius fidem inveniet apud prudentes visio alia, quam idem præcedentibus immiscuit his verbis: Fertur quoque, quod, dum quidam vir sanctus in spiritu raptus, Sanctos in gloria conspexisset, & beatum Augustinum minime vidisset, quemdam de Sanctis, ubinam Augustinus esset, percunctatus est. Qui respondit: Augustinus residet in excelsis, ubi disputat de gloria excellentissimæ Trinitatis. Videtur hæc visio conficta ex facto num. 710 refutato, quod simile est satis huic visioni & æque videtur fictitium.
[820] Simplicianus de sancto Martino in Vita S. Augustini pag. 75 gloriam insignem Sancti ostendere conatur ex apparitione S. Gregorii cum aliis Sanctis, [altera ad Augustinum parum spectans:] quæ narratur in præfatione ad libros Moralium S. Gregorii. Res ita se habet. Tagio Cæsaraugustanus episcopus Romam profectus, quærebat libros Moralium S. Gregorii, sed incassum. Huic autem noctu in ecclesia S. Petri oranti apparuit S. Gregorius cum SS. Petro & Paulo aliisque pluribus, ac Tagionem docuit, quo loco libri Moralium essent positi. Cum vero quæreret Tagio, an S. Augustinus inter Sanctos, quos cernebat, adesset; respondisse dicitur S. Gregorius: Beatum Augustinum virum excellentissimum, de quo quæris, altior a nobis continet locus. Hinc libenter concluderet laudatus scriptor, S. Augustinum Gregorio aliisque ibidem præsentibus Sanctis, exceptis tamen Petro & Paulo, altiorem in cælo locum possidere. At verba illa forsan nihil significant, nisi Augustinum non adfuisse cum Sanctis ibi apparentibus: nec decet inter Sanctos comparationem instituere, unum alteri præferendo, sed potius omnes venerari.
[821] Circa annum 1121 apparuit S. Augustinus S. Norberto, [Sanctus apparens S. Norberto Regulam tradidit:] eique Regulam suam tradidit. Narratur hæc visio locis variis. In Vita B. Godefridi Capenbergensis cap. 3, apud nos tom. 1 Januarii pag. 847 ita res exponitur: Audivi nihilominus eumdem orthodoxæ veritatis assertorem (S. Norbertum, de quo ibi agit,) in communi capitulo hæc, quæ sequuntur, prosequentem: Scio, inquit, unum ex professionis nostræ fratribus, cui de Regula nostra studiosius indaganti, non quidem suis meritis, imo confratrum suorum orationibus, beatus visus est Augustinus, qui auream Regulam, a latere suo dextro prolatam, illi porrexit, seque ipsum luculento ei sermone intimavit, dicens: Quem vides, Augustinus ego sum, Hipponensis episcopus. Ecce habes Regulam, quam ego conscripsi, sub qua si bene militaverint confratres tui, filii mei, securi Christo adstabunt in extremi terrore judicii. Et quidem ista humiliter tamquam de alio prosecutus est: nos tamen ipsum fuisse, cui hoc revelatum est, indubitanter advertimus. Idem referunt fratres Capenbergenses in Actis S. Norberti tom. 1 Junii pag. 859, iisdemque prorsus utuntur verbis, nisi quod initio dicant, Audivimus, ubi hic habet, Audivi. Et brevius eadem visio narratur ex Ms. Capenbergensi in Addendis ad Vitam B. Godefridi tom. 1 Januarii pag. 1112 his verbis: Apparuit insuper eidem (S. Norberto) in Capenberg B. Augustinus, qui & auream Regulam, a latere suo dextero prolatam, illi porrexit, & ait: Quem vides, ego sum Augustinus Hipponensis episcopus. Ecce habes Regulam, quam conscripsi, sub qua si bene militaverint fratres tui, filii mei, securi Christo astabunt in extremi terrore judicii. Non est, cur de hac apparitione dubitemus, cum narretur ex ore ipsius S. Norberti a scriptoribus synchronis.
[822] Alia S. Augustini cum S. Monica apparitio habetur in Historia translationis reliquiarum S. Monicæ, [alia Sancti apparitio:] quæ contigit post medium ejusdem seculi, & conscripta est a Waltero Canonico Regulari Aroasiensi in Flandria, qui Sanctæ reliquias ipse transtulerat. Religioso cuidam dicti monasterii, qui apud reliquias S. Monicæ cum alio ad mediam fere noctem in oratione vigilaverat, tam tenuiter somnus irrepsit, ut nec se dormire putaret. Verumtamen consopitis sensibus, … excessu mirabili, visum est ei quod prostratus jaceret orans ante altare B. Augustini. Qui cum ab oratione surrexisset, vidit quamdam matronam decora facie & splendidissima veste renitentem, quæ cum dignitate & auctoritate reverenda videretur stare super altare. Cum vero & decorem vultus & nitorem habitus cum magna admiratione adspiceret; cogitabat, quæ esset, & cujus auctoritatis, cujus splendore totus ille locus claresceret; & quomodo illuc adveniens, ea hora præter consuetudinem super altare staret. Talia eo cogitante, subito apparuit B. Augustinus, episcopali veste indutus, juxta illam stans super ipsum altare, dixitque fratri: Quid aspicis, & cur tantum admiraris? Certissime scias, quod hæc est mater mea, & ego sum filius ejus. Frater autem jam per spiritum intelligebat, ipsum S. Augustinum esse, qui ei talia diceret &c. Subcustos etiam pene simile vidit, sed dissimiliter. Videbat enim quemdam, pontificali veste gloriose indutum, juxta altare B. Augustini in sede episcopali sublimiter residentem: juxta quem erat quædam matrona, vultu decora, & habitu præclaro veneranda. Cui Episcopus vultu hilari magnæ amicitiæ familiaritatem exhibebat, & adeo honorabat, ut tam ille frater, quam & plures, qui adesse videbantur, valde mirarentur. Quibus dixit Episcopus: Nolite mirari, si eam diligam, & ei honorem deferam, quia ipsa est mater mea. Hæc ibi.
[823] [alia Alexandro IV oblata,] Aliam visionem, post medium seculi XIII oblatam Alexandro IV summo Pontifici, referunt multi scriptores, inter quos reperitur Henricus de Ulimaria, qui eodem floruit seculo, & Jordanus de Saxonia, qui sequenti, ita ut res abunde videatur testata. Verba Henrici de Ulimaria, ex Opere ejus de Origine Ordinis S. Augustini, quod mihi ad manum non est, hæc adducit Taurellus ad annum 1256, num. XI: Nam tempore Alexandri IV, ut ipsemet testatus est, B. Augustinus eidem in visione apparuit, grandis quidem capite, sed membris exilis. Ex qua visione, tamquam divino oraculo, Papa commonitus, univit fratribus Eremitis S. Augustini plures alios Ordines, similiter in eremis habitantes. Hæc iisdem fere verbis deinde bis repetit. Jordanus de Saxonia in Vitis fratrum lib. 1, cap. 14 refert, conjunctionem diversorum Eremitarum sub una S. Augustini Regula cœptam ab Innocentio IV, perfectam vero ab Alexandro IV, hac visione monito: Unde, inquit, beatus Augustinus volens dispersiones suæ Religionis congregari, succedenti ei (Innocentio IV) in Sede apostolica, scilicet domino Alexandro Papæ quarto in visione apparuit, grandis quidem capite, sed membris exilis. Ex qua visione, velut divino oraculo, Papa commonitus, unionem, per prædecessorem suum dominum Innocentium inchoatam, consummavit. Ipse namque fratres omnes Eremitas diversorum Ordinum; quorum quidam sancti Guilielmi, alii fratris Joannis Boni, alii de Fabali, alii de Bretinis, censebantur: alii quoque apud homines ambiguis nuncupationibus vacillabant: necnon & fratres de Pœnitentia Jesu Christi, qui Saccitæ vocabantur: hos, inquam, omnes in unum redegit, & Ordini Eremitarum S. Augustini cum personis & locis effectualiter concorporavit, & univit. Ita ille. An autem omnes congregationes enumeratæ certo cum Augustinianis junctæ sint, hoc loco non disputo.
[824] Opposuit se huic visioni Pennottus in Historia tripartita lib. 1, [quam oppugnat Pennottus:] cap. 40 num. 5, quia Pontifices in bullis Pontificum, quibus Eremitas redegerunt in corpus unum, de illa non meminerunt. At illa ratio sufficiens non videtur, ad omnem fidem laudatis scriptoribus abrogandam, cum Pontifices visionem allegare non deberent, sed solidas potius rationes, quibus utilitas ejusdem unitionis omnibus fieret manifesta. Quin & laudatus Taurellus num. 16 contendit, Alexandrum Papam in quadam sua bulla istius visionis meminisse. Bullam illam vidit, teste Taurello, Hieronymus Romanus in tabulariis conventus Crassensis & Herbipolensis, ex eaque produxit hæc verba: Cum essem in majori noctis quiete, requiescens in cubili a continuo labore mei muneris, subito circundatus sum splendore quodam: & ecce in medio ejus S. Augustinus, indutus pontificalibus, id est pluviali & mitra; & subtus portabat cuculam nigram, præcinctam cingulo coriaceo, & super caputium monachi: & videbatur S. Doctor caput ingens habere, cætera vero membra exilia: hocque mihi accidit tribus noctibus continuis: ex quo ego admiratus vocavi homines in divinis litteris eruditos, petiique ut mihi visionem illam interpretarentur, responsumque mihi ab omnibus fuit, per caput magnum repræsentari fundamentum magnum, quod in Ecclesia fuerat: per membra vero exilia denotari ejus fratres, qui favore nimis erant destituti, & dispersi per omnem Christianitatem. Scripserat hæc Hispanice Hieronymus Romanus, cujus verba Latine reddidit Herrera, inquit Taurellus. Verum non dubito, quin & verba illa & bulla ipsa suspecta sint futura eruditis: mirum enim videbitur, cur nec Herrera nec Taurellus ipse bullam illam quæsiverint ac invenerint, si illam in conventibus memoratis vidit ac legit Hieronymus Romanus.
[825] Abrahamus Bzovius in Annalibus ecclesiasticis ad annum 1268 refert sequentia: [locustæ per Sanctum abactæ] Hoc ipso anno in Hispaniis agrum Toletanum locustarum agmina adeo vastarunt, ut etiam arborum frondes, non tantum herbas aut segetes depastæ fuerint. Hinc maxima calamitate oppressi populi, cum & famem metuerent, & ex morte locustarum, quæ saturæ rumpebantur & aërem inficiebant, pestilentiam exspectarent, ad Deum supplices adierunt, & processionibus institutis, maxima cum dimissione misericordiam illius implorarunt. Non frustra fusæ ab illis orationes fuerunt. Divus enim Augustinus episcopus Hipponensis, quem præ cæteris Sanctis intercessorem postularant, cunctis illis populis apparuit, pedo pastorali agmina locustarum abigere, emortuas colligere, & in Tago præterfluente demergere. Hieronym. Roman. centuria 9 Chron. Augustinianorum. Taurellus ad eumdem annum num. 12 idem refert, asseritque ex Ludovico de Angelis, in antiquo libro membranaceo ecclesiæ Toletanæ legi hæc verba: Hac die est nobis obligatio faciendi processionem usque ad monasterium S. Augustini, ex voto facto pro locusta. Lancilottus vero in Vita Sancti lib. 3 cap. 67 tribus locis idem miraculum contigisse scribit. Has enim, inquit, (locustas) exoratus abegit primum in regni Toletani civitate Guadalajara, deinde prope Malaganium in civitate Ernan Cavalleros: & multo ante civitatem ipsam Toletanam extrema fame laborantem præsentissimæ morti eripuit. Ita ipse.
[826] In vita S. Nicolai Tolentinatis apud Surium X Septembris legitur alia Sancti apparitio cum Jesu & Maria morienti Nicolao facta, [apparitiones variæ:] ut in Actis S. Nicolai Tolentinatis latius explicabitur, & jam exposuit Taurellus ad annum 1305 num. 50. Morienti etiam B. Claræ de Monte Falconis apparuisse cum aliis Sanctis Augustinum, affirmat Taurellus ad annum 1308 num. 44. Idem ex fama refert ad annum 1310 num. 26, Sanctum nostrum visum esse a moriente Christina seu Christiana de sancta Cruce Vallis Arni. Hisce magis inusitatum est, quod scribit Herrera in Alphabeto Augustiniano de Gundisalvo Ruiz, defuncto Toleti anno 1323. Cadaver, inquit, in parochia S. Thomæ solenniter humatum, & a cælitibus insueto honoris genere honestatum. Cum enim Gundisalvi exuviæ in sepulcrum essent inferendæ, adstante populo, videntibus universis, e cælo missi Stephanus & Augustinus, ille templi Augustinianorum patronus, hic Eremitarum Pater, sancti viri corpus propriis manibus tumulo intulerunt, hæc addentes: “Qui Deo & Sanctis servit, sic a Domino honoratur”. Idem habet Taurellus ad annum 1323 num. 20: at vellem eos assignassent auctores, quibus rem tam mirabilem tuto credere possemus.
[827] [visio oblatæ Jordano de Saxonia] Jordanus de Saxonia in Vitis Fratrum lib. 1, cap. 18, ubi narraverat conatus Eremitarum Augustinianorum apud Joannem XXII summum Pontificem, ut acciperent corpus S. Augustini, quod soli tunc possidebant Canonici Regulares Ticini, subjungit visionem sibi ipsi oblatam, ut putant Augustiniani, qua obscure innuebatur, corpus brevi impetrandum. Verba Jordani accipe: Porro ista diu affectata reunio, antequam facta esset, cuidam fratri nominato in Ordine per visum revelata fuit hoc modo. Videbatur enim ei, quod ipse cum multis Fratribus, & melioribus personis Ordinis esset in quadam ecclesia non nostri Ordinis, in qua erat quoddam sepulcrum elevatum, unius sancti magni Episcopi, sicut ex figura imaginis desuper sculptæ ostendebatur: quod quidem sepulcrum minus decenter a personis illius ecclesiæ tenebatur. Nam pulpita, & candelabra antiqua cum pulveribus irreverenter super jactata apparebant. Itaque Fratribus in ecclesia stantibus, & sepulcrum aspicientibus; ecce imago episcopi visa est se elevare, & illas scorias super se jactatas indignanter rejicere: & sic surgens episcopus de tumulo pontificaliter indutus, ivit stare ante altare: & invitans ad se Fratres cantare cœpit: Venite venite, filii, audite me, timorem Domini docebo vos, & cantavit hæc verba nota graduali, sicut episcopi in inthronizationibus cantare solent. Quo expleto sedet ipse, & Fratres omnes ante se per ordinem sedere jussit, & tunc dulcem exhortationem, velut pater suis filiis, fecit: ex quo iste frater intellexit in spiritu; illum fore beatum Augustinum.
[828] [de corpore Sancti ab Augustinianis impetrando;] Volens autem idem antistes Fratribus amorem ostendere singularem, habebat quidem in manu sua vitrum mundum cum potu valde claro & pulchro. Bibit ipse primo, & postea per ordinem de manu sua singulis propinavit, intonans valde dulciter, & cantans: Aqua sapientiæ potavit eos Dominus. Et cum pervenisset episcopus ad Fratrem istum, bibit & ipse, fuitque potus nobilis, & dulcis inusitatum saporem habens quasi claretum * antiquam; ex quo potu Frater iste totus exhilaratus fuit: & cum bibissent omnes, Episcopus benedixit eis, & sic ad sepulcrum redire cœpit; quod videntes Fratres unanimiter fleverunt, dolentes de Patris recessu. Ipse autem consolans eos paterne, ait eis, Nolite flere, filii: ecce enim vobiscum ero usque ad consummationem seculi. Hoc dicto, Frater iste evigilavit, & invenit os suum, linguam, & palatum de potu illo valde dulcoratum. Unde repletus stupore & gaudio, gratias egit Deo, sperans illam visionem non esse otiosam, sed alicujus boni pro Ordine præsagam, sicut non multo post claruit, in effectu. Nam infra duos menses, vel circa, venerunt litteræ certæ de curia Romana nunciantes nova, quomodo corpus beatissimi patris nostri Augustini esset Ordini redonatum. Per omnia benedictus Deus.
[829] Hactenus Jordanus. Donatum est autem corpus S. Augustini Eremitis ejus Ordinis, [quod revera contigit:] dum ipsi anno 1326 per Joannem XXII introducti sunt in ecclesiam S. Petri in Cælo aureo, ubi Sancti corpus quiescit. Porro hanc visionem ipsi Jordano oblatam, colligunt ex notatione, quæ habetur in antiquo exemplari ad calcem hujus capitis, his verbis expressa: Hic est sciendum, quod quidam frater Ordinis nostri, videlicet fratrum Eremitarum S. Augustini, valde cupiens nomen illius fratris scire, cui Deus hanc visionem ostendit, scripsit illi patri reverendissimo ac devotissimo lectori Jordano, compilatori istius libri, quatenus dignaretur sibi insinuare, qui fuisset ille frater. Cui inter alia respondit in hæc verba formaliter: Quod autem petitis vobis scribi, quis sit ille frater, qui habuit istam visionem, de qua fit mentio primo lib. cap. XVIII Vitas * Fratrum in fine; de hoc nescio vobis aliud scribere, nisi quia peccator est, & ideo oretis Dei misericordiam pro eo. Hoc unum sciatis, quia certissime visio fuit ita, sicut ibi scribitur. Ex qua responsione manifeste videtur, sibimet revelatam tam mirabilem visionem hanc & gratiosam, licet ratione humilitatis, & jactantiæ vitandæ, hic omiserit exprimere nomen suum.
[830] Taurellus ad annum 1327 num. 23 scribit, S. Augustinum cum S. Michaële archangelo apparuisse parentibus B. Angeli Neapolitani, [hostes superati, apparente, ut fertur, Sancto:] beatumque hunc filium parentibus tunc promissum. Verum visio illa habet adjuncta tam mirabilia, ut irrefragabili auctoritate confirmari deberet. Quod cum factum non sit, illam latius non referimus. Josephus Pamphilus Signiensis episcopus in Chronico Ordinis Eremitarum ad annum 1400 memorat sequentia: Franciscus Gonzaga filius, Mantuæ marchio, cum per annum continuum gravissimum non sine sui regni periculo bellum cum Liguribus & Galeatio Mediolani duce gessisset, ipso die S. Augustini, cui se antea voverat, qui & ei apparuerat victoriam pollicens, duplicem & miserabilem conflictum Liguribus & Mediolani duci intulit; curavitque postea Augustinum eo modo pingi, quo apparuit, cucullo videlicet nigro & pontificalibus indutum; jussitque ejus festum Mantuæ in ecclesia nostra S. Agnetis magnis solemniis celebrari; & per dignum epigramma memoriæ tradidit posteris, quo pacto tali victoria potitus sit, ipsum S. Augustinum patriæ & suum protectorem appellans. Audi & memoratum epigramma.
Vos patriæ cives, quibus hic pater expulit olim
Bis Ligures, lætumque dedit bis habere triumphum,
Dum sua curriculo bis festa darentur eodem:
Este boni memores, & grata advertite dona,
Et mocum huic laudes, mecum hos celebretis
honores.
Protector patriæ spes ac tutissima nostræ,
Augustine, parens, doctor, lux inclyta sacri
Eloquii, innumeras Ocnæas accipe laudes.
Tendimus inde manus humiles, oculosque precantes
Venturo adversis, ut quondam, protege princeps.
Hæc carmina recitant varii, inter quos Simplicianus a S. Martino in Apologia pro monachatu S. Augustini pag. 130, ubi Ocnæas laudes exponit Mantuanas, quia fundator vocabatur Ocnus. Victoriam autem geminam Francisci Gonzaga de Joanne Galeatio Mediolanensium duce varii narrarunt, inter quos Raynaldus ad annum 397 num. 2; at apparitionem S. Augustini non legi, nisi apud scriptores Augustinianos.
[831] [variæ Sancti apparitiones:] In Vita B. Ritæ, apud nos tom. V Maii pag, 225, legitur S. Augustinus cum SS. Joanne Baptista & Nicolao Tolentinate apparuisse B. Ritæ, illamque induxisse in monasterium S. Mariæ Magdalenæ Ordinis Augustiniani Cassiæ in Umbria. Rem accipe compendio. Rita post mortem mariti ingressum sæpe petierat in dictum monasterium, sed repulsam semper passa, nocte quadam auxilio apparentium SS. Joannis Baptistæ, Augustini & Nicolai intra monasterium ipsum penetravit, portis fenestrisque omnibus clausis, ut erant, manentibus. Quo miraculo motæ moniales ipsam admiserunt, ut pluribus refertur loco assignato. Taurellus id factum refert ad annum 1418, num. 12. In Vita B. Helenæ Utinensis, tom. III Aprilis pag. 253 S. Augustinus cum Christo aliisque Sanctis B. Helenæ apparuisse dicitur, uti etiam Taurellus habet ad annum 1458 num. 36. In Vita B. Veronicæ de Binasco, tom. 1 Januarii pag. 895 terna memoratur Sancti apparitio, facta oranti B. Veronicæ anno 1497, diebus plurimis singulæ apparitioni interjectis. Habitus apparentis sic describitur: Ea luce circumseptus erat, qua omnis locus, quo occlusa virgo latebat, sicut dies illuminaretur. Contegebatur Augustinus cappa serica, vesteque purpurea. Divini cujuspiam aspectus videbatur, in capite fulgentissimam mitram gerens. Horruit primum Veronica claritudine immensa, dein cælestibus gestivit gaudiis &c.
[832] [Ticinum peste liberarum,] Taurellus ad annum 1503 num. 9 refert, Ticinum eo anno sæva pestilentia afflictam fuisse, at, voto facto, S. Augustini intercessione Hinc imago Sancti Ticinensium jussu depicta, sub qua scribi curarunt sequentia verba: Anno MDIII, urbe nostra sævissima peste affecta, desperato irritoque humano consilio, cælesti Protectori duodeviginti faces albas quotannis oblaturi, nuncupato voto, salubrem statum impetrarunt. Addit singulis annis ab eo tempore supplicationem institui ad ecclesiam Augustinianorum Ticinensium, offerrique octodecim faces, prout latius declaratur in instrumento civitatis, quod factum est XXVII Augusti anno 1507, & ad eumdem annum recitat Taurellus num. 23. Factum in dicto instrumento sic exponitur: Attendentes die crastina adesse festum gloriosissimi S. Augustini, hujus civitatis veri protectoris & defensoris, & quod, licet ex antiqua consuetudine civitas solita esset facere oblationem ad ecclesiam, in qua requiescit corpus suum; attamen considerantes, quod de anno curso MDIII, dum vigeret ambissima pestis in hac civitate, quæ quasi ab omnibus derelicta erat, cives tunc adstantes in officialibus, devotissime recurrerunt ad prælibatum gloriosissimum corpus, vovendo de votum faciendo de portando unusquisque eorum, qui interfuerant, numero decem, & octo, torciam * unam ponderis libræ unius pro quolibet, in die festo ejusdem gloriosissimi Sancti, dignareturque Deum rogare, ut civitas ipsa a tanto ambissimo veneno, in quo erat innodata, liberaretur, ipsoque voto sic facto, incontinenter miraculose cessavit ipsa pestis, taliter quod ab inde in antea quisquam peste non periclitavit, & civitas ipsa munda permansit ipsa peste, prout notorium existit; adhucque attestantur egregii viri DD. Joannes Augustinus de Georgiis, & Jacobus Philippus de Poma officiales sanitatis in Papia tunc, & nunc super officio sanitatis.
[833] Unde perseverantes prædicti domini in devotione jam cœpta prædicto glorioso sancto Augustino, [hinc varia ibidem ad honorem Sancti decreta:] & in aliquo deficere nolentes, quantum eis sit possibile, ordinaverunt, quod die crastina fiat omnimode dicta oblatio, & sic semper omni anno in perpetuum, juxta solitum, & invitetur populus, & deferantur dictæ torciæ ad oblationem prædictam, & insuper, ne in futurum deleatur devotio prædicta, & miraculum prædictum perpetuo remaneat in corde prædictæ civitatis affixum, ordinaverunt & ordinant, quod in camera provisionis præsentis, ubi designabitur & designatum fuerit, depingatur imago prædicti gloriosissimi sancti Augustini ornatissima cum civitatis Papiæ insignibus, & dicti miraculi, & in versiculis superinde apponendis mentionem faciendam de miraculo & obligatione prædictis: confidentes in prædicto gloriosissimo Sancto prædicto *, civitatem prædictam ab omni contagione pestifera, & ab omni alio periculo debere præservari.
[834] Herrera in Alphabeto Augustiniano pag. 420 narrat beneficium viro nobili & militari Joanni de Pineda collatum. [quidam Sancti beneficio mortis periculo ereptus:] Is fortiter se gesserat in bellis Americanis, at dum, orta contentione, in ecclesia irreverenter coram gubernatore se gerit, missus in carcerem, capitis damnatur absque humana remissionis spe. Sed ille in nocte anxius divinam opem implorat, & gemebundus ad Virginem Deiparam recurrit, & Augustini patrocinium exposcit, promittens se Eremiticum illius institutum, si viveret, amplexurum. Augustinus quasi clientis sui curam habens, gubernatorem dormire non patitur, & cor saxeum emollit, ut mane vitam Joanni donet, pœna mortis in exilium commutata. Hinc votum suum implevit Joannes, assumens anno 1559 Limæ habitum Augustinianum cum Didaco de Arana, ad idem vitæ institutum pertracto, in quo uterque egregie se probavit.
[835] Taurellus ad annum 1573 num. 33, describens fundationem monasterii Limani Ordinis sui, [imago Augustini prodigio inclyta.] narrat prodigium eo tempore factum per imaginem S. Augustini. Rem paucis expono. Augustiniani habitaverant Limæ loco minus commodo, eaque de causa ad alium locum & monasterium & ecclesiam suam transferre cupiebant. Loco obtento, ædificabatur ecclesia, sed, cum duo sacella ad utrumque ecclesiæ latus adjicere cuperent, secularis quispiam domum suam, ad alterum e sacellis necessariam, pertinaciter vendere noluit. Confugiunt ad orationem Patres Augustiniani, cum subito tabula aræ principis, S. Augustini effigie insignis, se sponte ab ara separat, ac se affigit domui prædicti illius secularis. Hic autem eo prodigio motus, domum suam concessit, ut sacellum ibidem erigeretur. De prodigiosa illa Sancti effigie meminit etiam Herrera in Alphabeto tom. 2, pag. 40.
[Annotata]
* i. e. vinum factitium, seu aromatites
* i. e. Vitarum
* i. e. facem
* redundat
§ LXV. Quædam memoriæ, quæ de Sancto ostenduntur.
[Quædam loca Sancti memoria religiosa;] Tandem, ut concludamus hunc Commentarium, recensere lubet quædam monumenta antiqua, quæ ostenduntur, tamquam ad S. Augustinum pertinentia, licet de plerisque nihil certi possit affirmari. Mabillonius in Itinere Italico pag. 16, agens de monumentis Mediolanensibus, hæc memorat: In horto monasterii Ambrosiani exstat sacellum sub titulo sancti Remigii, eo (ut credunt) in loco, ubi Augustinus hoc oraculum audivit, Tolle et lege. Ad australem basilicæ partem, haud longe ab eadem ecclesia, aliud exstat sacellum, in quo Augustinum a S. Ambrosio baptismum accepisse tradunt. De loco baptismatis magis verisimile id apparet quam de loco conversionis, cum hic non tam propinquus fuisse videatur ecclesiæ Ambrosianæ, & sacellum ipsum non S. Augustino, sed S. Remigio sit sacratum. Potuit autem locus ille eligi ad honorandam Sancti conversionem, quod locus conversionis esset ignotus. Montfauconius in Diario Italico pag. 186, ubi visa Romæ commemorat, sic habet: Proxime sita est ecclesia S. Mariæ in Cosmedin, quæ titulus Cardinalitius est: olim schola Græca vocitabatur, in qua S. Augustinum tradunt rhetoricam docuisse.
[837] [trabs prodigiosa;] Cornelius Lancilottus in Vita S. Augustini lib. 3, cap. 70 sic habet: Constat etiam hoc ipso tempore superesse Calari in Sardinia trabem, quæ divinitus excrevit, cum brevior esset quam ut ab una parte sacelli (ædificabatur hoc juxta divi Augustini sepulcrum) ad alterum latus extendi posset. Ea ipsa trabs in partes quotidie divisa, maxime pro febricitantibus, non imminuitur, nec minimum decrescit. Celebrant hanc trabem scriptores varii cum Sardi tum Augustiniani, quos citavit Taurellus tom. 1 ad annum 388 num. 80 & sequentibus. Ibidem quoque num. 83 refertur miraculum, quod contigisse dicitur anno 1636 in pervigilio S. Francisci, atque est hujusmodi. Didacus Trusillo Calaritanus morti vicinus videbatur ex morbo gravissimo, qui modicum quid ex ligno trabis rasura avulsum aquæ impositum bibit, & continuo melius habuit, atque intra paucos dies omnino convaluit. Porro, etiamsi num. 709 negaverimus, hanc trabem per S. Augustinum viventem fuisse extensam, quod ne Lancilottus quidem credidit, cum extensam velit, dum sacellum ædificabatur juxta sepulcrum Sancti, non negamus tamen trabem illam Calari superesse: at incertum credimus, quo tempore illa trabis extensio facta sit: imo ipsam trabis extensionem non omnino certam putamus, cum aliunde oriri potuerit, ut Deus voluerit, illam miraculis inclarescere, vel quia corpus Sancti in illa aliquando fuit positum, ut habet Martinus Cariglio apud Taurellum num. 81, vel alia de causa nobis ignota. [insignis Deiparæ imago, quam aliqui sine fundamento Augustini esse putarunt:]
[838] In monasterio B. Mariæ, quod Regula dicitur, atque ordinis est Augustiniani ad littus Oceani in Hispania, famosa atque antiqua est imago beatæ Virginis, quam voluerunt aliqui ab Augustino olim cultam, ut scribit Herrera in Alphabeto part. 2, pag. 366, qui ipse refutat illorum opinionem. Verba ejus accipe: Ferunt anno MDCXXX cuidam Religioso revelatum, sacram hanc Deiparæ imaginem ex Africa post D. Augustini mortem ab Eremitis Augustinianis in Hispanias adductam; adduntque, dæmonem, qui feminam quamdam obsidebat, anno MDCXXX ab exorcista compulsum, declarasse eam imaginem ab Augustino olim cultam, ex urbe Thagastensi allatam a S. Cypriano diacono, Eremita Augustiniano; & in Hispaniæ devastatione a ven. Fr. Simone, Eremita etiam Augustiniano & cœnobii priore occultatam; & in eo cœnobio vixisse nostros Eremitas CCLXX annis; atque adeo advecta fuit imago anno CDXLIII. Verum hæccine * revelationes, præcipue his temporibus, & dæmonum testificationes, caute examinandæ sunt, & mature expendendæ: neque facile hominum quorumcumque revelationibus, aut dæmonum testimoniis fides adhibenda.
[839] Joannes Baptista Gramaye in Africa illustrata lib. 5, [loca quædam] cap. 3 varia assignat loca, quæ in Numidia Mauris etiam in veneratione sunt ob S. Augustini memoriam: Patria, inquit, Augustino fuit Tagastiense opidum Numidiæ.. Opidi nulla modo supersunt vestigia, incisum interim in rupe antrum superest, & a Mauris colitur memoriæ B. Augustini, ubi natum addunt. Et solent pridem Horamenses præsidiarii bis annuatim, scilicet Idibus Novembris & V Kal. Septembris (id est, die, quo natus, & quo defunctus est Sanctus) illuc se conferre, & Rem divinam peragere. Superest enim ara mediocris, ad quam gradibus quatuor ascenditur, in quorum infimo foramen rotundum lapidi incisum, in quod oleo Arabes defuso votivam lucem accendunt, & sterilitatis tempore preces fundunt, opem salutarem pluries experti. Ara porro non adhæret parieti, sed circumiri potest, reliquiæque picturarum alibi conspiciuntur in parietibus & fornice. Statuam etiam Augustini infulati, albisque amicti & cincti, raræ antiquitatis ibidem se vidisse, testatus mihi est Fr. Hieronymus Hiurada Horamensis, Ordinis B. Mariæ de Mercede Religiosus, summa mihi junctus necessitudine Argellæ, e cujus amplius relatu ipsum specum per Garsiam Pamano servum, etiam oculatum testem, delineatum ruditer curiose asservo. Hactenus laudatus scriptor, qui Horamenses vocat Orani incolas. Oranum autem tunc erat sub Hispanorum rege, prout hodie, adeoque ejus præsidiarii erant Hispani.
[840] Post alia quædam Gramaye alium assignat locum, [in Africa,] Augustini memoria venerabilem, his verbis: Monstrant citra Rubricati ripas Mauri in rupe, juxta vicum, gentilitia voce Chasa dictum, incisum lectisternium, quod honorant, & credunt Augustini esse, & ulcerosos infantes imponi mos habet, certissimo, ut aiunt, valetudinis recuperandæ solatio; prout a Joseph Dominici mercatore, inter Arabes pronuper captivo, oculato teste miraculorum, Argellæ didici. Refert hæc Gramaye ad primam sancti solitudinem, in qua vixit, antequam Hippone presbyter ordinaretur a Valerio. Subjungit deinde rudera, ut putat, primi monasterii, prope Hipponem structi: Locus, inquit, & rudera hujus monasterii supersunt, & in summa apud incolas veneratione, eo quod non tantum referant, nulli bruto, si forte intra septa progrediatur, integrum esse sanum egredi, sed etiam credant, animalia venenata nulla, nec vero aves umquam nidis suis istum locum polluisse. Est in proximo ejus Mauri divitis palatium, & retulerunt mihi servi aliquot ejus, frequenter se luminaria ibidem per noctem vidisse, & symphonias imo angelicas ab ipsis Mauris subinde auditas Kalendis Julii.
[841] [in quibus viget] Hæc, inquit, initia monachorum Africæ, quos in eremos a persecutione Wandalica profugos, Eremitas vocavit posteritas, diversos a Clericis, quorum etiam vitam … ad normam in Italia servatam revocavit.. Rudera etiam hujus loci (monasterii Clericis conditi) & quædam ædificia supersunt haud procul a mozquetta secundaria, nobis visa, & spectabile antiquitatis sacellum prope ergastulum Mauri Ramirez cum ara, & superne tabula veteri: ubi sanctus Pontifex, obsidentibus civitatem Wandalis, lecto moribundus decumbit mitratus, & brachiis candida vestitis & super stragulo extensis, astante ad pedes turba Religiosorum pellibus involutorum, & crucem eorum uno erectam tenente, antrorsum autem aliis superpelliceo seu rocheto indutis, nigro habitu subtus prominente. Qui & genuflexi, & corona caput insigniente, ut apparebat, unusque codicem lecto innixus apertum tenebat…
[842] [Sancti memoria.] Quod autem Hippone mansit reliquum hujus magni Antistitis & doctoris Ecclesiæ, præter monasteria supradicta, est inscriptio vetus ad latus mozquettæ exterius versus Meridiem, ubi incisæ saxo litteræ fuerunt olim & figura episcopi, restantibus adhuc infula & parte baculi pastoralis litterisque his Gothicis AU, cum reliqua essent obsoleta. Et Judæorum aliqui asseruerunt mihi, ab interiori parte opposita templi juxta columnam esse saxum sepulcrale, ubi putent Augustinum sepultum fuisse, & Mauri credunt Morabuti illic cæsi esse memoriam, non autem sepulcrum. Præterea docuit me Hipponensis presbyter, Kalendis Julii a monticolis quibusdam choreas quotannis agi solere, & corollis arbores ornari ad memoriam cujusdam magni prophetæ Hipponensis, quem Kuast vocant, nomine verosimiliter corrupto ex Gust, quod Augustinum Gothis contracte sonabat. Hæc laudatus Gramaye, quæ manifestum faciunt, memoriam S. Augustini non omnino excidisse in Africa. Quam veræ aut certæ sint hæ Afrorum traditiones, non inquiro. Addit hisce laudatus scriptor fabellas quasdam Maurorum, quas prætermitto: uti & Azuages, qui genus suum ad Augustinum referunt. Nec lubet illos refutare, qui affinitatem regum Hispaniarum, aliorumque cum Augustino ostendere conati sunt, ut refert eodem capite: illi enim ridendi potius sunt quam refutandi.
[Annotata]
* l. hujusmodi vel hæ
ACTA PRIORA SIVE PRIMA VITÆ PARS,
Ab infantia usque ad trigesimum tertium ætatis annum,
AUCTORE IPSO S. AUGUSTINO,
Excerpta ex novem prioribus libris Confessionum ejus, quas anno 1650 Balthasar Moretus Antverpiæ edidit.
Augustinus ep. & doctor Ecclesiæ, Hippone-regio in Africa (S.)
A. ipso S. Augustino.
CAPUT I.
Sancti infantia, pueritia, morbus, & consueta hujus ætatis vitia.
Liber I.
Caput VI & VII.
Confiteor tibi, Domine cæli & terræ, laudem dicens tibi de primordiis & infantia mea, [Augustinus infantiæ suæ immemor] quæ non memini: & dedisti ea homini ex aliis de se conjicere, & auctoritatibus etiam muliercularum, multa de se credere… Hanc ergo ætatem, Domine, qua me vixisse non memini, de qua aliis credidi, & quam me egisse ex aliis infantibus conjeci; quamquam ista multum fida conjectura sit, piget me annumerare huic vitæ meæ, qua vivo in hoc sæculo. Quantum enim attinet ad oblivionis meæ tenebras, par illi est, qua vixi in matris utero. Quod si & in iniquitate conceptus sum, & in peccatis mater mea in utero me aluit, ubi oro te, Deus meus, ubi, Domine, ego servus tuus, ubi aut quando innocens fui? Sed ecce omitto illud tempus. Et quid mihi jam cum eo est, cujus nulla vestigia recolo?
VIII.
[2] Nonne ab infantia huc pergens veni in pueritiam; vel potius ipsa in me venit, [describit pueritiam,] & successit infantiæ? Nec discessit illa (quo enim abiit?) & tamen jam non erat. Non enim eram infans, qui non farer, sed jam puer loquens eram: & memini hoc; & unde loqui didicerim post adverti. Non enim docebant me majores homines, præbentes mihi verba certo aliquo ordine doctrinæ, sicut paulo post litteras: sed ego ipse mente, quam dedisti mihi, Deus meus, cum gemitibus & vocibus variis, & variis membrorum motibus edere vellem sensa cordis mei, ut voluntati pareretur; nec valerem quæ volebam omnia; nec quibus volebam, omnia præstabam * memoria; cum ipsi appellabant rem aliquam, & cum secundum eam vocem corpus ad aliquid movebant, videbam, & tenebam hoc ab eis vocari rem illam, quod sonabant, cum eam vellent ostendere.
[3] Hoc autem eos velle, ex motu corporis aperiebatur; tamquam verbis naturalibus omnium gentium, quæ fiunt vultu & nutu oculorum, ceterorumque membrorum actu, & sonitu vocis indicante affectionem animi in petendis, [in qua loqui didicit.] habendis, rejiciendis, faciendisve rebus. Ita verba in variis sententiis locis suis posita, & crebro audita, quarum rerum signa essent paulatim colligebam, measque jam voluntates, edomito in eis signis ore, per hæc enunciabam. Sic cum his, inter quos eram, voluntatum enunciandarum signa communicavi, & vitæ humanæ procellosam societatem altius ingressus sum, pendens ex parentum auctoritate, nutuque majorum hominum.
IX.
[4] Deus Deus meus, quas ibi miserias expertus sum & ludificationes, [Deinde narrat,] quandoquidem recte vivere mihi puero id proponebatur, obtemperare monentibus, ut in hoc sæculo florerem, & excellerem linguosis artibus, ad honorem hominum & falsas divitias famulantibus. Inde ad scholam datus sum, ut discerem litteras, in quibus quid utilitatis esset, ignorabam miser; & tamen, si segnis in discendo essem, vapulabam. Laudabatur enim hoc a majoribus: & multi ante nos vitam istam agentes præstruxerant ærumnosas vias, per quas transire cogebamur multiplicato labore & dolore filiis Adam.
[5] [quomodo ad scholas missus] Invenimus autem, Domine, homines rogantes te; & didicimus ab eis, sentientes te (ut poteramus) esse magnum aliquem, qui posses, etiam non apparens sensibus nostris, exaudire nos & subvenire nobis. Nam puer cœpi rogare te, Auxilium & refugium meum; & in tuam invocationem rumpebam nodos linguæ meæ: & rogabam te parvus, non parvo affectu, ne in schola vapularem. Et cum me non exaudiebas (quod non erat ad insipientiam mihi) ridebantur a majoribus hominibus, usque ab ipsis parentibus, qui mihi accidere mali nihil volebant, plagæ meæ, magnum tunc & grave malum meum. Estne quisquam, Domine, tam magnus animus, prægrandi affectu tibi cohærens; estne, inquam, quisquam? (Facit enim hoc quædam etiam stoliditas.) Est ergo, qui tibi pie cohærendo ita sit affectus granditer, ut eculeos & ungulas atque hujuscemodi varia tormenta, pro quibus effugiendis tibi per universas terras cum timore magno supplicatur, ita parvi æstimet, irridens eos, qui hæc acerbissime formidant, quemadmodum parentes nostri ridebant tormenta, quibus pueri a magistris affligebamur? Non enim aut minus ea metuebamus, aut minus te de his evadendis deprecabamur; & peccabamus tamen minus scribendo, aut legendo, aut cogitando de litteris, quam exigebatur a nobis.
[6] [ob amorem ludendi] Non enim deerat, Domine, memoria vel ingenium, quæ nos habere voluisti pro illa ætate; sed delectabat nos satis ludere, & vindicabatur in nos ab eis, qui talia utique agebant. Sed majorum nugæ, negotia vocantur; puerorum autem talia cum sint, puniuntur a majoribus: & nemo miseratur pueros, vel illos, vel utrosque. Nisi vero approbet quisquam bonus rerum arbiter vapulasse me, qui ludebam pila puer, & eo ludo impediebar, quo minus celeriter discerem litteras, quibus major deformius luderem. Haud aliud faciebat idem ipse, a quo vapulabam: qui si in aliqua quæstiuncula a conductore suo victus esset, magis bile atque invidia torquebatur, quam ego, cum in certamine pilæ a collusore meo superabar.
X.
[7] Et tamen peccabam, Domine Deus, ordinator & creator omnium rerum naturalium, [jussa parentum neglexerit,] peccatorum autem tantum non a ordinator. Domine Deus meus, peccabam faciendo contra præcepta parentum & magistrorum illorum. Poteram enim postea bene uti litteris, quas volebant ut discerem quocumque animo illi mei. Non enim meliora eligens eram inobediens, sed amore ludendi, amans in certaminibus superbas victorias, & scalpi aures meas falsis sabellis, quo prurirent ardentius, eadem curiositate magis magisque per oculos periculosa micante in spectacula ludosque majorum, quos tamen qui edunt, ea dignitate præditi excellunt, ut hoc pæne omnes optent parvulis suis; quos tamen cædi libenter patiuntur, si spectaculis talibus impediantur a studio, quo eos ad talia edenda cupiunt pervenire. Vide ista, Domine, misericorditer, & libera nos jam invocantes te; libera etiam eos, qui nondum te invocant, ut invocent te, & liberes eos.
XI.
[8] Audieram enim ego adhuc puer de vita æterna nobis promissa per humilitatem Filii tui Domini Dei nostri, [ægrotans petierit baptisma,] descendentis ad superbiam nostram; & signabar jam signo crucis ejus, & condiebar ejus sale, jam inde ab utero matris b meæ, quæ multum speravit in te. Vidisti, Domine, cum adhuc puer essem, & quodam die pressus stomachi dolore, repente æstuarem pæne moriturus. Vidisti, Deus meus, quoniam custos meus jam eras, quo motu animi & qua fide baptismum Christi tui, Dei & Domini mei, flagitavi a pietate matris meæ, & matris omnium nostrum Ecclesiæ tuæ. Et conturbata mater carnis meæ, quoniam & sempiternam salutem meam charius parturiebat corde casto in fide tua, jam curaret festinabunda, ut Sacramentis salutaribus initiarer & abluerer, te, Domine Jesu, confitens in remissionem peccatorum, nisi statim recreatus essem.
[9] Dilata est itaque mundatio mea; quasi necesse esset, [quod tamen dilatum est,] ut adhuc sordidarer, si viverem; quia videlicet post lavacrum illud major & periculosior in sordibus delictorum reatus foret. Ita jam credebam, & illa, & omnis domus, nisi pater c solus; qui tamen non evicit in me jus maternæ pietatis, quo minus in Christum crederem, sicut ille nondum crediderat. Nam illa satagebat, ut tu mihi pater esses, Deus meus, potius quam ille; & in hoc adjuvabas eam, ut superaret virum, cui melior serviebat; quia & in hoc tibi, utique id jubenti, serviebat. Rogo te, Deus meus, vellem scire, si tu etiam velles, quo consilio dilatus sum, ne tunc baptizarer: utrum bono meo mihi, quasi laxata sint lora peccandi, an non laxata sint. Unde ergo etiam nunc de aliis atque aliis sonat undique in auribus nostris, Sine illum, faciat quod vult; nondum enim baptizatus est: & tamen in salutem corporis non dicimus, Sine, vulneretur amplius; nondum enim sanatus est? Quanto ergo melius d, ut cito sanarer, & id ageretur mecum meorum meaque diligentia, ut recepta salus animæ meæ tuta esset tutela tua, qui dedisses eam! Melius vero. Sed quot & quanti fluctus impendere tentationum post pueritiam videbantur: noverat eos jam illa mater, & terram e magis per eos, unde postea formarer, quam ipsam jam effigiem committere volebat.
XII.
[10] In ipsa tamen pueritia (de qua mihi minus quam de adolescentia metuebatur) non amabam litteras, [& ad prima litterarum studia cogi debuerit.] & me in eas urgeri oderam: & urgebar tamen, & bene mihi fiebat, nec faciebam ego bene; non enim discerem, nisi cogerer. Nemo enim invitus bene facit, etiam si bonum est, quod facit. Nec qui me urgebant, benefaciebant; sed bene mihi fiebat abs te, Deus meus. Illi enim non intuebantur, quo referrem, quod me discere cogebant, præterquam ad satiandas insatiabiles cupiditates copiosæ inopiæ, & ignominiosæ gloriæ. Tu vero, cui numerati sunt capilli capitis nostri, errore omnium, qui mihi instabant ut discerem, utebaris ad utilitatem meam; meo autem, qui discere nolebam, utebaris ad pœnam meam; quia plecti non eram indignus tantillus puer, & tantus peccator. Ita de non benefacientibus tu benefaciebas mihi; & de peccante meipso, juste retribuebas mihi. Jussisti enim, & sic est, ut pœna sua sibi sit omnis inordinatus animus.
ANNOTATA.
a Rectius videtur legi in editione Parisiensi, curata per Monachos Benedictinos Congregationis S. Mauri hoc modo: Peccatorum autem tantum ordinator, sine non. Sic idem sanctus Doctor lib. XI de Civitate Dei ait: Sed Deus, sicut naturarum bonarum optimus creator est, ita malarum voluntatum justissimus ordinator, subdens ad expositionemhæc verba: Ut cum malæ illæ utuntur bonis, ipse bene utatur etiam voluntatibus malis. Sensus itaque est, quod Deus ex ipsis etiam peccatis bonum eliciat.
b De S. Monica, Augustini matre, actum est apud Nos tom. 1 Maii a pag. 473, seu ad diem 4 ejusdem mensis, quo colitur.
c De Patricio Sancti patre, ad fidem deinde converso, dicta sunt quædam in Commentario prævio num. 24 & seqq.
d Clare hic improbat S. Augustinus consuetudinem multorum sui temporis, qui baptismum diu differebant.
e Varia hic occurrit lectio. Editio Lovaniensis, aliæque habent: Et tibi tam eos &c. Sed mendose, opinor. Quippe videtur terram, informem nempe, opponere effigiei, id est, hominem baptismo non ablutum homini baptizato. Benedictini autem S. Mauri testantur terram legi in plerisque Mss., sed magis illi omittunt, & subintelligendum putant.
* al. prensabam
CAPUT II.
Studium litterarum humaniorum, odium linguæ Græcæ, & amor poëticarum fabularum.
XIII.
Quid autem erat causæ, cur Græcas litteras oderam, [Litteris Græcis primisque studiis,] quibus puerulus imbuebar, ne nunc quidem mihi satis exploratum est. Adamaveram enim Latinas, non quas primi magistri, sed quas docent qui Grammatici vocantur. Nam illas primas, ubi legere & scribere & numerare discitur, non minus onerosas pœnalesque habebam, quam omnes Græcas. Unde tamen & hoc, nisi de peccato & vanitate vitæ? quia caro eram, & spiritus ambulans & non revertens. Nam utique meliores, quia certiores erant primæ illæ litteræ, (quibus fiebat in me, & factum est, & habeo illud, ut & legam, si quid scriptum invenio, & scribam ipse, si quid volo) quam illæ, quibus tenere cogebar Æneæ a nescio cujus errores, oblitus errorum meorum; & plorare Didonem mortuam, quia se occidit ob amorem; cum interea meipsum in his a te morientem, Deus vita mea, siccis oculis ferrem miserrimus. Quid enim miserius misero non miserante seipsum; & flente Didonis mortem, quæ fiebat amando Æneam, non flente autem mortem suam, quæ fiebat non amando te?
[12] Deus lumen cordis mei, & panis oris intus animæ meæ, [quibus pueros imbui necesse est,] & virtus maritans mentem meam & sinum cogitationis meæ, non te amabam: & fornicabar abs te, & fornicanti sonabat undique, Euge, euge. Amicitia enim hujus mundi, fornicatio est abs te: & euge, euge dicitur, ut pudeat si non ita homo sit. Et hæc non flebam; sed flebam Didonem extinctam, ferroque extrema secutam, sequens ipse extrema condita tua relicto te, & terra iens in terram: & si prohiberer ea legere, dolerem, quia non legerem, quod dolerem. Talis dementia honestiores & uberiores litteræ putabantur, quam illæ, quibus legere & scribere didici.
[13] Sed nunc in anima mea Deus meus clamet, & veritas tua dicat mihi: [ut recte legant, scribant, ac computent,] Non est ita, non est ita; melior est prorsus doctrina illa prior. Nam ecce paratior sum oblivisci errores Æneæ, atque omnia ejusmodi, quam scribere & legere. At enim vela pendent liminibus grammaticarum scholarum; sed non illa magis honorem secreti, quam tegumentum erroris significant. Non clament adversum me, quos jam non timeo, dum confiteor tibi, quæ vult anima mea, Deus meus, & acquiesco in reprehensione malarum viarum mearum, ut diligam bonas vias tuas. Non clament adversum me venditores grammaticæ, vel emptores: quia si proponam eis interrogans, utrum verum sit quod Æneam aliquando Carthaginem b venisse Poëta dicit; indoctiores se nescire respondebunt, doctiores autem etiam negabunt verum esse.
[14] At si quæram, quibus litteris scribatur Æneæ nomen, [inutilia poëtarum figmenta præferebat,] omnes mihi, qui hæc didicerunt, verum respondent secundum id pactum & placitum, quo inter se homines ista signa firmarunt. Item si quæram, quid horum majore vitæ hujus incommodo quisque obliviscatur, legere & scribere, an poëtica illa figmenta; quis non videat quid responsurus sit, qui non est penitus oblitus sui? Peccabam ergo puer, cum illa inania istis utilioribus amore præponebam: vel potius ista oderam, illa amabam. Jam vero unum & unum duo, duo & duo quatuor, odiosa cantio mihi erat; & dulcissimum spectaculum vanitatis, equus ligneus c plenus armatis, & Troiæ incendium, atque ipsius umbra Creüsæ.
XIV.
[15] Cur ergo Græcam etiam grammaticam oderam, talia cantantem? [quantumque oderat linguam Græcam,] Nam & Homerus peritus texuit tales fabellas, & dulcissime vanus est; mihi tamen amarus erat puero. Credo etiam Græcis pueris Virgilius ita sit, cum eum sic discere coguntur, ut ego illum, videlicet difficulter. Difficultas omnino ediscendæ peregrinæ linguæ quasi felle aspergebat omnes suavitates Græcas fabulosarum narrationum. Nulla enim verba illa noveram, & sævis terroribus ac pœnis, ut nossem, instabatur mihi vehementer. Nam & Latina aliquando (infans utique) nulla noveram: & tamen advertendo didici, sine ullo metu atque cruciatu, inter etiam blandimenta nutricum d, & joca arridentium, & lætitias alludentium.
XV.
[16] Didici vero illa sine pœnali onere urgentium, cum me urgeret cor meum ad parienda concepta sua: & quia non esset, nisi aliqua verba didicissem, non a docentibus, sed a loquentibus, in quorum & ego auribus parturiebam quidquid sentiebam. [quæ ei difficilis apparebat,] Hinc satis elucet, majorem habere vim ad discenda ista liberam curiositatem, quam meticulosam necessitatem… Domine, Rex meus, tibi serviat quidquid utile puer didici, tibi serviat quod loquor, & scribo, & lego, & numero. Quoniam cum vana discerem, tu disciplinam dabas mihi: & in eis vanis peccata delectationum mearum dimisisti mihi. Didici enim in eis multa verba utilia: sed & in rebus non vanis disci possunt; & ea via tuta est, in qua pueri ambularent.
XVI.
[17] Sed væ tibi flumen moris humani! Quis resistet tibi? [tantum delectabatur lascivis fabulis,] Quamdiu non siccaberis? Quousque volves Hevæ filios in mare magnum & formidolosum, quod vix transeunt, qui lignum * conscenderint? Nonne ego in te legi & tonantem Jovem & adulterantem? Et utique non posset hæc duo; sed actum est, ut haberet auctoritatem ad imitandum verum adulterium, lenocinante falso tonitruo. Quis autem penulatorum e magistrorum audit aure sobria, ex eodem pulvere hominem clamantem & dicentem, Fingebat hæc Homerus, & humana ad deos transferebat: divina mallem ad nos. Sed verius dicitur, quod fingebat hæc quidem ille, sed hominibus flagitiosis divina tribuendo, ne flagitia putarentur; & ut quisquis ea fecisset, non homines perditos, sed cælestes deos videretur imitatus.
[18] [quas de Jovis adulterio] Et tamen, o flumen tartareum! jactantur in te filii hominum cum mercedibus ut hæc discant: & magna res agitur, cum hoc agitur publice in foro, in conspectu legum super * mercedem salaria decernentium: & saxa tua percutis & sonas, dicens: Hinc verba discuntur: hinc acquiritur eloquentia, rebus persuadendis sententiisque explicandis maxime necessaria. Ita vero non cognosceremus verba hæc; imbrem aureum, & gremium, & fucum, & templa cæli, & alia verba, quæ in eo loco scripta sunt, nisi Terentius induceret nequam adolescentem, proponentem sibi Jovem ad exemplum stupri, dum spectat tabulam quamdam pictam in pariete, ubi inerat pictura hæc: Jovem quo pacto Danaæ misisse aiunt in gremium quondam imbrem aureum, fucum factum mulieri.
[19] [libenter audiebat vel legebat:] Et vide quemadmodum se concitat ad libidinem, quasi cælesti magisterio. “At quem Deum, inquit? Qui templa cæli summo sonitu concutit. Ego homuncio id non facerem? Ego vero illud feci, ac libens”. Non omnino per hanc turpitudinem verba ista commodius discuntur, sed per hæc verba turpitudo ista confidentius perpetratur. Non accuso verba, quasi vasa electa atque pretiosa; sed vinum erroris, quod in eis nobis propinabatur ab ebriis doctoribus: & nisi biberemus, cædebamur; nec appellare ad aliquem judicem sobrium licebat. Et tamen ego, Deus meus, in cujus conspectu jam secura est recordatio mea, libenter hæc didici, & delectabar miser, & ob hoc bonæ spei puer appellabar.
XVII.
[20] Sine me, Deus meus, dicere aliquid & de ingenio meo, [ex quo studio id assecutus est,] munere tuo, in quibus a me deliramentis atterebatur. Proponebatur enim mihi negotium animæ meæ, satis inquietum præmio laudis & dedecoris, vel plagarum metu, ut dicerem verba Junonis irascentis & dolentis, quod non posset Italia Teucrorum avertere regem, quæ numquam Junonem dixisse audieram: sed figmentorum poëticorum vestigia errantes sequi cogebamur; & tale aliquid dicere solutis verbis, quale Poëta dixisset versibus. Et ille dicebat laudabilius, in quo pro dignitate adumbratæ personæ, iræ ac doloris similior affectus eminebat, verbis sententias congruentes vestientibus. Ut quid mihi illud, o vera vita mea, Deus meus? Quid mihi recitanti acclamabatur præ multis coætaneis & conlectoribus meis? Nonne ecce illa omnia fumus & ventus? Itane aliud non erat, ubi exerceretur ingenium & lingua mea? Laudes tuæ Domine, laudes tuæ per Scripturas tuas suspenderent palmitem cordis mei; & non raperetur per inania nugarum turpis præda volatilibus f. Non enim uno modo sacrificatur transgressoribus angelis.
XVIII
[21] Quid autem mirum quod in vanitates ita ferebar, [ut exemplo aliorum magis curaret] & a te, Deus meus, ibam foras; quando mihi imitandi proponebantur homines, qui aliqua facta sua non mala si cum barbarismo aut solœcismo enunciarent, reprehensi confundebantur? si autem libidines suas integris & rite consequentibus verbis copiose ornateque narrarent, laudati gloriabantur? Vides hæc, Domine, & taces, longanimis & multum misericors & verax. Numquid semper tacebis? Et nunc eruis de hoc immanissimo profundo quærentem te animam, & sitientem delectationes tuas, & cujus cor dicit tibi; Quæsivi vultum tuum, vultum tuum, Domine, requiram. Nam longe a vultu tuo ieram in affectu tenebroso. Non enim pedibus & spatiis locorum itur abs te, aut reditur ad te. Aut vero filius ille tuus minor g equos aut currus vel naves quæsivit, aut avolavit penna visibili, aut moto poplite iter egit; ut in longinqua regione vivens, prodige dissiparet, quod dederas proficiscenti? Dulcis Pater, quia dederas, & egeno redeunti dulcior. In affectu ergo libidinoso; id enim est tenebroso, atque id est longe a vultu tuo.
[22] Vide, Domine Deus, & patienter, ut vides, vide quomodo diligenter observent filii hominum pacta litterarum & syllabarum, [observare leges Grammaticæ quam præcepta Dei,] accepta a prioribus locutoribus; & a te accepta æterna pacta perpetuæ salutis negligant: ut qui illa sonorum vetera placita teneat aut doceat, si contra disciplinam grammaticam sine aspiratione primæ syllabæ OMINEM dixerit, magis displiceat hominibus, quam si contra tua præcepta hominem oderit, cum sit homo. Quasi vero quemlibet inimicum hominem perniciosius sentiat, quam ipsum odium, quo in eum irritatur; aut vastet quisquam persequendo alium gravius, quam cor suum vastat inimicando. Et certe non est interior litterarum scientia, quam scripta conscientia, id se alteri facere, quod nolit pati. Quam tu secretus es, habitans in excelsis in silentio, Deus solus magnus, lege infatigabili spargens pœnales cæcitates super illicitas cupiditates. Cum homo eloquentiæ famam quærit, astans ante hominem judicem, circumstante hominum multitudine, inimicum suum odio immanissimo insectans, vigilantissime cavet, ne per linguæ errorem dicat, INTER HOMINIBUS: & ne per mentis furorem hominem auferat ex hominibus, non cavet.
XIX
[23] Horum ego puer morum in limine jacebam miser, [quæ crebris mendaciis,] & hujus arenæ palæstra erat illa, ubi magis timebam barbarisimum facere, quam cavebam, si facerem, non facientibus hæc invidere. Dico hæc, & confiteor tibi, Deus meus, in quibus laudabar ab eis, quibus placere tunc mihi erat honeste vivere. Non enim videbam voraginem turpitudinis, in quam projectus eram ab oculis tuis. Nam in illis jam quid me fœdius fuit; ubi etiam talibus displicebam, fallendo innumerabilibus mendaciis & pædagogum, & magistros, & parentes, amore ludendi, studio spectandi nugatoria, & imitandi ludicra inquietudine?
[24] [furtis, aliisque peccatis violabat.] Furta etiam faciebam de cellario parentum & de mensa, vel gula imperitante, vel ut haberem, quod darem pueris, ludum suum mihi, quo pariter utique delectabantur, tamen vendentibus. In quo etiam ludo fraudulentas victorias, ipse vana excellentiæ cupiditate victus, sæpe aucupabar. Quid autem tam nolebam pati, atque atrociter si deprehenderem arguebam, quam id, quod aliis faciebam? & si deprehensus arguerer, sævire magis quam cedere libebat. Istane est innocentia puerilis? Non est, Domine, Domine, non est, oro te, Deus meus. Nam hæc ipsa sunt, quæ a pædagogis & magistris, a nucibus & pilulis & passeribus, ad præfectos & reges, aurum, prædia, mancipia: hæc ipsa omnino succedentibus majoribus ætatibus transeunt, sicuti ferulis majora supplicia succedunt…
ANNOTATA.
a De Ænea & Didone egit Virgilius in Æneïde.
b Assentiuntur Augustino eruditi plerique, qui probant Didonem trecentis fere annis Ænea antiquiorem.
c Hæ item decantatæ a Virgilio fabulæ. Porro hac Virgilianæ Æneïdos scientia egregie deinde usus est Sanctus, contra gentiles disputans in libris de Civitate Dei.
d Videlicet quia Latinus Sermo communis tunc erat in Africa, eo inductus a Romanis.
e Penulati dicuntur magistri artis grammaticæ, quia pallio utebantur vili, ut notat editor.
f Id est, aëris potestatibus.
g Filius prodigus Lucæ 15, ℣ 13.
* i. e. navem
* al. supra
CAPUT III.
Deplorata adolescentiæ peccata, ac nominatim furtum, tunc ex malitia propter pravos sodales perpetratum.
Lib. II
Cap. I
Recordari volo transactas fœditates meas, & carnales corruptiones * animæ meæ; non quod * eas amem, sed ut amem te, Deus meus. Amore amoris tui facio istud, [Deflet obscæna desideria] recolens vias meas nequissimas in amaritudine recogitationis meæ, ut tu dulcescas mihi, dulcedo non fallax, dulcedo felix & secura, & colligens me a dispersione, in qua frustatim discissus sum, dum ab uno te aversus, in multa evanui. Exarsi enim aliquando satiari in a inferis, in adolescentia; & silvescere ausus sum variis & umbrosis amoribus: & contabuit species mea, & computrui coram oculis tuis, placens mihi, & placere cupiens oculis hominum.
II
[26] Et quid erat quod me delectabat, nisi amare & amari? Sed non tenebatur modus ab animo usque ad animum, [& alia hujusmodi peccata,] quatenus est luminosus limes amicitiæ: sed exhalabantur nebulæ de limosa concupiscentia carnis & scatebra pubertatis; & obnubilabant atque obsuscabant cor meum, ut non discerneretur serenitas dilectionis a caligine libidinis. Utrumque in confuso æstuabat, & rapiebat imbecillem ætatem per abrupta cupiditatum, atque mersabat gurgite. Invaluerat super me ira tua, & nesciebam. Obsordueram * stridore catenæ mortalitatis meæ, pœna superbiæ animæ meæ, & ibam longius a te, & sinebas; & jactabar, & effundebar, & diffluebam, & ebulliebam per fornicationes meas, & tacebas. O tardum gradum meum! Tacebas tunc, & ego ibam porro longe a te in plura & plura sterilia semina dolorum, superba dejectione & inquieta lassitudine.
[27] Quis mihi moderaretur * ærumnam meam, & novissimarum rerum fugaces pulchritudines in usum verteret, [quæ adolescentiam ingressus,] earumque suavitatibus metas præfigeret, ut usque ad conjugale litus exæstuarent fluctus ætatis meæ, si tranquillitas in eis non poterat esse, fine procreandorum liberorum contenta, sicut præscribit lex tua, Domine, qui formas etiam propaginem mortalitatis * nostræ, potens imponere lenem manum, ad temperamentum spinarum a paradiso tuo seclusarum? Non enim longe est a nobis omnipotentia tua, etiam cum longe sumus a te: aut certe sonitum nubium tuarum vigilantius adverterem: Tribulationem autem carnis habebunt hujusmodi. Ego autem vobis parco. Et, Bonum est homini mulierem non tangere. Et, Qui sine uxore est, cogitat ea, quæ sunt Dei, quomodo placeat Deo: qui autem matrimonio junctus est, cogitat ea, quæ sunt mundi, quomodo placeat uxori.
[28] Has ergo voces exaudirem vigilantior, & absoissus propter regnum cælorum, [anno ætatis suæ decimo sexto admisit,] felicior expectarem amplexus tuos. Sed efferbui miser, sequens impetum fluxus mei, relicto te; & excessi omnia legitima tua, nec evasi flagella tua. Quis enim hoc mortalium? Nam tu semper aderas misericorditer sæviens, & amarissimis aspergens offensionibus omnes illicitas jucunditates meas, ut ita quærerem sine offensione jucundari. Et ubi hoc possem, non invenirem quidquam præter te, Domine, præter te, qui fingis dolorem in præcepto, & percutis, ut sanes, & occidis nos, ne moriamur abs te. Ubi eram, & quam longe exulabam a deliciis domus tuæ anno illo sexto decimo ætatis carnis meæ, cum accepit in me sceptrum, & totas manus ei dedi vesaniæ libidinis, licentiosæ per dedecus humanum, illicitæ autem per leges tuas? Non fuit cura meorum ruentem excipere me matrimonio; sed cura fuit tantum, ut discerem sermonem facere quam optimum, & persuadere dictione.
III
[29] Et anno quidem illo intermissa erant studia mea, [dum studia tantisper intermitteret,] dum mihi reducto e Madauris b (in qua vicina urbe jam cœperam litteraturæ atque oratoriæ percipiendæ gratia peregrinari) longinquioris apud Carthaginem c peregrinationis sumptus præparabantur, animositate magis quam opibus patris, municipis Thagastensis admodum tenuis d. Cui narro hæc? Neque enim tibi, Deus meus, sed apud te narro hæc generi meo, generi humano, quantulacumque ex particula incidere potest in istas meas litteras. Et ut quid hoc? Ut videlicet ego & quisquis hæc legit, cogitemus de quam profundo clamandum sit ad te. Et quid propius auribus tuis, si cor confitens & vita ex fide est? Quis enim hominum non extollebat laudibus tunc patrem meum, quod ultra vires rei familiaris suæ impenderet filio, quidquid etiam longe peregrinanti studiorum causa opus esset? Multorum enim civium longe opulentiorum nullum tale negotium pro liberis erat; cum interea non satageret idem pater, qualis crescerem tibi, aut quam castus essem, dummodo essem disertus, vel desertus potius a cultura tua, Deus, qui es unus, verus & bonus Dominus agri tui, cordis mei.
[30] [patre hanc morum corruptionem parum curante,] Sed ubi sexto illo decimo anno, interposito otio ex necessitate domestica seriatus ab omni schola, cum parentibus esse cœpi, excesserunt caput meum vepres libidinum, & nulla erat eradicans manus. Quinimo, ubi me ille pater in balneis vidit pubescentem, & inquieta indutum adolescentia, quasi jam ex hoc in nepotes gestiret, gaudens matri indicavit, gaudens vinolentia, in qua te iste mundus oblitus est Creatorem suum, & creaturam tuam pro te amavit de vino invisibili perversæ atque inclinatæ in ima voluntatis * suæ. Sed matris in pectore jam inchoaveras templum tuum, & exordium sanctæ habitationis tuæ. Nam ille adhuc catechumenus, & hoc recens erat. Itaque illa exiluit pia trepidatione ac tremore: quamvis mihi nondum fideli, timuit tamen vias distortas, in quibus ambulant, qui ponunt ad te tergum & non faciem.
[31] [& ab illis vitiis frustra dehortante matre,] Hei mihi! & audeo dicere tacuisse te, Deus meus, cum irem abs te longius? Itane tu tacebas tunc mihi? Et cujus erant nisi tua verba illa per matrem meam fidelem tuam, quæ cantasti in aures meas? Nec inde quidquam descendit in cor meum, ut facerem illud. Volebat enim illa, & secreto, memini, ut monuerit cum solicitudine ingenti, ne fornicarer, maximeque ne adulterarem cujusquam uxorem. Qui mihi monitus muliebres videbantur, quibus obtemperare erubescerem. Illi autem tui erant, & nesciebam: & te tacere putabam, atque illam loqui, per quam mihi tu non tacebas: & in illa contemnebaris a me, a me filio ejus, filio ancillæ tuæ, servo tuo. Sed nesciebam; & præceps ibam tanta cæcitate, ut inter coætaneos meos puderet me minoris dedecoris, quam audiebam eos jactitantes flagitia sua, & tanto gloriantes magis, quanto magis turpes essent: & libebat facere non solum libidine facti, verum etiam laudis.
[32] [cujus pia monita flocci pendebat.] Quid dignum est vituperatione nisi vitium? Ego, ne vituperarer, vitiosior fiebam; & ubi non suberat, quo admisso æquarer perditis, fingebam, me fecisse, quod non feceram, ne viderer abjectior, quo eram innocentior; & ne vilior haberer, quo eram castior. Ecce cum quibus comitibus iter agebam platearum Babyloniæ, & volutabar in cœno ejus tamquam in cinnamomis & unguentis pretiosis. Et in umbilico ejus quo tenacius hærerem, calcabat me inimicus invisibilis, & seducebat me, quia ego seductilis eram. Non enim & illa, quæ jam de medio Babylonis fugerat, sed ibat in ceteris ejus tardior mater carnis meæ, sicut monuit me, pudicitiam ita curavit, quod de me a viro suo audierat. Jamque pestilentiosum & in posterum periculosum sentiebat, coërcere termino conjugalis affectus, si resecari ad vivum non poterat. Non curavit hoc, quia metus erat, ne impediretur spes mea compede uxoria; non spes illa, quam in te futuri sæculi habebat mater, sed spes litterarum, quas ut nossem, nimis volebat parens uterque. Ille, quia de te prope nihil cogitabat, de me autem inania; illa autem, quia non solum nullo detrimento, sed etiam nonnullo adjumento ad te adipiscendum profutura existimabat usitata illa studia doctrinæ. Ita enim conjicio, recolens ut possum mores parentum meorum. Relaxabantur etiam mihi ad ludendum habenæ, ultra temperamentum severitatis in dissolutionem affectionum variarum, & in omnibus erat caligo intercludens mihi, Deus meus, serenitatem veritatis tuæ; & prodibat tamquam ex adipe iniquitas mea.
IV.
[33] Futurum certe punit lex tua, Domine, & lex scripta in cordibus hominum, [Præcipue deflet furtum,] quam ne ipsa quidem delet iniquitas. Quis enim fur æquo animo furem patitur? Nec copiosus adactum inopia. Et ego furtum facere volui, & feci, nulla compulsus egestate nec penuria, sed fastidio justitiæ & sagina iniquitatis. Nam id furatus sum, quod mihi abundabat, & multo melius. Nec ea re volebam frui, quam furto appetebam, sed ipso furto & peccato. Arbor erat pyrus in vicinia vineæ nostræ pomis onusta, nec forma nec sapore illecebrosis. Ad hanc excutiendam atque asportandam nequissimi adolescentuli perreximus nocte intempesta, quousque ludum de pestilentiæ more in areis produxeramus; & abstulimus inde onera ingentia, non ad nostras epulas, sed vel projicienda porcis, etiamsi aliquid inde comedimus; dum tamen fieret a nobis, quod eo liberet, quo non liceret.
V.
[34] Ecce cor meum, Deus meus, ecce cor meum, [quod contra consuetudinem hominum,] quod miseratus es in imo abyssi. Dicat tibi nunc ecce cor meum, quid ibi quærebat, ut essem gratis malus, & malitiæ meæ causa nulla esset, nisi malitia fœda. Et amavi eam, amavi perire, amavi defectum meum; non illud, ad quod deficiebam, sed defectum ipsum meum amavi, turpis anima & dissiliens a firmamento tuo in exterminium, non dedecore aliquid, sed dedecus appetens… Cum itaque de facinore quæritur qua causa factum sit, credi non solet, nisi cum appetitus adipiscendi alicujus illorum bonorum, quæ infima diximus, esse potuisse apparuerit, aut metus amittendi. Pulchra sunt enim & decora; quamquam præ bonis superioribus & opibus beatificis abjecta & jacentia.
[35] [quibus aliquid in peccato apparet utile,] Homicidium fecit. Cur fecit? Adamavit ejus conjugem aut prædium; aut voluit deprædari, unde viveret, aut timuit ab illo tale aliquid amittere, aut læsus ulcisci se exarsit. Num homicidium sine caussa faceret ipso homicidio delectatus? Quis crediderit? Nam & de quo dictum est vecordi & nimis crudeli homine, quod gratuito potius malus atque crudelis erat, prædicta est tamen caussa, ne per otium (inquit) torpesceret manus aut animus. Quare id quoque? Cur ita? Ut scilicet illa exercitatione scelerum capta urbe, honores, imperia, divitias assequeretur; & careret metu legum, & difficultate rerum, propter inopiam rei familiaris, & conscientiam scelerum. Nec ipse igitur Catilina e amavit facinora sua, sed utique aliud, cujus causa illa faciebat.
VI.
[36] Quid ergo miser in te amavi, o furtum meum, [sine ulla sua utilitate] o facinus illud meum nocturnum sextidecimi anni ætatis meæ? Non enim pulchrum eras, cum furtum esses; aut vero aliquid es, ut loquar ad te? Pulchra erant poma illa, quæ furati sumus, quoniam creatura tua erant, pulcherrime omnium, Creator omnium, Deus bone, Deus summum bonum, & bonum verum meum. Pulchra erant illa poma, sed non ipsa concupivit anima mea miserabilis: erat enim mihi meliorum copia; illa autem decerpsi tantum, ut furarer. Nam decerpta projeci, epulatus; inde sola iniquitate, qua lætabar, fruens. Nam etsi quid illorum pomorum intravit in os meum, condimentum ibi facinus erat…
VII.
[37] O putredo, o monstrum vitæ, & mortis profunditas! [& ex mera malitia] Potuitne libere, quod non licebat, non ob aliud, nisi quia non licebat? Quid retribuam Domino, quod recolit hæc memoria mea, & anima mea non metuit inde? * Diligam te Domine, & gratias agam, & confitear nomini tuo, quoniam tanta dimisisti mihi mala & nefaria opera mea. Gratiæ tuæ deputo & misericordiæ tuæ, quod peccata mea tamquam glaciem solvisti. Gratiæ tuæ deputo, & quæcumque non feci mala. Quid enim non facere potui, qui etiam gratuitum facinus amavi? Et omnia mihi dimissa esse fateor, & quæ mea sponte feci mala, & quæ te duce non feci.
[38] [patravit,] Quis est hominum, qui suam cogitans infirmitatem, audet viribus suis tribuere castitatem atque innocentiam suam, ut minus amet te, quasi minus ei necessaria fuerit misericordia tua, qua donas peccata conversis ad te? Qui enim vocatus a te secutus est vocem tuam, & vitavit ea, quæ me de meipso recordantem & fatentem legit, non me derideat ab eo Medico ægrum sanari, a quo sibi præstitum est, ut non ægrotaret, vel potius ut minus ægrotaret. Et ideo te tantumdem, imo vero amplius diligat; quia per quem me videt tantis peccatorum meorum languoribus exui, per eum se videt tantis peccatorum languoribus non implicari.
VIII.
[39] Quem fructum habui miser aliquando in iis, [ut pravis sodalibus] quæ nunc recolens erubesco, maxime in illo furto, in quo ipsum furtum amavi, nihil aliud; cum & ipsum esset nihil, & eo ipso ego miserior? Et tamen solus id non fecissem, sic recordor animum tunc meum, solus omnimodo id non fecissem. Ergo ibi amavi etiam consortium eorum *, cum quibus id feci. Non ergo nihil aliud quam furtum amavi; imo vero nihil aliud, quia & illud nihil est. Quid est revera? Quis est, qui doceat me, nisi qui illuminat cor meum, & discernit umbras ejus? Quid est quod mihi venit in mentem quærere, & discutere, & considerare? Quia si tunc amarem poma illa, quæ furatus sum, & eis frui cuperem, possem etiam solus, si satis esset committere illam iniquitatem, qua pervenirem ad voluptatem meam; nec confricatione * consciorum animorum accenderem pruritum * cupiditatis meæ. Sed quoniam in illis pomis voluptas mihi non erat, ea erat in ipso facinore, quam faciebat consortium simul peccantium.
IX.
[40] Quid erat ille affectus animi? Certe enim plane turpis erat nimis, [placeret.] & væ mihi erat qui habebam illum. Sed tamen quid erat? Delicta quis intelligit? Risus erat quasi titillato corde, quod fallebamus eos, qui hæc a nobis fieri non putabant, & vehementer nolebant. Cur ergo eo me delectabat, quo id non faciebam solus? An quia etiam nemo facile solus ridet? Nemo quidem facile: sed tamen etiam solos & singulos homines, cum alius nemo præsens est, vincit risus aliquando, si aliquid nimis ridiculum vel sensibus occurrerit vel animo. At ego illud solus non facerem, non facerem omnino solus. Ecce est coram te, Deus meus, viva recordatio animæ meæ. Solus non facerem furtum illud, in quo me non libebat, id quod furabar, sed quia furabar; quod me solum facere prorsus non liberet, nec facerem. O nimis inimica amicitia, seductio mentis, investigabilis ex ludo & joco nocendi aviditas, & alieni damni appetitus, nulla lucri mei, nulla ulciscendi libidine: sed cum dicitur, Eamus, faciamus, & pudet non esse impudentem… Defluxi abs te ego, & erravi, Deus meus, nimis devius a stabilitate tua in adolescentia, & factus sum mihi regio egestatis.
ANNOTATA.
a Benedictini illud in expunxerunt, juxta Mss., inquiunt, & Arn., id est, Antonium Arnaldum.
b Madaura urbs fuit Numidiæ, vicina Tagastæ, ut hinc patet. Cellarius in Geographia antiqua, part. 3, pag. 121 de ea disputat, inquiritque an eadem sit cum Maduro.
c Carthago urbs erat Africæ notissima, ac Romæ quondam æmula, at deinde eversa est.
d Hæc quoque non congruunt cum amplis divitiis, quas patri S. Augustini attribuerunt aliqui in Commentario num. 27.
e De Catilina, qui consulibus Cicerone & Antonio ruinam meditabatur reipublicæ Romanæ,consuli potest Sallustius, cujus verba mox citavit.
* al. voluptates
* al. quo
* al. obsurdueram
* al. modularetur
* al. mortis
* al. voluptatis
* al. Inde diligam
* al. reorum
* al. confricationem
* al. pruritu
CAPUT IV.
Luxuriosa conversatio in urbe Carthaginensi, desiderium
spectaculorum tragicorum, studia philosophica, & lectio sacræ
Scripturæ ob simplicem stylum contempta.
Liber III.
Cap. I.
Veni Carthaginem, & circumstrepebat me undique sartago flagitiosorum amorum. Nondum amabam, [Carthagine impuros amores suos] & amari * amabam; & secretiore indigentia oderam me minus indigentem. Quærebam quod amarem, amans amari, & oderam securitatem, & viam sine muscipulis. Quoniam fames mihi erat intus ab interiori cibo, teipso, Deus meus, & ea fame non esuriebam; sed eram sine desiderio alimentorum incorruptibilium; non quia plenus eis eram, sed quo inanior, eo fastidiosior. Et ideo non bene valebat anima mea; & ulcerosa projiciebat se foras miserabiliter, scalpi avida contactu sensibilium. Sed si non haberent animam, non utique amarentur. Amare & amari dulce mihi erat magis, si etiam amantis corpore fruerer. Venam igitur amicitiæ coinquinabam sordibus concupiscentiæ, candoremque ejus obnubilabam de tartaro libidinis; & tamen fœdus atque inhonestus, elegans & urbanus esse gestiebam abundanti vanitate. Rui etiam in amorem, quo cupiebam capi. Deus meus, misericordia mea, quanto felle mihi suavitatem illam, & quam bonus aspersisti; quia & amatus sum, & perveni occulte ad vinculum fruendi, & colligabar lætus ærumnosis nexibus, ut cæderer virgis ferreis ardentibus zeli, & suspicionum, & timorum, & irarum atque rixarum. Rapiebant me spectacula theatrica, plena imaginibus miseriarum mearum, & fomitibus ignis mei.
II.
[42] Quid est quod homo ibi vult dolere, cum spectat luctuosa atque tragica, [nutriebat spectaculis theatralibus,] quæ tamen pati ipse nollet? Et tamen pati vult ex eis dolorem spectator, & dolor ipse est voluptas ejus. Quid est, nisi miserabilis insania? Nam eo magis eis movetur quisque, quo minus a talibus affectibus sanus est: quamquam, cum ipse patitur, miseria; cum aliis compatitur, misericordia dici solet. Sed qualis tandem misericordia in rebus fictis & scenicis? Non enim ad subveniendum provocatur auditor, sed tantum ad dolendum invitatur: & auctori * earum imaginum amplius favet, cum amplius dolet. Et si calamitates illæ hominum vel antiquæ vel falsæ sic agantur, ut qui spectat non doleat, abscedit inde fastidiens & reprehendens. Si autem doleat, manet intentus, & gaudens lacrymatur. Lacrymæ ergo amantur & dolores? Certe omnis homo gaudere vult. An, cum miserum neminem esse libeat, libet tamen esse misericordem? Quod quia non sine dolore est, hac una causa amantur dolores. Et hoc de illa vena amicitiæ est.
[43] [in quibus per falsam misericordiam condolebat] Sed quo vadit? quo fluit? Ut quid decurrit in torrentem picis bullientis, æstus immanes tetrarum libidinum, in quos ipsa mutatur & vertitur per nutum proprium, de cælesti serenitate detorta atque dejecta? Repudietur ergo misericordia? Nequaquam. Ergo amentur dolores aliquando. Sed cave immunditiam, anima mea, sub tutore Deo meo, Deo Patrum nostrorum, & laudabili, & superexaltato in omnia sæcula, cave immunditiam: neque enim nunc non misereor; sed tunc in theatris congaudebam amantibus, cum sese fruebantur per flagitia, quamvis hæc imaginarie gererentur in ludo spectaculi. Cum autem sese amittebant, quasi misericors contristabar, & utrumque me delectabat tamen. Nunc vero magis misereor gaudentem in flagitio, quam velut dura perpessum detrimento perniciosæ voluptatis, & amissione miseræ felicitatis.
[44] [infaustis amantium eventibus,] Hæc certe verior misericordia, sed non in ea delectatur * cor. Nam etsi approbatur officio charitatis qui dolet miserum; mallet tamen utique non esse, quod doleret, qui germanitus misericors est. Si enim est malevola benevolentia, quod fieri non potest; potest & ille, qui veraciter sinceriterque miseretur, cupere esse miseros, ut misereatur. Nonnullus itaque dolor approbandus, nullus amandus est. Hoc enim tu, Domine Deus, qui animas amas, longe lateque * purius quam nos & incorruptibilius misereris, quod nullo dolore sauciaris. Et ad hæc quis idoneus? At ego tunc miser dolere amabam, & quærebam ut esset, quod dolerem, quando mihi in ærumna aliena & falsa & saltatoria, ea magis placebat actio histrionis, meque alliciebat vehementius, qua mihi lacrymæ excutiebantur. Quid autem mirum, cum infelix pecus aberrans a grege tuo, & impatiens custodiæ tuæ, turpi scabie fœdarer? Et inde erant dolorum amores, non quibus altius penetrarer; (non enim amabam talia perpeti, qualia spectare) sed quibus auditis & fictis, tamquam in superficie raderer: quos tamen quasi ungues scalpentium fervidus tumor & tabes & sanies horrida consequebatur. Talis vita mea numquid vita erat, Deus meus?
III
[45] Et circumvolabat super me fidelis a longe misericordia tua. [& in ipso templo fovebat malas cogitationes;] In quantas iniquitates distabui, & sacrilegam curiositatem secutus sum, ut deserentem te deduceret me ad ima infida, & circumventoria obsequia dæmoniorum; quibus immolabam facta mea mala, & in omnibus flagellabas me. Ausus sum etiam in celebritate solemnitatum tuarum intra parietes ecclesiæ tuæ concupiscere, & agere negotium procurandi fructus mortis. Unde me verberasti gravibus pœnis: sed nihil ad culpam meam, o tu prægrandis misericordia mea, Deus meus, refugium meum a terribilibus nocentibus, in quibus vagatus sum præfidenti collo ad longe recedendum a te; amans vias meas & non tuas, amans fugitivam libertatem.
[46] Habebant & illa studia, quæ honesta vocabantur, ductum suum intuentem fora litigiosa, [sed impudentes illusores seu eversores oderat,] ut excellerem in eis, eo laudabilior, quo fraudulentior. Tanta est cæcitas hominum, de cæcitate etiam gloriantium. Et major jam eram in schola rhetoris, & gaudebam superbe, & tumebam typho; quamquam longe sedatior, Domine, tu scis, & remotus omnino ab eversionibus, quas faciebant eversores (hoc enim nomen sævum * & diabolicum velut insigne urbanitatis est) inter quos vivebam pudore impudenti, quia talis non eram: & cum eis eram, & amicitiis eorum delectabar aliquando, a quorum semper factis abhorrebam, hoc est, ab eversionibus; quibus proterve insectabantur ignotorum verecundiam, quam perturbarent gratis illudendo, atque inde pascendo malevolas lætitias suas. Nihil est illo actu similius actibus dæmoniorum. Quid itaque verius quam eversores vocarentur? Eversi plane prius ipsi atque perversi, deridentibus eos & seducentibus fallacibus occulte spiritibus, in eo ipso quod alios erridere amant & fallere.
IV.
[47] Inter hos ego imbecilla tunc ætate discebam libros eloquentiæ, [& ex quodam libro Ciceronis] in qua eminere cupiebam fine damnabili & ventoso per gaudia vanitatis humanæ: & usitato jam discendi ordine perveneram in librum quemdam cujusdam Ciceronis; cujus linguam fere omnes mirantur, pectus non ita: sed liber ille ipsius exhortationem continet ad Philosophiam, & vocatur Hortensius. Ille vero liber mutavit affectum meum, & ad teipsum, Domine, mutavit preces meas, & vota ac desideria mea fecit alia. Viluit mihi repente omnis vana spes, & immortalitatem sapientiæ concupiscebam æstu cordis incredibili, & surgere jam cœperam, ut ad te redirem. Non enim ad acuendam linguam, quod videbar emere maternis mercedibus, cum agerem annum ætatis undevigesimum, jam defuncto patre ante biennium. Non ergo ad acuendam linguam referebam illum librum; neque mihi locutionem, sed quod loquebatur persuaserat.
[48] Quomodo ardebam, Deus meus, quomodo ardebam revolare a terrenis ad te! [concepit desiderium sapientiæ,] & nesciebam quid ageres mecum. Apud te est enim sapientia. Amor autem sapientiæ nomen Græcum habet Φιλοσοφίαν, quo me accendebant illæ litteræ. Sunt qui seducant per philosophiam, magno & blando & honesto nomine colorantes & fucantes errores suos; & prope omnes, qui ex illis & supra temporibus tales erant, notantur in eo libro & demonstrantur; & manifestatur ibi salutifera illa admonitio spiritus tui per servum tuum bonum & pium: “Videte ne quis vos decipiat per philosophiam & inanem seductionem, secundum traditionem hominum, secundum elementa hujus mundi, & non secundum Christum: quia in ipso inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter”. Et ego illo tempore, scis tu, lumen cordis mei, quoniam nondum mihi hæc Apostolica nota erant; hoc tamen solo delectabar in illa exhortatione, quod non illam aut illam sectam, sed ipsam, quæcumque esset, sapientiam ut diligerem, & quærerem, & assequerer, & tenerem atque amplexarer. Fortiter excitabar sermone illo, & accendebar & ardebam: & hoc solum me in tanta flagrantia refrangebat, quod nomen Christi non erat ibi. Quoniam hoc nomen, secundum misericordiam tuam, Domine, hoc nomen Salvatoris mei Filii tui, in ipso adhuc lacte matris tenerum cor meum pie biberat, & alte retinebat; & quidquid sine hoc nomine fuisset, quamvis litteratum & expolitum & veridicum, non me totum rapiebat.
V.
[49] Itaque institui animum intendere in Scripturas sanctas, [contempta tamen sacræ Scripturæ simplicitate.] ut viderem, quales essent. Et ecce video rem non compertam superbis, neque nudatam pueris; sed incessu humilem, successu excelsam, & velatam mysteriis: & non eram ego talis, ut intrare in ea possem, aut inclinare cervicem ad ejus ingressus. Non enim sicut modo loquor, ita sensi, cum attendi ad illam Scripturam; sed visa mihi est indigna, quam Tullianæ dignitati compararem. Tumor enim meus refugiebat modum ejus, & acies mea non penetrabat interiora ejus. Verumtamen illa erat, quæ cresceret cum parvulis. Sed ego dedignabar esse parvulus, & turgidus fastu mihi grandis videbar.
[Annotata]
* al. amare
* al. actori
* al. delectat dolor
* al. alteque
* al. scævum
CAPUT V.
Lapsus in hæresim Manichæorum, matris ejus ob hunc dolor precesque, & solatium divinitus ab ipsa obtentum.
VI.
Itaque incidi in homines superbe delirantes, & carnales nimis, [In hæresim Manichæorum prolapsus,] & loquaces; in quorum ore laquei diaboli, & viscum confectum commixtione syllabarum nominis tui, sed & Domini Jesu Christi, & Paracleti consolatoris Spiritus sancti. Hæc nomina * omnia non recedebant de ore eorum, sed sono tenus & strepitu linguæ, ceterum cor inane veri. Et dicebant: Veritas & veritas; & multi * eam dicebant mihi, & nusquam erat in eis; sed falsa loquebantur, non de te tantum, qui vere Veritas es, sed etiam de istis elementis hujus mundi, creaturis tuis; de quibus etiam vera dicentes philosophos transgredi debui præ amore tuo, mi Pater summe bone, pulchritudo pulchrorum omnium. O Veritas, veritas, quam intime etiam tunc medullæ animi mei suspirabant tibi, cum te illi sonarent mihi frequenter & multipliciter voce sola, & libris multis & ingentibus. Et illa erant fercula, in quibus mihi esurienti te, inferebantur pro te sol & luna, pulchra opera tua, sed tamen opera tua, non tu, nec ipsa prima. Priora enim spiritualia opera tua quam ista corporea, quamvis lucida & cælestia.
[51] [sequebatur eorum deliramenta,] At ego nec priora illa, sed teipsam, te Veritas, in qua non est commutatio, nec momenti obumbratio, & esuriebam & sitiebam: & apponebantur adhuc mihi in illis ferculis phantasmata splendida, quibus jam melius erat amare istum solem, saltem istis oculis verum, quam illa falsa animo decepto per oculos. Et tamen quia te putabam, manducabam; non avide quidem, qui nec sapiebas in ore meo sicuti es: neque enim tu eras illa figmenta inania, nec nutriebar ex eis, sed exhauriebar magis. Cibus in somnis simillimus est cibis vigilantium; quo tamen dormientes non aluntur, dormiunt enim. At illa nec similia erant ullo modo tibi, sicut nunc mihi locuta es; quia illa erant corporalia phantasmata, falsa corpora, quibus certiora sunt vera corpora ista, quæ videmus visu carneo, sive cælestia, sive terrestria: cum pecudibus & volatilibus videmus hæc, & certiora sunt, quam cum imaginamur ea. Et rursus certius imaginamur ea, quam ex eis suspicamur alia grandiora & infinita, quæ omnino nulla sunt; qualibus ego tunc pascebar inanibus, & non pascebar.
[52] At tu, Amor meus, in quem deficio, ut fortis sim, [quæ fabulis poëticis pejora erant,] nec ista corpora es, quæ videmus, quamquam de cælo, nec ea es, quæ non videmus ibi: quia tu ista condidisti, nec in summis tuis conditionibus habes. Quanto ergo longe es a phantasmatibus illis meis, phantasmatibus corporum, quæ omnino non sunt: quibus certiores sunt phantasiæ corporum eorum, quæ sunt; & eis certiora corpora, quæ tamen non es: sed nec anima es, quæ vita est corporum. Ideo melior vita corporum certiorque, quam corpora. Sed tu vita es animarum, vita vitarum, vivens teipsa, & non mutaris vita animæ meæ. Ubi ergo mihi tunc eras, & quam longe? Et longe peregrinabar abs te, exclusus & a siliquis porcorum, quos de siliquis pascebam. Quanto enim meliores grammaticorum & poëtarum fabellæ, quam illa decipula! Nam versus & carmen & Medea volans utiliores sunt certe, quam quinque elementa varie fucata, propter quinque antra tenebrarum, quæ omnino nulla sunt, & occidunt credentem. Nam versum & carmen etiam ad vera pulmenta * transfero. Volantem autem Medeam etsi cantabam, non asserebam; & si cantari audiebam, non credebam: illa autem credidi.
VII.
[53] Nesciebam etiam aliud vere, quod est; & quasi acutule movebar, [ita ut crederet Deum corpore præditum,] ut suffragarer stultis deceptoribus, cum a me quærerent, unde malum; & utrum forma corporea Deus finiretur, & haberet capillos & ungues; & utrum justi existimandi essent, qui haberent multas uxores simul, & occiderent homines, & sacrificarent de animalibus. Quibus rebus ignarus perturbabar: & recedens a veritate, ire in eam mihi videbar; quia non noveram malum non esse, nisi privationem boni, usque ad quod omnino non est. Quod unde viderem, cujus videre usque ad corpus erat oculis, & animo usque ad phantasma?
[54] Et non noveram Deum esse spiritum, non cui membra essent per longum & latum, [& irrideret justos veteris Testamenti] nec cui esse moles esset; quia moles in parte minor est quam in toto suo, & si infinita sit, minor est in aliqua parte, certo spatio definita, quam per infinitum: & non est tota ubique, sicut spiritus, sicut Deus. Et quid in nobis esset, secundum quod essemus similes Deo; & si recte in Scripturis diceremur ad imaginem Dei, prorsus ignorabam. Et non noveram justitiam veram interiorem, non ex consuetudine judicantem, sed ex lege rectissima Dei omnipotentis, qua formarentur mores regionum & dierum pro regionibus & diebus: cum ipsa ubique ac semper esset, non alibi alia, nec alias aliter: secundum quam justi essent Abraham, & Isaac, & Jacob, & Moyses, & David, & illi omnes laudati ore Dei: sed eos ab imperitis judicari iniquos, judicantibus ex humano die, & universos mores humani generis ex parte moris sui metientibus: tamquam si quis nescius in armamentis, quid cuique membro accommodatum sit, ocrea velit caput contegi, & galea calceari, & murmuret, quod non apte conveniat: aut in uno die indicto a pomeridianis horis justitio, quisquam stomachetur non sibi concedi quid venale proponere, quia mane concessum est: aut in una domo videat aliquid tractari manibus a quoquam servo, quod facere non sinatur, qui pocula ministrat; aut aliquid post præsepia fieri, quod ante mensam prohibeatur; & indignetur, cum sit unum habitaculum & una familia, non ubique atque omnibus idem tribui.
[55] [quia illis aliqua licebant,] Sic sunt isti, qui indignantur, cum audierint illo sæculo licuisse justis aliquid, quod isto non licet justis, & quia illis aliud præcepit Deus, istis aliud pro temporalibus causis, cum eidem justitiæ utrique servierint: cum in uno homine, & in uno die, & in unis ædibus videant aliud alii membro congruere, & aliud jam dudum licuisse, & post horam non licere; quiddam in illo angulo permitti aut juberi, quod in isto juste vetetur & vindicetur. Numquid justitia varia est & mutabilis? Sed tempora, quibus præsidet, non pariter eunt; tempora enim sunt. Homines autem, quorum vita super terram brevis est, quia sensu non valent causas contexere sæculorum priorum, aliarumque gentium, quas experti non sunt, cum his, quas experti sunt; in uno autem corpore vel die vel domo facile possunt videre, quid cui membro, quibus momentis, quibus partibus personisve congruat: in illis offenduntur; his serviunt.
[56] [quæ nunc illicita sunt,] Hæc ego tunc nesciebam, & non advertebam; & feriebant undique ista oculos meos, & non videbam. Et cantabam carmina, & non mihi licebat ponere pedem quemlibet ubilibet, sed in alio atque alio metro, aliter atque aliter, & in uno aliquo versu non omnibus locis eumdem pedem. Et ars ipsa, qua canebam non habebat aliud alibi, sed omnia simul. Et non intuebar justitiam, cui servirent boni & sancti homines, longe excellentius atque sublimius habere simul omnia, quæ præcepit Deus, & nulla ex parte variari; & tamen variis temporibus non omnia simul, sed propria distribuentem ac præcipientem. Et reprehendebam cæcus pios patres, non solum sicut Deus juberet atque inspiraret utentes præsentibus, verum quoque sicut Deus revelaret futura prænuntiantes…
X.
[57] Hæc ego nesciens irridebam illos sanctos servos & prophetas tuos. [& putaret, ficum piorare, dum decerpitur,] Et quid agebam, cum irridebam eos, nisi ut irriderer abs te, sensim atque paulatim perductus ad eas nugas, ut crederem ficum plorare, cum decerpitur, & matrem ejus arborem lacrymis lacteis? Quam tamen ficum si comedisset aliquis sanctus, alieno sane non suo scelere decerptam, misceret visceribus, & anhelaret de illa angelos, imo vero particulas Dei gemendo in oratione atque ructando; quæ particulæ summi & veri Dei ligatæ fuissent in illo pomo, nisi electi Sancti dente ac ventre solverentur. Et credidi miser magis esse misericordiam præstandam fructibus terræ, quam hominibus, propter quos nascerentur. Si quis enim esuriens peteret, qui Manichæus non esset, quasi capitali supplicio damnanda buccella videretur, si ei daretur a.
XI.
[58] Et misisti manum tuam ex alto, & de hac profunda caligine eruisti animam meam, [ob quos errores mater ejus plorans,] cum pro me fleret ad te mater mea, fidelis tua, amplius quam flent matres corporea funera. Videbat enim illa mortem meam ex fide & spiritu, quem ex te habebat, & exaudisti eam, Domine. Exaudisti eam, nec despexisti lacrymas ejus, cum profluentes rigarent terram sub oculis ejus in omni loco orationis ejus, & exaudisti eam. Nam unde illud somnium, quo eam consolatus es, ut vivere me secum crederet *, & habere secum eamdem mensam in domo, quod nolle cœperat, aversans & detestans blasphemias erroris mei? Vidit enim stantem se in quadam regula lignea, & advenientem ad se juvenem splendidum, hilarem atque arridentem sibi, cum illa esset mœrens & mœrore confecta. Qui cum causas quæsisset ab ea mœstitiæ suæ, quotidianarumque lacrymarum (docendi, ut assolet, non discendi gratia) atque illa respondisset, perditionem meam se plangere, jussisse illum, quo secura esset, atque admonuisse, ut attenderet & videret; ubi esset illa, ibi esse & me. Quod illa ubi attendit, vidit me juxta se in eadem regula stantem. Unde hoc, nisi quia erant aures tuæ ad cor ejus?
[59] O tu, bone Omnipotens, qui sic curas unumquemque nostrum, [cælesti visione recreatur,] tamquam solum cures; & sic omnes, tamquam singulos. Unde illud etiam, quod cum mihi narrasset ipsum visum, & ego ad id trahere conarer, ut illa se potius non desperaret futuram esse, quod eram, continuo sine aliqua hæsitatione, Non, inquit; non enim mihi dictum est, Ubi ille, ibi & tu; sed, Ubi tu, ibi & ille. Confiteor tibi, Domine, recordationem meam, quantum recolo (quod sæpe non tacui) amplius me isto per matrem vigilantem responso tuo, quod tam vicina interpretationis falsitate turbata non est; & tam cito vidit, quod videndum fuit (quod ego certe, antequam dixisset, non videram) etiam tum commotum fuisse, quam ipso somnio, quo feminæ piæ gaudium tanto post futurum, ad consolationem tunc præsentis solicitudinis, tanto ante prædictum est. Nam novem ferme anni secuti sunt, quibus ego in illo limo profundi ac tenebris falsitatis, cum sæpe surgere conarer, & gravius alliderer, volutatus sum: cum tamen illa vidua casta, pia & sobria, quales amas, jam quidem spe alacrior, sed fletu & gemitu non segnior, non desineret horis omnibus orationum suarum de me plangere ad te. Et intrabant in conspectum tuum preces ejus, & me tamen dimittebas adhuc volvi & involvi illa caligine.
XII.
[60] Et dedisti alterum responsum interim, quod recolo. [& ab episcopo quodam] Nam & multa prætereo, propter quod propero ad ea, quæ me magis urgent confiteri tibi, & multa non memini. Dedisti ergo alterum, per sacerdotem tuum quemdam episcopum, nutritum in Ecclesia & exercitatum in libris tuis. Quem cum illa femina rogasset, ut dignaretur mecum colloqui, & refellere errores meos, & dedocere me mala, ac docere bona (faciebat enim hoc, si quos forte idoneos invenisset) noluit ille, prudenter sane, quantum sensi postea. Respondit enim me adhuc esse indocilem, eo quod inflatus essem novitate hæresis illius, & nonnullis quæstiunculis jam multos imperitos exagitassem, sicut illa indicaverat ei. Sed sine (inquit) illum ibi; tantum roga pro eo Dominum; ipse legendo reperiet, quis ille sit error & quanta impietas.
[61] Simul etiam narravit, se quoque parvulum a seducta matre sua datum fuisse Manichæis, [consolationem accipit.] & omnes pæne non legisse tantum, verum etiam scriptitasse libros eorum; sibique apparuisse, nullo contra disputante & convincente, quam esset illa secta fugienda; itaque fugisse. Quæ cum ille dixisset, atque illa nollet acquiescere, sed instaret magis deprecando, & ubertim flendo, ut me videret, & mecum dissereret; ille jam substomachans tædio, Vade (inquit) a me, ita vivas: fieri enim non potest, ut filius istarum lacrymarum pereat. Quod illa ita se accepisse inter colloquia sua mecum sæpe recordabatur, acsi de cælo sonuisset.
ANNOTATIO.
a De erroribus Manichæorum agitur in Commentario § 10, quem consule, ut relatis hoc capite lux accedat. De lapsu autem Augustini in illam hæresim disputatur § 4.
* al. hæc enim omnia
* al. multum
* al. elementa
* al. me concederet
CAPUT VI.
Aperta Manichæismi professio, magisterium rhetoricæ, filius ex
concubina natus, spreta haruspicina; sed superstitiosa astrologiæ
credulitas.
Liber IV.
Cap. I.
Per idem tempus annorum novem, ab undevicesimo anno ætatis meæ, usque ad duodetricesimum, seducebamur & seducebamus, [Per novem annos ab hæreticis seductus,] falsi atque fallentes in variis cupiditatibus; & palam per doctrinas, quas liberales vocant, occulte autem falso nomine religionis: hic superbi, ibi superstitiosi, ubique vani, ac popularis gloriæ sectantes inanitatem, usque ad theatricos plausus, & contentiosa certamina *, & agonem coronarum feminearum, & spectaculorum nugas, & intemperantiam libidinum. Illac autem purgari nos ab istis sordibus expetentes, cum eis, qui appellantur electi & sancti, afferremus escas, de quibus nobis in officina aqualiculi sui fabricarent angelos & deos, per quos liberaremur; & sectabar ista atque faciebam cum amicis meis, per me ac mecum deceptis.
[63] [etiam alios seducit,] Irrideant me arrogantes, & nondum salubriter prostrati & elisi a te, Deus meus: ego tamen confiteor tibi dedecora mea in laude tua. Sine me, obsecro, & da mihi circuire præsenti memoria præteritos circumitus erroris mei, & immolare tibi hostiam jubilationis. Quid enim ego sum mihi sine te, nisi dux in præceps? Aut quid sum, cum mihi bene est, nisi sugens lac tuum, aut fruens te cibo, qui non corrumpitur? Et quis homo est quilibet homo, cum sit homo? Sed irrideant nos fortes & potentes, nos autem infirmi & inopes confiteamur tibi.
II.
[64] Docebam illis in annis artem rhetoricam, & victoriosam loquacitatem victus cupiditate vendebam. [& Carthagine rhetoricam docens,] Malebam tamen, Domine, tu scis, bonos habere discipulos, sicut appellantur boni; & eos sine dolo docebam dolos; non quibus contra caput innocentis agerent, sed aliquando pro capite nocentis. Et tu, Deus, vidisti de longinquo lapsantem in lubrico, & in multo sumo scintillantem fidem meam, quam exhibebam in illo magisterio diligentibus vanitatem, & quærentibus mendacium, socius eorum. In illis annis unam habebam, non eo, quod legitimum vocatur, conjugio cognitam, sed quam indagaverat vagus ardor inops prudentiæ: sed unam tamen, ei quoque servans thori fidem; in qua sane experirer exemplo meo, quid distaret inter conjugalis placiti modum, quod fœderatum esset generandi gratia, & pactum libidinosi amoris, ubi proles etiam contra votum nascitur, quamvis jam nata cogat se diligi.
[65] Recolo etiam, cum mihi theatrici carminis certamen inire placuisset, [abhorret ab haruspicina;] mandasse mihi nescio quem aruspicem, quid ei dare mercedis vellem, ut vincerem; me autem fœda illa sacramenta detestatum & abominatum respondisse, Nec si corona illa esset immortaliter aurea, muscam pro victoria mea necari sinerem. Necaturus enim erat ille in sacrificiis suis animantia, & illis honoribus invitaturus mihi suffragatura dæmonia videbatur. Sed hoc quoque malum non ex tua castitate * repudiavi, Deus cordis mei: non enim amare te noveram, qui nisi fulgores corporeos, cogitare non noveram. Talibus enim figmentis suspirans anima, nonne fornicatur abs te, & fidit in falsis, & pascit ventos? Sed videlicet sacrificari pro me nollem dæmonibus, quibus me illa superstitione ipse sacrificabam. Quid est enim aliud ventos pascere, quam ipsos pascere; hoc est errando eis esse voluptati atque derisui?
III.
[66] Ideo illos Planetarios *, quos Mathematicos vocant, [sed astrologiæ vanæ deditus,] plane consulere non desistebam, quod quasi eis nullum esset sacrificium, & nullæ preces ad aliquem spiritum ob divinationem dirigerentur: quod tamen Christiana & vera pietas consequenter repellit & damnat. Bonum est enim confiteri tibi, Domine, & dicere, Miserere mei, cura animam meam, quoniam peccavi tibi. Neque ad licentiam peccandi abuti indulgentia tua, sed meminisse Dominicæ vocis, Ecce sanus factus es, jam noli peccare, ne quid tibi deterius contingat. Quam totam illi salubritatem interficere conantur, cum dicunt, De cælo tibi est inevitabilis causa peccandi; &, Venus hoc fecit, aut Saturnus, aut Mars: scilicet ut homo sine culpa sit caro & sanguis & superba putredo; culpandus sit autem cæli ac siderum Creator & ordinator. Et quis est hic, nisi Deus noster, suavitas & origo justitiæ, qui reddes unicuique secundum opera ejus, & cor contritum & humiliatum non spernis?
[67] Erat eo tempore vir sagax, medicinæ artis peritissimus, [ab hac superstitione] atque in ea nobilissimus; qui proconsul a, e manu sua coronam illam agonisticam imposuerat non sano capiti meo, sed non ut medicus. Nam illius morbi tu sanator, qui resistis superbis, humilibus autem das gratiam. Numquid tamen etiam per illum senem defuisti mihi, aut destitisti mederi animæ meæ? Quia enim factus ei eram familiarior, & ejus sermonibus (erant enim sine verborum cultu, vivacitate sententiarum jucundi & graves) assiduus & fixus inhærebam; ubi cognovit ex colloquio meo, libris genethliacorum esse me deditum, benigne & paterne monuit, ut eos abjicerem, neque curam & operam, rebus utilibus necessariam, illi vanitati frustra impenderem; dicens ita se illam didicisse, ut victui suo ejus professionem primis annis ætatis suæ deferre voluisset, qua vitam degeret, etsi Hippocratem intellexisset, & illas utique litteras potuisset intelligere; & tamen non ob aliam causam se postea illis relictis medicinam assecutum, nisi quod eas falsissimas comperisset, & nollet vir gravis decipiendis hominibus victum quærere. At tu, inquit, quo te in hominibus sustentes, rhetoricam tenes; hanc autem fallaciam libero studio, non necessitate rei familiaris sectaris; quo magis mihi te oportet de illa credere, qui eam tam perfecte discere elaboravi, quam ex ea sola vivere volui.
[68] A quo ego cum quæsissem, quæ ergo causa faceret, ut multa inde vera pronunciarentur; respondit ille, ut potuit, vim sortis hoc facere in rerum natura usquequaque diffusam. [per amicos avelli non potest.] Si enim de paginis poëtæ cujuspiam longe aliud canentis atque intendentis, cum forte quis consuluit, mirabiliter consonus negotio sæpe versus exiret; mirandum non esse dicebat, si ex anima humana, superiore aliquo instinctu, nesciente quid in se fieret, non arte, sed sorte sonaret aliquid, quod interrogantis rebus factisque concineret. Et hoc quidem ab illo vel per illum procurasti mihi, & quid ipse postea per meipsum quærerem, in memoria mea delineasti. Tunc autem nec ipse, nec charissimus meus Nebridius b, adolescens valde bonus & valde cautus, irridens totum illud divinationis genus, persuadere mihi potuerunt, ut hæc abjicerem; quoniam me amplius ipsorum auctorum movebat auctoritas; & nullum certum, quale quærebam, documentum adhuc inveneram, quo mihi sine ambiguitate appareret, quæ ab eis consultis vera dicerentur, forte vel sorte, non arte inspectorum siderum dici.
ANNOTATA.
a Tillemontius tom. 13 Monumentorum a pag. 28, seu in Augustino artic. 12 Vindicianum fuisse existimat hunc medicum, qui proconsul creatus sit circa annum 379, aut 380, ut habet tom. 5 Imperatorum in Gratiano artic. 6. Plura de eo videri possunt utroque loco assignato. Nomen exponit ipse Sanctus infra num. 158. Eumdem laudat Augustinus in epistola 5 (in posteriori editione 138) ad Marcellinum.
b Nebridius hic inter præcipuos fuit Augustini amicos, de cujus morte agit inferius num. 227, nec dubitat asserere beatum esse.
* al. carmina
* al. caritate
* al. planos, id est, impostores
CAPUT VII.
Vehemens tristitia ex obitu amici, patria propter illam relicta, & ea occasione opusculum ab ipso conscriptum.
IV.
In illis annis, quo primum tempore in municipio a, [Tagastæ habuit amicum,] quo natus sum, docere cœperam, comparaveram amicum societate studiorum nimis charum, coævum mihi, & conflorentem flore adolescentiæ. Mecum puer creverat, & pariter in scholam ieramus, pariterque luseramus. Sed nondum sic erat amicus, quamquam ne tunc quidem, sicuti est vera amicitia: quia non est vera, nisi cum eam tu agglutinas inter inhærentes tibi charitate diffusa in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. Sed tamen dulcis erat nimis, cocta * fervore parilium studiorum. Nam & a fide vera, quam non germanitus & penitus adolescens tenebat, deflexeram eum in superstitiosas fabellas & perniciosas, propter quas plangebat me mater. Mecum jam errabat in animo homo ille, & non poterat anima mea sine illo. Et ecce tu, imminens dorso fugitivorum tuorum, Deus ultionum & fons misericordiarum simul *, qui convertis nos ad te miris modis; ecce abstulisti hominem de hac vita, cum vix explevisset annum in amicitia mea, suavi mihi supra omnes suavitates illius vitæ meæ.
[70] Quis laudes tuas enumerat unus, in se uno quas expertus est? [qui post susceptum baptismum miro modo convaluerat,] Quid tunc fecisti, Deus meus, & quam investigabilis abyssus judiciorum tuorum! Cum enim laboraret ille febribus, jacuit diu sine sensu in sudore letali. Et cum desperaretur, baptizatus est nesciens, me non curante, & præsumente id retinere potius animam ejus, quod a me acceperat, non quod in nescientis corpore fiebat. Longe autem aliter erat: nam recreatus est & salvus factus. Statimque, ut primum cum eo loqui potui (potui autem mox ut ille potuit; quoniam non discedebam, & nimis pendebamus ex invicem) tentavi apud illum irridere, tamquam & illo irrisuro mecum baptismum, quem acceperat mente atque sensu absentissimus, sed tamen jam se accepisse didicerat. At ille ita me exhorruit ut inimicum; admonuitque mirabili & repentina libertate, ut si amicus esse vellem, talia sibi dicere desinerem.
[71] Ego autem stupefactus atque turbatus, distuli omnes motus meos, [& in morbum recidens obierat,] ut convalesceret prius, essetque idoneus viribus valetudinis, cum quo agere possem, quod vellem. Sed ille abreptus dementiæ meæ, ut apud te servaretur consolationi meæ, post paucos dies, me absente, repetitur febribus, & defungitur. Quo dolore contenebratum est cor meum; & quidquid adspiciebam mors erat. Et erat mihi patria supplicium, & paterna domus mira infelicitas: & quidquid cum illo communicaveram, sine illo in cruciatum immanem vertebatur. Expetebant eum undique oculi mei, & non dabatur mihi: & oderam omnia, quia non haberent eum. Nec mihi jam dicere poterant, Ecce veniet, sicut cum viveret, quando absens erat. Et factus eram ipse mihi magna quæstio, & interrogabam animam meam, quare tristis esset, & quare conturbaret me valde: & nihil noverat respondere mihi. Et si dicebam, Spera in Deum, juste non obtemperabat: quia verior erat & melior homo, quem charissimum amiserat, quam phantasma b, in quod sperare jubebatur. Solus fletus erat dulcis mihi, & successerat amico meo in deliciis animi mei…
VI.
[72] Sic ego eram illo tempore, & flebam amarissime, & requiescebam in amaritudine. [ob cujus mortem] Ita miser eram, & habebam chariorem illo amico meo vitam ipsam miseram. Nam quamvis eam mutare vellem, nollem tamen amittere magis quam illum. Et nescio, an vellem vel pro illo: sicut de Oreste & Pylade traditur, si non fingitur, qui vellent pro invicem vel simul mori, quia morte peius eis erat, non simul vivere. Sed in me nescio quis affectus nimis huic contrarius ortus erat; & tædium vivendi erat in me gravissimum, & moriendi metus. Credo, quo magis illum amabam, eo magis mortem, quæ mihi illum abstulerat, tamquam atrocissimam inimicam oderam & timebam; & eam repente consumpturam omnes homines putabam, quia illum potuit. Sic eram omnino, memini.
[73] Ecce cor meum, Deus meus: ecce intus vide, [tanto dolore affectus est,] quia memini, spes mea, qui me mundas a talium affectionum immunditia, dirigens oculos meos ad te, & evellens de laqueo pedes meos. Mirabar enim ceteros mortales vivere, quia ille, quem quasi non moriturum dilexeram, mortuus erat; & me magis, quia illi alter eram, vivere illo mortuo mirabar. Bene quidam dixit de amico suo, Dimidium animæ meæ: nam ego sensi, animam meam & animam illius unam fuisse animam in duobus corporibus: & ideo mihi horrori erat vita, quia nolebam dimidius vivere. Et c ideo forte mori metuebam, ne totus ille moreretur, quem multum amaveram.
VII.
[74] O dementiam nescientem diligere homines humaniter! [ut patriam deserens,] O stultum hominem, immoderate humana patientem, quod ego tunc eram! Itaque æstuabam, suspirabam, flebam, turbabar; nec requies erat, nec consilium. Portabam enim conscissam & cruentam animam meam, impatientem portari a me; & ubi eam ponerem, non inveniebam: non in amœnis nemoribus, non in ludis atque cantibus, nec in suaveolentibus locis, nec in conviviis apparatis, neque in voluptate cubilis & lecti, non denique in libris atque carminibus acquiescebat. Horrebant omnia, & ipsa lux: & quidquid non erat, quod ille erat, improbum & odiosum erat, præter gemitum & lacrymas. Nam in eis solis aliquantula requies.
[75] [Tagasta Carthaginem redierit,] Ubi autem inde auferebatur anima mea, onerabat me grandis sarcina miseriæ, quæ a te, Domine, levanda erat & curanda. Sciebam, sed nec volebam, nec valebam, eo magis, quia non mihi eras aliquid solidum & firmum, cum de te cogitabam. Non enim tu eras, sed vanum phantasma, & error meus erat Deus meus. Si conabar eam ibi ponere, ut requiesceret, per inane labebatur, & iterum ruebat super me; & ego mihi remanseram infelix locus, ubi nec esse possem, nec inde recedere. Quo enim cor meum fugeret a corde meo? Quo a meipso fugerem, quo me non sequerer? Et tamen fugi de patria. Minus enim eum quærebant oculi mei, ubi videre non solebant; atque a Tagastensi oppido veni Carthaginem…
X & XIII.
[76] Deus virtutum, converte nos, & ostende faciem tuam, [qua occasione scripsit libros de Pulcro & apto,] & salvi erimus. Nam quaquaversum se verterit anima hominis, ad dolores figitur alibi, præterquam in te; tametsi figitur in pulchris extra te, & extra se… Hæc tunc non noveram, & amabam pulchra inferiora, & ibam in profundum, & dicebam amicis meis, Num amamus aliquid, nisi pulchrum? Quid est ergo pulchrum? & quid est pulchritudo? Quid est, quod nos allicit & conciliat rebus, quas amamus? Nisi enim esset in eis decus & species, nullo modo nos ad se moverent. Etenim animadvertebam & videbam in ipsis corporibus aliud esse quasi totum, & ideo pulchrum: aliud autem, quod ideo deceret, quoniam apte accommodaretur alicui; sicut pars corporis ad universum suum, aut calceamentum ad pedem, & similia. Et ista consideratio scaturivit in animo meo ex intimo corde meo; & scripsi libros de Pulchro & Apto, puto duos aut tres. Tu scis, Deus: nam excidit mihi: non enim habemus eos, sed aberraverunt a nobis, nescio quomodo.
XIV.
[77] Quid est autem, quod me movit, Domine Deus meus, [quos oratori Romano sibi ignoto,] ut ad Icherium * Romanæ urbis oratorem d scriberem illos libros, quem non noveram facie, sed amaveram hominem ex doctrinæ fama, quæ illi clara erat, & quædam verba ejus audieram, & placuerant mihi? Sed magis quia placebant aliis, & efferebant eum laudibus, stupentes quod ex homine Syro, docto prius Græcæ facundiæ, post in Latina etiam doctor * mirabilis extitisset, & esset scientissimus rerum ad studium sapientiæ pertinentium, mihi placebat. Laudatur homo, & amatur absens. Utrumnam ab ore laudantis intrat in cor audientis amor ille? Absit. Sed ex amante alio accenditur alius. Hinc enim amatur qui laudatur, dum non fallaci corde laudatoris prædicari creditur, id est, cum amans eum laudat. Sic enim tunc amabam homines ex hominum judicio: non enim ex tuo, Deus meus, in quo nemo fallitur. Sed tamen cur non sicut auriga nobilis, sicut venator studiis popularibus diffamatus, sed longe aliter & graviter, & ita quemadmodum & me laudari vellem?
[78] Non autem vellem ita laudari & amari me, [sed doctrinæ fama claro,] ut histriones, quamquam eos & ipse laudarem & amarem; sed eligens latere, quam ita notus esse, & vel haberi odio, quam sic amari. Ubi distribuuntur ista pondera variorum & diversorum amorum in anima una? Quid est, quod amo in alio, quod rursus, nisi odissem, non a me detestarer & repellerem, cum sit uterque nostrum homo? Non enim, sicut equus bonus amatur ab eo, qui nollet hoc esse, etiamsi posset, hoc & de histrione dicendum est, qui naturæ nostræ socius est. Ergone amo in homine, quod odi esse, cum sim homo? Grande profundum est ipse homo; cujus etiam capillos tu, Domine, numeratos habes, & non minuuntur in te: & tamen capilli ejus magis numerabiles sunt, quam affectus ejus & motus cordis ejus.
[79] At ille rhetor ex eo erat genere, quem sic amabam, [ad ostentationem ingenii sui dedicavit,] ut vellem me esse talem: & errabam typho, & circumferebar omni vento, & nimis occulte gubernabar abs te. Et unde scio, & unde certus confiteor tibi, quod illum in amore laudantium magis amaveram, quam in rebus ipsis, de quibus laudabatur? Quia si non laudatum vituperarent eum iidem ipsi, & vituperando atque spernendo ea ipsa narrarent, non accenderer in eum, & non excitarer. Et certe res non aliæ forent, nec homo ipse alius, sed tantummodo affectus alius narrantium. Ecce ubi jacet anima infirma, nondum hærens soliditati veritatis. Sicut auræ linguarum flaverint a pectoribus opinantium, ita fertur & vertitur, torquetur ac retorquetur, & obnubilatur ei lumen, & non cernitur veritas: & ecce est ante nos. Et magnum quiddam mihi erat, si sermo meus & studia mea illi viro innotescerent: quæ si probaret, flagrarem magis; si autem improbaret, sauciaretur cor vanum & inane soliditatis tuæ. Et tamen Pulchrum illud atque Aptum, unde ad eum scripseram, libenter animo versabam, & ostentationem e contemplationis meæ nullo collaudatore mirabar.
ANNOTATA.
a Hic affirmat Sanctus, se primum docuisse in municipio, ubi natus erat, id est, Tagastæ, at non explicat, quid ibidem docuerit. Explicat istud Possidius apud nos num. 3 his verbis: Nam & grammaticam prius in sua civitate, & rhetoricam in Africæ capite Carthagine postea docuit.
b Ita loquitur, quia Deus, prout a Manichæis explicabatur, phantasma esset.
c Hanc sententiam retractavit Sanctus, tamquam nimis levem, lib. 2 Retract. cap. 6.
d Hic orator aliunde mihi ignotus.
e Pleræque editiones habent, ob os contemplationis meæ, & Mss. quædam, ob modos &c.
* al. coacta
* al. simulque convertens nos
* al.Hierium
* al. dictor
CAPUT VIII.
Difficultas ejus in percipiendis rebus spiritualibus, & facilitas intelligendi categorias Aristotelis.
XV.
Sed tantæ rei cardinem in arte tua nondum videbam, [Tanta rerum spiritualium ignorantia tunc laborabat,] Omnipotens, qui facis mirabilia solus: & ibat animus meus per formas corporeas; & Pulchrum, quod per seipsum; Aptum autem, quod ad aliquid accommodatum deceret, definiebam & distinguebam, & exemplis corporeis astruebam. Et converti me ad animi naturam; & non me sinebat falsa opinio, quam de spiritualibus habebam, verum cernere. Et irruebat in oculos meos ipsa vis veri; & avertebam palpitantem mentem ab incorporea re ad lineamenta, & colores, & tumentes magnitudines. Et quia non poteram ea videre in animo, putabam me non posse videre animum meum. Et cum in virtute pacem amarem, in vitiositate autem odissem discordiam; in illa unitatem, in ista quamdam divisionem notabam. Inque illa unitate mens rationalis, & natura veritatis ac summi boni mihi esse videbatur: in ista vero divisione, irrationabilis * vitæ nescio quam substantiam, & naturam summi mali, quæ non solum esset substantia, sed omnino vita esset, & tamen abs te non esset, Deus meus, ex quo sunt omnia, miser opinabar. Et tamen illam Monadem appellabam, tamquam sine ullo sexu * mentem; hanc vero Dyadem a, iram in facinoribus, libidinem in flagitiis, nesciens quid loquerer.
[81] [ut duas substantias sibi fingeret,] Non enim noveram neque didiceram, nec ullam substantiam malum esse, nec ipsam mentem nostram summum atque incommutabile bonum. Sicut enim facinora sunt, si vitiosus est ille animi motus, in quo est impetus, & se jactat insolenter ac turbide; & flagitia, si est immoderata illa animæ affectio, qua carnales hauriuntur voluptates: ita errores & falsæ opiniones vitam contaminant, si rationalis mens ipsa vitiosa est: qualis in me tunc erat, nesciente alio lumine illam illustrandam esse, ut sit particeps veritatis, quia non est ipsa natura veritatis. Quoniam tu illuminabis lucernam meam, Domine Deus meus, illuminabis tenebras meas: & de plenitudine tua nos omnes accepimus. Es enim tu lumen verum, quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum; quia in te non est transmutatio, nec momenti obumbratio. Sed ego conabar ad te, & repellebar abs te, ut saperem mortem, quoniam superbis resistis.
[82] [quarum una summe bona, altera summe mala esset,] Quid autem superbius, quam ut assererem mira dementia, me id esse naturaliter, quod tu es? Cum enim ego essem mutabilis, & eo mihi manifestum esset, quod ideo utique sapiens esse cupiebam, ut ex deteriore melior fierem, malebam tamen etiam te opinari mutabilem, quam me non hoc esse, quod tu es. Itaque repellebar, & resistebas ventosæ cervici meæ, & imaginabar formas corporeas, & caro carnem accusabam, & spiritus ambulans nondum revertebar ad te, & ambulando ambulabam in ea, quæ non sunt, neque in te, neque in me, neque in corpore. Neque mihi creabantur a veritate tua, sed a mea vanitate fingebantur ex corpore: & dicebam parvulis fidelibus tuis, civibus meis, a quibus nesciens exulabam. Dicebam illis garrulus, & ineptus, Cur ergo errat anima, quam fecit Deus? Et mihi nolebam dici, Cur ergo errat Deus? Et contendebam magis incommutabilem tuam substantiam coactam errare, quam meam mutabilem sponte deviasse, & pæne * errare confitebar. Et eram ætate annorum fortasse viginti sex aut septem, cum illa volumina scripsi, volvens apud me corporea figmenta, obstrepentia cordis mei auribus; quas intendebam, o duleis Veritas, in interiorem melodiam tuam, cogitans de Pulchro & Apto, & stare cupiens & audire te, & gaudio gaudere propter vocem sponsi, & non poteram; qui vocibus erroris mei rapiebar foras, & pondere superbiæ meæ in ima decidebam. Non enim dabas auditui meo gaudium & lætitiam, aut exultabant ossa mea, quæ humiliata non erant.
[83] Et quid mihi proderat, quod annos natus ferme viginti, [& quamvis categorias Aristotelis facile intelligeret] cum in manus meas venissent Aristotelica quædam, quas appellant Decem categorias; quarum nomine cum eas rhetor Carthaginensis magister meus buccis typho crepantibus commemoraret, & alii, qui docti habebantur, tamquam in nescio quid magnum & divinum suspensus inhiabam? Legi eas solus, & intellexi. Quas cum contulissem cum eis, qui se dicebant vix eas magistris eruditissimis, non loquentibus tantum, sed multa in pulvere depingentibus intellexisse, nihil inde aliud mihi dicere potuerunt, quam ego solus apud meipsum legens cognoveram. Et satis aperte mihi videbantur loquentes de substantiis, sicuti est homo; & quæ in illis essent, sicuti est figura hominis, qualis sit & statura, quot pedum sit; & cognatio, cujus frater sit, aut ubi sit constitutus; aut quando natus, aut stet, aut sedeat, aut calceatus vel armatus sit; aut aliquid faciat, aut patiatur aliquid: & quæcumque in his novem generibus, quorum exempli gratia quædam posui, vel in ipso substantiæ genere innumerabilia reperiuntur.
[84] Quid hoc mihi proderat, quando & oberat: cum etiam te, [sine magistro,] Deus meus, mirabiliter simplicem atque incommutabilem, illis decem prædicamentis putans quidquid esset omnino comprehensum, sic intelligere conarer, quasi & tu subjectus esses magnitudini tuæ aut pulchritudini, ut illa essent in te quasi in subjecto, sicut in corpore: cum tua magnitudo & tua pulchritudo tu ipse sis: corpus autem non eo sit magnum & pulchrum, quo corpus est; quia etsi minus magnum & minus pulchrum esset, nihilominus corpus esset. Falsitas enim erat, quam de te cogitabam, non veritas, & figmenta miseriæ meæ, non firmamenta beatitudinis tuæ. Jusseras enim, & ita fiebat in me, ut terra spinas & tribulos pareret mihi, & cum labore pervenirem ad panem meum.
[85] Et quid mihi proderat, quod omnes libros artium, [tamen illud ingenii acumen nihil ei proderat,] quas Liberales vocant, tunc nequissimus malarum cupiditatum servus, per meipsum legi, & intellexi, quoscumque legere potui? Et gaudebam in eis, & nesciebam, unde esset quidquid ibi verum & certum esset: dorsum enim habebam ad lumen b; & ad ea, quæ illuminantur, faciem: unde ipsa facies mea, qua illuminata cernebam, non illuminabatur. Quidquid de arte loquendi & disserendi, quidquid de dimensionibus figurarum, & de musicis, & de numeris, sine magna difficultate, nullo hominum tradente, intellexi, scis tu, Domine Deus meus, quia & celeritas intelligendi, & disputandi * acumen, donum tuum est: sed non inde sacrificabam tibi. Itaque mihi non ad usum, sed ad perniciem magis valebat: quia tam bonam partem substantiæ meæ sategi habere in potestate; & fortitudinem meam non ad te custodiebam, sed profectus sum abs te in longinquam regionem, ut eam dissiparem in meretricias * cupiditates. Nam quid mihi proderat bona res, non utenti bene? Non enim sentiebam illas artes, etiam ab studiosis & ingeniosis, difficillime intelligi, nisi cum eis easdem conabar exponere: & erat ille excellentissimus in eis, qui me exponentem non tardius sequeretur.
[86] [cum donis Dei male uteretur.] Sed quid mihi hoc proderat, putanti quod tu, Domine Deus meus Veritas, corpus esses lucidum & immensum, & ego frustrum de illo corpore? Nimia perversitas. Sed sic eram: nec erubesco, Deus meus, confiteri tibi in me misericordias tuas, & invocare te, qui non erubui tunc profiteri hominibus blasphemias meas, & latrare adversum te. Quid ergo mihi tunc proderat ingenium per illas doctrinas agile, & nullo adminiculo humani magisterii tot nodosissimi libri enodati, cum deformiter & sacrilega turpitudine in doctrina pietatis errarem? Aut quid tantum oberat parvulis tuis longe tardius ingenium, cum a te longe non recederent; ut in nido Ecclesiæ tuæ tuti plumescerent, & alas charitatis alimento sanæ fidei nutrirent? O Domine Deus noster, in velamento alarum tuarum speremus; & protege nos, & porta nos. Tu portabis & parvulos, & usque ad canos tu portabis: quoniam firmitas nostra quando tu es, tunc est firmitas: cum autem nostra est, infirmitas est. Vivit apud te semper bonum nostrum; & quia inde aversi sumus, perversi sumus. Revertamur jam, Domine, ut non evertamur: quia vivit apud te sine ullo defectu bonum nostrum, quod tu ipse es: & non timebimus ne non sit, quo redeamus, quia nos inde ruimus; nobis autem absentibus non ruit domus nostra, æternitas tua.
ANNOTATA.
a Hæc sunt duo illa Manichæorum principia, de quibus in Commentario § 10, qui item consuli poterit pro ceteris, quæ ex sententia Manichæorumsensisse se narrat Sanctus.
b Deum intelligit.
* al. rationalis vel irrationalis
* Mss. quædam sensu
* al. pœna rectius
* al. dispiciendi aut discendi
* al. meretrices
CAPUT IX.
Colloquium cum Fausto episcopo Manichæo, & post illud justa Sancti suspicio de falso Manichæorum dogmate.
Lib. V.
Cap. III.
Proloquar in conspectu Dei mei annum illum undetricesimum ætatis meæ. Jam venerat Carthaginem quidam Manichæorum episcopus, Faustus a nomine, [Narrat adventum Fausti Manichæi,] magnus laqueus diaboli: & multi implicabantur in eo per illecebram suaviloquentiæ, quam ego tametsi laudabam, discernebam tamen a veritate rerum, quarum discendarum avidus eram: nec quali vasculo sermonis, sed quid mihi scientiæ comedendum apponeret, nominatus apud eos ille Faustus, intuebar. Fama enim de illo prælocuta mihi erat, quod esset honestarum omnium doctrinarum peritissimus, & apprime disciplinis liberalibus eruditus.
[88] Et quoniam multa philosophorum legeram, memoriæque mandata retinebam, [quem in cognitione astrologiæ] ex eis quædam comparabam illis Manichæorum longis fabulis: & mihi probabiliora ista videbantur, quæ dixerunt illi, qui tantum potuerunt valere, ut possent æstimare sæculum, quamquam ejus Dominum minime invenerint. Quoniam magnus es, Domine, & humilia respicis, excelsa autem a longe cognoscis. Nec propinquas nisi obtritis corde, nec inveniri a superbis; nec si illi curiosa peritia numerent stellas & arenam, & dimetiantur sidereas plagas, & investigent vias astrorum. Mente enim sua quærunt ista, & ingenio, quod tu dedisti eis: & multa invenerunt, & prænunciaverunt ante multos annos defectus luminarium solis & lunæ, quo die, qua hora, quanta ex parte futuri essent; & non eos fefellit numerus, & ita factum est ut prænunciaverunt: & scripserunt regulas indagatas, & leguntur hodie, atque ex eis prænunciatur, quo anno, & quo mense anni, & quo die mensis, & qua hora diei, & quota parte luminis sui defectura sit luna vel sol: & ita fiet, ut prænunciatur.
[89] Et mirantur hæc homines & stupent, qui nesciunt ea, [longe superabant gentiles philosophi,] & exultant atque extolluntur, qui sciunt; & per impiam superbiam recedentes & deficientes a lumine tuo, tanto ante solis defectum futurum prævident, & in præsentia suum non vident. Non enim religiose quærunt, unde habeant ingenium, quo ista quærunt. Et invenientes, quia tu fecisti eos, non ipsi se dant tibi, ut serves, quod fecisti, & quales se ipsi fecerant: occidunt * se tibi, & trucidant exaltationes suas sicut volatilia, & curiositates suas sicut pisces matis, quibus perambulant secretas semitas abyssi, & luxurias suas sicut pecora campi; ut tu, Deus, ignis edax, consumas mortuas curas eorum, recreans eos immortaliter.
[90] Sed non noverunt viam, Verbum tuum, per quod fecisti ea, [qui superbe gloriabantur] quæ numerant, & ipsos, qui numerant, & sensum, quo cernunt, quæ numerant, & mentem, de qua numerant; & sapientiæ tuæ non est numerus. Ipse autem Unigenitus factus est nobis sapientia, & justitia, & sanctificatio, & numeratus est inter nos, & solvit tributum cæsari. Non noverunt hanc viam, qua descendant ad illum a se, & per eam ascendant ad eum. Non noverunt hanc viam, & putant se excelsos esse cum sideribus & lucidos, & ecce ruerunt in terram, & obscuratum est insipiens cor eorum. Et multa vera de creatura dicunt, & Veritatem, creaturæ artificem, non pie quærunt, & ideo non inveniunt: aut si inveniunt cognoscentes Deum, non sicut Deum honorant, aut gratias agunt; sed evanescunt in cogitationibus suis, & dicunt se esse sapientes, sibi tribuendo, quæ tua sunt: ac per hoc student perversissima cæcitate etiam tibi tribuere, quæ sua sunt, mendacia scilicet in te conferentes, qui Veritas es, & immutantes gloriam incorrupti Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis, & volucrum, & quadrupedum, & serpentum; & convertunt veritatem tuam in mendacium, & colunt & serviunt creaturæ potius quam Creatori.
[91] Multa tamen ab eis ex ipsa creatura vera dicta retinebam, & occurrebat mihi ratio per numeros & ordinem temporum, & visibiles attestationes siderum; & conferebam cum dictis Manichæi, qui de his rebus multa scripsit copiosissime delirans, [propter hanc scientiam,] & non mihi occurrebat ratio, nec solstitiorum & æquinoctiorum, nec defectuum luminarium *, nec quidquid tale in libris sæcularis sapientiæ didiceram. Ibi autem credere jubebar, & ad illas rationes numeris & oculis meis exploratas non occurrebat, & longe diversum erat.
IV.
[92] Numquid, Domine Deus veritatis, quisquis novit ista, [etsi sola Dei cognitio eos laude dignos reddidisset.] jam placet tibi? Infelix enim homo, qui scit illa omnia, te autem nescit: beatus autem, qui te scit, etiamsi illa nesciat. Qui vero & te & illa novit, non propter illa beatior, sed propter te solum beatus est, si cognoscens te, sicut Deum glorificet, & gratias agat, & non evanescat in cogitationibus suis. Sicut enim melior est, qui novit possidere arborem, & de usu ejus tibi gratias agit, quamvis nesciat, vel quot cubitis alta sit, vel quanta latitudine diffusa, quam ille, qui eam metitur, & omnes ramos ejus numerat, & neque possidet eam, neque creatorem ejus novit aut diligit; sic fidelis homo, cujus totus mundus divitiarum est, & quasi nihil habens omnia possidet, inhærendo tibi, cui serviunt omnia, quamvis nec saltem septemtrionum gyros noverit, dubitare stultum est, quin utique melior sit, quam mensor cæli, & numerator siderum, & pensor elementorum, & negligens tui, qui omnia in mensura & numero & pondere disposuisti.
V.
[93] Sed tamen quis quærebat Manichæum nescio quem etiam ista scribere, [Faustus multa de stellis falsa docebat,] sine quorum peritia pietas disci poterat? Dixisti enim homini; Ecce pietas est sapientia, quam ille ignorare posset, etiamsi ista perfecte nosset: ista vero, quia non noverat, impudentissime audens docere, prorsus illam nosse non posset. Vanitas est enim, mundana ista etiam nota profiteri; pietas autem, tibi confiteri. Unde ille devius ad hoc ista multum locutus est, ut convictus ad eis, qui ista vere didicissent, quis esset ejus sensus in ceteris, quæ abditiora sunt, manifeste cognosceretur. Non enim parvi existimari se voluit, sed Spiritum sanctum, consolatorem & ditatorem fidelium tuorum, auctoritate plenaria personaliter in se esse persuadere conatus est.
[94] [& impudenter hujus sententiæ suæ auctorem] Itaque cum de cælo ac stellis, & de solis ac lunæ motibus, falsa dixisse deprehenderetur; quamvis ad doctrinam religionis ista non pertineant, tamen ausus ejus sacrilegos fuisse satis emineret: cum ea non solum ignorata, sed etiam falsata, tam vesana superbiæ vanitate diceret, ut ea tamquam divinæ personæ tribuere sibi niteretur. Cum enim audio Christianum aliquem fratrem, illum aut illum ista nescientem, & aliud pro alio sentientem, patienter intueor opinantem hominem; nec illi obesse video, cum de te, Domine creator omnium, non credat indigna, si forte situs & habitus creaturæ corporalis ignoret. Obest autem, si hoc ad ipsam doctrinæ pietatis formam pertinere arbitretur, & pertinacius affirmare audeat, quod ignorat.
[95] [jactabat esse Spiritum sanctum,] Sed etiam talis infirmitas in fidei cunabulis a charitate matre sustinetur, donec assurgat novus homo in virum perfectum, & circumferri non possit omni vento doctrinæ. In illo autem, qui doctor, qui auctor, qui dux & princeps eorum, quibus illa suaderet, ita fieri ausus est, ut qui eum sequerentur, non quemlibet hominem, sed Spiritum sanctum tuum se sequi arbitrarentur, quis tantam dementiam, sicubi falsa dixisse convinceretur, non detestandam, longeque abjiciendam esse judicaret? Sed tamen liquido nondum compereram, utrum etiam secundum ejus verba vicissitudines longiorum & breviorum dierum atque noctium, & ipsius noctis & diei, & deliquia luminum, & si quid ejusmodi in aliis libris legeram, posset exponi: ut si forte posset, incertum quidem mihi fieret, utrum ita se res haberet aut non ita, sed ad fidem meam illius auctoritatem propter creditam sanctitatem proponerem.
VI.
[96] Et per annos ferme ipsos novem, quibus eos animo vagabundus audivi, nimis extento desiderio venturum expectabam istum Faustum. [idque naturali sua eloquentia persuadere nitebatur;] Ceteri enim eorum, in quos forte incurrissem, qui talium rerum quæstionibus a me objectis deficiebant, illum mihi promittebant; cujus adventu collatoque collquio, facillime mihi hæc, & si qua forte majora quærerem, enodatissime expedirentur. Ergo ubi venit, expertus sum hominem gratum & jucundum verbis; & ea ipsa, quæ illi solent dicere, multo suavius garrientem. Sed quid ad meam sitim, pretiosorum poculorum decentissimus ministrator? Jam rebus talibus satiatæ erant aures meæ: nec ideo mihi meliora videbantur, quia melius dicebantur: nec ideo vera, quia diserta: nec ideo sapiens anima, quia vultus congruus & decorum eloquium. Illi autem, qui eum mihi promittebant, non boni rerum æstimatores erant; & ideo illis videbatur prudens & sapiens, quia delectabat eos loquens.
[97] Sensi autem aliud genus hominum etiam veritatem habere suspectam; [sed Augustinus magis curans veritatem rerum,] & ei nolle acquiescere, si compto atque uberi sermone promeretur. Me autem jam docueras, Deus meus, miris occultis modis: & propterea credo, quod tu me docueris, quoniam verum est: nec quisquam præter te alius est doctor veri, ubicumque & undecumque claruerit. Jam ergo abs te didiceram, nec eo debere videri aliquid verum dici, quia eloquenter dicitur: nec eo falsum, quia incomposite sonant signa labiorum. Rursum, nec ideo verum, quia impolite enunciatur; nec ideo falsum, quia splendidus sermo est: sed perinde esse sapientiam & stultitiam, sicut sunt cibi utiles & inutiles: verbis autem ornatis & inornatis, sicut vasis urbanis & rusticanis, utrosque cibos posse ministrari. Igitur aviditas mea, qua illum tanto tempore expectaveram hominem, delectabatur quidem motu affectuque disputantis, & verbis congruentibus, atque ad vestiendas sententias facile occurrentibus.
[98] Delectabar autem, & cum multis, vel etiam præ multis laudabam ac efferebam: [quam facundiam verborum,] sed moleste habebam, quod in cœtu audientium non sinerer illi ingerere, & partiri cum eo curas quæstionum mearum, conferendo familiariter, & accipiendo ac reddendo sermonem. Quod ubi potui, & aures ejus cum familiaribus meis eo quoque tempore occupare cœpi, quo non dedeceret alternis disserere, & protuli quædam, quæ me movebant; expertus sum prius hominem expertem liberalium disciplinarum, nisi grammaticæ, atque ejus ipsius usitato modo. Et quia legerat aliquas Tullianas Orationes, & paucissimos Senecæ libros, & nonnulla poëtarum, & suæ sectæ si qua volumina Latine atque composite conscripta erant; & quia aderat quotidiana sermocinandi exercitatio, inde suppetebat eloquium; quod fiebat acceptius, magisque seductorium moderamine ingenii, & quodam lepore naturali. Itane est, ut recolo, Domine Deus meus, arbiter conscientiæ meæ? Coram te cor meum, & recordatio mea, qui me tunc agebas abdito secreto providentiæ tuæ, & inhonestos errores meos jam convertebas ante faciem meam, ut viderem, & odissem.
VII.
[99] Nam posteaquam ille mihi imperitus earum artium, [comperta ejus imperitia in aliis scientiis,] quibus eum excellere putaveram, satis apparuit, desperare cæpi posse eum mihi illa, quæ me movebant, aperire atque dissolvere; quorum quidem ignarus posset veritatem tenere pietatis, sed si Manichæus non esset. Libri quippe eorum pleni sunt longissimis fabulis, de cælo & sideribus, & sole & luna: quæ mihi eum, quod utique cupiebam, collatis numerorum rationibus, quos alibi ego legeram, utrum potius ita essent, ut Manichæi libris continebantur, an certe vel par etiam inde ratio redderetur, subtiliter explicare posse, jam non arbitrabar. Quæ tamen ubi consideranda & discutienda protuli, modeste sane ille, nec ausus est subire ipsam sarcinam. Noverat enim se ista non nosse, nec eum puduit confiteri. Non erat de talibus, quales multos loquaces passus eram, conantes ea me docere, & dicentes nihil. Iste vero cor habebat, etsi non rectum ad te, nec tamen nimis incautum ad seipsum. Non usquequaque imperitus erat imperitiæ suæ, & noluit se temere disputando in ea coarctari, unde nec exitus ei ullus, nec facilis esset reditus. Et jam hinc mihi amplius placuit. Pulchrior est enim temperantia confitentis animi, quam illa, quæ nosse cupiebam: & eum in omnibus difficilioribus & subtilioribus quæstionibus talem inveniebam.
[100] [a secta Manichæorum alienari cœpit.] Refracto itaque studio, quo intenderam in Manichæi litteras, magisque desperans de ceteris eorum doctoribus, quando in multis, quæ me movebant, ita ille nominatus apparuit; cœpi cum eo pro studio ejus agere vitam, quo ipse flagrabat in eas litteras, quas tunc jam rhetor Carthagini adolescentes docebam, & legere cum eo, sive quæ ille audita desideraret, sive quæ ipse tali ingenio apta existimarem. Ceterum omnis conatus meus, quo proficere in illa secta statueram, illo homine cognito, prorsus intercidit; non ut ab eis omnino separarer, sed quasi melius quidquam non inveniens eo, quo jam quoquo modo irrueram: contentus interim esse decreveram, nisi aliquid forte, quod magis eligendum esset, eluceret. Ita ille Faustus, qui multis laqueus mortis exstitit, meum, quo captus eram, relaxare jam cœperat, nec volens nec sciens. Manus enim tuæ, Deus meus, in abdito providentiæ tuæ non deserebant animam meam; & de sanguine cordis matris meæ, per lacrymas ejus diebus ac noctibus pro me sacrificabatur tibi, & egisti mecum miris & occultis modis. Tu illud egisti, Deus meus. Nam a Domino gressus hominis dirigentur, & viam ejus volet. Aut quæ procuratio salutis, præter manum tuam, reficientem quæ fecisti?
ANNOTATIO.
a Contra hunc Faustum scripsit deinde Augustinus, ut dictum in Commentario num. 58, & uberius § 29.
* al. occidant & trucident
* al. lunarium
CAPUT X.
Iter ex urbe Carthaginensi Romam fraudulenter institutum; morbus
ibi periculosus, familiaritas cum Manichæis, & causa inde migrandi
Mediolanum, ubi conciones S. Ambrosii præsulis ab ipso auditæ.
VIII.
Egisti ergo mecum, ut mihi persuaderetur Romam pergere; [Exosus nimiam licentiam] & potius ibi docere, quod docebam Carthagine. Et hoc unde mihi persuasum sit, non præteribo confiteri tibi: quoniam & in his altissimi tui recessus, & præsentissima in nos misericordia tua cogitanda & prædicanda est. Non ideo Romam pergere volui, quod majores quæstus, majorque mihi dignitas ab amicis, qui hoc persuadebant, promittebatur (quamquam & ista ducebant animum tunc meum) sed illa erat tunc causa maxima & pæne sola, quod audiebam quietius ibi studere adolescentes; & ordinatiore disciplinæ coërcitione sedari, ne in ejus scholam, quo magistro non utuntur, passim & proterve irruant; nec eos admitti omnino, nisi ille permiserit.
[102] Contra, apud Carthaginem fœda est & intemperans licentia scholasticorum. [scholasticorum Carthaginensium,] Irrumpunt impudenter, & prope furiosa fronte perturbant ordinem, quem quisque discipulis ad proficiendum instituerit. Multa injuriosa faciunt mira hebetudine, & punienda legibus, nisi consuetudo patrona sit: hoc miseriores eos ostendens, quo jam, quasi liceat, faciunt, quod per tuam æternam legem numquam licebit; & impune se facere arbitrantur, cum ipsa cæcitate faciendi puniantur, & incomparabiliter patiantur pejora quam faciunt. Ergo quos mores, cum studerem, meos esse nolui *, eos cum docerem cogebar perpeti alienos: & ideo placebat ire, ubi talia non fieri, omnes, qui noverant, indicabant. Verum autem tu, Spes mea & portio mea in terra viventium, ad mutandum terrarum locum pro salute animæ meæ, & Carthagini stimulos, quibus inde avellerer, admovebas, & Romæ illecebras, quibus attraherer, proponebas mihi per homines, qui diligebant vitam mortuam, hinc insana facientes, inde vana pollicentes: & ad corrigendos gressus meos utebaris occulte & illorum & mea perversitate. Nam &, qui perturbabant otium meum, fœda rabie cæci erant; & qui invitabant ad aliud, terram sapiebant. Ego autem, qui detestabar hic veram miseriam, illic falsam felicitatem appetebam.
[103] Sed quare hinc abirem & illuc irem, tu sciebas, [decepta matre, quæ vehementer dolebat,] Deus; nec indicabas mihi nec matri, quæ me profectum atrociter planxit, & usque ad mare secuta est. Sed fefelli eam violenter me tenentem, ut aut revocaret, aut mecum pergeret: & finxi me amicum nolle deserere, donec vento facto navigaret. Et mentitus sum matri, & illi matri, & evasi. Quia & hoc tu dimisisti mihi misericorditer, servans me ab aquis maris, plenum execrandis sordibus, usque ad aquam gratiæ tuæ, qua me abluto, siccarentur flumina maternorum oculorum, quibus pro me quotidie tibi rigabat terram sub vultu suo. Et tamen recusanti sine me redire, vix persuasi, ut in loco, qui proximus nostræ navi erat memoria beati Cypriani a, maneret ea nocte. Sed ea nocte clanculo ego profectus sum; illa autem remansit * orando & flendo. Et quid a te petebat, Deus meus, tantis lacrymis, nisi ut navigare me non sineres? Sed tu alte consulens, & exaudiens cardinem desiderii ejus, non curasti, quod tunc petebat, ut in * me faceres, quod semper petebat.
[104] [Carthagine discedit Romam,] Flavit ventus, & implevit vela nostra, & littus subtraxit aspectibus nostris: in quo mane illa insaniebat dolore, & querelis ac gemitu implebat aures tuas contemnentes ista; cum & me cupiditatibus meis raperes ad finiendas ipsas cupiditates, & illius carnale desiderium justo dolorum flagello vapularet. Amabat enim secum præsentiam meam more matrum, sed multis multo amplius: & nesciebat, quid tu illi gaudiorum facturus esses de absentia mea. Nesciebat, ideo flebat & ejulabat, atque illis cruciatibus arguebatur rea reliquiarum * Hevæ, cum gemitu quærens, quod cum gemitu pepererat. Et tamen post accusationem fallaciarum & crudelitatis meæ, conversa rursus ad deprecandum te pro me, abiit ad solita, & ego Romam.
IX.
[105] Et ecce excipior ibi flagello ægritudinis corporalis, [ubi periculoso morbo laborat,] & ibam jam ad inferos, portans omnia mala, quæ commiseram & in te, & in me, & in alios multa & gravia, super originalis peccati vinculum, quo omnes in Adam morimur. Non enim quidquam mihi donaveras in Christo; nec solverat ille in cruce * sua inimicitias, quas tecum contraxeram peccatis meis. Quomodo enim eas solveret in cruce phantasmatis, quod de illo credideram? Quam ergo falsa mihi videbatur mors carnis ejus, tam vera erat animæ meæ: & quam vera erat mors carnis ejus, tam falsa vita animæ meæ, quæ id non credebat. Et ingravescentibus febribus, jam ibam & peribam. Quo enim irem, si tunc hinc abirem, nisi in ignem atque tormenta digna factis meis in veritate ordinis tui? Et illa hoc nesciebat, & tamen pro me orabat absens. Tu autem ubique præsens, ubi erat exaudiebas eam; & ubi eram miserebaris mei, ut recuperarem salutem corporis mei, adhuc insanus corde sacrilego. Neque enim desiderabam in illo tanto periculo baptismum tuum; & melior eram puer, quando illum de materna pietate flagitavi, sicut jam recordatus atque confessus sum.
[106] [& restitutam sibi sanitatem] Sed in dedecus meum creveram, & consilia medicinæ tuæ demens irridebam, qui me non sivisti talem bis mori. Quo vulnere si feriretur cor matris, numquam sanaretur. Non enim satis eloquor, quid erga me habebat animi, & quantum majore solicitudine me parturiebat spiritu, quam carne pepererat. Non itaque video, quomodo sanaretur, si mea talis illa mors transverberasset viscera dilectionis ejus. Et ubi essent tantæ preces, & tam crebræ sine intermissione? Nusquam, nisi ad te. An vero tu, Deus misericordiarum, sperneres cor contritum & humiliatum viduæ castæ ac sobriæ, frequentantis eleëmosynas, obsequentis atque servientis Sanctis tuis, nullum diem prætermittentis oblationem ad altare tuum? bis in die, mane & vespere, ad ecclesiam tuam sine ulla intermissione venientis, non ad vanas fabulas & aniles loquacitates, sed ut te audiret in tuis sermonibus, & tu illam in suis orationibus?
[107] Hujusne tu lacrymas, quibus non a te aurum & argentum petebat, nec aliquod mutabile aut volubile bonum, sed salutem animæ Filii sui; [continuis matris suæ precibus adscribit.] tu, cujus munere talis erat, contemneres & repelleres ab auxilio tuo? Nequaquam, Domine. Imo vero aderas, & exaudiebas, & faciebas ordine, quo prædestinaveras esse faciendum. Absit ut tu falleres eam in illis visionibus & responsis tuis, & quæ jam commemoravi, & quæ non commemoravi, quæ illa fideli pectore tenebat; & semper orans, tamquam chirographa tua ingerebat tibi. Dignaris enim, quoniam in sæculum misericordia tua, eis, quibus omnia debita dimittis, etiam promissionibus tuis debitor fieri.
X.
[108] Recreasti ergo me ab illa ægritudine, & salvum fecisti Filium ancillæ tuæ, [Etsi Romæ adhuc familiariter ageret cum Manichæis,] tunc interim corpore, ut esset, cui salutem meliorem atque certiorem dares. Et jungebar etiam tunc Romæ falsis illis atque fallentibus sanctis: non enim tantum auditoribus eorum (quorum e numero erat etiam is, in cujus domo ægrotaveram & convalueram) sed eis etiam, quos electos vocant. Adhuc enim mihi videbatur non esse nos, qui peccamus, sed nescio quam aliam in nobis peccare naturam; & delectabat superbiam meam, extra culpam esse. Et cum aliquid mali fecissem, non confiteri me fecisse, ut sanares animam meam, quoniam peccabam * tibi; sed excusare eam amabam, & accusare nescio quid aliud, quod mecum esset, & ego non essem. Verum autem totum ego eram, & adversum me impietas mea me diviserat: & id erat peccatum insanabilius, quo me peccatorem non esse arbitrabar: & execrabilis iniquitas, te, Deus omnipotens, te a me * ad perniciem meam, quam me a te ad salutem malle superari.
[109] Nondum ergo posueras custodiam ori meo, [& de veritate dogmatis eorum dubitaret,] & ostium continentiæ * circum labia mea, ut non declinaret cor meum in verba maligna, ad excusandas excusationes in peccatis cum hominibus operantibus iniquitatem; & ideo adhuc combinabar * cum electis eorum. Sed tamen jam desperans in ea falsa doctrina me posse proficere; eaque ipsa, quibus, si nihil melius reperirem, contentus esse decreveram, jam remissius negligentiusque retinebam. Etenim suborta est etiam mihi cogitatio, prudentiores ceteris fuisse illos philosophos, quos Academicos b appellant, quod de omnibus dubitandum esse censuerant, nec aliquid veri ab homine deprehendi posse decreverant. Ita enim & mihi liquido sensisse videbantur, ut vulgo habentur, etiam illorum intentionem nondum intelligenti.
[110] Nec dissimulavi eumdem hospitem meum reprimere a nimia fiducia, [ut hospiti suo Manichæo indicabat,] quam sensi eum habere de rebus fabulosis, quibus Manichæi libri pleni sunt. Amicitia tamen eorum familiarius utebar, quam ceterorum hominum, qui in illa hæresi non fuissent. Nec eam defendebam pristina animositate: sed tamen familiaritas eorum (plures enim eos Roma occultat * pigrius me faciebat aliud quærere; præsertim desperantem, in Ecclesia tua, Domine cæli & terræ, Creator omnium visibilium & invisibilium, posse inveniri verum, unde me illi averterant. Multumque mihi turpe videbatur, credere te figuram habere humanæ carnis, & membrorum nostrorum lineamentis corporalibus terminari. Et quoniam, cum de Deo meo cogitare vellem, cogitare nisi moles corporum non noveram: (neque enim videbatur mihi esse quidquam, quod tale non esset:) ea maxima & prope sola causa erat inevitabilis erroris mei.
[111] [tamen ob ignorantiam substantiæ incorporeæ] Hinc enim & mali substantiam quamdam credebam esse talem, & habere suam molem tetram & deformem, sive crassam, quam terram dicebant; sive tenuem atque subtilem, sicuti est aëris corpus, quam malignam mentem per illam terram repentem * imaginantur. Et quia Deum bonum nullam malam naturam creasse, qualiscumque pietas me credere cogebat, constituebam ex adverso sibi duas moles; utramque infinitam, sed malam angustius, bonam grandius: & ex hoc initio pestilentioso me cetera sacrilegia sequebantur. Cum enim conaretur animus meus recurrere in Catholicam fidem, repercutiebar: quia non erat Catholica fides, quam esse arbitrabar. Et magis pius mihi videbar, si te, Deus meus, cui confitentur ex me miserationes tuæ, vel ex ceteris partibus infinitum crederem (quamvis ex una, qua tibi moles mali opponebatur, cogerer finitum fateri) quam si ex omnibus partibus in corporis humani forma te opinarer finiri.
[112] [retardabatur ab amplectenda fide Catholicorum,] Et melius mihi videbar credere nullum malum te creasse, quod mihi nescienti non solum aliqua substantia, sed etiam corporea videbatur, quia & mentem cogitare non noveram, nisi eam subtile corpus esse, quod tamen per loci spatia diffunderetur; quam credere abs te esse, qualem putabam naturam mali. Ipsum quoque Salvatorem nostrum, Unigenitum tuum, tamquam de massa lucidissima molis tuæ porrectum ad nostram salutem ita putabam, ut aliud de illo non crederem, nisi quod possem vanitate imaginari. Talem itaque naturam ejus nasci non posse de Maria virgine arbitrabar, nisi carni concerneretur. Concerni autem & non inquinari non videbam, quod mihi tale figurabam. Metuebam itaque credere in carne natum, ne credere cogerer ex carne inquinatum. Nunc spirituales tui blande & amanter ridebunt me, si has confessiones meas legerint: sed tamen talis eram.
XI.
[113] Deinde, quæ illi in Scripturis tuis reprehenderant, defendi posse non existimabam: [quorum argumentis Manichæi resistere non poterant.] sed aliquando sane cupiebam cum aliquo illorum librorum doctissimo conferre singula, & experiri, quid inde sentiret. Jam enim Helpidii cujusdam, adversus eosdem Manichæos coram loquentis & disserentis, sermones, etiam apud Carthaginem, movere me cœperunt, cum talia de Scripturis proferret, quibus resisti non facile posset, & imbecilla mihi responsio videbatur istorum. Quam quidem non facile palam promebant, sed nobis secretius, cum dicerent Scripturas novi Testamenti falsatas fuisse a nescio quibus, qui Judæorum legem inserere Christianæ fidei voluerunt, atque ipsi incorrupta exemplaria nulla proferrent. Sed me maxime captum & offocatum, quodammodo deprimebant corporalia cogitantem moles illæ, sub quibus anhelans in auram tuæ veritatis liquidam & simplicem respirare non poteram.
XII.
[114] Sedulo ergo agere cœperam, propter quod veneram, [Propter fraudem discipulorum] ut docerem Romæ artem rhetoricam; & prius domi congregare aliquos, quibus & per quos innotescere cœperam: & ecce cognosco alia Romæ fieri, quæ non patiebar in Africa. Nam revera illas eversiones a perditis adolescentibus ibi non fieri, manifestatum est mihi. Sed subito, ne mercedem magistro reddant, conspirant multi adolescentes, & transferunt se ad alium desertores fidei, & quibus præ pecuniæ charitate justitia vilis est. Oderat etiam istos cor meum, quamvis non perfecto odio. Quod enim ab eis passurus eram, magis oderam fortasse, quam eo quod cuilibet illicita faciebant. Certe tamen turpes sunt tales, & fornicantur abs te, amando volatica ludibria temporum & lucrum luteum, quod cum apprehenditur manum inquinat, & amplectendo mundum fugientem, contemnendo te manentem & revocantem, & ignoscentem redeunti ad te meretrici animæ humanæ. Et nunc tales odi pravos & distortos, quamvis eos corrigendos diligam; ut pecuniæ doctrinam ipsam, quam discunt, præferant, ei vero te Deum veritatem & ubertatem certi boni & pacem castissimam. Sed tunc eos magis pati nolebam malos propter me, quam fieri bonos propter te volebam.
XIII.
[115] Itaque, posteaquam missum est a Mediolano Romam ad præfectum urbis, [Roma migrat Mediolanum,] ut illi civitati rhetoricæ magister provideretur, impertita etiam evectione c publica; ego ipse ambivi per eosdem ipsos Manichæis vanitatibus ebrios, quibus ut carerem, ibam. Sed utrique nesciebamus, ut dictione proposita me probatum præfectus tunc Symmachus d mitteret. Et veni Mediolanum ad Ambrosium e episcopum, in optimis notum orbi terræ, pium cultorem tuum; cujus tunc eloquia strenue ministrabant adipem frumenti tui, & lætitiam olei, & sobriam vini ebrietatem populo tuo. Ad eum autem ducebar abs te nesciens, ut per eum ad te sciens ducerer. Suscepit me paterne ille homo Dei, & peregrinationem meam satis episcopaliter dilexit.
[116] Et eum amare cœpi, primo quidem non tamquam doctorem veri (quod in Ecclesia tua prorsus desperabam) sed tamquam hominem benignum in me. [ubi ex curiositate] Et studiose audiebam disputantem in populo, non intentione, qua debui, sed quasi explorans ejus facundiam, utrum conveniret famæ suæ, an major minorve proflueret quam prædicabatur: & verbis ejus suspendebar intentus: rerum autem incuriosus & contemptor astabam, & delectabar suavitate sermonis; quamquam eruditioris, minus tamen hilarescentis atque mulcentis, quam Fausti erat, quod attinet ad dicendi modum. Ceterum rerum ipsarum nulla comparatio: nam ille per Manichæas fallacias aberrabat; iste autem saluberrime docebat salutem. Sed longe est a peccatoribus salus, qualis ego tunc aderam: & tamen propinquabam sensim, & nesciebam *.
XIV.
[117] Cum enim non satagerem discere, quæ dicebat, sed tantum, quemadmodum dicebat audire (ea mihi quippe jam desperanti ad te viam patere homini, [audit conciones S. Ambrosii episcopi,] inanis cura remanserat;) veniebant in animum meum simul cum verbis, quæ diligebam, res etiam, quas negligebam. Neque enim ea dirimere poteram. Et dum cor aperirem ad excipiendum * quam diserte diceret, pariter intrabat & quam vere diceret, gradatim quidem. Nam primo etiam ipsa defendi posse mihi jam cœperant videri: & fidem Catholicam, pro qua nihil posse dici adversus oppugnantes Manichæos putaveram, jam non impudenter asseri existimabam; maxime audito uno atque altero, & sæpius ænigmate soluto de Scripturis veteribus: ubi, cum ad litteram acciperem, occidebat spiritualiter.
[118] Itaque plerisque illorum librorum expositis locis, [quibus excitatus, sectam Manichæorum deserere] jam reprehendebam desperationem meam; illam dumtaxat, qua credideram, legem & prophetas detestantibus atque irridentibus resisti omnino non posse. Nec tamen jam ideo mihi Catholicam viam tenendam esse sentiebam, quia & ipsa poterat habere doctores assertoresque suos, qui copiose & non absurde objecta refellerent: nec ideo jam damnandum illud tenebam, quia defensionis partes æquabantur. Ita enim Catholica non mihi victa videbatur, ut nondum etiam victrix appareret. Tunc vero fortiter intendi animum, si quo modo possem certis aliquibus documentis Manichæos convincere falsitatis. Quod si possem spiritualem substantiam cogitare, statim machinamenta illa omnia solverentur, & abjicerentur ex animo meo; sed non poteram.
[119] [ac ulterius veritatem indagare statuit.] Verumtamen, de ipso mundi hujus corpore, omnique natura, quam sensus carnis attingeret, multo probabiliora plerosque sensisse philosophos, magis magisque considerans atque comparans judicabam. Itaque Academicorum more, sicut existimantur, dubitans de omnibus, atque inter omnia fluctuans, Manichæos quidem relinquendos esse decrevi; non arbitrans eo ipso tempore dubitationis meæ, in illa secta mihi permanendum esse, cui jam nonnullos philosophos præponebam: quibus tamen philosophis, quod sine nomine salutaris Christi essent, curationem languoris animæ meæ committere omnino recusabam. Statui ergo tamdiu esse catechumenus in Catholica Ecclesia, mihi a parentibus commendata, donec aliquid certi eluceret, quo cursum dirigerem.
ANNOTATA.
a De S. Cypriano Carthaginensi præsule & martyre agetur suo loco.
b Scripsit Sanctus tres libros contra Academicos, qui consuli possunt de eorum opinionibus.
c Evectio, ut passim exponitur, est diploma, quo concedebatur facultas utendi cursu publico, quod alias non licebat.
d Hic Urbis præfectus ipse erat orator, at paganus. Nomen ejus Quintus Aurelius Symmachus, ut testatur Tillemontius tom. 5 Imperatorum in Theodosio I artic. 91, ubi gesta Symmachi illustrat, aitque præfectum fuisse anno 384, quo hæc contigit Augustini missio.
e Quid cum S. Ambrosio fuerit actum Mediolani, explicatur in Commentario § 6. De eo frequenter recurret sermo.
* al. volui
* al. non mansit
* al. ut me
* al. in ea reliquiarium
* al. in carne
* al. peccabat
* al. in me
* al. circumstantiæ
* al. combinabam
* al. occultabat
* al. tetram repente
* al. nesciens aut nescivi
* al. decipiendum
CAPUT XI.
Lætitia S. Monicæ Mediolanum adventantis ob inchoatam Filii sui
conversionem, reverentia illius erga S. Ambrosium, & ex concionibus
hujus præsulis ab Augustino agnita sacræ Scripturæ auctoritas.
Liber VI.
Cap. I.
Spes mea a juventute mea, ubi mihi eras, & quo recesseras? An vero non tu feceras me, & discreveras me a quadrupedibus & volatilibus cæli? [Mater Augustini Mediolanum veniens gaudet,] Sapientiorem me feceras, & ambulabam per tenebras & lubricum, & quærebam te foris a me, & non inveniebam Deum cordis mei; & veneram in profundum maris, & diffidebam & desperabam de inventione veri. Jam venerat ad me mater pietate fortis, terra marique me sequens, & in periculis omnibus de te secura. Nam & per marina discrimina ipsos nautas consolabatur, a quibus rudes abyssi viatores, cum perturbantur, consolari solent, pollicens eis perventionem cum salute, quia hoc ei tu per visum pollicitus eras. Et invenit me periclitantem quidem graviter desperatione indagandæ veritatis. Sed tamen ei cum indicassem, non me quidem jam esse Manichæum, sed neque Catholicum Christianum, non quasi inopinatum aliquid audierit, exilivit lætitia; cum jam secura fieret ex ea parte miseriæ meæ, in qua me tamquam mortuum, sed resuscitandum, tibi flebat; & feretro cogitationis offerebat, ut diceres filio viduæ; Juvenis tibi dico, surge: & revivisceret, & inciperet loqui, & redderes illum matri suæ.
[121] Nulla ergo turbulenta exultatione trepidavit cor ejus, [filium suum non amplius adhærere Manichæis,] cum audisset ex tanta parte jam factum, quod tibi quotidie plangebat, ut fieret, veritatem me nondum adeptum, sed falsitati jam ereptum. Imo vero, quia certa erat & quod restabat te daturum, qui totum promiseras, placidissime & pectore pleno fiduciæ respondit mihi, credere se in Christo, quod priusquam de hac vita emigraret, me visura esset fidelem Catholicum. Et hoc quidem mihi: tibi autem, Fons misericordiarum, preces & lacrymas densiores, ut accelerares adjutorium tuum, & illuminares tenebras meas: & studiosius ad ecclesiam currere *, & in Ambrosii * ora suspendi, & ad fontem salientis aquæ, in vitam æternam. Diligebat autem illum virum sicut angelum Dei, quod per illum cognoverat me interim ad illam ancipitem fluctuationem jam esse perductum, per quam transiturum me ab ægritudine ad sanitatem, intercurrente acriore periculo, quasi per accessionem, quam criticam medici vocant, certa præsumebat.
II.
[122] Itaque cum ad memorias Sanctorum, sicut in Africa solebat, [& Africæ consuetudinem omittit] pultes & panem & merum a attulisset, atque ab ostiario prohiberetur; ubi hoc episcopum vetuisse cognovit, tam pie atque obedienter amplexa est, ut ipse mirarer, quod tam facile accusatrix potius consuetudinis suæ, quam disceptatrix illius prohibitionis effecta sit. Non enim obsidebat spiritum ejus vinolentia, eamque stimulabat in odium veri amor vini, sicut plerosque mares & feminas, qui ad canticum sobrietatis, sicut ad potionem aquatam madidi, nauseant: sed illa cum attulisset canistrum cum solemnibus epulis prægustandis atque largiendis, plus etiam quam unum pocillum * pro suo palato satis sobrio temperatum, unde dignationem sumeret, non ponebat. Et si multæ essent, quæ illo modo videbantur honorandæ memoriæ defunctorum, idem ipsum unum, quod ubique poneret, circumferebat; quod jam non solum aquatissimum, sed etiam tepidissimum, cum suis præsentibus per sorbitiones exiguas partiretur: quia pietatem ibi quærebat, non voluptatem.
[123] Itaque ubi comperit a præclaro prædicatore atque antistite pietatis præceptum esse, [ex reverentia erga S. Ambrosium,] ista non fieri, nec ab eis, qui sobrie facerent, ne ulla occasio se ingurgitandi daretur ebriosis: & quia illa quasi parentalia superstitioni gentilium essent simillima, abstinuit se libentissime; & pro canistro pleno terrenis fructibus, plenum purgatioribus votis pectus ad memorias Martyrum afferre didicerat; ut &, quod posset, daret egentibus, & sic communicatio Dominici Corporis illic celebraretur, cujus passionis imitatione immolati & coronati sunt Martyres. Sed tamen videtur mihi, Domine Deus meus, & ita est in conspectu tuo de hac re cor meum, non facile fortasse de hac amputanda consuetudine matrem meam fuisse cessuram, si ab alio prohiberetur, quem non sicut Ambrosium diligebat, quem propter salutem meam maxime diligebat, eam vero ille, propter ejus religiosissimam conversationem, qua in bonis operibus tam fervens spiritu frequentabat ecclesiam: ita ut sæpe erumperet, cum me videret, in ejus prædicationem, gratulans mihi, quod talem matrem haberem, nesciens qualem illa me filium, qui dubitabam de illis omnibus, & inveniri posse viam vitæ minime putabam.
III.
[124] Nec jam ingemiscebam orando, ut subvenires mihi: [qui tot occupationibus distinebatur,] sed ad quærendum intentus, & ad disserendum inquietus erat animus meus. Ipsumque Ambrosium felicem quemdam hominem secundum sæculum opinabar, quem sic tantæ potestates honorarent; cœlibatus tantum ejus mihi laboriosus videbatur. Quid autem ille spei gereret, & adversus ipsius excellentiæ tentamenta quid luctaminis haberet, quidve solaminis in adversis, & occultum os ejus, quod erat in corde ejus, quam sapida gaudia de pane tuo ruminaret, nec conjicere noveram, nec expertus eram; nec ille sciebat æstus meos, nec foveam periculi mei. Non enim quærere ab eo poteram, quod volebam, sicut volebam, secludentibus me ab ejus aure atque ore catervis negotiosorum hominum, quorum infirmitatibus serviebat. Cum quibus quando non erat (quod per exiguum temporis erat) aut corpus reficiebat necessariis sustentaculis, aut lectione animum. Sed cum legebat, oculi ducebantur per paginas, & cor intellectum rimabatur, vox autem & lingua quiescebant.
[125] [ut Augustinus eum commode ac diu non posset consulere;] Sæpe cum adessemus (non enim vetabatur quisquam ingredi, aut ei venientem nuntiari mos erat) sic eum legentem vidimus tacite, & aliter numquam. Sedentesque in diuturno silentio (quis enim tam intento esse oneri auderet?) discedebamus: & conjectabamus eum parvo illo tempore, quod reparandæ menti suæ nanciscebatur, feriatum ab strepitu causarum alienarum, nolle in aliud avocari; & cavere fortasse, ne auditore suspenso & intento, si qua obscurius posuisset ille, quem legeret, etiam exponere necesse esset, aut de aliquibus difficilioribus disceptare quæstionibus; atque huic operi temporibus impensis, minus quam vellet voluminum evolveret: quamquam & causa servandæ vocis, quæ illi facillime obtundebatur, poterat esse justior tacite legendi. Quolibet tamen animo id ageret, bono utique ille vir agebat.
[126] [sed ex publicis ejus concionibus didicit] Sed certe mihi nulla dabatur copia sciscitandi, quæ cupiebam de tam sancto oraculo tuo pectore illius, nisi cum aliquid breviter esset audiendum. Æstus autem illi mei otiosum eum valde, cui refunderentur, requirebant, nec umquam inveniebant. Et eum quidem in populo verbum veritatis recte tractantem omni die Dominico audiebam; & magis magisque mihi confirmabatur, omnes versutarum calumniarum nodos, quos illi deceptores nostri adversus divinos Libros innectebant *, posse dissolvi. Ubi vero etiam comperi, ad imaginem tuam hominem a te factum, a spiritualibus filiis tuis, quos de matre Catholica per gratiam regenerasti, non sic intelligi, ut humani corporis forma te terminatum crederent atque cogitarent: quamquam quomodo se haberet spiritualis substantia, ne quidem tenuiter atque in ænigmate suspicabar; tamen gaudens erubui, non me tot annos adversus Catholicam fidem, sed contra carnalium cogitationum figmenta latrasse. Eo quippe temerarius & impius fueram, quod ea, quæ debebam quærendo discere *, accusando dixeram. Tu enim Altissime & proxime, secretissime & præsentissime, cui membra non sunt alia majora & alia minora, sed ubique totus es, & nusquam locorum es, non es utique forma ista corporea: tamen fecisti hominem ad imaginem tuam, & ecce ipse a capite usque ad pedes in loco est.
IV.
[127] Cum ergo nescirem, quomodo hæc subsisteret imago tua, [varias Catholicæ religionis veritates,] pulsansque * proponerem, quomodo credendum esset, non insultans opponerem, quasi ita creditum esset: tanto igitur acrior cura rodebat intima mea, quid certi retinerem, quanto me magis pudebat tamdiu illusum & deceptum promissione certorum, puerili errore & animositate tam multa incerta quasi certa garrisse. Quod enim falsa essent, postea mihi claruit. Certum tamen erat, quod incerta essent, & a me aliquando pro certis habita fuissent, cum Catholicam tuam cæcis contentionibus accusarem, etsi nondum compertam vera docentem, non tamen ea docentem, quæ graviter accusabam. Itaque confundebar, & convertebar; & gaudebam, Deus meus, quod Ecclesia * unica, corpus Unici tui, in qua mihi nomen Christi infanti est inditum, non saperet infantiles nugas; neque hoc haberet in doctrina sua sana, quod te Creatorem omnium in spatium loci, quamvis summum & amplum, tamen undique terminatum, membrorum humanorum figura contruderet.
[128] Et gaudebam etiam, quod vetera scripta Legis & prophetarum jam non illo oculo mihi legenda proponerentur, [quas prius sibi demonstrari cupiebat,] quo antea videbantur absurda, cum arguebam tamquam ita sentientes Sanctos tuos, verum autem non ita sentiebant. Et tamquam regulam diligentissime commendaret, sæpe in popularibus sermonibus suis dicentem Ambrosium lætus audiebam, Littera occidit, spiritus autem vivificat; cum ea, quæ ad litteram perversitatem docere videbantur, remoto mystico velamento, spiritualiter aperiret, non dicens, quod me offenderet, quamvis ea diceret, quæ utrum vera essent, adhuc ignorarem. Tenebam enim cor meum ab omni assensione, timens præcipitium, & suspendio magis necabar. Volebam enim eorum, quæ non viderem, ita me certum fieri, ut certus essem, quod septem & tria decem sint. Neque enim tam insanus eram, ut ne hoc quidem putarem posse comprehendi; sed sicut hoc, ita cetera cupiebam; sive corporalia, quæ coram sensibus meis non adessent; sive spiritualia, de quibus cogitare nisi corporaliter nesciebam. Et sanari credendo poteram, ut purgatior acies mentis meæ dirigeretur aliquo modo in veritatem tuam semper manentem, & ex nullo deficientem. Sed sicut evenire assolet, ut malum medicum expertus etiam bono timeat se committere; ita erat valetudo animæ meæ, quæ utique nisi credendo sanari non poterat; & ne falsa crederet, curari recusabat, resistens manibus tuis, qui medicamenta fidei confecisti, & aspersisti super morbos orbis terrarum, & tantam illis auctoritatem tribuisti.
V.
[129] Ex hoc tamen quoque jam præponens doctrinam Catholicam, [& quibus tamen deinde simpliciter assensum præbuit] modestius ibi minimeque fallaciter sentiebam juberi, ut crederetur, quod non demonstrabatur; (sive esset quid, sed cui forte non esset, sive nec quid esset;) quam illic temeraria pollicitatione scientiæ credulitatem irrideri, & postea tam multa fabulosissima & absurdissima, quia demonstrari non poterant, credenda imperari. Deinde paulatim, tu Domine, manu mitissima & misericordissima pertractans & componens cor meum, consideranti quam innumerabilia crederem, quæ non viderem, neque cum gererentur affuissem; sicut tam multa in historia gentium, tam multa de locis atque urbibus, quæ non videram; tam multa amicis, tam multa medicis, tam multa hominibus aliis atque aliis, quæ nisi crederentur, omnino in hac vita nihil ageremus: postremo, quam inconcussa fixum fide retinerem, de quibus parentibus ortus essem; quod scire non possem, nisi audiendo credidissem.
[130] [ob auctoritatem sacræ Scripturæ,] Persuasisti mihi, non qui crederent libris tuis, quos tanta in omnibus fere gentibus auctoritate fundasti, sed qui non crederent, esse culpandos; nec audiendos esse, si qui forte mihi dicerent, Unde scis illos libros unius veri & veracissimi Dei spiritu esse humano generi ministratos? Id ipsum enim maxime credendum erat, quoniam nulla pugnacitas calumniosarum quæstionum, per tam multa, quæ legeram, inter se confligentium philosophorum extorquere mihi potuit, ut aliquando non crederem te esse, quidquid esses, quod ego nescirem, aut administrationem rerum humanarum ad te pertinere. Sed id credebam aliquando robustius, aliquando exilius: semper tamen credidi, & esse te, & curam nostri gerere, etiamsi ignorabam, vel quid sentiendum esset de substantia tua, vel quæ via duceret aut reduceret ad te.
[131] [quam summa fide dignam esse cognovit.] Ideoque cum essemus infirmi ad inveniendam liquida ratione veritatem, & ob hoc nobis opus esset auctoritate sanctarum Litterarum, jam credere cœperam, nullo modo te fuisse tributurum tam excellentem illi Scripturæ per omnes jam terras auctoritatem; nisi & per ipsam tibi credi, & per ipsam te quæri voluisses. Jam enim absurditatem, quæ me in illis Litteris solebat offendere, cum multa ex eis probabiliter exposita audissem, ad sacramentorum altitudinem referebam: eoque mihi illa venerabilior, & sacrosancta fide dignior apparebat auctoritas, quo & omnibus ad legendum esset in promptu, & secreti sui dignitatem in intellectu profundiore servaret, verbis apertissimis & humillimo genere loquendi se cunctis præbens, & exercens intentionem eorum, qui non sunt leves corde: ut exciperet omnes populari sinu, & per angusta foramina paucos ad te trajiceret; multo tamen plures, quam si nec tanto apice auctoritatis emineret, nec turbas gremio sanctæ humilitatis hauriret. Cogitabam hæc, & aderas mihi: suspirabam, & audiebas me: fluctuabam, & gubernabas me: ibam per viam sæculi latam, nec deserebas me.
ANNOTATIO.
a Consuetudinem hanc abrogavit deinde Hippone-Regio Augustinus, ut fuse expositum est in Commentario § 21.
* al. currerem
* al. in Ambrosium
* al. potillum
* al. invectabant,
* al. dicere
* al. pulsans
* al. addunt tua
CAPUT XII.
Solicita Augustini ambitio repressa exemplo mendici lætantis,
deliberatio de stabili vitæ genere eligendo, & infirmitas ad
superandas carnis illecebras.
VI.
Inhiabam honoribus, lucris, conjugio; & tu irridebas. [Viso quodam mendico jocante,] Patiebar in eis cupiditatibus amarissimas difficultates, te propitio tanto magis, quanto minus sinebas mihi dulcescere, quod non eras tu. Vide cor meum, Domine, qui voluisti, ut hoc recordarer, & confiterer tibi. Nunc tibi inhæreat anima mea, quam de visco tam tenaci mortis exuisti. Quam misera erat! & sensum vulneris tu pungebas, ut relictis omnibus converteretur ad te, qui es super omnia, & sine quo nulla essent omnia; converteretur, & sanaretur. Quam ergo miser eram! & quomodo egisti ut sentirem miseriam meam die illo, quo cum pararem recitare imperatori a laudes, quibus plura mentirer, & mentienti faveretur ab scientibus, easque curas anhelaret cor meum, & cogitationum tabificarum febribus æstuaret; transiens per quemdam vicum Mediolanensem, animadverti pauperem mendicum, jam credo saturum, jocantem atque lætantem: & ingemui, & locutus sum cum amicis, qui mecum erant, multos dolores insaniarum nostrarum: quia omnibus talibus conatibus nostris (qualibus tunc laborabam, sub stimulis cupiditatum trahens infelicitatis meæ sarcinam, & trahendo exaggerans) nihil vellemus aliud, nisi ad securam lætitiam pervenire, quo nos mendicus ille jam præcessisset, numquam illuc fortasse venturos? Quod enim jam ille pauculis & emendicatis nummulis adeptus erat, ad hoc ego tam ærumnosis anfractibus & circuitibus ambiebam, ad lætitiam scilicet temporalis felicitatis.
[133] Non enim verum gaudium habebat, sed & ego illis ambitionibus multo falsius quærebam. [agnoscit miseriam suæ ambitionis,] Et certe ille lætabatur, ego anxius eram; securus ille, ego trepidus. Et si quisquam percunctaretur me, utrum mallem, exultare an metuere, responderem, exultare. Rursus, si interrogaret, utrum me talem mallem, qualis ille, aut qualis ego tunc essem; meipsum curis timoribusque confectum eligerem, sed perversitate: numquid veritate? Neque enim eo me præponere illi debebam, quo doctior eram; quoniam non inde gaudebam, sed placere inde quærebam hominibus; non ut eos docerem, sed tantum ut placerem. Propterea & tu baculo disciplinæ tuæ confringebas ossa mea. Recedant ergo ab anima mea, qui dicunt ei, Interest unde quis gaudeat.
[134] Gaudebat mendicus ille vinolentia, tu gaudere cupiebas gloria. [quæ omni lætitia carebat,] Qua gloria, Domine? Quæ non est in te. Nam sicut verum gaudium illud non erat, ita nec illa vera gloria, & amplius evertebat mentem meam. Et ille ipsa nocte digesturus erat ebrietatem suam; ego autem cum mea dormieram & surrexeram, & dormiturus & surrecturus eram; vide quot diebus. Interest vero, unde quis gaudeat, scio: & gaudium spei fidelis incomparabiliter distat ab illa vanitate; sed & tunc distabat inter nos. Nimirum quippe ille felicior erat, non tantum quod hilaritate perfundebatur, cum ego curis eviscerarer; verum etiam, quod ille bene optando acquisiverat vinum, ego autem mentiendo quærebam typhum. Dixi tunc multa in hac sententia charis meis; & sæpe advertebam in his quomodo mihi esset; & inveniebam male mihi esse, & dolebam, & conduplicabam ipsum male. Et si quid arrisisset prosperum, tædebat apprehendere: quia pæne priusquam teneretur avolabat.
VII & X.
[135] Congemiscebamus in his, qui simul amice vivebamus, [& propterea cum amicis,] & maxime ac familiarissime cum Alipio & Nebridio ista colloquebar; quorum Alipius b ex eodem erat, quo ego, ortus municipio, parentibus primatibus municipalibus, me minor natu; nam & studuerat apud me, cum in nostro docere cœpi oppido, & postea Carthagini: & diligebat me multum, quod ei bonus & doctus viderer; & ego illum propter magnam virtutis indolem, quæ in non magna ætate satis eminebat… Hunc ergo Romæ inveneram, & adhæsit mihi fortissimo vinculo, mecumque Mediolanum profectus est, ut nec me desereret & de jure, quod didicerat, aliquid ageret, secundum votum parentum magis, quam suum…
[136] [qui Mediolanum venerant,] Nebridius etiam, qui relicta patria vicina Carthagini atque ipsa Carthagine, ubi frequentissimus erat, relicto rure paterno optimo, relicta domo, & non * secura matre, nullam ob aliam causam Mediolanum venerat, nisi ut mecum viveret in flagrantissimo studio veritatis atque sapientiæ: pariter suspirabat, pariterque fluctuabat, beatæ vitæ inquisitor ardens, & quæstionum difficillimarum scrutator acerrimus. Et erant ora trium egentium, & inopiam suam sibimet invicem anhelantium, & a te expectantium, ut dares eis escam in tempore opportuno, & in omni amaritudine, quæ nostros sæculares actus de misericordia tua sequebatur: intuentibus nobis finem, cur ea pateremur, occurrebant tenebræ; & aversabamur gementes, & dicebamus, Quamdiu hæc? Et hoc crebro dicebamus: & dicentes non relinquebamus ea; quia non elucebat certum aliquid, quod illis relictis apprehenderemus.
XI.
[137] Et ego maxime mirabar, satagens & recolens, quam longum tempus esset ab undevicesimo anno ætatis meæ, [inter diversas animi fluctuationes] quo fervere cœperam studio sapientiæ; disponens, ea inventa, relinquere omnes vanarum cupiditatum spes inanes & insanias mendaces. Et ecce jam tricenariam ætatem gerebam, in eodem luto hæsitans aviditate fruendi præsentibus, fugientibus & dissipantibus me, dum dico, Cras inveniam: ecce manifestum apparebit, & tenebo: & ecce Faustus veniet, & exponet omnia. O magni viri Academici, nihil ad agendam vitam certi comprehendi potest? Imo quæramus diligentius, & non desperemus. Ecce jam non sunt absurda in libris Ecclesiasticis, quæ absurda videbantur, & possunt aliter atque honeste intelligi. Figam pedes in eo gradu, in quo puer a parentibus positus eram; donec inveniatur perspicua veritas.
[138] [de veritate ulterius inquirenda] Sed ubi quæretur? quando quæretur? Non vacat Ambrosio, non vacat legere. Ubi ipsos codices quærimus? Unde aut quando comparamus? a quibus sumimus? Deputentur tempora, distribuantur horæ pro salute animæ. Magna spes oborta est. Non docet Catholica fides, quod putabamus, & vani accusabamus. Nefas habent docti ejus, credere Deum figura humani corporis terminatum: & dubitamus pulsare, quo aperiantur cetera? Antemeridianas horas * discipuli occupant, ceteris quid facimus? Cur non id agimus? Sed quando salutamus amicos majores, quorum suffragiis opus habemus? Quando præparamus, quod emant scholastici? Quando reparamus nosipsos, animum relaxando ab intentione curarum? Pereant omnia, & dimittamus hæc vana & inania; conferamus nos ad solam inquisitionem veritatis. Vita hæc misera est, mors incerta. Si subito obrepat, quomodo hinc exibimus? Et ubi nobis discenda sunt, quæ hic negleximus? An non potius hujus negligentiæ supplicia luenda sunt? Quid si mors ipsa omnem curam cum sensu amputabit & finiet? Ergo & hoc quærendum. Sed absit ut ita sit. Non vacat, non est inane, quod tam eminens culmen auctoritatis Christianæ fidei toto orbe diffunditur. Numquam tanta & talia pro nobis divinitus agerentur, si morte corporis etiam vita animæ consumeretur. Quid cunctamur igitur, relicta spe sæculi, conferre nos totos ad quærendum Deum, & vitam beatam?
[139] Sed expecta: jucunda sunt etiam ista, habent non parvam dulcedinem suam. [& tranquillo vitæ genere eligendo deliberat.] Non facile ab eis præcidenda est intentio, quia turpe est ad ea rursum redire. Ecce jam quantum est, ut impetretur aliquis honor? Et quid amplius in his desiderandum? Suppetit amicorum majorum copia, ut nihil aliud, & multum festinemus; vel præsidatus dari potest; & ducenda uxor cum aliqua pecunia, ne sumptum nostrum gravet: & ille erit modus cupiditatis. Multi magni viri, & imitatione dignissimi, sapientiæ studio cum conjugibus dediti fuerunt. Cum hæc dicebam, & alternabant hi venti, & impellebant huc atque illuc cor meum, transibant tempora, & tardabam converti ad Dominum Deum; & differebam de die in diem vivere in te, & non differebam quotidie in memetipso mori. Amans beatam vitam, timebam illam in sede sua; & ab ea fugiens, quærebam eam. Putabam enim me miserum fore nimis, si feminæ privarer amplexibus; & medicinam misericordiæ tuæ ad eamdem infirmitatem sanandam non cogitabam: quia expertus non eram, & propriarum virium credebam esse continentiam: quarum mihi non eram conscius, cum tam stultus essem, ut nescirem, sicut scriptum est, Neminem esse posse continentem, nisi tu dederis. Utique dares, si gemitu interno pulsarem aures tuas, & fide solida in te jactarem curam meam.
XII.
[140] Prohibebat me sane Alipius ab uxore ducenda, causans nullo modo nos posse securo otio simul in amore sapientiæ vivere, [Cum Augustinus vitam cælibem,] sicut jam diu desideraveramus, si id fecissem. Erat enim ipse in ea re etiam tunc castissimus, ita ut mirum esset; quia vel experientiam concubitus ceperat in ingressu adolescentiæ suæ, sed non hæserat, magisque doluerat & spreverat; & deinde jam continentissime vivebat. Ego autem resistebam illi exemplis eorum, qui conjugati coluissent sapientiam, & promeruissent Deum, & habuissent fideliter ac dilexissent amicos. A quorum ego quidem granditate animi longe aberam: & delectatus * morbo carnis, & mortifera suavitate trahebam catenam meam, solvi timens; & quasi concusso vulnere repellens verba bene suadentis, tamquam manum solventis.
[141] Insuper etiam per me ipse quoque Alipio loquebatur serpens, [de qua cum Alypio disputaverat,] & innectebat atque spargebat per linguam meam dulces laqueos in via ejus, quibus illi honesti & expediti pedes implicarentur. Cum enim me ille miraretur, quem non parvipenderet, ita hærere visco illius voluptatis, ut me affirmarem, quotiescumque inde inter nos quæreremus, cœlibem vitam nullo modo posse degere; atque ita me defenderem, cum illum mirantem viderem, ut dicerem multum interesse inter illud, quod ipse raptim & furtim expertus esset, quod pæne jam nec meminisset quidem, atque ideo nulla molestia facile contemneret delectationes consuetudinis meæ: ad quas si accessisset honestum nomen matrimonii, non eum mirari oportere, cur ego illam vitam nequirem spernere; cœperat & ipse desiderare conjugium, nequaquam victus libidine talis voluptatis, sed curiositatis. Dicebat enim scire se cupere, quidnam esset illud, sine quo vita mea, quæ illi sic placebat, non mihi vita, sed pœna videretur.
[142] [sibi intolerabilem judicaret,] Stupebat enim liber ab illo vinculo animus servitutem meam, & stupendo ibat in experiendi cupidinem, venturus in ipsam experientiam, atque inde fortasse lapsurus in eam, quam stupebat servitutem, quoniam sponsionem volebat facere cum morte. Et qui amat periculum, incidet in illud. Neutrum enim nostrum, si quod est conjugale decus in officio regendi matrimonii & suscipiendorum liberorum, ducebat nisi tenuiter. Magna autem ex parte atque vehementer consuetudo satiandæ insatiabilis concupiscentiæ me captum excruciabat; illum autem admiratio capiendum trahebat. Sic eramus, donec tu, Altissime, non deserens humum nostram, miseratus miseros, subvenires miris & occultis modis.
XIII.
[143] Et instabatur impigre, ut ducerem uxorem. Jam petebam, [mater ei uxorem parat;] jam promittebatur, maxime matre dante operam, quo me jam conjugatum baptismus salutaris ablueret, quo me indies gaudebat aptari; & vota sua ac promissa tua in mea fide compleri animadvertebat. Cum sane & rogatu meo & desiderio suo forti clamore cordis abs te deprecaretur quotidie, ut ei per visum ostenderes aliquid de futuro matrimonio meo, numquam voluisti. Et videbat quædam vana & phantastica, quo cogebat impetus de hac re satagentis humani spiritus, & narrabat mihi, non cum fiducia, qua solebat, cum tu demonstrabas ei, sed contemnens ea. Dicebat enim discernere se nescio quo sapore, quem verbis explicare non poterat, quid interesset inter revelantem te, & animam suam somniantem. Instabatur tamen, & puella petebatur, cujus ætas ferme biennio minor quam nubilis erat; & quia ea placebat, expectabatur.
XIV.
[144] Et multi * amici agitaveramus animo, & colloquentes ac detestantes turbulentas humanæ vitæ molestias pæne jam firmaveramus remoti a turbis otiose vivere; [sed ipse interim, abjecto vitæ communis consilio,] id otium sic moliti, ut si quid habere possemus, conferremus in medium, unamque rem familiarem conflaremus ex omnibus; ut per amicitiæ sinceritatem non esset aliud hujus & aliud illius, sed quod ex cunctis fieret unum, & universum singulorum esset, & omnia omnium: cum videremur nobis esse posse decem ferme homines in eadem societate, essentque inter nos prædivites, Romanianus c maxime communiceps noster, quem tunc graves æstus negotiorum suorum ad comitatum d attraxerant, ab ineunte ætate mihi familiarissimus; qui maxime instabat huic rei, & magnam in suadendo habebat auctoritatem, quod ampla res ejus multum ceteris anteibat. Et placuerat nobis, ut bini annui tamquam magistratus omnia necessaria curarent, ceteris quietis. Sed posteaquam cœpit cogitari, utrum hoc mulierculæ sinerent, quas & alii nostrum jam habebant, & nos habere volebamus, totum illud placitum, quod bene formabamus *, dissiluit in manibus, atque confractum & abjectum est. Inde ad suspiria & gemitus *, & gressus ad sequendas latas & tritas vias sæculi; quoniam multæ cogitationes erant in corde nostro, consilium autem tuum manet in æternum. Ex quo consilio deridebas nostra, & tua præparabas, nobis daturus escam in opportunitate, & aperturus manum tuam, atque impleturus animas nostras benedictione.
XV.
[145] Interea peccata mea multiplicabantur, & avulsa a latere meo, [concubinæ suæ discedenti aliam substituit,] tamquam impedimento conjugii, cum qua cubare solitus eram, cor ubi adhærebat, concisum & vulneratum mihi erat, & trahebat sanguinem. Et illa in Africam redierat, vovens tibi alium se virum nescituram, relicto apud me naturali ex illa filio e meo. At ego infelix, nec feminæ imitator, dilationis impatiens, tamquam post biennium accepturus eam, quam petebam, quia non amator conjugii, sed libidinis servus eram, procuravi aliam, non utique conjugem; qua tamquam sustentaretur & perduceretur vel integer vel auctior morbus animæ meæ satellitio perdurantis consuetudinis in regnum uxorium. Nec sanabatur vulnus illud meum, quod prioris præcisione factum fuerat, sed post fervorem doloremque acerrimum putrescebat, & quasi frigidius, sed desperatius dolebat.
XVI.
[146] Tibi laus, tibi gloria, fons misericordiarum. Ego fiebam miserior, [& in carnis voluptatibus quærebat beatam vitam,] & tu propinquior. Aderat jam jamque dextera tua, ereptura me de cœno & ablutura, & ignorabam. Nec me revocabat a profundiore voluptatum carnalium gurgite, nisi metus mortis & futuri judicii tui; qui per varias quidem opiniones, numquam tamen recessit de pectore meo. Et disputabam cum amicis meis Alipio & Nebridio de finibus bonorum & malorum: Epicurum f accepturum fuisse palmam in animo meo, nisi ego credidissem post mortem restare animæ vitam, & tractus meritorum, quod Epicurus credere noluit.
[147] Et quærebam, si essemus immortales, & in perpetua corporis voluptate, [quam in solo Deo invenire poterat.] sine ullo amissionis terrore viveremus, cur non essemus beati, aut quid aliud quæreremus? Nesciens idipsum ad magnam miseriam pertinere, quod ita demersus & cæcus cogitare non possem lumen honestatis, & gratis amplectendæ pulchritudinis, quam non videt oculus carnis, & videtur ex intimo. Nec considerabam miser, ex qua vena mihi manaret, quod ista ipsa, fœda tamen, cum amicis dulciter conferebam; nec esse sine amicis poteram beatus, etiam secundum sensum, quem tunc habebam, in quantalibet affluentia carnalium voluptatum. Quos utique amicos gratis diligebam, vicissimque ab eis me diligi gratis sentiebam. O tortuosas vias! Væ animæ audaci, quæ speravit, si a te recessisset, se aliquid melius habituram. Versa & reversa in tergum, & in latera, & in ventrem; & dura sunt omnia, & tu solus requies. Et ecce ades; & liberas a miserabilibus erroribus, & constituis nos in via tua, & consolaris, & dicis, Currite, ego feram, & ego perducam, & ibi ego feram.
ANNOTATA.
a Valentiniano II, cujus comitatus fuerat constitutus Mediolani, ut loquitur Possidius num. 3.
b De S. Alypio, Tagastensi deinde episcopo,actum est in Opere nostro tom. 3 Augusti a pag. 201.
c Romaniano Mœcenati suo inscripsit Sanctus libros contra Academicos, & de vera Religione. De illo mentio facta est in Commentario num. 42 & alibi. Plura de Romaniano collegit Tillemontius tom. 13 Monumentorum in Augustino artic. 37 & 38.
d Id est, ad aulam imperatoris Valentiniani II.
e De filio Augustini Adeodato vide Commentarium num. 29, & 44.
f Sententia Epicuri, felicitatem hominis in sola voluptate constituentis, passim nota est eruditis. Refutatur illa a Cicerone in libris de Finibus.
* al. secutura
* al. meridianis horis
* al. delicatus, aut deligatus
* al. multa
* al. firmabamus
* al. additur convertebamur
CAPUT XIII.
Paulatim crescens in eo notitia Dei immutabilis & infinite boni contra errores Manichæorum.
Liber VII.
Caput I.
Jam mortua erat adolescentia mea mala & nefanda, & ibam in juventutem, quanto ætate major, [Cum Deum inviolabilem] tanto vanitate turpior; qui cogitare aliquid substantiæ nisi tale non poteram, quale per hos oculos videri solet. Non te cogitabam, Deus, in figura corporis humani, ex quo audire aliquid de sapientia cœpi: semper hoc fugi; & gaudebam me hoc reperisse in fide spiritualis matris nostræ Catholicæ tuæ: sed quid te aliud cogitarem, non occurrebat. Et conabar cogitare te homo, & talis homo, summum & solum & verum Deum: & te incorruptibilem, & inviolabilem, & incommutabilem, totis medullis credebam; quia nesciens unde & quomodo, plane tamen videbam, & certus eram, id, quod corrumpi potest, deterius esse, quam id, quod non potest: & quod violari non potest, incunctanter præponebam violabili; & quod nullam patitur mutationem, melius esse, quam id, quod mutari potest.
[149] [& immutabilem crederet,] Clamabat violenter cor meum adversus omnia phantasmata mea, & hoc uno ictu conabar abigere circumvolantem turbam immunditiæ ab acie mentis meæ: & vix dimota in ictu oculi, ecce conglobata rursus aderat, & irruebat in adspectum meum, & obnubilabat eum; ut quamvis non forma humani corporis, corporeum tamen aliquid cogitare cogerer, per spatia locorum, sive infusum mundo, sive etiam extra mundum per infinita diffusum, etiam ipsum incorruptibile & inviolabile & incommutabile, quod corruptibili & violabili & commutabili præponebam: quoniam quidquid privabam spatiis talibus, nihil mihi esse videbatur. Sed prorsus nihil, ne inane quidem, tamquam si corpus auferatur loco, & maneat locus omni corpore vacuatus, & terreno & humido & aëreo & cælesti: sed tamen sit locus inanis, tamquam spatiosum nihil.
[150] [etiamsi necdum incorporeum,] Ego itaque incrassatus corde, nec mihimetipsi vel ipse conspicuus, quidquid non per aliquanta spatia tenderetur, vel diffunderetur, vel conglobaretur, vel tumeret, vel tale aliquid caperet aut capere posset, nihil prorsus esse arbitrabar. Per quales enim formas ire solent oculi mei, per tales imagines ibat cor meum: nec videbam hanc eamdem intentionem, qua illas ipsas imagines formabam, non esse tale aliquid, quæ tamen ipsas non formaret, nisi esset magnum aliquid. Ita etiam te, Vita vitæ meæ, grandem per infinita spatia undique cogitabam penetrare totam mundi molem, & extra eam quaquaversum per immensum sine termino, ut haberet te terra, haberet cælum, haberent omnia, & illa finirentur in te, tu autem nusquam. Sicut autem luci solis non obsisteret corpus aëris hujus, qui supra terram est, quo minus per eum trajiceretur penetrans eum, non dirumpendo aut concidendo, sed implendo eum totum; sic tibi putabam non solum cæli & aëris & maris, sed etiam terræ corpus pervium, & ex omnibus maximis minimisque partibus penetrabile, ad capiendam præsentiam tuam occulta inspiratione intrinsecus & extrinsecus administrantem omnia, quæ creasti. Ita suspicabar, quia cogitare aliud non poteram; nam falsum erat. Illo enim modo major pars terræ majorem tui partem haberet, & minorem minor; atque ita te plena essent omnia, ut amplius tui caperet elephanti corpus quam passeris, quo esset isto grandius, grandioremque occuparet locum; atque ita frustatim partibus mundi, magnis magnas, brevibus breves partes tuas præsentes faceres. Non es autem ita. Sed nondum illuminaveras tenebras meas.
II.
[151] Sat erat mihi, Domine, adversus deceptos illos & deceptores & loquaces mutos, [tamen inde agnoscebat errorem Manichæorum,] quoniam non ex eis sonabat verbum tuum: sat erat ergo illud, quod jam diu ab usque Carthagine a Nebridio proponi solebat, & omnes, qui audieramus, concussi sumus. Quid erat tibi factura nescio quæ gens tenebrarum, quam ex adversa mole solent opponere, si tu cum ea pugnare noluisses *? Si enim responderetur, aliquid fuisse nocituram, violabilis tu & corruptibilis fores. Si autem nihil ea nocere potuisse diceretur, nulla afferretur causa pugnandi; & ita pugnandi, ut quædam portio tua & membrum tuum, vel proles de ipsa substantia tua misceretur adversis potestatibus, & non a te creatis naturis; atque in tantum ab eis corrumperetur & commutaretur in deterius, ut a beatitudine in miseriam verteretur; & indigeret auxilio, quo erui purgarique posset: & hanc esse animam, cui tuus sermo servienti liber, & contaminatæ purus, & corruptæ integer subveniret; sed & ipse corruptibilis, quia ex una eademque substantia. Itaque, si te, quidquid es, id est, substantiam tuam quasi incorruptibilem dicerent, falsa esse illa omnia & execrabilia: si autem corruptibilem; idipsum jam falsum, & prima voce abominandum. Sat ergo erat istud adversus eos omnino evomendos a pressura pectoris; quia non habebant, qua exirent, sine horribili sacrilegio cordis & linguæ, sentiendo de te ista & loquendo.
III.
[152] Sed & ego adhuc, quamvis incontaminabilem, & inconvertibilem, [& hinc deprehendebat,] & nulla ex parte mutabilem dicerem, firmeque sentirem Dominum nostrum Deum verum, qui fecisti non solum animas nostras, sed etiam corpora, nec tantum animas nostras & corpora, sed omnes & omnia, non tenebam explicitam & enodatam causam mali. Quæcumque tamen esset, sic eam quærendam videbam *, ut non per illam constringerer Deum incommutabilem mutabilem credere, ne ipse fierem quod quærebam. Itaque securus eam quærebam, & certus non esse verum, quod illi dicerent; quos toto animo fugiebam, quia videbam quærendo unde malum, repletos malitia, qua opinarentur tuam potius substantiam etiam male pati, quam suam male facere. Et intendebam ut cernerem, quod audiebam, liberum voluntatis arbitrium causam esse ut male faceremus, & rectum judicium tuum, ut pateremur; & eam liquide cernere non valebam.
[153] [liberum arbitrium esse causam peccati,] Itaque aciem mentis de profundo educere conatus, mergebar iterum, & sæpe conatus mergebar iterum atque iterum. Sublevabat enim me in lucem tuam, quod jam tam sciebam me habere voluntatem, quam me vivere. Itaque, cum aliquid vellem aut nollem, non aliud quam me velle ac nolle certissimus eram, & ibi esse causam peccati mei jam jamque animadvertebam. Quod autem invitus facerem, pati me potius quam facere videbam; & id non culpam, sed pœnam esse judicabam, qua me non injuste plecti, te justum cogitans, cito fatebar. Sed rursus dicebam: Quis fecit me? Nonne Deus meus, non tantum bonus, sed ipsum bonum? Unde igitur mihi male velle & bene nolle, ut esset cur juste pœnas luerem? Quis in me hoc posuit, & inseruit mihi plantarium amaritudinis, cum totus fierem a dulcissimo Deo meo? Si diabolus auctor, unde ipse diabolus? Quod si & ipse perversa voluntate ex bono angelo diabolus factus est; unde & in ipso voluntas mala, qua diabolus fieret, quando totus angelus a conditore optimo factus esset bonus? Et his cogitationibus deprimebar iterum, & suffocabar: sed non usque ad illum infernum subducebar erroris, ubi nemo confitebitur tibi, dum tu potius mala pati, quam homo facere putabatur.
IV.
[154] Sic enim nitebar cetera invenire, ut jam inveneram, [Deumque cogi non posse,] melius esse incorruptibile quam corruptibile: & ideo te, quidquid esses, esse incorruptibilem confitebar. Neque enim ulla anima umquam potuit, poteritve cogitare aliquid, quod sit te melius, qui summum & optimum bonum es. Cum autem verissime atque certissime incorruptibile corruptibili præponatur (sicut jam ego præponebam) poteram jam cogitatione aliquid attingere, quod esset melius Deo meo, nisi tu esses incorruptibilis. Ubi igitur videbam incorruptibile corruptibili esse præferendum, ibi te quærere debebam, atque inde advertere, unde sit malum, id est, unde sit ipsa corruptio, qua violari substantia tua nullo modo potest. Nullo enim prorsus modo violat corruptio Deum nostrum, nulla voluntate, nulla necessitate, nullo improviso casu; quoniam ipse est Deus, & quod sibi vult bonum est, & ipse est idem bonum. Corrumpi autem non est bonum. Nec cogeris invitus ad aliquid; quia voluntas tua non est major potentia tua. Esset autem major, si teipso tuipse major esses: voluntas enim & potentia Dei, Deus ipse est. Et quid improvisum tibi, qui nosti omnia; & nulla natura est, nisi quia nosti eam? Et ut quid multa dicimus, cur non sit corruptibilis substantia, quæ Deus est, quando si hoc esset, non esset Deus?
V.
[155] Et quærebam, unde malum; & male quærebam; [qui cum summe bonus omnem creaturam impleret,] & in ipsa inquisitione mea non videbam malum. Et constituebam in conspectu spiritus mei universam creaturam, quidquid in ea cernere possumus; sicuti est terra, & mare, & aër, & sidera, & arbores, & animalia mortalia; & quidquid in ea non videmus, sicut firmamentum cæli, insuper & omnes angelos, & cuncta spiritualia ejus: sed etiam ipsa, quasi corpora essent, locis & locis ordinavit imaginatio mea: & feci unam massam grandem distinctam generibus corporum creaturarum tuarum *; sive quæ revera corpora erant, sive quæ ipse pro spiritibus finxeram. Et eam feci grandem, non quantum erat (quod scire non poteram) sed quantum libuit, undiqueversum sane finitam. Te autem, Domine, ex omni parte ambientem & penetrantem eam, sed usquequaque infinitum: tamquam si mare esset ubique, & undique per immensa spatia infinitum solum mare, & haberet infra se spongiam quamlibet magnam, sed finitam tamen; plena esset undique spongia illa ex omni sua parte ex immenso mari: sic creaturam tuam finitam te infinito plenam putabam, & dicebam, Ecce Deus, & ecce quæ creavit Deus, & bonus est Deus, atque his validissime longissimeque præstantior; sed tamen bonus bona creavit, & ecce quomodo ambit atque implet ea.
[156] Ubi ergo malum, & unde, & qua huc irrepsit? [Augustinus anxie quærebat,] Quæ radix ejus? & quod semen ejus? An omnino non est? Cur ergo timemus & cavemus, quod non est? Aut si inaniter timemus, certe vel timor ipse malum est, quo incassum stimulatur & excruciatur cor. Et tanto gravius malum, quanto non est quod timeamus, & timemus. Idcirco aut est malum, quod timemus; aut hoc malum est, quia timemus. Unde est igitur? Quoniam Deus fecit hæc omnia, bonus bona. Majus quidem & summum bonum minora fecit bona; sed tamen & creans & creata, bona sunt omnia. Unde est malum? Aut a unde fecit ea? Materies aliqua mala erat, & formavit atque ordinavit eam, sed reliquit aliquid in illa, quod in bonum non converteret? Cur & hoc? An impotens erat totam vertere & commutare, ut nihil mali remaneret, cum sit omnia potens? Postremo, cur inde aliquid facere voluit, ac non potius eadem omnipotentia fecit, ut nulla esset omnino? Aut vero existere poterat contra ejus voluntatem? Aut si æterna erat, cur tamdiu per infinita retro spatia temporum sic eam sivit esse, ac tanto post placuit aliquid ex ea facere?
[157] Aut jam si aliquid subito voluit agere, hoc potius ageret Omnipotens, [unde malum irrepserit.] ut illa non esset, atque ipse solus esset, totum verum & summum & infinitum bonum. Aut si non erat bene, ut non aliquid boni etiam fabricaret & conderet, qui bonus erat, illa sublata & ad nihilum redacta materia, quæ mala erat, bonam ipse institueret, unde omnia crearet. Non enim esset omnipotens, si condere non posset aliquid boni, nisi ea, quam ipse non condiderat, adjuvaretur materia. Talia volvebam pectore misero, ingravidato curis mordacissimis de timore mortis, & non inventa veritate: stabiliter tamen hærebat in corde meo in Catholica Ecclesia fides Christi tui & Domini & Salvatoris nostri; in multis quidem adhuc informis, & præter doctrinæ normam fluitans *, sed tamen non eam relinquebat animus, imo in dies magis magisque imbibebat.
ANNOTATIO.
a Aliqui hic legunt: An unde fecit ea, materies aliqua &c.
* al. voluisses?
* al. putabam,
* al. creaturam tuam
* al. fluctuans
CAPUT XIV.
Vanitas divinationis astrologicæ ei monstrata, origo mali
difficulter inquisita, & in libris Platonicorum reperta quædam fidei
Christianæ consentanea.
VI.
Jam etiam Mathematicorum fallaces divinationes & impia deliramenta rejeceram. [Vanas astrologorum divinationes contemnit,] Confiteantur etiam hinc tibi de intimis visceribus animæ meæ miserationes tuæ, Deus meus. Tu enim, tu omnino; nam quis alius a morte omnis erroris revocat nos, nisi Vita, quæ mori nescit; & Sapientia mentes indigentes illuminans, nullo indigens lumine, qua mundus administratur, usque ad arborum volatica folia? Tu procurasti pervicaciæ meæ, qua obluctatus sum Vendiciano a acuto seni, & Nebridio adolescenti mirabilis animæ; illi vehementer affirmanti, huic cum dubitatione quidem aliqua, sed tamen crebro dicenti, non esse ullam * artem futura prævidendi; conjecturas autem hominum habere sæpe vim sortis, & multa dicendo dici pleraque ventura, nescientibus eis, qui dicerent, sed in ea non tacendo incurrentibus.
[159] [dum ex amico quodam audit,] Procurasti ergo tu hominem amicum, non quidem segnem consultorem Mathematicorum, nec eas litteras bene callentem, sed (ut dixi) consultorem curiosum: & tamen scientem aliquid, quod a patre suo se audisse dicebat; quod quantum valeret ad illius artis opinionem evertendam, ignorabat. Is ergo vir nomine Firminus b, liberaliter institutus, & excultus eloquio, cum me tamquam charissimum de quibusdam suis rebus, in quas sæcularis spes ejus intumuerat, consuleret quid mihi secundum suas, quas constellationes appellant, videretur; ego autem, qui jam de hac re in Nebridii sententiam flecti cœperam, non quidem abnuerem conjicere ac dicere, quod nutanti occurrebat, sed tamen subjicerem, prope jam mihi esse persuasum, ridicula esse illa & inania.
[160] [sub eadem constellatione nasci] Tum ille mihi narravit patrem suum fuisse librorum talium curiosissimum, & habuisse amicum æque illa simul sectantem, qui pari studio & collatione flagrabant * in eas nugas igne cordis sui: ita ut mutorum quoque animalium, si quæ domi parerent, observarent momenta nascentium, atque ad ea positionem cæli notarent, unde illius quasi artis experimenta colligerent. Itaque dicebat audisse se a patre suo, quod cum de eodem Firmino prægnans mater esset, etiam illius paterni amici famula quædam pariter utero grandescebat, quod latere non potuit dominum, qui etiam canum suarum partus examinatissima diligentia nosse curabat. Atque ita factum esse, ut cum iste conjugis, ille autem ancillæ dies & horas, minutioresque horarum articulos cautissima observatione numerarent, enixæ essent ambæ simul: ita ut easdem constellationes, usque ad easdem minutias, utrique nascenti facere cogerentur, iste filio, ille servulo. Nam cum mulieres parturire cœpissent, indicaverunt sibi ambo, quid in sua cujusque domo ageretur, & paraverunt, quos ad se invicem mitterent: simul ut natum, quod parturiebatur, esset, cuique nuntiatum; quod tamen ut continuo nuntiaretur, tamquam in regno suo facile effecerant. Atque ita qui ab alterutro missi sunt tam ex paribus domorum intervallis sibi obviam factos esse dicebat, ut aliam positionem siderum, aliasque particulas momentorum, neuter eorum notare sineretur. Et tamen Firminus amplo apud suos loco natus, dealbatiores vias sæculi cursitabat, augebaturque divitiis, sublimabatur honoribus: servus autem ille, conditionis jugo nullatenus relaxato, dominis serviebat, ipso indicante, qui noverat eum.
[161] His itaque auditis & creditis (talis quippe narraverat) omnis illa reluctatio mea resoluta concidit: [dominum & servum,] & primo Firminum ipsum conatus sum ab illa curiositate revocare, cum dicerem constellationibus ejus inspectis, ut vera prænuntiarem, debuisse me utique videre ibi, parentes inter suos esse primarios, nobilem familiam propriæ civitatis, natales ingenuos, honestam educationem, liberalesque doctrinas. At si me ille servus ex eisdem constellationibus, quia & illius ipsæ essent, consuluisset, ut eidem quoque vera proferrem, debuisse me rursum ibi videre abjectissimam familiam, conditionem servilem, & cetera longe a prioribus aliena, longeque distantia. Unde autem fieret, ut eadem inspiciens diversa dicerem, si vera dicerem; si autem eadem dicerem, falsa dicerem? Inde certissime collegi, ea, quæ vera, consideratis constellationibus, dicerentur, non arte dici, sed sorte: quæ autem falsa, non artis imperitia, sed sortis mendacio.
[162] Hinc autem accepto aditu *, ipse mecum talia ruminando, [quin imo geminos diversæ conditionis.] ne quis eorumdem delirorum, qui talem quæstum sequerentur (quos jam jamque invadere atque irrisos refellere cupiebam) mihi ita resisteret, quasi aut Firminus mihi, aut illi pater falsa narraverit, intendi considerationem in eos, qui gemini nascuntur: quorum plerique ita post invicem funduntur ex utero, ut parvum ipsum temporis intervallum, quantamlibet vim in rerum natura habere contendant, colligi tamen humana observatione non possit, litterisque signari omnino non valeat, quas Mathematicus inspecturus est, ut vera pronuntiet. Et non erunt vera, quia easdem litteras inspiciens, eadem debuit dicere de Esau & Jacob. Sed non eadem utrique acciderunt: falsa ergo diceret. Aut si vera diceret, non eadem diceret, at * eadem inspiceret. Non ergo arte, sed sorte vera diceret. Tu enim, Domine justissime, moderator universitatis, consulentibus consultisque nescientibus occulto instinctu agis, ut dum quisque consulit, hoc audiat, quod oportet eum audire occultis meritis animarum, & abysso justi judicii tui; cui non dicat homo, Quid est hoc? aut, ut quid hoc? Non dicat, non dicat; homo est enim.
VII.
[163] Jam itaque me, Adjutor meus, illis vinculis solveras; [Etsi frustra laboraret investigando originem mali,] & quærebam unde malum, & non erat exitus. Sed me non sinebas ullis fluctibus cogitationis auferri ab ea fide, qua credebam & esse te, & esse incommutabilem substantiam tuam, & esse de hominibus curam & judicium tuum: & in Christo Filio tuo Domino nostro, atque in Scripturis sanctis, quas Ecclesiæ tuæ Catholicæ commendaret auctoritas, viam te posuisse salutis humanæ ad eam vitam, quæ post hanc mortem futura est. His itaque salvis, atque inconcusse roboratis in animo meo, quærebam æstuans, unde sit malum. Quæ illa tormenta parturientis cordis mei, qui gemitus, Deus meus! Et ibi erant aures tuæ, nesciente me. Et cum in silentio fortiter quærerem, magnæ voces erant ad misericordiam tuam, tacitæ contritiones animi mei.
[164] [& propter superbiam nesciret, ] Tu sciebas, quid patiebar, & nullus hominum. Quantum enim erat, quod inde digerebatur per linguam meam in aures familiarissimorum meorum? Numquid totus tumultus animæ meæ, cui nec tempora nec os meum sufficiebat, sonabat eis? Totum tamen ibat in auditum tuum, quod rugiebam a gemitu cordis mei, & ante te erat desiderium meum, & lumen oculorum meorum non erat mecum. Intus enim erat, ego autem foris. Nec in loco illud: at ego intendebam in ea, quæ locis continentur, & non ibi inveniebam locum ad requiescendum: nec recipiebant * me ista ut dicerem, Sat est, & bene est: nec dimittebant redire, ubi mihi satis esset bene. Superior enim eram istis, te vero inferior: & tu gaudium verum mihi subdito tibi, & tu mihi subjeceras, quæ infra me creasti.
[165] [quid esset spiritus,] Et hoc erat rectum temperamentum, & media regio salutis meæ, ut manerem ad imaginem tuam, & tibi serviens dominarer corpori. Sed cum superbe contra te surgerem, & currerem adversus Dominum in cervice crassa scuti mei, etiam ista infima supra me facta sunt, & premebant, & nusquam erat laxamentum & respiramentum. Ipsa occurrebant undique acervatim & conglobatim cernenti: cogitanti autem imagines corporum, ipsæ opponebantur redeunti, quasi diceretur, Quo is indigne & sordide? Et hæc de vulnere meo creverant, quia humiliasti tamquam vulneratum superbum, & tumore meo separabar abs te, & nimis inflata facies mea claudebat oculos meos.
VIII.
[166] Tu vero, Domine, in æternum manes: & non in æternum irasceris nobis, [tamen Deo juvante,] quoniam miseratus es terram & cinerem; & placuit in conspectu tuo reformare deformia mea. Et stimulis internis agitabas me, ut impatiens essem, donec mihi per interiorem aspectum certus esses. Et sic residebat tumor meus ex occulta manu medicinæ tuæ, aciesque conturbata & contenebrata mentis meæ acri collirio salubrium dolorum meorum, de die in diem sanabatur.
IX.
[167] Et primo volens ostendere mihi quam resistas superbis, [in quibusdam libris Platonicorum] humilibus autem des gratiam; & quanta misericordia tua demonstrata sit hominibus via humilitatis, quod Verbum tuum caro factum est, & habitavit inter homines: procurasti mihi per quemdam hominem, immanissimo typho turgidum, quosdam Platonicorum libros ex Græca lingua in Latinam versos: & ibi legi, non quidem his verbis, sed hoc idem omnino multis & multiplicibus suaderi rationibus; quod in principio erat Verbum, & Verbum erat apud Deum, & Deus erat Verbum: hoc erat in principio apud Deum: omnia per ipsum facta sunt, & sine ipso factum est nihil. Quod factum est in eo, vita est: & vita erat lux hominum, & lux in tenebris lucet, & tenebræ eam non comprehenderunt. Et quia hominis anima, quamvis testimonium perhibeat de lumine, non est tamen ipsa lumen, sed Verbum Dei. Deus est enim lumen verum, quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Et quia in hoc mundo erat, & mundus per ipsum factus est, & mundus eum non cognovit. Quia vero in sua propria venit, & sui eum non receperunt, quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, credentibus in nomine ejus: non ibi legi.
[168] Item ibi legi: Quia Deus Verbum, non ex carne, non ex sanguine, non ex voluntate viri, neque ex voluntate carnis, sed ex Deo natus est. [reperit divinitatem Christi,] Sed quia Verbum caro factum est, & habitavit in nobis: non ibi legi. Indagavi quippe in illis litteris varie dictum, & multis modis, quod sit Filius in forma Patris, non rapinam arbitratus esse æqualis Deo, quia naturaliter idipsum est. Sed quia semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in similitudinem hominum factus, & habitu inventus ut homo, humiliavit se, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod Deus exaltavit eum a mortuis, & donavit ei nomen, quod est super omne nomen, ut in nomine Jesu omne genu flectatur, cælestium, terrestrium, & infernorum; & omnis lingua confiteatur, quia Dominus Jesus in gloria est Dei Patris: non habent illi libri.
[169] Quod enim ante omnia tempora, & supra omnia tempora incommutabiliter manet unigenitus Filius tuus coæternus tibi; [non vero ejus humilitatem,] & quia de plenitudine ejus accipiunt animæ, ut beatæ sint, & quia participatione manentis in se sapientiæ renovantur, ut sapientes sint: est ibi. Quod autem secundum tempus pro impiis mortuus est, & Filio unico tuo non pepercisti, sed pro nobis omnibus tradidisti eum: non est ibi. Abscondisti enim hæc a sapientibus, & revelasti ea parvulis, ut venirent ad eum laborantes & onerati, & reficeret eos, quoniam mitis est & humilis corde; & dirigit mites in judicio, & docet mansuetos vias suas, videns humilitatem nostram, & laborem nostrum, & dimittens omnia peccata nostra. Qui autem cothurno tamquam doctrinæ sublimioris elati, non audiunt dicentem, Discite a me, quoniam mitis sum & humilis corde, & invenietis requiem animabus vestris: etsi cognoscunt Deum, non sicut Deum glorificant, aut gratias agunt, sed evanescunt in cogitationibus suis, & obscuratur insipiens cor eorum; dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt.
[170] Et ideo legebam ibi etiam immutatam gloriam incorruptionis tuæ in idola & varia simulachra, [& inde velut spolia Ægypti collegit.] in similitudinem imaginis incorruptibilis hominis, & volucrum, & quadrupedum, & serpentum; videlicet Ægyptium c cibum, quo Esau perdidit primogenita sua, quoniam caput quadrupedis pro te honoravit populus primogenitus, conversus corde in Ægyptum, & curvans imaginem tuam, animam suam ante imaginem vituli manducantis fœnum: inveni hæc ibi, & non manducavi. Placuit enim tibi, Domine, auferre opprobrium diminutionis ab Jacob, ut major serviret minori, & vocasti gentes in hereditatem tuam. Et ego ad te veneram ex gentibus, & intendi in aurum, quod ab Ægypto voluisti ut auferret populus tuus, quoniam tuum erat, ubicumque erat. Et dixisti Atheniensibus per Apostolum tuum, quod in te vivimus, & movemur, & sumus; sicut & quidam secundum eos dixerunt. Et utique inde erant illi libri. Et non attendi in idola Ægyptiorum, quibus de auro tuo ministrabant, qui transmutaverunt veritatem Dei in mendacium, & coluerunt, & servierunt creaturæ potius quam Creatori.
ANNOTATA.
a De Vendiciano pauca notavi ad cap. 6 lit. a.
b Firminus hic alibi mihi non occurrit.
c In Psalmum 46 sic disserit sanctus Doctor: Lenticulam autem invenimus cibum esse Ægyptiorum, nam ibi abundat in Ægypto; unde magnificatur lenticula Alexandrina, & venit usque ad terras nostras, quasi hic non nascatur lenticula. Ergo Esau desiderando cibum Ægyptium perdidit primatum. Sic & populus Judæorum, de quo dictum est: Conversi sunt corde in Ægyptum, lenticulam quodam modo desideraverunt, & primatum perdiderunt. Eodem sensu hic loquitur Sanctus.
* al. illam
* al. flatabant
* al. auditu
* al. etiamsi
* al. rapiebant
CAPUT XV.
Cognitio Dei & Verbi incarnati clarius ex sacris Litteris ab
ipso hausta, quam ex libris Platonicorum, cum in his plura fidei nostræ
mysteria omissa sint.
X.
Et inde admonitus redire ad memetipsum, intravi in intima mea duce te: [Tandem divina inspiratione discit,] & potui, quoniam factus es adjutor meus. Intravi, & vidi qualicumque oculo animæ meæ supra eumdem oculum animæ meæ, supra mentem meam, lucem Domini incommutabilem, non hanc vulgarem & conspicuam omni carni; nec quasi ex eodem genere grandior erat, tamquam si ista multo multoque clarius claresceret, totumque occuparet magnitudine. Non hoc illa erat, sed aliud, aliud valde ab istis omnibus. Nec ita erat supra mentem meam, sicut oleum super aquam; nec sicut cælum super terram; sed superior, quia ipsa fecit me, & ego inferior, quia factus sum ab ea. Qui novit veritatem, novit eam: & qui novit eam, novit æternitatem. Charitas novit eam.
[172] [quid sit Deus,] O æterna Veritas, & vera Charitas, & chara Æternitas! Tu es Deus meus: tibi suspiro die ac nocte. Et cum te primum cognovi, tu assumpsisti me, ut viderem esse, quod viderem, & nondum me esse, qui viderem. Et reverberasti infirmitatem aspectus mei, radians in me vehementer, & contremui amore & horrore: & inveni me longe esse a te in regione dissimilitudinis, tamquam audirem vocem tuam de excelso, Cibus sum grandium, cresce, & manducabis me. Nec tu me in te mutabis sicut cibum carnis tuæ, sed tu mutaberis in me. Et cognovi, quoniam pro iniquitate erudisti hominem; & tabescere fecisti sicut araneam animam meam. Et dixi, Numquid nihil est Veritas, quoniam neque per finita neque per infinita locorum spatia diffusa est? Et clamasti de longinquo, Imo vero, ego sum qui sum. Et audivi, sicut auditur in corde; & non erat prorsus unde dubitarem. Faciliusque dubitarem vivere me, quam non esse Veritatem, quæ per ea, quæ facta sunt, intellecta conspicitur.
XI.
[173] Et inspexi cetera infra te, & vidi nec omnino esse, [quomodo sint & non sint creaturæ,] nec omnino non esse. Esse quidem, quoniam abs te sunt: non esse autem, quoniam id, quod es, non sunt. Id enim vere est, quod incommutabiliter manet. Mihi autem inhærere Deo bonum est: quia si non manebo in illo, nec in me potero. Ille autem in se manens innovat omnia. Et Dominus meus es, quoniam bonorum meorum non eges.
XII.
[174] Et manifestatum est mihi, quoniam bona sunt, quæ corrumpuntur; quæ neque corrumpi possent, [& explicat, quomodo inter illas] si summa bona essent; neque nisi bona essent, corrumpi possent. Quia si summa bona essent, incorruptibilia essent: si autem nulla bona essent, quod in eis corrumperetur, non esset. Nocet enim corruptio, & nisi bonum minueret, non noceret. Aut igitur nihil nocet corruptio, quod fieri non potest: aut, quod certissimum est, omnia, quæ corrumpuntur, privantur bono. Si autem omni bono privabuntur, omnino non erunt. Si enim erunt, & corrumpi jam non poterunt, meliora erunt, quia incorruptibiliter permanebunt.
[175] Et quid monstruosius quam ea dicere omni bono amisso facta meliora? [omnia sint bona,] Ergo si omni bono privabuntur, omnino nulla erunt. Ergo quamdiu sunt, bona sunt. Ergo quæcumque sunt, bona sunt. Malumque illud, quod quærebam unde esset, non est substantia: quia si substantia esset, bonum esset. Aut enim esset incorruptibilis substantia, magnum utique bonum; aut substantia corruptibilis esset, quæ nisi bona esset, corrumpi non posset. Itaque vidi, & manifestatum est mihi, quia omnia bona tu fecisti; & prorsus nullæ substantiæ sunt, quas tu non fecisti. Et quoniam non æqualia omnia fecisti, ideo sunt omnia (quia singula bona sunt) & simul omnia valde bona: quoniam fecisti, Deus noster, omnia bona valde.
XIII.
[176] Et tibi omnino non est malum; non solum tibi, [laudentque Deum,] sed nec universæ creaturæ tuæ: quia extra te a non est aliquid, quod irrumpat, & corrumpat ordinem, quem posuisti ei. In partibus autem ejus, quædam quibusdam quia non conveniunt, mala putantur: & eadem ipsa conveniunt aliis, & bona sunt, & in semetipsis bona sunt. Et omnia hæc quæ sibimet invicem non conveniunt, conveniunt inferiori parti rerum, quam terram dicimus, habentem cælum suum nubilosum atque ventosum, congruum sibi. Et absit jam, ut dicerem non esse nisi ista b: quia etsi sola ista cernerem, desiderarem quidem meliora, sed jam etiam de solis istis laudare te deberem: quoniam laudandum te ostendunt de terra dracones & omnes abyssi; ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis, quæ faciunt verbum tuum; montes & omnes colles, ligna fructifera, & omnes cedri; bestiæ & omnia pecora, reptilia & volatilia pennata; reges terræ & omnes populi, principes & omnes judices terræ; juvenes & virgines, seniores cum junioribus, laudent nomen tuum. Cum vero etiam de cælis te laudent, laudent te, Deus noster, in excelsis omnes angeli tui, omnes virtutes tuæ, sol & luna, omnes stellæ & lumen, cæli cælorum & aquæ, quæ super cælos sunt, laudent nomen tuum. Non jam desiderabam meliora, quia omnia cogitabam; & meliora quidem superiora quam inferiora; sed meliora omnia quam sola superiora judicio saniore pendebam.
XIV.
[177] Non est sanitas eis, quibus displicet aliquid creaturæ tuæ; [& nihil displicere debeat in iis,] sicut mihi non erat, cum displicerent multa, quæ fecisti. Et quia non audebat anima mea, ut ei displiceret Deus meus, nolebat esse tuum, quidquid ei displicebat. Et inde ierat in opinionem duarum substantiarum, & non requiescebat, & aliena loquebatur: & inde rediens fecerat sibi Deum per infinita spatia locorum omnium, & eum putaverat esse te; & eum collocaverat in corde suo, & facta erat rursus templum idoli sui abominandum tibi. Sed posteaquam fovisti caput nescientis, & clausisti oculos meos, ne viderent vanitatem, cessavi de me paululum, & consopita est insania mea. Et evigilavi in te, & vidi te infinitum aliter; & visus iste non a carne trahebatur.
XV.
[178] Et respexi alia, & vidi tibi debere, quia sunt & in te cuncta finita: [quæ Deus creavit,] sed aliter, non quasi in loco, sed quia tu es omnitenens manu veritate, & omnia vera sunt in quantum sunt: nec quidquam est falsitas, nisi cum putatur esse, quod non est. Et vidi, quia non solum locis sua quæque suis conveniunt, sed etiam temporibus: & quia tu, qui solus æternus es, non post innumerabilia spatia temporum cœpisti operari; quia omnia spatia temporum, & quæ præterierunt, & quæ præteribunt, nec abirent nec venirent, nisi te operante & manente.
XVI.
[179] Et sensi, & expertus sum non esse mirum, quod palato non sano pœna est panis, [licet aliqua quibusdam non sint apta:] qui sano suavis est; & oculis ægris odiosa lux, quæ puris amabilis est. Et justitia tua displicet iniquis: nedum vipera & vermiculus, quæ bona creasti, apta inferioribus creaturæ tuæ partibus, quibus & ipsi iniqui apti sunt, quanto dissimiliores sunt tibi; apti autem superioribus, quanto similiores fiunt tibi. Et quæsivi quid esset iniquitas, & non inveni substantiam; sed a summa substantia te Deo detortæ in infimam c voluntatis perversitatem, projicientis intima sua, & tumescentis foras.
XVII.
[180] Et mirabar quod jam te amabam, non pro te phantasma. [Fatetur, se gradatim ab anima] Et non stabam * frui Deo meo, sed rapiebar ad te decore tuo; moxque diripiebar abs te pondere meo, & ruebam in ista cum gemitu: & pondus hoc, consuetudo carnalis. Sed mecum erat memoria tui; neque ullo modo dubitabam esse, cui cohærerem, sed nondum esse me, qui cohærerem: quoniam corpus, quod corrumpitur, aggravat animam; & deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. Eramque certissimus, quod invisibilia tua a constitutione mundi, per ea, quæ facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna quoque virtus & divinitas tua. Quærens enim unde approbarem pulchritudinem corporum, sive cælestium, sive terrestrium; & quid mihi præsto esset integre de mutabilibus judicanti & dicenti, Hoc ita esse debet, illud non ita. Hoc ergo quærens, unde judicarem, cum ita judicarem, inveneram incommutabilem & veram veritatis æternitatem supra mentem meam commutabilem. Atque ita gradatim a corporibus ad sentientem per corpus animam; atque inde ad ejus interiorem vim, cui sensus corporis exteriora nuntiaret; quousque possunt bestiæ. Atque inde rursus ad ratiocinantem potentiam, ad quam refertur judicandum, quod sumitur a sensibus corporis.
[181] [ad aliqualem divinitatis agnitionem pervenisse,] Quæ se quoque in me comperiens mutabilem, erexit se ad intelligentiam suam, & abduxit cogitationem a consuetudine, subtrahens se a contradicentibus turbis phantasmatum, ut inveniret, quo lumine aspergeretur; cum sine ulla dubitatione clamaret, incommutabile præferendum esse mutabili, unde nosset ipsum incommutabile: quod nisi aliquo modo nosset, nullo modo illud mutabili certo præponeret, & perveniret * ad id, quod * est in ictu trepidantis aspectus. Tum vero invisibilia tua per ea, quæ facta sunt, intellecta conspexi, sed aciem figere non valui: & repercussa infirmitate redditus solitis, non mecum ferebam nisi amantem memoriam, & quasi olfacta desiderantem, quæ comedere nondum possem.
XVIII.
[182] Et quærebam viam comparandi roboris, quod esset idoneum ad fruendum te; nec inveniebam, donec amplecterer mediatorem Dei & hominum, hominem Christum Jesum, qui est super omnia Deus benedictus in sæcula, [& in Christo, qui via ad salutem est,] vocantem & dicentem, Ego sum via, veritas, & vita: & cibum, cui capiendo invalidus eram, miscentem carni: quoniam Verbum caro factum est, ut infantiæ nostræ lactesceret sapientia tua, per quam creasti omnia. Non enim tenebam Dominum meum Jesum Christum, humilis humilem; nec cujus rei magistra esset ejus infirmitas noveram. Verbum enim tuum æterna veritas, superioribus creaturæ tuæ partibus supereminens, subditos erigit ad seipsam: in inferioribus autem ædificavit sibi humilem domum de limo nostro, per quam subdendos deprimeret a seipsis, & ad se trajiceret, fanans tumorem, & nutriens amorem; ne fiducia sui progrederentur longius, sed potius infirmatentur, videntes ante pedes suos infirmam divinitatem ex participatione tunicæ pelliceæ nostræ; & lassi prosternerentur in eam, illa autem surgens levaret eos.
XIX.
[183] Ego vero aliud putabam, tantumque sentiebam de Domino Christo meo, [non agnovisse divinitatem,] quantum de excellentis sapientiæ viro, cui nullus posset æquari; præsertim, quia mirabiliter natus ex Virgine, ad exemplum contemnendorum temporalium pro adipiscenda immortalitate, divina pro nobis cura tantam auctoritatem magisterii meruisse videbatur. Quid autem sacramenti haberet, Verbum caro factum, ne suspicari quidem poteram. Tantum cognoveram ex iis, quæ de illo scripta traderentur, quia manducavit, bibit, dormivit, ambulavit, exhilaratus est, contristatus est, sermocinatus est, non hæsisse carnem illam Verbo tuo, nisi cum anima & mente humana. Novit hoc omnis, qui novit incommutabilitatem Verbi tui, quam ego jam noveram, quantum poteram; nec omnino quidquam inde dubitabam. Etenim nunc movere membra corporis per voluntatem, nunc non movere; nunc aliquo affectu affici, nunc non affici; nunc proferre per signa sapientes sententias, nunc esse in silentio: propria sunt mutabilitatis animæ & mentis. Quæ si falsa de illo scripta essent, etiam omnia periclitarentur mendacio; neque in illis litteris ulla fidei salus generi humano remaneret.
[184] Quia itaque vera scripta sunt, totum hominem in Christo agnoscebam; [sed excellentis sapientiæ auctoritatem,] non corpus tantum hominis, aut cum corpore sine mente animum, sed ipsum hominem non persona veritatis, sed magna quadam naturæ humanæ excellentia & perfectiore participatione sapientiæ præferri ceteris arbitrabar. Alipius autem Deum carne indutum ita putabat credi a Catholicis, ut præter Deum & carnem non esset in Christo anima, mentemque hominis non existimabat in eo prædicari. Et quoniam bene persuasum tenebat, ea, quæ de illo memoriæ mandata sunt, sine vitali & rationali creatura non fieri, ad ipsam Christianam fidem pigrius movebatur. Sed postea hæreticorum Apollinaristarum d hunc errorem esse cognoscens, Catholicæ fidei collætatus & contemperatus est. Ego autem aliquanto posterius didicisse me fateor, in eo, quod Verbum caro factum est, quomodo Catholica veritas a Photini e falsitate dirimatur. Improbatio quippe hæreticorum facit eminere, quid Ecclesia tua sentiat, & quid habeat sana doctrina. Oportuit enim & hæreses esse, ut probati manifesti fierent inter infirmos.
XX.
[185] Sed tunc lectis Platonicorum illis libris, posteaquam inde admonitus quærerem incorpoream veritatem, [donec in libris Platonicorum excitatus] invisibilia tua per ea, quæ facta sunt, intellecta conspexi: & repulsus sensi, quid per tenebras animæ meæ contemplari non sinerer certus esse te, & infinitum esse, nec tamen per locos finitos infinitosve diffundi; & vere te esse, qui semper idem ipse esses, ex nulla parte nulloque motu aliter aut aliter; cetera vero ex te esse omnia, hoc solo firmissimo documento, quia sunt. Certus quidem in istis eram, nimis tamen infirmus ad fruendum te. Garriebam plane quasi peritus: & nisi in Christo Salvatore nostro viam tuam quærerem, non peritus, sed periturus essem. Jam enim cœperam velle videri sapiens, plenus pœna mea, & non flebam, insuper & inflabar scientia.
[186] [ad quærendam incorpoream veritatem,] Ubi enim erat illa ædificans charitas a fundamento humilitatis, quod est Christus Jesus? Aut quando illi libri me docerent eam? In quos me propterea, priusquam Scripturas tuas considerarem, credo voluisti incurrere, ut imprimeretur memoriæ meæ, quomodo ex eis affectus essem: & cum postea in libris tuis mansuefactus essem, & curantibus digitis tuis contrectarentur vulnera mea, discernerem atque distinguerem, quid interesset inter præsumptionem & confessionem; inter videntes, quo eundum sit, nec videntes qua, & viam ducentem ad beatificam patriam, non tantum cernendam, sed & inhabitandam. Nam si primo sanctis tuis Litteris informatus essem, & in earum familiaritate obdulcuisses mihi, & post in illa volumina incidissem; fortasse aut abripuissent me a solidamento pietatis; aut si in affectu, quem salubrem imbiberam, perstitissem, putarem etiam ex illis libris eum posse concipi, si eos solos quisquam didicisset.
XXI,
[187] Itaque avidissime arripui venerabilem stylum Spiritus tui, [in sacra Scriptura reperit humilitatem,] & præ ceteris Apostolum Paulum: & perierunt illæ quæstiones, in quibus mihi aliquando visus est adversari sibi, & non congruere testimoniis Legis & Prophetarum textus sermonis ejus. Et apparuit mihi una facies eloquiorum castorum, & exultare cum tremore didici. Et cepi, & inveni quidquid illic verum legeram, hac cum commendatione gratiæ tuæ dici, ut qui videt, non sic glorietur, quasi non acceperit, non solum id, quod videt, sed etiam, ut videat. Quid enim habet, quod non accepit? Et ut te, qui es semper idem, non solum admoneatur, ut videat, sed etiam sanetur, ut teneat. Et qui de longinquo videre non potest, viam tamen ambulet, qua veniat, & videat, & teneat. Quia & si condelectetur homo legi Dei secundum interiorem hominem, quid faciet de alia lege in membris suis repugnante legi mentis suæ, & se captivum ducente in lege peccati, quæ est in membris ejus? Quoniam justus es, Domine, nos autem peccavimus, inique fecimus, impie gessimus, & gravata est super nos manus tua, & juste traditi sumus antiquo peccatori præposito mortis; quia persuasit voluntati nostræ similitudinem voluntatis suæ, qua in veritate tua non stetit.
[188] [& Platonicis ignotam salutis viam.] Quid faciet miser homo? Quis eum liberabit de corpore mortis hujus, nisi gratia tua, per Jesum Christum Dominum nostrum, quem genuisti coæternum: & creasti * in principio viarum tuarum, in quo princeps hujus mundi non invenit quidquam morte dignum: & occidit eum, & evacuatum est chirographum, quod erat contrarium nobis? Hoc illæ litteræ non habent. Non habent illæ paginæ vultum pietatis hujus, lacrymas confessionis, sacrificium tuum, spiritum contribulatum, cor contritum & humiliatum, populi salutem, sponsam civitatem, arrham Spiritus sancti, poculum pretii nostri. Nemo ibi cantat, Nonne Deo subjecta erit anima mea? ab ipso enim salutare meum. Etenim ipse est Deus meus, & salutaris meus, susceptor meus, non movebor amplius. Nemo ibi audit vocantem, Venite ad me qui laboratis: & dedignantur ab eo discere, quoniam mitis est, & humilis corde. Abscondisti enim hæc a sapientibus & prudentibus, & revelasti ea parvulis. Et aliud est de silvestri cacumine videre patriam pacis, & iter ad eam non invenire, & frustra conari per invia, circum obsidentibus & insidiantibus fugitivis desertoribus, cum principe suo leone & dracone: & aliud, tenere vitam illuc ducentem, cura cælestis Imperatoris munitam, ubi non latrocinantur, qui cælestem militiam deseruerunt: vitant enim eam sicut supplicium. Hæc mihi inviscerabantur miris modis, cum minimum f Apostolorum tuorum legerem, & consideraveram opera tua, & expaveram.
ANNOTATA.
a Illud te melius videtur expunctum, nam abest a Mss., & abesse debet, cum sensus sit, nihil esse extra universam creaturam, quod ad perturbandum ordinem a Deo constitutum irrumpat, ut notant editores Benedictini.
b Alii hic legunt, non essent ista; alii, non esse ista.
c Antverpiensis editio habet, detortam in infima; alia, detortæ in infima.
d De Apollinari, ejusque hæresi consuli potest S. Epiphanius Hæresi 77, qui fuse explicat & refutat, ejusque sectatores Dimœritas vocat, qui ab auctore deinde vocati sunt Apollinaristæ.
e De Photino, ejusque sectatoribus Photinianis, idem Pater tractat hæresi 71.
f Paulum dicit, qui se Minimum Apostolorum vocat 1 Cor. 15 ℣ 9.
* al. instabam
* al. pervenit
* al. non est
* al. & possedisti
CAPUT XVI.
Augustinus exemplis aliorum ad conversionem excitatus; sed adhuc
in eo languidum imitandi desiderium, & variæ fluctuantis animi
affectiones.
Lib. VIII.
Cap. I.
Deus meus, recorder in gratiarum actione tibi, & confitear misericordias tuas super me. [Augustinus de Catholica fide certus,] Perfundantur ossa mea dilectione * tua, & dicant, Domine quis similis tibi? Dirupisti vincula mea, sacrificem tibi sacrificium laudis. Quomodo dirupisti ea, narrabo; & dicent omnes, qui adorant te, cum audient hæc, Benedictus Dominus in cælo & in terra, magnum & mirabile nomen ejus. Inhæserant præcordiis meis verba tua, & undique circumvallabar abs te. De vita tua æterna certus eram, quamvis eam in ænigmate, & quasi per speculum viderem. Dubitatio tamen omnis de incorruptibili substantia, quod ab illa esset omnis substantia, ablata mihi erat: nec certior de te, sed stabilior in te esse cupiebam. De mea vero temporali vita nutabant omnia, & mundandum erat cor a fermento veteri: & placebat via ipse Salvator, & ire per ejus angustias adhuc pigebat.
[190] [S. Simplicianum adire statuit,] Et immisisti in mentem meam, visumque est bonum in conspectu meo pergere ad Simplicianum a, qui mihi bonus apparebat servus tuus, & lucebat in eo gratia tua. Audieram etiam, quod a juventute sua devotissime tibi viveret: jam vero tunc senuerat, & longa ætate in tam bono studio sectandæ viæ tuæ multa expertus, multa edoctus mihi videbatur; & vere sic erat. Unde mihi ut proferret volebam conferenti secum æstus meos, quis esset aptus modus sic affecto, ut ego eram, ad ambulandum in via tua. Videbam enim plenam Ecclesiam; & alius sic ibat, alius autem sic. Mihi autem displicebat quod agebam in sæculo, & oneri mihi erat valde, non jam inflammantibus cupiditatibus, ut solebant, spe honoris & pecuniæ ad tolerandam illam servitutem tam gravem. Jam enim me illa non delectabant præ dulcedine tua, & decore domus tuæ, quam dilexi: sed adhuc tenaciter colligabar ex femina: nec me prohibebat Apostolus conjugari, quamvis exhortaretur ad melius, maxime volens omnes homines sic esse, ut ipse erat.
[191] [& quamvis adhuc mulierosus,] Sed ego infirmior eligebam molliorem locum: & propter hoc unum volvebar in ceteris languidus, & tabescens curis marcidis, quod & in aliis rebus, quas nolebam pati, congruere cogebar vitæ conjugali, cui deditus obstringebar. Audieram ex ore Veritatis, esse spadones, qui seipsos absciderunt propter regnum cælorum, sed qui potest (inquit) capere, capiat. Vani sunt certe omnes homines, quibus non inest Dei scientia; nec de iis, quæ videntur bona, potuerunt invenire eum, qui est. At ego jam non eram in illa vanitate: transcenderam eam, & contestante universa creatura tua, inveneram te Creatorem nostrum, & Verbum tuum apud te Deum, tecumque cum Spiritu sancto unum Deum, per quod creasti omnia. Et est aliud genus impiorum, qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt, aut gratias egerunt. In hoc quoque incideram, & dextera tua, Deus, suscepit me, & inde ablatum posuisti, ubi convalescerem; quia dixisti homini, Ecce pietas est sapientia, &, Noli velle videri sapiens; quoniam dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt. Et inveneram jam bonam margaritam; & venditis omnibus, quæ haberem, emenda erat, & dubitabam.
II.
[192] Perrexi ergo ad Simplicianum, patrem in accipienda gratia tua tunc episcopi Ambrosii, [illum de vitæ statu amplectendo consulit,] quem vere ut patrem diligebat. Narravi ei circuitus erroris mei. Ubi autem commemoravi, legisse me quosdam libros Platonicorum, quos Victorinus quondam rhetor urbis Romæ, quem Christianum defunctum esse audieram, in Latinam linguam transtulisset; gratulatus est mihi, quod non in aliorum Philosophorum scripta incidissem, plena fallaciarum & deceptionum secundum elementa hujus mundi; in istis autem omnibus modis insinuari Deum, & ejus Verbum. Deinde, ut me exhortaretur ad humilitatem Christi, sapientibus absconditam & revelatam parvulis, Victorinum ipsum recordatus est, quem, Romæ cum esset, familiarissime noverat; deque illo mihi narravit, quod non silebo.
[193] [qui conversionem Victorini rhetoris ei narrat,] Habet enim magnam laudem gratiæ tuæ confitendam tibi, quemadmodum ille doctissimus senex, & omnium liberalium doctrinarum peritissimus, quique philosophorum tam multa legerat, & dijudicaverat, & dilucidaverat, doctor tot nobilium senatorum; qui etiam ob insigne præclari magisterii, quod cives hujus mundi eximium putant, statuam in Romano foro meruerat & acceperat, usque ad illam ætatem venerator idolorum, sacrorumque sacrilegorum particeps (quibus tunc tota fere Romana nobilitas inflata spirabat *, populusque etiam, & omnigenum deum monstra, & Anubem latratorem, quæ aliquando contra Neptunum & Venerem, contraque Minervam tela tenuerant, & a se victis jam Roma supplicabat, quæ iste senex Victorinus tot annos ore terricrepo defensitaverat) non erubuerit esse puer Christi tui, & infans fontis tui, subjecto collo ad humilitatis jugum, & edomita fronte ad crucis opprobrium…
V.
[194] Sed ubi mihi homo tuus Simplicianus de Victorino b ista narravit, [quam quidem imitari volebat;] exarsi ad imitandum. Ad hoc enim & ille narraverat. Postquam vero & illud addidit, quod imperatoris Juliani temporibus lege data prohibiti sunt Christiani docere litteraturam & oratoriam c, quam legem ille amplexus, loquacem scholam deserere maluit quam verbum tuum, quo linguas infantium facis disertas; non mihi fortior quam felicior visus est, quia invenit occasionem vacandi tibi. Cui rei ego suspirabam ligatus non ferro alieno, sed mea ferrea voluntate. Velle meum tenebat inimicus, & inde mihi catenam fecerat, & constrinxerat me. Quippe ex voluntate perversa facta est libido: & dum servitur libidini, facta est consuetudo: & dum consuetudini non resistitur, facta est necessitas. Quibus quasi ansulis quibusdam sibimet innexis, unde catenam appellavi, tenebat me obstrictum dura servitus. Voluntas autem nova, quæ mihi esse cœperat, ut te gratis colerem, fruique te vellem, Deus, sola certa jucunditas, nondum erat idonea ad superandam priorem vetustate roboratam. Ita duæ voluntates meæ, una vetus, alia nova, illa carnalis, illa spiritualis, confligebant inter se, atque discordando dissipabant animam meam.
[195] Sic intelligebam * meipso experimento id, quod legeram, [sed adhuc cum concupiscentia carnis] quomodo caro concupisceret adversus spiritum, & spiritus adversus carnem. Ego quidem in utroque, sed magis ego in eo, quod in me approbabam, quam in eo, quod in me improbabam. Ibi enim magis jam non ego, quia ex magna parte id patiebar invitus, quod * faciebam volens. Sed tamen consuetudo adversus me pugnacior ex me facta erat; quoniam volens, quo nollem perveneram. Et quis jure contradiceret, cum peccantem justa pœna sequeretur? Et non erat jam ulla * excusatio, qua videri mihi solebam propterea me nondum contempto sæculo servire tibi, quia incerta mihi esset perceptio veritatis: jam enim & ipsa certa erat. Ego autem adhuc obligatus, militare tibi recusabam; & impedimentis omnibus sic timebam expediri, quemadmodum impediri timendum est. Ita sarcina sæculi, velut somno assolet, dulciter premebar; & cogitationes, quibus meditabar in te, similes erant conatibus expergisci volentium, qui tamen superati soporis altitudine remerguntur. Et sicut nemo est, qui dormire semper velit, omniumque sano judicio vigilare præstat, differt tamen plerumque homo somnum excutere, cum gravis torpor in membris est, eumque jam displicentem carpit libentius, quamvis surgendi tempus advenerit; ita certum habebam, esse melius tuæ charitati me dedere, quam meæ cupiditati cedere.
[196] Sed illud placebat, & vincebat; hoc libebat, & vinciebat. Non enim erat, quod tibi responderem dicenti mihi; Surge qui dormis, & exurge a mortuis, & illuminabit te Christus: & undique ostendenti vera te dicere, [& prava consuetudine luctabatur.] non erat omnino, quod responderem veritate convictus, nisi tantum verba lenta & somnolenta; Modo, ecce modo; sine paululum. Sed modo & modo non habebant modum; &, sine paululum, in longum ibat. Frustra condelectabar legi tuæ secundum interiorem hominem, cum lex alia in membris meis repugnaret legi mentis meæ, & captivum me duceret in legem peccati, quæ in membris meis erat. Lex enim peccati est violentia consuetudinis, qua trahitur & tenetur etiam invitus animus, eo merito, quo in eam volens illabitur. Miserum ergo me quis liberaret de corpore mortis hujus, nisi gratia tua, per Jesum Christum Dominum nostrum?
VI.
[197] Et de vinculo quidem desiderii concubitus, quo arctissimo tenebar, [Pontitianus Afer ei] & sæcularium negotiorum servitute, quemadmodum me exemeris, narrabo, & confitebor nomini tuo, Domine, adjutor meus & redemptor meus. Agebam solita crescente anxietudine, & quotidie suspirabam tibi. Frequentabam ecclesiam tuam, quantum vacabat ab eis negotiis, sub quorum pondere gemebam *. Mecum erat Alipius, otiosus ab opere jurisperitorum post assessionem * tertiam, expectans quibus iterum consilia venderet, sicut ego vendebam dicendi facultatem, si qua docendo præstari potest. Nebridius autem amicitiæ nostræ cesserat, ut omnium nostrum familiarissimo Verecundo d Mediolanensi & civi & grammatico subdoceret, vehementer desideranti & familiaritatis jure flagitanti de numero nostro fidele adjutorium, quo indigebat nimis. Non itaque Nebridium cupiditas commodorum eo traxit (majora enim posset, si vellet de litteris agere) sed officio benevolentiæ petitionem nostram contemnere noluit amicus dulcissimus & mitissimus. Agebat autem illud prudentissime, cavens innotescere personis secundum hoc sæculum majoribus; devitans in eis omnem inquietudinem animi, quem volebat habere liberum, & quam multis posset horis feriatum, ad quærendum aliquid, vel legendum, vel audiendum de sapientia.
[198] [sacras Litteras legenti] Quodam igitur die, non recolo causam, qua erat absens Nebridius, cum ecce ad nos domum venit ad me & Alipium Pontitianus quidam, civis noster, in quantum Afer, præclare in palatio militans. Nescio quid a nobis volebat: & consedimus ut colloqueremur, & forte supra mensam lusoriam, quæ ante nos erat, attendit codicem; tulit, aperuit, invenit Apostolum Paulum, inopinate sane; putaverat enim aliquid de libris, quorum professio me conterebat. Tum vero arridens meque intuens, gratulatorie miratus est, quod eas & solas præ oculis meis litteras repente comperisset, Christianus quippe & fidelis erat, & sæpe tibi Deo nostro prosternebatur in ecclesia crebris & diuturnis orationibus.
[199] [refert vitam S. Antonii eremitæ,] Cui ego cum indicassem illis me Scripturis curam maximam impendere, ortus est sermo (ipso narrante) de Antonio e Ægyptio monacho; cujus nomen excellenter clarebat apud servos tuos, nos autem usque in illam horam latebat. Quod ille ubi comperit, immoratus est in eo sermone, insinuans tantum virum ignorantibus, & admirans eamdem nostram ignorantiam. Stupebamus autem audientes tam recenti memoria, & prope nostris temporibus testatissima mirabilia tua in fide recta & Catholica Ecclesia. Omnes mirabamur, & nos, quia tam magna erant, & ille, quia inaudita nobis erant.
[200] Inde sermo ejus devolutus est ad monasteriorum greges, [& narrat, quomodo lectione ejusdem Vitæ] & mores suaveolentiæ tuæ, & ubera deserta eremi, quorum nos nihil sciebamus. Et erat monasterium Mediolani plenum bonis Fratribus extra urbis mœnia sub Ambrosio nutritore, & non noveramus. Pertendebat ille, & loquebatur adhuc, & nos intenti tacebamus. Unde incidit ut diceret nescio quando se & tres alios contubernales suos, nimirum apud Treviros, cum imperator f pomeridiano Circensium spectaculo teneretur, exisse deambulatum in hortos muris contiguos; atque illic ut forte combinati spatiabantur, unum secum seorsum, & alios duos itidem seorsum pariterque digressos: sed illos vagabundos irruisse in quamdam casam, ubi habitabant quidam servi tui spiritu pauperes, qualium est regnum cælorum; & invenisse ibi codicem, in quo scripta erat vita Antonii. Quam legere cœpit unus eorum, & mirari & accendi; & inter legendum meditari arripere talem vitam, & relicta militia sæculari servire tibi. Erat * autem ex eis, quos dicunt Agentes in rebus g.
[201] Tunc subito repletus amore sancto & sobrio pudore, [duo aulici imperatoris] iratus sibi conjecit oculos in amicum, & ait illi; Dic, quæso te, omnibus istis laboribus nostris quo ambimus pervenire? Quid quærimus? Cujus rei causa militamus? Majorne esse poterit spes nostra in palatio, quam ut amici imperatoris simus? Et ibi quid non fragile, plenumque periculis? Et per quot pericula pervenitur ad grandius periculum? Et quamdiu * istud erit? Amicus autem Dei, si voluero, ecce nunc fio.
[202] Dixit hoc, & turbidus parturitione novæ vitæ, [ad imitationem excitati fuerint,] reddidit oculos paginis; & legebat, & mutabatur intus, ubi tu videbas, & exuebatur mundo mens ejus, ut mox apparuit. Namque dum legit, & volvit fluctus cordis sui, infremuit aliquando & discrevit, decrevitque meliora; jamque tuus, ait amico suo; Ego jam abrupi me ab illa spe nostra, & Deo servire statui; & hoc ex hora hac in hoc loco aggredior: te si piget imitari, noli adversari. Respondit ille, adhærere se socio tantæ mercedis tantæque militiæ. Et ambo jam tui ædificabant turrim sumptu idoneo relinquendi omnia sua, & sequendi te. Tunc Pontitianus, & qui cum eo per alias horti partes deambulabant, quærentes eos devenerunt in eumdem locum, & invenientes admonuerunt ut redirent, quod jam declinasset dies.
[203] At illi narrato placito & proposito suo, quoque modo in eis talis voluntas orta esset atque firmata, [& sponsas suas reliquerint;] petiverunt ne sibi molesti essent, si adjungi recusarent. Isti autem nihilo mutati a pristinis fleverunt se tamen, ut dicebat; atque illis pie congratulati sunt, & commendaverunt se orationibus eorum; & trahentes cor in terra, abierunt in palatium: illi autem affigentes cor in cælo, manserunt in casa. Et ambo habebant sponsas; quæ, posteaquam hoc audierunt, dicaverunt etiam ipsæ virginitatem tibi.
VII.
[204] Narrabat hæc Pontitianus. Tu autem, Domine, [quibus exemplis auditis,] inter verba ejus retorquebas me ad meipsum, auferens me a dorso meo, ubi me posueram, dum nollem me attendere; & constituebas me ante faciem meam, ut viderem quam turpis essem, & quam distortus, & sordidus, & maculosus, & ulcerosus. Et videbam, & horrebam; & quo a me fugerem non erat. Et si conabar a me avertere aspectum, narrabat ille, quod narrabat: & tu me rursus opponebas mihi, & impingebas me in oculos meos, ut invenirem * iniquitatem meam & odissem. Noveram eam; sed dissimulabam, & connivebam *, & obliviscebar. Tunc vero, quanto ardentius amabam illos, de quibus audiebam salubres affectus, quod se totos tibi sanandos dederant, tanto execrabilius me comparatum eis oderam, quoniam multi mei anni mecum effluxerant, forte duodecim anni, ex quo ab undevicesimo anno ætatis meæ, lecto Ciceronis Hortensio, excitatus eram studio sapientiæ, & differebam contempta felicitate terrena ad eam investigandam vacare, cujus non inventio, sed vel sola inquisitio jam præponenda erat etiam inventis thesauris regnisque gentium, & ad nutum circumfluentibus corporis voluptatibus.
[205] [Augustinus erubescebat,] At ego adolescens miser valde, miser in exordio ipsius adolescentiæ, etiam petieram a te castitatem, & dixeram; Da mihi castitatem & continentiam, sed noli modo. Timebam enim ne me cito exaudires, & cito sanares a morbo concupiscentiæ, quam malebam expleri quam extingui. Et ieram per vias pravas superstitione sacrilega, non quidem certus in ea, sed quasi præponens eam ceteris, quæ non pie quærebam, sed inimice oppugnabam. Et propterea putaveram me differre de die in diem contempta spe sæculi te solum sequi, quia non mihi apparebat certum aliquid, quo dirigerem cursum meum. Et venerat dies, quo nudarer mihi, & increparet me conscientia mea.
[206] [quod contemptum terrenæ felicitatis adhuc differret.] Ubi es lingua? Nempe tu dicebas propter incertum verum nolle te abjicere sarcinam vanitatis. Ecce jam certum est, & illa te adhuc premit; humerisque liberioribus pennas recipiunt, qui neque ita inquirendo attriti sunt, nec decennio & amplius ista meditati. Ita rodebar intus, & confundebar pudore horribili vehementer, cum Pontitianus talia loqueretur. Terminato autem sermone & causa, qua venerat, abiit ille. Et ego ad me, quæ non in me dixi? quibus sententiarum verberibus non flagellavi animam meam, ut sequeretur me conantem post te ire? Et renitebatur, recusabat, & se non excusabat. Consumpta erant & convicta argumenta omnia; remanserat muta trepidatio; & quasi mortem reformidabat restringi a fluxu consuetudinis, quo tabescebat in mortem.
ANNOTATA.
a Successit S. Simplicianus S. Ambrosio in episcopatu Mediolanensi, & Augustinus sub initium sui episcopatus duos ad ipsum scripsit libros, qui exstant. Plura de S. Simpliciano diximus tom. 3 Augusti pag. 280 & seqq.
b Victorini rhetoris conversio plenius videri potest in ipso Augustino: nam multa hic brevitatis causa sunt omissa. De eodem agitur in Actis S. Simpliciani mox laudatis.
c Faciebat id Julianus apostata, ut Christianos a litteris avocaret. Vapulat ob eam legem apud Nazianzenum Orat. 3, seu prima invectiva in Julianum.
d Verecundum hunc familiarem suum vocat Augustinus epist. 72 ad Nebridium. De eo infra rursum agit num. 226.
e Vitam S. Antonii dedimus ad 17 Januarii.
f Maximus tyrannus, opinor, qui Treviris residere solebat.
g Agentes in rebus vocabantur, qui mandata principum deferebant ad loca varia, ut probatur in Glossario Cangii.
* al. delectatione
* al. inspirabat
* al. additur in
* al. quam
* al. illa
* al. degebam
* al. ascensionem
* al. erant
* al. quando
* al. viderem
* al. convivebam
CAPUT XVII.
Post diuturnam carnis ac spiritus luctam ignota vox audita,
jubens illum legere sacram Scripturam, eaque lecta, firmum vitæ
emendandæ propositum conceptum.
VIII.
Tum in illa grandi rixa interioris domus meæ, quam fortiter excitaveram cum anima mea in cubiculo nostro corde meo, [Memor eorum, quæ narrari audierat,] tam vultu quam mente turbatus invado Alipium, & exclamo; Quid patimur? Quid est hoc? Quid audisti? Surgunt indocti, & cælum rapiunt, & nos cum doctrinis nostris sine corde, ecce ubi volutamur in carne & sanguine? An quia præcesserunt, pudet sequi, & non pudet nec saltem sequi? Dixi nescio quæ talia; & abripuit me ab illo æstus meus, cum taceret attonitus me intuens. Neque enim solita sonabam; plus loquebantur animum meum frons, genæ, oculi, color, modus vocis, quam verba, quæ promebam.
[208] Hortulus quidam erat hospitii nostri, quo nos utebamur sicut tota domo: [cum Alipio discedit in hortum] nam hospes ibi non habitabat dominus domus. Illuc me abstulerat tumultus pectoris, ubi nemo impediret ardentem litem, quam mecum aggressus eram, donec exiret, qua tu sciebas; ego autem non; sed tantum insaniebam salubriter, & moriebar vitaliter, gnarus quid mali essem, & ignarus quid boni post paululum futurus essem. Abscessi ergo in hortum, & Alipius pedem * post pedem. Neque enim secretum meum non erat, ubi ille aderat. Aut quando me sic affectum desereret? Sedimus, quantum potuimus, remoti ab ædibus. Ego fremebam spiritu, indignans turbulentissima indignatione, quod non irem in placitum & pactum tecum, Deus meus, in quod eundum esse omnia ossa mea clamabant, & in cælum tollebant laudibus; & non illuc ibatur navibus, aut quadrigis, aut pedibus, quantum saltem de domo in eum locum ieram, ubi sedebamus.
[209] Nam non solum ire, verum etiam pervenire illuc, [& sibi indignatur,] nihil erat aliud quam velle ire, sed velle fortiter & integre, non semisauciam hac atque hac versare & jactare voluntatem, parte assurgente cum alia parte cadente luctantem. Denique tam multa faciebam corpore in ipsis cunctationis æstibus, quæ aliquando volunt homines, & non valent, si aut ipsa membra non habent, aut ea vel colligata vinculis, vel resoluta languore, vel quoquomodo impedita sint. Si evulsi capillum, si percussi frontem, si consertis digitis amplexatus sum genu, quia volui feci. Potui autem velle & non facere, si mobilitas membrorum non obsequeretur. Tam multa ergo feci, ubi non hoc erat velle, quod posse; & non faciebam, quod & incomparabili affectu amplius mihi placebat, & mox, ut vellem, possem; quia mox, ut vellem, utique vellem. Ibi enim facultas ea, quæ voluntas, & ipsum velle jam facere erat; & tamen non fiebat. Faciliusque obtemperabat corpus tenuissimæ voluntati animæ, ut ad nutum membra moverentur, quam ipsa sibi anima ad voluptatem suam magnam in sola voluntate perficiendam.
IX.
[210] Unde hoc monstrum? & quare istud? Luceat misericordia tua; & interrogem, si forte mihi respondere possint latebræ pœnarum hominum, [quod Deo servire partim vellet, partim vellet, partim nollet,] & tenebrosissimæ contritiones filiorum Adam. Unde hoc monstrum, & quare istud? Imperat animus corpori, & paretur statim: imperat animus sibi, & resistitur. Imperat animus, ut moveatur manus, & tanta est facilitas, ut vix a servitio discernatur imperium: & animus animus est, manus autem corpus est. Imperat animus, ut velit animus, nec alter est, nec facit tamen. Unde hoc monstrum? & quare istud? Imperat, inquam, ut velit; qui non imperaret, nisi vellet, & non fit, quod imperat. Sed non ex toto vult, non ergo ex toto imperat. Nam in tantum imperat, in quantum vult; & in tantum non fit, quod imperat, in quantum non vult. Quoniam voluntas imperat, ut sit voluntas, nec alia, sed ipsa. Non utique plena imperat, ideo non est, quod imperat. Nam si plena esset, nec imperaret, ut esset, quia jam esset. Non igitur monstrum, partim velle, partim nolle, sed ægritudo animi est; quia non totus assurgit veritate sublevatus, consuedine prægravatus. Et ideo sunt duæ voluntates, quia una earum tota non est; & hoc adest alteri, quod deest alteri.
X.
[211] Pereant a facie tua, Deus, sicuti pereunt vaniloqui & mentis seductores, [quæ luctatio non probat, esse duas naturas in homine,] qui cum duas voluntates in deliberando animadverterint, duas a naturas duarum mentium esse asseverant, unam bonam, alteram malam. Ipsi vere mali sunt, cum ista mala sentiunt; & iidem ipsi boni erunt, si vera senserint, verisque consenserint; ut dicat eis Apostolus tuus, Fuistis aliquando tenebræ, nunc autem lux in Domino. Illi enim, dum volunt esse lux, non in Domino, sed in seipsis, putando animæ naturam hoc esse, quod Deus est, ita facti sunt densiores tenebræ: quoniam longius a te recesserunt horrenda arrogantia, a te vero lumine illuminante omnem hominem venientem in hunc mundum. Attendite quid dicatis, & erubescite; & accedite ad eum, & illuminamini, & vultus vestri non erubescent. Ego cum deliberabam, ut jam servirem Domino Deo meo, sicut diu disposueram, ego eram, qui volebam, ego eram, qui nolebam; ego ego eram, nec plene volebam, nec plene nolebam. Ideo mecum contendebam, & dissipabar a meipso. Et ipsa dissipatio me invito quidem fiebat; nec tamen ostendebat naturam mentis alienæ, sed pœnam meæ. Et ideo non jam ego operabar illam, sed quod habitabat in me peccatum, de supplicio liberioris peccati, quia eram filius Adam. Nam si tot sunt contrariæ naturæ, quot voluntates sibi resistunt; non jam duæ, sed plures erunt.
[212] [quarum una sit bona, altera mala;] Si deliberet quisquam utrum ad conventiculum eorum pergat, an ad theatrum; clamant isti, Ecce duæ naturæ, una bona hac ducit, altera mala illac reducit. Nam unde ista cunctatio sibimet adversantium voluntatum? Ego autem dico ambas malas, & quæ ad illos ducit, & quæ ad theatrum reducit. Sed non credunt, nisi bonam esse, qua itur ad eos. Quid si ergo quisquam nostrum deliberet, & secum altercantibus duabus voluntatibus fluctuet, utrum ad theatrum pergat, an ad Ecclesiam nostram, nonne & isti, quid respondeant, fluctuabunt? Aut enim fatebuntur (quod nolunt) bona voluntate pergi in Ecclesiam nostram, sicut in eam pergunt, qui sacramentis ejus imbuti sunt, atque detinentur; aut duas malas naturas, & duas malas mentes in uno homine confligere putabunt; & non erit verum, quod solent dicere, unam bonam, alteram malam: aut convertentur ad verum, & non negabunt, cum quisque deliberat, animam unam diversis voluntatibus æstuare. Jam ergo non dicant, cum duas voluntates in homine uno adversari sibi sentiunt, duas contrarias mentes de duabus contrariis substantiis & de duobus contrariis principiis contendere, unam bonam, alteram malam.
[213] Nam tu, Deus verax, improbas eos, & redarguis atque convincis eos, [sed unam eamdemque animam] sicut in utraque mala voluntate, cum quisque deliberat utrum hominem veneno interimat an ferro: utrum fundum alienum, illum an illum invadat, quando utrumque non potest: utrum emat voluptatem luxuria, an pecuniam servet avaritia: utrum ad circum pergat, an ad theatrum, si uno die utrumque exibeatur: addo etiam tertium, an ad furtum de domo aliena, si subest occasio: addo & quartum, an ad committendum adulterium, si & inde simul facultas aperitur; si omnia concurrant in unum articulum temporis, pariterque cupiantur omnia, quæ simul agi nequeunt.
[214] Discerpunt enim animum sibimet adversantibus quatuor voluntatibus, [diversis voluntatibus æstuare.] vel etiam pluribus in tanta copia rerum, quæ appetuntur, nec tamen tantam multitudinem diversarum substantiarum solent dicere: ita & in bonis voluntatibus. Nam quæro ab eis, utrum bonum sit delectari in lectione Apostoli; & utrum bonum sit delectari Psalmo sobrio; & utrum bonum sit Euangelium disserere? Respondebunt ad singula, Bonum. Quid si ergo pariter delectent omnia, simulque uno tempore, nonne diversæ voluntates distendunt cor hominis, cum deliberatur, quid potissimum arripiamus? Et omnes bonæ sunt, & certant secum donec eligatur unum, quo feratur tota voluntas una, quæ in plures dividebatur. Ita etiam, cum æternitas delectat superius, & temporalis boni voluptas retentat inferius, eadem anima est, non tota voluntate illud aut hoc volens: & ideo discerpitur gravi molestia, dum illud veritate præponit, hoc familiaritate non ponit.
XI.
[215] Sic ægrotabam & excruciabar, accusans memetipsum solito acerbius nimis, [Tandem post varias animi affectiones,] ac volvens ac versans me in vinculo meo, donec abrumperetur totum, quo jam exiguo tenebar, sed tenebar tamen. Et instabas tu in occultis meis, Domine, severa misericordia, flagella ingeminans timoris & pudoris, ne rursus cessarem, & non abrumperetur idipsum exiguum & tenue, quod remanserat, & revalesceret iterum, & me robustius alligaret. Dicebam enim apud me intus, Ecce modo fiat, modo fiat. Et cum verbo jam ibam in placitum. Jam pæne faciebam, & non faciebam: nec relabebar tamen in pristina, sed de proximo stabam, & respirabam. Et item conabar, & paulo minus ibi eram, & paulo minus jam jamque attingebam & tenebam: & non ibi eram, nec attingebam, nec tenebam, hæsitans mori morti, & vitæ vivere: plusque in me valebat deterius inolitum, quam melius insolitum. Punctumque ipsum temporis, quo aliud futurus eram, quanto propius admovebatur, tanto ampliorem incutiebat horrorem: sed non recutiebat retro, nec avertebat, sed suspendebat.
[216] Retinebant nugæ nugarum, & vanitates vanitatum, [retinentibus hinc seculi voluptatibus,] antiquæ amicæ meæ, & succutiebant vestem meam carneam, & submurmurabant; Dimittisne nos? & a momento isto non erimus tecum ultra in æternum? & a momento isto non tibi licebit hoc & illud ultra in æternum? Et quæ suggerebant in eo, quod dixi hoc & illud, quæ suggerebant, Deus meus, avertat ab anima servi tui misericordia tua. Quas sordes suggerebant? quæ dedecora? Et audiebam eas jam longe minus quam dimidius, non tamquam libere contradicentes eundo in obviam, sed velut a dorso mussitantes, & discedentem quasi furtim vellicantes, ut respicerem. Retardabant tamen me recunctantem abripere atque excutere ab eis, & transilire quo vocabar, cum diceret mihi consuetudo violenta, Putasne sine istis poteris?
[217] [invitantibus inde Sanctorum exemplis,] Sed jam tepidissime hoc dicebat. Aperiebatur enim ab ea parte, qua intenderam faciem, & quo transire trepidabam, casta dignitas continentiæ, serena, & non dissolute hilaris, honeste blandiens, ut venirem, neque dubitarem, & extendens ad me suscipiendum & amplectendum pias manus, plenas gregibus bonorum exemplorum. Ibi tot pueri & puellæ; ibi juventus multa, & omnis ætas, & graves viduæ, & virgines anus; & in omnibus ipsa continentia nequaquam sterilis, sed fœcunda mater filiorum gaudiorum, de marito te, Domine. Et irridebat me irrisione exhortatoria, quasi diceret; Tu non poteris quod isti & istæ? An vero isti & istæ in semetipsis possunt, ac non in Domino Deo suo? Dominus Deus eorum me dedit eis. Quid in te stas & non stas? Projice te in eum, noli metuere, non se subtrahet, ut cadas. Projice te securus, excipiet & sanabit te. Et erubescebam nimis, quia illarum nugarum murmur adhuc audiebam, & cunctabundus pendebam. Et rursus illa, quasi diceret; Obsurdesce adversus immunda illa membra tua super terram, ut mortificentur. Narrant tibi delectationes, sed non sicut lex Domini Dei tui. Ista controversia in corde meo, non nisi de meipso adversus meipsum. At Alipius affixus lateri meo, inusitati motus mei exitum tacitus operiebatur.
XII.
[218] Ubi vero a fundo arcano alta consideratio contraxit & congessit totam miseriam meam in conspectum cordis mei, [ubertim lacrymas effundens,] oborta est procella ingens, ferens ingentem imbrem lacrymarum. Et ut totum effunderem cum vocibus suis, surrexi ab Alipio: solitudo enim mihi ad negotium flendi aptior suggerebatur. Et secessi remotius quam ut posset mihi onerosa esse etiam ejus præsentia. Sic tunc eram, & ille sensit b nescio quid. Aliquid enim puto dixeram, in quo apparebat sonus vocis meæ jam fletu gravidus, & sic surrexeram. Mansit ergo ille, ubi sedebamus, nimie stupens. Ego sub quadam fici arbore stravi me, nescio quomodo; & dimisi habenas lacrymis, & proruperunt flumina oculorum meorum, acceptabile sacrificium tuum: & non quidem his verbis, sed in hac sententia multa dixi tibi; Et tu Domine usquequo? Usquequo Domine irasceris in finem? Ne memor fueris iniquitatum nostrarum antiquarum. Sentiebam enim me ab eis teneri; & jactabam voces miserabiles: Quamdiu? quamdiu cras & cras? Quare non modo? quare non hac hora finis turpitudinis meæ?
[219] [cælesti voce jubetur legere sacram Scripturam,] Dicebam hæc, & flebam amarissima contritione cordis mei: & ecce audio vocem de vicina domo, cum cantu dicentis & crebro repetentis, quasi pueri an puellæ, nescio; Tolle lege, tolle lege. Statimque mutato vultu, intentissimus cogitare cœpi, utrumnam solerent pueri in aliquo genere ludendi cantare tale aliquid; nec occurrebat omnino audivisse me uspiam. Repressoque impetu lacrymarum surrexi, nihil aliud interpretans, nisi divinitus mihi juberi, ut aperirem codicem, & legerem, quod primum capitulum invenissem. Audieram enim de Antonio, quod ex Euangelica lectione, cui forte supervenerat, admonitus fuerit, tamquam sibi diceretur, quod legebatur; Vade, vende omnia quæ habes, & da pauperibus, & habebis thesaurum in cælis; & veni, sequere me; & tali oraculo confestim ad te esse conversum.
[220] Itaque concitus redii ad eum locum, ubi sedebat Alipius: [qua lecta, totus ad Deum convertitur,] ibi enim posueram codicem Apostoli, cum inde surrexeram. Arripui, aperui, & legi in silentio capitulum, quo primum conjecti sunt oculi mei: “Non in comessationibus & ebrietatibus; non in cubilibus & impudicitiis; non in contentione & æmulatione; sed induite Dominum Jesum Christum, & carnis providentiam ne feceritis in concupiscentiis”. Nec ultra volui legere, nec opus erat. Statim quippe cum fine hujusce sententiæ, quasi luce securitatis infusa cordi meo, omnis dubitationis tenebræ diffugerunt. Tum interjecto aut digito, aut nescio quo alio signo, codicem clausi, & tranquillo jam vultu indicavi Alipio. At ille, quid in se ageretur, quod ego nesciebam, sic indicavit. Petit videre, quid legissem; ostendi: & attendit etiam ultra quam ego legeram, & ignorabam, quid sequeretur. Sequebatur vero: “Infirmum autem in fide recipite”. Quod ille ad se retulit, mihique aperuit. Sed tali admonitione firmatus est, placitoque ac proposito bono & congruentissimo suis moribus, quibus a me in melius jam olim valde longeque distabat, sine ulla turbulenta cunctatione conjunctus est.
[221] Inde ad matrem ingredimur, indicamus: gaudet. [matre ejus plurimum gaudente.] Narramus, quemadmodum gestum sit: exultat & triumphat, & benedicit tibi, qui potens es ultra quam petimus aut intelligimus facere, quia tanto amplius sibi a te concessum de me videbat, quam petere solebat miserabilibus flebilibusque gemitibus. Convertisti enim ita me ad te, ut nec uxorem quærerem, nec aliquam spem sæculi hujus, stans in ea regula fidei, in qua me ante tot annos ei revelaveras. Et convertisti luctum ejus in gaudium multo uberius quam voluerat; & multo charius atque castius, quam de nepotibus carnis meæ requirebat.
ANNOTATA.
a Rursus hæc contra Manichæos intorquet.
b Benedictini habent, & ille sensit: nescio quid enim puto dixeram &c.
* al. pede
CAPUT XVIII.
Abdicata rhetoricæ docendæ professio, secessus in villam Mediolano vicinam, & ibi præparatio ad baptismum recipiendum.
Liber IX.
Cap. I.
O Domine, ego servus tuus, ego servus tuus, & filius ancillæ tuæ. Dirupisti vincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis. [Deo gratias agit pro sua conversione,] Laudet te cor meum & lingua mea, & omnia ossa mea dicant, Domine, quis similis tibi? Dicant, & responde mihi, & dic animæ meæ, Salus tua ego sum. Quis ego, & qualis ego? Quid non mali ego a, aut facta mea; aut si non facta, dicta mea; aut si non dicta, voluntas mea fuit? Tu autem, Domine, bonus & misericors, & dextera tua respiciens profunditatem mortis meæ, & a fundo cordis mei exhauriens abyssum corruptionis. Et hoc erat totum nolle, quod volebas *, & velle, quod nolebas. Sed ubi erat tam annoso tempore, & de quo imo altoque secreto evocatum est in momento liberum arbitrium meum, quo subderem cervicem leni jugo tuo, & humeros levi sarcinæ tuæ, Christe Jesu, adjutor meus & redemptor meus? Quam suave mihi subito factum est carere suavitatibus nugarum; & quas amittere metus fuerat, jam dimittere gaudium erat. Ejiciebas enim eas a me, vera tu & summa Suavitas: ejiciebas, & intrabas pro eis omni voluptate dulcior, sed non carni & sanguini; omni luce clarior, sed omni secreto interior; omni honore sublimior, sed non sublimibus in se. Jam liber erat animus meus a curis mordacibus ambiendi, & acquirendi, & volutandi atque scalpendi scabiem libidinum: & garriebam tibi claritati meæ, & divitiis meis, & saluti meæ, Domino Deo meo.
II.
[223] Et placuit mihi in conspectu tuo non tumultuose abripere, [& magisterium rhetoricæ,] sed leniter subtrahere ministerium linguæ meæ nundinis loquacitatis; ne ulterius pueri meditantes non legem tuam, non pacem tuam, sed insanias mendaces & bella forensia, mercarentur ex ore meo arma furori suo. Et opportune jam paucissimi dies supererant ad vindemiales ferias; & statui tolerare illos, ut solenniter abscederem, & redemptus a te jam non redirem venalis. Consilium ergo nostrum erat coram te, coram hominibus autem, nisi nostris, non erat. Et convenerat inter nos, ne passim cuiquam effunderetur: quamquam tu nobis a convalle plorationis ascendentibus, & cantantibus canticum graduum, dederas sagittas acutas, & carbones vastatores adversus linguam subdolam, velut consulendo contradicentem, & sicut cibum assolet amando consumentem. Sagittaveras tu cor nostrum charitate tua, & gestabamus verba tua transfixa visceribus; & exempla servorum tuorum (quos de nigris lucidos, & de mortuis vivos feceras) congesta in sinum cogitationis nostræ urebant & absumebant gravem torporem, ne in ima vergeremus; & accendebant nos valide, ut omnis ex lingua subdola contradictionis flatus inflammare nos acrius posset, non extinguere.
[224] [quod Mediolani exercebat,] Verumtamen quia propter nomen tuum, quod sanctificasti per terras, etiam laudatores utique haberet votum & propositum nostrum, jactantiæ simile videbatur, non opperiri tam proximum feriarum tempus, sed de publica professione atque ante oculos omnium sita ante discedere, ut conversa in factum meum ora cunctorum intuentium quam vicinum vindemialium diem prævenire voluerim, multa dicerent, quod quasi appetissem magnus videri. Et quo mihi erat istud, ut putaretur & disputaretur de animo meo, & blasphemaretur bonum nostrum? Quin etiam quod ipsa æstate litterario labori nimio pulmo meus cedere cœperat, & difficulter trahere suspiria, doloribusque pectoris testari se saucium, vocemque clariorem productioremve recusare, primo perturbaverat me, quia magisterii illius sarcinam pæne jam necessitate deponere cogebat; aut si curari & convalescere potuissem, certe intermittere. Sed ubi plena voluntas vacandi & videndi, quoniam tu es Deus, oborta mihi est atque firmata, nosti, Deus meus, etiam gaudere cœpi, quod hæc quoque suberat non mendax excusatio, quæ offensionem hominum temperaret, qui propter liberos suos me liberum esse numquam volebant.
[225] Plenus igitur tali gaudio tolerabam illud intervallum temporis, [circa ferias vindemiales abdicat,] donec decurreret. Nescio utrum vel viginti dies erant, sed tamen fortiter tolerabantur: quia recesserat cupiditas, quæ mecum solebat ferre grave negotium; & ego premendus remanseram, nisi patientia succederet. Peccasse me in hoc quisquam servorum tuorum fratrum meorum dixerit, quod jam pleno corde militia tua, passus me fuerim vel una hora sedere in cathedra mendacii. At ego non contendo. Sed tu, Domine misericordissime, nonne & hoc peccatum cum ceteris horrendis & funereis in aqua sancta ignovisti & remisisti mihi?
III.
[226] Macerabatur anxietudine Verecundus de isto nostro bono, [quando Verecundus ei villam suam obtulit,] quod propter vincula sua, quibus tenacissime tenebatur, deseri se nostro consortio videbat, nondum Christianus conjuge fideli: ea ipsa tamen arctiore præ ceteris compede, ab itinere, quod aggressi eramus, retardabatur. Nec Christianum esse alio modo se velle dicebat, quam illo, quo non poterat. Benigne sane obtulit, ut quamdiu ibi essemus, in rure ejus essemus. Retribues illi, Domine, in resurrectione justorum, quia jam ipsam sortem retribuisti ei. Quamvis enim absentibus nobis, cum Romæ jam essemus, corporali ægritudine correptus, & in ea Christianus & fidelis factus, ex vita hac migravit; ita misertus es non solum ejus, sed etiam nostri, ne cogitantes egregiam erga nos amici humanitatem, nec eum in grege tuo numerantes, dolore intolerabili cruciaremur.
[227] Gratias tibi, Deus noster, tui sumus: indicant hortationes & consolationes tuæ, [in quam cum Nebridio, cujus conversionem] fidelis promissor reddes Verecundo pro rure illo ejus Cassiciaco, ubi ab æstu sæculi requievimus in te, amœnitatem sempiterne virentis paradisi tui; quoniam dimisisti ei peccata super terram, in monte incaseato, monte tuo, monte uberi. Angebatur ergo tunc ipse; Nebridius autem collætabatur. Quamvis enim & ipse nondum Christianus in illam foveam perniciosissimi erroris inciderat, ut veritatis Filii tui carnem phantasma crederet; tamen inde emergens, sic sibi erat, nondum ullis Ecclesiæ tuæ Sacramentis imbutus, sed inquisitor ardentissimus veritatis. Quem non multo post conversionem nostram, & regenerationem per baptismum tuum, ipsum etiam fidelem Catholicum, castitate perfecta atque continentia tibi servientem in Africa apud suos, cum tota domus ejus per eum Christiana facta esset, carne solvisti, & nunc ille vivit in sinu Abraham.
[228] Quidquid illud est, quod illo significatur sinu, [ac felicem mortem narrat,] ibi Nebridius meus vivit, dulcis amicus meus; tuus autem, Domine, adoptivus ex liberto filius, ibi vivit. Nam qui alius tali animæ locus? Ibi vivit, unde me multa interrogabat homuncionem inexpertum. Jam non ponit aurem ad os meum, sed spirituale os ad fontem tuum; & bibit quantum potest sapientiam pro aviditate sua, sine fine felix. Nec sic eum arbitror inebriari ex ea, ut obliviscatur mei, cum tu, Domine, quem potat * ille, nostri sis memor. Sic ergo eramus Verecundum consolantes tristem, salva amicitia, de tali conversione * nostra; & exhortantes ad fidem gradus sui, vitæ scilicet conjugalis: Nebridium autem operientes, quando sequeretur, quod de tam proximo poterat, & erat jam jamque facturus: cum ecce evoluti sunt dies illi tandem; nam longi & multi videbantur præ amore libertatis otiosæ, ad cantandum de medullis omnibus; Tibi dixit cor meum, quæsivi vultum tuum, vultum tuum, Domine, requiram.
IV.
[229] Et venit dies, in quo etiam actu solverer a professione rhetorica, [aliisque amicis secessit, ut sibi vacaret,] unde jam cogitatu solutus eram. Et factum est. Et eruisti linguam meam, unde jam erueras cor meum; & benedicebam tibi gaudens, profectus in villam cum meis omnibus. Ibi quid egerim in litteris, jam quidem servientibus tibi, sed adhuc in superbiæ scholam tamquam in pausationem anhelantibus, testantur libri b disputati cum præsentibus, & cum ipso me solo coram te: quæ autem cum absente Nebridio, testantur epistolæ c. Et quando mihi sufficiat tempus commemorandi omnia magna erga nos beneficia tua in illo tempore, præsertim ad alia majora properanti? Revocat enim me recordatio mea; & dulce mihi fit, Domine, confiteri tibi, quibus internis me stimulis perdomueris, & quemadmodum me complanaveris humilitatis montibus & collibus cogitationum mearum, & tortuosa mea direxeris, & aspera lenieris: quoque modo ipsum etiam Alipium, fratrem cordis mei, subegeris nomini Unigeniti tui, Domini & Salvatoris nostri Jesu Christi, quod primo dedignabatur inseri litteris nostris. Magis enim eas volebat redolere gymnasiorum cedros, quas jam contrivit Dominus, quam salubres herbas ecclesiasticas, adversas serpentibus.
[230] [& hoc tranquillo loco legeret psalmos Davidicos,] Quas tibi, Deus meus, voces dedi cum legerem Psalmos David, cantica fidelia & sonos pietatis excludentes turgidum spiritum, rudis in germano amore tuo, catechumenus in villa, cum catechumeno Alipio feriatus; matre adhærente nobis muliebri habitu, virili fide, anili securitate, materna charitate, Christiana pietate. Quas tibi voces dabam in Psalmis illis, & quomodo in te inflammabar ex eis, & accendebar eos recitare si possem toto terrarum orbe, adversus typhum generis humani? Et tamen toto orbe cantantur, & non est, qui se abscondat a calore tuo. Quam vehementi & acri dolore indignabar Manichæis, & miserabar eos rursus, quod illa sacramenta, illa medicamenta nescirent, & insani essent adversus antidotum, quo sani esse potuissent! Vellem ut alicubi juxta essent, ignorante me, utrum audirent tunc; & me nesciente, quod ibi essent, intuerentur faciem meam, & audirent voces meas, quando legi quartum Psalmum, in illo tunc otio quid de me fecerit ille Psalmus.
[231] [ex quibus quartum] Cum invocarem, exaudisti me, Deus justitiæ meæ, in tribulatione dilatasti mihi. Miserere mei Domine; & exaudisti orationem meam. Audirent ignorante me, utrum audirent: ne me propter se illa dicere putarent, quæ inter hæc verba dixerim. Quia revera nec ea dicerem, nec sic ea dicerem, si me ab eis audiri viderique sentirem: nec si dicerem, sic acciperent, quomodo mecum & mihi coram te de familiari affectu animi mei inhorrui timendo, ibidemque inferbui sperando, & exultando in tua misericordia, Pater. Et hæc omnia exibant per oculos meos & vocem meam, cum conversus ad nos Spiritus tuus bonus, ait nobis: Filii hominum, quousque graves corde? ut quid diligitis vanitatem, & quæritis mendacium? Dilexeram enim vanitatem, & quæsieram mendacium. Et tu, Domine, jam magnificaveras Sanctum tuum, suscitans eum a mortuis, & collocans ad dexteram tuam, unde mitteret ex alto promissionem suam Paracletum Spiritum veritatis: & miserat eum jam, sed ego nesciebam.
[232] Miserat eum, quia jam magnificatus erat, resurgens a mortuis & ascendens in cælum. [adversus Manichæos explicat,] Ante autem Spiritus nondum erat datus, quia Jesus nondum erat clarificatus. Et clamat Propheta; Quousque graves corde? Ut quid diligitis vanitatem, & quæritis mendacium? Et, Scitote, quoniam Dominus mirificavit sanctum suum. Clamat, Quousque; clamat, Scitote: & ego tamdiu nesciens vanitatem dilexi, & mendacium quæsivi. Et ideo audivi & contremui, quoniam talibus dicitur, qualem me fuisse reminiscebar. In phantasmatibus enim, quæ pro veritate tenueram, vanitas erat & mendacium. Et insonui multa graviter ac fortiter in dolore recordationis meæ. Quæ utinam audissent, qui adhuc usque diligunt vanitatem, & quærunt mendacium: forte conturbarentur, & evomuissent illud; & exaudires eos, cum clamarent ad te; quoniam vera morte carnis mortuus est pro nobis, qui te interpellat pro nobis.
[233] Legebam, Irascimini, & nolite peccare. Et quomodo movebar, [& præteritam suam cæcitatem] Deus meus, qui jam didiceram irasci mihi de præteritis, ut de cetero non peccarem? Et merito irasci, quia non alia natura gentis tenebrarum de me peccabat, sicut dicunt, qui sibi non irascuntur; & thesaurizant sibi iram in die iræ, revelationis justi judicii tui. Nec jam bona mea foris erant, nec oculis carneis in isto sole quærebantur: volentes enim gaudere forinsecus, facile evanescunt, & effunduntur in ea, quæ videntur & temporalia sunt, & imagines eorum famelica cogitatione lambunt. Et, o si fatigentur inedia, & dicant; Quis ostendet nobis bona? Et dicamus, & audiant; Signatum est in nobis lumen vultus tui, Domine. Non enim lumen nos sumus quod illuminat omnem hominem; sed illuminamur a te, ut qui fuimus aliquando tenebræ, simus lux in te.
[234] O si viderent internum lumen æternum, quod ego quia gustaveram, [in hæresi eorum defendenda deplorans,] frendebam, quoniam non eis poteram ostendere; si afferrent ad me cor in oculis suis foris a te, & dicerent, Quis ostendet nobis bona? Ibi enim, ibi * mihi iratus eram intus in cubili, ubi compunctus eram, ubi sacrificaveram mactans vetustatem meam, & inchoata meditatione renovationis meæ sperans in te: ibi mihi dulcescere cœperas, & dederas lætitiam in corde meo. Et exclamabam legens hæc foris, & agnoscens intus. Nec volebam multiplicari terrenis bonis, devorans tempora, & devoratus temporalibus *; cum haberem in æterna simplicitate aliud frumentum, & vinum, & oleum. Et clamabam in consequenti versu clamore alto cordis mei: O in pace; O in idipsum; O quid dixit: Obdormiam & somnum capiam? Quoniam, quis resistet nobis, cum fiet sermo qui scriptus est; Absorpta est mors in victoria? Et tu es idipsum valde, qui non mutaris; & in te requies obliviscens laborum omnium, quoniam nullus alius tecum; nec ad alia multa adipiscenda, quæ non sunt, quod tu; sed tu, Domine, singulariter in spe constituisti me. Legebam, & ardebam: nec inveniebam, quid facerem surdis mortuis, ex quibus fueram pestis, latrator amarus, & cæcus adversus litteras de melle cæli melleas, & de lumine tuo luminosas: & super Scripturæ hujus inimicos d tabescebam, quando recordabar omnia dierum illorum feriatorum.
[235] [dolore dentium divinitus liberatur.] Sed nec oblitus sum, nec silebo flagelli tui asperitatem, & misericordiæ tuæ mirabilem celeritatem. Dolore dentium tunc excruciabas me: & cum in tantum ingravesceret, ut non valerem loqui, adscendit in cor meum admonere omnes meos, qui aderant, ut deprecarentur te pro me Deum salutis omnimodæ. Et scripsi hoc in cera, & dedi eis ut legeretur. Mox ut genua supplici affectu fiximus, fugit dolor ille. Sed quis dolor? aut quomodo fugit? Expavi, fateor, Domine meus, Deus meus; nihil enim tale ab ineunte ætate expertus fueram. Et insinuati sunt mihi in profundo nutus tui, & gaudens in fide laudavi nomen tuum. Et ea fides me securum esse non sinebat de præteritis peccatis meis, quæ mihi per Baptismum tuum remissa nondum erant.
ANNOTATA.
a Illud ego delent Benedictini, & sic legunt, Quid non mali aut facta mea &c. Lovanienses, Quid non mali ego? An facta mea &c.
b Libri scripti in Verecundi villa memorati sunt in Commentario § 7.
c Exstant variæ Sancti epistolæ ad Nebridium. Inter scriptas eo tempore recenseri debet 151, cui titulus, Quibus in rebus sita sit vera beatitudo, ut jam notavit Tillemontius in Augustino artic. 45. Idem suspicatur ille de epistola 117, cui præfigitur titulus; Quantum profecerit in secessu, contemplatione rerum æternarum. Neque vero id dubium mihi videtur, cum in ea de otio suo agat & repentina depositione onerum suorum. Reliquæ ad Nebridium epistolæ ad aliud tempus videntur referendæ; maxime 71, 218, 268, & 269: id non æque clarum est de 115 & 116.
d Lovanienses ediderunt: Et super inimicis scripturis Scripturæ hujus &c. Alii sensum exprimunt hoc modo: Et super inimicis Scripturæ hujus tabescebam. Deinde novum ordiuntur, Quando recordabor &c.
* al. volebam
* al. quo potatur
* al. conversatione.
* al. ubi
* al. temporibus
CAPUT XIX.
Baptismus ei aliisque Mediolani solenniter administratus ab
Ambrosio, illumque brevi secutus S. Monicæ obitus apud ostia Tyberina,
& preces Sancti pro anima matris suæ defunctæ.
V.
Renuntiavi, peractis vindemialibus, ut scholasticis suis Mediolanenses venditorem verborum alium providerent, [Consulto prius S. Ambrosio,] quod & tibi ego servire delegissem, & illi professioni præ difficultate spirandi ac dolore pectoris non sufficerem. Et insinuavi per litteras antistiti tuo, viro sancto Ambrosio pristinos errores meos, & præsens votum meum, ut moneret quid potissimum mihi de libris tuis legendum esset, quo percipiendæ tantæ gratiæ paratior aptiorque fierem. At ille jussit Isaiam Prophetam; credo, quod præ ceteris Euangelii vocationisque gentium sit prænuntiator apertior. Verumtamen ego primam hujus lectionem non intelligens, totumque talem arbitrans, distuli repetendum exercitatior in Dominico eloquio.
VI.
[237] Inde, ubi tempus advenit, quo me nomen dare oporteret, [Mediolani cum aliis baptizatur,] relicto rure, Mediolanum remeavimus. Placuit & Alipio renasci in te mecum, jam induto humilitate Sacramentis tuis congrua, & fortissimo domitori corporis, usque ad Italicum solum glaciale nudo pede obterendum insolito ausu. Adjunximus etiam nobis puerum Adeodatum a, ex me natum carnaliter de peccato meo. Tu bene feceras eum. Annorum erat fere quindecim, & ingenio præveniebat multos graves & doctos viros. Munera tua tibi confiteor, Domine Deus meus, Creator omnium, & multum potens reformare nostra deformia: nam ego in illo puero præter delictum nihil habebam. Quod enim enutriebatur a nobis in disciplina tua, tu inspiraveras nobis, nullus alius. Munera tua tibi confiteor. Est liber noster qui inscribitur de Magistro b: ipse ibi mecum loquitur. Tu scis esse sensa omnia, quæ inferuntur ibi ex persona collocutoris mei, cum esset in annis sedecim.
[238] Multa ejus alia mirabiliora expertus sum. Horrori mihi erat illud ingenium: [& spirituali gaudio delibutus flet inter hymnos,] & quis præter te talium, miraculorum opifex? Cito de terra abstulisti vitam ejus; & securior eum recordor, non timens quidquam pueritiæ, nec adolescentiæ, nec omnino homini illi. Sociavimus eum coævum nobis in gratia tua, educandum in disciplina tua: & baptizati sumus, & fugit a nobis solicitudo vitæ præteritæ. Nec satiabar illis diebus dulcedine mirabili, considerare altitudinem consilii tui super salutem generis humani. Quantum flevi in hymnis & canticis tuis, suave sonantis Ecclesiæ tuæ vocibus commotus acriter? Voces illæ influebant auribus meis, & eliquabatur veritas tua in cor meum; & exæstuabat inde * affectus pietatis, & currebant lacrymæ, & bene mihi erat cum eis.
VII.
[239] Non longe cœperat Mediolanensis ecclesia genus hoc consolationis & exhortationis celebrare, [quorum originem in ecclesia Mediolanensi] magno studio fratrum concinentium vocibus & cordibus. Nimirum annus erat, aut non multo amplius, cum Justina c Valentiniani regis pueri mater, hominem tuum Ambrosium persequeretur hæresis suæ causa, qua fuerat seducta ab Arrianis. Excubabat pia plebs in ecclesia, mori parata cum episcopo suo, servo tuo. Ibi mater mea, ancilla tua, solicitudinis & vigiliarum primas partes tenens, orationibus vivebat. Nos adhuc frigidi a calore spiritus tui, excitabamur tamen civitate attonita atque turbata. Tunc hymni & psalmi ut canerentur, secundum morem Orientalium partium, ne populus mœroris tædio contabesceret, institutum est: & ex illo in hodiernum retentum, multis jam ac pæne omnibus gregibus tuis, & per cetera orbis imitantibus.
[240] Tunc memorato antistiti tuo per visum aperuisti, [ibique inventionem SS. Gervasii & Protasii martyrum recenset.] quo loco laterent martyrum corpora Gervasii & Protasii d, quæ per tot annos incorrupta in thesauro secreti tui recondideras, unde opportune promeres, ad coërcendam rabiem femineam, sed regiam. Cum enim propalata & effossa digno cum honore transferrentur ad Ambrosianam basilicam, non solum, quos immundi vexabant spiritus, confessis eisdem dæmonibus, sanabantur; verum etiam quidam plures annos cæcus civis civitatique notissimus, cum populi tumultuantis lætitiæ causam quæsisset atque audisset, exilivit, eoque se ut duceret suum ducem rogavit. Quo perductus impetravit admitti, ut sudario tangeret feretrum pretiosæ in conspectu tuo mortis Sanctorum tuorum. Quod ubi fecit, atque admovit oculis, confestim aperti sunt. Inde fama discurrens; inde laudes tuæ ferventer lucentes; inde illius inimicæ animus, etsi ad credendi sanitatem non applicitus, a persequendi tamen furore compressus est. Gratias tibi, Deus meus. Unde & quo duxisti recordationem meam, ut hæc etiam confiterer tibi, quæ magna oblitus præterieram. Et tamen tunc, cum ita flagraret odor unguentorum tuorum, non currebamus post te; & ideo plus flebam inter cantica hymnorum tuorum, olim suspirans tibi, & tandem * respirans, quantum patet aura in domo fœnea.
VIII.
[241] Qui habitare facis unanimes in domo, consociasti nobis & Evodium e juvenem ex nostro municipio. [Eo tempore ejus mater,] Qui cum Agens in rebus militaret, prior nobis ad te conversus est, & baptizatus; & relicta militia sæculari, accinctus est in tua. Simul eramus, simul habitaturi * in placito sancto. Quærebamus quisnam locus nos utilius haberet servientes tibi. Pariter remeabamus in Africam. Et cum apud ostia Tyberina essemus, mater defuncta est. Multa prætereo, quia multum festino. Accipe confessiones meas & gratiarum actiones, Deus meus, de rebus innumerabilibus etiam in silentio. Sed non præteribo quidquid mihi anima parturit de illa famula tua, quæ me parturivit, & carne, ut in hanc temporalem, & corde, ut in æternam lucem renascerer f…
X.
[242] Imminente autem die, quo ex hac vita erat exitura, [quæ ferventer cum ipso loquitur] quem diem tu noveras, ignorantibus nobis, provenerat (ut credo) procurante te occultis tuis modis, ut ego & ipsa soli staremus, incumbentes ad quamdam fenestram, unde hortus intra domum, quæ nos habebat, prospectabatur, illic apud Ostia Tyberina, ubi remoti a turbis post longi itineris laborem instaurabamus nos navigationi. Colloquebamur ergo soli valde dulciter: & præterita obliviscentes, in ea quæ ante sunt extenti, quærebamus inter nos apud præsentem veritatem, quod tu es, qualis futura esset vita æterna Sanctorum, quam nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit. Sed inhiabamus ore cordis in superna fluenta fontis tui, fontis vitæ, qui est apud te, ut inde pro captu nostro aspersi, quoquo modo rem tantam cogitaremus. Cumque ad eum finem sermo perduceretur, ut carnalium sensuum delectatio quantalibet, in quantalibet luce corporea, præ illius vitæ jucunditate, non comparatione sed nec commemoratione quidem digna videretur; erigentes nos ardentiore affectu in id ipsum, perambulavimus gradatim cuncta corporalia, & ipsum cælum, unde sol & luna & stellæ lucent super terram. Et adhuc ascendebamus interius, cogitando & loquendo te, & mirando opera tua: & venimus ad mentes nostras, & transcendimus eas, ut attingeremus regionem ubertatis indeficientis, ubi pascis Israël in æternum veritatis pabulo; & ubi vita sapientia est, per quam fiunt omnia ista, & quæ fuerunt, & quæ futura sunt, & ipsa non fit, sed sic est, ut fuit, & sic erit semper; cum potius fuisse & futurum esse, non est in ea, sed esse solum, quoniam æterna est. Nam fuisse & futurum esse, non est æternum. Et dum loquimur & inhiamus illi, attingimus eam g modice toto ictu cordis; & suspiravimus, & reliquimus ibi religatas primitias spiritus; & remeavimus ad strepitum oris nostri, ubi verbum & incipitur & finitur. Et quid simile Verbo tuo Domino nostro, in se permanenti sine vetustate, atque innovanti omnia?
[243] Dicebamus ergo; Si cui sileat tumultus carnis, [de cælesti beatitudine,] sileant phantasiæ terræ & aquarum & aëris: sileant & poli, & ipsa sibi anima sileat, & transeat se, non se cogitando: sileant somnia & imaginariæ revelationes, omnis lingua & omne signum, & quidquid transeundo fit, si cui sileat omnino. Quoniam si quis audiat, dicunt hæc omnia: Non ipsa nos fecimus, sed fecit nos qui manet in æternum. His dictis si jam taceant, quoniam erexerunt aurem in eum, qui fecit ea, & loquatur ipse solus, non per ea, sed per seipsum, ut audiamus verbum ejus, non per linguam carnis, neque per vocem angeli, nec per sonitum nubis, per ænigma similitudinis; sed ipsum, quem in his amamus, ipsum sine his audiamus; sicut nunc extendimus nos, & rapida cogitatione attingimus æternam sapientiam super omnia manentem, si continuetur hoc, & subtrahantur aliæ visiones longe imparis generis, & hæc una rapiat & absorbeat & recondat in interiora gaudia spectatorem suum, ut talis sit sempiterna vita, quale fuit hoc momentum intelligentiæ h, cui suspiravimus: nonne hoc est; Intra in gaudium domini tui? Et istud quando? An cum omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur?
[244] Dicebamus talia, etsi non isto modo & his verbis. [moritur,] Tamen, Domine, tu scis, quod illo die cum talia loqueremur, & mundus iste nobis inter verba vilesceret cum omnibus delectationibus suis, tunc ait illa; Fili, quantum ad me attinet, nulla re jam delector in hac vita. Quid hic faciam adhuc, & cur hic sim nescio, jam consumpta spe hujus sæculi. Unum erat, propter quod in hac vita aliquantum immorari cupiebam; ut te Christianum Catholicum viderem priusquam morerer. Cumulatius hoc mihi Deus meus præstitit, ut te etiam, contempta felicitate terrena, servum ejus videam. Quid hic facio? …
XIII.
[245] Quamquam illa in Christo vivificata, etiam nondum a carne resoluta sic vixerit, [pro cujus æterna requie,] ut laudetur nomen tuum in fide moribusque ejus; non tamen audeo dicere, ex quo eam per baptismum regenerasti, nullum verbum exisse ab ore ejus contra præceptum tuum. Et dictum est a Veritate Filio tuo; Si quis dixerit fratri suo, fatue, reus erit gehennæ ignis. Et væ etiam laudabili vitæ hominum, si remota misericordia discutias eam. Quia vero non exquiris delicta vehementer, fiducialiter speramus aliquem apud te locum invenire indulgentiæ. Quisquis autem tibi enumerat vera merita sua, quid tibi enumerat nisi munera tua? O si cognoscant se omnes * homines; & qui gloriantur, in Domino glorientur! Ego itaque, laus mea & vita mea, Deus cordis mei, sepositis paulisper bonis ejus actibus, pro quibus tibi gaudens gratias ago, nunc pro peccatis matris meæ deprecor te: exaudi me per medicinam vulnerum nostrorum, quæ pependit in ligno, & sedens ad dexteram tuam te interpellat pro nobis. Scio misericorditer operatam, & ex corde dimisisse debita debitoribus suis; dimitte illi & tu debita sua, si qua etiam contraxit per tot annos post Aquam salutis. Dimitte, Domine, dimitte obsecro; ne intres cum ea in judicium. Superexaltet misericordia judicium, quoniam eloquia tua vera sunt, & promisisti misericordiam misericordibus. Quod ut essent, tu dedisti eis, qui misereberis cui misertus eris; & misericordiam præstabis cui misericors fueris. Et credo jam feceris, quod te rogo; sed voluntaria oris mei approba, Domine.
[246] [sicut ipsa ante obitum rogaverat,] Namque illa, imminente die resolutionis suæ, non cogitavit suum corpus sumptuose contegi, aut condiri aromatibus, aut monumentum electum concupivit, aut curavit sepulchrum patrium. Non ista mandavit nobis, sed tantummodo memoriam sui ad altare tuum fieri desideravit, cui nullius diei prætermissione servierat, unde sciret dispensari victimam sanctam, qua deletum est chirographum, quod erat contrarium nobis, qua triumphatus est hostis, computans delicta nostra, & quærens, quid objiciat, & nihil inveniens in illo, in quo vincimus. Quis ei refundet innocentem sanguinem? Quis ei restituet pretium, quo nos emit, ut nos auferat * ei? Ad cujus pretii nostri sacramentum ligavit ancilla tua animam suam vinculo fidei.
[247] [Deum precatur.] Nemo a protectione tua dirumpat eam. Non se interponat nec vi nec insidiis leo & draco. Neque enim respondebit illa nihil se debere, ne convincatur & obtineatur ab accusatore callido; sed respondebit dimissa debita sua ab eo, cui nemo reddet, quod pro nobis non debens reddidit. Sit ergo in pace cum viro, ante quem nulli, & post quem nulli nupta est; cui servivit, fructum tibi afferens cum tolerantia, ut eum quoque lucraretur tibi. Et inspira, Domine Deus meus, inspira servis tuis fratribus meis, filiis tuis dominis meis, quibus & voce & corde & litteris servio, ut quotquot hæc legerint, meminerint ad altare tuum Monicæ famulæ tuæ, cum Patricio quondam ejus conjuge; per quorum carnem introduxisti me in hanc vitam, quemadmodum nescio. Meminerint cum affectu pio parentum meorum in hac luce transitoria, & fratrum meorum sub te patre in matre Catholica, & civium meorum in æterna Hierusalem; cui suspirat peregrinatio populi tui, ab exitu usque ad reditum: ut quod a me illa poposcit extremum, uberius ei præstetur in multorum orationibus, tam per confessiones, quam per orationes * meas.
ANNOTATA.
a Quamdiu Adeodatus superfuerit post baptismum, non invenio.
b De eo libro agitur in Commentario num. 178.
c De Justina Ambrosium persequente fusius agitur in Vita Ambrosii, per Paulinum ipsius notarium ad Augustinum scripta, ubi & inventio corporum SS. Gervasii & Protasii refertur, eique subjunguntur hæc verba: Denique ex hoc tempore sedari cœpit persecutio, quæ Justinæ furore accendebatur; ut sacerdos (Ambrosius) de ecclesia pelleretur.
d De SS. Gervasio & Protasio actum est tom. 3 Junii a pag. 817, confirmataque ibidem miracula, quæ hic referuntur.
e Evodius hic diu adhæsit Augustino, factusque deinde episcopus Uzalensis, multa præclare gessit, quæ videri possunt apud Tillemontium tom. 12 Monumentorum a pag. 581.
f Multa ad S. Monicam spectantia hic prætermissa sunt, licet utcumque pertineant ad Sanctum nostrum, quod illa jam data sint in Vita S. Monicæ cap. 3, seu tom. 1 Maii a pag. 478: prætermittere tamen nolui colloquium Sancti cum matre, quod aliqui ex eo probare contendant, S. Augustinum in raptu vidisse essentiam divinam. At, cum plerique Patres & theologi id ne de Moyse quidem aut Paulo admittant, pro quibus tamen solidiora in sacris Litteris habentur fundamenta, videant illi, quo modo eruditis opinionem suam probare possint ex loco satis obscuro, & qui varias patitur interpretationes.
g Nimirum cælestem beatitudinem, de qua loquitur.
h Ex hoc maxime loco evincere conantur, Sanctum vidisse essentiam divinam: verum non asserit Augustinus, saltem clare, intelligentiam illam in omnibus similem fuisse intelligentiæ Beatorum, seu fuisse intuitivam, ut loquuntur theologi.
* al. ex ea æstuabat
* al. tantum
* al. habitabamus
* al. homines homines
* al. offerat
* al. operationes
ACTA ALIA, SIVE SECUNDA VITÆ PARS,
Præsertim ab anno trigesimo tertio ætatis usque ad obitum.
AUCTORE S. POSSIDIO, SANCTI DOCTORIS DISCIPULO, EJUSQUE PER ANNOS FERE QUADRAGINTA CONTUBERNALI.
Ex editione Romana anni 1731, quam cum vetusto Musei nostri codice, signato P. Ms. 5, contulimus.
Augustinus ep. & doctor Ecclesiæ, Hippone-regio in Africa (S.)
BHL Number: 0785
A. S. Possidio.
PRÆFATIO.
Inspirante rerum omnium factore, & gubernatore Deo, [Causam scribendi] mei memor propositi, quo per gratiam Salvatoris omnipotenti *, ac divinæ per fidem Trinitati servire decrevi, & antea in vita laïcorum, & nunc in officio episcoporum, studens ex qualicumque accepto ingenio & sermone ædificationi * prodesse sanctæ ac veræ Christi Domini Catholicæ Ecclesiæ, de vita ac moribus prædestinati, & suo tempore præsentati * sacerdotis optimi Augustini, quæ in eodem vidi, ab eoque audivi, minime reticere debeo a. Id enim etiam ante nos factitatum fuisse a religiosissimis sanctæ matris Ecclesiæ Catholicæ viris legimus & comperimus, qui divino afflati Spiritu, sermone proprio atque stilo, & auribus & oculis scire volentium, dicendo & scribendo similia studiosorum notitiæ intulerunt, quales quantique viri ex communi Domini gratia b in rebus humanis, & vivere & usque in finem obitus perseverare meruerunt.
[2] Idcirco ipse quoque dispensatorum omnium minimus, [& modum explicat auctor.] fide non ficta, qua Domino dominantium omnibusque bonis serviendum & placendum est fidelibus, de prædicti venerabilis Viri & exortu, & procursu, & debito fine, quæ per eum didici, & expertus sum, quam plurimis annis ejus inhærens caritati, ut Dominus donaverit, explicandum suscepi *. Verum summam quæso Majestatem, quo munus hujusmodi a me arreptum ita geram & peragam, ut nec Patris luminum offendam veritatem, nec bonorum Ecclesiæ filiorum ulla ex parte fraudare videar caritatem. Nec adtingam ea omnia insinuare, quæ idem beatissimus Augustinus in suis Confessionum libris de semetipso, qualis ante perceptam gratiam fuerit, qualisque jam sumpta viveret, designavit. Hoc enim * facere voluit, ut ait Apostolus, ne de se quisquam hominum supra, quam se esse noverat, aut de se auditum fuisset, crederet vel putaret, humilitatis sanctæ more utens, & jam nullum fallens c, sed laudem non suam, sed sui Domini, de propria liberatione ac munere quærens, ex iis videlicet, quæ jam perceperat; & fraternas preces poscens, de iis, quæ accipere cupiebat. Sacramentum igitur regis, ut angelica auctoritate prolatum est, “bonum est abscondere; opera autem Domini revelare, & confiteri, honorificum est”.
ANNOTATA.
a Debeo abest a Ms. nostro. Illud autem ubique designo in lectionibus variantibus ad marginem notatis per litteras Ms.
b Notat Joannes Salinas, in Vedastino codice & uno Floriacensi esse, per communis Domini gratiam, in Regio, ex communi Dominica gratia, uti est in nostro.
c In tribus Mss., ait Salinas, More utique nihilo fallens. Sic & fere in nostro, Humilitatis sanctæ more utique nihil fallens.
* in Ms. Omnipotentiæ Trinitatis
* al, ædificationis
* al. præelecti
* in Ms. suscipio
* in Ms. autem
CAPUT I.
Perversa ejus adolescentia, conversio ad frugem, baptismus, sacerdotium, & acta usque ad initium episcopatus.
[Sancti natales & adolescentia:] Ex Provincia ergo Africana a, civitate Thagastensi b, de numero curialium parentibus honestis & Christianis progenitus erat *; alitusque ac nutritus eorum cura, & diligentia, impensisque c, secularibus litteris eruditus apprime, omnibus videlicet disciplinis imbutus, quas liberales vocant. Nam & grammaticam prius in sua * civitate, & rhetoricam in Africæ capite Carthagine postea docuit. Consequenti etiam tempore trans mare in urbe Roma, & apud Mediolanum, ubi tunc imperatoris Valentiniani d minoris comitatus fuerat constitutus. In qua urbe tunc episcopatum administrabat acceptissimus Deo, & in optimis viris præclarissimus sacerdos Ambrosius. Hujus interea verbi Dei prædicatoris frequentissimis in ecclesia disputationibus adstans in populo, intendebat suspensus, atque affixus.
[4] [conversio ex hæresi Manichæorum, & baptismus:] Verum aliquando Manichæorum apud Carthaginem adolescens fuerat errore seductus: & ideo ceteris suspensior aderat, ne quid vel pro ipsa, vel contra ipsam hæresim diceretur. Et prævenit* Dei liberatoris clementia sui sacerdotis cor pertractantis, ut contra illum errorem incidentes Legis solverentur quæstiones: atque ita edoctus, sensim atque paulatim hæresis illa miseratione divina ejus ex animo pulsa est: protinusque ipse in fide Catholica confirmatus, proficiendi in religione eidem amoris ardor innatus * est, quo propinquantibus diebus sanctis Paschæ salutis aquam perciperet. Et factum est divina præstante opitulatione, ut per illum talem ac tantum antistitem Ambrosium, & doctrinam salutarem Ecclesiæ Catholicæ, & divina perciperet Sacramenta e.
[5] Moxque ex intimis cordis medullis conversus ad Deum f, [relinquit spem omnem terrenorum,] spem omnem, quam habebat in seculo, dereliquit; jam non uxorem, non filios carnis, non divitias, non honores seculi quærens: sed g Deo cum suis servire statuit, in illo, & ex illo pusillo grege esse studens, quem Dominus alloquitur, dicens: “Nolite timere pusillus grex: quoniam complacuit Patri vestro dare vobis regnum. Vendite quæ possidetis, & date eleemosynam: facite vobis sacculos non veterascentes, thesaurum non deficientem in cælis” & cetera. Et illud, quod dicit iterum Dominus, idem Vir sanctus facere cupiens, “Si vis esse perfectus, vende omnia, quæ habes, & da pauperibus, & habebis thesaurum in cælis, & veni sequere me”. Et super fidei fundamentum ædificare desiderans, non ligna, fœnum, & stipulam, sed aurum, argentum, & lapides pretiosos. Et erat tunc annis major triginta, sola superstite matre h, sibique adhærente, & de suscepto ejus proposito serviendi Deo amplius, quam de carnis nepotibus exultante. Nam ejus pater antea defunctus erat. Renuntiavit etiam scholasticis, quos rhetoricam * docebat, ut sibi magistrum alium providerent, eo quod servire Deo ipse decrevisset.
[6] Ac placuit ei, percepta gratia i, cum aliis civibus & amicis suis, [& cum sociis secedit: venit Hipponem-regium,] Deo pariter servientibus, ad Africam, & propriam domum agrosque remeare. Ad quos veniens, & in quibus constitutus, ferme triennio, & a se jam alienatis k curis secularibus, cum iis, qui eidem adhærebant, Deo vivebat, jejuniis, orationibus, bonisque operibus, in lege Domini meditans die ac nocte. Et de iis *, quæ sibi Deus cogitanti, atque oranti intellecta revelabat, & præsentes, & absentes sermonibus ac libris docebat. Contigit forte eodem tempore, ut quidam ex iis, quos dicunt Agentes in rebus, apud Hipponem-regium l constitutus, bene Christianus, Deumque timens, comperta ejus bona fama atque doctrina, desideraret atque optaret eum videre, promittens se posse mundi hujus omnes contemnere cupiditates atque illecebras, si aliquando ex ejus ore Dei verbum audire meruisset. Quod quum ad se fideli fuisset relatione delatum, liberare m animam cupiens ab hujus vitæ periculis, morteque æterna, ad memoratam ultro atque confestim venit civitatem, & hominem visum alloquutus frequentius, atque exhortatus est, quantum Deus donabat, ut quod Deo voverat, redderet *. Ac * se ille de die in diem facturum pollicebatur, nec tamen in ejus tunc hoc implevit præsentia: sed vacare * utique, & inane esse non potuit, quod per tale vas mundum, & in honore, utile Domino, & ad omne opus bonum paratum, in omni loco divina gerebat providentia.
[7] Eodem itaque tempore in ecclesia Hipponensi Catholica Valerius n sanctus episcopatum gerebat. [ubi presbyter ordinatur,] Qui quum, flagitante ecclesiastica necessitate, de providendo & ordinando presbytero civitati * plebem Dei alloqueretur & exhortaretur; jam scientes Catholici sancti Augustini propositum & doctrinam, manu injecta, (quoniam, & idem in populo securus, & ignarus quid futurum esset, adstabat: solebat autem laïcus, ut nobis dicebat, ab eis tantum ecclesiis, quæ non haberent episcopos, suam abstinere præsentiam:) eum ergo tenuerunt, &, ut in talibus consuetum o est, episcopo ordinandum intulerunt, omnibus id uno consensu & desiderio fieri perficique petentibus, magnoque studio & clamore flagitantibus, ubertim eo flente: nonnullis quidem lacrymas ejus, ut nobis ipse retulit, tunc superbe interpretantibus, & tamquam eum consolantibus ac dicentibus, quia & locus presbyterii, licet ipse majore dignus esset, appropinquaret * tamen episcopatui: quum ille Homo Dei, ut nobis retulit, majori consideratione intelligeret, & gemeret, quam multa, & magna suæ vitæ pericula de regimine & gubernatione ecclesiæ impendere jam, ac provenire spectaret, atque ideo fleret. Et eorum, ut voluerunt, completum est desiderium.
[8] [ac monasterium instituit:] Factus ergo * presbyter monasterium intra ecclesiam mox instituit: & cum Dei servis vivere cœpit secundum modum & regulam sub p sanctis Apostolis constitutam; maxime ut nemo quidquam proprium in illa societate haberet, sed eis essent omnia communia, & distribueretur unicuique, sicut opus erat: quod jam ipse prior fecerat, dum de transmarinis ad sua remeasset. Sanctus vero Valerius ordinator ejus, ut erat vir pius, & Deum timens, exultabat, & Deo gratias agebat, suas exauditas a Domino fuisse preces, quas se frequentissime fudisse narrabat, ut sibi divinitus homo concederetur talis, qui posset verbo Dei, & doctrina salubri Ecclesiam Domini ædificare: cui rei se homo natura Græcus, minusque Latina lingua, & litteris instructus, minus utilem pervidebat.
[9] [prædicat etiam coram episcopo,] Et eidem Presbytero potestatem dedit coram se q in ecclesia Euangelium prædicandi, ac frequentissime tractandi; contra usum quidem, & consuetudinem Africanarum ecclesiarum: unde etiam ei nonnulli episcopi detrahebant. Sed ille vir venerabilis ac providus, in Orientalibus ecclesiis id ex more fieri sciens & certus, & utilitati Ecclesiæ consulens, obtrectantium non curabat linguas, dummodo factitaretur a presbytero, quod a se episcopo impleri minime posse cernebat. Unde accensa & ardens elevata super candelabrum lucerna, omnibus, qui in domo erant, lucebat. Et postea currente & volante hujusmodi fama, bono præcedente exemplo, accepta ab episcopis potestate, presbyteri nonnulli coram episcopis, populis tractare cœperunt verbum Dei r.
[10] [disputat cum Fortunato Manichæo,] Sane in illa tunc Hipponensi urbe Manichæorum pestilentia quam plurimos vel cives vel peregrinos infecerat & penetraverat, seducente & decipiente ejusdem hæresis quodam presbytero, nomine Fortunato s, ibidem conversante atque manente. Interea Hipponenses cives, & * peregrini Christiani tam Catholici, quam etiam Donatistæ adeunt t presbyterum, ac deposcunt, ut illum hominem Manichæorum presbyterum, quem doctum credebant, videret, & cum eodem de Lege tractaret. Quod idem, ut scriptum est. “paratus ad responsionem * omni poscenti se rationem de fide, & spe quæ in Deum est, potensque exhortari in doctrina sana, & contradicentes redarguere”, minime renuit. Sed utrum etiam ille hoc fieri vellet, sciscitatus est. At illi confestim ad ipsum Fortunatum id detulerunt, petentes, & exhortantes, ac flagitantes, quod id minime recusaret.
[11] Sane quoniam idem Fortunatus jam apud Carthaginem sanctum noverat Augustinum, [præsente populo,] adhuc in eodem secum errore constitutum; cum eodem congredi pavitabat. Verumtamen suorum maxime instantia coactus, ac verecundatus, promisit in cominus se esse venturum, certamenque disputandi subiturum. Unde condicto die & loco convenerunt in unum, concurrentibus quam plurimis studiosis turbisque curiosis, & apertis notariorum tabulis, disputatio cœpta primo, & secundo finita est die.
[12] In qua ille Manichæus præceptor, ut gestorum continet fides, [eumque superat:] nec Catholicam assertionem potuit vacuare, nec Manichæorum sectam veritate subnixam valuit comprobare: sed responsione deficiens ultima, collaturum se cum suis majoribus ea, quæ refellere non potuit, prosequutus est; & si sibi forte de his satis minime fecissent, suæ animæ consulturum: atque ita ab omnibus, apud quos magnus & doctus videbatur, nihil valuisse in suæ sectæ assertione judicatus est. Qua ille confusione affectus, & sequenti tempore de Hipponensi civitate profectus, ad eam amplius non remeavit: ac sic per memoratum Dei Hominem omnium cordibus, vel qui aderant, vel qui absentes illa, quæ gesta sunt, cognoverant *, error ille ablatus, Catholica est intimata ac retenta sincera Religio.
[13] Et docebat ac prædicabat ille privatim & publice, [scribit varia contra hæreticos,] in domo & in ecclesia, salutis verbum cum omni fiducia adversus Africanas hæreses, maximeque contra Donatistas, Manichæos & Paganos u, libris confectis, & repentinis * sermonibus, ineffabiliter admirantibus Christianis & collætantibus *, & hoc ipsum, ubi poterant, non tacentibus, sed * diffamantibus. Sicque x, adjuvante Domino, levare in Africa Ecclesia Catholica exorsa est caput, quæ multo tempore illic, convalescentibus hæreticis, præcipueque rebaptizante Donati parte, majorem multitudinem * Afrorum, seducta & oppressa * jacebat.
[14] Et hos ejus libros sive tractatus mirabili Dei gratia procedentes ac profluentes, * instructos rationis copia, atque auctoritate sanctarum Scripturarum, ipsi quoque hæretici concurrentes cum Catholicis ingenti ardore audiebant: & quisquis, ut voluit & potuit, notarios adhibens *, etiam ea, quæ dicebantur, excepta descripsit. Et inde jam per totum Africæ corpus præclara doctrina odorque suavissimus Christi diffusus * & manifestatus est, congaudente quoque, eo comperto *, Ecclesia Dei transmarina. Quoniam sicut, “dum patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra: ita etiam quum glorificatur unum membrum, congaudent omnia membra y”.
ANNOTATA.
a Libentius legerem Africæ, ut Mss. tres codices Vaticani ferunt, ait Salinas. Ratio illius est, quod provincia Africana proconsularem designet proprie, cum Sanctus in Numidia sit natus. At Possidius fortasse ad propriam illam significationem minus attendit.
b De Sancti patria, urbeque natali actum est in Commentario num. 16, & deinde de ejus parentibus,aliisque, quæ ordine quæri poterunt, dum hic brevitatis causa non explicantur aut assignantur.
c Duo codices Vatic., ut notat Salinas, habent: Impensius secularibus litteris eruditus, apprime omnibus disciplinis imbutus. Quæ lectio forte melior, cum constet, Sanctum Romaniani quoque impensis adjutum fuisse in studiis.
d Valentinianus II Junior passim vocatur, qui cum fratre Gratiano, ac post ipsum, in Occidente imperavit.
e Codex Regius cum nostro divinum perciperet Sacramentum.
f Conversus ad Deum omittitur in codice nostro.
g In editis aliis soli Deo. In uno Vaticano cod.: Sed Deo servire constituens; in altero, sed Deum, cui servus esse constituit.
h Aliqui codices addunt nomen matris Monica, & deinde patris Patricius, ut observat Salinas.
i In editis aliis additur baptismi, non in Mss.
k In Mss. variis omittitur curis secularibus. Codex Regius 1025, ut notat Salinas, & a se jam alienatis pristinis vitiis. Duo alii alienatus pro alienatis.
l Hippo-regius urbs erat Numidiæ maritima, atque hodieque in ditione Algeriana est sita, ac Bona dicitur, ut geographi passim habent. De altero Hippone in Zeugitana sito agit Cellarius in antiqua Geographia Africæ pag. 102. De Hippone-Regio idem disputat pag. 112.
m Codices duo Vatic. cum nostro, liberari.
n Quæ de Valerio episcopo nota sunt, vel hic sequentur, vel dicta sunt in Commentario locis variis. Collegit ea Tillemontius tom. 13 Monumentorum in Augustino art. 60.
o Hujus consuetudinis, qua viros præclaros ad presbyteratum vi pertrahebant, multa exempla affert Salinas: additque ordinationes illas violentas jure merito fuisse prohibitas ab Ecclesia.
p Cod. Vat. 118, ut notat Salinas, ab Apostolis.
q Hinc inferri nequit, presbyteros omnino non prædicasse in Africa ante Augustinum, sed solum, id non fecisse præsente episcopo. Videri potest Salinas in notis ad hunc locum, & Tillemontius art. 62.
r Verbum Dei omittitur in Ms. nostro.
s Disputatio contra Fortunatum latius exposita est in Commentario num. 264 & seqq.
t In editis aliis additur, Augustinum, uti & in Ms. nostro, licet id abesse a suis Mss. testetur Salinas.
u In prioribus editionibus legebatur Pelagianos, repugnantibus omnibus Mss., inquit Salinas, qui & observat Pelagianos necdum notos fuisse, dum Augustinus erat presbyter.
x Cod. Reg. apud Salinas: Sicque dono Dei pax in Africana ecclesia orta est, apud quam multo tempore &c. In Mss. Benedictinorum & nostro, atque Dei dono levare.
y In editis additur, ait Salinas, Per idem tempus coram episcopis hoc illi jubentibus, qui plenarium totius Africæ concilium Hippone agebant, de fide & symbolo presbyter adhuc Augustinus disputavit. Quæ verba ex lib. 1 Retract. cap. 17 huc translata, recte observat, cum in nullis habeantur Mss.
* in Ms. additur Augustinus
* in Ms. propria
* in Ms. provenit
* in Ms. injectus
* Ms. Rhetor
* Ms. his
* in Ms. reddidisset
* al. hæc
* al. vacuum
* Editio Lugd. Civitatis
* in Ms. propinquaret
* in Ms. factusque
* Ms. vel
* in Ms. confessionem
* in Ms. cognoverunt
* al. repetitis
* in Ms. conlaudantibus
* in Ms. &
* in Ms. majore multitudine
* in Ms. & pressa & obsessa libri ejus magni fiunt.
* Ms. addit omni
* Ms. adhibentes .. descripserunt
* Ms. diffusa &c.
* Ms. id comperta
CAPUT II.
Electio ad episcopatum Hipponensem, & varia in eo gesta adversus Donatistas hæreticos, horumque furor.
[Sanctus, agente id Valerio episcopo,] Ille vero beatus senex Valerius ceteris ex hoc amplius exultans, & Deo gratias agens de concesso sibi speciali beneficio, metuere cœpit, ut est humanus animus, ne ab alia ecclesia sacerdote privata, ad episcopatum quæreretur, & sibi auferretur: nam & id provenisset, nisi & hoc idem episcopus cognito, ad locum secretum eum transire curasset, atque occultatum a quærentibus minime inveniri fecisset. Unde amplius formidans idem venerabilis senex, & sciens se corpore & ætate infirmissimum, egit secretis litteris apud primatem episcoporum * Carthaginensem a, allegans imbecillitatem corporis fui ætatisque gravitatem, & obsecrans, ut Hipponensi ecclesiæ ordinaretur episcopus, quo suæ cathedræ non tam succederet, sed consacerdos accederet Augustinus. Et quæ optavit & rogavit satagens, rescripto impetravit.
[16] Et postea petito b ad visitandum & adveniente ad ecclesiam Hipponensem tunc primate Numidiæ Megalio Calamensi c episcopo, [consecratus, eo vivente, episcopus,] & Valerius antistes * episcopis, qui forte tunc aderant, & clericis omnibus Hipponensibus, & universæ plebi inopinatam cunctis suam insinuat tunc voluntatem: omnibusque audientibus gratulantibus, atque id fieri perficique ingenti desiderio clamantibus, episcopatum suscipere contra morem Ecclesiæ, suo vivente episcopo, Presbyter recusabat. Dumque illi fieri solere, ab omnibus suaderetur, atque id ignaro transmarinis & Africanis Ecclesiæ exemplis probaretur, compulsus atque coactus succubuit, & episcopatus curam d & majoris loci ordinationem suscepit. Quod in se * postea fieri non debuisse, ut vivo suo episcopo ordinaretur, & dixit & scripsit, propter concilii universalis vetitum, quod jam ordinatus didicit: nec quod sibi factum esse doluit, aliis fieri voluit e. Unde etiam sategit, ut conciliis constitueretur episcoporum, ab ordinatoribus deberi ordinandis vel ordinatis omnium statuta sacerdotum in notitiam esse deferenda.
[17] Atque ita factum est, ut episcopus multo instantius ac ferventius majore auctoritate, [laborat strenue ad Donatistas] non adhuc in una tantum regione, sed ubicumque rogatus venisset, verbum salutis æternæ alacriter ac gnaviter f, pullulante atque crescente Domini Ecclesia, prædicaret *, paratus semper poscentibus reddere rationem de fide & spe, quæ in Deum est. Et ejus dicta atque excepta, maxime Donatistæ in eadem Hipponensi vel vicina manentes civitate, ad suos episcopos deferebant. Quæ quum audissent, & contra forte aliquid dicerent, aut a suis refellebantur, aut eadem responsa ad sanctum Augustinum deferebantur, eisque compertis *, patienter ac leniter, & ut scriptum est, “cum timore & tremore salutem omnium g operabatur”: ostendens, quam nihil illi refellere voluerint ac valuerint, quamque verum manifestumque sit, quod Ecclesiæ Dei fides tenet ac docet.
[18] Et hæc diebus ac noctibus ab eodem jugiter agebantur. [reducendos ad Ecclesiam,] Nam & Epistolas privatas ad quosque ejusdem erroris episcopos h, & eminentes scilicet laïcos dedit, ratione reddita admonens atque exhortans, ut vel ab illa se pravitate corrigerent, vel certe ad disputationem venirent. At illi caussæ diffidentia i ne quidem k umquam rescribere voluerunt: sed irati furiosa loquebantur, atque seductorem & deceptorem animarum Augustinum esse, & privatim & publice conclamabant; & ut lupum occidendum esse in defensionem gregis sui, dicebant & tractabant; omniaque peccata a Deo indubitanter esse credendum posse dimitti iis *, qui hoc facere ac perficere potuissent, nec Deum timentes, nec homines erubescentes l. Et ut eorum caussæ diffidentia cunctis innotesceret, elaboravit: & publicis gestis conventi, non sunt ausi conferre m.
[19] [furentibus eorum Circumcellionibus,] Habebant etiam iidem Donatistæ per suas pene omnes ecclesias inauditum hominum genus perversum ac violentum, velut sub professione continentium ambulantes, qui Circumcelliones n dicebantur. Et erant in ingenti numero & turbis per omnes pene * Africanas regiones constituti. Qui malis imbuti doctoribus, audacia superba, & temeritate illicita, nec suis, nec alienis aliquando parcebant, contra jus fasque in caussis * interdicentes * hominibus: & nisi obedissent, damnis gravissimis & cædibus afficiebantur *, armati diversis telis, bacchantes per agros villasque, usque ad sanguinis effusionem accedere non metuentes.
[20] [& Catholicos crudeliter persequentibus:] Sed dum Verbum Dei sedulo prædicaretur, & cum his, qui oderant pacem, pacis ratio haberetur; illi loquentem debellabant gratis, & quum adversus eorum dogma veritas innotesceret, qui volebant & poterant, sese inde vel eripiebant vel subducebant, & paci atque unitati Ecclesiæ cum suis, quibus poterant, cohærebant. Unde illi sui erroris congregationes minui videntes, atque augmentis Ecclesiæ invidentes, accensi exardescebant ira gravissima, & intolerabiles persecutiones unitati Ecclesiæ compacti o faciebant; ipsisque p sacerdotibus Catholicis & ministris aggressiones diurnas atque nocturnas, direptionesque rerum omnium inferebant. Nam & multos Dei servos cædibus debilitaverunt. Aliquibus etiam calcem cum aceto in oculos miserunt, aliosque occiderunt. Unde etiam suis iidem Donatistæ rebaptizatores in odium veniebant.
[21] [evocati ex monasterio Augustini] Proficiente q porro doctrina divina, sub sancto & cum sancto Augustino in monasterio Deo servientes, ecclesiæ Hipponensi clerici ordinari cœperunt. Ac deinde innotescente & clarescente de die in diem Ecclesiæ Catholicæ r prædicationis veritate, sanctorumque servorum Dei proposito, continentia, & paupertate profunda, ex monasterio s, quod per illum memorabilem Virum & esse & crescere cœperat, magno desiderio poscere atque accipere episcopos & clericos pax Ecclesiæ atque unitas & cœpit primo, & postea consequuta est.
[22] [ad cathedras, egregie cum eo laborant:] Nam ferme decem t, quos ipse novi, sanctos ac venerabiles viros continentes & doctissimos, beatus Augustinus diversis ecclesiis, nonnullis quoque eminentioribus, rogatus dedit. Similiterque & ipsi ex illo * sanctorum proposito venientes, Domini ecclesiis propagatis, & monasteria instituerunt; & studio crescente ædificationis Verbi Dei, ceteris ecclesiis promotos fratres ad suscipiendum sacerdotium præstiterunt. Unde per multos & in multis salubris fidei, spei, & charitatis Ecclesiæ innotescente doctrina, non solum per omnes Africæ partes, verum etiam in transmarinis, & per libros editos atque in Græcum u sermonem translatos, ab illo uno Homine, & per illum multis, favente Deo, multa innotescere meruerunt. Atque hinc, ut scriptum est, “peccator videns irascebatur, dentibus suis frendebat *, & tabescebat”: servi autem Dei *, ut dictum est, “cum his qui oderant pacem, erant pacifici, & quum loquerentur, debellabantur gratis ab eis”.
[23] Aliquotiens vero etiam vias armati iidem Circumcelliones contra famulum Dei Augustinum * obsederunt, [Sanctus errore viæ evadit insidias hæreticorum:] dum forte iret rogatus ad visitandas, instruendas & exhortandas Catholicas plebes, quod ipse frequentissime faciebat. Et aliquando contigit, ut illi succenturiati hactenus perderent captionem: evenit enim Dei quidem providentia, sed ductoris hominis errore, ut per aliam viam cum suis comitibus Sacerdos, quo tendebat, venisset, atque per hunc, quem postea cognovit errorem, manus impias evasisset. Et quum in * omnibus liberatori Deo gratias egisset, omnino suo more illi furentes x nec laïcis nec clericis pepercerunt, sicut publica contestantur gesta.
[24] Interea silendum non est, quod ad laudem Dei per illius tam egregii in Ecclesia Viri studium domusque Dei zelum adversus prædictos rebaptizatores Donatistas gestum, [victus a Possidio in disputatione episcopus Donatistarum,] & perfectum est. Quum forte unus y ex iis, quos de suo monasterio & clero episcopos Ecclesiæ propagaverat, ad suam curam pertinentem Calamensis ecclesiæ diœcesim visitaret, & quæ didicerat, pro pace Ecclesiæ contra illam hæresim prædicaret, factum est, ut medio itinere eorum insidias incurrisset, & pervasum cum omnibus illi comitantibus, sublatis animalibus & rebus, injuriis & cæde eum gravissima affecissent. De qua re, ne pacis Ecclesiæ amplius impediretur profectus, defensor Ecclesiæ inter leges non siluit. Et præceptus est Crispinus, qui eisdem Donatistis in Calamensi civitate & regione episcopus fuit, prædicatus * scilicet & multi temporis, & doctus ad multam z teneri aurariam, publicis legibus contra hæreticos constitutam. Qui resultans legibus præsentatus, quum apud proconsulem se negaret hæreticum, oborta est necessitas, ut illi recedente Ecclesiæ defensore, a Catholico episcopo resisteretur, & convinceretur eum esse, quod se fuisse negaverat: quoniam si ab eodem dissimularetur, forte Catholicus episcopus ab ignorantibus hæreticus crederetur, illo se quod erat negante, atque ita ex hac desidia infirmis scandalum nasceretur.
[25] Et memorabili Augustino antistite omnimodis instante, [Donatistæ mulctati imperatoriis legibus:] ad controversiam ambo illi Calamenses episcopi venerunt, & de ipsa diversa communione tertio conflictum secum egerunt, magna populorum Christianorum multitudine causæ exitum, & apud Carthaginem, & per totam Africam exspectante: atque ille Crispinus proconsulari & libellari sententia est pronuntiatus hæreticus. Pro quo ille apud Cognitorem Catholicus episcopus intercessit, ne auraria multa exigeretur; & ei est beneficium impetratum. Unde quum ingratus ad piissimum principem provocasset, & ab imperatore relationi debitum est responsum solutum, & consequutum est præceptum, nullo prorsus loco hæreticos Donatistas esse debere, & eos ad vim legum omnium contra hæreticos latarum ubique teneri debere. Ex quo & judex, & Officium aa, & idem Crispinus, quod minime fuerit exactus, præcepti sunt denas auri libras fisci juribus inferre. Sed protinus opera data est per Catholicos episcopos, præcipue per sanctæ memoriæ Augustinum, ut illa omnium condemnatio principis dimitteretur indulgentia: & Domino adjuvante perfectum est. Qua diligentia & sancto studio multum crevit Ecclesia.
[26] [multi illorum conversi post collationem,] Et de his omnibus pro pace Ecclesiæ gestis, Augustino Dominus & hic palmam dedit, & apud se justitiæ coronam reservavit: ac magis magisque, juvante Christo, de die in diem augebatur & multiplicabatur pacis unitas, & Ecclesiæ Dei fraternitas. Et id maxime factum est post * collationem, quæ ab universis episcopis Catholicis apud Carthaginem cum eisdem Donatistarum episcopis postmodum facta est, id jubente gloriosissimo & religiosissimo imperatore Honorio bb, propter quod perficiendum etiam * a suo latere tribunum & notarium Marcellinum cc in * Africam judicem miserat. In qua controversia illi omnimodis confutati, atque de errore a Catholicis convicti, sententia Cognitoris notati sunt, & post eorum appellationem, piissimi Regis responso juste * inter hæreticos condemnati sunt. Ex qua ratione solito amplius eorum episcopi cum suis clericis & plebibus communicaverunt, & pacem tenentes Catholicam, multas eorum persecutiones usque ad membrorum amputationem & internecionem pertulerunt. Et totum illud bonum, ut dixi, per sanctum illum Hominem, consentientibus nostris * episcopis & pariter satagentibus, & cœptum & perfectum est.
[27] [& Emeritus, multa jactans contra Catholicos,] Porro autem quoniam post illam, quæ cum Donatistis facta est, collationem, non defuerunt, qui dicerent, permissos non fuisse eosdem episcopos apud potestatem, quæ caussam audivit, dicere omnia pro suis partibus, quoniam Catholicæ communionis Cognitor suæ favebat Ecclesiæ: licet hoc deficientes & victi ad excusationem jactarent, quandoquidem & ante controversiam iidem hæretici Catholicæ communionis eumdem esse noverant, & quum * ab eodem convenirentur publicis gestis, quod ad collationem occurrerent, se esse facturos prosequuti sunt. Poterant utique suspectum eum habentes recusare congressum.
[28] [in publica disputatione] Tamen Omnipotentis Dei præstitit auxilium, ut postea in Cæsariensi dd Mauritaniæ civitate constitutus venerabilis memoriæ Augustinus, quo eum venire cum aliis ejus coëpiscopis sedis Apostolicæ litteræ compulerant *, ob terminandas videlicet alias Ecclesiæ necessitates: hac ergo occasione provenit, ut Emeritum ee ejusdem loci Donatistarum episcopum, quem suæ sectæ præcipuum in illa collatione habuerunt defensorem, videret, & cum eodem publice in ecclesia, populo adstante diversæ communionis, ex hoc ipso disputaret, & provocaret gestis ecclesiasticis, ut quod forte, sicut dicebant, prosequi potuit in collatione, sed * permissus non erat, in præsenti sine alicujus potestatis prohibitione aut potentia securus dicere minime dubitaret, & in sua civitate suis omnibus præsentibus civibus fiducialiter propriam defendere communionem non denegaret *.
[29] Ille neque hac hortatione *, nec suorum parentum & civium instanti petitione id facere voluit, [ab Augustino confusus.] qui ei pollicebantur, se ad ejus redituros communionem, etiam cum discrimine patrimoniorum salutisque suæ temporalis, si modo Catholicam superaret assertionem. At ille amplius dicere illis gestis nihil voluit, nec valuit, nisi tantum: “Jam illa, inquit, gesta continent apud Carthaginem inter episcopos confecta, utrum vicerimus, an victi fuerimus”. Et alio loco, dum a notario, ut responderet, admoneretur, & reticeret, ejus cunctis manifestata * diffidentia, Ecclesiæ Dei augmenta ac firmamenta provenerunt. Quisquis ergo diligentiam & operam beatissimæ memoriæ Augustini pro Ecclesiæ Dei statu cognoscere plenius voluerit, etiam illa percurrat gesta: & inveniet quæ vel qualia protulerit, quibus illum doctum, eloquentem, & prædicatum hominem provocarit, hortatusque fuerit, ut pro suæ defensione partis, quod vellet, ediceret; illumque victum cognoscet.
ANNOTATA.
a Episcopus Carthaginensis & totius Africæ primas tunc erat Aurelius, qui cum Augustino multum laboravit contra hæreticos. Gesta ejus refert Tillemontius tom. 12 Monument. Eccl., & sanctum vocat. Majores autem nostri nomen ipsiusmemorant inter prætermissos ad 20 Julii, at tunc ignorarunt, opinor, memoriam ejus annuntiari eodem die in Kalendario antiquissimo ecclesiæ Carthaginensis, edito per Mabillonium tom. 3 Analectorum pag. 398. Quapropter in Supplemento Operis ad dictum diem de eo erit agendum.
b Sic Mss., ait Salinas, editi vero. “Post quam petitionem ad visitandum adveniente”.
c Megalius primum Augustini ordinationi restitit, eumque falso accusavit, ut dictum in Commentario num. 309; sed, petita falsæ accusationis venia, eumdem consecravit. Porro Calama, cujus fit mentio apud Augustinum, urbs erat Numidiæ mediterranea: primas autem Megalius, quia senior inter episcopos Numidiæ.
d Codices pene omnes, teste editore, cum nostro omittunt, & episcopatus curam.
e De hisce quoque in Commentario § 22,
f Apud Salinas codex unus, cui consentit noster, cum editis aliis, suaviter.
g Duo codices apud Salinas, & noster, hominum.
h Mss. quatuor apud Salinas cum nostro, Episcopos eminentes scilicet, & laïcos dedit.
i Editiones aliquæ cum nostro codice habent, causa diffidentiæ.
k Codex unus, apud Salinas, nihil rescribere voluerunt; sed irati furiose loquebantur.
l Cod. unus, ut notat Salinas, cum nostro, reverentes.
m Hæc omnia, quæ gesta cum Donatistis referuntur hoc capite, latius exposita invenies in Commentario § 30, 31, 32, & 33.
n In codice nostro, & aliquot aliis apud Salinas Circelliones, de quibus varia notata sunt apud Salinas, & in Commentario mox assignato.
o Codex 541 apud Salinas, cum pactis faciebant.
p Ibidem cod. Vat. 1190, justis Catholicisque sacerdotibus.
q Aliquot codices apud Salinas, proficientes.
r Cisterciensis codex, ait Salinas, Ecclesia Catholica.
s De hoc monasterio consule § 18 & 25 Commentarii.
t Salinas hoc loco notat sequentia: Præter ipsum (Possidium,) qui fuit Calamæ episcopus, ex his decem, septem in nostram venere notitiam: nempe Alypius Thagastensis, Evodius Uzalensis, Profuturus Cirtensis Numidiæ metropolitanus, Fortunatus ejusdem successor, Severus Milevitanus, Urbanus Siccensis, & Peregrinus. De his & pluribus agit Tillemontius in Augustino art. 63: at non æque certi sumus de omnibus.
u Non audet asserere Salinas, libros per ipsum Augustinum translatos fuisse in Græcum sermonem, neque id mihi est verisimile, aut assertum a Possidio; licet Sanctus Græci sermonis non esset ignarus, ut ostensum est in Commentario § 3.
x Hanc voculam, quæ in aliis non est, auctoritate cod. 541 posuimus, inquit Salinas.
y Unus ille est ipse Possidius, ut dictum in Commentario num. 433 & 434.
z Mulcta hæc erat decem librarum auri. Adi Commentarium num. 438.
aa Officium hic designat rei forensis ministros.
bb Imperare cœpit Honorius, si prætermittamus annos, quibus titulum imperatoris habuit vivente patre, anno 395, obiit anno 423. De legibus ab eo contra Donatistas latis quædam dicta sunt in Commentario.
cc De S. Marcellino piissimo tribuno & deinmartyre egimus ad diem 6 Aprilis. Vide etiam Commentarium num. 456.
dd Cæsarea Mauritaniæ urbs erat maritima, cujus antiqua nomina ubi exposuerat Cellarius in Geographia antiqua Africæ, de hodierno nomine pag. 128 addit hæc verba: Plures in eo consentiunt, esse Cæsaream, quam hodie Alger vocant, armis & piratica famosam: quod barbaricum ejus nomen non mediocriter confirmat.
ee De Emerito plura in Commentario num. 467.
* al. episcopum
* in Ms. Valerio episcopo .. insinuante
* in Ms. ipse
* in Ms. prædicabat
* in Ms. eaque comperta
* in Ms. his
* in Ms. fere
* al. incautis
* in Ms. intercedentes
* al. afficiebant
* al. ex illorum
* in Ms. fremebat
* in Ms. tui
* in Ms. famulo Dei Augustino
* Ms. suis
* in Ms. prædicator
* Lov. per
* abest a Ms. etiam
* Ms. ad
* in Ms. injusti
* Ms. non habet nostris
* Ms. dum
* Ms. compulerunt
* Ms. &
* Ms. denegasset
* Ms. nec hac oratione
* Ms. facta .. manifesta
CAPUT III.
Certamina sancti Præsulis contra hæreticos Manichæos, Arianos, ac Pelagianos.
[Sanctus in prædicatione abductus a disputatione proposita,] Scio item non solus ipse, verum etiam alii fratres & conservi, qui nobiscum tunc intra Hipponensem ecclesiam cum eodem sancto Viro vivebant, nobis pariter ad mensam constitutis eum dixisse: Advertistis hodie in ecclesia meum sermonem, ejusque initium & finem contra meam consuetudinem processisse, quoniam non eam rem terminatam explicuerim, quam proposueram, sed pendentem reliquerim? Cui respondimus: Ita nos in tempore miratos fuisse scimus & recognoscimus. At ille: Credo, ait, quod * forte aliquem errantem in populo Dominus per nostram oblivionem & errorem doceri & curari voluerit, in cujus manu sunt & nos & sermones nostri. Nam quum propositæ quæstionis latebras * pertractarem, in aliud sermonis excursu perrexi; atque ita non conclusa vel explicata quæstione, disputationem terminavi, magis adversum Manichæorum errorem, unde nihil dicere decreveram, disputans, quam de iis, quæ asserere proposueram.
[31] [Manichæum convertit:] Et post hæc, nisi fallor, ecce alia die vel post biduum venit quidam Firmus a nomine, negotiator, & intra monasterium sedente sancto Augustino, nobis coram, ad pedes ejus genibus provolutus sese jactavit, lacrymas fundens, & rogans, ut pro suis delictis Sacerdos cum Sanctis * Dominum precaretur, confitens quod Manichæorum sectam sequutus fuisset, & in ea quam plurimis annis vixisset, & propterea pecuniam multam ipsis Manichæis, vel eis, quos dicunt electos, incassum erogasset: ac se in Ecclesia, Dei misericordia, fuisse ejus tractatibus nuper correctum atque Catholicum factum. Quod & ipse venerabilis Augustinus, & nos, qui tunc aderamus, ab eodem diligenter inquirentes, ex qua re potissimum in illo tractatu sibi fuerit satisfactum, & referente eo, nobisque omnibus sermonis seriem recognoscentibus, profundum consilium Dei pro salute animarum admirantes & stupentes, glorificavimus sanctum ejus nomen, & benediximus; qui quum voluerit, & unde voluerit, & quomodo voluerit, & per scientes & per nescientes salutem operatur animarum. Et ex eo ille homo proposito servorum Dei adhærens, negotiatoris dimisit actionem, & proficiens in Ecclesiæ membris, in alia regione ad presbyterii quoque Dei voluntate petitus & coactus accessit officium, tenens atque custodiens propositi sanctitatem: & forte adhuc usque in rebus humanis vivit trans mare constitutus.
[32] Apud Carthaginem quoque, dum per quemdam domus regiæ procuratorem, [turpitudines Manichæorum detectæ,] nomine Ursum, fidei Catholicæ hominem, ad quosdam Manichæorum, quos electos vel electas dicunt, præsentes perveniretur, atque ad ecclesiam ab eodem deducerentur & perducerentur, ab episcopis ad tabulas b auditi sunt. Inter quos etiam sanctæ memoriæ Augustinus fuit, qui præ ceteris illam * exsecrabilem sectam noverat, & eorum prodens ejusmodi damnabiles blasphemias ex locis librorum, quos illi accipiunt Manichæi, usque ad confessionem earumdem blasphemiarum eos perduxit: & quæ inter se illi suo more malo indigna & turpia facere consueverant *, feminarum illarum velut electarum proditione, illis Ecclesiasticis gestis declaratum est.
[33] Atque ita pastorum diligentia, Dominico gregi & augmentum accessit, [& Felix per Sanctum conversus.] & adversus fures atque latrones defensio competens procurata est. Cum quodam etiam Felice, de numero eorum, quos electos dicunt Manichæi c, publice in Hipponensi ecclesia notariis excipientibus disputavit populo adstante: & post secundam vel tertiam collationem ille Manichæus, frustrata vanitate & errore ipsius sectæ, ad nostram conversus est fidem d atque Ecclesiam, sicut eadem relecta docere poterit scriptura.
[34] Præterea cum quodam etiam Pascentio e comite domus regiæ Ariano, [Sanctus cum Pascentio comite Ariano] qui per auctoritatem suæ personæ fisci vehementissimus exactor, fidem Catholicam atrociter ac jugiter oppugnabat, & quam plurimos sacerdotes Dei simpliciori fide viventes, dicacitate ac potestate exagitabat & perturbabat, interpositis * honoratis & nobilibus viris, apud Carthaginem ab illo provocatus, coram contulit. Sed idem hæreticus tabulas atque stilum, quod * Magister noster & ante congressum & in congressu instantissime fieri volebat, ne adessent omni modo recusabat. Et dum id pernegasset, dicens, quod metu legum publicarum periclitari tabulis scriptis nollet; atque interpositis id placere Augustinus episcopus cum suis, qui aderant, consacerdotibus videret, ut absque ulla scriptura privatim disputarent, collationem suscepit: prædicens, ut postmodum contigit, quod post solutum conventum esse cuiquam posset liberum * forte dicere, nullo scripturæ documento, se dixisse, quod forte non dixerit, vel non dixisse, quod dixerit.
[35] [coram multis disputat;] Et miscuit cum eodem sermonem, atque asseruit, quid crederet, & ab illo, quid teneret, audivit, & vera ratione atque auctoritate Scripturarum probata * docuit, & ostendit nostræ fidei firmamenta: illius autem asserta nulla veritate, nulla Scripturarum sanctarum auctoritate suffulta docuit, & frustravit. Et ut a se invicem partes digressæ sunt, ille magis magisque iratus & furens, mendacia multa pro fide sua falsa jactabat, victum esse a se ipso proclamans multorum ore laudatum Augustinum. Quæ quum f minime laterent, coactus est ad ipsum scribere Pascentium, propter illius metum omissis nominibus conferentium, & in eis litteris quidquid inter partes dictum vel gestum fuerat, fideliter intimavit; ad ea, si negarentur, probanda magnam testium habens copiam, clarissimos scilicet atque honorabiles, qui tunc aderant, viros. Atque g ille ad duo sibi directa scripta, unum vix reddidit rescriptum, in quo magis injuriam facere, quam suæ sectæ rationem valuit declarare. Quod a volentibus & a valentibus legere comprobatur.
[36] [ut & cum Maximino eorumdem episcopo:] Cum ipsorum quoque Arianorum episcopo quodam Maximino h cum Gothis ad Africam veniente, apud Hipponem quam plurimis * volentibus atque petentibus, & præclaris interpositis viris, contulit: & quid singulæ asseruerint partes, scriptum est. Quæ si studiosi diligenter legere curaverint, procul dubio indagabunt, vel quid callida & irrationabilis hæresis ad seducendum & decipiendum profiteatur, vel quid Ecclesia Catholica de divina teneat & prædicet Trinitate. Sed quoniam ille hæreticus de Hippone rediens ad Carthaginem, de sua multa in collatione loquacitate victorem se de ipsa collatione recessisse jactavit, & mentitus est; quæ utique non facile a divinæ legis ignaris examinari & dijudicari possent: a venerabili Augustino sequentis temporis stilo, & illius totius collationis de singulis objectis & responsis facta est recapitulatio, & quam nihil ille objectis referre potuerit, nihilo minus demonstratum est, additis supplementis, quæ in tempore collationis angusto cuncta inferri & scribi minime potuerunt. Id enim egerat nequitia hominis; ut sua novissima prosequutione multo * longissima, totum, quod remanserat, diei spatium occuparet.
[37] [impugnat Pelagianos,] Adversus Pelagianistas i quoque novos nostrorum temporum hæreticos & disputatores callidos, arte magis subtili & noxia scribentes, & ubicumque poterant publice & per domos loquentes, per annos ferme decem k laboravit, librorum multa condens & edens, & in ecclesia populis ex eodem errore frequentissime disputans. Et quoniam iidem perversi sedi Apostolicæ per suam ambitionem eamdem perfidiam persuadere conabantur, instantissime etiam conciliis Africanis sanctorum episcoporum gestum est, ut sancto Papæ Urbis, & prius venerabili Innocentio l, & postea sancto Zosimo m ejus successori persuaderetur, quam illa secta a fide Catholica & abominanda & damnanda fuisset.
[38] [qui damnantur:] At illi tantæ sedis Antistites, suis diversis temporibus eosdem notantes, atque a membris Ecclesiæ præcidentes, datis litteris & ad n Africanas Occidentis, & ad Orientes partis Ecclesias, eos anathemandos * & devitandos ab omnibus Catholicis censuerunt. Et tale de illis Ecclesiæ Dei Catholicæ prolatum judicium, etiam piissimus imperator Honorius audiens ac sequens, suis eos legibus damnatos *, inter hæreticos haberi debere constituit. Unde nonnulli ex eis ad sanctæ matris Ecclesiæ gremium, unde resilierant, redierunt, & adhuc alii redeunt, innotescente & prævalescente adversus illum detestabilem errorem rectæ fidei veritate.
[39] Et erat ille memorabilis Vir, præcipuum Dominici corporis membrum, [utilissimi pro Ecclesia labores,] circa universalis Ecclesiæ utilitatem sollicitus semper ac pervigil. Et illi divinitus donatum est, ut de suorum laborum fructu, etiam in hac vita gaudere provenisset, prius quidem in Hipponensi ecclesia & regione, cui maxime præsidebat, unitate ac pace perfecta; deinde in aliis Africæ partibus, sive per se ipsum, sive per alios, & quos ipse dederat sacerdotes, pullulasse, & multiplicatam fuisse Domini Ecclesiam pervidens, illosque Manichæos, Donatistas, Pelagianistas, & Paganos ex magna parte defecisse, & Ecclesiæ Dei sociatos esse congaudens; profectibus quoque & studiis favens erat & exultans bonorum omnium; indisciplinationes pie ac sancte tolerans fratrum, ingemiscensque de iniquitatibus malorum, sive eorum, qui intra Ecclesiam, sive eorum, qui extra Ecclesiam sunt constituti, Dominicis, ut dixi, lucris semper gaudens, & damnis mœrens.
[40] Tanta autem ab eodem dictata & edita sunt, [& scriptorum multitudo.] tantaque in Ecclesia disputata, excepta atque emendata, vel adversus hæreticos conscripta, vel ex Canonicis libris exposita ad ædificationem sanctorum Ecclesiæ filiorum, ut ea omnia vix quisquam studiosorum perlegere & nosse sufficiat. Verumtamen ne veritatis verbi o avidissimos in aliquo fraudere videamur, statui, Deo præstante, in hujus Opusculi fine etiam eorumdem librorum, tractatuum, & epistolarum Indiculum adjungere: quo lecto, qui magis Dei veritatem quam temporales amant divitias, sibi quisque, quod voluerit, ad legendum & cognoscendum eligat, & id ad describendum, vel de bibliotheca Hipponensis ecclesiæ petat, ubi emendatiora exemplaria forte poterunt * inveniri, vel unde valuerit inquirat, & inventa describat & habeat, & petenti ad describendum, sine invidia etiam ipse tribuat.
ANNOTATA.
a Varios Firmos recenset Tillemontius in Augustino art. 96; at incertum quis ille sit, qui hic dicitur conversus.
b Ad tabulas auditi sunt, id est, notariis excipientibus, & in tabulas inferentibus interrogata & responsa, ut observat Salinas.
c Hic editi addunt, inquit Salinas, Quippe Hipponem venerat eumdem seminaturus errorem.
d De conversione Felicis plura in Commentario num. 407 & 408. Porro turpissimi Manichæorum errores late expositi sunt § 10: gesta vero Sancti in episcopatu contra eosdem hæreticos § 29.
e Adi pro his Commentarium num. 516 & 517.
f Hic editi adjiciunt, ut notat Salinas, Illum venerabilem Virum.
g Cod. Reg. 541 apud Salinas sic habet: Quod audiens hæreticus ad duo scripta sibi directa unum librum reddidit scriptum.
h Sermo 140 novissimæ editionis Benedictinorum hunc habet titulum: Contra quoddam dictum Maximini Arianorum episcopi, qui cum Segisvulto comite constitutus in Africa blasphemabat. Cum Possidius dicat cum Gothis venisse Maximinum, & Segisvulto adhæsisse ex verbis citatis liqueat, colligunt inde Scriptores, Segisvultum, cui teste Prospero in Chronico cura commissa est belli in Africa cœpti contra Bonifacium Hierio & Ardabure coss., id est anno Christi 427, Gothum fuisse & Arianum. De hac vero disputatione contra Maximinum vide Commentarium num. 518.
i Pelagiana hæresis, gestaque Sancti contra illam exposita sunt in Commentario § 34 & 35.
k Annos a Pelagiani erroris exortu ad illius per Zozimum condemnationem computat, inquit Salinas. Nam alioquin contra dictos hæreticos disputavit ad annos facile viginti, ut habet S. Prosper in Commentario num. 496.
l Innocentii 1 gesta apud nos exposita sunt ad 28 Julii, quo colitur.
m De S. Zozimo agemus cum Martyrologio Romano ad 26 Decembris.
n In editis quibusdam ante legebatur, datis litteris ad Africanas Orientis & Occidentis ecclesias. Codex noster habet: Datis litteris & Africanis & Occidentis & Orientis &c.
o Verbi in editione Plantiniana & Lugdunensi omittitur.
* al. suis
* quod non est in Ms.
* in Ms. latera
* in Ms. omittitur illam
* in Ms. consueverunt
* al. præsentibus
* in Ms. quas
* Lov. liberum arbitrium
* in Ms. prolata
* in Ms. pluribus
* in Ms. multum
* al. anathematizandos
* in Ms. damnandos, &
* in Ms. potuerint
CAPUT IV.
Solicitudo ejus pastoralis, & diversæ pro grege suo occupationes.
[Cura Sancti controversias audiendi] Secundum Apostoli quoque sententiam, dicentis, “Audet quisquam vestrum adversus alterum negotium habens judicari ab iniquis, & non apud Sanctos? An nescitis quia Sancti mundum judicabunt? Et si in vobis judicatur mundus, indigni estis judiciorum minimorum? Nescitis quia angelos judicabimus, nedum secularia? Secularia igitur judicia si habueritis inter vos, eos qui contemtibiles sunt in Ecclesia, hos collocate ad judicandum a. Ad reverentiam vobis loquor: sic non est inter vos quisquam sapiens, qui possit inter fratrem suum dijudicare; sed frater cum fratre dijudicatur b, & hoc apud infideles”. Interpellatus ergo a Christianis, vel a cujusque sectæ hominibus, caussas audiebat diligenter ac pie, cujusdam sententiam ante oculos habens, dicentis se malle inter incognitos, quam inter amicos caussas audire: eo quod de incognitis, pro quo arbitra * æquitate judicaretur, amicum posset adquirere, de amicis vero unum esset, contra quem sententia proferretur, perditurus.
[42] [& lites dirimendi:] Et eas aliquando usque ad * horam refectionis, aliquando autem tota die jejunans, semper tamen noscebat, & dirimebat c: intendens in eis Christianorum momenta animorum, quantum quisque vel in fide bonisque moribus proficeret, vel ab iis deficeret; atque compertis rerum opportunitatibus, divinæ Legis veritatem * partes docebat, eamque illis inculcabat, & eas, quo adipiscerentur vitam æternam edocebat, & admonebat, nihil aliud quærens ab iis, quibus ad hoc vacabat, nisi tantum obedientiam, & devotionem Christianam, quæ & Deo debetur & hominibus: peccantes coram omnibus arguens, ut ceteri timorem haberent: & faciebat hoc tamquam speculator a Domino constitutus domui Israël, prædicans verbum atque instans opportune, importune, arguens, hortans, increpans, in omni longanimitate, & doctrina; præcipueque operam dans instruere eos, qui essent idonei & alios docere. Rogatus quoque a nonnullis in eorum temporalibus d caussis, epistolas ad diversos dabat. Sed hanc suam a melioribus rebus occupationem tamquam angariam deputabat e, suavem semper habens de iis, quæ Dei sunt, vel alloquutionem vel colloquutionem fraternæ ac domesticæ familiaritatis.
[43] Novimus quoque eum a suis carissimis litterarum intercessum apud seculi potestates postulatum non dedisse, [intercedendi pro reis,] dicentem cujusdam sapientis servandam esse sententiam, de quo scriptum esset, quod multa suæ famæ contemplatione amicis non præstitisset: & illud nihilo minus suum addens, quoniam plerumque potestas, quæ præstat, premit. Quum vero intercedendum esse rogatus videbat, tam id honeste ac temperate agebat, ut non solum onerosus aut molestus non videretur, verum etiam mirabilis exsisteret. Nam dum exorta necessitate suo more apud quemdam Africæ vicarium, Macedonium f nomine, pro supplici litteris interveniret, atque ille paruisset, hoc modo rescriptum misit: “ Miro modo afficior sapientia tua, & in illis, quæ edidisti, & in iis, quæ interveniens pro sollicitis mittere non gravaris. Nam & illa tantum habent acuminis, scientiæ, sanctitatis, ut nihil supra sit: & hæc tantum verecundiæ, ut nisi faciam, quod mandas, culpam penes me remanere, non in negotio esse, dijudicem, domine merito venerabilis & suscipiende pater. Non enim instas, quod plerique homines istius loci faciunt, ut quodcumque sollicitus petitor voluerit *, extorqueas: sed quod tibi a judice tot curis obstricto petibile visum fuerit, admones subserviente verecundia, quæ maxima difficilium inter bonos efficacia est. Proinde statim commendatis effectum desiderii tribui: nam sperandi viam ante patefeceram.”
[44] Sanctorum concilia sacerdotum per diversas provincias celebrata, [& assistendi conciliis:] quum potuit, frequentavit g; non in eis, quæ sua sunt, sed quæ Jesu Christi quærens; ut vel fides sanctæ Ecclesiæ Catholicæ inviolata maneret, vel nonnulli sacerdotes & clerici, sive per fas, sive per nefas excommunicati, vel absolverentur vel abjicerentur. In ordinandis vero sacerdotibus & clericis consensum majorem Christianorum, & consuetudinem Ecclesiæ sequendam arbitrabatur.
[45] Vestes ejus, & calceamenta, vel lectualia ex moderato & competenti habitu erant, [vestitus & mensa] nec nitida nimium, nec abjecta plurimum: quia his plerumque vel jactare se insolenter homines solent, vel abjicere; ex utroque non quæ Jesu Christi, sed quæ sua sunt iidem quærentes: at iste, ut dixi, medium tenebat, neque in dexteram, neque in sinistram declinans. Mensa usus est frugali & parca, quæ quidem inter olera, & legumina, etiam carnes aliquando propter hospites, vel quosque infirmiores, semper autem vinum habebat h. Quia noverat, & docebat, ut Apostolus dicit, quod omnis creatura Dei bona sit, & nihil abjiciendum, quod cum gratiarum actione percipitur; sanctificatur enim per verbum Dei, & orationem.
[46] Et, ut idem Augustinus sanctus in suis Confessionum libris posuit, [qualis:] dicens: “Non ego immunditiam obsonii timeo, sed immunditiam cupiditatis. Scio Noë omne genus carnis, quod cibo esset usui, manducare permissum; Eliam cibo carnis refectum; Joannem mirabili abstinentia præditum, animalibus, hoc est, locustis in escam cedentibus, non fuisse pollutum: scio & * Esaü lenticulæ concupiscentia deceptum; David propter aquæ desiderium a se ipso reprehensum; & regem nostrum, non de carne, sed de pane esse tentatum. Ideoque & populus in eremo, non quia carnes desideravit, sed quia escæ desiderio contra Deum murmuravit, meruit improbari”. De vino autem sumendo Apostoli exstat sententia ad Timotheum scribentis, ac dicentis, “Noli usque adhuc aquam bibere, sed vino modico utere propter stomachum & frequentes tuas infirmitates”. Cochlearibus tantum argenteis utens, cetera vasa, quibus mensæ inferebantur cibi, vel testea, vel lignea, vel marmorea fuerunt: non tamen necessitatis inopia, sed proposito voluntatis.
[47] [hospitalitas; lectio in mensa:] Sed & hospitalitatem semper exhibuit. Et in ipsa mensa magis lectionem vel disputationem, quam epulationem potationemque diligebat. Et contra pestilentiam humanæ consuetudinis in ea scriptum ita habebat:
Quisquis amat dictis absentum rodere vitam,
Hanc mensam indignam i noverit esse sibi *.
Et ideo omnem convivam a superfluis, & noxiis fabulis & detractionibus k se se abstinere debere admonebat. Nam & quosdam suos familiarissimos coëpiscopos illius scripturæ oblitos, & contra eam loquentes, tam aspere aliquando reprehendit, commotus ut diceret, aut delendos esse illos de mensa versus, aut se media refectione ad suum cubiculum surrecturum. Quod ego & alii, qui illi mensæ interfuimus, experti sumus.
[48] [usus redituum ecclesiasticorum.] Compauperum * vero semper memor erat, eisque inde erogabat, unde & sibi suisque omnibus secum habitantibus l, hoc est, vel ex reditibus possessionum Ecclesiæ, vel etiam ex oblationibus fidelium. Et dum forte (ut adsolet) de possessionibus ipsis invidia clericis fieret, alloquebatur plebem Dei, malle se ex collationibus magis plebis Dei vivere, quam illarum possessionum curam vel gubernationem pati; & paratum se esse illis cedere, ut eo modo omnes Dei servi & ministri viverent, quo in vetere Testamento leguntur, altari deservientes de eodem comparticipari. Sed numquam id laici suscipere voluerunt.
ANNOTATA.
a Ad judicandum in duobus codicibus non legitur, ut monet Salinas, sicuti nec in textu Apostoli Græco.
b Lovanienses habent, judicio contendit: codex noster cum 1025 Reginæ contendit.
c Audi Sanctum ipsum serm. 24 in Psalm. 118 in ea verba, declinate a me maligni, & scutabor mandata Dei mei de his conquerentem: Maligni, inquit, exercent ad facienda mandata, a scrutandis autem avocant: non solum cum persequuntur, aut litigare nobiscum volunt, verum etiam cum obsequuntur & honorant, & tamen suis vitiosis & negotiosis cupiditatibus adjuvandis occupemur, & eis nostra tempora impendamus, efflagitant, aut certe infirmos premunt, ut caussas suas ad nos deferre compellant; quibus dicere non audemus: Dic, homo, quis me constituit judicem aut divisorem inter vos? Constituit enim talibus caussis ecclesiasticos Apostolus cognitores, in foro prohibens jurgare Christianos… Ignoscant obedientes fideles, qui pro suis sæcularibus caussis raro nos quærunt, & judiciis nostris facillime acquiescunt; nec nos conterunt litigando, sed obtemperando potius consolantur. Certe propter eos, qui & inter se pertinaciter agunt, &, quando bonos premunt, nostra judicata contemnunt, faciuntque nobis perire tempora rebus eroganda divinis: certe, inquam, propter istos & nobis liceat exclamare in hac voce corporis Christi: Declinate a me, maligni, & scutabor mandata Dei mei. Conqueritur & aliis locis Sanctus de munere illo difficili lites dirimendi, præsertim de Opere Monachorum cap. 29, ubi addit: Quem tamen laborem non sine consolatione Domini suscipimus, pro spe vitæ æternæ, ut fructum feramus cum tolerantia. Servi enim sumus ejus Ecclesiæ, & maxime infirmioribus membris. Porro de hac episcoporum jurisdictione, legibus imperatorum variis confirmata, late disputat Thomassinus in Veteri & nova Ecclesiæ disciplina part. 2, lib. 3, cap. 101 & sequentibus.
d Pro exemplo sit epistola ad Hipponenses suos data in gratiam Fastii, qui, cum urgeretur a creditoribus ad solvendum, primo mutuam acceperat pecuniam ope Augustini; cumque illam non posset refundere, scripsit pro eo Sanctus, ut publica collatione juvaretur. Vide epistolam 215 editionis Plantinianæ.
e Audi de hac apud seculares potestates intercessione Sanctum ipsum serm. III de Diversis cap. 19: Sæpe de nobis dicitur, Ivit ad illam potestatem: & quid quærit Episcopus cum illa potestate? Et tamen omnes nostis, quia vestræ necessitates nos cogunt venire, quo nolumus; observare, ante ostium stare, intrantibus dignis & indignis expectare, nunciari, vix aliquando admitti, ferre humilitates, rogare, aliquando impetrare, aliquando tristes abscedere. Quis vellet hæc pati, nisi cogeremur?… Nolumus habere rationem cum potestatibus. Novit ille, quia cogimur.
f Miris laudibus ab Augustino effertur Macedonius, ut videri potest in epistolis 52 & 54 ad ipsum datis, quæ responsoriæ sunt ad epistolas Macedonii, cujus verba mox sequentia ex epistola51 relata sunt. Laudatæ Augustini epistolæ & sapientia divina plenæ sunt, & in 54 Sanctus docet, cur episcopi pro reis intercederent, sicut Macedonius in 53 rogaverat sic scribens: Officium sacerdotii vestri esse dicitis, intervenire pro reis, & nisi obtineatis, offendi, quasi quod erat officii vestri, minime reportetis. Quod ut exponat, amice postulat. Porro Augustinus non æque in petendo verecundus erat, cum justitia aliud exigeret. Adi epistolam 211 ad Romulum, quem metu divini judicii terret, ne pergat tributa acerbius exigere a pauperibus, atque ita exorditur: Veritas & dulcis est & amara. Quando dulcis est, parcit; quando amara, curat. Si non recusas bibere, quod in hac epistola offero, probabis, quod dixi.
g Interfuit Sanctus Carthaginensi III anno 397, IV anno 398, aliisque, Cirtensi 412, Milevitano 416, variisque collationibus, ut suis locis explicatum est in Commentario.
h Ulimerius sic legit, ut observat Salinas: Propter hospites habebat vel quosque infirmiores. Semper autem vinum bibebat, quamvis modice & temperanter, quia noverat. Lovanienses habent: Propter hospites vel quosque infirmiores continebat. Semper autem vinum habebat, (al. bibebat.)
i In tribus Mss. Hac mensa indignam noverit esse suam. Ulimerius: Hanc mensam indigne noverit esse suam. Ita Salinas.
k Et detractionibus in Ms. nostro omittitur, & in aliis quibusdam.
l Consule Commentarium § 25.
* al. arbitrata
* Ms. in
* al. veritate
* Ms. sollicitus volueris
* Ms. & scio
* in Ms. sui
* al. pauperum
CAPUT V.
Domestica sancti Antistitis conversatio, observantia disciplinæ, morum integritas, & amor erga subditos.
[Domus suæ curam temporalem aliis permittit: quo se modo gereret] Domus ecclesiæ curam omnemque substantiam ad vices valentioribus clericis delegabat & credebat. Numquam clavem, numquam anulum a in manu habens: sed ab eisdem domus præpositis cuncta, & accepta, & erogata notabantur: quæ anno completo eidem recitabantur, quo sciretur quantum acceptum, quantumque dispensatum fuisset, vel quid b dispensandum remansisset; & in multis titulis magis illius præpositi domus fidem sequens, quam probatum manifestatumque cognoscens. Domum, agrum, seu villam numquam emere voluit. Verum si forte Ecclesiæ a quoquam sponte tale aliquid vel donaretur, vel titulo legati dimitteretur, non respuebat, sed suscipi jubebat. Nam & aliquas eum hereditates recusasse novimus, non quia pauperibus inutiles esse possent, sed quoniam justum & æquum esse videbat, ut a mortuorum vel filiis c vel parentibus vel affinibus magis possiderentur, quibus ea deficientes dimittere noluerunt.
[50] [in admittendis vel recusandis oblationibus piis,] Quidam etiam ex honoratis d Hipponensium apud Carthaginem vivens ecclesiæ Hipponensi possessionem donare voluit, & confectas tabulas, sibi usufructu retento, ultro eidem sanctæ memoriæ Augustino misit: cujus ille oblationem libenter accepit, congratulans ei, quod æternæ suæ memor esset salutis. Verum post aliquot annos nobis forte cum eodem cominus constitutis, ecce ille donator litteras per suum filium mittens, rogavit ut illæ donationum tabulæ suo redderentur filio; pauperibus vero erogandos direxit solidos centum: quo ille Sanctus cognito, ingemuit, hominem vel finxisse donationem, vel eum de bono opere pœnituisse, & quanta potuit Deo suggerente cordi ejus cum dolore * animi de eadem defraudatione * dixit, in illius scilicet increpationem, & correctionem: & tabulas, quas ille sponte miserat, nec desideratas, nec exactas, confestim reddidit, pecuniamque illam respuit; atque rescriptis eumdem, sicut oportuit, & arguit & corripuit, admonens, ut de sua simulatione vel iniquitate cum pœnitentiæ humilitate Deo satisfaceret, ne cum tam gravi delicto de seculo exiret.
[51] [aut legatis: animus ejus a temporalibus liber, & intentus ad spiritualia:] Frequentius quoque dicebat, magis securius, & tutius Ecclesiam legata a defunctis dimissa debere suscipere, quam hereditates forte sollicitas, & damnosas; ipsaque legata magis offerenda esse, quam exigenda. Commendata vero quæque ipse non suscipiebat, sed volentes suscipere clericos non prohibebat. In iis quoque, quæ Ecclesia habebat, & possidebat, intentus amore vel implicatus * non erat: sed majoribus magis & * spiritalibus suspensus, & inhærens rebus, vix aliquando se ipsum ad illa temporalia ab æternorum cogitatione relaxabat & deponebat. Quibus ille dispositis & ordinatis, tamquam a rebus mordacibus ac molestis, animi recursum ad interiora mentis & superiora faciebat; quo vel de inveniendis divinis rebus cogitaret, vel de jam inventis aliquid dictaret, aut certe ex jam dictatis atque transcriptis aliquid emendaret. Et id agebat in die laborans, & in nocte lucubrans. Et erat tamquam illa religiosissima Maria typum gestans supernæ Ecclesiæ, de qua scriptum est, quod sederet ad pedes Domini, atque intenta ejus verbum audiret: de qua soror conquesta, quod ab eadem circa multum ministerium occupata non adjuvaretur, audivit: “Martha, Martha, meliorem partem elegit Maria, quæ non auferetur ab ea”. Nam fabricarum novarum numquam studium habuit, devitans in eis implicationem sui animi, quem semper liberum habere volebat ab omni molestia temporali: non tamen illa volentes, & ædificantes prohibebat e, nisi tantum immoderatos.
[52] Interea dum Ecclesiæ pecunia deficeret, hoc ipsum populo Christiano denuntiabat, [cura pauperum,] non se habere, quod indigentibus erogaret. Nam & de vasis Dominicis, propter captivos, & quam plurimos indigentes, frangi & conflari jubebat, & indigentibus dispensari. Quod non commemorassem, nisi contra carnalem sensum quorumdam fieri perviderem. Et hoc ipsum etiam venerabilis memoriæ Ambrosius in talibus necessitatibus indubitanter esse faciendum, & dixit, & scripsit f. Sed & de neglecto a fidelibus gazophylacio g & secretario, unde altari necessaria inferuntur, aliquando in ecclesia loquens admonebat: quod etiam beatissimum Ambrosium se præsente in ecclesia tractavisse, nobis aliquando retulerat.
[53] Cum ipso semper clerici h, una etiam domo ac mensa, [disciplina domestica:] sumtibusque communibus alebantur & vestiebantur. Et ne quisquam facili juratione etiam ad perjurium decidisset, & in ecclesia populo prædicabat, & suos instituerat, ne quis juraret, ne ad mensam * quidem. Quod si prolapsus fuisset, unam de statutis perdebat potionem: numerus enim erat suis secum commorantibus & convivantibus poculorum præfixus. Indisciplinationes quoque & transgressiones suorum a regula recta & honestate, arguebat, & tolerabat, quantum decebat & oportebat: in talibus præcipue docens, ne cujusquam cor declinaretur in verba maligna ad excusandas excusationes in peccatis: & dum quisque offerret munus suum ad altare, & illic recordatus fuisset, quod frater suus haberet aliquid adversus illum, relinquendum esse munus ante altare, atque eundum i, quo fratri reconcilietur, & tunc veniendum, & munus ad altare offerendum: si vero ipse adversus fratrem suum aliquid haberet, corripere eum debere in parte; & si eum audisset, lucratus esset suum fratrem: sin minus, adhibendum esse unum aut duos: quod si & ipsos contemneret, Ecclesiam adhibendam: sin vero & huic non obediret, esset illi ut ethnicus & publicanus. Et illud addens, ut fratri peccanti & veniam petenti, non septies, sed septuagies septies delictum relaxetur, sicut quisque * a Domino quotidie sibi postulat relaxari.
[54] Feminarum intra domum ejus nulla umquam conversata est, nulla mansit, ne quidem germana soror, quæ vidua Deo serviens multo tempore usque in diem obitus sui præposita ancillarum Dei vixit. [feminas nullas in domo sua habitare sinit,] Sed nec patrui sui filiæ k, & fratris sui filiæ, quæ pariter Deo serviebant: quas personas sanctorum episcoporum concilia in exceptis posuerunt. Dicebat vero, quia etsi de sorore, & neptibus secum commorantibus nulla nasci posset mala suspicio; tamen quoniam illæ personæ sine aliis necessariis secumque manentibus feminis esse non possent, & quod ad eas aliæ etiam a foris intrarent, de his posse offendiculum, aut scandalum infirmioribus * nasci, & illos, qui cum episcopo vel quolibet clerico forte manerent, ex illis omnibus feminarum personis posse una commorantibus vel adventantibus, aut tentationibus humanis perire, aut certe malis hominum suspicionibus pessime diffamari.
[55] [& cum illis agit cautissime:] Ob hoc ergo dicebat, numquam debere feminas cum servis Dei, etiam castissimis *, una manere domo, ne (ut dictum est) aliquod scandalum aut offendiculum tali exemplo poneretur infirmioribus: & si forte ab aliquibus feminis, ut videretur vel salutaretur, rogabatur; numquam sine clericis testibus ad eum intrabant *, vel solus cum solis umquam est locutus, nisi l secretorum aliquid interesset.
[56] In visitationibus vero modum tenebat ab Apostolo definitum, [pupillos, viduas, & ægrotos visit,] ut non nisi pupillos, & viduas in tribulationibus constitutas visitaret. Et si forte ab ægrotantibus ob hoc peteretur, ut pro eis in præsenti Dominum rogaret, eisque manus imponeret; sine mora pergebat. Feminarum autem monasteria non nisi urgentibus necessitatibus visitabat.
[57] [a tribus se abstinet,] Servandum quoque in vita, & moribus hominis Dei referebat, quod in instituto * sanctæ memoriæ Ambrosii compererat, ut uxorem cuiquam numquam posceret, neque militare volentem ad hoc commendaret, neque in sua patria petitus iret ad convivium. De singulis rebus reddens caussas, scilicet ne dum inter se conjugati casu jurgarent, ei maledicerent, per quem conjuncti essent: sed plane ad hoc sibi jam illis * consentientibus petitum interesse debere Sacerdotem, ut vel eorum jam pacta & placita firmarentur, vel benedicerentur. Et ne militiæ commendatus ac m male agens ejus culpa suffragatori tribueretur, & ne per frequentiam in patriæ conviviis constitutus n, temperantiæ amitteretur modus.
[58] [Ambrosii laudat sententiam,] Indicaverat quoque nobis, se prædicti beatæ memoriæ * viri, in ultimo vitæ constituti, audisse sapientissimum & piissimum responsum, & multum laudabat ac prædicabat. Nam quum ille venerabilis ultima jaceret ægritudine, & a fidelibus honoratis lecto ejus adstantibus, & videntibus eum de seculo ad Deum migraturum, & ob hoc mœrentibus tanti ac talis antistitis Ecclesiam posse privari verbi & Sacramenti Dei dispensatione, rogaretur cum lacrymis, ut sibi a Domino vitæ posceret commeatum o, eum illis dixisse: “Non p sic vixi, ut me pudeat inter vos vivere; sed nec mori timeo, quia bonum Dominum habemus”. Et in his noster Augustinus senex elimata ac librata admirabatur & laudabat verba. Ideo enim eum dixisse intelligendum esse, Nec mori timeo, quia bonum Dominum habemus; ne crederetur præfidens de suis purgatissimis moribus præsumsisse, Non sic vixi, ut me pudeat inter vos vivere. Hoc enim dixerat ad illud, quod homines de homine nosse poterant. Nam sciens * examen æquitatis divinæ, de bono se dixit Domino magis confidere q: cui etiam in oratione quotidiana Dominica dicebat, “Dimitte nobis debita nostra”.
[59] Cujusdam quoque coëpiscopi, & familiarissimi sui amici, [uti & alterius episcopi.] in extremis vitæ de talibus frequentissime referebat dictum: ad quem quum visitandum jam morti propinquantem ventitasset, & ille manus gestu se de seculo exiturum significaret, atque a se illi esset responsum, adhuc eum Ecclesiæ necessarium vivere posse, illum, ne putaretur hujus vitæ teneri cupiditate, ei respondisse: “Si numquam, bene; si aliquando, quare non modo”? Et talem sententiam mirabatur, & laudabat hominem protulisse, Deum quidem timentem, verumtamen in villa natum & nutritum, sed non multa lectionis eruditum scientia: contra illum scilicet sensum ægrotantis episcopi, de quo sanctus in epistola sua, quam de Mortalitate scripsit martyr Cyprianus, ita retulit, dicens: “Quum quidam de collegis & consacerdotibus nostris infirmitate defessus, & de appropinquante morte sollicitus, commeatum sibi precaretur, adstitit deprecanti & jam pene morienti juvenis honore & majestate venerabilis, statura celsus, & clarus adspectu, & quem adstantem * sibi vix posset humanus adspectus oculis carnalibus intueri, nisi quod talem videre jam poterat de seculo recessurus: atque ille non sine quadam animi & vocis indignatione infremuit, & dixit, Pati timetis, exire non vultis, quid faciam vobis”?
ANNOTATA.
a Hæc profert Possidius, inquit Salinas, ut ostendat Augustino nihil peculiare fuisse, quod suo posset communire signaculo. Veteres enim ad seras domorum, scriniorum, arcularum, vice clavium, obserandas adhibebant anulos. Verum quidem est, in domo Augustini omnia fuisse communia; at auctor hic magis docere intendit, quam perfecte omnem curam rerum temporalium aliis permiserit, ut ipse sublimioribus posset occupari.
b Lovanienses, aliique: Vel quidquid indispensatum vel dispensandum &c.
c Hæc magis exponit ipse Augustinus serm. 49 de Diversis cap. 3, ubi explicat se non modolegata suscipere, sed hereditates etiam, si filios non reliquerint defuncti; at non eorum, qui filios voluerint exheredare. Nam, ubi dixerat se laudari ab aliis, ab aliis reprehendi, quod oblata omnia nollet accipere, sic pergit: Plane suscipio, profiteor me suscipere oblationes, oblationes sanctas. Si quis autem irascitur filio suo, & moriens exhæredat eum; si viveret, non eum placarem? non ei filium suum reconciliare deberem? Quomodo ergo cum filio suo volo ut habeat pacem, cujus appeto hæreditatem? Sed plane si faciat, quod sæpe hortatus sum; unum filium habet, putet Christum alterum; duos habet, putet Christum tertium; decem habet, Christum undecimum faciat (legando nempe partem Ecclesiæ) & suscipio. Quia ergo feci hoc in quibusdam rebus, jam volunt bonitatem meam … in aliud vertere, ut alio modo me reprehendant, quia oblationes devotorum hominum nolo suscipere. Considerent quam multa susceperim. Quid opus est ea numerare? Ecce unum dico, filii Juniani hæreditatem suscepi. Quare? Quia sine filiis defunctus est. Bonifacii hæreditatem suscipere nolui, non misericordia, sed timore. Et mox: Quicumque vult exhæredato filio hæredem facere Ecclesiam, quærat alterum, qui suscipiat, non Augustinum; imo Deo propitio neminem inveniat.
d Observat Salinas, honoratos dici eos, qui res civiles in urbe vel in provincia gesserant.
e Serm. 50 de Diversis de Leporio presbytero dicit Sanctus: Habebat Xenodochium ædificandum, quod modo videtis ædificatum. Ego illi injunxi, ego jussi. Obtemperavit mihi libentissime, &, sicut videtis, operatus est. Quomodo etiam meo jussu basilicam ad octo martyres fabricavit, de his, quæ per vos Deus donavit. Plura exempla hujusmodi affert Tillemontius in Augustino art. 93, ex quibus discimus Sanctum non abhorruisse ab exstruendis piis operibus, sed per alios ea curasse facienda, ne illis distraheretur, ut insinuat Possidius.
f Idem fecit S. Cæsarius Arelatensis, ut dictum ad diem præcedentem in Vita ejus cap. 3, ubi lit. l id factum ex ipso Ambrosio defendimus.
g Gazophylacium est locus, in quo reconduntur vel servantur pretiosa. Hic videtur designari arcula illa, qua eleemosynæ excipiebantur fidelium. Secretarium vero designat sacrarium, seulocum quo servatur quælibet ecclesiæ supellex. Monebat igitur Augustinus fideles, quando non erogabant stipem sufficientem ad debitam rei divinæ administrationem.
h Vide Commentarium § 25 ubi hæc latius deducta.
i Editi, inquit Salinas, Atque eumdem fratrem esse reconciliandum. At lectio, quam ex ipso damus, est in Mss.
k Patrui sui filiæ deest in Mss. Benedictinorum S. Mauri, & in codicibus, quos vidit Salinas, uti & in nostro.
l Lovanienses aliique legunt, nec si secretorum, vel secretiorum &c. Codex noster etiam habet nec si. Defendit Salinas lectionem suam aliquot Mss. & editis; at videtur alia lectio præferenda. Credibile est Sanctum de secretis quidem cum solis feminis locutum esse, ita tamen, ut videri ab aliis posset, licet audiri non possent, quæ dicebantur. Sic enim & honestati, & secreto consulebatur.
m Lovanienses, aliique, suam culpam male agens suffragatori tribueret, repugnantibus Mss.
n Sensus hoc loco est imperfectus, & locus forsanmendosus. In codice nostro sic legitur: Et ne per frequentiam in probis conviviorum institutis temperantiæ amitteretur modus.
o Multa de voce commeatus notat Salinas, quæ videri possunt. Significat hoc loco facultatem seu licentiam, prout vox etiam usitata fuit apud scriptores aurei seculi.
p Refert hæc Paulinus presbyter in Vita S. Ambrosii.
q Addunt editiones aliquæ, quam de meritis suis, quæ non sunt in Mss.
* al. dolenti animo
* al. ex eadem refragatione
* al. additur cupiditate
* al. & omittitur.
* al. ad modicum
* Ms. unusquisque
* Ms. infirmis
* Ms. castissimas
* Lov. ad eas intrabat
* al. institutis
* illis non est in Ms.
* Ms. beati
* in Ms. ad examen
* Ms. adsistentem
CAPUT VI.
Scripta ejus circa finem vitæ, extremus morbus, pia mors, ac sepultura.
[Varia Opuscula sub finem Vitæ scripta:] Ante proximum vero diem obitus sui a se dictatos & editos recensuit libros, sive eos, quos primo tempore conversionis suæ adhuc laïcus, sive quos presbyter, sive quos episcopus dictaverat: & quæcumque in his recognovit aliter, quam sese habet ecclesiastica regula, a se fuisse dictata & scripta, quum adhuc ecclesiasticum usum minus sciret, minusque sapuisset *, a semetipso & reprehensa & correcta sunt. Unde etiam duo conscripsit volumina, quorum est titulus, De recensione librorum a. Præreptos etiam sibi quosdam libros b ante diligentiorem emendationem a nonnullis fratribus conquerebatur, licet eos postmodum emendasset. Imperfecta etiam quædam suorum librorum præventus morte dereliquit. Quique prodesse omnibus volens, & valentibus * multa librorum legere, & non valentibus, ex utroque divino Testamento, vetere & novo, præmissa præfatione, præcepta divina seu vetita ad vitæ regulam pertinentia excerpsit, atque ex his unum codicem fecit: ut qui vellet legeret, atque in eo vel quam obediens Deo inobediensve esset, agnosceret: & hoc opus voluit Speculum appellari.
[61] Verum brevi consequenti tempore divina voluntate, [irruptio Wandalorum in Africam,] & potestate provenit, ut manus ingens diversis telis armata & bellis exercitata, immanium hostium Wandalorum & Alanorum commixtam secum habens Gothorum gentem, aliarumque diversarum personas, ex Hispaniæ partibus transmarinis, navibus Africæ influxisset & irruisset: universaque per loca Mauritaniarum etiam ad alias nostras transiens provincias & regiones, omni sæviens crudelitate & atrocitate, cuncta, quæ potuit, exspoliatione, cædibus, diversisque tormentis, incendiis, aliisque innumerabilibus & infandis malis depopulata est, nulli sexui, nulli parcens ætati, nec ipsis Dei sacerdotibus vel ministris, nec ipsis ecclesiarum ornamentis seu instrumentis vel ædificiis.
[62] Et hanc ferocissimam hostium grassationem & vastationem, [ac Sancti de ea dolor:] ille Dei Homo, & factam fuisse & fieri, non ut ceteri hominum sentiebat, & cogitabat: sed altius & profundius ea considerans, & in his animarum præcipue vel pericula vel mortes prævidens, solito amplius, (quoniam, ut * scriptum est, “Qui apponit scientiam, apponit dolorem: & cor intelligens, tinea ossibus”:) fuerunt ei lacrymæ panes die ac nocte, amarissimamque & lugubrem præ ceteris suæ senectutis jam pene extremam ducebat ac tolerabat vitam.
[63] Videbat enim ille Homo Dei civitates excidio perditas, [miserrima Africæ conditio:] pariterque cum ædificiis villarum habitatores, alios hostili nece exstinctos, alios effugatos atque dispersos; ecclesias sacerdotibus ac ministris destitutas, virginesque sacras & quosque continentes ubique dissipatos; & in his alios tormentis defecisse, alios gladio interemtos esse, alios in captivitate, perdita animi & corporis integritate ac fidei, malo more ac duro hostibus deservire; hymnos Dei & laudes de ecclesiis deperisse, ædificia ecclesiarum quam plurimis locis ignibus concremata, solemnia, quæ Deo debentur, de propriis locis desiisse, sacrificia ac sacramenta divina vel non quæri, vel quærenti qui tradat non facile reperiri, in ipsas * montium silvas, & cavernas petrarum & speluncas confugientes, vel ad quasque munitiones, alios fuisse expugnatos, & interfectos *, alios ita necessariis sustentaculis evolutos, atque privatos, ut fame contabescerent, ipsosque ecclesiarum præpositos & clericos, qui forte Dei beneficio vel eos non incurrerant, vel incurrentes evaserant, rebus omnibus exspoliatos atque nudatos, egentissimos mendicare, nec eis omnibus ad omnia, quibus fulciendi essent, subveniri posse: vix tres superstites ex innumerabilibus ecclesias, hoc est, Carthaginensem, Hipponensem, & Cirtensem, quæ Dei beneficio excisæ non sunt, & earum permanent civitates, & divino & humano fultæ præsidio; licet post ejus obitum urbs Hipponensis incolis destituta ab hostibus fuerit concremata. Et se inter hæc mala cujusdam sapientis sententia consolabatur, dicentis: “Non erit magnus magnum c putans, quod cadunt ligna & lapides, & moriuntur mortales”.
[64] [Hipponis obsidio:] Hæc ergo omnia ille, ut erat alte sapiens, quotidie ubertim plangebat. Accrevitque mœroribus, & lamentationibus ejus, ut etiam adhuc in suo statu consistentem ad eamdem Hipponensium regiorum * civitatem ab iisdem hostibus veniretur obsidendam: quoniam in ejus tunc fuerat defensione constitutus comes quidam d Bonifacius cum Gothorum quondam fœderatus exercitu, quam urbem ferme quatuordecim mensibus conclusam obsederunt: nam & littus illi marinum interclusione abstulerunt. Quo etiam ipsi nos de vicino cum aliis nostris * coëpiscopis confugeramus, in eademque omni ejus obsidionis tempore fuimus. Unde nobiscum sæpissime colloquebamur, & Dei tremenda judicia præ oculis nostris posita considerabamus, dicentes, “Justus es, Domine, & rectum judicium tuum”. Pariterque dolentes, gementes, & flentes orabamus miserationum Patrem & Deum omnis consolationis, ut in eadem nos tribulatione sublevare dignaretur.
[65] [quid Sanctus Deum tunc oraverit,] Et forte provenit, ut una cum eodem ad mensam constitutis, & inde confabulantibus nobis diceret: Noveritis me hoc tempore nostræ calamitatis id Deum rogare, ut aut hanc civitatem ab hostibus circumdatam liberare dignetur, aut si aliud ei videtur, suos servos ad perferendam suam voluntatem fortes faciat, aut certe, ut me de hoc seculo ad se accipiat. Quæ ille dicens, nosque instruens, deinceps cum eodem & nos, & nostri omnes, & ipsi, qui in eadem fuerant civitate, a summo Deo similiter petebamus.
[66] [& impetraverit: miracula quædam ab eo facta:] Et ecce tertio illius obsidionis mense decubuit febribus fatigatus, & illa ultima exercebatur ægritudine. Nec suum sane Dominus Famulum fructu suæ precis fraudavit. Nam & sibi ipsi, & eidem civitati, quod lacrymosis depoposcit precibus, in tempore e impetravit. Novi quoque eumdem & presbyterum, & episcopum, pro quibusdam energumenis patientibus ut oraret rogatum, eumque in oratione lacrymas fundentem Deum rogasse, & dæmones ab hominibus recessisse. Itemque ad ægrotantem & lecto vacantem quemdam cum suo ægroto venisse, & rogavisse ut eidem manum imponeret, quo sanus esse posset: eumque respondisse, si aliquid in his posset; sibi hoc utique primitus præstitisset: & illum dixisse visitatum se fuisse, sibique per somnium dictum esse: Vade ad Augustinum episcopum, ut eidem manum imponat, & salvus erit. Quod quum comperisset, facere non distulit, & illum infirmum continuo Dominus sanum ab eodem discedere fecit.
[67] [quid responderit petentibus episcopis, an liceret fugere:] Interea reticendum minime est, quum memorati impenderent hostes, a sancto Viro quoque nostro coëpiscopo Thiavensis f Ecclesiæ Honorato g, literis fuisse consultum, utrumnam illis adventantibus, ex ecclesiis episcopis vel clericis recedendum esset, necne: eique rescriptis insinuasse quid magis ab illis Romaniæ h eversoribus esset metuendum. Quam ejus epistolam huic scripturæ inserere volui: est enim sacerdotum Dei, & ministrorum moribus valde utilis, & necessaria. Isto modo rescriptum est ad eumdem ab eodem i…
[68] Sane ille Sanctus in vita sua prolixa pro utilitate ac felicitate sanctæ Ecclesiæ Catholicæ* divinitus condonata, [pietas Sancti in morbo:] vixit k annis LXXVI l, in clericatu autem vel episcopatu annis ferme XL m. Dicere autem nobis inter familiaria colloquia consueverat, post perceptum baptismum, etiam laudatos Christianos, & sacerdotes absque digna & competenti pœnitentia exire de corpore non debere. Quod & ipse fecit ultima, qua defunctus est, ægritudine: nam sibi jusserat Psalmos Davidicos, qui sunt paucissimi de pœnitentia, scribi, ipsosque quaterniones jacens in lecto contra parietem positos diebus suæ infirmitatis intuebatur, & legebat, & jugiter ac ubertim flebat: & ne intentio ejus a quoquam impediretur, ante dies ferme decem quam exiret de corpore, a nobis postulavit præsentibus, ne quis ad eum ingrederetur, nisi iis tantum horis, quibus medici ad inspiciendum intrarent *, vel quum ei refectio inferretur. Et ita observatum ac factum est: & omni illo tempore orationi vacabat.
[69] Verbum Dei usque ad ipsam suam extremam ægritudinem imprætermisse, [mors sancta & sepultura:] alacriter, & fortiter, sana mente, sanoque consilio in ecclesia prædicavit. Membris omnibus sui corporis incolumis, integro adspectu atque auditu, & ut scriptum est, nobis adstantibus, & videntibus; & cum eo pariter orantibus, obdormivit *, cum patribus suis, enutritus in bona senectute, & nobis coram pro ejus commendanda corporis depositione sacrificium Deo oblatum est, & sepultus n est. Testamentum nullum fecit, quia unde faceret Pauper Dei non habuit.
[70] Ecclesiæ bibliothecam, omnesque codices diligenter posteris custodiendos semper jubebat. [quibus bibliothecam aliaque reliquerit:] Si quid vero ecclesia, vel in sumtibus, vel in ornamentis habuit, fidei presbyteri *, qui sub eodem domus ecclesiæ curam gerebat, dimisit. Nec suos consanguineos, vel in proposito vel extra constitutos, in sua vita, & morte vulgi more tractavit: quibus, dum adhuc superesset, id si opus fuit, quod & ceteris, erogavit, non ut divitias haberent, sed ut aut non, aut minus egerent. Clerum sufficientissimum, & monasteria virorum ac feminarum continentium * cum suis præpositis plena, ecclesiæ dimisit, una cum bibliothecis, libros & tractatus vel suos vel aliorum sanctorum habentibus, in quibus dono Dei qualis quantusque in Ecclesia fuerit noscitur, & in his semper vivere a fidelibus invenitur. Juxta quod etiam secularium quidam poëtarum, suis jubens, quo sibi tumulum mortuo in aggere publico collocarent, programmate * finxit, dicens,
Vivere post obitum vatem vis nosse viator,
Quod legis ecce loquor, vox tua nempe mea est.
[71] Et in suis quidem scriptis ille Deo acceptus & carus Sacerdos, [quantum profuerint scripta ejus, verbaque & exempla:] quantum lucente veritate videre conceditur, recte ac sane, fidei, spei, & caritatis Catholicæ Ecclesiæ vixisse manifestatur: quod o agnoscunt qui eum de divinis scribentem legentes proficiunt. Sed ego arbitror plus ex eo proficere potuisse, qui eum & loquentem in ecclesia præsentem audire, & videre potuerunt, & ejus præsertim inter homines conversationem non ignoraverunt. Erat enim non solum eruditus scriba in regno cælorum, de thesauro suo proferens nova & vetera, & unus negotiatorum, qui inventam pretiosam margaritam, quæ habebat venditis, comparavit: verum etiam ex iis, ad quos scriptum est, “Sic loquimini, & sic facite”: & de quibus Salvator dicit, “Qui fecerit & docuerit sic homines, hic magnus vocabitur in regno cælorum”.
[72] [epilogus auctoris, qui 40 annis cum Sancto vixit.] Peto autem impendio vestram caritatem, qui hæc scripta legitis, ut mecum omnipotenti Deo gratias agatis, Dominumque benedicatis, qui tribuit mihi intellectum, ut hæc in notitiam & præsentium & absentium præsentis temporis & futuri hominum, & vellem deferre, & valuissem, & mecum ac pro me oretis, ut illius quondam Viri, cum quo ferme annis quadraginta Dei dono absque amara ulla dissensione familiariter, ac dulciter vixi, & in hoc seculo æmulator & imitator exsistam, & in futuro omnipotentis Dei promissis cum eodem perfruar. Amen.
ANNOTATA.
a De his Retractationum libris plura in Commentario§ 51.
b Id Sanctus conqueritur de libris prioribus de Trinitate, ut dictum in Commentario num. 522. Quod vero spectat ad scripta, quæ morte præventus perficere non potuit: duo præcipue Opera, ut observat Salinas, imperfecta derelicta sunt, quum morte fuit præventus: Opus postremum contra Julianum, reluctante licet Hieronymo Vignerio. Alterum est Opus de Hæresibus ad Quodvultdeum. Consule Commentarium num. 497 & 680: & adde Retractationum libros.
c Sola editio Lovaviensis, inquit Salinas: Non erit magnum, quod cadant &c.
d Benedictini ex Mss. ediderunt: Comes quondam Bonifacius cum Gothorum fœderatorum exercitu, uti in Ms. nostro etiam legitur. De Bonifacio comite multa relata sunt in Commentario § 52, ubi & cladis Africanæ occasio exposita.
e Nam memoratam quatuordecim mensium obsidionem solvere coacti sunt Wandali. At cum rursus anno 431 auctas Bonifacii copias profligassent, non modo Hipponem, sed totam Africam Romanam subjugarunt.
f Aliæ editiones habent, Thabennensis. At Mss., ait Salinas, Thiabensis aut Thiavensis. Incertum est, quænam civitas designetur. Ruinartius in Historia persecutionis Wandalicæ pag. 362 notat sequentia: Inter Catholicos antistites, quos initio libri de Gestis cum Emerito recenset Augustinus, occurrit Palladius Tigabitanus episcopus. Eidem sedi paullo post præfuit Honoratus, ad quem egregiam epistolam scripsit sanctus Augustinus. Hæc ipsa est epistola, de qua agitur. Putat igitur laudatus Ruinartius eam urbem esse in Mauritania Cæsariensi: nam inter antistites istius provinciæ Tigabitanus recensetur sexagesimus octavus, ad quem hæc notat. Addit ibidem: In Codice canonum ecclesiæ Africanæ cap. XCVII mentio fit civitatis Thiganensis in Mauritania, cui, uti videtur, præerat Primosus; & quidem Ms. codex, ut monet Holstenius, habet Tigavensis, Græcus textus in editis της Θιγαβενσίας πόλεως. Apud Ptolemæum lib. IV, cap. 2 dicitur Tigava, codex Palatinus habet Pigava. Civitas Tigavæ memoratur a Plinio lib. V, cap. 2. Tigavias laudat Ammianus Marcellinus lib. XXIX, cap. V. Porro duplicem nominis istius locum in Mauritania fuisse ex Antonini Itinerario patet, ubi Tigavas municipium, Opidum novum colonia, Tigava castra. Tamen editio Bertii habet Tigavas castra. Hæc ille. At ejus opinio non omnino videtur certa, cum in eadem Mauritania occurrat episcopus Tabuniensis, ad quem varia notat pag. 373, & cathedra Tubunensis pag. 376, atque in Numidia Tubuniensis, de quo agit pag. 282.
g Verisimile est, Honoratum episcopum eumdem esse cum Honorato, qui ex monasterio Tagastensi factus presbyter Thianensis aut Thiavensis ecclesiæ. De cujus bonis scripsit Augustinus ad Alypium epistolam 239 apud Lovanienses, apud Benedictinos vero 83.
h Romania hic vocatur, ditio Romani imperii in Africa.
i Epistolam nos omittimus, quia prolixior est & cum aliis Sancti epistolis edita. Docet in illa Sanctus, licitum quidem esse fugere, si populus habeat, a quibus pascatur; at prorsus illicitum, gregem sine pastore relinquere.
k Ms. nostrum cum aliis apud Salinas, nam vixit.
l Exceptis tamen duobus mensibus & diebus sexdecim. Vide Commentarium num. 692.
m Annos numerat a suscepto presbyteratu, de cujus initio actum est in Commentario num. 245. Deerant ad annos 40 menses aliquot.
n In epistola supposititia Petri archiepiscopi Mediolanensis, in Commentario num. 749, sepultus dicitur in ecclesia sancti Stephani … per manum discipulorum suorum.
o Noster codex hic tantum habet, atque eum de divinis &c.
* al. intelligeret aut saperet
* al. volentibus
* Ms. sicut
* Ms. ipsis silvis &c.
* al. interceptos
* al. regionum male
* Ms. tribus
* Catholicæ omittitur in Ms.
* Ms. intrabant
* edit. Lov. addit in pace
* al. fideli presbytero
* Benedict. continentibus
* al. pro epigrammate
PRÆMONITIO
De Indiculo Possidii.
Augustinus ep. & doctor Ecclesiæ, Hippone-regio in Africa (S.)
Quandoquidem post libros Retractationum, nullum habemus aptius subsidium secernendi vera & sincera Augustini scripta a spuriis & supposititiis, quam Indiculum Possidii ejus discipuli, de quo vix ulla esse possit suspicio, vel aliquid Indiculo suo inseruisse, quod Sancti non erat, vel Opera multa alicujus momenti prætermisisse; Indiculum hunc non modo edere statui, ut factum est hactenus; sed diligenter quoque illustrare. Quapropter conferam editionem Plantinianam Lovaniensium & Parisiensem Benedictinorum, hac de causa, cum nobis deeßet, quæsitam, cum codice nostro Ms. Cum autem advertam, codicem hunc magis cum Parisiensi editione convenire, quam cum Plantiniana seu Antverpiensi, Parisiensem recudere placet, atque annotare, ubi vel Lovaniensium editio, vel codex noster dissonet. Præterea assignabo, quibus utriusque laudatæ editionis tomis singula impressa sint Opera, cum id constat: inquiram vero de iis, quæ dubia sunt, & indicabo deperdita, certe quantum diligenti investigatione consequi potero.
INDICULUS SCRIPTORUM OMNIUM
Auctore S. Possidio Calamensi episcopo
Ex editione postrema Parisiensi, collata cum editione Antverpiensi & codice nostro Ms.
Augustinus ep. & doctor Ecclesiæ, Hippone-regio in Africa (S.)
BHL Number: 0786
a
A. S. Possidio.
CAPUT I.
Contra Paganos.
De Academicis, libri tres b.
De Ordine c, libri duo.
De Utilitate d credendi, liber unus.
De Vera e religione, liber unus.
De Animæ f immortalitate, liber unus.
Quæstio, Utrum anima g a seipsa sit.
Quæstio alia, Utrum a Deo authore h sit homo deterior.
Item alia quæstio, Utrum corporeis * i sensibus percipi veritas possit.
Item alia quæstio, Quare Christus de femina natus sit.
Item alia quæstio, de Filio Dei.
Item alia quæstio, de Deo & creatura.
Item alia quæstio, de Patre & Filio.
Item alia quæstio, de Providentia.
Item alia quæstio, Quare Deus mundum facere voluerit.
Item alia quæstio, Utrum aliquid sit sursum aut deorsum in universo.
Item alia quæstio, Utrum rem ullam alius alio magis intelligat; atque ita ejusdem rei per infinitum * eat intelligentia.
Item alia quæstio, Quemadmodum Dei sapientia Dominus Jesus Christus, & in utero matris fuerit, & in cælis.
Item alia quæstio, Quare tanto post venit Dominus Jesus Christus.
Item alia quæstio, de Credibilibus.
De Consensu k Euangelistarum, libri quatuor.
Quæstiones contra Porphyrium l
expositæ sex, id est, de Resurrectione. De Tempore Christianæ
religionis. De Sacrificiorum distinctione. Ex eo, quod Dominus dicit, In
qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis. De Filio Dei secundum
Salomonem. De Jona propheta.
De Divinatione m dæmonum, liber unus.
De Civitate n Dei, libri viginti duo.
Epistolæ contra quos supra.
2. Maximo o Madaurensi.
Fratribus p Carthaginensibus.
Madaurensibus q.
Dioscoro.
Volusiano r.
Marcellino s.
Macedonio t de Intercessionibus episcoporum.
Item ipsi, de Veris virtutibus.
Longiniano u, duæ.
Tractatus adversus quos supra.
3. Exhortatio x ad fidem.
De Timore Dei y.
De Parentalibus z.
De Defectu solis.
De Epiphania aa, duo.
Item de Epiphania, contra bb quos supra, duo.
De Kalendis Januarii, contra quos supra, duo cc.
De Resurrectione dd, tractatus duo.
De lectione Actuum Apostolorum, ubi Epicurei
& Stoici ee philosophi cum apostolo Paulo contulerunt
de Testimoniis ff Scripturarum, contra
Donatistas & idola.
Contra Mathematicos.
4. Quæstio gg adversus quos supra.
Epistola hh ad Lampadium.
Contra Judæos.
5. Quæstio ii de Judæis.
Item alia quæstio de Annis quadraginta kk sex ædificati
templi.
Epistola ad Asellicum ll episcopum, de cavendo
Judaïsmo.
Adversus quos supra, tractatus mm duo.
ANNOTATA.
a In Codice nostro Indiculus hic Vitæ mox subjungitur sub hoc titulo: Incipit indicium librorum omnium sancti Augustini episcopi. Porro idem codex in contextu, cum libros Operum enumerat, plerumque tantum habet per abbreviationem lib., quandoque tamen librum vel libros, ubi in editionibus legitur liber vel libri. Quod semel observasse sufficiat.
b Exstant in utraque editione tom. 1 Operum, & actum de iis in Commentario num. 97.
c Ponitur & hoc Opusculum, & alia quædamsequentia, diverso ordine in editione Lovaniensi: ordo autem codicis nostri etiam alius est, sed in paucis. Eadem tamen Opuscula ubique enumerantur. Exstant libri de Ordine in utraque editione tom. 1. Vide de iis Comm. num. 102.
d Exstat apud Lovanienses tom. 6, apud Benedictinos tom. 8. Nec minus id Opus est contra Manichæos, quam contra Paganos, de quo in Comm. num. 261.
e Habetur in utraque editione tom. 1. Adi Comm. num. 179.
f Et hic liber utrobique habetur tom. 1. De eo Comm. num. 107.
g Hæc est prima quæstio paucis verbis absoluta, ut pleræque aliæ, in libro 83 Quæstionum, qui exstat apud Lovanienses tom. 4, apud Benedictinos tom. 6. De hoc libro, quem frequenter assignabimus, actum in Comm. num. 173. Addunt inter uncos Lovanienses hæc verba: libri tres, quæ superflua sunt.
h Tertia hæc est ex Quæstionibus 83, item perbrevis. Perperam itaque hic additur apud Lovanienses, libri quatuor.
i Hæc in dicto libro est quæstio nona, sequensvero undecima: tum decima sexta, decima nona, vigesima tertia, vigesima septima, vigesima octava, vigesima nona, trigesima secunda, quadragesima secunda, quadragesima quarta, ac demum quadragesima octava.
k Exhibent id Opus Lovanienses tom. 4, Benedictini tertio. Consule de eo Comm. num. 385.
l Has quæstiones exponit epistola apud Lovanienses 49, apud Benedictinos 102. De illa in Comm. num. 389.
m Exstat liber de Divinatione tom. 3 Lovaniensium, & tom. 6 Benedictinorum. Agit de eo Comm. num. 388.
n Implet hoc Opus tomum 5 apud Lovanienses & tomum 7 apud Benedictinos. Vide Comm. num. 387.
o Lovanienses, Ad Maximum Maudarensem Paganum. Est autem epistola Lovaniensibus 44, Benedictinis 17.
p In Ms. nostro legitur: Fratribus Teastaginensibus. At inter epistolas S. Augustini nullam reperio simili inscriptione notatam: suspicor ergo excidisse, quibuscumque demum fuerit scripta.
q Est hæc in priori editione 42, & in posteriori 232; sequens vero 56 & 118.
r Exstant ad Volusianum duæ Sancti epistolæ: nec dubium esse potest, quin utraque ipsius sit, cum Volusianus in sua ad Augustinum epistola 2, alias 137, prioris mentionem claram faciat, & Augustinus in posteriori ad totam Volusiani epistolam respondeat. Prior autem, eaque perbrevis, est apud Lovanienses 1, nunc 132, altera 2 & 135. Itaque aut Possidius unam ex his omisit, aut ex Indiculo ejus excidit vox duæ.
s Duæ item exstant ad Marcellinum, in quibus respondetur objectionibus gentilium, nimirum 5 aut 138, & 7 aut 143. Utraque certissime est Augustini, ut perlegenti patebit. Exstant & duæ aliæ Augustini ad Marcellinum de Donatistis, quas prætermisit.
t Prior ad Macedonium est 54 aut 153, altera 52 aut 155. Porro in litteris ad Macedonium & supra ad Dioscorum ex professo non agit Sanctus contra Paganos; sed varia gentilium philosophorum placita in iis rejiciuntur. Quæ causa potuit esse, cur illas epistolas hoc loco posuerit Possidius, licet Dioscorus & Macedonius essent Catholici.
u Prior ad Longinianum est 20 vel 233, altera 22 vel 235. Miror in hisce epistolis non recenseri duas ad Nectarium Calamensem Paganum, videlicet 202 seu nunc 91, & 254 nunc 104, cum in his gentilium sacra vehementer impugnet Sanctus. Sequentur tamen illæ epistolæ inter reliquas.
x Sermo aliquis verosimiliter indicatur: at non est certum quis ille sit: sed designari posset 27 de Verbis Apostoli, qui est 43 apud Benedictinos, in hæc verba: Nisi credideritis non intelligetis.
y Est sermo 214 de Tempore apud Lovanienses, in nova editione sermo 348: nam in eo contra Paganos disputat, & eumdem habet titulum.
z Hunc, uti & sequentem, assignare nequeo.
aa Multa exstant Augustini sermones de Epiphania. Contra Paganos vero utcumque disputat in 34 de Tempore, qui in nova editione 199, & in 67 de Diversis, qui nunc 374. Hi igitur forsan designati.
bb In editione Lovaniensium solum habetur, contra quos supra, duo. Et in codice nostro duæ hæ lineæ sic efferuntur: De Epiphania contra quos supra. Item de Epiphania, duo. Hinc ambiguum videtur, an quatuor tractatus seu sermones de Epiphania insinuet, an solum duos, in quibus Pagani oppugnentur.
cc Duo omittitur apud Lovanienses, & in codice nostro. Porro assignant hic Benedictini Sermonem 197 & 198 editionis suæ. Uterque est de Kalendis Januarii, in utroque agitur contra gentiles. Sed prioris fragmenta tantum exhibent: alter est ex Sirmondianis 7. Desideratur uterque in editione Lovaniensium.
dd De Resurrectione corporum contra gentiles titulus est Sermonum 139, 143 & 147 de Tempore, qui sunt apud Benedictinos 240, 241, & 242. At etiam sermones de Diversis 120 & 121, qui apud Benedictinos 361 & 362, titulum habent de Resurrectione mortuorum, in iisque etiam contra Paganos disseritur. Vel duo ergo ex tribus præcedentibus, vel potius posteriores hi duo designati sunt, ut observant etiam Benedictini.
ee Clare his verbis indicatur tractatus de Epicureis & Stoicis, qui habetur apud Lovanienses tom. 6, & apud Benedictinos est Sermo 150. Dixit quidem Erasmus de hoc tractatu: Non omnino malus, sed nihil aut quam minimum habens Augustini. At censuram hanc Lovanienses ac Benedictini rejiciunt. Audi posteriores: Contra nos quidem judicamus, & omnino bonum sermonem, & nihil habentem nisi Augustini. Sane non video, quid in toto hoc sermone a dictione aut mente Augustini recedat, & illius esse, certissime existimo.
ff Hæc apud Lovanienses junguntur præcedentibus, acsi unus esset tractatus. Verum in codice nostro clarissime ab iis separantur, uti in editione Benedictinorum. Verumtamen obscurum est, quis indicetur tractatus.
gg Est hæc quæstio 45 in libro 83 Quæstionum.
hh Epistola hæc apud Lovanienses 243, apud Benedictinos 246.
ii Hic ita Observant Benedictini: Hic forte lapsus est auctor Indiculi. Nam in libro Octoginta trium quæstionum exstat quædam DE IDEIS quæstio, quæ in hoc Indiculo sola prætermittitur; nulla vero est de Judæis. Imo forsan est error describentium, quia omnes alias istius libri Quæstiones recensuit Possidius. Quæstio autem de Ideis est 46.
kk Est ibidem 56.
ll Epistola est olim 200, nunc 196.
mm Bernardus Vindingus in Critico Augustiniano pag. 69 putat, hic designari sermones 234 & 235 de Tempore, qui apud Benedictinos sunt 91 & 92. At id probabile non videtur, cum pauca in iis disserantur contra Judæos, & 91 memoretur cap. 8. Lovanienses tom. 6 Operum pag. 23 de duobus tractatibus ibidem editis hanc dederunt censuram: Nonnulli putant ad hanc Concionem, & sequentem Orationem pertinere, quod Possidius habet cap. 1 Indiculi: Adversus quos supra (Judæos videlicet) tractatus duo. Prioris autem tractatus apud ipsos titulus est: Concio ad catechumenos, contra Judæos, Paganos, & Arrianos. Posterioris vero iste: Oratio adversus Judæos. De posteriori hac Oratione consentiunt Benedictini, qui illam ediderunt tom. 8 sub titulo: Tractatus adversus Judæos: nec dubium videtur, quin hic tractatus designetur a Possidio. Verum alia est aliorum opinio de Concione ad Catechumenos, quam ne genuinum quidem Augustini fœtum esse, contendunt cum VindingoBenedictini, qui illam rejecerunt ad appendicem tom. 8.
* in Ms. corporis
* al. per infinita vel infinitam intelligentiam.
CAPUT II.
Contra Manichæos.
DeMoribus a Ecclesiæ Catholicæ, & de
moribus eorum, libri duo.
De Duabus b animabus, liber unus.
Unde malum c, & de libero arbitrio, libri tres.
Acta contra Fortunatum d Manichæum, liber
unus.
In Genesin contra e Manichæos, libri duo.
Contra epistolam f Fundamenti, liber unus.
Contra Adimanti calumnias, quæstiones diversæ,
numero viginti g octo.
Quæstio * de Libero h arbitrio.
Item quæstio de Malo.
Item alia quæstio, Utrum corpus a Deo sit.
Item alia quæstio, Non fuisse corpus Domini nostri
Jesu Christi phantasma.
Item quæstio, Utrum Deus mali author non sit.
Item quæstio, Deum non pati necessitatem.
Item quæstio, Utrum & peccatum & recte factum
in libero sit voluntatis arbitrio; quod ita
esse, omnino verissimum est.
Item quæstio, de Cruce Christi.
Item quæstio, Cum animarum natura una sit,
unde hominum diversæ voluntates?
Item quæstio, Quare Filius Dei in homine apparuit,
& Spiritus sanctus in columba?
Item quæstio, Quare filii Israël sacrificabant visibiliter
pecorum victimis.
Item alia quæstio, De homine facto ad imaginem
& similitudinem Dei.
Item alia quæstio, De eo, quod dictum est, Pœnitet
me hominem fecisse.
Item quæstio, De auro & argento, quod ab Ægyptiis
Israëlitæ acceperunt.
Item quæstio, de eo, quod scriptum est, Sexaginta
sunt reginæ, & octoginta concubinæ,
& adolescentulæ, quarum non est numerus.
Item quæstio de eo, quod scriptum est, Et habitu
inventus ut homo.
Contra epistolam Secundini Manichæi, liber i
unus.
Acta habita cum Felice Manichæo, libri duo.
De Natura boni, liber unus.
Contra Faustum Manichæum quæstiones diversæ,
libri triginta tres.
Epistola ad Honoratum.
Tractatus adversus memoratos.
7. De, In principio k fecit Deus cælum & terram;
&, In principio erat Verbum.
Ex eo, quod in Aggæo propheta scriptum est,
Meum est aurum l, & meum est argentum.
Contra quos supra, Quæstio de m sacrificiis spiritualibus.
Contra quos supra, de die Domini secundum
Sophoniam prophetam.
Contra quos supra, ex eo, quod scriptum est in
Job, Venerunt n angeli in conspectu Dei, &
diabolus in medio eorum; & ex Euangelio,
Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt.
Contra Priscillianistas.
8. Ad o Orosium, liber unus.
Ad Optatum p episcopum, de anima, epistolæ
duæ.
ANNOTATA.
a Exstant in utraque editione tom. 1. Nos de iisdem in Commentario egimus num. 127.
b Editus est hic liber apud Lovanienses tom. 6, apud Benedictinos tom. 8. De eo Comment. num. 263.
c Habetur Opus istud tom. 1 utriusque editionis. Consule Comm. num. 128.
d Apud Lovanienses tom. 6, & 8 apud Benedictinos. Comment. num. 264.
e Apud utrosque tom. 1. Vide Comment. num. 279.
f Hoc, uti & sequens, Opusculum Lovanienses exhibent tom. 6, Benedictini tom. 8. De iisactum in Comment. num. 402 & 267.
g Apud Lovanienses & in codice nostro legitur octoginta octo: at mendose, opinor, cum in libro tantum sint capita viginti octo, & totidem tractentur quæstiones.
h Quæstiones hæ sunt in libro 83 Quæstionum, videlicet 2, 6, 10, 14, 21, 22, 24, 25, 40, 43, 49, 51, 52, 53, 55 & 73.
i Desunt apud Lovanienses hæc verba, liber unus. Porro hoc Opusculum & tria sequentia ediderunt Lovanienses tom. 6, Benedictini tom. 8. De omnibus actum in Comment. § 29.
k Est Sermo de Diversis 14 in editione Lovaniensium, apud Benedictinos 1.
l Hic vero est 15 de Diversis, apud Benedictinos 50.
m Hunc tractatum assignare nequeo, nec sequentem.
n Sermo est 16 de Diversis, apud Benedictinos 12.
o Apud Lovanienses tom. 6, apud Benedictinos tom. 8. Vide Comment. num. 524. Apud Lovanienses adduntur hæc verba, sed uncis inclusa: Quæstio contra Priscillianistas.
p Una ex his epistolis est 157 apud Lovanienses,alias 190. Altera latet.
* Lov. Quæstiones
CAPUT III.
Adversus Donatistas.
Psalmus a Abcdarius.
Contra epistolam * Donati b hæretici, liber
unus.
Contra suprascriptos c, libri duo *.
Contra epistolam Parmeniani d episcopi, libri tres.
De Baptismo, contra e suprascriptos libri septem.
Contra partem epistolæ Petiliani, liber unus.
Item contra plenariam ejusdem epistolam, liber
unus.
Contra secundam epistolam ejusdem, liber unus.
Contra epistolam Vincentii f Donatistæ & Rogatistæ,
liber unus.
Contra quo clam hoc sermonis g sumptum est a
suprascriptis, liber unus.
Contra epistolam h Cresconii grammatici, libri
quatuor.
Contra quod attulit Centurius i a suprascriptis,
liber unus.
De unico baptismo contra k Petilianum, ad Constantinum,
liber unus.
De Maximianistis contra suprascriptos, libri l tres.
Breviationes m gestorum de collatione facta contra
suprascriptos Donatistas, libri tres.
Post collationem contra suprascriptos Donatistas,
liber unus.
De Correctione n Donatistarum, liber unus.
Ad Emeritum o episcopum Donatistarum, liber
unus.
Responsionum contra epistolas duas Gaudentii p
episcopi Donatistarum, liber unus.
Epistola contra quos supra, ad Catholicos q fratres,
liber unus.
Januario r, primati partis Donati.
Primiano s commonitorium.
Macrobio t, epistolæ duæ.
Vincentio u, una.
Ad Proculeianum x, quatuor.
Ad Emeritum y, duæ.
Ad Crispinum z, quatuor.
Ad Eusebium aa, duæ.
Thiavensibus bb, duæ.
Constantiniensibus cc, una.
Donato dd Mutugennensi.
Cresconio ee Grammatico.
Festo commonitorium ff contra suprascriptos.
Epistola ad Maximinum gg eorum episcopum.
Clericis hh, qui ex parte Donati sunt conversi.
Ad Dulcitium ii tribunum, epistola contra suprascriptos.
Ad Gaudentium, Donatistarum episcopum, epistola
una.
Tractatus contra Donatistas.
10. Tractatus tres, de Traditione kk in persecutionibus,
& falso baptismate.
Item contra suprascriptos ll, unus de iis, qui se
cogi ad unitatem conqueruntur.
De Bono unitatis mm Ecclesiæ.
Item de duabus mulieribus nn de parvulo disceptantibus,
contra suprascriptos, Siniti habitus.
De testimoniis oo Scripturarum, contra suprascriptos;
& contra idola.
Contra suprascriptos per natalem sancti Salvii pp
martyris.
Contra suprascriptos, Quia non homines baptizant,
sed Christus.
De Baptismo contra suprascriptos brevissimus qq,
liber unus.
ANNOTATA.
a Exstat apud Lovanienses tom. 7, & Benedictinos tom. 9 sub titulo, Psalmus contra partem Donati.
b Excidit aut latet hic liber, ut dictum in Comment. num. 273.
c Duos hos libros commemorat lib. 2 Retract. cap. 5, ac vocat, Contra partem Donati. Sed & hi exciderunt aut latent, ut monuimus in Comment. num. 460.
d Exstant hoc & sequentia quatuor Opuscula apud Lovanienses tom. 7, apud Benedictinos tom. 9. De omnibus agit Comment. § 33.
e Contra suprascriptos abest ab editione Lovaniensium.
f Habetur inter epistolas olim 48, nunc 93.
g Ita editio Lovaniensium æque ac Benedictinorum. Codex noster habet: Contra quodam uxor missum est ad suprascriptos lib. 1. Duo Mss. apud Benedictinos sensum exhibent paulo clariorem his verbis: Contra quosdam, a quibus (vel a quo) responsum est supra scripto libro, liber 1. At quocumque demum modo locus legatur, latet liber iste. Sed posset esse idem cum eo, quem Augustinus memorat lib. 2 Retract. cap. 28 sub titulo: Contra nescio quem Donatistam, qui æque ignotus est.
h Exstat hoc Opus tom. 7 Lovaniensium & tom. 9 Benedictinorum. Vide Comment. num. 463.
i Et hoc Opusculum, de quo lib. 2 Retract. cap. 19, latere hactenus, diximus num. 461.
k Exhibent hoc Opusculum Lovanienses tom. 7, Benedictini tom. 9. Vide Comment. num. 465.
l Notant in margine Benedictini legendum liber unus. At, cum nullum afferant codicem, in quo sic legatur, recte legi existimo, libri tres. Etenim duo certe de Maximianistis libri a Sancto conscripti: nam illos ipse commemorat lib. 2 Retract. cap. 29 & 35. Tertius autem esse potest Opus alio titulo ab Augustino memoratum. Certe in libro de Gestis cum Emerito multum disputatde Maximianistis, neque de illo Opere meminit alias Possidius. Res tamen est incerta.
m Editum est hoc, uti & sequens Opusculum apud Lovanienses tom. 7, apud Benedictinos tom. 9. Vulgo vocatur Breviculus Collationum, de quo in Comment. num. 466, ubi etiam de sequente.
n Est epistola ad Bonifacium olim 50, nunc 185.
o Excidit hic liber, ut dictum in Commentario num. 467. At exstat apud Lovanienses tom. 7, apud Benedictinos tom. 9, Sermo ad Cæsariensis ecclesiæ plebem de Emerito, & coram eodem habitus, de quo non meminit Possidius, etiamsi certo sit Augustini, qui de illo loquitur lib. 2 Retractationum cap. 51, ubi commemorat librum de Gestis cum Emerito, quem tomis assignatis editores laudati exhibent, quique item prætermittitur a Possidio, nisi forte sit inter tres libros de Maximianistis commemoratus, ut jam monui.
p Exstant apud Lovanienses tom. 7 & Benedictinos tom. 9 libri duo contra Gaudentium a Sancto ipso memorati, ut dictum in Comment. num. 468. At librum secundum, qui brevis est& in modum epistolæ scriptus, pro epistola habuit Possidius, quantum conjicio. Hinc nec epistola ad Gaudentium, inferius memorata, deperdita est, ut putavit Werlinus in Appendice Censuræ Lovaniensis pag. 180, nec liber secundus hic omissus.
q Habetur hoc Opusculum apud Lovanienses tom. 7 sub isto titulo: Liber seu epistola contra Petiliani Constantiensis episcopi Donatistæ epistolam. At ex initio statim apparet, idem esse Opusculum, cum sic ordiatur: Augustinus episcopus dilectissimis fratribus ad nostræ dispensationis curam pertinentibus. Apud Benedictinos tom. 9 sic inscribitur: Ad Catholicos epistola contra Donatistas, vulgo, De unitate Ecclesiæ liber unus. Advertunt autem laudati editores, titulum in Mss. fuisse varium, & in Ms. Floriacensi, finito libro, sic legi: Explicit epistola Aurelii Augustini episcopi ad Catholicos fratres. Ex quo recte concludunt, istud esse Opusculum, quod hic memorat Possidius.
r In codice nostro, & aliis quibusdam apud Benedictinos, Januariano. Est autem epistola Lovaniensibus 68, Benedictinis 88, scripta quidem nomine Clericorum Hipponensium, sed haud dubieab Augustino, cujus in eo stylus relucet.
s Latet hactenus istud Opusculum.
t Altera est apud Lovanienses 265, apud Benedictinos 106, altera 255 & 108.
u Exstat revera epistola ad Vincentium Rogatistam, sed ea nomine libri jam indicata est ad litteram f, & liber nominari omnino potest. Itaque vel bis idem designavit Opusculum, vel desideratur hæc epistola.
x Una solum innotuit ad Proculeianum epistola, Lovaniensibus 147, Benedictinis 33. Tres igitur aliæ desiderantur.
y Una item exstat ad Emeritum olim 164, nunc 87. Alia itaque latet.
z Ex quatuor his duæ tantum notæ sunt, nimirum 172 & 173 apud Lovanienses, nunc 51 & 66,
aa Exstant ambæ, nempe 168 & 169, aut 34 & 35.
bb Lovanienses Thianensibus, codex noster cum aliis Thiabensibus. Nullæ exstant quidem litteræ Thiavensibus inscriptæ; sed vehementer suspicor, designari epistolas ad Glorium, Eleusium &c., quæ Lovaniensibus sunt 162 & 163, Benedictinisvero 43 & 44: hæ enim ex professo contra Donatistas scriptæ sunt, & nullibi commemorantur a Possidio, & inscribuntur non solum istis quatuor, quos fratres vocat, sed & ceteris omnibus. Porro civitatem aliquam Thianensem seu Thiavensem in Numidia fuisse, colligitur ex epistola 239 alias 83, in qua Honoratus ex monacho Tagastensi factus dicitur presbyter Thianensis seu Thiavensis. Hosce autem, ad quæ binæ istæ litteræ datæ sunt, non longe Tagasta abfuisse, ex fine secundæ colligitur, ubi invitantur ad conveniendum in villa quadam sive in Tubursicensi sive in Tagastensi. Itaque Thiavenses fuisse existimo, quibus scriptæ sunt laudatæ epistolæ.
cc Non dubito, quin hæc sit epistola 130, nunc 144, quæ Cirtensibus inscribitur. Audi Carolum a S. Paulo in Geographia sacra Africæ pag. 93: Cirta Pomponio lib. 1, cap. VI dicitur Constantina, & metropolis civilis Numidiæ can. LXXXVI codicis Africani, hodie Constantina etiam nuncupatur. Quod ibidem multis confirmatur in notis, & res est minime dubia.
dd Est Lovaniensibus epistola 204, alias 173.Addit Lovaniensium editio presbytero, sed inter uncos.
ee Excidit aut latet hactenus.
ff Est epistola 167, alias 89.
gg Lovanienses Maximianum. Est autem epistola 203, alias 23.
hh Hæc Lovaniensibus 257, alias 142.
ii Hæc vero 61, aut 204.
kk Etiamsi varii exstent Augustini sermones contra Donatistas; obscurum tamen est, quosnam ex illis designet Possidius. Nullum certe ex his tribus assignare possum.
ll Neque hunc assignare certo possum: attamen sermo seu tractatus de Pastoribus, qui editus tom. 9 Lovaniensium, & apud Benedictinos est sermo 46, utcumque congruit cum hoc Possidii titulo. Porro editio Lovaniensis, cui consentit codex noster, duos hic tractatus exhibet hoc modo: Item contra suprascriptos, unus. De iis qui se cogi &c. Sequitur autem in utraque editione post sermonem de Pastoribus, sermo de Ovibus, contra Donatistas item habitus, qui alter ex duobus esse posset. Sed fateor rem plane esse incertam.
mm Exstant tres sermones, primum editi a Sirmondo, deinde inter Benedictinos 357, 358, & 359, qui agunt de pace & concordia cum Donatistis. Sed incertum, an alium non designet Possidius.
nn Videtur esse sermo apud Benedictinos 10, unus item ex Sirmondianis. Porro hæ voces Siniti habitus cum sequenti sermone junguntur apud Lovanienses. In codice nostro voces illæ alium a duobus sermonem insinuant, cum sejungantur, & ibidem repetantur hæ voces: Contra quos supra.
oo Hic sermo jam memoratus est cap. 1, ubi ad ff diximus eum latere. Latent nos & sequentes contra Donatistas.
pp Consentit his codex noster. At apud Lovanienses in unum conflantur duo hoc modo: Per natalem sancti Salvii martyris contra suprascriptos, quia non homines baptizant, sed Christus. Porro codex noster cum tribus Benedictinorum pro Salvii habet Silvii, mendose, opinor.
qq Codex noster omittit voces, liber unus.
* Lovan. epistolas
* ibid. liber unus
CAPUT IV.
Contra Pelagianistas.
De Baptismo a parvulorum ad Marcellinum,
libri duo.
Et epistola ad ipsum de Peccatorum meritis &
remissione.
De Spiritu & litera ad Marcellinum, liber unus.
De Natura & gratia, liber unus.
Ad episcopos Eutropium & Paulum, de Perfectione
justitiæ hominis, liber unus.
Contra gesta Pelagii, liber unus.
Contra Pelagium & Cælestium *, de gratia Christi,
& de peccato originali, libri duo, ad Pinianum,
Albinam *, & Melaniam.
Contra quæstiones Pelagianistarum b, liber unus.
Ad Valerium, de Nuptiis & concupiscentia, liber
unus.
Ad Papam Bonifacium c contra suprascriptos, libri
quatuor.
Contra Julianum, libri sex.
Epistolæ ad Sixtum presbyterum d, contra suprascriptos,
duæ.
Ad Mercatorem epistola e contra eosdem, una.
Tractatus de baptismo f parvulorum.
Ad Valentinum monachum, de Gratia & libero
arbitrio, liber unus.
Item ad quem supra, de Gratia & correptione,
liber unus.
Item contra secundam Juliani responsionem, imperfectum
g Opus.
ANNOTATA.
a De omnibus his Operibus actum est in Comment. § 35, exceptis epistolis ad Sixtum & Mercatorem, de quibus num. 637. Omnia quoque, quæ non assignabimus alibi, impressa sunt apud Lovanienses tom. 7, part. 2, apud Benedictinos autem tom. 10.
b Hic Benedictini observant sequentia: Istud Opusculum vel ipse est liber seu epistola CLVII ad Hilarium, recensita rursus infra cap. VI, vel non aliud forte a libro de Perfectione justitiæ hominis. Nam illud ipsum nonnullis in Mss. notatum reperitur non hoc loco, sed paulo supra, ante Opus contra Gesta Pelagii, proximo videlicet loco post prædictum librum de Perfectione justitiæ, cujus quidem libri titulus a Prospero in lib. contra Collatorem c. XXI, n. LIX profertur hunc in modum: Ad Paulum & Eutropium sacerdotes, contra Pelagii & Cælestii quæstiones. At sic idem Opusculum bis fuerit recensitum eodem fere loco, quod non est verisimile. Porro, cum exstent duo libri de Nuptiis & concupiscentia, iique non simul sint scripti, sed in secundo respondeatur objectionibus contra primum factis a Pelagianis, suspicio esse potest, secundum ex illis hic designari; præsertim quia ubique legitur: Ad Valerium de Nuptiis & concupiscentia, LIBER UNUS, qui primus erit, si prioribus verbis secundus designetur. Hæc certe conjectura præplacet: nam liber ille secundus vocari ab Augustino primum potuit, Contra quæstiones, seu objectiones Pelagianistarum.
c Titulus hujus Operis nunc est: Contra duas epistolas Pelagianorum, ad Bonifacium &c.
d Sunt apud Lovanienses epistolæ 104 & 105, apud Benedictinos 191 & 194.
e Apud Lovanienses & in nonnullis Mss. legitur pro epistola vox episcopum, sed mendose. Codex noster cum hac editione habet epistola. Estilla 193 Benedictinorum, quam ignorarunt Lovanienses.
f Indicat sermonem 14 de Verbis Apostoli, qui Benedictinis est 294.
g Edidit hoc Opus Vignerius tom. 2 Supplementi, sed perperam vocat Opus perfectum. Benedictini idem exhibent cum aliis tom. 10, & recte vocant Opus imperfectum. Non recensuit Possidius libros de Prædestinatione Sanctorum, & de Dono Perseverantiæ, licet certo sint Augustini, scriptique contra Semipelagianos.
* Lov. male Cælestinum
* ibid. Albinum mendose.
CAPUT V.
Adversus Arrianos.
Quæstio, de Trinitate a.
Quæstio, de semper nato.
Quæstio, de Æqualitate Filii.
Item alia, de eo, quod scriptum est, Tunc &
ipse Filius subjectus erit ei, qui illi subjecit omnia.
De Trinitate b, libri quindecim.
Contra suprascriptos Arrianos, ad Pascentium c,
liber unus.
Epistola d ad eundem, contra quæstiones diversas,
contra suprascriptos.
Epistola ad Helpidium e.
Ad Therentianum f, una.
Ad Maximum g una.
Tractatus diversi adversus suprascriptos, qui Filium inæqualem Patri esse contendunt.
13. Ex Euangelio h Joannis, Non potest Filius
facere quidquam, nisi quod viderit Patrem
facientem.
Ex eodem Joanne, Pater enim diligit Filium, &
omnia demonstrat ei.
Item de i Trinitate.
De, In principio erat k Verbum.
Collatio cum Maximino l Arrianorum episcopo.
Item ad quem supra, libri duo.
De Hæresibus m ad Quodvultdeum diaconum,
imperfectum Opus.
Adversus Apollinaristas, n quæstio.
ANNOTATA.
a Quæstiones hæ quatuor sunt in libro 83 Quæstionum 18, 37, 50, & 69.
b Exstant apud Lovanienses tom. 3, apud Benedictinos tom. 8. Consule Comment. num. 520 & seqq.
c Designat epistolam 164, nunc 238, quæ liber vocari potest.
d Rectius hoc loco codex noster habet: Epistolæ duæ ad eundem contra quæstiones diversas. Quippe exstant duæ ad Pascentium epistolæ a prædicta aliæ, nimirum apud Lovanienses 175 & 177, apud Benedictinos vero 239 & 241. Et sic melius intelliguntur hæc verba, Contra quæstiones diversas, quæ singulis convenire vix possunt, at recte congruunt utrique.
e Lovaniensium editio, Helvidium. Duo Mss.apud Benedictinos, Ellidium. Noster vero codex cum tribus Benedictinorum, sicut editum est, Helpidium. Est epistola Lovaniensium 150, Benedictinorum 242.
f Codex noster, Terrentianum, duo Benedictinorum Terentianum, alter Terentium. Ignota est hæc epistola.
g Est epistola apud Lovanienses 66, apud Benedictinos 170, scripta Alypii & Augustini nomine, ut plures aliæ. Lovanienses hic legunt Maximinum, at in epistolæ inscriptione Maximum.
h Apud Lovanienses est 32 ex Homiliis 50, apud Benedictinos sermo 126. Sequentem vero tractatum nequeo assignare.
i Videtur esse sermo 63 de Verbis Domini, apud Benedictinos sermo 63.
k Est sermo 18 de Verbis Domini, 117 apud Benedictinos.
l Exstant hoc & duo sequentia Opuscula tom. 6 Lovaniensium & tom. 8 Benedictinorum. At Lovanienses Collationem jungunt cum duobus libris contra Maximinum, & sic numerant contra Maximinum libros tres, quorum primus est Collatio:Benedictini vero Opera illa distinxerunt.
m De hoc Opere actum in Comment. num. 679 & 680. Legitur apud Lovanienses tom. 6, apud Benedictinos tom. 8.
n Est quæstio 80 in libro 83.
CAPUT VI.
Diversi libri vel tractatus, vel epistolæ, ad utilitatem omnium studiosorum conscriptæ.
De Beata vita, ad Theodorum, liber unus.
Soliloquiorum a, libri duo.
De Grammatica b, liber unus.
De Musica c, libri sex.
Cæterarum disciplinarum principia, libri d quinque,
id est, de Dialectica, de Rhetorica, de
Geometria, de Arithmetica, de Philosophia.
De Animæ quantitate e, liber unus.
De Agone Christiano f, liber unus.
De Magistro g, liber unus.
De Fide vel symbolo h, liber unus.
De sermone Euangelii i in monte, libri duo.
Quædam expositio Epistolæ omnis ad Galatas,
liber unus.
Quæstio k, Quæ sit causa, ut sit homo deterior.
Item quæstio, Utrum animal irrationale beatum
esse possit.
Item quæstio, Quæ proprie in animante anima dicatur.
Item quædam expositio in Epistolam ad Romanos,
libri duo.
Item quæstio l, Utrum anima per se moveatur.
Item quæstio, de mente mundanda ad videndum
Deum.
Item quæstio, Quo documento constet homines
bestiis excellere.
Item quæstio, de Intellectu.
Item quæstio, de Scientia Dei.
Item quæstio, de Loco Dei m.
[15]
Item quæstio, de Differentia n peccatorum.
Item quæstio, Utrum omnia in utilitatem hominis
creata sunt.
Item quæstio, Quemadmodum virtutes animæ a
Cicerone divisæ ac definitæ sunt.
Item quæstio, de metu.
Item quæstio Utrum non aliud amandum sit quam
metu carere.
Item quæstio, Quid amandum sit.
Item quæstio, de nutrienda charitate.
Item quæstio, de conformatione animæ.
Item quæstio, de alimentis.
Item quæstio, Cum omnia Deus fecerit, quare
non æqualiter fecerit.
Item quæstio, Utrum aliquando cogitationes nostras
videre possimus.
Item quæstio de eo, quod scriptum est, Mihi
autem adhærere Deo bonum est.
Item quæstio, de centum quinquaginta tribus piscibus.
Item quæstio, de Joanne Baptista.
Item quæstio, de decem virginibus.
Item quæstio, De die autem & hora nemo scit,
neque angeli cælorum, neque Filius hominis,
nisi Pater solus.
Item quæstio, de eo, quod scriptum est in Euangelio,
turbam Dominum in monte pavisse de
panibus quinque.
Item quæstio ad id, quod scriptum est in Euangelio,
quod baptizabat Jesus plures, quam
Joannes, quamquam non ipse baptizaret, sed
discipuli ejus.
Item quæstio, de Verbo.
Item quæstio, de muliere Samaritana.
Item quæstio, de resurrectione Lazari.
[16]
Item quæstio, de eo, quod scriptum est,
An ignoratis, fratres, (scientibus enim legem
loquor,) quia lex dominatur homini, in quantum
tempus vivit; usque ad eum locum, in
quo scriptum est, Vivificabit & mortalia corpora
vestra per inhabitantem spiritum ejus in
vobis.
Item quæstio, de eo, quod scriptum est, Existimo
enim quod indignæ sint passiones hujus
temporis ad futuram gloriam, quæ revelabitur
in nobis; usque ad id, quod dictum est, Spe
enim salvi facti sumus.
Item quæstio de eo, quod scriptum est, O homo
tu quis es, qui respondeas Deo?
Item quæstio de eo, quod Apostolus dicit, Absorpta
est mors in victoria, ubi est mors contentio
tua? ubi est mors aculeus tuus? aculeus
autem mortis peccatum est, virtus autem peccati
lex.
Item quæstio de eo, quod scriptum est, Invicem
onera vestra portate, & sic adimplebitis legem
Christi.
Item quæstio, de temporibus æternis.
Item quæstio de eo, quod scriptum est in Epistola
Pauli ad Colossenses, In quo habemus redemptionem,
remissionem peccatorum, qui est imago
Dei invisibilis.
Item quæstio, de hæreditate Dei.
Item quæstio deo eo, quod apostolus Jacobus
dicit, Vis autem scire, o homo inanis, quia fides
sine operibus otiosa est?
Item quæstio de timore, utrum peccatum sit.
Item quæstio, de pulchritudine simulachrorum.
Item quæstio, Quare magi Pharaonis fecerunt
quædam miracula, sicuti Moyses famulus Dei.
Item quæstio, de Quadragesima & Quinquagesima.
Item quæstio de eo, quod scriptum est, Quem
enim diligit Dominus, corripit; flagellat autem
omnem filium, quem recipit.
Item quæstio, de conjugio.
[17]
De Doctrina o Christiana, libri quatuor.
Ad Simplicianum p, de diversis quæstionibus,
libri duo.
Responsio objectis q Hilarii, liber unus.
Annotationes r Euangeliorum, libri duo.
Annotationes in Job, liber unus.
Ad Inquisitiones s Januarii responsio, libri duo.
Confessionum t, libri tredecim.
Catechismi u, liber unus.
De Opere monachorum x ad Aurelium episcopum,
liber unus.
Epistola Jacobi y exposita non tota, liber unus.
De vetere Testamento z, aliqua exposita.
De sancta Virginitate aa, liber unus.
De Bono conjugali, liber unus.
De Genesi bb ad literam, libri duodecim.
Quaternio cc unus, quem propria manu S. episcopus
Augustinus initiavit.
Quæstiones diversæ de vetere Testamento dd, in
libris triginta tribus.
Contra Hilarium ee de canticis ad altare, liber
unus.
De Gratia ff novi Testamenti ad Honoratum, liber
unus.
De Fide & gg operibus, liber unus.
De videndo Deo, ad Paulinam hh, liber unus.
De Perfectione justitiæ ii hominis, liber unus.
De Origine animæ kk ad sanctum Hieronymum,
liber unus.
De sententia Jacobi apostoli ad cundem, liber
unus.
[18]
De præsentia Dei ll ad Dardanum, liber
unus.
Ad Casulanum mm, de Jejunio Sabbati.
Ad Victorem nn de Natura animæ & ejus origine,
libri quatuor.
Ad Pollentium oo, de Incompetentibus nuptiis,
libri duo.
Contra Adversarium pp Legis & Prophetarum,
libri duo.
Adversus Mendacium qq, liber unus.
Ad Laurentium rr, de Spe, fide & charitate, liber
unus.
Psalmi expositi ss, a primo usque ad trigesimum
secundum. Ex his in populo tractati sunt tt,
decimus quartus, decimus quintus, vigesimus
primus, vigesimus sextus, trigesimus, trigesimus
primus, trigesimus secundus, trigesimus
tertius.
Item alii dictati, id est, sexagesimus octavus,
septuagesimus primus, septuagesimus septimus,
septuagesimus octavus, octuagesimus secundus,
octuagesimus sextus, octuagesimus octavus,
centesimus quartus, centesimus quintus, centesimus
septimus, centesimus octavus, centesimus
decimus, centesimus undecimus, centesimus
duodecimus, centesimus decimus tertius,
centesimus decimus quartus, centesimus
decimus quintus, conjunctis sibi centesimo decimo
sexto, centesimo decimo septimo, centesimo
trigesimo quinto, centesimo quinquagesimo.
Reliqui omnes, excepto centesimo decimo octavo,
in populo disputari sunt, numero nonaginta
septem. Fiunt ergo omnes tractatus Psalmorum
in populo habiti, numero centum viginti
tres, quia centesimus vicesimus primus
bis * est expositus.
Tractatus de Euangelio uu Joannis, a capite usque
ad finem, in codicibus sex.
ANNOTATA.
a Duo hæc Opuscula in utraque editione sæpe dicta leguntur tom. 1. Consule de iis Comment. § 7.
b Librum de Grammatica Augustini nomine ediderunt Lovanienses tom. 1; at illum Sancto abjudicari a Benedictinis, dictum est in Commentario num. 110. Excidit igitur liber Augustini de Grammatica.
c Exstant tom. 1, & Sancto ab omnibus attribuuntur. De iis Comment. num. 109 & 177.
d Post memoratum de Grammatica librum subjecerunt Lovanienses tom. 1: Principia Dialecticæ, Categorias Decem, & Principia Rhetoricæ, acsi essent Opuscula tria ex quinque hic recensitis. Verum Benedictini hæc etiam in Appendicem rejecerunt, ac probant esse supposititia. Vide Comment. num. 108 & seqq.
e Exstat apud editores tom. 1. De eo Comm. num. 127.
f Editus est tom. 3 Lovaniensium & tom. 6 Benedictinorum. Consule Comment. num. 540.
g Habetur in utraque editione tom. 1. Comm. de eo num. 178.
h Apud Lovanienses tom. 3, & tom. 6 apud Benedictinos. Comment. num. 279.
i Hoc & sequens Opusculum uti & Expositio in Epistolam ad Romanos mox memoranda, habentur apud Lovanienses tom. 4, Benedictinos tom. 3, part. 2. De his agitur in Comment. num. 280 & 281.
k Hic rursum multas enumerat quæstiones ex libro 83 Quæstionum, hæc ibidem est 5, & sequens 7.
l Est ibidem quæstio 8, sequuntur autem 12, 13, 15, 17 & 20 de Loco Dei.
m Sequitur hic apud Lovanienses: Item quæstio, de Ira Dei. At observant Benedictini, istud abesse a Mss. Nec reperitur in codice nostro.
n Hæc est ibidem 26, tum 30, 31, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 41, 47, 54, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 70, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 81, 82, 83.
o Hoc Opus in utraque editione legitur tom. 3. Egimus de eodem in Comment. num. 541.
p Ediderunt istud Opusculum Lovanienses tom. 4, Benedictini tom. 6. Consule Comment. § 38.
q Videtur esse epistola 89 Lovaniensium, alias vero 157. Nam, quod putat Tillemontius art. 114, id Opusculum fuisse scriptum contra Hilarium tribunum, adversus quem de Canticis scripsit Sanctus, ut inferius videbimus, verisimile non est, tum quia Opuscula hæc disjungit Possidius; tum quia Augustinus ipse lib. 2 Retract. cap. XI commemorat Opusculum de Canticis contra Hilarium, nec meminit alterius.
r Exstat tom. 4 Lovaniensium titulo Quæstionum Euangelicarum, & tom. 3 Benedictinorum sub titulo Quæstionum Euangeliorum: iidem quoque tomi exhibent sequens Opusculum. Agitur de utroque in Comment. num. 544 & 545.
s Hi duo libri sunt inter epistolas 118 & 119, vel 54 & 55; de quibus in Comment. num. 551.
t Exstant Confessiones in utraque editione tom. 1. Vide Comment. num. 542.
u Significat haud dubie Opusculum de Catechizandis rudibus, quod Lovanienses tom. 4 & Benedictini tom. 6 ediderunt. Nos de eodem egimus in Comment. num. 546.
x Hoc Opusculum habent Lovanienses tom. 3,Benedictini tom. 6. Vide de illo Comment. num. 552.
y Latet istud Opusculum, ut monuimus in Comment. num. 581.
z Videtur designare libros septem in Heptateuchum, seu in septem primos sacræ Scripturæ libros, de quibus egimus in Comment. num. 640, ubi Sanctus illos vocat Quæstionum libros. Ediderunt Opus istud Lovanienses tom. 4, Benedictini tom. 3. Forsan simul intelligit Locutionum libros item septem, quos tom. 3 inseruerunt Lovanienses, Benedictini vero Quæstionum libris præposuerunt. Vide de illis num. 639. Certe nisi hic simul designentur, omnino prætermissi sunt a Possidio.
aa De hoc & sequente Opusculo actum est in Comment. num. 529 & 530. Utrumque ediderunt Lovanienses & Benedictini tom. 6.
bb Exstant in utraque editione tom. 3. Consule de iis Comment. num. 553.
cc Ignotum est istud Opusculum, si umquam in lucem fuerit emissum. Verumtamen conjectura aliqua mihi occurrit, quam lubet æquis lectoribusproponere. Videtur Possidii verbis designari Opusculum aliquod molis non magnæ & imperfectum. Tale autem Opusculum est, quod ediderunt Lovanienses tom. 4 sub hoc titulo: Divi Aurelii Augustini liber Quæstionum Euangelicarum secundum Matthæum. Itaque, si constet illud Opusculum esse Augustini, non improbabile videtur, istud his verbis designatum, quod Sanctus illud imperfectum reliquisset, ac sine titulo. Opusculum idem inseruerunt Benedictini tom. 3 sub titulo hujusmodi: Quæstionum septemdecim in Euangelium secundum Matthæum liber unus. Omittunt illi nomen S. Augustini, quia dubitant, an ejus revera sit Opusculum: Audi initium præfationis eorumdem editorum: Ut hic exhibeatur, inquiunt, inter Augustini germana Opera, nec tamen ipsius, uti solet, Augustini nomine prænotetur, iste alius Quæstionum in Matthæum liber, non temere fit, neque frustra. Nempe stilum in primis et res congruere Augustino censent post Erasmum Lovanienses theologi. Deinde fragmenta ejusdem libri quædam cum nomine Augustini profert Rabanus Maurus in libro IV Commentarii super Matthæi Euangelium, quem ipse circiter DCCCXL Christi annum, collectis hinc inde veterum expositionibus, concinnabat. Denique in Indiculo Operum Augustini Possidiano, qui per Johannem Vlimmerium ex Villariensi codice vulgatus est, recensentur pag. V Quæstiones Euangeliorum lib. II, moxque Annotationes aliquot in Matthæum lib. I. Hisce rationibus, quæ suadent genuinum esse Augustini Opusculum, alias deinde opponunt, quibus contrarium videtur insinuari. Accipe illas compendio. Nihil habet Augustinus de illo Opusculo in libris Retractationum. Deinde parabola de zizaniis hic quæst. XI aliter exponitur, quam solebat exponi ab Augustino. Tertio Eugypius abbas nihil ex hoc libro decerpsit, licet ex Quæstionibus Euangelicis varia descripserit. Quarto in quibusdam antiquis codicibus hæ Quæstiones non leguntur post Quæstiones Euangelicas, in aliis post illas sequuntur sine nomine Augustini. Quinto demum in Indiculo Possidii hæc non reperiuntur, nisi in solo Vlimmeriano, qui fuit interpolatus. Ita laudati editores. At omnia hæc argumenta vim magnam non habebunt, si Augustinus illud Opusculum post Retractationes inchoaverit, & imperfectum reliquerit sine titulo: quale Opusculumdesignat Possidius per quaternionem illum. Nam sic memorari non potuerit in Retractationibus, & designatum fuerit hic a Possidio: nec mirum erit, in aliquibus codicibus scriptum fuisse, in aliis prætermissum, cum edi debuerit post mortem Sancti, quando alia Opera jam erant in lucem emissa: atque hinc abbas Eugypius illud in suis codicibus non invenerit, licet alioquin illius silentium parum urgeat. Restat igitur una solum solvenda objectio quam laudati editores sic proponunt: Zizaniorum parabola hic exponitur longe secus, quam soleret ab Augustino, ex tempore præsertim Carthaginensis collationis, in qua Donatistæ, Catholicis reclamantibus, id vehementer affirmabant, quod in hujus libri quæstione XI n. I dicitur, agrum ipsum non Ecclesiam, sed mundum, Domino interpretante, intelligendum esse, ut videre est in Actis collationis parte 3, cap. 258, 265 & sequentibus. Qua de re Augustinus in lib., cui titulus: Post collationem ad Donatistas, cap. 8: “Diu contenderunt, inquit, dicentes zizania, quæ cum tritico simul crescere usque ad messem permissa sunt, non in Ecclesia, sed in mundo esse, contra intellectum martyris Cypriani, qui dixit: Etsi videntur in Ecclesia esse zizania, non tamen impediri debet aut fides, aut caritas nostra”. Quid quod iste auctor in quæstione XII n. 2 responsum illud Patris-familias, zizania ante messem evelli prohibentis, non modo non torquet in Donatistas more Augustini, sed interpretatur eo pacto, ut in illos torqueri non valeat; quandoquidem de non auferendis ex hac vita hominibus sermonem haberi putat. Ad duplex hoc argumentum responderi primum potest, varios sacræ Scripturæ locos varie expositos esse ab Augustino, adeoque id satis argumenti non futurum, etiamsi omnia recte essent deducta, & Augustinus a priori expositione sua hic recessisset. At non video eo esse confugiendum, cum hic nihil affirmasse videatur, quod alibi dictis sit contrarium. Quippe contendebant Donatistæ, zizania non esse in Ecclesia, sed in mundo extra Ecclesiam: hisce cum aliis Catholicis contradicebat Augustinus, affirmando non solum in mundo extra Ecclesiam, sed in ipsa etiam Ecclesia reperiri zizania. Idem dicitur in hoc Opusculo quæst. XI: nam licet num. 1 probetur, per zizania intelligi posse hæreticos, tamen in conclusione adduntur hæc verba: Quamquam in hac parabola Dominus, sicut in ejus expositione conclusit, non quædam, sed omnia scandala, & eos, qui faciunt iniquitatem, zizaniorum nomine significasse intelligitur. Præterea in Sermone 18 de Verbis Domini, qui certo est Augustini, & Benedictinis 88, per agrum intelligit mundum universum. Audi pauca verba, cap. 19 contra ipsos Donatistas intorta: Quis est ager? Numquidnam Africa? Non. Quis est ergo? Non interpretemur nos, Dominus dicat… Quis est ager? Ager est, inquit, hic mundus. Aliud igitur est, per agrum intelligere mundum separatum ab Ecclesia; aliud, interpretari mundum cum Ecclesia conjunctum. Primum voluerunt Donatistæ, alterum Augustinus. Porro, quod Sanctus quæst. 12 responsum Patris-familias in Donatistas non torqueat, nihil evincit, cum ibidem contra Donatistas non disputet: neque vero negat, responsum istud alio etiam modo exponi posse, atque ita in Donatistas torqueri. Verumtamen audi locum, in quo hanc ipsam expositionem contra Donatistas intorsit. In Epistola 171, alias 76, eos sic alloquitur: Ipse (Christus) dixit, Ager est hic mundus; non dixit, Ager est Africa. Ipse dixit, Messis est finis sæculi; non dixit, Messis est tempus Donati. Ipse dixit, Messores angeli sunt; non dixit, Messores principes Circumcellionum sunt. Explicat hic locum contra cædes ac violentias Circumcellionum, quia angeli, non circumcelliones, sunt messores. Si igitur hac expositione impeditus non fuit, quo minus contra schisma ipsum explicaret eumdem textum, non video, cur in expositione de non auferendis ex vita hominibus sibi ademerit facultatem alio etiam modo locum exponendi. Hinc demum concludere liceat, recte post Erasmum judicasse Lovanienses, stilum & res in hoc Opusculo contentas Augustino congruere, adeoque nihil esse, cur id ipsi abjudicemus, sive verbis Possidii designatum sit, ut dixi verisimile esse, sive id ab eo prætermissum sit, ut alia quædam.
dd Diversæ omittitur apud Lovanienses. Assignant Benedictini in margine Opus contra Faustum Manichæum, quod jam memoratum est cap. 2, sed iterum memorari potuit, quia omnibus est utile.
ee Excidit hoc Opusculum, ut monuimus inComment. num. 543.
ff Exstat inter Epistolas, ubi olim 120, nunc 140. Consule Comment. num. 490.
gg Habetur istud Opusculum tom. 4 Lovaniensium & tom. 6. Benedictinorum. De eodem actum est in Comment. num. 582.
hh Liber hic inter Epistolas 112, aut 147. Vide Comment. § 43.
ii Hunc librum, contra Pelagianos scriptum, jam recensuit cap. 5.
kk Hic liber & sequens inter epistolas sunt 28 & 29, alias 166 & 167.
ll Est inter Epistolas 57, alias 187.
mm Epistola est 86, aut 36.
nn Exstant hi libri quatuor tom. 7 apud Lovanienses & tom. 10 apud Benedictinos. Non omnes quidem ad Victorem, sed omnes contra Vincentium Victorem sunt exarati. Egimus de illis in Commentario § 48.
oo Exstant hi libri in utraque editione tom. 6 cum titulo, De Adulterinis conjugiis. De iis actum in Comment. num. 645.
pp Habentur tom. 6 Lovaniensium & tom. 8 Benedictinorum. Adi & Comment. num. 523.
qq Exstat liber hic, uti & alius de Mendacio, quem Possidius prætermisit, apud Lovanienses tom. 4, apud Benedictinos tom. 6. De utroque actum in Comment. num. 283.
rr Apud Lovanienses tom. 3, & tom. 6 apud Benedictinos. Vide Comment. num. 646, ubi diximus vulgo vocari Enchiridion.
ss Implet Psalmorum expositio tomum 8 Lovaniensium, & tomum 4 Benedictinorum. Egimus de illa in Comment. num. 619 & seqq., atque observavimus, præfationes non esse Augustini.
tt Nititur Possidius assignare, quinam Psalmi coram populo sint expositi, & quinam dictati seu scripto expositi. Verum non dubito, quin multa hic sint mendosa, ut manifeste patet ipsam Psalmorum expositionem diligenter consideranti. Porro congruit quidem editio Benedictinorum cum editione Lovaniensium: at utrique notant varias lectiones aliorum codicum. Noster autem codex dissentit non parum ab editione utraque, nec dubito, quin aliqua ibidem rectius sint expressa. Accipe igitur totum illius contextum: Psalmi expositi a primo usque ad tricesimum secundum. Ex his in populo tractati sunt XVIII, XXI, XXVI, XXIX, XXX, XXXI, XXXII. Hi omnes certo expositi sunt pro concione, ut ad singulos notarunt Benedictini: sed accedere potuisset XXV, qui tamen nec in editis legitur, in quibus mendose habentur XIV, XV, & XXXIII, qui expositus quidem pro concione, at inter primos 32 non comprehensus. Ad codicem redeo: Item alii dictati, id est, LXVI, (legendum LXVII, non LXVIII, ut est in editis) LXXI, LXXVII, LXXVIII, LXXXII, LXXXVII, LXXXIX, CIV, CV, CVII, CVIII, CX, CXI, CXII, CXIII, CXIV, CXV, conjuncto sibi CXVII, CXXXV, CL. De Psalmo CX & sequentibus omnibus merito dubites, an scripto sint expositi, an viva voce: nam sermonem quandoque dirigit ad populum, ex quo videretur expositio coram populo facta. Contra vero expositio caret digressionibus illis atque exhortationibus longioribus, quibus usus est Sanctus, dum ad concionem dicebat. Quod vero suos quandoque alloquitur, non satis evincit, expositionem illorum Psalmorum coram populo factam: nam idem contingit in expositione Psalmi CXVIII, quæ ad populum dicta non est, teste Possidio. Inhærendum igitur judico verbis Indiculi, præsertim cumeditio utraque in posterioribus hisce congruat cum codice nostro, si excipiamus Psalmum CXVII, pro quo habent CXVI. Quod autem ad Psalmos anteriores spectat, recte omnes recensiti videntur in codice nostro, non item in editis. Subdit præcedentibus codex: Reliqui omnes, excepto CXVIII, in populo disputati sunt, numero XCVII. (Demptis videlicet ex 150, seu toto numero, primis 32, & 21, quos recensuit.) Fiunt ergo omnes tractatus Psalmorum in populo habiti CXXIII, quia centesimus vigesimus primus bis est expositus. Illa iterata expositio unius Psalmi 121 efficere non potest, ut tot sint sermones, ita ut hic aliquid vel desideretur, uti in editis, vel locus sit mendosus. Voluit, opinor, insinuare Possidius, varios Psalmos expositos esse vel duobus, vel tribus, vel etiam quatuor sermonibus, uti revera factum videmus, & sic reperiri poterit numerus sermonum hic assignatus.
uu Leguntur hi tractatus apud Lovanienses tom. 9, apud Benedictinos tom. 3. De illis nos egimus in Comment. § 46.
* Lov. ibi
CAPUT VII.
Epistolæ.
Ad Nebridium a, decem.
Ad Hermogenianum b.
Ad Zenobium.
Ad Firminum c.
Ad Cælestinum d.
Antonino e.
Saturnino.
Thalasio f & Valentino.
Eumatio.
Gaio g.
Licentio.
Desiderio h.
Valerio i episcopo.
Donato k.
Læto l.
Cratoni & aliis Carthaginensibus.
Maximo m episcopo.
Profuturo n.
Præsidio.
Victori o presbytero de campo Bullensi.
Anastasio p.
Sebastiano Monacho.
Consentio q.
Bonifacio r episcopo.
Romaniano.
Item ipsi.
[20]
Paulo s episcopo.
Plebi t propriæ.
Item ipsi.
Aurelio u episcopo.
Item ipsi.
Item ipsi.
Alipio x episcopo.
Item ipsi.
Deogratias y presbytero.
Ad S. Hieronymum z, sex.
Ad Paulinum aa, octo.
Severino bb.
Generoso.
Armentario cc & Paulinæ.
Jovino dd & Joviniano, & cæteris.
Evodio ee, epistolæ tres.
Probæ ff, de orando Deo.
Item ipsi, duæ.
Item ipsi, & Julianæ gg, de velatione Demetriadis.
Julianæ, de sancta viduitate.
Honorato hh, tres.
Flactiano ii.
Nectario, quatuor.
Cæciliano kk.
Publicolæ, duæ.
Orontio.
Olympio ll.
Cornelio mm.
Donato.
Item Olympio.
Plebi propriæ, duæ.
Paulo nn episcopo.
Item Paulo suprascripto.
Theodoro præsidi oo.
[21]
Victorino pp.
Celeri.
Cæciliano.
Severo qq episcopo.
Novato rr episcopo.
Felici.
Adeodato.
Catulino.
Eusebio ss.
Fausto & Pelagiæ.
Aurelio episcopo.
Placentino episcopo.
Seleucianæ tt.
Severo uu.
Memori xx episcopo.
Asello yy.
Æmilio.
Theodoro & Felicissimo.
Aproniano & Avitæ.
Florentinæ zz.
Marinianæ.
Innocentio aaa episcopo.
Imperatoribus.
Stiliconi.
Præfectis Italiæ.
Crescenti episcopo.
Alipio episcopo.
[22]
Restituto bbb diacono.
Macario.
Domnioni.
Viventio presbytero.
Delphino.
Item Innocentio episcopo.
Pammachio ccc.
Agrippino.
Plebi Cataquensi.
Item Aurelio episcopo.
Gerontio.
Maximiano ddd.
Item Severo episcopo.
Felici & Hilarino eee.
Item plebi propriæ.
Item ipsi.
Item ipsi.
Item Innocentio episcopo.
Maximo fff.
Burnio *.
Presbyteris propriis.
Item Macario.
Theodolo.
Concordio.
[23]
Item Memorio ggg episcopo.
Item Cratoni.
Item Severo episcopo.
Novato.
Mercurio Diacono.
Romano.
Item Æmilio presbytero.
Theodoro & Felicissimo, duæ.
Oratori.
Item Aurelio episcopo, duæ.
Firmo hhh.
Muneri.
Repentino.
Lauritio.
Pelagasio & Vagulo.
Ampelio episcopo.
Item Repentino.
Maximo.
Samsucio.
Possidio iii episcopo.
Protogeni & Thalasio.
Item Protogeni.
Item Thalasio.
Item Protogeni, duæ.
Item Aurelio episcopo.
Clericis Carthaginis.
Sebastiano monacho.
[24]
Cristino kkk.
Anisio.
Felici.
Geminiano.
Item Firmo suprascripto.
Audaci lll Grammatico.
Acatio.
Cresconio mmm.
Item Alypio episcopo.
Item Alypio.
Albinæ.
Apringio proconsuli.
Item Cristino.
Albinæ, Piniano & nnn Melaniæ.
Romulo.
Panchario.
Florentino.
Cresconio.
Fortunato ooo episcopo.
Item Generoso.
Benenato episcopo, duæ.
Rustico.
[25]
Quintiano presbytero ppp.
Xantippo.
Item Aurelio episcopo.
Item Clero qqq.
Castorio.
Item Alypio episcopo.
Item Severo episcopo, duæ.
Italicæ rrr.
Lampadio.
Fabiolæ.
Naucellioni.
Fratribus a Carthagine.
Redempto.
Fratribus Carthaginis.
Item plebi propriæ.
Maximæ sss.
Ad Ecdiciam, epistola una.
Ad Petrum & Abraham, una.
ANNOTATA.
a Exstant ex his novem, quæ apud Lovanienses sunt 151, 117, 72, 105, 116, 268, 269,218, & 115; apud Benedictinos vero 3, 4, 7, 9, 10, 11, 12, 13 & 14.
b Hæc 213, alias 1; sequens vero 214, alias 2.
c Unus codex apud Benedictinos habet, Ad Firmianum. Excidit illa epistola.
d Est epistola 63, alias 18.
e Duo Mss. apud Benedictinos Antonio. Est Epistola 131, seu 20: sequens vero 257, alias 142.
f Excidit hæc & sequens. At ibi pro Eumalio Lovanienses habent Rumaclio: duo Mss. apud Benedictinos Hermatio.
g Apud Lovanienses Caio. Est aut Epistola 84, alias 19. Sequens vero est 39, seu 26.
h Forte Dario, notant in margine Benedictini: nulla enim exstat Epistola ad Desiderium; duæ vero supersunt ad Darium comitem datæ, nempe 262 & 264 Lovaniensium, seu 229 & 231 Benedictinorum, quas alibi non recensuit Possidius. Eadem conjectura fieri potest de Deuterio, ad quem exstat epistola 74, seu 236, nullibi item memorata.
i Exstat hæc Lovaniensibus 148, nunc 21.
k Gemina legitur Donato proconsuli inscripta, nimirum 127 & 128 apud Lovanienses, apud Benedictinos vero 100, & 112. Altera memorabitur infra.
l Est 38, seu 243. Sequens vero desideratur.
m Fossatensis codex, ut notant Benedictini, Maximino episcopo. Nulla exstat epistola ad Maximum episcopum: reperitur quidem una ad Maximinum episcopum Donatistam: at illa jam memorata est cap. 3.
n Hæc est 149, seu 38; sequens 16, nunc 74.
o Duo Mss. apud Benedictinos, Victorino episcopo de Campo &c. Codex noster, Victori presbytero & ampo Bullesi, mendose opinor. Porro nulla exstat Epistola Victori presbytero inscripta: verum 122 Lovaniensium, seu III Benedictinorum inscripta est Victoriano presbytero, nec illa alibi memoratur a Possidio. Exstat quoque Epistola apud Lovanienses 217, alias 59, ad Victorinum episcopum, item prætermissa a Possidio. Verumtamen ex his neutram designatam existimo, quia Augustinus in Epistola 236, nunc 65, affirmat se scripsisse de causa Abundantiipresbyteri ad presbyterum fundi Armemanensis in Campo Bullensi. Hæc igitur Epistola haud dubie hic designata, quæ ad nos non pervenit.
p Hæc est 144, seu 145; sequens 145, seu 248.
q Exstat gemina ad Consentium, videlicet 221, alias 120, & 146, seu 205.
r Est Epistola 23, nunc etiam 98: sequens vero 113, seu 15. Altera ad Romanianum excidit, sed exstat Epistola Paulini ad eumdem data, quæ inter Augustinianas est 36, seu 32.
s Hæc est 216, seu 85.
t Exstant tres Epistolæ ad Hipponenses datæ, sed plures infra memorantur a Possidio, nisi easdem repetierit eodem hoc capite, quod minus est verisimile. Ex his 215, seu 268, soli plebi inscripta est: at 137, seu 78, & 138, seu 122, clero simul & populo inscriptæ sunt.
u Quatuor reperio Epistolas ad Aurelium Carthaginensem datas: at plures deinde memorat Possidius, ita ut aliquæ videantur excidisse. Prima temporis ordine est 148, seu 22; secunda 77, seu 41; tertia 76, seu 60; quarta præfixa est libris de Trinitate, ac Benedictinis est 174.Porro in Ms. nostro hic tantum semel habetur, Item ipsi.
x Quatuor reperiuntur ad Alypium datæ, at sexies ejus nomen ponitur in Indiculo, ita ut videantur duæ deperditæ. Quatuor autem illæ sunt 29 Benedictinorum, quæ desideratur apud Lovanienses: & 239 Lovaniensium, nunc 83; 224, seu 125; & 67, seu 227.
y Est prolixa Epistola Lovaniensibus 49, Benedictinis 102.
z Exstant octo ad S. Hieronymum, sed duas ex illis inter libros commemoravit cap. 6. Reliquæ sex sunt ordine temporis sequentes, 8, seu 28; 9, seu 40; 12, seu 67; 10, seu 71; 15, seu 73; & 19, seu 82.
aa Reperiuntur hæ octo apud Benedictinos, apud Lovanienses vero desiderantur duæ. Accipe illas ordine temporis. Prima est 32, seu 27; sequuntur 34, seu 31; Benedictinorum 42; apud eosdem 45; tum apud Lovanienses 65, illis 80; 250, seu 95; 59 seu 149; & 106, seu 186. Porro aliquæ ex his inscriptæ Paulino & Therasiæ, aliquæ Alypii simul nomine datæ.
bb Hæc est Epistola 170, seu 52. Sequens vero, quæ Fortunati quoque & Alypii nomine ab Augustino scripta est contra Donatistas, est verosimiliter 165, seu 53. Exstat tamen & alia Generoso alteri inscripta, & memoranda inferius. Porro in Ms. nostro pro Generoso legitur Genesio, mendose, opinor, cum nulla reperiatur ad Genesium.
cc Est Epistola 45, seu 127.
dd Fossatens. codex habet, Et Johanno. Alii quidam Mss., Et Joviano, aiunt Benedictini. Codex noster: Jobiano & Jobiano & ceteris. At quomodocumque legatur, ignota est hæc epistola.
ee Aliquot Mss. apud Benedictinos, Evodio episcopo tres. Porro habentur quatuor ad Evodium, ex quibus una ignota potuit esse Possidio, ut fuerunt plures aliæ. Sunt hæ 100, seu 159; 101, seu 162; 99, seu 164; & 102, seu 169.
ff Hæc est apud Lovanienses 121, alias 130. Ex duabus sequentibus una tantum exstat 156, seu 131.
gg Est hæc 179, seu 150. Sequens est liber de Bono viduitatis apud Lovanienses tom. 4, apud Benedictinos tom. 6. De hisce quoque in Comment. § 45.
hh Exstant quidem tres Epistolæ, quæ inscribuntur Honorato. Sed una ex illis inter libros computata, jam recensita est cap. 6. Nec constat de duabus aliis, an utraque sit memorata: nam diversi videntur Honorati, ad quos illæ datæ. Etenim 161, seu 49, data est ad Honoratum episcopum Donatistam; & 180, seu 228, scripta est ad Honoratum episcopum Catholicum, qui ab altero diversus est, nisi forsan ille fuerit conversus.
ii Sic tres Mss. Alii vero cum editis, Flactiano exnotario, inquiunt Benedictini. Codex noster habet cum hac editione, Flacciano. Ac deinde: Necthario quatuor. Si hæc genuina sit lectio, excidit Epistola ad Flactianum, seu Flaccianum, & duæ ex quatuor ad Nectarium similiter exciderunt: nam exstant ad ipsum duæ, videlicet 202, seu 91; & 254, seu 104.
kk Est Epistola 60, seu 86. Ad Publicolam exstat solum 154, seu 47. Epistola vero ad Orontium est 123, seu 257.
ll Duæ exstant ad Olympium, quæ apud Lovanienses sunt 124 & 129, apud Benedictinos 96 & 97. Altera autem mox infra memorabitur illis verbis, Item Olympio, quæ desiderantur apudLovanienses, sed addita sunt a Benedictinis ex Mss., & in nostro etiam Ms. reperiuntur.
mm Hæc 125, seu 259. De sequente vide dicta ad litteram k: de duabus vero ad plebem propriam ad litteram t.
nn Ad Paulum una exstat 216, seu 85, jam superius memorata. Latent aliæ.
oo Dubium est, an his verbis duo significentur, an unus, propter varietatem Mss. Audi observationes Benedictinorum: In tribus Mss. omissum, præsidi. Hoc tres optimæ notæ Mss. habent: cujus loco in uno Carnotensi codice substitutum, Cresimi: apud Lov. Crescenti: in editione Ulim, Episcopo. Huic autem Theodoro duo Mss. præmittant, Crisino. In codice nostro legitur post Theodorum Cresimi. Porro exstat Epistola ad Theodorum, quæ Lovaniensium est 223, Benedictinorum 61: at ex illa satis liquet, Theodorum non fuisse præsidem. Improbanda igitur videtur lectio hæc, Theodoro præsidi, & potius videntur designatæ duæ personæ. Cum autem habeatur Epistola 83, seu 244, quæ inscribitur Chrysimo, Chrisimo vel Chrissimo, & nulla legatur Crescenti inscripta, legendum suspicor Chrisimi aut Chrisimo, illamque ipsam epistolam hic designatam.
pp Est hæc Epistola 217, seu 59. Duæ leguntur ad Celerem datæ, nimirum 237 & 210 Lovaniensium, quæ alias sunt 56 & 57. In uno codice Carnotensi, uti & in nostro, pro Celeri legitur Celerino. Epistolam unam ad Cæcilianum assignavi ad kk: si sequens diversa sit, latet hactenus.
qq Reperiuntur tres epistolæ ad Severum episcopum datæ. At Possidius quinque enumerat interpolatis vicibus, ita ut aliæ videantur excidisse. Quæ exstant, sunt 241, seu 62; 240, seu 63, & 135, seu 110.
rr Est Epistola 242, seu 84. Hic duo Mss. addunt, inquiunt Benedictini, Item ipsi. At nulla alia exstat ad Novatum. Sequens est 217, seu 252. Duæ post hanc sequentes, Adeodato & Catulino inscriptæ, exciderunt. Pro Catulino in Ms. nostro est, Catulliano.
ss Ad Eusebium leguntur duæ, sed illæ memoratæ sunt cap. 3, & assignatæ ibidem ad aa. Hæc forsan est deperdita; uti & sequens interiit. Porro de Epistolis ad Aurelium vide dicta adlitteram u. Quæ notatur ad Placentinum, excidit.
tt Lovanienses habent, Eleusianæ, sed mendose, opinor. Nam exstat Epistola Seleucianæ inscripta, quæ est 108, seu 265.
uu Severo, non additur, episcopo, uti solet in aliis ad Severum episcopum Milevitanum. At Epistola illa nullibi comparet.
xx Duo Mss. Benedictinorum cum nostro Memorio episcopo, qui infra recurrit. Exstat una ad Memorium 131, seu 101.
yy Forte Asellico, aiunt Benedictini. Ad Asellicum est 200, seu 196. Tres sequentes non comparent. At notant Benedictini, pro Avitæ legi etiam Avitatæ & Habitatæ.
zz Hæc est 132, seu 266. Sequens desideratur.
aaa Exstat ad Innocentium Papam Epistola Concilii Carthaginensis nomine ab Augustino verosimiliter scripta, uti & altera Concilii Milevitani, & tertia nomine Aurelii, Alypii, Augustini, Evodii & Possidii. Prima est 90, seu 175, altera 92, seu 176; & tertia 95, seu 177. Omnes tres videntur esse Augustini, & revera bisinfra repetitur, Innocentio episcopo. Porro quatuor sequentes exciderunt. Sed observant Benedictini pro Præfectis Italiæ in tribus Mss. legi, uti & in nostro habetur, Præfectis Italicæ, & in aliis tribus, Præfecto Italiæ. Præterea notant, post vocem Crescenti in tribus Mss. omitti episcopo, quæ vox in nostro etiam omittitur. De Alypio consule dicta ad litteram X. Pro Alypio codex noster cum uno Carnotensi habet, Olympio.
bbb Observant hic Benedictini sequentia: Duo Mss., Restituto episcopo. Unus Carnot. Restituto diacono & Restituto episcopo, (huic noster consonat,) Fossatensis, Restito diacono, Restuto, Marario, Domnioni &c. Exstat Epistola ad Restitutum diaconum, quæ est 69, seu 249. Nullam invenio ad Restitutum episcopum: nullam item ad Macarium aut Domnionem. Pro Macario forte legendum Macrobio suspicantur Benedictini: at id verisimile non est, cum duæ ad Macrobium memoratæ sint cap. 3. Exciderunt igitur illæ, uti etiam duæ sequentes ad Viventium, & ad Delphinum.
ccc Fossatensis codex, Pammatico. Verum exstat Epistola ad Pammachium, quæ est 134, seu 58. At exciderunt duæ sequentes, & quæ mox sequitur, Gerontio scripta. De Aurelio jam egimus.
ddd Forte Maximino, notant in margine Benedictini. Verum Epistola, quæ exstat ad Maximinum episcopum Donatistam, recensita est cap. 3. De sequenti vide ad litteras qq.
eee Codex noster cum variis Mss. & editione Lovaniensium, Hilariano. Est hæc Epistola 136, seu 77. De quatuor sequentibus supra egimus.
fff In Ms. nostro Maximiano, in uno Carnotensi, Maximino. Colbertinus vero & Cassaniensis apud Benedictinos, tres titulos conjungunt hoc modo: Maximo & Burnio (vel Burino) presbyteris propriis. Exstat ad Maximum Epistola 66, seu 170, quam putamus hic designatam, alias vero duas excidisse, uti & sequentem ad Macarium, cum duabus subjunctis: nisi forsan illa, quæ Presbyteris propriis fuit scripta, sit una ex illis, quæ ad clerum & plebem Hipponensem sunt datæ. Vide ad litteram t. Porro infra repetitur, Maximo, & ediderunt Benedictini post omnes Epistolas fragmentum Epistolæ ad Maximum, quæ indicari potuit.
ggg De Memorio egimus ad XX. Sequens excidit. De Severo ad qq. De Novato ad rr. Quæ deinde sequuntur usque ad vocem Oratori, pro qua codex noster cum uno Carnotensi Aratori, & alius, Oratorio, omnes sunt ignotæ. De Aurelio autem supra ad litteram u.
hhh Hæc item excidit cum quinque sequentibus usque ad Maximum, de quo mox egimus. Excidit & sequens ad Samsucium. Porro pro Pelagasio & Vagulo, codex noster habet, Pegasio & Bagulo. Tres vero apud Benedictinos, Pegasio, alii tres, Pelgasio, unus, & Valgulo.
iii Hæc est 73, seu 245. Quæ deinde post aliquot sequitur, ad Sebastianum monachum est 145, seu 248 jam superius memorata, nisi una ad Sebastianum lateat. Intermediæ sunt ignotæ, excepta forsan una ad Aurelium, de quo egimus.
kkk Lovanienses Pristino cum plerisque Mss., ut fatentur Benedictini. At maluerunt sequi duos codices Carnotenses, in quibus legitur, Cristino, quia inferius repetitur, Item Cristino. Codex noster etiam habet, Cristino. Una habetur ad Christinum 226, seu 256. Excidit igitur una, vel Pristino, vel Cristino scripta. Latet quoque sequens, cum una ad Felicem data, nisi illa, quam ad rr assignavimus Felici inscripta, hic repetatur. Sequentes deinde duæ exciderunt.
lll Codex noster Addaci grammatico. Apud Benedictinos alter Adaci, alter, Saddaci, & deinde, Grammatico. Sed præferenda vulgaris lectio. Exstat Epistola ad Audacem, quæ 140 est, seu 261; eique præmittitur Audacis Epistola, ex qua satis colligitur & grammaticum fuisse, & alteram prius ab Augustino accepisse Epistolam, quæ latet hactenus; uti & sequens Acatio inscripta, apud Lovanienses Agatio.
mmm Est hæc Epistola 229, seu 113. Quæ deinde Albinæ inscribitur, est 225, seu 126: quæ Apringio, est 160, seu 134. De Christino mox actum.
nnn Hæc est 227, seu 124: sequens vero 211, seu 247: ad Pancharium est 212, seu 251; ad Florentinum 228, seu 114. Unam ad Romulum mox memoratam assignavimus: nisi hæc repetita hic sit, altera excidit.
ooo Est hæc 230, seu 115; sequens 231, seu 116: aliam ad alterum Generosum assignavimus ad litteras bb. Ad Benenatum ambæ exstant, videlicet 232 & 233, seu 253 & 254.Ad Rusticum quoque legitur 234, seu 255.
ppp Quatuor Mss. apud Benedictinos cum codice nostro, Quintiliano presbytero. Verum vulgaris lectio præferenda: nam exstat ad Quintianum presbyterum Epistola 235, seu 64. Ad Xantippum vero est 236, seu 65. De Aurelio actum.
qqq Unus e Carnot. Mss., inquiunt Benedictini, Item Celeri, quod in nostro etiam codice legitur. Hæc forsan lectio vulgari præferenda, cum duæ exstent epistolæ ad Celerem, quas assignavi ad litteras pp, & ex quibus una tantum ibidem memorata. Ad Castorium exstat 238, seu 69.
rrr Exstat gemina ad Italicam, videlicet 6, seu 92; & 133, seu 99. Sequens est 243, seu 246. Ad Fabiolam est 206, seu 267: ad Naucellionem 207, seu 70. Tres tum sequentes non comparent.
sss Hæc est 141, seu 264; sequens 199, seu 262: postrema excidit.
* duo Mss. Burnioni
CAPUT VIII.
Tractatus diversi.
De charitate & timore casto a.
De spe b.
De eo, quod scriptum c est, Jugum meum suave
est, & sarcina mea levis est.
De placendo & non d placendo hominibus.
De eo, quod scriptum est, Ille arguet mundum
de peccato, de justitia, & de judicio.
Tractatus de Psalmo trigesimo e quarto, non toto.
De generationibus f secundum Matthæum & Lucam.
De Jacob & Esau.
De duobus cæcis.
De filio Abrahæ g ducto ad sacrificium.
Item de Abraham, vel ejus filiis duobus.
De tribus virgis Jacob, & de Psalmo vigesimo
primo non toto.
De decem chordis h.
De utilitate agendæ i pœnitentiæ.
De Goliath & k David, & de contemptu mundi.
De peregrinatione Christianorum, quæ in hac vita
est.
De centum quinquaginta l tribus piscibus, ex
Euangelio Joannis.
[27]
De judicio Salomonis m inter duas mulieres
meretrices.
Ad n juvenes de die octavarum infantium, duo.
De versu Psalmi, Deus o canticum novum cantabo
tibi.
De cantico Isaiæ.
De cantico p Exodi.
De Psalmo decimo septimo, & Joannis apostoli
epistola.
De Psalmo vigesimo primo q, & epistola beati Petri
apostoli.
De responsorio Psalmi, Da nobis auxilium de
tribulatione; & vana salus hominis.
Sermo, in quo multæ propositæ sunt quæstiones,
sed una soluta est.
Alius, in quo quæstiones propositæ ex Actibus r
Apostolorum & Euangelio solvuntur.
De vocatione apostoli Pauli, & commendatione
Dominicæ orationis.
De eo quod Petrus in mari s titubavit.
De Psalmo quadragesimo quarto t non toto.
De depositione Cyri episcopi Carthaginis.
De novissimo die.
De Psalmo septuagesimo primo u non toto.
De natali S. Joannis, de x voce & verbo.
De Apostolo, Finis enim legis Christus: & de
versu Psalmi nonagesimi.
De Euangelio, Si vos Filius liberaverit, vere
liberi eritis.
De venatoribus Dei & seculi.
De versu Psalmi centesimi tertii.
[28]
De muliere curva, decem & octo y annos
habente in infirmitate.
De eo, quod ait in Ecclesiastico, Omne animal
diligit simile sibi, & omnis caro ad similem sibi
conjungitur, & si communicabit lupus agno
aliquando, sic peccator justo.
De Apostolo ubi ait, Credenti in eum, qui
justificat impium; &, Lex spiritalis est, ego
autem carnalis sum, &c.
De versu Psalmi quinquagesimi secundi in natali
martyrum.
De versu Psalmi sexagesimi z septimi, Sicut deficit
fumus, deficiant, &c.
Ex eo quod Apostolus ait, Secundum justitiam
quæ ex lege est, qui fuerim * sine querela; &
de versu Psalmi centesimi quadragesimi secundi.
De versu Psalmi vigesimi quarti, Vias tuas, Domine,
ostende * mihi, &c.
De versu Psalmi quadragesimi primi, Quemadmodum
cervus desiderat ad fontes aquarum, &c.
De versu Psalmi centesimi noni, ubi ait, Tecum
principium in die virtutis tuæ; & de Melchisedech.
De Apostolo, Infelix ego homo, quis me liberabit
de corpore mortis hujus?
De muliere, quæ fluxum sanguinis patiebatur;
& de Jeremia, ubi ait, Accepit lumbare lineum,
& abscondit eum in petra.
De Apostolo, Mortui enim estis, & vita vestra
abscondita est cum Christo.
De depositione Restituti episcopi Carthaginis.
[29]
De Euangelio, Ecce ego aa mitto vos sicut
oves in medio luporum, &c.
De obedientia.
De utilitate bb jejunii.
Item de utilitate agendæ pœnitentiæ, & de versu
Psalmi quinquagesimi, Miserere mei Deus.
De quinque cc porticibus, ubi multitudo languentium
jacebat; & de piscina Siloë.
Ex eo, quod scriptum est in Genesi, Fecisse Deum
tertio die.
Item alius, de die quarto.
Alius, de die quinto.
Alius, de die sexto.
Alius, de die septimo.
De ebrietate Noë, & nudatione femorum ejus.
De luctatione Jacob dd cum angelo.
De virga conversa in serpentem, & manu colorata,
& aqua in sanguinem.
Ex eo, quod ait Isaias, Qui autem dediti mihi erunt,
possidebunt terram ee, & hæreditabunt
montem sanctum meum. Et de Apostolo, Has
ergo promissiones habentes, charissimi, &c.
Ex Euangelio, de Pastore, mercenario, & fure.
De Apostolo ff, Nemo umquam carnem suam odio
habuit. Et ex Euangelio, Qui amat animam
suam, perdet eam.
[30]
Ex eo, quod Apostolus ait, Nihil gg intulimus
in hunc mundum; & de versu Psalmi
quinquagesimi, Miserere mei Deus.
Ex Euangelio, Agite pœnitentiam.
De Regnorum hh, ex eo, quod David intravit ad
Bersabee, & maritum ejus occidendum curavit.
De versu Psalmi trigesimi tertii, Venite filii, audite
me, timorem Domini docebo vos: &
de muliere in adulterio deprehensa, quæ Domino
oblata est.
Ex Euangelio, Ego sum via, veritas, & vita ii.
Sermo habitus, cum pagani ingrederentur.
De Apostolo, O altitudo sapientiæ & scientiæ
Dei! & de versu Psalmi quinquagesimi noni,
Deus repulisti nos, & destruxisti nos; & de
versu Psalmi centesimi decimi octavi, Bonum
mihi, quod humiliasti me, ut discam justificationes
tuas.
De versu Psalmi trigesimi, In te Domine speravi,
non confundar in æternum.
De operibus misericordiæ.
Ex Euangelio Joannis, ubi regulum increpavit.
De caritate inquieta.
De responsorio * Psalmi centesimi trigesimi primi,
Paravi lucernam Christo meo, &c.
De responsorio Psalmi centesimi tertii, Benedic
anima mea Domino, Domine Deus meus, magnificatus
es nimis.
De responsorio Psalmi quinquagesimi primi, Speravi
in misericordia Dei *.
De lectione Proverbiorum Salomonis, ab eo loco,
ubi dictum est, Mulierem kk fortem quis
inveniet; usque ad finem libri, hoc est, Et
laudetur in portis vir ejus.
Ab eo, quod scriptum est in Proverbiis Salomonis,
Sunt qui divites se affectant, nihil habentes;
& sunt, qui se humiliant, cum sint
divites: &, Redemptio animæ viri divitiæ ejus,
pauper autem non suffert minas.
Item de eo, quod scriptum est in Proverbiis, Fili
ll, si sapiens fueris, tibi sapiens eris, &
proximis tuis; si autem malus evaseris, solus
hauries mala.
De eo, quod scriptum est in Euangelio, Si peccaverit
in te frater tuus, corripe eum inter
te & ipsum solum; & mm in Salomone, Annuens
oculis cum dolo, congregat hominibus
mæstitiam; qui autem arguit palam, pacem
facit.
De Euangelio, ubi Dominus interrogat Judæos;
cujus dicerent Christum esse filium nn; & de
vidua illa, quæ misit duo minuta in gazophylacium.
Ex Euangelio Matthæi, de thesauro in agro, &
pretiosa margarita, & de reti misso in mare.
Ex Euangelio, ubi Dominus tangi se noluit a Maria
oo, eo quod nondum ascenderat ad Patrem.
Ex Euangelio, ubi Dominus oves suas Petro
commendat.
De responsorio Psalmi quinquagesimi sexti, Miserere
mei Deus, miserere mei, quoniam in
te confidit anima mea.
Ex Euangelio, ubi de divite pp, qui induebatur
purpura & bysso, scriptum est.
De quadragesima ascensionis qq Domini.
De quinquagesima per vigilias rr, ex eo, quod
scriptum est, In principio fecit Deus cælum
& terram.
Item alius ejusdem diei ss, de responsorio Psalmi
centesimi quadragesimi, Pone Domine custodiam
ori meo.
De octo sententiis beatitudinum tt, ex Euangelio.
Item de die Pentecostes, ex eo, quod scriptum
est in Tobia, A die Pentecostes, qui est sancta
septimanarum.
De Euangelio, ubi scriptum est, Concorda uu
cum adversario tuo, cum es cum illo in via.
Ex Apostolo, de homine vetere exuendo, & novo
induendo; & de versu Psalmi vigesimi
quinti.
Ex Euangelio, Videbo vos iterum, & gaudebit
cor vestrum, &c.
ANNOTATA.
a Quandoquidem exstant varii sermones Augustini de Charitate, varii etiam de timore, difficulter hic, ut in multis sequentibus, pro certo affirmari potest, quinam Possidii verbis designentur. Verumtamen verba hæc satis congruunt sermoni 214 de Tempore, qui apud Benedictinos est 348.
b Videtur designari sermo 23 de Verbis Apostoli, apud Benedictinos 157.
c Congruit titulus sermoni 9 de Verbis Domini, alias 70; nisi hic designetur, excidit.
d Hic est sermo 2 de Verbis Domini, qui apud Benedictinos 54: sequens vero 61 de Verbis Domini, alias 144.
e Hic sermo mihi ignotus, nisi forte sit 114 de Diversis, seu 313 Benedictinorum, qui ponunt quintum in Natali sancti Cypriani martyris, in quo quatuor tantum sermones recenset Possidius cap. 10. Certe in illo exponitur pars quædam Psalmi 134.
f Hic est sermo 63 de Diversis, seu 51 Benedictinorum: sequens autem 44 de Diversis, seu 4 Benedictinorum: tum sequitur 18 de Diversis, seu 88.
g Est hic 72 de Tempore, 2 Benedictinis: sequens videtur esse ille, cujus fragmentum dederunt Benedictini pro sermone 3. Tum sequens de tribus virgis Jacob &c. latet hactenus. Attamen Benedictini duo dant fragmenta, primum ex Beda & Floro 1 Cor. 1, alterum ex Beda nondum vulgato ad 1 Tessal. 2, quæ asserunt ex hoc sermone desumpta. Vide eorum fragmenta sermonibus subjecta tom. 5 in fine.
h Ediderunt hunc sermonem Lovanienses tom. 9, ubi liber vocatur: Benedictinis est sermo 9.
i Exstant duo sermones hoc titulo insigniti, nimirum apud Lovanienses inter Homilias 50 homilia 27, seu sermo Benedictinorum 352; &homilia 50, seu sermo Benedictinorum 351: alterum deinde designat Possidius his verbis: Item de Utilitate agendæ pœnitentiæ, & de versu Psalmi quinquagesimi, Miserere mei Deus. Difficulter autem dici potest, uter prioribus verbis designatus fuerit, uter posterioribus; cum in utroque sermone quædam exponantur ex Psalmo Miserere. Verumtamen duos prædictos sermones designatos putem.
k Apud Lovanienses est sermo 20 de Diversis, apud Benedictinos sermo 32, sequens est Benedictinis sermo 346, ab ipsis primum editus.
l Apud Lovanienses sermo 148 de Tempore, qui Benedictinis est 248, huic titulo consonat. Verum sequuntur quatuor alii sermones ejusdem argumenti apud Benedictinos, nimirum 249, 250, 251, 252, qui sunt ex Vignerianis 21 & 22, ac de Diversis Lovaniensium 4 & 5.
m Exstat hoc titulo sermo Benedictinorum 10, ab ipsis primum vulgatus: sed ille jam recensitus est cap. 3. Bis ergo idem memoratus est, aut unus excidit.
n Hæ voces Ad juvenes apud Lovanienses junguntur præcedenti titulo. At in Ms. etiam nostrocum hoc titulo copulantur rectius, ut videtur. Porro dies octavarum infantium non designat diem octavam festi Innocentium, sed diem octavam recenter baptizatorum, ita ut Paschali tempore sermones hi sint dicti. Repetit Possidius cap. 10: De octavis infantium, tractatus duo. Porro assignant Benedictini in margine sermones editionis suæ 259, 260, 353 & forte 391. Primus est 19 ex Sirmondianis, alter XI de Diversis apud Lovanienses, tertius ibidem inter Homilias est 20, & quartus eisdem 246 de Tempore. Ad hunc autem notant sequentia: Hunc Lovanienses ambiguum habent, supposititium Verlinus censet ac Verdingus. Iste porro ab stylo Ambrosiano dicit non abhorrere: sed profecto ab Augustiniano priorum annorum haud abhorret magis. Ita isti. At mihi stylus floridior & comptior apparet, quam sit stylus Augustini etiam junioris. De hoc igitur sermone merito dubitatur, cum stylus meo etiam judicio Ambrosium magis referat. Posset etiam designari sermo 160 de Tempore, seu 376, dictus Dominica in octavis Paschæ, in quo cap. 2 dicit: Hodie octavæ dicuntur infantium. Sed & hic dubius est.
o Hic est sermo de Diversis 18, Benedictinis 33. Sequens mihi ignotus.
p Hic ex Sirmondianis 2, apud Benedictinos 363, sed mutilus, ut videtur. Sequentem assignare nequeo.
q Codex noster cum uno Carnotensi, vigesimo secundo. At nec hunc sermonem, nec duos sequentes invenio.
r Est hic sermo 26 de Diversis, Benedictinis 149: sequens 34 de Diversis, alias 278.
s Est sermo 13 de Verbis Domini, alias 76.
t Tres Mss. apud Benedictinos, Quadragesimo tertio; unus Carnotensis cum nostro, Quadragesimo quinto; Beccensis, Quadragesimo sexto. Idem Beccensis pro Cyri habet Quirini: duo Carnotenses cum nostro, Quiri. Lovanienses cum Ms. nostro pro Carthaginis, habent Carthaginensis. Porro duos hosce sermones non invenio. At, qui sequitur de Novissimo die, videtur esse 21 de Verbis Domini, alias 97.
u Hic sermo mihi ignotus. Post hunc titulum apud Lovanienses legitur: De Psalmo octuagesimo primo non toto. Id videtur redundare.
x Lovanienses hunc titulum in duos diviserunt: atque ita dividi videtur in codice nostro. Verisimilius tamen est, non nisi unum esse: nam sermo 23 ex Sirmondianis, qui apud Benedictinos est 288, clare hoc titulo designatur. Quatuor sequentes ignoti sunt. At ubi hic legitur, Psalmi nonagesimi, Lovanienses habent, Nonagesimi primi.
y Lovanienses mendose, Decem & septem annos habens &c. Est autem hic sermo 31 de Verbis Domini, seu 110 Benedictinorum. Ignoti sunt tres sequentes. In tertio autem pro Quinquagesimi primi, legitur in duobus Mss. Psalmi sexti, aiunt Benedictini.
z Est hic sermo 109 de Tempore, aliis 22. Sequens vero 49 de Tempore, seu 170. Septem, qui deinde sequuntur, hactenus ignoti sunt.
aa Est sermo 119 de Diversis, Benedictinis 64. Sequentem non reperio.
bb Exstat hic sermo apud Lovanienses tom. 9 pag. 326, apud Benedictinos autem tom. 6. De sequenti vide dicta ad litteram i.
cc Est hic sermo inter Sirmondianos 15, apud Benedictinos 125. At de sex sequentibus nihil reperio.
dd Hic est sermo 1 inter Sirmondianos, Benedictinis 5. Sequens est 17 de Diversis, aliis 6.
ee Lovanienses habent, Qui autem serviunt mihi, erunt possidentes &c.: dein separant sequentia, & de Apostolo &c. Verum est unus tantum sermo inter Sirmondianos 12, apud Benedictinos 45. Sequens est 49 de Verbis Domini, seu 137.
ff Hic est sermo 37 inter Homilias quinquaginta, seu 368. Lovanienses titulum perperam diviserunt in duos.
gg Sermo Benedictinorum 177 optime explet primam partem hujus tituli: at nihil habet de versu, Miserere mei Deus. Forsan his verbis indicatus fuerit alius sermo, aut illa conjungenda sunt cum sequenti titulo, Ex Euangelio agite pœnitentiam, prout conjunguntur in Ms. nostro per & interpositum. Quidquid fuerit, de aliis istis seu titulis seu ejusdem tituli partibus nihil invenio.
hh Lovanienses, De regno cælorum habent pro titulo separato: at genuina videtur lectio, De Regnorum, subaudi, libro. Attamen sermonemhunc non reperio, uti nec sequentem.
ii Hunc rursus titulum in duos distraxerunt Lovanienses. At sermo 55 de Verbis Domini, alias 145, utramque satis implet tituli partem. Verum octo sequentes sermones videntur latere.
kk Hic est sermo 45 de Diversis, apud Benedictinos 37. Sequens est 212 de Tempore, alias 36. In cujus titulo hic pro, Qui divites se affectant, Lovanienses habent, Qui divites se efficiunt.
ll Hic est sermo 10 inter Sirmondianos, apud Benedictinos 35.
mm Sequentia verba pro alio titulo ponunt Lovanienses; & pro, Annuens oculis, quod in Ms. nostro, Intuens oculis, habent, Intuens oculos. Porro sermo 16 de Verbis Domini, qui apud Benedictinos 82, totum hunc exhibet titulum.
nn Est sermo 234 de Tempore, seu 91, sed de parte posteriore, seu de vidua illa non agit ille sermo, ita ut iis verbis alius forsan designetur. Sequentem sermonem non reperio.
oo Hic est sermo 6 de Diversis, seu 243: sequensvero 62 de Verbis Domini, seu 146. De titulo deinde sequente nihil reperio.
pp Huic titulo congruit sermo 25 de Verbis Domini, qui est apud Benedictinos 367. At dubitant Lovanienses, an sit genuinus Augustini sermo. Asserunt quidem Benedictini in omnibus Mss. Augustino attribui: verumtamen & ipsi dubitant ob stylum, qui cum stylo Augustini non concordat; uti & mihi apparet. Itaque malim existimare, designari sermonem XI ex Sirmondianis, qui apud Benedictinos 41: nam & huic titulus satis congruit, etiamsi alium præferat in editis.
qq In Ms. nostro additur, duos esse tractatus: at duo in editis non invenio. Porro per quadragesimam, nempe diem, intelligitur dies Ascensiones Domini. Exstant autem apud Benedictinos quinque sermones de die illa, videlicet 261 & quatuor sequentes, ex quibus Lovanienses habent tres primos, puta 12, 13 & 90 de Diversis; quartus autem primum a Benedictinis fuit editus, & quintus est inter additos a Parisiensibus 6. Itaque si vox duo recte addita sit hoc loco in Ms. nostro, hosce omnes quinque recensuit Possidius: nam cap. 9 alterum de eodem die memorat, & duos rursum cap. 10. Exstattamen & alius apud Benedictinos, ubi est 377, in Ascensione Domini inscriptus, sed ille apud Lovanienses, ubi est 57 de Diversis, inscribitur de Nativitate Domini, & minus certo est Augustini. Præterea sermonem perbrevem de Ascensione Domini post fragmenta ediderunt Benedictini.
rr Hunc titulum in duos distrahunt Lovanienses. Verum idem infra recurrit cap. 9, mutatis tantum verbis, hoc modo: De die Pentecostes (quod hic, Quinquagesima) per vigilias, ex eo quod scriptum est, In principio &c. At nullus comparet sermo de die Pentecostes, in quo prima Geneseos verba In principio &c. exponuntur, sive unus, sive duo fuerint in hanc sententiam dicti.
ss Hunc rursus dividunt Lovanienses. Videretur autem designari sermo 3 de Diversis, seu 29, cum in eo explicentur verba: Pone Domine custodiam &c., nisi is clare assignaretur mox cap. 9 aliis verbis.
tt Congruit utcumque titulus sermoni 14 inter additos a Parisiensibus, apud Benedictinos 53.Nisi hic infra designetur cap. 9 his verbis: Ex Euangelio de beatitudinibus. Sequens vero non invenitur.
uu Est sermo 1 de Verbis Domini, seu 109. Duos sequentes assignare nequeo.
* Lov. conversatus
* Lov. demonstra
* Lov. Responsione
* Lovan. tua
CAPUT IX.
De Natali a Domini.
De die quadragesima Adscensionis Domini.
Ex Euangelio, quod scriptum est b, Messis multa,
usque ad id, quod ait, Pax vestra ad vos
revertetur.
Ex Euangelio, de thesauro in cælo condendo.
Ex Euangelio, ubi Jesus dicit discipulis suis,
Usque nunc nihil petistis in nomine meo.
De die natali martyrum Casti & Æmilii.
De die Pentecostes, de versu Psalmi centesimi
quadragesimi, Emendabit me justus in miseriricordia.
Item de eodem die, de versu Psalmi centesimi
decimi septimi, Confitemini Domino, quoniam
bonus est.
De flamma in rubo c in Exodo, eo quod non
comburebatur.
Per jejunium quinquagesimæ, de versu Psalmi
centesimi quarti, Lætetur cor quærentium Dominum.
Item de versu per jejunium quinquagesimæ Psalmi
centesimi decimi quinti, Ego dixi in pavore
meo, Omnis homo mendax.
Ex Euangelio, ubi Jesus non se adscensurum d
ad diem festum dixerat, & tamen adscendit.
Ex epistola ad Galatas, ubi Paulus Petrum reprehendit.
Ex Euangelio, ubi Jesus arborem arefecit, &
de illo, ubi se finxit longius ire.
De avaritia e.
De Apostolo ubi ait, Qui gloriatur, in Domino
glorietur; & de versu Psalmi septuagesimi,
In tua justitia erue me & exime me.
De Euangelio, ubi Domino Martha f ministrabat.
De natali Joannis g Baptistæ.
De natali SS. Apostolorum Petri h & Pauli.
Ex Euangelio, de dilectione i Dei & proximi.
Ex Euangelio, ubi Pharisæi Dominum interrogant,
Si licet uxorem quacumque ex causa
dimittere.
De Apostolo, ubi ait, Quis k nos separabit a charitate
Christi?
Ex Euangelio, Qui non odit patrem & matrem,
&c.
Per natalem Catullini.
Per natalem sanctorum martyrum Scyllitanorum,
tractatus l duo.
Ex Euangelio, ubi ait Jesus, Impleta sunt tempora,
& appropinquabit regnum Dei, pœnitemini,
& credite Euangelio.
Ex Euangelio, Aut facite arborem m bonam &
fructum ejus bonum; aut facite arborem malam,
& fructum ejus malum.
Per natalem S. martyris n Laurentii.
Ex Euangelio, de muliere, quæ decem & octo
annos curvata erat; & de his, super quos
turris ceciderat.
[34]
Per natalem o martyrum Massæ candidæ.
Per natalem martyris Quadrati.
Ex Euangelio, Ego sum panis, qui de cælo
descendi; &, Operamini escam, non quæ perit,
sed quæ permanet in æternum.
De versu Psalmi decimi septimi, Disciplina tua
me direxit in finem, & disciplina tua ipsa me
docebit.
De versu Psalmi decimi noni, Mittat tibi auxilium
de sancto.
De Euangelio, ubi ait, Nolite p timere eos, qui
occidunt corpus, &c.
Ex Euangelio de beatitudinibus.
De natali S. q Vincentii.
De versu Psalmi quadragesimi tertii, Quoniam
propter te morte r afficimur &c.
Per natalem S. Agilæi.
De Euangelio, Venite s ad me omnes, qui laboratis
& onerati estis, & ego vos reficiam.
Item ex eadem lectione, per natalem Carthæriensium.
De amore Dei t.
[35]
De euangelica lectione, ubi Domino jubente
Petrus super mare ambulavit.
De ordinatione diei u, & depositione episcopi
Florentii.
De episcopo eligendo & ordinando in locum
memorati.
De versu Psalmi septimi, Justum auxilium meum
a Domino, qui salvos facit rectos corde.
De versu Psalmi septuagesimi tertii, Exurge Domine,
judica causam meam, commemorare
opprobriorum tuorum.
De versu Psalmi centesimi, Misericordiam & judicium
cantabo tibi, Domine.
De epistola Joannis ad Parthos, sermones x decem.
De versu Psalmi octuagesimi secundi, Deus y, quis
similis tibi erit? ne taceas neque mitescas Deus.
De natali S. Joannis Baptistæ.
De decem plagis, & decem z præceptis.
De lectione Euangelica.
De die natali martyrum.
Ex Euangelio Lucæ, & de Actibus Apostolorum.
[36]
De versu Psalmi centesimi quadragesimi tertii,
Deus canticum aa novum cantabo tibi &c.
De lectione Isaiæ, Domine, quis credidit auditui
nostro?
Ex Euangelio, Qui amat animam suam, perdet
eam.
De natali S. Joannis, tractatus duo.
De natali apostolorum Petri & Pauli.
De Euangelio, ubi Centurio bb Dominum rogat
pro puero suo.
De adolescentium luxuria.
De tribus cc mortius a Domino resuscitatis.
Ex Euangelio, Non potest Filius a se facere quicquam,
nisi quod viderit Patrem facientem.
De eo, quod scriptum est, Quod oculus dd non
vidit, &c.
De die Pentecostes per vigilias, ex eo, quod scriptum
est, In principio fecit Deus cælum &
terram.
De charitate, tractatus ee duo.
De versu Psalmi septuagesimi, Libera me de manu
peccatoris, &c.
De versu Psalmi septuangesimi quarti, Confitebimur
tibi, Deus, confitebimur tibi, &c.
De versu Psalmi centesimi decimi septimi, Confitemini
Domino, quoniam bonus est.
De retenta unitate ad senem Maximum.
ANNOTATA.
a Addit alios septem de Natali Domini habitos initio cap. 10. Verumtamen plures exstant eo titulo insigniti. Benedictini inter sermones certos 13 recensent, videlicet 184 & duodecim sequentes,qui apud Lovanienses sunt 56 & 62 de Diversis, 19, 27 & 25 de Tempore, rursum 55, 61 & 60 de Diversis, 16 de Tempore, 58 de Diversis, 23 & 12 de Tempore, & 59 de Diversis. Hisce laudati Benedictini addunt quatuor sermones dubios, nimirum 369, 370, 371 & 372. Primi duo ex illis sunt de Tempores 5 & 20, alii duo de Diversis 52 & 54. Assignari non potest, quinam designati sint a Possidio aut omissi: nam aliquos prætermisisse videtur, licet alioquin non omnes, quos inter certos ediderunt Benedictini, certo ab omnibus Augustino attribuantur, uti videre est in observationibus Benedictinorum. De sequenti titulo vide dicta cap. 8 ad litteras qq.
b Est hic sermo 42 de Sanctis, seu 101: sequens 50 de Tempore, seu 60. Deinde sequuntur inter editos ex Mss. Cartusiæ majoris 3, apud Benedictinos 145; 4 inter editos ex dictis Mss., seu 285; 5 ex eisdem Mss., seu 266; & 3 de Diversis, seu 39, de quo supra locutussum. At ibi notant Benedictini, legi in Mss.: Confitemini Domino, quoniam BONUM est. Noster codex tamen habet cum editis, quoniam bonus est.
c Est hic sermo 6 inter editos ex Mss. Cartusiæ, apud Benedictinos 7; sequens ex iisdem Mss. est 7, seu 28. Qui deinde signatur, non comparet.
d Hic sermo inter editos ex memoratis Mss. est 8, seu 133; sequens latet. At tum subdiditur ex iisdem Mss. 9, seu 89.
e Videtur indicari sermo 28 de Diversis, seu 107. Sequens est XI inter editos ex Mss. Cartusiæ, alias 160 apud Benedictinos.
f Duo exstant sermones, quibus hic titulus congruit, videlicet 26 & 27 de Verbis Domini, qui 103 & 104 in editione Benedictinorum.
g De Natali S. Joannis, qui ubique Baptista videtur, infra hoc capite recensentur adhuc sermones tres, & unus cap. 10: unus etiam relatus est cap. 8 cum addito, de verbo & voce, quem ibidem assignavimus ad litteram x. Ediderunt autem Benedictini inter sermones certos de Natali Joannis Baptistæ sermones 7, nimirum 287 cum sex sequentibus. Ex his unus est de VERBO & voce: sex alii sunt partim apud Lovanienses, partim in Supplemento Vignerii; apud illos videlicet 40 de Diversis, 44 inter Homilias quinquaginta, & 23 de Sanctis; apud Vignerium 3, 4, & 5. Addiderunt Benedictini inter sermones dubios in Nativitate Joannis Baptistæ duos, 379 & 380, qui item sunt apud Vignerium.
h Repetitur hic titulus inferius: at plures exstant sermones de Natali SS. Petri & Pauli, quam recenseantur a Possidio. Ediderunt Benedictini sermones quinque hujus tituli inter sermones certos, nimirum 295 cum quatuor sequentibus; quatuor primi sunt apud Lovanienses de Diversis 108, 106, 107, & 41; quintus est primum editus ab illis. Hisce apud Benedictinos accedit inter dubios sermo 381, qui 6 est ex Vignerianis.
i Hunc assignare nequeo, nec sequentem.
k Videtur esse sermo 50 de Sanctis, seu 335. Duos sequentes titulos non reperio: & uterque in Ms. nostro tamquam unus ponitur. Primo tamen ex iis utcumque congruit sermo 31 ex Sirmondianis, seu 344 apud Benedictinos.
l Tractatus duo hoc modo in pluribus estMss., uti observant Benedictini: illis & codex noster consentit. In editione Lovaniensi vox duo omissa est, & vox tractatus sequenti annectitur titulo. At nec hi sermones reperiuntur, nec sequens.
m Hic est sermo 12 de Verbis Domini, alias 72.
n Exstant sermones quatuor de S. Laurentio martyre; videlicet III, 123, 37 de Diversis, & 26 inter Sirmondianos, qui sunt apud Benedictinos 302, 303, 304 & 305. De sequenti titulo nihil reperio.
o Est sermo 112 de Diversis, alias 306. Quatuor subsequentes latent.
p Est sermo 13 inter additos a Parisiensibus, apud Benedictinos 65. Pro sequenti titulo vide dicta ad cap. 8 lit. tt.
q Recensentur bis duo cap. 10 In Natali S. Vincentii, ita ut sermones quinque videatur designare Possidius. Ex his autem quatuor ediderunt Benedictini, nempe 272 cum tribus sequentibus. Sunt hi alias inter additos a Parisiensibus 8 & 9, 12 de Sanctis & 102 de Diversis.
r Lovanienses, mortificamur. At ignotus esthic sermo æque ac sequens; in cujus titulo pro Agilæi alias legitur Acuellei, Achillei & Agelei, quemadmodum habet vetus Kalendarium Carthaginense VIII Kal. Feb., ut notant Benedictini.
s Est hic sermo 10 de Verbis Domini, seu 69. Verum sequens ignotus est. In codice Fossatensi pro Carthæriensum legitur Carthariensium, in nostro Cartariensium. In Kalendario Carthaginensi noti sunt Sancti Carterienses IV Nonas Feb.
t Potest esse sermo 9 de Verbis Domini, seu 70, in quo disputatur de amore Dei: res tamen satis incerta. Sequens videtur esse vel 22 de Diversis, seu 75; vel 13 de Verbis Domini, seu 76.
u Duo Mss. Dei. At ignotus mihi est sermo uti & quatuor sequentes.
x Exstant hi tractatus apud Lovanienses tom. 9, apud Benedictinos tom. 3.
y Est hic sermo 6 ex Sirmondianis, apud Benedictinos 24. Pro sequenti titulo actum est ad lit. g.
z Hujus fragmentum est sermo 8 apud Benedictinos. De die Natali martyrum exstant sermones 10 apud Benedictinos, nimirum 326 cumnovem sequentibus. Inter hos ex Vignerianis 30 & 33, ex Sirmondianis 27, 29 & 28, de Diversis 117 & 100, inter Homilias quinquaginta 14, ac de Sanctis 48 & 50. At aliqui ex istis sunt designati aliis verbis.
aa Hic est sermo 18 de Diversis, alias 33. Sequenti titulo fortasse designatur sermo 36 ex Homiliis quinquaginta, apud Benedictinos 44. At mutilus est parte prima & posteriore. Sequens videtur esse 100 de Diversis, seu 331, in natali Martyrum habitus. De titulis duobus deinde sequentibus jam actum est supra
bb Congruit titulus primæ parti sermonis 4 de Verbis Domini, seu 62. Sequens latere videtur, nisi forte designetur 43 de Diversis, seu 86, in quo de avaritia & luxuria disputatur.
cc Est sermo 44 de Verbis Domini, alias 98. Sequens autem est 32 ex Homiliis quinquaginta, seu 126, ac jam recensitus cap. 5.
dd Videtur esse 64 de Verbis Domini, alias 127. De sequenti titulo dictum ad cap. 8 litt. rr.
ee Sermo 52 & 39 de Tempore, alias 349 & 350, hic designari potuerunt, cum titulusconcordet. Sequentes vero quatuor non reperio. In titulo autem quarti pro voce Maximum, duo codices Benedictinorum cum nostro habent Maximinum.
CAPUT X.
De Natali a Domini, tractatus septem.
De Epiphania b, tractatus septem.
De quadragesima c ante Pascha, tractatus quinque.
De Domini passione d, tractatus duo.
Per vigilias Paschæ e, tractatus viginti tres.
De Symbolo f, tractatus tres.
De oratione g Dominica, unus.
Exhortatorium h ad Competentes, tractatus unus.
De octavis infantium, tractatus duo.
De Adscensione Domini, tractatus duo.
De Eucharistia i, tractatus unus.
De adventu Spiritus k sancti, tractatus unus.
De natali Apostolorum l, tractatus unus.
De natali S. Vincentii, tractatus duo,
De natali episcopi m, tractatus unus.
De natali S. Joannis, tractatus unus.
De natali S. Cypriani, tractatus n quatuor.
De natali Perpetuæ o & Felicitatis, tractatus tres.
De natali S. Salvii, tractatus unus.
De natali S. Vincentii, tractatus duo.
De natali episcopi, tractatus unus.
De versu Psalmi centesimi trigesimi octavi p, Imperfectum meum viderunt oculi tui.
De eleemosynis rerum spiritalium.
De ministerio rerum carnalium, quod fit in sanctos.
De eleemosynis, quæ fiunt in omnes.
De Samson q, & de versu Psalmi quinquagesimi
septimi, Si vere ergo justitiam loquimini.
De natali S. Victoris, & de versu Psalmi centesimi
decimi quinti, Pretiosa in conspectu Domini.
De Susanna r & Joseph.
De versu Psalmi centesimi trigesimi primi, Sacerdotes
tui induantur justitiam.
De dedicatione ecclesiæ, tractatus s duo.
De blasphemia t Spiritus sancti.
De Cura u pro mortuis gerenda.
Ad Dulcitium, liber unus.
De continentia sermo unus.
Fient simul… Ac x per hoc, quod memoratus
S. Augustinus episcopus spiritu divino actus,
in sancta Ecclesia Catholica, ad instructionem
animarum fecit libros, tractatus, epistolas,
numero mille triginta, exceptis iis, qui
numerari y non possunt, quia nec numerum
designavit ipsorum.
Explicit indicium librorum omnium venerabilis Augustini episcopi.
ANNOTATA.
a Consule dicta ad cap. 9 lit. a.
b Jam quatuor tractatus de Epiphania contra paganos recensuit cap. 1. Porro sermones sex de Epiphania inter certos ediderunt Benedictini, nimirum 199 & sequentes, qui sunt 34, 30, 31 & 32 de Tempore, 64 de Diversis, atque ex Vignerianis 7. Addiderunt hisce tres dubios de Epiphania similiter inscriptos, nimirum 373 cumduobus sequentibus, alias 66 & 67 de Diversis & 9 ex Vignerianis.
c Septem exstant sermones in quadragesima ante Pascha habiti. Sunt hi apud Lovanienses 68, 70, 71, 72, 73, 74 de Diversis, & 40 inter Homilias: apud Benedictinos vero 205 cum sex sequentibus.
d Alter ex his est sermo 76 de Diversis, seu 218; alterius quædam fragmenta ex Beda & Floro collegerunt Benedictini, post sermones edita.
e De Vigiliis Paschæ non exstant tot sermones: at plures simul in Paschate & diebus Paschalibus, de quibus nullam fieri mentionem, mirum apparet. Porro quinque de Vigiliis Paschæ ediderunt Lovanienses ac Benedictini, videlicet 77 de Diversis cum sequentibus quatuor, alias 219 & sequentes.
f Quatuor sermones de Symbolo, seu in traditione symboli habent Benedictini, nimirum 212 cum tribus sequentibus: primus ex his est 75 de Diversis, alter 119 de Tempore, tertius recenter editus, quartus ex Vignerianis 16.
g De Oratione Dominica exstant sermones quatuor, nimirum 48 & 9 de Diversis, 42 interHomilias, ac 135 de Tempore, qui sunt apud Benedictinos 56 & sequentes.
h Hic est sermo 8 de Diversis, seu 216. De duobus sequentibus titulis vide dicta ad cap. 8 litt, n, & qq.
i Videtur designari aut 2 de Verbis Apostoli, qui alias 131, aut 46 de Verbis Domini, seu 132: in utroque enim disputatur de Eucharistia.
k Apud Benedictinos inter sermones certos exstant quinque in Die Pentecostes habiti de Adventu Spiritus sancti, & sextus de Sacramento. Sunt hi quinque 267 & sequentes, alias 186 de Tempore, 20, 21 & 22 ex Sirmondianis, ac 151 de Tempore. Accedit dubius unus, inter Vignerianos 24, apud Benedictinos 378.
l Apostolorum Petri & Pauli, opinor. De hisactum ad cap. 9 lit. h: de sequenti titulo ibidem ad lit. q.
m Idem titulus mox repetitur. Exstant autem duo sermones sub titulo; In die ordinationis suæ, qui hic videntur designati, cum dies anniversarius suscepti episcopatus vocaretur Natalis episcopi. Sunt illi 25 inter Homilias & 39 ex Sirmondianis, apud Benedictinos 339 & 340. De sequenti titulo actum est ad cap. 9 lit. g.
n In codice nostro clare habetur, tractatus quinque, & revera exstant totidem. Sunt hi inter additos a Parisiensibus 12, & de Diversis 113, 115, 116, & 114; apud Benedictinos 309 & quatuor sequentes.
o Sunt hi 103, 104, & 105 de Diversis, seu 280, 281, & 282. De sequenti titulo nihil reperio: duos vero inde sequentes jam assignavimus.
p Latet hic sermo. Tres quoque sequentes difficulter assignari possunt. Inter sermones dubios apud Benedictinos reperiuntur tres de Faciendis eleemosynis inscripti, nimirum 388 & duo sequentes, qui sunt alias 19 inter Homilias, 40ex Sirmondianis, & 15 ex Vignerianis. In aliis etiam sermonibus frequenter eleemosynæ commendantur.
q Sermo 107 de tempore, Benedictinis 364 & dubius, inscribitur, de Samsone, sed in eo non exponuntur assignata Psalmi 157 verba. Forsan pars est Sermonis hic designati. De sequenti nihil invenio.
r Videtur designari 2 inter editos ex Mss. Cartusiæ, apud Benedictinos 343. Sequens non comparet.
s Ediderunt Benedictini tres sermones, In dedicatione ecclesiæ dictos, videlicet 336, 337, & 338. Secundus ex illis dubius fuit Lovaniensibus, ut notant editores Benedictini, sed ipsi sincerum putant. Sunt alias 256 de Tempore, 16 & 17 inter additos a Parisiensibus.
t Est hic sermo XI de Verbis Domini, alias 71.
u Est liber, uti & duo sequentes. Exstant tria hæc Opuscula apud Lovanienses tom. 4, apud Benedictinos tom. 6. Adi Commentarium num. 647 & sequentibus.
x Locus est mendosus in exemplaribus Mss. inquiunt Benedictini. In nostro autem codice omniahæc posteriora ignota sunt.
y Ex his verbis satis patet, multas Epistolas, Sermones, ac minora quædam Opuscula prætermissa esse a Possidio. Præ ceteris id mirum apparet de libris de Prædestinatione Sanctorum, & de Dono Perseverantiæ, quos constat certo esse Augustini, nec tamen hic enumeratos. Hinc collige, argumentum certum deduci non posse contra sinceritatem alicujus Opusculi ex eo, quod non recenseatur a Possidio, aut ab ipso Augustino in Retractationibus, cum uterque aliqua prætermiserit. Fateor tamen hujusmodi argumentum esse validum, ubi alia suppositionis concurrunt indicia. Ceterum examen de singulis Sancti Operibus, quæ exstant, aliis relinquo.
DE S. BIBIANO SEU VIVIANO EPISCOPO ET CONF.
SANTONIS IN GALLIA.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sancti cultus antiquus: Acta triplicia: quænam ex illis præferenda & edenda: epistola nomine S. Augustini ad Bibianum edita.
Bibianus vel Vivianus ep. Santonis in Gallia (S.)
AUCTORE J. S.
Circa medium sec. V.
Quamquam nomen S. Bibiani, seu Viviani aut Vibiani, episcopi Santonensis, quem Julianum quoque mendose nominatum reperias, [Antiquus Sancti cultus,] minus hodie celebre videtur apud historiographos etiam Gallos, illustre tamen olim fuit, & a scriptoribus seculi VI celebratum, cultusque Bibiani antiquissimus. Memoria ipsius adscripta imprimis legitur Martyrologiis, S. Hieronymi nomine editis, ut videre est apud Florentinium, apud nos tom. VII Junii, aliosque, qui antiqua illa Martyrologia ediderunt, ad XXVIII Augusti. Deinde Ado Viennensis, Usuardus, Wandelbertus, Notkerus, aliique recentiores suis eum breviter Martyrologiis inseruerunt, uti & Romanum habet nunc usitatum. At, ne quis existimet ex horum brevitate, Acta hujus Sancti omnibus Martyrologis fuisse ignota, duo proferam elogia, quæ certo ex Actis fuere desumpta. Florarium nostrum Ms. ad XXVIII Augusti sic habet: Apud Sanctonas sancti Viviani episcopi & confessoris, cujus inter mira, quæ operatus est, sanguis, qui de naribus ejus effluxit, dæmonibus terrori fuit, & omnibus fidelibus venerationi.
[2] Andreas Saussayus ad eumdem diem ex Actis hujusmodi formavit elogium: [elogium,] Eodem die depositio sancti Bibiani episcopi Santonensis & confessoris: qui regali ortus prosapia, natalium claritatem divinæ virtutis splendore magis, quam ferrum auro decoratur, illustravit. Pastor enim ejus ecclesiæ constitutus, sic Dei placita executus est in gregis procuranda salute, ut pastorum Principis, qui pro ovibus animam posuit, effigiem mira zeli & divinorum actuum imitatione referret. Sæpe enim semet in discrimen dedit, ut afflictis oviculis solatium afferret: quibus & euangelicis documentis & gloriosis virtutum progressibus ad veræ beatitatis assecutionem tramitem ostendit. Ipse vero, postquam cœlitus de felici excessu præmonitus, diem suum extremum præsignasset, ad desideratam requiem profectus est. Hactenus ex Martyrologis.
[3] Porro antiquissimum esse Sancti nostri cultum, certissime probatur ex ecclesia in ejus honorem structa circa medium seculi VI. [ecclesia vetusta,] Opus inchoavit Eusebius Santonensis ab anno saltem 533 episcopus usque ad annum 549, quod perfecit Leontius Burdigalensis. De utroque consule Dionysium Sammarthanum in Gallia Christiana tom. 2, col. 793 & 1057. De ecclesia vero ipsa Venantius Fortunatus lib. 1, carm. 12 cecinii sequentia:
Digna sacerdotis Bibiani templa coruscant,
Quo, si justa petis, dat pia vota Deus.
Quæ præsul fundavit ovans Eusebius olim:
Ne tamen expleret, raptus ab orbe fuit.
Cui mox Emerius successit in arce sacerdos,
Sed cœptum ut strueret, ferre recusat onus.
Qui precibus commisit opus tibi, papa Leonti,
Cujus ad hoc votum jugiter instat amor.
Ultro tale decus tibi se servavit agendum,
Nec nisi tu fueras, qui loca sacra dares.
O meritum justi mansurum in luce perenni,
Per quem se cupiunt templa verenda coli.
Sacra sepulcra tegunt Bibiani argentea tecta,
Unanimis tecum quæ Placidina * dedit.
Quo super effusum rutilans intermicat aurum,
Et spargunt radios pura metalla suos.
Ingenio perfecta novo tabulata coruscant,
Artificemque putes hic animasse feras.
Sed cui vos animo donaria tanta dedistis,
Hic agat, ut vobis stet diuturna salus.
[4] [miracula: aliæ ecclesiæ ei ut patrono sacræ.] S. Gregorius Turonensis lib. de Gloria Confessorum cap. 58 docet, hanc ecclesiam constructam fuisse in suburbio Santonensi, ad quem locum Ruinartius hæc notat: Ecclesia S. Viviani cum suburbio cognomini hodieque subsistit. Verum audiamus Gregorium, qui & alia in rem nostram adjungit: Suburbano quoque urbis hujus (Santonensis) Bibianus antistes quiescit: cujus virtutum moles liber, qui jam de ejus vita scriptus tenetur, enarrat. Nunc autem exoratus, crebro languentibus tribuit sospitatem. Unde videtur, ut de tantis miraculis vel unum fari præsumam. Mulier enim, cujus manus aruerant, unguibusque jam sauciatæ, contractis nervis, opus operandi perdiderant, ad Beati sepulcrum devota prosternitur, factaque oratione, manus redintegratas, laxatis digitorum filis, ad agendas Domino gratias meruit elevare. Duo hic docet Gregorius, primo Sancti Vitam miraculaque in Vita patrata, scriptis fuisse mandata; secundo multa quoque miracula post mortem Sancti facta, e quibus unum est, quod refert. Posteriora hæc miracula, si aliquando fuere conscripta, ad manus nostras non pervenerunt. An vero Vitam a Gregorio memoratam habeamus, mox disquirendum. Dionysius Sammarthanus in Gallia Christiana tom. 2, Col. de cultu S. Bibiani scribit sequentia: Exstat adhuc S. Viviani ecclesia Santonis in suburbio, cui nomen dedit, ejusque festum ibi celebratur die XXVIII Augusti. Alibi quoque colitur, & in diœcesi patronus est ecclesiarum de Pontibus, de Chesia, de Ruffiaco, de Brevilleto, de Valle, de Angiaco, de Chervesi, de Baignesseaux, de Bois, Descoyeux, des Eglises, de Coyverts, de Marsaye, &c. Rotomagi habet insignem ecclesiam plebanam seu parochialem sub ejus titulo.
[5] Vitas S. Bibiani tres habemus, quarum duæ ineditæ, [Vita Sancti jam edita, nec valde probatur antiqua,] una vero nuper luci data. Posteriorem hanc ediderunt ex Ms. Colbertino Edmundus Martene & Ursinus Dur and tom. 6 Collectionis amplissimæ veterum scriptorum a col. 757, ubi inter alia sic præfantur: An (hic liber) idem sit cum libro illo, qui Gregorii Turonensis venit in notitiam, aliorum esto judicium. Certe antiquitatem ipsius duplici ex capite repetere possumus. Primo quod sacram citans Scripturam, alia a vulgata videtur unus versione… Secundo cum de Theoderico Gothorum rege loquitur, eum non Theodericum sed Theodorum appellat, quomodo eum appellavere antiqui scriptores Sidonius Apollinaris, Gregorius Turonensis lib. 2 Hist. Francorum, & Fredegarius, qui proxime post eum vixit. At hæ rationes non satis mihi evincere videntur, antiquius Gregorio Turonensi esse memoratum Opusculum: nam varii scriptores multis seculis posteriores, dum citant sacras Litteras, non minus recedunt a verbis vulgatæ editionis, quod frequenter magis intenti sint, ut sensum sacræ Scripturæ exprimant quam verba; & quædam verba ad propositum suum immutent. Deinde nomen Theodorus Theodorico dari potuit æque post Fredegarium quam ante illum.
[6] Verum, quidquid sit de antiquitate istius Opusculi, [nec sincera est: altera Ms. etiam non satis sincera probatur:] scriptor ille oratorem magis se probat quam historicum, multaque narrat, quæ manifeste supra verum sunt exaggerata, ut observabimus in annotatis ad Vitam a nobis edendam. Alia Vita nobis transmissa est per R. P. Joannem Darde Societatis nostræ, desumpta ex Ms. pervetusto ecclesiæ parochialis S. Bibiani. Hæc conscripta est stylo simpliciori quam præcedens. At illius auctor ab initio satis innuit se Sancto coævum non fuisse. Sic enim orditur: Celebris memoriæ pontifex Vivianus regali oriundus perhibetur prosapia: cujus genitrix Maurelia catholica catholice vixisse memoratur. Et mox, Nomen ejus oblivioni datum est, ait de patre Bibiani. Quæ omnia innuunt, auctorem illum coævum aut supparem non fuisse, sed sua hausisse ex aliis. Occurrunt & in hac Vita quædam, quæ nequeunt ut vera admitti, de quibus in annotatis ad Vitam jam memorandam.
[7] Vitæ tertiæ, quæ præcedentibus antiquior videtur & melior, [altera melior, & verosimiliter memorata a Turonensi:] geminum habemus apographum; alterum ex Ms. abbatiæ Blaburensis in ducatu Wirtembergensi, quod anno 1649 majoribus nostris transmisit Gamansius noster sæpe in hoc opere laudatus; alterum ex Ms. Sancti Maximini Trevirensis. Hæc duo exemplaria eumdem ubique verborum sensum exhibent, licet non raro in verbis ipsis leviusculæ occurrant discrepantiæ, quod describentibus imputari potest. Porro satis apparet probabile, hanc illam ipsam esse Vitam, quam exstitisse suo tempore asserit Turonensis. Certe probari non potest, illius auctorem a temporibus S. Bibiani longe abfuisse, ita ut credi possit Turonensi antiquior, adeoque ille ipse esse, cujus Opusculum laudat Turonensis. Quin imo ex fine Vitæ hujus colligi videtur, scriptam esse ante templum Sancto ædificatum, id est, ante medium seculi VI, cum dicatur etiam tum cultus fuisse in ecclesia, quam ipse struxerat, & in qua ab initio fuerat sepultus. Verumtamen ex eodem etiam loco colligitur, scriptorem hunc Sancto non omnino fuisse contemporaneum. Quapropter conjicere licet, Acta hæc esse conscripta vel sub finem seculi V, vel initium VI, aut certe seculo VI non multum provecto.
[8] [epistola, quæ exstat nomine S. Augustini ad Bibianum, supposititia.] Mabillonius in Appendice ad Liturgiam Gallicanam a pag. 458 edidit epistolam, quæ nomine S. Augustini exstat ad S. Bibianum. Epistola illa, si genuina foret, Bibiano nostro maxime esset honorifica, ex eaque pateret, quam longe lateque Sancti fama fuisset vulgata. Hujusmodi enim habet initium: Domino vere sancto, palmæ triumphatione decorato, & pontificali officio coronato, Bibiano orthodoxo, Augustinus Dei servorum servus, in Domino salutem. Litteras apostolatus vestri, carissimo filio nostro Trojano vestro diacono deferente, ad nos pervenisse comperite: & dum sospitas vestra nobis fuisset certificata per paginam, immensa reddidimus Deo laudis præconia. Et quamvis simus absentes corpore, præsentes tamen florigera caritate, exhilarati sumus valde pro sanctitatis rumore, & excellente culmine sacerdotii vestri, qui longe radiat in orbe, non solum Occidentis & Galliæ, verum etiam Orientis & Affricæ, meritorum lumine percurrente. Post hæc ejus se precibus commendat, & respondet quæstionibus propositis ad Officia divina spectantibus. Verum ipse Mabillonius epistolam dicit supposititiam; idque abunde ex inscriptione & stylo colligitur, quæ ab aliis Augustini epistolis maxime dissonant.
[Annotata]
* soror Leontii
VITA
Auctore anonymo suppare
Ex Mss. Trevirensi & Blaburensi.
Bibianus vel Vivianus ep. Santonis in Gallia (S.)
BHL Number: 1324
A. Anonymo.
CAPUT I.
Sancti patria, parentes, vitaque usque ad episcopatum, quem renitens suscipit.
[Pauca auctor præfatur de utilitate Vitæ scribendæ.] Convenienter venerabilis Vita sacræ mandatur historiæ, ut, cujus claret virtutibus fama, post obitum vivat in titulis, qui superstes a contra mundanas concupiscentias divinis paruit disciplinis; nec obliteretur conditione mortalitatis, qui in præceptis secutus est eorum mores, qui sunt Ecclesiæ fundatores. Magnum namque est ad instructionem fidelium, antiquorum patrum ordinem revocare justorum, ut, dum audientium auribus antistitum virtus officio sermonis ingeritur, semper habeat exemplum posteritas, quod sequatur. Reddimus itaque plena fide gestorum ordine Bibiani b antistitis genus, mores, vitam, conversationem, conscientiam, disciplinam, ne oblivio tolleret, quod clara * portabat opinio, ut revera tantum proficiat incolis venerabilis recordatio, quantum facit hunc locum honorabilem fidei plenitudo; ut dum peculiaris Patroni commemoratur actio, quasi præsens dignetur instruere, pro quibus, ut confidimus, Deum non desinit exorare c.
[2] Itaque beatissimus Bibianus parentibus incolis genitus Sanctonicæ d civitatis, [Sanctus patre gentili, matre Christiana natus, fit discipulus S. Ambrosii,] patrem habuit, qui gentili errore detentus, usque in exitum vitæ suæ in nullo esset sacro fidei ordine baptismatis innovatus: matrem vero ejus Maurelam e nomine Christianam fuisse relatio manifesta memorat, quod Deo gubernante, multum pro institutione religionis profuisse creditur beatissimo Bibiano. Qui cum ad annos sedecim pervenisset, primam * ætatem suam divinis erudiri cupiens disciplinis, sancti Ambrosii f Sanctonicæ * civitatis episcopi devoto se mancipavit obsequio. Quem ille paterna pietate suscipiens, dum sacris Litteris erudiret g, in ordine lectorum conversationis ejus initiavit studium.
[3] Quem cum videret perfectæ conversationis cursu semper ad meliora pertendere, [a quo sacris ordinibus initiatur:] per ordinem ecclesiasticum subdiaconum constituit. Sed ibi aliquantum temporis manens competentibus annis in levitæ gradu h sancto est unitus altario. Ubi tam in vita quam moribus in omni gravitate resplendens * in anno tricesimo presbyter ordinatur: ut, cui non deerat conversatio laudabilis, per singula honorum tempora annis regularibus militasset, ut per apostolicæ constitutionis ascensum nihil detraheretur ordini, quod non deerat sanctitati.
[4] Itaque divina providente gratia, ut sanctissimus institutor dignum sibi relinqueret successorem, [episcopus electus se abscondit,] & ne quid ejus meritis per spatia temporum fraudaretur, beatissimus Ambrosius sancta emigratione de hac hospitali vita decedens dormivit in Domino. Tunc unitæ * & probatæ electionis assensu clericorum, & civium voto, ad summum pontificii locum sanctus electus est Bibianus. Quod ille, qui sub humilitate quotidie magis virtutibus habebat ascensum, respuens, ne ambiens videretur, dum tanto se ordine reclamabat indignum, elegit ut fugæ latebram quæreret in sacrarii abdito, inter sacra ministeria non culpam fugiens, sed meritum prodens, ibi se corpore, urbi mente serviebat, abscondit.
[5] Quod Dei dispensatione ad tanti Viri meritum creditur profecisse, [sed inventus consecratur.] ut de sacrario ecclesiæ in altario sancta produceretur oblatio. Quia dum in oratione humo * prostratus incumberet, & inquirentibus ibidem omnimodo latitaret, a quadam religiosa matrona *, nomine Basilia i, dum ad ostium sacrarii sedulis precibus Dominum exoraret, se visum esse conspexit. Quam dum rogaret, ut agnitum suo potuisset celare silentio, illa ne offerretur votis quæcumque dilatio, inventum, tacente lingua, motu capitis indicavit. Unde tacita indagatione sic proditus, atque inde publicis laudibus evocatus, pontificalis cathedræ suscepit ascensum k.
ANNOTATA.
a In alio Ms., qui Superis junctus, mendose, ut existimo.
b In Ms. Blaburensi ubique vocatur Vivianus, uti & in alia Vita Ms.: at in edita apud Martenium Bibianus, uti hic ex Ms. Trevirensi.
c Hactenus præfatio, quæ simplex est, ut facile videbit lector. Vita a Martenio edita præfationem habet longissimam, multisque verborum phaleris & Sancti elogiis instructam. Unum accipe pro exemplo: Littoreas enim arenarum minutias, ac grandinum lapillos quis certo valeat comprehendere calculo? Quod sicut mortalibus imperceptibile semper manebit, ita & prædicti Viri insignia nullus morti debitus plectro linguæ sufficienter explicare valebit.
d Santonum civitas, vulgo Saintes, antiquis Mediolanum Santonum dicta, caput est pagi Santonici, vulgo la Saintonge, & episcopalis sub archiepiscopo Burdigalensi. Fuse de illa agit Valesius in Notitia Galliarum pag. 502 & seqq. Porro Tamayus in Martyrologio Hispanico ad XXVIII Augusti S. Bibianum ex Hispania oriundum contendit. Refutavit istud Nicolaus Antonius in scriptis posthumis nobiscum communicatis. Verum non tanti est Martyrologium Tamayi, ut ipsum refutare sit necesse, ubi ab aliis dissentit.
e In altero Ms. Maurellam. In alia Vita Ms. vocatur Maurelia, apud Martenium Maureola. Nihil hic de nobili prosapia, nedum regia. Attamen orator ille apud Martenium col. 761 de Sancti familia ita habet: Qui regali exortus prosapia, æterni Regis postmodum secutus est vestigia. Licet enim ex successione patris, qui regia potestate Aquitaniæ regionis jura obtinebat, regis dignitate colendus fuerat; non tamen ad regale imperium, fanaticis erroribus tunc temporis implicitum, aspirare voluit; sed … paternam gentilitatem cum regni solio penitus abjecit. Fabulosa procul dubio hæc sunt, ac ne verisimili quidem modo conficta. In Vita alia Ms. dicitur, regali oriundus perhibetur familia, quod minus aperte falsum est, cum nasci potuisset e familia, quæ ex antiquis regibus descendebat; attamen ne id quidem verisimile propter silentium scriptoris, cujus Opusculum edimus.
f De S. Ambrosio egimus paullo ante ad hunc ipsum diem.
g Vitæ aliæ non pauca interponunt, priusquam Sanctum nostrum deducant sub disciplinam S. Ambrosii. Et Vita quidem Martenii primo discipulum facit cujusdam sanctissimi viri, nomine Marcelli, sub cujus disciplina multum profecerit; quippe, ait, de virtute in virtutem conscendens ad sanctitatis usque culmen succrevit, & in ejus perfectione non mediocriter effloruit. Mox eum comitem facit Santonum, a populo scilicet coactum; ac demum Ambrosii discipulum. Altera Vita Ms. asserit, in aula educatum fuisse Marcelli, qui Galliarum regnabat in finibus; deinde fuiße Ambrosii discipulum; ac demum Santonensiprovinciæa rege præfectum. Ex his similibusque abunde patet, scriptores hosce duos facta narrare non verisimilia, adeoque fidem non mereri, ubi dissentiunt a Vita a nobis edita, quam quidem videntur habuisse, cum omnia referant in ista narrata, sed misere corrupiße, dum augere voluerunt. Marcellus autem rex, qui etiam postea recurrit, mihi plane est ignotus.
h Id est, diaconus consecratus est.
i Basilia vocatur etiam in alia Vita Ms., at apud Martenium Benselia.
k Hoc factum alii etiam narrant, sed, ut in aliis plerisque, quædam de suo adjungunt. Apud Martenium vir Dei Marcellus regem adit, ab eoque impetrat, ut episcopus fiat Bibianus. At in Vita Ms. Marcellus rex episcopum esse jubet. Utrumque fictitium est, & incongruum moribus seculi V non multum provecti, quo hæc facta sunt.
* al. Ms. declarata
* in alio Ms. primævam
* in al. Ms. hujus
* in al. Ms. respondens
* in al. unicæ
* in al. homo
* in al. additur nobili
CAPUT II.
Sancti iter Tolosam pro redimendis captivis, mira ibidem erga
furem charitas, gestaque cum Theodorico rege, qui Sancti libertate
offensus, visione placatur. Civitas precibus liberata ab hostibus.
[Gothi cives Santonicos captivos ducunt Tolosam,] Cumque pio * moderamine plebem sibi comissam divinis erudiret in omnibus disciplinis, accidit ut Gothorum tempore, rege Theodoro a dominante, Sanctonicis b civibus intolerabilis statueretur injunctio, ita ut amissis facultatibus subderentur maximæ statum perdere libertatis; cum ablatis opibus, non solum mediocrum personarum, sed etiam cunctorum nobilium præsidium c inhiantes, facula cupiditatis accensi statuerunt, ut ad Tolosanam d urbem cunctos in vinculis immoderata præsumptione pertraherent, ut cum perrexissent viam *, ambitum rapinæ suæ intolerabili præsumptione complerent, & cessantibus incolis, quidquid inierant, barbari possiderent.
[7] Sed cum talia fieri sanctus inspiceret Bibianus, sacrilegum esse credens, [quo Sanctus proficiscitur;] ne Pastore posito oves dominicas lupi detraherent in rapinam, elegit pius Pater cum filiis commune quoddammodo * subire periculum, ut in illo his non deesset sed * utilitate solatii, quos non minus optabat tam præsentia quam orationibus custodiri; & Domini misericordia facile absolveret vinctos, ubi tantus Pontifex pro civibus cognoscebatur abjectus. Itaque confractus senio, dum tanti itineris cursum sustinere non posset, cum præcipue essent membra ejus per abstinentiam contrita jejuniis, carri vehiculum, quamvis altus mente, humilis habitu, perquisivit, ut superborum pompam sacratissimus Pontifex sancta quadam * abjectione calcaret.
[8] Cum ergo ad urbem *, in qua erat regale solium, [fur ibidem, ablatis Sancti bobus, cum e loco abire nequivisset, crimen fatetur;] pervenisset, beatissimi Saturnini e martyris patrocinium quærens, in vicino villæ * perquisivit hospitium, ut revera facilius liberaret oppressos, cum Deo vacans esset a conventu omnium separatus, & sine intermissione ad memoriam tanti martyris currens, orationum suffragiis pro negotio filiorum peculiarem exoraret lachrymis advocatum. Accidit ergo ut quidam latro diabolicæ suggestionis instinctu boves *, qui pontificis vehiculum ad civitatem usque pertraxerant, furtiva conditione subtraheret. Sed cum latebram, qua celare posset furtum, miserabili vagatione perquireret, suis siquidem * vestigiis impeditus, lucescente die in loco, ubi amiserat furtum, nutu Dei se retentatum esse cognoscens, pedibus beatissimi Bibiani prostratus advolvitur, & facinorosi criminis auctorem se esse illi, qui admissum crimen vindicare non poterat, voce miserabili fatebatur.
[9] Quod ille mente placabili non tam increpans, quam castigationis verba subjungens, [quem ille benigne monitum victu donat diurno:] ait: Accipe mercedem pro vigiliis tuis, quamvis inhonesta actione transactis, unde hujus diei possis hahere substantiam, & victum labore quære proprio, non rapina. Præceptum tamen * euangelii tenens, ne peccaret ultra commonuit, ne malum perpetrans, quod hic evaserat, possit vindicari.
[10] [mensæ regis Ariani adhibitus, ei poculum offerre renuit,] Cum ergo tanti Viri benevolentiam fama celare minime potuisset, præclarum patientiæ factum ad aures Theodori regis familiaris perduxit opinio. Quem præsentari sibi honorabili præcepit obsequio, & gratuita familiaritate receptum, cum reliquis episcopis suo eum precatus est interesse convivio. Ubi dum cum ceteris convenisset, quamvis ipse jejunus mente, inter epulas parca commessatione discumberet, forsitan, ut tunc moris erat, rex offerri sibi poculum ab his, qui aderant, episcopis postulavit. Quod cum singuli perfecissent, ad Bibianum ventum est. Quod ille renuens, ait: Officii mei est locus, ut de sacro altario filiis Ecclesiæ sacratum calicem subministrem: Nam qui mihi alienus est a communione tam secta f quam ordine, ejus vile ministerium implere despicio.
[11] [quod ille ægerrime ferens, visione nocturna terretur,] Itaque rex videns se tali recusatione despectum, iracundiæ inflammatus instinctu, contra Sanctum Dei tota mente commotus exarsit, & quasi injuriam suam vindicaturus, statuit in eodem voluntatis suæ exercere vesaniam. Ad quod ille non trepidus, sub sequenti nocte, dum vigiliis & orationibus incubaret, superbi regis iracundiam sacratissimus Pontifex tacens in orationibus perdomuit: cum præsidio martyris actum est, ut superbus rex, qui timeri se credidit, formidaret. Qui tamen *, dum sub silentio noctis quadam fuisset visione perterritus, ad postulandam veniam, deposita furoris insania, arma supplicationis assumpsit.
[12] [Sanctoque rursum advocato captivorum liberationem concedit:] Quem, ut ad se veniret, denuo jam humilis precabatur, ut petitio ejus pro absolutione civium sortiretur effectum. Affuit, & sic tam proprios cives, quam qui in carceribus tenebantur inclusi, jam auctoritate divina potius, quam supplicatione fretus, cunctos beneficio virtutis absolvit; & cum magnis opibus, ab eodem, qui auferre cupiebat, rebus plurimis muneratus, reduxit patriæ incolumes * cives, & sic virtutibus clarum recepit ecclesia Sacerdotem g.
[13] Accidit etiam quodam tempore, ut multitudo hostium Saxonum h barbarorum cum plurimis navibus ad locum, [Santones liberati incursione Saxonum prædatorum per Sancti preces.] qui dicitur Martiacus i, amore deprædationis incumberet. Cumque loca finitima circuisset execranda barbaries, ut esset civitas tanti Antistitis fulta præsidio, causa absolutionis sacris est ostensa miraculis, ut in oratione incubante Domini Sacerdote, in muris ac turribus miles * cælestis astaret, procederetque inde terror hostium, unde erat occultum & magnum in civitate præsidium, ut miro atque ineffabili modo illi sanctam cernerent visionem, quibus non esse honoris poterat sed timoris; & infideles barbari, qui non constringebantur fide, fugarentur interim visione: sicque adventante die pacem ultro, divino territi auxilio, petierunt, ut, qui cum furore vastationis advenerant, quos expugnabat cælestis exercitus, sine effusione sanguinis vincerentur, & esset hostium reditus sospes, ubi etiam civitas ab omni parte residebat incolumis k. Quod revera ad meritum beatissimi Intercessoris pio refertur ordine, cum ex ea parte vicit, unde Dominum fideliter exoravit l.
ANNOTATA.
a In alio Ms. Theodorico. At in utraque alia Vita Theodorus vocatur. Et quamvis rex ille Visigothorum nunc passim Theodoricus vel Theodericus appelletur; a Turonensi tamen in Historia Francorum lib. 2, cap. 7 & alibi Theodorus dicitur, ab Idacio Theodores, a Sidonio in panegyrico Aviti Theudoris & Theudorida, aliisque vicinis nominibus nominatur ab aliis: nam Gothicum ejus nomen erat Teudere, ut habet inscriptio edita a Ruinartio post Opera Turonensis col. 1389. Theodoricum hunc regnasse ab anno 419 usque ad 451, quo occubuit in prælio contra Attilam Hunnorum regem, scriptores passim affirmant. Hinc utcumque colligitur, quo tempore floruerit S. Bibianus. At incertum, obieritne ante Theodoricum, an post ipsum. Quapropter mortem ejus ex conjectura posui circa medium seculi quinti. Porro dubitari quidem posset, an Theodoricus hic memoratus non sit Theodoricus secundus, primi filius, ejusque post fratrem successor;sed verisimilius est primum designari; cum quia secundus passim Theodericus vel Theudericus appellatur, tum etiam quia S. Bibianus mortuus videtur ante imperium Severi, qui cum Theodorico II eodem tempore imperavit.
b In Vita Martenii col. 763 dicitur Gothorum rex urbem vi cepisse, quod satis verisimile est, etiamsi hic non dicatur. Varia enim bella Theodoricus gessit cum Romanis, in quibus hæc potuerunt contingere. Certe Salvianus lib. 7 de Gubernatione Dei deplorans vastitatem per Gothos Galliæ illatam, ait opes Aquitanorum luxuriantium arsisse.
c Præsidium significat hic idem, quod peculium, prædia, bona. Sensus ergo est, in prædia nobilium inhiantes; uti habet Vita Martenii.
d Tolosa urbs erat primaria Visigothorum, ipsis a Romanis concessa cum parte Aquitaniæ. Audi Idacium in Chronico ad Olympiadem 299: Gothi intermisso certamine, quod agebant, per Constantium (Romanorum in Gallia tunc ducem) ad Gallias revocati, sedes in Aquitanica a Tolosa usque ad Oceanum acceperunt. Factum id apparet anno 419. Hinc S. Ennodius Ticinensis in Vita S. Epiphanii apud Sirmondum tom. 1, Col. Gothos vocat Tolosæ alumnos.
e S. Saturninus episcopus Tolosanus & martyr Romanis Fastis inscriptus est ad 29 Novembris, ubi de illo disputabitur.
f In alio Ms. legitur, a communione tam sacra quam ordine.
g Totum hoc factum uberius refertur in Vita Martenii, & in alia nostra Ms.
h Saxones eo tempore prædas frequenter egisse in Aquitaniæ maritimis locis, discimus ex Sidonio, qui floruit eodem seculo. Lib. 8 epist. 6 de iis sic scribit Nammatio: Sed ecce dum jam epistolam … claudere optarem, subitus a Santonis nuntius: cum quo dum tui obtentu aliquid horarum sermocinanter extrahimus, constanter asseveravit, nuper vos classicum in classe cecinisse, atque inter officia nunc nautæ modo militis, littoribus oceani curvis inerrare contra Saxonum pandos myoparones, quorum quot remiges videris, totidem te cernere putes archipiratas; ita simul omnes imperant, parent, docent, discunt latrocinari..Hostis est omni hoste truculentior. Improvisus aggreditur, prævisus elabitur: spernit objectos, sternit incautos. Si sequatur, intercipit; si fugiat, evadit. De eisdem plura ibidem, & epistola 9, uti & in Panegyrico Aviti, ad cujus laudem dicit: Saxonis incursus cessat.
i Obscurum est, quis locus voce Marciacus designetur, licet in omnibus vox eodem modo scribatur, excepta altera Vita Ms., in qua dicitur Martiatus. Locus certo est mari & Santoniæ vicinus: nec ullum invenio, cui cum quadam nominis similitudine omnia magis convenire videantur quam Marantio (Marans Gallis,) quod oppidum est in tractu Alnetensi intra paludes ad fluvium Separam Niortensem. Illud forsan munierant Saxones, ut inde excurrerent in vicinas provincias.
k Addit altera Vita Ms., hostes tempestate jactatos divinitus, unamque ex eorum navibus periisse. Res quoque non parum amplificatur in Vita Martenii. Verum uterque auctor magis studuit magna quam vera referre.
l Inter hoc & sequens miraculum tria alia interponuntur apud Martenium; videlicet leprosus sanatus, uti & puer ex viperæ morsu periclitans, ac demum mortuus vitæ restitutus. Tria etiam narrantur in Vita altera Ms.; at brevius, & non parum in adjunctis mutata. Potuerunt quidemscriptores illi dicta miracula ex aliis monumentis vel ex traditione discere, ita ut certum non sit miracula illa fictitia esse, tametsi ab auctore nostro non referantur. Verumtamen dubia certe sunt, & circumstantiis iis apud Martenium vestita, ut pateat scriptorem illa non minus exornasse quam reliqua omnia. Ne autem quid lector desideret, illa ex Vita Ms. subjungo: Ipso itaque in tempore, dum tantis clarus meritis, insignis pontifex Vivianus celebraretur; debilis quidam, utraque manu paralysi deficiens, supplicantibus cum lacrymis ejus genibus advolvitur, petens quatenus sibi remediare dignaretur. Cui Pater, totis miserescens visceribus, signo crucis impresso, utramque manum pristinos in usus solidavit. Contigit etiam ipso in tempore, ut quidam puer, dum parum cautus sacra loca perlustraret, serpenti percussus, aliquantulum post languorem, occumberet. Quem exanimem parentes ejus Patris applicantes vestigiis sustulerunt, & sese supplicantes prostraverunt. Quorum lacrymis condescendens ipse, se puero superfundens, & lacrymis manans, redivivum parentibus restituit. Hic puer ab altero non dicitur mortuus, sed pene jam exanimis: at ille alium feretro jam impositum ad vitam revocatum narrat. Tertium in Vita Ms. sic narratur: Quidam etiam leprosus, proflua ejus audita munificentia, curari ab eo postulavit, & ille, fusa oratione, protinus eum sospitati reddidit. Hæc, ut dixi, certa non sunt: at minus etiam sunt verisimilia, prout referuntur, & legi possunt, apud Martenium.
* in al. pro
* in al. Ms. extorsissent vitam
* in al. quemadmodum
* sed redundat
* in al. siquidem
* in al. additur Tolosanam
* in al. vile
* in al. bovem
* in al. æque
* in al. tantum
* in al. tantum
* in al. in locum suum
* in al. militia
CAPUT III.
Sanguis Sancti terrori est dæmonibus; ecclesia eidem structa.
Construit ecclesiam cathedralem & pie moritur, in eaque sepelitur.
[Sanguis, qui e naribus Sancti fluxerat,] At vero quia per singula, quæ gessit, replicari fidelibus non creditur onerosum; hanc etiam rem, quæ ipsum in aliis provinciis notum fecit, & virtutibus publicavit, deducamus in medium. Quodam ergo tempore de partibus Orientis quidam negotiator adveniens in civitatem * Sanctonicam, beatissimi Viri expetivit occursum. Quem ille secundum consuetudinem sanctam familiari collocutione suscipiens, factus est intimus conversatione, per quem Deus Servi sui meritum volebat ostendere, ut illuc etiam deduceretur fide beatissimus Bibianus, ubi & corpore ignotus habebatur & nomine. Quadam ergo die, cum sanctus Antistes ecclesias circuiret, accidit ut de naribus ejus sanguis subito in terram proflueret. Quod tamen non infirmitatis fuisse creditur, sed virtutis, ut revera potuisset superstite tali Viro quasi de corpore suscipi reliquiarum ejus maxima plenitudo.
[15] Attentus itaque negotiator ille fidelissimus, quem ante diximus, [colligitur, delatusque in Orientem; terribilis est dæmonibus;] de loco, ubi sanguis ejus influxerat, sustulit ex terra pulverem cum cruore; & fideliter domum referens, sanctas reliquias in linteo cum cura conservationis involvit, ut quem diligebat corde, semper præsentem haberet ex pignore. Peracto * itaque, ut cœperat, pro sua utilitate negotio, patriam repetens Orientis, cum venit ad locum, qui erat proximus civitati, antequam in portum vela deponeret, subito confiteri hi, quos maligni agebant spiritus, tanti Viri meritum cœperunt, & quasi ante conspectum judicis, beati Antistitis virtute torqueri; ejus siquidem in confessione tam nomen quam præsentiam proclamantes. Quæ res dum redderet cunctos in civitate sollicitos, quod ignotum nomen ora dæmonum faterentur: quibus erat altior mens, ad portum cursu celeri perrexerunt, ut si forsitan aliquis ignotus vir de aliis provinciis advenerat, digna potuisset veneratione suscipi, quem prius sanctitatis meritum fecerat nuntiari.
[16] Itaque cum sub hac exspectatione negotiator ille portum introïsset, remeans de occidentali parte, [qua de causa pie ibidem suscipitur,] cœpit ab eo sciscitari turba fidelium, quis esset ille vir sanctus, nomine Bibianus, cujus virtutem & opinionem ante cognoverat *, & si cum eodem venisset, ediceret, ut ei honorificus impenderetur occursus. Sed cum ille in nullo eum præsentem esse ore proprio fateretur, quinimo & sospitem ipsum se in urbe Sanctonum reliquisse; ne diutius sancti Viri quæ erat opinio lateret, subito reduxit in animum, eo quod ab occidentali parte de memorati Antistitis cruore secum reliquias deportasset. Sed cum gesta singulis referret in ordine Deo inspirante perclamavit *, virtutis esse meritum, quod ibi erat fide, ubi non ducebatur & corpore. Quod testimonium gratissimo suscipientes affectu, reliquias sancti Viri protulit, quas habebat.
[17] Quas cum summo honore & celebritate suscipientes, Deo gratias referebant, qui sibi fidelissimos famulos a per totum orbem titulis sic præsentat: [atque ecclesia Sancto conditur.] sicque tantum pignus per gloriosa suscipientes officia *, ad basilicam portaverunt, specialiter gaudentes, se magnum suscepisse præsidium, cum per eum ab obsessis corporibus fugantur dæmones: quem pro sui cruciatione prius adventare clamaverant confitentes. Cum ergo divina potentia tantam sanctæ opinionis gratiam tribuisset, ut quasi beatissimus Antistes geminas urbes illic virtute possideret, hic corpore; dum multa Deus per ipsum beneficia concessa præstaret, devotio sancta fidelium in Oriente basilicam ejus nomine summa operatione construxit: quam Severus b, qui erat ejus * temporis imperator, de proprio sumptu perduxit ad cultum. Ubi ita divina misericordia præstat beneficia, ut & cæcis visus, & claudis gressus fideli ex oratione reddatur.
[18] [Condit ecclesiam, in qua, pie mortuus, sepelitur.] His ergo virtutibus clarens memoratus Antistes, labente jam senio, basilicam sibi propria devotione construxit, & ab urbe beatissimorum Martyrum reliquias qui peterent, suos fidelissimos destinavit. Qui cum essent jam in proximo remeantes, & sacra Martyrum pignora deferentes, sanctum Antistitem Dei inspiratione non latuit. Devotis * itaque civibus osculum singulis tradens, viam etiam sui transitus intimavit, festivitatem nuntians in diem tertium, ut honorabili loco sacræ adventantes reliquiæ conderentur. Itaque fideliter omnibus præparatis, eorum, quos postulaverat patronos, societati meritoque conjunctus, migravit in Domino c. Sicque providentia Dei factum est, ut sub uno die ecclesiam, quam fabricaverat, & devotione consecraret * & corpore d. Ubi multa Dei beneficia virtutibus declarantur, perfectusque in hodiernum diem sacratissimus cultus, ut habeat fidelium devotio velut præsentem Antistitem, cum venerantur sacratissimum Confessorem; præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a In alio Ms. sensu parum mutato, Quia sibi fidelissimus Famulus .. virtutem .. sic præsentat.
b Severus imperator in Occidente factus est post Majorianum anno 461, ut habet Tillemontius tom. 6 Imperatorum pag. 326, ubi de gestis ejus disputat. Mortuus erat Sanctus, ut certe verisimilius est, ante imperium Severi: neque hic auctor affirmat, templum istud viventi adhuc Bibiano ædificatum. Alii tamen biographi consueta sibi libertate asserunt templum viventi structum; quod prorsus est incredibile, & ut ipsorum figmentum facile rejicitur. At vero factum ipsum, etiam prout ab auctore nostro narratur, difficultate non caret. Non exprimitur, ad quam Orientis urbem sanguis ille Bibiani sit delatus, exstructaque deinde Sancto ecclesia; nec satis concipitur, quo modo Severus Occidentis imperator ecclesiam illam ad culmen perduxerit in Oriente. Varia quidem hic cogitari possunt, at semper aliquid manebit scrupuli. Audi tamen conjecturas. Primum suspicio esse potest, hanc ecclesiam Constantinopoli conditam esse, quia ibidem olim cultus videtur S. Bibianus. Etenim in Martyrologio Hieronymi nomine a Florentinio edito ad 28 Augusti sic legitur: In Constantinopoli natalis sanctorum Alexandri episcopi, & Viviani episcopi. Hæc in textu. In observationibus autem duo alia exemplaria affert Florentinius, in quibus Vivianus episcopus annuntiatur Constantinopoli cum Alexandro. Sunt hæc Martyrologium antiquissimum S. Willibrordi, & Corbeiense, quod sic etiam habet apud Acherium tom. 2 Spicilegii recusi pag. 17. Hinc colligi videtur sanctum aliquem Vivianum, eumque episcopum, Constantinopoli cultum fuisse, præsertim quod S. Vivianus in omnibus rursus commemoretur, ut mortuus cultusque apud Santonas. Putat Laudatus Florentinius Vivianum Constantinopoli attributum a nostro alium esse: at id mihi verisimile non est, quia uterque episcopus, uterque confessor, uterque eodem die cultus, & vel maxime quia de Bibiano Constantinopolitano nihil quidquam innotuit. Cur ergo, inquies, bis idem memoratur? Id haud dubie ex errore profluxit. Qui noverant Bibianum cum Alexandro in veneratione esse Constantinopoli, illum ibidem annuntiarunt: alii deinde, qui sciebant episcopum esse Santonicum, rursus illum commemorarunt eodem die, quod putarent alium esse, qui colebatur Constantinopoli. Hæc ex conjectura,certiora libenter auditurus. Porro si ecclesia illa sit condita Constantinopoli, probabilius est ad culmenperductam esse ab alio quodam Severo, quem biographus imperatorem nominarit per errorem: nisi suspicari malimus imperatorem Orientis id præstitisse, nomenque Severi ex errore appositum. Quidquid sit, hæc una fere Actorum difficultas tanti non est facienda, ut Acta ipsa omnino reprobare debeamus. Nam, si quis credere nolit ecclesiam Sancto Constantinopoli aut in alia Orientis urbe structam, potuerit auctor designare urbem aliquam Occidentalis imperii Santonibus ad Orientem sitam, ubi ecclesia per Severum sit condita. Quin imo si admitteremus, biographum in facto illo longinquo errasse, populari fama deceptum: consequens non erit, similiter in aliis fuisse falsum.
c In Vita apud Martenium obiisse dicitur 28 Augusti, quod verisimile est ex festivitate eidem diei affixa.
d Postea propriam habuit ecclesiam, ut dictum in Comment. num. 3. In Historia autem monasterii Figiacensis, edita a Baluzio tom. 2 Miscellaneorum, pag. 301 mentio fit S. Bibiani, notatque in margine Baluzius, corpus ejus in ecclesiaFigiacensi servari.
* in al. civitate
* in al. peractum .. negotium
* in al. Ms. cognoverant
* in al. perclaruit
* In alio, glorioso .. affectu
* al. tunc
* in al. vocatis
* in al. consecrasset
DE S. FACUNDINO EP. ET CONF.
TADINI IN UMBRIA,
Sub initium sec. VII, vel sec. IX aut X.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Facundinus ep. conf. Tadini in Umbria (S.)
AUCTORE J. P.
§ I. Loci situs; Sancti vita ante episcopatum; an ad eum scripserit S. Gregorius PP.; episcopatus; fertur canonicus Regularis fuisse.
Tadinum, vel civitas Tadinatum, ut infra in Vita Latina hujus Sancti vocatur (Italice Taino) urbs quondam episcopalis Umbriæ in Italia, variis notitiis elucidatur a Ludovico Jacobillo ante Vitas Sanctorum ac Beatorum Gualdensium, [Tadinum in Via Flaminia ad montem Apenninum:] & tractus Tadinensis, anno 1638 Italice excusas. Cap. 1, pag. 8 situm fuisse refert via Flaminia in planitie montem inter Apenninum, & Eugubium, Assisium ac Nuceriam civitates; S. Facundini ecclesiam postea inceptam, duobus milliaribus distantem a territorio Gualdensi, quæ extendebat se in planitie ad radices montis, qui est e regione dictæ ecclesiæ eadem via Flaminia, medium illum pertranseunte, sicut e vestigiis & antiquis ruinis colligit idem auctor, & addit, inter alias, quas nominat, ecclesias, ibidem nunc esse ecclesiam parœcialem S. Facundini episcopi Tadinensis. Pag. 11 memorat, ultimum e pluribus episcopis ibidem fuisse eumdem Sanctum; anno 546 civitatem a Totila Gothorum rege destructam; deinde a Longobardis anno 591 & 740, a Saracenis anno 840, ab Hunnis 920; ab Ottone III imperatore anno 996 ruinas passam: diœcesim illam anno 1007 unitam fuisse Nuceriensi, ejusdemque e ruinis ædificatum prima vice Gualdum anno 1180. Hæc, & alia plura Jacobillus, in cujus fide superiora retuli.
[2] Vitæ scriptor apud nos num. 1, In civitate, inquit, [Sancti vita ante episcopatum:] quæ Tadinatum vocabatur, fuit vir … Facundinus nomine, quibus indicat, ibidem loci illum vixisse. Jacobillus vero antea citatus affirmat in ipsius Vita pag. 26, quod ibi natus fuerit. De vitæ, antequam fieret episcopus, instituto hæc tradit anonymus ejusdem Vitæ scriptor num. 8 apud nos: Hunc, ut antiqui retulerunt, eremitica vita exercitatum .. episcopum Facundinum habuerunt. Ibidem num. 15 dicitur in cella reclusus, eremita solitarius. Sed ille scriptor Vitæ indubitatam non meretur fidem. Jacobillus in Vita S. Facundini, quæ habetur apud alias modo indicatas, pag. 26 & sequentibus, refert, eum a tenera ætate vitam duxisse perfectam atque exemplarem; dumque videret patriam suam remansisse destructam & desolatam a Gothis, ac paullo post a Longobardis, ad solitariam secessisse vitam in quodam Apennini monte prope Tadinum, qui postea Mons sanctus (Italice Serra santa) dictus sit; ubi multis annis vixerit cum magna sanctitate. Hæc illi de vita ejus solitaria: quam sicut negare non possumus, sic nec ex antiquiorum verbis confirmare. Procedamus itaque ad alia.
[3] [S. Gregorius Magnus dicitur] Jacobillus pag. 27 vult, S. Gregorium Papam I, fama sanctitatis Viri motum, annis Domini 596 & 598 duas ad eum dedisse litteras, quibus ipsi commendarit magnam admodum sanctæ Ecclesiæ indigentiam ex persecutionibus Longobardorum, hæreseos Arianæ sectatorum ac fautorum: ad hæc, eumdem sanctum Pontificem multa Viro contulisse ad divinum cultum spectantia, donarique illum jussisse Crucifixo, ac nonnullis suis tractatibus de pœnitentia, de virtute contritionis & pœnitentiæ, & de dispensatione clericorum, citatque in principio hujus narrationis ad marginem Registr. Ep. S. Gregorii lib. 5 ep. 28, lib. 7 cap. 59: sub finem vero Chron. Gual. de Ms. ant. Sistamus hic tantisper, & hanc Jacobilli historiam expendamus. In apographo nostro Vitæ & miraculorum S. Facundini, quod infra typis committemus, inter alia, quæ eidem attexta sunt post dicta miracula, duæ habentur epistolæ, quarum altera ad Gaudiosum episcopum Eugubinum in favorem ecclesiæ Tadinensis; altera ad ipsos Tadinenses missa fuit: in priore sanctus Pontifex Tadinensis ecclesiæ visitationem prædicto præsuli delegat; in posteriore autem Tadinenses monet, ut isti visitatori morem gerant, atque idoneum sibi eligant sacerdotem. Utraque exstat in Registro epistolarum laudati Pontificis tomo 2 Operum ejus, quæ anno 1705 Parisiis edita prænotantur, columna 995 & 996, inter alias, quibus libro nono mense Septembri, Indictione secunda, titulus præfigitur. Indictio vero ista concurrit cum anno Christi 599. Prior itaque epistola ordine 87 al. 88, ut ibidem signatur, hæc memorat:
[4] Cognoscentes ecclesiam Tadinatem diu sacerdotis proprii regimine destitutam, [a Jacobillo scripsisse epistolam ad S. Facundinum,] Fraternitati tuæ ejusdem ecclesiæ visitationis operam solemniter delegamus. Quam ita te convenit exhibere, ut nihil provectionibus clericorum, reditu, ornatu, ministeriisque, vel quidquid illud est in patrimonio ejusdem, a quoquam præsumatur ecclesiæ. Et ideo Fraternitas tua ad prædictam ecclesiam ire properabit, & assiduis adhortationibus clerum, plebemque ejusdem ecclesiæ admonere festinet, ut remoto studio, uno eodemque consensu talem sibi præficiendum expetant sacerdotem, qui & tanto ministerio dignus valeat reperiri, & a venerandis canonibus nullatenus respuatur. Qui dum fuerit postulatus, cum solemnitate decreti omnium subscriptionibus roborati, & dilectionis tuæ testimonio litterarum, ad nos sacrandus occurrat. Commonentes etiam Fraternitatem tuam, ut nullum de altera eligi permittas ecclesia, nisi forte inter clericos ipsius civitatis, in qua visitationis impendis officium, nullus ad episcopatum dignus, quod evenire non credimus, potuerit inveniri: provisurus ante omnia, ne ad hoc cujuslibet conversationis seu meriti laïcæ personæ aspirare præsumant, & tu periculum ordinationis tuæ, quod absit, incurras.
[5] Altera vero laudati Pontificis epistola his verbis conscripta est: [eademque occasione ad Tadinenses:] Cognoscentes ecclesiam vestram diu sacerdotali regimine destitutam, curæ nobis fuit ejusdem ecclesiæ visitationem fratri & coëpiscopo nostro Gaudioso Eugubinæ ecclesiæ solemniter delegare. Cui dedimus in mandatis, ut nihil de provectionibus clericorum, reditu, ornatu, ministeriisque a quoquam usurpari patiatur. Cujus vos assiduis adhortationibus convenit obedire, & remoto strepitu, uno eodemque consensu talem vobis præficiendum expetere sacerdotem, qui & a venerandis canonibus nulla discrepet ratione, & tanto ministerio dignus valeat reperiri. Qui dum fuerit postulatus, cum solemnitate decreti omnium subscriptionibus roborati, & visitatoris pagina prosequente, ad nos veniat ordinandus: provisuri ante omnia, ne cujuslibet vitæ vel meriti laïcam personam præsumatis eligere. Et non solum ille ad episcopatus apicem nulla ratione provehetur, verum etiam vos nullis intercessionibus veniam promereri posse cognoscite. Sed omnes, quos ex vobis de laïca persona aspirasse constiterit, ab officio & a communione alienos faciendos procul dubio noveritis. Ughellus tomo 1 Italiæ sacræ columna 677 de Gaudioso episcopo Eugubino agens, annum 590 signat, ad quem, inquit, Gregorius Magnus scribit, jubetque illum Tadinam civitatem invisere lib. 7, epist. 89.
[6] [variæ de his epistolis,] Hæ forsitan epistolæ, quod Vitæ S. Facundini essent insertæ, occasionem dederunt dicendi, Sanctum hunc duas a Gregorio epistolas accepisse: immo & hiatus quidam in Ms. Vita ipsius num. 15 id potuit persuasisse. Nam sic ibidem legitur: Facundinus in cella reclusus, eremita solitarius. Post hiatum vero: a B. Gregorio Papa indutus tunica & litteris confortatus. Si hæc posteriora verba de Facundino sunt dicta, non est cur negemus Gregorium scripsisse ad Facundinum, etiamsi non compareant illæ epistolæ. At vero cum biographus variis locis Sanctum hunc aliquot seculis juniorem faciat Gregorio, intelligi non possunt de Facundino, nisi dicamus biographum protulisse manifeste pugnantia. Dispiciendum igitur est, an synchronus S. Gregorio Magno fuerit Facundinus, uti Jacobillus & Ughellus volunt. Nam si ipsi fuerit synchronus, vix dubitandum videtur, quin promotus sit ad episcopatum vi litterarum S. Gregorii, ab eoque litteris excitatus ad recte obeundum illud munus.
[7] [ac de Sancti] Anonymus Vitæ scriptor num. 50 de tempore mortis hæc memorat: Obiit quinto Calendas Septembris, eo tempore, quo sancta mater Ecclesia in pace repausabat, fugata tempestate Gothorum & Longobardorum, & diversorum tyrannorum a divina potentia per manus Catholicorum imperatorum Justiniani & Justini & Caroli Magni & Ludovici, & successorum ipsorum. Vaga hæc temporis positio nos deducit ad seculum 9 vel 10, cum Ludovicus Pius imperaverit seculo 9, ejusque successorum fiat mentio. Hisce consentientia scripsit idem auctor variis locis. Quippe num. 62 insinuat eum fuisse episcopum post eversum Longobardorum regnum in Italia. Num. 61 ait, nullum fuisse Tadinensem episcopum post Facundinum. Unde consequens est in ejus opinione, ut aliquot seculis vixerit post S. Gregorium Magnum, cujus opera cultum divinum & episcopatum Tadinensem restitutum refert num. 71, hæc subdens: Per longa temporum curricula (post S. Gregorium) & annorum centenaria perseveravit in Tadinato & viguit cultus Dei, & quam plures episcopi præfuerunt ibidem. Etenim si ultimus episcopus fuit Facundinus, uti etiam Jacobillus & Ughellus affirmant, pluresque ibi fuerint episcopi post Gregorium per annorum centenaria; aliquot seculis Gregorio posterior fuit Facundinus. Idem fit verisimile ex tempore, quo episcopatum Tadinensem Nucerino junctum refert Jacobillus supra num. 1. Nam quis credat, nullum a tempore fere Gregorii Magni, id est ab initio ferme seculi 7 usque ad annum 1007 Tadinensibus fuisse episcopum; & tandem post quatuor secula episcopatum illum Nucerino fuiße conjunctum? Sed ad Vitæ scriptorem redeamus.
[8] [episcopatu] Verbis modo adductis subdit ista: Licet per intervalla temporum pluribus vicibus Saraceni, discurrentes per Italiam, populos Umbriæ, & Spoletani & Nucerini comitatus conculcaverunt & perturbarunt. Et illis expulsis a Christianis Christiana regio (forsan legendum religio) respiravit, & sancta mater Ecclesia requievit de tempestate liberata. In istis temporibus beatus Facundinus fuit episcopus in ipso Tadinato vel Tayno, ubi in multa vixit sanctitate. Porro Saraceni invadere cœperunt Italiam seculo 9, eorumque grassationes maxime viguerunt seculo 10, & continuatæ sunt initio XI. Itaque opinio illius scriptoris videtur esse, Facundinum non fuisse episcopum nisi post instauratum Tadinum ex vastatione & destructione Saracenorum, quam contigisse anno 840 ait Jacobillus.
[9] Immo, si anonymus ille plenam fidem mereretur, ex omnibus simul sumptis verisimile appareret, [observationes:] S. Facundini mortem contigisse non diu ante destructionem omnimodam Tadini, per Ottonem III factam, quam anno 996 innectit Jacobillus. Sic etiam facile intelligeremus postremum illius urbis episcopum fuisse Sanctum illum, atque episcopatum sub initium seculi XI Nucerino adjunctum. Hæc, inquam, temporis ratio maxime placeret, si biographus melius fuisset instructus de tempore, quo S. Facundinus floruit. Verum cum vaga temporis determinatione ubique insinuet, ætatem Sancti non satis sibi fuisse cognitam, & aliunde non liqueat, quo fundamento dicat Jacobillus, episcopatum Tadinensem Nucerino tantum anno 1007 fuisse junctum, Sancti mortem sub dubio collocandam censuimus sub initium seculi 7, vel seculo 9 aut 10.
Editor Italiæ sacræ recusæ Ughelli tomo 10, col. 168 putavit se invenisse sedis Tadinensis episcopum Cyprianum seculo septimo, quem subdit Facundino, propterea quod Cyprianus, uti vult, ex hac sede reperiatur interfuisse Romano concilio anno DCXLIX; sed sine dubio fallitur. In Actis enim conciliorum apud Harduinum tomo 3, actione 2 concilii Lateranensis, anno jam dicto habiti, col. 749 legitur Cyprianus .. episcopus sanctæ ecclesiæ Tadduensis. Inter indices ad concilia apud eumdem Harduinum tomo XI columna 430 signatur Cyprianus Tadduensis, in epist. ad Paulum CP., nullo alio inter plures synonymos ibi comparente, qui ad illud concilium Romanum seu Lateranense anni 649 pertineat. Carolus a S. Paulo in Geographia sacra recusa, inter episcopatus Africæ Proconsularis pag. 92, ad nomen Tadua hæc scribit: Cyprianum ejus episcopum habet epist. synod. provinc. Proc. Hinc fit, ut non possim dubitare, quin prædictus Ughelli editor nominum similitudine Tadinensis & Tadduensis deceptus fuerit, & Cyprianum episcopum Africanum perperam intruserit in sedem Tadinensem. Dicendum etiam aliquid de vitæ instituto, quod S. Facundinus in dignitate episcopali positus fertur esse professus, canonicorum Regularium, prout colligitur ex verbis biographi.
[10] Nam num. 10 hæc scribit: Convivia sumptuosa & delicata cibaria devitabat, [dicitur professus vitam canonicorum Regularium.] grossioribus cibis pauperculis, & potibus limphatis & insipidis sustentans corpusculum, cum Juventino archidiacono suo & aliis confratribus clericis vivens in communi. Plus vult Jacobillus: refert enim pag. 28, quod in ecclesiam cathedralem & canonicam Tadinensem induxerit canonicos Regulares Lateranenses, institutos a S. Augustino, quodque ejusdem etiam Ordinis emiserit professionem, atque hanc cum illis observans regulam, non eorum tamquam episcopus dumtaxat fuerit, sed tamquam abbas illorum ac Prior, vitam cum ipsis ducens communem. Hippolytus Helyot tomo 2 Historiæ Ordinum monasticorum cap. 2, pag. 11 multa collegit de origine canonicorum Regularium; cap. 3 tractat de canonicis Regularibus ecclesiæ Lateranensis, asserens pag. 28, clericos illos vixisse in communi sub pontificatu S. Leonis I, qui sedit ab anno 440 ad 461. Quæ temporis notatio componi potest cum vita Sancti nostri, exeunte seculo, ut superius dictum est, sexto, vel seculo IX aut X ad infulas Tadinenses evecti. An vero primæva sancti Patris Augustini institutio fuerit eremitarum, an canonicorum Regularium, res est intricata, & acriter in utramque partem disputata: cui liti decidendæ non volumus nos interponere judices. Consule Commentarium prævium in hoc tomo ad Acta S. Augustini § 14 & duobus sequentibus.
§ II. Sancti virtutes & miracula; cultus; Vitæ scriptor.
[Quænam desideremus in biographo, Sancti virtutes,] Viri sancti virtutibus numero multis, genere eximiis, nec non vigilantissimo præsule dignissimis implet scriptor anonymus maximam Legendæ seu Vitæ partem; vellem hoc fecisset brevius & ordinatius. Etenim, etiamsi virtutibus episcopalibus, quas describit post seculares, præfigat titulos, quibus in varias classes dispescere easdem voluit, meliore tamen successu id præstitisset, si alias ab aliis eodem fere spectantibus discrevisset; quo factum fuisset, ut eadem, vel quasi eadem Sancti decora diversis non repeteret verbis ac satis prolixis. Brevius certe hoc præstitit Jacobillus a pag. 28. Porro nullam e Viri virtutibus singillatim hoc loco commemoro, cum ibidem legi debeant. Si quid tamen observandum occurrat, ratio illius habebitur in Annotatis. Idem esto dictum de miraculis: de quibus hæc subdo. Sicut legendista anonymus non satis opportune sancti Præsulis digessit virtutes, ita in eo genere aliquid apud ipsum desideratur circa miracula. Quippe num. 58 & 59 duobus relatis, pergit num. 60 ad inventionem antiquæ Sancti Legendæ: deinde vero num. 62 transilit ad obitum ejus, quem accidisse refert pace Ecclesiæ reddita.
[12] [& miracula narrante:] Hinc denuo num. 63 redit ad miracula, quæ ex antiquorum relatione ad suam notitiam pervenere. Num. 65 paucula hisce subjungit de sacris lipsanis & mutata ecclesia S. Facundini, ac num. 66 & sequentibus resumit iterum miracula. Quanto ordinatius ea narrasset sub uno tractu. Prodigia autem multa intercidisse affirmarat num. 61: Plura, inquit, miracula B. Facundini, & curationes infirmitatum .. hic scripta non sunt, quia aut negligentia clericorum, & ruditate & stultitia laïcorum non fuerunt scripta & annotata; vel, si aliqua scripta fuerunt, mala custodia perdita & destructa & consumpta fuerunt. Mira admodum sunt, quæ narrat Legenda num. 58 ex antiqua traditione, sicut indicat, videlicet, quod sanctus Antistes, dum in montem accederet .. ad orandum, aliquando contigerit, ut etiam saxa dura mollificarentur sub plantis ejus, & vestigia impressa pedum in eis velut cera sigillata ostenderent concavitates genuflexionum in monte saxoso, dum oraret genibus flexis .., ad quæ videnda & osculanda per plurima tempora populi concurrerunt, & nos ipsi vidimus & osculati fuimus. Mira hæc, inquam, admodum sunt; quæ ego quidem non nego; sed vellem antiquiora pro iis documenta; ut hæc traditio probaretur esse genuina, & non popularis.
[13] De antiquo ac publico Sancti cultu satis constat: nam, prout refert collector Legendæ num. 53, [cultus probatur:] ecclesia in ipsius honorem constructa est, factusque adventantium concursus: quibus mira addit num. 59. Deinde num. 55 institutum esse affirmat, ut ejus celebris memoria perpetua haberetur in diœcesi & episcopatu suo, & dies festus ejus solemniter celebraretur quinto Calendas Septembris: quam, ait, devotam festivitatem per plura annorum centenaria veneratam fuisse audivimus .., & nos eam temporibus nostris audimus solemniter celebrari. Tertio, num. 56 agit de oratione propria. Quarto, perseverasse religiosum Viri cultum affirmat num. 57 dicens: Temporibus quoque nostris circumadjacentium locorum Tadinatæ olim diœcesis habitatores in montem ipsum Serræ sanctæ, pro siccitate & aliis tribulationibus .. vidimus ascendisse. Quinto, ibidem scribit de translatione corporis, mutata ecclesia, & invocatione illius, qui ejus Legendam compilavit. Hæc breviter; textus ipsi possunt inspici in Vita seu Legenda, quam dabimus. Non erit alienum a nostro proposito, si aliquibus observationibus declaremus dicta de duplici ecclesia sancti Viri.
[14] Earum primam fuisse conditam extra civitatem Tadinensem, [ædes sacræ variæ sub Sancti nomine:] indicat Legenda num. 53, ubi de ea dicuntur plura. Die IX Februarii in Annotatis ad Vitæ S. Raynaldi episcopi Nucerini caput 1 littera f, pag. 373, templum illi dicatum diximus prope Gualdum oppidum: de cujus situ etiam meminimus supra num. 1 ex Jacobillo, qui in Vita nostri sancti Præsulis pag. 33 & 34 locum primæ ecclesiæ ipsius pressius describens, indicat, quod extra civitatem Tadinensem ad vallem se contulerit, Jesum Christum, qui pauper mori voluit atque in loco horribili, imitari cupiens, quæ vallis postea dicta sit Facundiana *, prope fluvium Castrianum, hodie, prout addit, dictum de la Vaccara, quod pagus di Vaccara ei vicinus sit. Narrata deinde mira sacri corporis revelatione, & transvectione, de quibus Legenda cap. 7, ad radicem collis montis Apennini, indicat primam Sancti ecclesiam ibidem fuisse constructam inter duos fluvios, quibus Castriano ac Moro nomen, hodie, ait, della Vaccara & del Remori dictos. Idem Jacobillus pag. 35 agit de alio S. Facundini templo, quod a Rudolfo comitis Monaldi filio, cum civitas Tadinensis, dictaque ecclesia a Saracenis destructæ essent, anno 1080 ædificatum memorat in eodem loco, milliare circiter unum distante a civitate Gualdensi, eoque translata fuisse corpora sancti Præsulis, nec non S. Juventini archidiaconi, discipuli ejus. Præter duas hasce ecclesias in tractu Gualdensi ad honorem Sancti erectas, ponuntur a Jacobillo pag. 38 aliæ tres, videlicet una in burgo di Sassoferrato, ut vocat; altera in Morano territorii Gualdensis; tertia denique apud civitatem Nuceriensem. Multum etiam ad probandam Viri sancti publicæ venerationis continuationem conducunt sequentia.
[15] De alia istorum corporum translatione Jacobillus agit pag. 37, [translationes.] die IX Septembris anno 1584 ossa utriusque Sancti inventa fuisse narrans sub altari majore ecclesiæ S. Facundini in arca lapidea, solennique cum supplicatione, annuente Hieronymo Mannello, Nuceriensi præsule, translata, ac deinde in capsa lignea sub novo altari majore deposita. Et mox addit citatus auctor, aliquot post annis Virgilium Florentium, ejusdem sedis antistitem, nonnullas ex ista capsa prompsisse reliquias, & ad suam transtulisse cathedralem, easque populo ostendi in aliquibus festivitatibus. Stabilem quoque erga S. Facundinum venerationem, & antiqui cultus propagationem ad recentiora usque tempora, comprobat Jacobillus ex iis, quæ subdit: affirmat enim, in loco antiquo, ubi quiescebat ejus corpus, & in quo est pars quædam columnæ rotundæ lapideæ cum cruce, tertia qualibet Dominica mensis a clero & populo Gualdensi haberi supplicationem ex antiqua consuetudine ad præsens, ait, tempus, die S. Facundini. Ex his satis superque probatur antiquissimus Sancti cultus, quem proinde merito sic annuntiat hac die Claudius Castellanus in suo Martyrologio universali: In Umbria S. Facundinus, episcopus Tadinensis.
[16] [Laudatur Sanctus in Vita S. Raynaldi:] Laudatur apud nos die IX Februarii pag. 374 in Vita S. Raynaldi episcopi Nucerini, occasione severitatis, quam hic in se exercebat, secundum illius exemplum. En textum: Imitabatur hac in re B. Facundinum decessorem suum, magna virum sanctitate, ac perfecta virtute eximium, solitum & lecti mollitiem declinare, ut nocturnis orationibus intenderet, & asperam in solitudine vitam ducere, ubi libertate majori precibus vacaret. In Legenda nostra Ms. laudari etiam dicitur a Petro Damiano Sanctus noster; sed hæc ita loquitur, ut non certo constet, an Facundinus hic, an alius synonymus episcopus intelligi debeat. Nam num. 60, Quem, inquit, credimus fuisse illum venerabilem episcopum Facundinum Tadinensem, quem verus sacerdos Altissimi Petrus Damiani, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalis, & Prior postea sanctæ Crucis Fontis Avellanæ, miro commendavit eloquio, & in libris, quos dictavit, adscripsit cum aliis sanctis episcopis .., commendans & ipsum B. Facundinum de admiranda sanctitate sua, & de felicissima populi sui sollicitudine & cura. Si Legendæ collector distincte indicasset locum Petri Damiani, vidissem, an & quid in rem nostram dicat. Hujus Vita illustrata est apud nos die XXIII Februarii pag. 406 & sequentibus; ubi de ipsius obitu, qui innectitur anno Christi 1072; de eremo jam dicta sanctæ Crucis Fontis Avellani vel Avellanæ; de Beati ibidem præfectura ac sanctis discipulis; de dignitate Cardinalitia, ac reditu ad prædicti Fontis eremum, aliisque rebus ab ipso præclare gestis. Commentario huic finem imponam, quando egero de dicta jam sæpissime Legenda.
[17] [quædam animadversiones de Legenda, quam edimus,] Apographum, quod habemus, notatur desumptum ex cod. Vat. 5835, in quo hæc transcripta de autographo antiquo, quod videtur multis in locis legi vix potuisse, ut patet ex frequenti ejus, qui describi fecerat, correctione, & defectibus relictis. Defectus isti partim constant ex lacunis non paucis, seu hiatibus vacuis: e quibus nonnullos implere conatus sum per voces huic signo [] inclusas: qui vero sunt majores, non ita potuere suppleri ob defectum alterius exemplaris melioris, quod in promptu non est. Defectus isti partim etiam constabant ex variis vocibus mendose exaratis, & penitus omissis, sed alia manu correctis & adjectis in nostro apographo. An vero, & quantum in dictis defectibus imputari debeat imperito fortassis amanuensi, omnino me latet. At de hac materia nonnulla dicentur in Annotatis. Nec porro possum omittere, quin hisce attexam nonnullas observationes de hujus Legendæ seu Vitæ scriptore.
[18] [ac de ejusdem] Antiqua se usum Legenda indicat biographus num. 60 hisce verbis: B. Facundini .. vitam sanctam & felicem obitum, sicut ex antiqua ejus Legenda brevi sermone annotatum, quam in libris antiquæ ecclesiæ canonicæ invenimus cum aliis Sanctorum historiis insertam. Quomodo autem ea usus sit, mox addit: Ex ipsa simplici sermone conscripta investigare potuimus, sententiam verborum exprimentes. Huic alia addidit, ex traditione etiam veridica antiquorum, uti habet ibidem, hanc, ait, copiosam Legendam inde edidimus. Diu autem valde post Sancti obitum scripsit. Quippe num. 54 Audivimus, ait, quod B. Facundinus episcopus annis decem & octo in episcopatu Tadinensi præfuit. Et ibidem: Quem Deus per plura centenaria annorum sic honoravit & honorat in terris. Et iterum num. 55: Quam devotam ejusdem Sancti festivitatem per plura annorum centenaria veneratam fuisse audivimus .., & nos eam temporibus nostris audimus solemniter celebrari. Diu igitur post mortem S. Facundini scripsit auctor hujus Legendæ. Quo autem seculo? Non ante B. Petrum Damianum, ex supra allegatis, atque adeo non ante undecimum seculum. An vero, & quamdiu post scripserit, non habeo compertum.
[19] Jacobillus pag. 32 quas de Sancto habuit notitias attribuit cuidam patri Franciscano, [auctore.] quem refert auctorem fuiße Chronicorum Gualdensium, ac Vitarum multorum Sanctorum Umbriæ, eumque sua descripsisse documenta anno circiter 1310, ac dicere illa se reperisse in antiquo libro ecclesiæ cathedralis Nucerinæ, nec non didicisse e quadam grandæva persona. Hæc documenta exiguæ sunt auctoritatis, habita ratione seculi septimi, quo ineunte sanctus Præsul noster obiisse traditur. An vero Legenda nostra ex hisce documentis etiam transcripta fuerit, nec aio, nec nego, at quid prohibet hoc suspicari? Jacobillus pag. 35 alios indicat auctores, qui de eodem Sancto egerint, videlicet Gregorium Lazzarium lib. 6 de Vitis Sanctorum, in Vita hujus S. Facundini, cui addit Ambrosium Candidum de Vitis Sanctorum. Apud Ughellum tomo 1 Italiæ sacræ columna 1065 posterioris editionis sunt ista in notula marginali: Hujus Sancti Vitam edidit Joseph Valentinus Maceratæ anno MDCLX. Habes, lector, præcipua, de quibus te præmonendum judicavi: supersunt alia, quæ dabuntur in Annotatis post Vitam, cui in nostro Ms. prænotatur hic titulus: Incipit Legenda beati Facundini episcopi & confessoris, de perfectione ejus & virtutibus, & de ejus fine & exitu sancto. Deinde per ejusdem Legendæ decursum sequuntur alii tituli, sed in capita non distributi; quæ si notata fuissent, ac prologus Vitam præcessisset, post hunc transcribi illa potuissent, sicut alias fieri a nobis solet. Tota itaque narrationis partitio nostra est. Secundum characteres chronologicos, quos num. 9 dedi ex Ughello & Jacobillo, Sancti obitum anno 607 innectentibus, obiisse illum posui supra sub initia seculi 7, cum Legenda nostra nullum annum determinatum signet, nec aliunde inveniam, unde illum confirmem vel pressius definiam.
[Annotata]
* f. Facundiniana
VITA
Auctore anonymo
e codice Vaticano.
Facundinus ep. conf. Tadini in Umbria (S.)
BHL Number: 2819
A. Anonymo.
CAPUT I.
Sancti virtutes sedulo adversus peccata odio conservatæ; episcopatus meritis ejus exornatus.
[Sancti virtutes,] In provincia Umbriæ, quæ nunc dicitur ducatus Spoletanus a, in civitate, quæ Tadinatum b vocabatur, fuit vir vitæ venerabilis, & virtute conspicuus, Facundinus nomine, in verbis & sermonibus Dei facundus & eloquens, vera Dei gratia & humilitate repletus. Hic Vir ab infantia sua timere cœpit Deum, & a sua infantia cum eo misericordia crevit. Tempus autem suum in prima & secunda vigilia in sanctis moribus & operibus transiens, a lascivia & avaritia retraxit animum, & semper se in vera innocentia conservavit. Et cum in hac vita esset, & temporalibus divitiis libere uti potuisset, vana mundi delectamenta despexit, & soli Deo servire desiderans, omnes a se illecebras resecavit, & cœlibem & spiritualem vitam veraciter apprehendens, & juxta sanctam doctrinam & perfectam vitam Domini nostri Jesu Christi, & Sanctorum exempla, vitam suam prudenter & fideliter ordinavit, & tollens super se jugum Domini, quod est suave timentibus eum, & hominibus ejus, quod est leve diligentibus ipsum, cum vera charitate portavit.
[2] [quas ut conservaret,] Et ex hoc veram pacem & requiem animæ suæ invenit, & mandata Dei observare & perficere studebat in sua prima simplicitate & innocentia, totis viribus Christo adhærens, & fidem & spem suam in Deo veraciter firmans, effici meruit filius veræ lucis, & sole justitiæ, qui est Christus, veraciter illustratus, vere famulus Dei Facundinus fidelis & prudens, ædificavit domum suam supra firmam petram, totam intentionem & spem suam in Redemptoris nostri bonitate constituens. Et quia in timore Dei se confixit & tenuit jugiter, numquam subverti potuit a vento inanis gloriæ, & aquæ multæ tentationum & vexationum charitatem ejus firmam in Domino extinguere non potuerunt, quia sicut cæteros Sanctos sicut aurum in fornace probavit Dominus & examinavit, ita & hunc famulum suum Facundinum examinavit & approbavit, & semper firmiorem & fideliorem invenit.
[3] [in vitæ austeritate] Et ne eum hostis vinceret per tentamenta luxuriæ, ipse Dei Servus dura abstinentia, orationibus & vigiliis & disciplinis se affligens, rebellem carnem cogebat servire spiritui. Et ne gulæ vitio & ingluvie vinceretur Dei Famulus, spretis delicatis cibariis, & suavia vina devitans, pane & aqua, herbis & leguminibus madefactis corpusculum sustentabat: & ne æstu avaritiæ auri & argenti, & cupiditate possessionum vir Dei Facundinus deciperetur, aurum & argentum velut lutum & pulverem contemnebat, cuncta superflua pauperibus erogans, solo victu modico & vestitu pauperculo contentus, cum Christo paupere Facundinus pauper euangelicus in penuria congaudebat, & propter hoc cæleste regnum feliciter acquirebat. Sed ne quando invidiæ stimulis ureretur, vel livoris vitio, Famulus Dei ex multa orationis assiduitate munitus, affectus divinæ dulcedinis in ejus mente infusus divinitus conferebat, qui omnem amaritudinem odii, & livorem invidiæ ab eo expellebat, & bonum proximi & salutem animæ sicut suum veraciter sitiebat & intime diligebat.
[4] Et ne aliquando Vir Dei iracundiæ stimulis turbaretur, [ac vitiorum exstirpatione] ipse prudens & providus benignitate & mansuetudine sibi donata a Deo, incitatam iracundiam, & turbationes sapienter repellebat, omnes occasiones devitans, quæ possent proximos & fratres spirituales ad iracundiam provocare, nec permittebat, quod sol occideret super iracundiam inter proximos concitatam, quin prius eos ad pacem & concordiam revocaret. Si etiam Vir sanctus acediæ vitio & tristitia aliquando quateretur, statim desidiam & pigritiam ferventi spiritu repellebat, & etiam otium, omnium malarum cogitationum sentinam. Nunc legendo, nunc orando, nunc boni aliquid operando, & proximos exhortando, vir Dei Facundinus vitia otii & acediæ cum fervore spiritus repellebat. Et ne quo Vir Dei superbiæ vitio vel tumore mentis aut elatione quaslaretur de sua perfectione & vitæ munditia, & incitaretur ad despiciendum proximos infirmos & peccatores, Vir Dei protinus casum Luciferi recogitans & Pharisæi justi superbiam & reprobationem, & Publicani contriti humilitatem & justificationem, & quod Deus superbis resistit, humilibus autem dat suam gratiam:
[5] Hujusmodi profunde in animo revolvens, divino timore correptus, [sedulo sese exercuit:] de suo casu timebat, & indignum se gratia Dei & beneficiis existimans, se peccatorem cum gemitu & suspiriis coram Deo accusabat. Deus autem omnipotens, qui humilia respicit, qui profundam humilitatem ancillæ suæ gloriosæ Virginis Mariæ respexit, & beatam per omnia sæcula prædicare fecit, ad veram humilitatem famuli sui Facundini respexit, & non solum sua gratia & benedictione replevit; sed ipsum pauperem & inopem a terra elevans, & de stercore mundi eripiens, collocavit eum & sedere fecit cum principibus populi sui Christiani, scilicet cum sanctis episcopis, & solium gloriæ pontificalis tenere eum fecit, ascriptum a Deo in libro vitæ. Vir ergo sanctus liber factus a tentationis vitio, jure factus est magister virtutum, & constitutus fuit a Domino in caput gentium, & pastor & episcopus animarum, ut, qui ante in solitaria vita exercitatus in spiritualibus fuerat, noverat, qualiter inter bella tentationum spiritualiter homo se munire debeat armis virtutum & scuto fidei se protegere, & orationum jaculis inimicos expellere, & quibus remediis animabus languentibus in peccatis debeat subveniri, & vulnera mortalium criminum curari salubriter.
[6] Hic autem vir venerabilis Facundimus propter tempestates horribiles & terribiles, [episcopali honore dignissimus] & tenebras errorum Arianæ hæresis & schismata periculosa, quibus tota Italia concussa, subplantata & obscurata fuit a Gothis & Longobardis & Wandalis c, a quibus Latinorum populi cum suis terris exterminati fuerunt, hic Facundinus quasi stella clarissima in medio nebulæ exorta, reliquiis populorum repertis, & natis & propagatis ex populis mortuis & dispersis, civitatis Tadinati d lumen salutis dedit & spiritualis gaudii donum attulit. Vere in eo adimpletum fuit, quod Salvator dixit: Non potest civitas abscondi supra montem posita, neque accendunt lucernam, & ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus, qui in domo sunt.
[7] [ad cathedram] Cum ergo iste Vir sanctus esset vera lucerna lucens ante Deum vera devotione & gratia, numquam declinans a mandatis Dei, sed propter verba Dei custodiens vias duras, meditando in lege Domini die ac nocte, & prosperabatur * a Deo in omnibus, quæ faciebat: Deo vero dispensante & inspirante, hic Vir sanctus positus fuit super candelabrum sanctæ Ecclesiæ, ut luceret omnibus, qui in domo Dei in ecclesia Tadinati tunc erant, verbo & exemplo, & exaltatus fuit in ecclesia plebis canonicæ, & in cathedra seniorum episcoporum præcedentium sublimatus a fidelibus, ut ipse Vir sanctus irrigaret & refunderet aquas salutiferas gratiæ Dei, quas ipse Dei Famulus hauriebat cum gaudio de fontibus Salvatoris nostri Jesu Christi orando & contemplando, in mentibus discipulorum suorum & subditorum immitteret prædicando & exhortando, ut de plenitudine divinæ benedictionis, de qua Vir Deo plenus a Christo receperat, omnes acciperent, quos gubernandos & custodiendos susceperat, Utque Vir Dei Facundinus jam mortuus erat mundo per veram pœnitentiam, crucem Christi ferebat in corpore, & cum Christo per veram compassionem charitatis crucifixus in mente per virtutem sanctæ passionis & crucis Christi multos a morte peccati ad vitam gratiæ resuscitavit, & sibi & multis fructum æternæ vitæ feliciter acquisivit, & sic profuit, quod profuit populis præsentibus & futuris.
[8] [Tadinensem] Cum vero Tadinatum civitas, mortuo episcopo, pastore careret, &, quis dignus esset tanto sacerdotio, perquirerent, & clerici & populi Tadinati, Deo inspirante, singulorum mentes & oculi ad procurandum habere Dei Servum totaliter se convertunt. Nam cum clerici & sacerdotes & populus desiderarent venerabilem virum moribus adornatum, sanctitate præfulgidum, & litteris instructum, hunc, ut antiqui retulerunt, eremitica vita exercitatum, Deo providentes, in episcopum Facundinum habuerunt: & cum Vir Dei se indignum & insufficientem proclamaret & recusaret, tamen insistente populo & clero, ut reciperet; Vir sanctus inspiratus a Domino interius cum grata Dei voluntate, & commotus piis precibus populi sui & cleri, quia ipse erat Vir benignus & pius, eis humiliter condescendit, & episcopatus officium cum multo Dei timore suscepit, & Romam cum devotis fratribus clericis ivit humiliter, & a domino Papa e & Cardinalibus charitative acceptus, confirmatus fuit & consecratus in episcopum: & Vir Dei devotus Apostolorum ecclesias, & alia sancta loca devote visitans, & cum reverentia beatæ Mariæ semper Virgini, & beatis Apostolis se recommendans, Tadinatum rediit, & a clero, & ordine * populo cum gaudio & reverentia susceptus est.
[9] [promovetur post vitam solitariam,] Qui beatus vir Facundinus sublimatus in episcopum, non in gloria est elatus humana, sed Dei bonitatem in se humiliter recognoscens, eamdem morum gravitatem & sanctitatem vitæ, quam prius habuerat, conservavit, & tenuit in vera humilitate. Et cum servo Dei Juventino f archidiacono populum sibi commissum fideliter custodiebat & gubernabat, & solicite vigilans observabat, ne lupi rapaces hæretici invaderent gregem suum, & ne aliquis malignus infectus hæresi Ariana vel de aliqua hæresi condemnata corrumperet clerum suum & populum, vel alia mala secta hypocritarum. Sicut enim hic Dei Servus in solitaria vita, in abstinentia & vigiliis, & silentio & orationibus sanctos patres Paulum g & Antonium h, Hilarionem i & Arsenium k devote fuerat imitatus; ita & beatum Martinum l & beatum Nicolaum m in caritate & hospitalitate & virtutibus humiliter sequebatur. Nam possessiones dilatare & magna ædificia construere, pompam mundi amplecti recusavit. Post aurum non abiit hic Vir simplex & rectus & timens Deum, nec speravit in pecunia, & thesauros congregare noluit, sed pauperibus erogabat, si quid habebat superfluum ultra vestitum religiosum & pauperem, & victum tenuem.
[10] Convivia sumptuosa & delicata cibaria devitabat, grossioribus cibis pauperculis, [ac virtutibus elucet.] & potibus limphatis & insipidis sustentans corpusculum, cum Juventino archidiacono suo & aliis confratribus clericis vivens in communi n: cum quibus religiosam & pauperculam vitam cum pace & tranquillitate totum tempus suum Domino dedicabat. Memor admirandæ humilitatis Domini nostri Jesu Christi, qui verus pauper cum pauperculis Apostolis pauperculam vitam duxit, & ipse Famulus Dei tamquam advena & peregrinus devotus abstinebat perfecte a carnalibus desideriis, quæ militant adversus animam, & humilem & tranquillam animam suam … semper ab omni vitio conservaret, jejunium acceptabile Domino semper effecit, ab omni peccato abstinens, & corpus suum abstinentia & jejunio non solum in Quadragesimis a sanctis patribus institutis macerabat; sed omni alio tempore jejunus & vere sobrius permanebat, sollicite præcavens, ne a leone rugiente diabolo devoraretur, & maxime illud jejunium devotius peragebat, quod Redemptor sine cibo & potu in deserto inter feras silvestres id quadraginta diebus jejunando peregit.
ANNOTATA.
a Ducatus Spoletanus. Hunc non ita sempervocatum fuisse, observat Baudrandus ad voces Spoletanus Ducatus; sed provinciam fuisse amplam Italiæ, ubi olim Umbria; viderique ita dictam a Ducibus a Longino Exarcho institutis post Narsetem exauctoratum, nomenque Ducatus a Longobardis sub Alboïno rege anno 571 ei relictum: postea autem habuisse Duces etiam proprios usque ad annum 1198, servato Ducatus deinde nomine sub dominio Summorum Pontificum usque ad annum 1440, quo iterum Umbriæ nomen ei fuisse memorat.
b De situ ejus, aliisque ad hanc civitatem spectantibus agit noster Commentarius huic Vitæ prævius num. 1. Adde sequentia. Vocavi eam supra Tadinum cum Baudrando: Tadinii nomen est apud Ughellum tomo 1 Italiæ sacræ in episcopis Nucerinis columna 1117. Porro Tadinum, Tadinates populi, & civitas Tadinatum apud Jacobillum (quem citavi supra in Comment. prævio) pag. 10 magis mihi placet, quam civitas Tadinati, vel Tadinatum simpliciter, quod scribit biographus inferius num. 6.
c Vide Comment. num. 1.
d Mallem scribi civitatis Tadinatum, ut monebam modo lit. b.
e Non S. Gregorio Magno, secundum hunc biographum.Vide Comment. Acta ejus illustravimus die 12 Martii.
f Facundinus, Juventinus, Peregrinus & Felicitas MM. signantur apud Ferrarium in Catalogo Sanctorum Italiæ ad diem 2 Septembris, & dicuntur tunc coli Arimini ac in ejusdem diœcesi. Verum cum ponantur tamquam martyres; clarum est, duos priores confundi non posse cum hodiernis synonymis. De sancto autem Juventino, qui in hac Vita sæpe memoratur, agetur hac die post S. Facundinum.
g De S. Paulo primo eremita egimus die 10 Januarii.
h Acta S. Antonii abbatis illustravimus die 17 Januarii.
i Inscribitur Martyrologio Romano ad diem 21 Octobris.
k Sanctum hunc dedimus die 19 Julii.
l Pertinet ad diem XI Novembris, quo habetur in Martyrologio Romano.
m Colitur in Romano 6 Decembris.
n Lege Comment. prævium num. 10.
* f. prosperaretur
* f. omni
CAPUT II.
Orthodoxæ fidei custodia; cura & charitas erga subditos, aliæque virtutes episcopo dignæ.
[Præter alias virtutes fulsit in Sancto] Dum ergo beatus Facundinus Domini nostri Jesu Christi perfectionem sequeretur observando euangelicam & apostolicam vitam, viam mandatorum Dei currens, dilatato corde illustratus sancto Spiritu, habuit lumen vitæ, & vitam acquisivit æternam: quia Christum vere dilexit, habens in corde suo mandata ejus, & servans ea in cunctis operibus charitatis: & quia ipse vere mitis & humilis esse studuit, & hoc a bono magistro Jesu Christo docente didicit, ideo veram requiem & pacem in anima habuit & possedit, & officium ecclesiasticum cum vera tranquillitate tenuit & rexit. Inter pastores bonos & sanctos patres episcopos Italiæ connumeratus fuit a Deo & admixtus, & inter eos multa resplenduit sanctitate, & quasi columna immobilis firmus stetit in vera fide Catholica Domini nostri Jesu Christi, & cum sancta Romana Ecclesia adhæsit firmiter, sequens vestigia & doctrinam amplectens sanctorum patrum & doctorum Athanasii a, Ambrosii b, Hieronymi c, Hilarii d, Augustini e & Gregorii, in sacro Nicæno concilio f approbatam, devitans & fugiens mortifera & venenata documenta Arianorum episcoporum, & hæreticorum sacerdotum & laïcorum, quos inimicus humani generis in sinu sanctæ Ecclesiæ seminavit, & produxit velut zizania nociva inter purum triticum veritatis: qui hæretici & schismatici sæpius confutati & quasi extirpati, sufflante diabolo sæpius renati & accensi huc illucque latitando discurrebant, mentes simplicium in suis civitatibus involventes.
[12] [ingens cura] Beatus vero Facundinus clericos suos & populum suis sacris monitis a perversitate & malignitate illorum retrahens & custodiens, non permittebat aliquam malam hæresim, neque aliquod dogma perversum vel schisma in sua ecclesia & populo commorari & nasci, & si aliquis aliqua inveniebatur tali lepra infectus, a conspectu sanctæ Ecclesiæ velut membrum putridum truncabatur. Falsos autem prophetas & hypocritas & simulatos Christianos, qui solo nomine & exteriori habitu sanctitatem prætendunt, intus in conscientia pleni vitiis & iniquitate, ventris ingluviei & avaritiæ lucris jugiter intendentes, & variis opinionibus a via Sanctorum & doctrina sæpius declinantes, tales vulpeculas beatus Facundinus sicut viperas perhorrebat, eorum familiaritates & colloquia fugiens, non permittebat aliquam sectam talium hypocritarum & gritonatorum g, falsorumque spirituum in sua [ecclesia] & diœcesi intrare & morari. Sciebat enim famulus Dei Facundinus, divinorum secretorum contemplator eximius & in spiritualibus exercitiis veraciter instructus, quia in falsis fratribus & simulatis spiritualibus sunt multa pericula, & quod angeli sathanæ transfigurantes se in angelos lucis, incautos & superbos spirituales falsis revelationibus & visionibus illudunt, & in falsis opinionibus inducunt, & a sinu sanctæ matris Ecclesiæ dividunt.
[13] Et propterea sanctus Vir nullos permittebat solitarios vel alios religiosos in montibus vel inter suos populos conversari, [persequendi hæreticos: bono suo exemplo] qui alterius opinionis essent, quam sancta Romana docet & tenet Ecclesia, & qui ullo modo ab unitate sanctæ Ecclesiæ claudicarent. Beatus ergo vir Facundinus sacerdos Altissimi inventus fuit sine macula vitiorum, & mundus a perversitate errorum: qui dum prudenter quinque sensus sui corporis custodiret, ne per fenestras corporis suggestiones malignæ & vitia ad animum introïrent, in vera munditia & pace animam conservabat, & in vera patientia animam possidebat, & præ cordis munditia & puritatis innocentia Deum admirabilem in suis operibus contemplabatur & lumen divinum jugiter ejus animam illustrabat, & regem Deum creatorem omnium in lumine divino spiritualiter videbat. Laudemus ergo eum in Domino, quia fecit mirabilia in vita sua & signa virtutum in plebe: inter quos sicut lumen cæleste refulsit. Ejus vero fama bonitatis est circumquaque diffusa, bonis mentibus dabat odorem devotionis & pietatis, & omnes audientes & videntes sanctam vitam & conversationem, & perfecta opera beati Facundini episcopi, glorificabant Deum, & laudabant in famulo suo Facundino, & movebantur & incitabantur ad bene agendum & vivendum ordinate sine peccatis, & charitative & ratione cum proximis suis.
[14] Vere ergo in eo adimpletum fuit, quod Salvator noster admonuit dicens: [subditis prælucet,] Luceat lumen vestrum coram hominibus, ut videant opera vestra bona, & glorificent Patrem vestrum, qui in cælis est; studebat enim fidelis Famulus Dei omnes ædificare verbo pariter & exemplo, infirmos & pauperes visitans & confortans, & pie & charitative eis subveniens, & subveniri faciens juxta posse, & in tribulationibus & angustiis consolabatur afflictos, & in carceribus detentos pro culpis suis, quos ad statum salutis reducere & ad sanctam confessionem & pœnitentiam inducere suis piis monitis procurabat fideliter. Eos vero, quos videbat per amplam mundi viam sine freno timoris Dei peccando & male vivendo currere, durius increpabat, & eis in malis, quantum poterat, resistebat episcopali auctoritate reformans eos, & malas cogitationes eorum dissolvens & dissipans.
[15] Plures vero tales redierunt inducti monitis sacerdotis Dei Facundini, [ac prodest] & licet tunc temporis Officialis Romanæ reipublicæ, & Ecclesiæ patritii & proconsules & præfecti, prædictis in urbibus & provinciis constituti, perfectam justitiam conservarent secundum edicta imperialia, episcopi sancti & sacerdotes boni in spiritualibus saluti animarum opportuna & divino cultui condecentia perfectius procurabant, & in cura gregis Apostolorum sibi commissi sollicite vigilabant, ne ullos pauperes necaret inopia ciborum, & nudos extingueret frigus intensum, & nivium & ventorum. Sic beatus Papa Gregoriis pastor sanctæ Ecclesiæ studebat … omnes spirituales pauperes, religiosos & religiosas, eremitas & solitarios: Facundinus servus Dei in cella reclusus, eremita solitarius, .. a beato Gregorio Papa indutus tunica & litteris confortatus. Omnes vero sancti episcopi in suis episcopatibus pauperum & infirmorum, peregrinorum, pupillorum, orphanorum & viduarum & inclusorum, præcipuam curam habebant, cuncta, quæ habebant, pauperibus erogantes, & etiam ipsi pauperibus & infirmis humiliter servientes, & circa salutem animarum attentius vigilantes.
[16] [egregie:] Tales antea pastores habebant ecclesiæ, qui recusabant pecunias aggregare, & gloriari nolebant in equis & vestibus pretiosis, sed vere mansueti & humiles mansuetum & humilem Christum devote sequebantur, & humiliter sequebantur. Beatus vero Facundinus episcopus sanctis pastoribus episcopis adjunctus & numeratus cum eis, quia juste & sancte vixit, & opera sancta misericordiæ in proximos exercuit juxta posse, ideo membrum Christi effici meruit, & veraciter in eo adimpletum fuit, quod ipse Salvator asseruit dicens: Qui manet in me, & ego in eo, hic fert fructum multum: quia sine me nihil potestis facere. Famulus vero Dei Facundinus innocens manibus & mundo corde, qui vere Christum diligebat, & proximum sicut se ipsum, manebat in Christo conformis per omnia suæ sanctissimæ voluntati, & nil separabat eum a vera Christi charitate. Imo quanto plus exterius vexabatur & persequebatur & affligebatur a malignis spiritibus, & a pravis hominibus, tanto hilarior & ferventior congaudebat in Christo, & accendebatur ejus sanctissima charitate.
[17] [animi demissio] Multum vero fructum attulit hic Vir beatus, qui in vita sua mitis fuit, & in salutis viam plurimos sua prædicatione retraxit a malis, & ad Christum reduxit, & multos Christus absolvit in cælis, quos fidelis famulus & sacerdos ejus Facundinus absolvebat in terris. Vere in eo adimpletum fuit, quod ipse Deus per prophetas prædixit dicens: Super quem requiescet spiritus meus, nisi super humilem & quietum & timentem sermones meos. Licet autem beatus Facundinus omni virtute fuit decoratus, præcipue tamen sancta humilitas in eo refulsit, quia fuit in mente vere humilis, timens Deum, & a judiciis ejus jugiter pavendo, omnibus se viliorem reputando, humilia & aspera religiosa vestimenta portando, peregrinus & pauper in hac vita non equis & palafredis * equitans, sed suis pedibus humiliter solus in timore orando, incedendo, & in die cum spiritualibus discipulis de Deo loquendo aliquando ambulabat. Bona autem consuetudo sancti exercitii huic beato Viro ex multa assiduitate & mentis devotione continua, conversa quasi ei fuerat in naturam: nam numquam otiosus stare poterat, quin aliquid boni faceret aut legendo aut orando vel Christianos exhortando, ita quod non transibat hora vel momentum temporis, quod non totum in Dei laudibus & salute sua & proximorum convertatur.
[18] Horas vero canonicas beatus frater Facundinus cum multa mentis devotione, [pia Horarum canonicarum recitatio,] elevando & directo ad Dominum intellectu & desiderio cordis, devote dicebat, bene proferens verba, & sollicite audiens, & sic attentus, ut quasi Deus præsens esset, psalmos recitabat & orationes: nam & spiritus Domini Famulo suo præsens erat, & replebat interius ejus mentem benedicens, & veraciter illustrabat, & sic ab omni cura & strepitu terrenorum retractus, cum mentis jubilo Deum, qui fecit omnia, collaudabat jam spiritualiter supernis choris angelicis sociatus. Volebat etiam & monebat clericos suos Horas canonicas dicere devote, & temporibus ordinatis, &, ut melius eos induceret ipse sanctus Pater, cum eis in ecclesia conveniens sæpius cum eis divina Officia devotius persolvebat, benigne & charitative eos monens, ut numquam ullam Horam dimitterent, ne pro qualibet Hora dimissa & perdita mortali crimine ligarentur.
[19] A perversa vero ventris ingluvie, & ab æstu avaritiæ suos clericos refrænabat, [optima monita clericis & sacerdotibus data,] monitis & correptionibus ad sobriam vitam & ordinatam & religiosam eos ordinans & adstringens: a familiaritatibus nocivis, quantum poterat, eos retrahebat, ne in vaniloquio & benevolo mulierum contubernio eorum mentes dissolverentur, & sicut ex devotione & munditia privarentur. Sacerdotes etiam confessores monebat, ne ullam cum mulieribus familiaritatem haberent, & inepta colloquia & superflua, nisi in audiendo confessiones earum, & conferendo eis Sacramenta divina, juxta quod saluti expedit, & congruit honestati, asserens mulierum aspectus infirmis mentibus tremendos, & corda fortia spiritualium sæpius denigrare, & quos in talibus inveniebat vitiosos, puniebat acriter, indicens eis pœnitentias salutares; incorrigibiles vero tamquam membra putrida ab Ecclesia & Sacramentis separabat.
[20] Hic fuit ergo pastor misericordiarum episcopus Dei Facundinus, [solicitudo in administrandis digne Sacramentis, ac clericis] neque temporalibus commodis & lucris terrenis oves suas rexit & pavit, sed sine omni vitio simoniacæ pravitatis hic Sacerdos Dei virtutum opifex administrabat ecclesiastica Sacramenta cum devotione & reverentia, quæ ipse gratis a Deo acceperat, Dei amore & humiliter subditis gratis dabat, & virtutis divinæ efficaciam, quam Vir Dei recipiebat a Domino, in Sacramentis sacrosanctis debitam in mentibus suscipientium sacrosancta de ejus sanctis manibus, & plurimos a peccatis mundabat, & Christo adjungebat, æternæ vitæ participes effectos. Cum vero Dei Sacerdos & pontifex ordinationis tempore clerici ad suscipiendos ordines venirent ad eum, ipse zelo Dei & salute animarum accensus, illorum vitam & conscientiam examinabat, si digni essent; nullo modo permittens, quod ad sacros ordines reciperentur, qui malæ vitæ & carnales erant & incorrigibiles, & certus esse volebat, quod erant bene confessi & dispositi, & bonæ famæ, quos ordinabat, & ad sanctum sacerdotium assumebat.
[21] Sciebat enim sanctus pastor Facundinus, quod clerici indigni sacerdotio, [ad sacerdotium promovendis,] indigne tractantes ecclesiastica Sacramenta, reprobantur a Deo, & ad damnationis suæ ruinam sacrata pertractant, & animas proximorum malis exemplis occidunt: & sicut de bona vita sacerdotum ecclesiasticorum & religiosorum, & sanctis verbis & exemplis laïci simplices & fideles semper proficiunt, ita de mala vita & exemplis malorum sacerdotum & clericorum, subditorum animæ occiduntur: ita ut ab eis confiteri & Sacramenta Ecclesiæ recipere dedignenter, & ad divina officia accedere: ipsorum malis exemplis amaricati retrahuntur, & quod Christum crucifigunt, indigne sumentes, & ipsum occidunt in cordibus proximorum, æternæ damnationi & igni inextinguibili se obligant æternaliter puniendos.
[22] [ac singularis ad Missam] Quando autem Vir Dei Facundinus Missas celebrare volebat, licet esset vere mundus mente & corpore, & vere castus, quia honestatem & puritatem multa abstinentia, vigiliis, orationibus, & disciplinis acquisierat & conservabat, tamen prius se præparabat vigilando, orando, & pure confitendo, & per sanctam compunctionem & contritionem prius se ipsum & cor suum Domino offerebat in sacrificium, & spiritum ejus contribulatum, & cor contritum & humiliatum Deus mirabiliter acceptabat. Et licet mens ejus pura & innocens & devota Deo vivo quasi jugiter adhæreret per sancta desideria & sanctas meditationes per omnia conformis suæ sanctissimæ voluntati, in illo tamen altissimo Sacramento, dum Missas celebraret beatus Facundinus, donis cælestibus copiosius replebatur, & agno immaculato Christo Dei Filio perfectius inhærebat, & spiritualiter uniebatur, quem in sancta communione cum vera cordis devotione sumebat.
[23] [præparatio laudantur.] Et quia ipse de vivo Jesu, qui de cælo descendit, sæpius manducavit reverenter, vita vixit pacifica, & gratia Dei semper fuit in illo. Vere enim dicere poterat, sicut Apostolus ait: Vivo ego jam non ego; vivit vero in me Christus. Hic ergo Dei famulus Facundinus vitam æternam in se manentem, cum verum Panem angelorum manducavit, ipse devotus, inquam, & multis, pro quibus ipse obtulit hoc sacratissimum sacrificium, remissionem peccatorum, & a Deo gratias impetravit, & animabus, quæ erant in purgatorio, suis meritis & orationibus & virtute corporis pretiosi Domini nostri Jesu Christi impetravit pœnas feliciter terminare, & transire ad gaudia sempiterna. Sacerdotes autem & suos clericos beatus pater Facundinus admonebat, prout decebat, ut ad celebranda divina mysteria se præpararent devote, ut nullus præsumeret sanctum corpus Christi sumere, nisi bene confessus, & nullo mortali crimine obligatus. Subditos vero & laïcos prædicabat, ne sacras communiones reciperent, nisi bene confessi prius & dispositi & contriti.
ANNOTATA.
a Hujus Sancti vita cum ex ipsius tum ex aliorum veterum scriptis collecta est apud nos die 2 Maii.
b De hoc sancto præsule agetur die 7 Decembris cum Martyrologio Romano.
c Habetur in Romano die 30 Septembris.
d Celeberrimus est S. Hilarius Pictaviensis episcopus, cujus vitam illustravimus die 13 Januarii.
e Celebratur hac die, qua rerum ab eo gestarum collectio amplissima exhibetur in hoc tomo.
f Celeberrimum concilium, id nominis secundum, anno 787 habitum fuit.
g Gritonatorum. Quid sibi hæc vox velit, non intelligo; quæ, ut plures aliæ in hoc apographo, male scripta vel descripta fortasse fuerit. Quid si scribi debeat gridatorum; & vox ista barbare formata sit e voce Italica gridatore, quod clamatorem significat? Et cur non hic infrunitos quasi rabulas, vel quid simile?
* palafredus est genus equi.
CAPUT III.
Sancti cura pro monialibus; pastoralis de suo grege solicitudo;
colloquia spiritualia; S. Juventinus ejus discipulus; fructus in
proximo; vita mixta; castitas.
[Reclusas ac moniales cavere jubet a familiaritate hominum:] Venerabilis Dei sacerdos Facundinus, & fidelis pastor populorum Tadinati, cum oves sibi commissas fideliter regeret, cum multo Dei timore clericos & laïcos foveret, reclusas moniales & religiosas feminas cura præcipua custodiebat, ne lupus rapax eas raperet & dissiparet: & ne sensus earum mobiles frangeret, & veneno falsæ illecebræ & suavitatis earum animas antiquus serpens inficeret & necaret, familiaritates nocivas hominum eis denegabat, ne fragilis sexus femineus a fallaci confabulatione & fraudulenta amicitia traheretur & frangeretur, ne per fenestras quinque sensuum mors ad animas earum ingrederetur, & dum vivere in conspectu hominum in sanctitate putarentur, ante Dei oculos spiritualiter mortuæ in vitiis probarentur. Et quia mens humana quæcumque spiritualiter, nisi in vero Dei timore teneatur, cito subvertitur a vento inanis gloriæ, a laudatoribus exaltantibus vitam rectam, & opera bona per linguas adulatrices, & sicut plures insipientes spirituales & stultæ virgines, cum in laudibus humanis se laudantium extolluntur, & sanctæ videri & teneri gloriantur ante Dei præsentiam, merito privantur a præmio, & cum fatuis virginibus reprobantur, nec ad convivia sponsi & sponsæ intromittuntur.
[25] Eapropter Facundinus, sicut ipse laudes hominum sapienter devitabat, [varia referuntur] ita spirituales filios inanis gloriæ vitium fugere monebat, ut cum virginibus sapientibus jungerentur: & ideo per sanctam confessionem per sacerdotes bonos eas purgari a vitiis faciebat, & visitatione disrutas eas corrigebat & reformabat, omnem amaritudinem odii abjicientes, & ad veram pacem & concordiam cum proximis se reformantes. Illis vero, qui rapina & furtis, usuris, & male ablatis illaqueati tenebantur, nullo modo absolutionis beneficium, & Communionis sacræ mysterium dari concedebat, nisi prius perfecte restituentes, vel firmum pactum restituendi componentes. Eos autem, qui in luto luxuriæ involuti, & fœdati fornicationibus, & lepra respersi immunditiæ, Deo & angelis abominabiles, putridi & fœtentes, nullo modo ad sacra mysteria accedere permittebat, nisi prius per pœnitentiam & humilem confessionem & contritionem se lavarent, & per veras & amaras pœnitentias Deo se reconciliarent.
[26] Sanctusque Pastor bonus & medicus prudens animarum languentium curabat vulnera, [de solicitudine ejus pastorali:] & salutis medelam fideliter eis tribuens, salvatori bono Jesu Christo reddebat incolumes & mundatos. Benigne autem & charitative oves errantes a via mandatorum Dei piis monitis & exhortationibus reducebat ad ovile Christi, & in sinu sanctæ matris Ecclesiæ sollicite custodiebat: & cum in cura gregis & populi sibi commissi tota die cultor Trinitatis Facundinus quasi in vinea Domini fideliter laboraret extirpando vitia & virtutes inferendo, in Christi nomine ejiciebat dæmonia de cordibus peccatorum, [exstinguens] mala desideria & voluntates & propositum pravum male operandi: ægros etiam spiritualiter a diversis curabat infirmitatibus in nomine Domini, diversa vitia & peccata a mentibus & cordibus evellens plurimorum. Cæcis autem, & obtenebratis in caligine ignorantiæ, verborum Dei & mandati sanctæ Ecclesiæ lumen reddit conscientiæ, Christum in mentibus eorum seminans, qui est lumen verum animas sanctas illuminans, & sol justitiæ, veritatis suæ radio sancta corda illustrans. Vir Dei Facundinus sicut erat totus euangelicus & devotus, sic sanctum & euangelicum observabat silentium, ut numquam ab ore suo procederet verbum injuriosum, stultum & lascivum, & quod in corde proximi turbationem & amaritudinem generaret.
[27] [colloquia spiritualia:] Et sic ipse veraciter bonus homo de bono thesauro cordis sui semper utilia & ædificatoria verba proferebat, & etiam cum devoto Juventino archidiacono suo, & aliis devotis discipulis & fratribus spiritualibus, in colloquiis divinis & lectionibus, in mensa dum comederent, & aliis temporibus cum sibi vacarent, a cura & strepitu subditorum retracti, exercitabantur & recreabantur in deliciis spiritualibus mensæ Domini: lascivos vero in verbis, & stulte loquentes, & injuriis proximos conturbantes, & aliorum vitam temerariter infamantes, durius increpabat vir Domini Facundinus, & corrigebat gravi disciplina eos subjectos: incorrigibiles vero omnino devitabat, & in suum consortium & intra suum episcopatum nullatenus admittebat.
[28] [Juventinus ipsius discipulus:] De opportunis vero & necessariis corpori escis famulus Christi Facundinus jactabat in domino cogitatum suum, quem ipse pius Deus per famulos suos nutriebat sollicite, qui mira devotione afficiebantur ad ipsum, ejus benignitate attracti: inter quos præcipuus extitit famulus Dei, archidiaconus ejus, & alii devoti fratres, qui exteriora negotia peragebant & necessaria procurabant, ut magister eorum & pater Facundinus orationibus & contemplationibus divinis liberius vacaret: qui nimirum Juventinus charissimus discipulus & spiritualis filius beati Facundini vere fuit, & sanctitatis ejus conscius & imitator præcipuus inter alios. Felix nimium [ac beatus] erat conventus fratrum canonicorum, & religiosorum conventicula, & clericorum societas ecclesiarum Tadinati, quibus tam Sanctus præsidebat pater episcopus Dei famulus Facundinus benignus & pius, & ipsi filii spirituales in Domino, & discipuli devoti & humiles & honesti, in medio quorum Christus erat Dominus & magister. O quam bonum & quam jocundum erat, tales fratres habitare in unum, qui divinum cultum cum multa veneratione agebant & ad Dei laudes & sanctorum populum attrahebant, & ad bene agendum, & pure vivendum suos concives invitabant plebes, ut pie credimus, tanti Patris, & sic perfecti, & sic sancti discipuli, & confratrum bonorum claris exemplis incitati mundum cum suis vanitatibus contemnebant, & cœlibem vitam agebant se ipsos Domino offerendo.
[29] Multos vero fuisse credimus Dei servos & timentes Deum in eadem civitate Tadinato & clericos & laïcos & per regionem in circuitu, [multi per eum cælo adscripti: vita ejus contemplativa & activa:] & in ipsis montibus Apenninis a: quorum nomina licet nobis incognita sint, in libro tamen Vitæ Dei & Agni conscripta sunt, cum quibus regnant in æternum. Sacerdos autem Altissimi Facundinus, qui jam cum beato Paulo cælestis contemplationis arcem ascenderat, & divinæ sapientiæ dona gustaverat, cura episcopali coactus ad dirigenda & sanctificanda matrimonia, [in] proximorum curas concedebat, & sicut patriarcha Jacob vidit. Aliquando per charitatis zelum, ut alter Helias, ascendebat in Deum, & illius charitate accendebatur, cujus inæstimabilis bonitas Filium voluit incarnari & crucifigi, ut redimeret, quos incarnavit b, de morte, per gradus pietatis condescendens ad proximum. Inopiam & tribulationes cum proximis velut suas [proprias] portabat, subveniens eis, & eorum miserias & penurias relevans, nunc prædicando nunc visitando infirmos & oppressos ad Christum reducebat in activa vita, velut Martha fidelissima, Domino fideliter & ferventer serviebat. Demum ad mortem Domini … abstergebat lachrymis, vigiliis & orationibus & jejuniis, si quid ei de terreni pulveris vanitatibus adhæsisset.
[30] Servus autem Dei Facundinus in se ipso rigidus & severus super custodiam suæ puritatis attentius vigilabat: [conservandæ castitati] nam mulierum familiaritates, colloquia & aspectus devitabat prudenter, non audens respicere, quod concupisci non licet. Et licet sæpius necessitate compulsus curæ episcopalis, loqui mulieribus cogeretur, sicut pius pater eis condescendebat audiendo confessiones earum in casibus opportunis, & conferendo eis Sacramenta divina, & de salute animæ salubriter eas admonendo, & ita caute, ut in nullius faciem figeret diutius intuitum oculorum suorum, ne serenitatem munditiei animæ suæ in aliquo obnubilaret, & ne in carne sua edomita & subjecta spiritui igniculum suscitaret, & veram pacem a divina gratia sibi datam in aliquo conturbaret.
[31] Et licet Vir sanctus exterioribus curis pontificalis officii populo sibi commisso obligatus cogeretur ad ejus munia exequenda, [& divinæ gratiæ confovendæ invigilat.] ab interna quiete orationis & devotionis exterius egredi, tamen semper sollicitus de sua salute, expletis cum pace & charitate curis sui populi, ad suas orationes & internam quietem velociter recurrebat, in cellula se recludens ad orandum patrem suum & creatorem Deum: & ideo festinabat sic cito recurrere; ne in anima sua & in corde calorem suæ devotionis extingueret, & mentem suam divina dulcedine & lætitia evacuaret, & tristia negotia & dolorosas curas hujus vitæ miseræ & labilis, quæ pacem & internum gaudium mentis dissipant & confundunt, prudenter devitabat, & declinabat ab eis: sicque fiebat Dei gratia & virtute, ut, dum Vir sanctus sapienter in se Dei gratiam conservabat firmus in fide & spe nostri Salvatoris, flumina vivæ aquæ sanctæ doctrinæ & exhortationis de ejus corde per linguam emanabant in suis discipulis & populis vitæ æternæ per sancta colloquia irrigando.
ANNOTATA.
a Apenninus mons est Italiæ notissimus & vastissimus, partem ejus maximam dividens inlongitudine: pro cujus descriptione mitto lectorem ad geographos. His adde dicta de isto monte in Commentarii prævii initio.
b Incarnavit, id est, carne seu corpore induit. Hac expressione auctor videtur alludere ad illud, quod præcedit: Filium voluit incarnari.
CAPUT IV.
Singulare orationis donum, & multiplices fructus ex eadem relati.
[Vir Dei orat in abscondito] Cum vero sanctus episcopus Facundinus totam diem in Dei laudibus & sanctis operibus expendisset in activa vita, sicut beata Martha, adveniente nocte, exemplo nostri Redemptoris ascendebat in montem solus orare, & ne faceret justitiam suam coram hominibus, ut videretur ab eis, sollicite præcavebat: nam prius, comite Juventino devoto discipulo, in lectulo se reclinabat, & modicum dormiebat, & dormiens corpore, vigilabat tamen mente, sicut dicit sponsa in Canticis: Ego dormio, & cor meum vigilat. Deinde divino spiritu excitatus, concitus surgens, dum secum fervorem sui cordis exercitare & expendere non valeret in episcopio, ne Juventinum archidiaconum, & alios confratres excitaret a somno, & præcipue, ne eum extollerent & magnificarent in populo; propterea secrete & cum silentio egrediens de episcopatu & de civitate, ad Deum laudandum pergebat.
[33] [ac spiritu fervente:] Tantus vero erat in famulo Dei Facundino fervor devotionis & dilectionis in Dominum nostrum Jesum Christum, quod non solum sibi sufficiebat intra suam ecclesiam laudes & gratias persolvere; sed fervens spiritu per planitiem & montes pergebat Deum laudando, & dilectum suum Dominum nostrum Jesum Christum, quem amor humanavit, quem devote meditando prius in lectulo suo quæsierat per noctes, & per vicos & plateas orando quæsierat, nec invenerat, sicut volebat, timore repressus & abstractus, ne rumor de eo in populo fieret, demum pertransiens eos, dimissa civitate & populis, solus & libere cum psalmis & hymnis genua sæpius flectendo, palmas & faciem in cælum levando, pertransibat planitiem, & ascendebat in montem solus orare, & per abrupta montium, per concava vallium, & per defossa terrarum cum excessivo fervore spiritus dilectum salvatorem nostrum Dominum requirebat Jesum Christum, cui ex charitate inenarrabili pro nobis crucifigi complacuit.
[34] [fructus] Et quia ipse famulus Christi Facundinus erat vere innocens manibus & mundo corde, in montem divinæ contemplationis a sancto Spiritu trahebatur, & per sancta desideria levabatur in excelsis, & mens ejus divino illustrata lumine Deum videbat in speculo puræ lucis intellectualis: & tunc adorabat Deum Patrem in spiritu & veritate: & sicut sanctus Moyses, sic iste fidelis Pastor pro suo populo Deum devotissime exorabat. Accipiebat ergo benedictionem a Domino & misericordiam pro suo populo, & ipse Vir humilis benedictionibus & donis a Domino replebatur, & Deo vivo in orationibus & contemplatione familiaris effectus, quasi amicus cum amico hic fidelis servus eum suo Domino loquebatur, & jam cum Deo unus effectus, solus eum a Deo carnis paries disjungebat.
[35] Erat beato Viro nox tam devota illuminatio sibi in deliciis suis spiritualibus, [multiplices] & in nocturno silentio dum silerent omnia, sermo Dei omnipotentis a regalibus sedibus de cælis veniens in mentem sui Famuli, sua gratia replebat, & propter ipsum Tadinensibus multa beneficia tribuebat. Et Vir iste beatus præventus a Domino in benedictionibus dulcedinis, sicut elevatus in excelsis per zelum charitatis, ne a gratia divina caderet, tenebatur a virtute veræ humilitatis. Nam illuminatus a Deo cognoscebat Dei judicia esse justa, dum superbos corde dispergit, & exaltat humiles: & propterea in timore Domini se tenens, indistanter serviebat Domino in timore, in activa vita, bona opera in proximos operando, & exultabat in Domino, cum tremore in contemplatione orando. Sic ergo iste Vir sanctus in mansuetudine cum fideli cura pastorali consimilis Moysi, & in zelo veræ charitatis & justitiæ sancto Heliæ, beati Petri humilis imitator in sacerdotio, & sanctis Apostolis in vita apostolica, transfiguratum Christum & glorificatum ad Patris dextram sedentem videre meruit in hac vita in contemplatione perspicua, & ejus gratiosa præsentia sæpius refoveri in monte altissimo Apennino.
[36] Quantas vero, & quam magnas consolationes, illuminationes & spiritualia dona illa sancta anima beati Facundini in monte illo, [& singulares]& in illis locis desertis a Christo recepit * & repleta fuerit, iste Spiritus sanctus testis est, qui, ubi vult, spirat, &, quos replet, cælestes facit: quæ dona Vir sanctus & spirituales visiones descendens de monte numquam alicui reseravit, & propterea mons ille Serra a sancta appellatus est, quod hujus beati Pontificis, & aliorum servorum Dei & ancillarum orationibus & vigiliis sanctificatus est: in cujus summitate Vir sanctus in defossa in duro saxo cellula in orationibus sanctis & deliciis spiritualibus sæpius permanebat, vera experientia expertus, quod bonum erat ei, ibi esse. Ad tantum vero fervorem sanctus Vir Dei & orationibus ignitis viva charitate Dei & proximi, in quibus Vir sanctus exercebatur, igneo amore seraphico illustratus, multitudo muscarum spirituum malignorum volitantium per aëra appropinquare nullatenus nec residere valebant, sed ad corda tepida hipocritarum inutilium recurrebant, & beatum Virum nil lædere valebant.
[37] Sic ergo nocturno peracto silentio in sancta visione & oratione, [ex oratione] vir Dei Facundinus descendebat de monte, & ante auroram & solis ortum silenter & absconse intrabat civitatem, & in suum episcopatum; & ut a nemine comprehendi & conspici ista possent, in lectulo, unde prius surrexerat, recubabat. Quia vero tunc temporis plurimæ civitates & castra muris non circumdabantur nec januæ claudebantur, Romanorum magna potentia fultæ & securæ, & in pace permanebant, villæque, civitates & castra, quæ a Gothis, Longobardis erant destructa in præterito tempore, ex ruinis earum reversi cives & renati ex mortuis & fugatis civitates restaurabant, si per gyrum non poterant circumdare muris, nimia paupertate a guerra * prius oppressi, & cultui terrarum intenti & occupati, ideo ipsam Tadinatum civitatem vetustam restaurantes, ex ruinis antiquis circumdatam fuisse muris, non legimus, nec credimus: & ideo beato viro Facundino erat via libera eundi & redeundi in montem; & quia Gothorum & Longobardorum vexatio jam cessaverat b, & ad Christi fidem conversi c erant, & Romano imperio similiter jugati, ideo populi libere die ac nocte ad sua negotia ire valebant, & sancti religiosi & sancti eremitæ montium, sacras peragendo vigilias, Deum laudando insimul & divisim, ad sancta loca pergebant, & unusquisque pro suo modulo laudis sacrificium Altissimo offerebat & matutinale officium, & laudibus fideles Christiani interesse ad Deum laudandum. A sanctis prælatis inchoata antiquitus talis consuetudo devota, matutinis & aliis Horis adesse fideles laïcos, duravit per tempora longiora.
[38] [in Sanctum] Vir autem Domini Facundinus secretum sui regis Christi celare bonum existimans, non solum alios clericos & confratres & subditos latere volebat; sed ab ipso Juventino archidiacono suo devoto se occultabat, ne suæ contemplationis devotum statum sentire posset, ne fructus inanes laudis humanæ ab Juventino reciperet. Vere autem hic Dei servus Facundinus in anima sua futuri sæculi inenarrabilem gloriam & suavitatem persenserat, qui ita scienter & studiose laudes & honores sanctitatis de se audire vitabat, qui nocturno silentio solus & egrediens civitatem, & silvas & nemora penetrans cum Dei laudibus psalmis & hymnis. Quia vero malus timor retrahens homines a Sanctis jejuniis & vigiliis, & retardans ad serviendum Deo, & tepidum & accidiosum * tenet religiosum in Dei servitio: talis ergo timor non est in charitate, & mentem beati Facundini nullatenus denigravit: sed perfecta charitas, quæ foras mittit timorem, animam Viri Dei veraciter illustravit, & admiranda securitate spirituali & constantia roboravit, ut nec turbas & insidias malignorum spirituum pertimesceret, nec feras indomitas in silvis latitantes, & nocturno tempore circumquaque discursantes ad rapiendam prædam, expavesceret; sed, sicut cum animalibus domesticis, cum eis conversabatur, & ad Deum laudandum, ut pie credimus, Vir Domini eas invitabat.
[39] [a Deo] Ipsæ autem feræ & animalia, ursi, porci silvestres, lupi, capreæ, & animalia incognita in nullo virum Dei Facundinum lædebant; sed tamquam oves mansuetæ cum Viro Dei in montibus conversabantur, divinam virtutem in Famulo Dei juxta suam intelligentiam infusam eis a Deo, metuebant. Nam benignitas & dulcedo benevolentiæ, a divina bonitate creaturis annexa & infusa, creationis animum, in vera innocentia & puritate viventem, & a Domini voluntate in nullo discordantem, naturali quadam subtilitate cognitionis d, qua illustratur a Deo, præsentiebant in Dei Famulo & rectum vivendi ordinem, & immaculatam vitam, & mira quadam dilectione afficiebantur ad ipsum.
[40] [cumulati.] Dum ergo vir iste beatus episcopus Facundinus non solum inter homines, sed inter feras angelicam & apostolicam ageret vitam, spiritualem conversationem & sacerdotis dignitatem, & perfectionis & sanctitatis vitam cum eis humilitate & mansuetudine conservabat, & a terrenis desideriis retractus cum mente Deo adhæreret, tamquam peregrinus & advena peregrinationes suas devotas continuabat in die, profectibus subditorum intendens & procurans eorum salutem, & in nocte exemplo Christi nostri Redemptoris ascendebat in montem solus orare, & sicut Redemptor noster in excessiva charitate pro nobis orabat, ut Deo Patri nos reconciliaret, & regnum nobis cæleste acquireret; sic iste fidelis Famulus ejus & bonus pastor preces devotissimas Deo offerebat pro suo populo tamquam alter Moyses, ut, quos verbo & exemplo gubernabat in Christo, eos suis orationibus defenderet a spiritualibus inimicis, & perduceret ad repromissam patriam salutis æternæ.
ANNOTATA.
a Serra, inquit Cangius, pro monte vel colle usurpari cœpit: qua notione Hispani etiam SIERRAS dicunt. Quibus addi possunt Itali: nam apud Jacobillum in descriptione Tadini pag. 12 scribitur Serra de' Santi, o Serra santa. Plura de dicta voce Cangius.
b Pagius ad annum Christi 554, num. 6, bellum Gothicum in Italia tunc finitum fuisse memorat ex Agathia, quem citat, lib. 2, pag. 49 & sequentibus, contra alios, qui illud aliquantum differunt.
c Gothi in Italia post eversum suum dominiumpaulatim conversi sunt. Baronius ad annum 591 agit de Agilulpho, Longobardorum rege per Theodolindam reginam, conjugem ejus, Ecclesiæ Christi adjuncto cum subditis suis.
d De anima brutorum, ejusdemque functionibus disputant philosophi: quæ qualis sit, sub judice lis est, & erit.
* f. receperit
* i. e. bello
* i. e. acediosum
CAPUT V.
Discoli Sancto invidi; vanæ gloriæ fuga; virtutes aliæ; obitus.
[Virtus sancti Præsulis odiosa discolis: vanæ gloriæ] Quoniam noverat fidelis Juventinus, quod maligni aliqui clerici & laïci felicibus actibus beati Facundini invidebant, & eum odiosum habebant, quia eorum vitia arguebat, & arcebat eos a malis, libenter eum in aliquo infamassent, ut eis consimilis videretur: quia sancta & recta vita beati Facundini vitam malam & mores pravos lascivorum, & clericorum dissolutorum rem reprobam & pravam … Cum vero Juventinus devotus archidiaconus ejus quadam die calceamenta beati Facundini, quæ in sero bene detersa reposuerat juxta humile stratum, in quo devotus pater repausabat, in mane surgens hora prima accepit, volens ea surgenti Episcopo præparare, ut calceatus procederet in ecclesiam cum discipulis ad divina officia & mysteria celebranda; cumque tactu & visu Juventinus fidelis calceamenta luto infecta videret, cum anxietate cogitare cœpit, quid hoc esset. Verum, quia ipse beati Facundini vitam cognoscebat cœlibem, & ipsum Sanctis moribus adornatum, & opera sancta & perfecta, & verba cælestia; quid hoc esset, non fuit ausus inquirere a Pontifice venerando, patre spirituali & magistro; sed cum eo in ecclesiam procedens divina officia celebraverunt cum clericis & populo, & nulla murmuratio ab ore Juventini processit, nec a confratribus inquisivit, sed fidelis & devotus alia quadam nocte vigilanter & sollicite observavit, cupiens de hoc certius declarari, nullum alium ad hoc inducens, ne murmur fieret & de Patre episcopo sinistrum aliquid suspicaretur.
[42] Cum vero alia nocte beatus Facundinus primo [noctis] conticinio a divino spiritu, qui in ejus mente humili & quieta requiescebat, [vitium] excitatus, cum silentio episcopio & civitate egrediens, pertransiens planitiem, cum psalmis & genuflexionibus ascendebat in montem, & devotus Juventinus devote & humiliter Magistrum sequebatur cum silentio. Cumque jam pene ad summitatem ejusdem montis beatus Facundinus orando pervenisset, nutu divino conversus post se vidit discipulum sequentem, & Vir sanctus, qui semper optabat secretum, & secreta suorum subditorum, ita occulte & subtiliter investigari noluisset ab illo, intime doluit, se manifestatum cognoscens, timens, ne thesaurum cælestis desiderii & contemplationis, & donum Dei altissimi per auram favoris & humanæ laudis perderet, vel in anima sua aliquatenus impediretur; & charitative indignatus discipulum reprehendit, quod minus bene egisset, & Juventinus perterritus & compunctus timuit valde, & humiliter veniam postulavit, & quare hoc fecisset, dixit bonam fidem & intentionem suam.
[43] [ac laudes humanas vitat:] Beatus vero Facundinus culpam discipulo remisit, & bonam ejus opinionem acceptavit. Et quia charitas est patiens & benigna, vir Dei Facundinus charitate plenus, cogitans & patiens, cognoscens sapienter se non posse amplius fervorem sui spiritus occultare, unanimiter cum Juventino Christo servivit, præcipiens ei, ut devotum exercitium sui spiritus nulli manifestaret, & sic in Dei servitio perseveravit usque in finem. Cavebat sibi Vir Dei a laudibus hominum, ne ventus elationis & lubrica fama inanis gloriæ dirueret mentem ejus, & a merito suo eum vacuum faceret ante Deum, & ne in aliena laude resolveretur animus ejus, & in tumorem cor ejus excresceret, & sicut inter virgines fatuas computaretur veniens in judicio ante Deum, & quia nesciebat qua hora Dominus ejus venturus esset, vigilabat sollicite, ut semper mens ejus attenta esset vitia fugere & apprehendere virtutes, & lampadem plenam oleo devotionis & pietatis, igne charitatis accensam, prudenter conservabat apud se, ut, veniente Christo Sponso, introïret cum eo ad nuptias sempiternas.
[44] [varias ejus dotes] Regebat ergo populum & nutriebat in Christo fidelis pastor Facundinus, & sacerdos archidiaconus Juventinus, & ad Dei laudes & ad bene operandum confratres suos clericos & religiosos & populum provocabant. Tadinenses vero & in circuitu regionis habitantes laudabant Deum, & Jesu Christo gratias multas agebant de bono pastore Facundino, & de fideli archidiacono Juventino, quos eis Deus sua benignitate donaverat, qui odorem sanctitatis & perfectæ vitæ in tota regione refundebant, ita quod vere adimplebatur in eis, quod dixit Apostolus Christi: Bonus odor sumus Deo in omni loco: nam & sicut stellæ in medio nebulæ, ita isti relucebant in populo nubiloso in vitiis & involuto peccatis, illuminantes eos sanctis monitis & exemplis, & retrahentes eos a malis. Congaudebant autem sancti confratres episcopi & pastores boni Perusinæ civitatis, Eugubiæ, & Assisinatis a Tadinensibus clericis & laïcis, & ipsi pio pastori Facundino confratri & coëpiscopo: quia licet locorum diversitas & distantia Dei amicos disjungat, & separet, tamen vera Christi charitas unanimes & conjunctos in vero Dei amore ligatos tenet sancta pax & concordia, quæ maxime temporibus illis inter sanctos episcopos & religiosos vigebat quia non sua, sed quæ erant Christi, quærebant, cuncta temporalia reputantes sicut stercora, ut Christum lucrifacerent.
[45] Sanctum enim ordinem monachalem & sanctum præsulatum episcopalem accipiebant tam sancti viri pro solo Dei amore, [sparsim narrat] & ut Christo perfecte servirent, ut ex hoc vitam æternam acquirerent non ut delitiose & lascive viverent, & parentes dotarent, & mundi gloriam in mercedem reciperent: quod multi hodie faciunt in tenebris involuti, & spirituali lumine & gratia privati, qui in numero fatuarum virginum computantur, quibus dicturus est Deus in judicio: Nescio vos, discedite a me omnes, qui operamini iniquitatem. Quia vero sacerdos Dei altissimi Facundinus apud Deum gratiosus & acceptus erat pro innocentia cordis & sanctitate vitæ, & euangelicæ vitæ observantia dignus erat tanto sacerdotio Christum & beatum Petrum imitando, propterea * adimplevit in eum Christus, quod promisit discipulis: Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, & quorum retinueritis, retenta erunt.
[46] Unde, quando sacerdos Dei Facundinus confitentes sibi peccatores absolvebat, [biographus.] Deus in cælo absolvebat eos & absolutos reddebat, quos fidelis Famulus ejus & minister & sacerdos sanctus in terra positus fideliter absolvebat, & pro quibus sanctum Sacrificium offerebat, & Deum devotissime exorabat: & quia ipse verum membrum erat nostri Redemptoris, quodcumque in Christi nomine Deo Patri petebat, a Deo impetrabat, quia non alia, quam ea, quæ Christo placerent, postulabat. Et ideo multas animas ejus orationibus & absolutionibus credimus esse Salvatas, & plures in peccatis mortuos ejus sanctis monitis ad vitam gratiæ resuscitatos fuisse approbamus. Tanta autem in viro Dei Facundino refulsit mentis munditia & castitas corporis perfectissima, ut vere in eo impleretur quod sanctus doctor Hieronymus dixit: In carne præter carnem vivere non terrena vita est, sed cælestis. Unde & in carne angelicam gloriam acquirere, majoris est meriti, quam habere. Quam vitæ puritatem Vir sanctus cum multa custodia sensuum conservabat, ne per fenestras corporeas integritatem animæ violaret & subtilitas intellectus superno lumine privaretur.
[47] Cum vero Facundinus servus Dei totum tempus vitæ suæ in Dei servitio & laudibus & proximorum salute expendisset, [Sanctus in loco solitario,] Deus omnipotens vitam suam sancto fine conclusit, & quia usque in finem perseveravit perfecte in bonis operibus, ideo salvus fuit. Decurso autem modico tempore, quo sanctus vir Facundinus a Juventino secrete sequebatur, & manifestatus sibi soli fuerat, cum Vir Dei episcopus in monte orationibus vacaret, inspiratus fuit a Domino, & vocatus ad nuptias sempiternas, & fervens spiritu, ut mundi gloriam fugeret ad civitatem non rediit, & cum viribus corporis inciperet repente destitui, in vallem Facundianam juxta rivum Castriani b oppidi lento gressu descendit, & quia veraciter Dei famulus Facundinus semetipsum abnegaverat, & crucem portabat Christum sequendo, & perfecte mortuus erat mundo & vivebat in Christo per gratiam.
[48] Qui tempore mortis, quando etiam solent viri sancti & perfecti proprii corporis misereri, [& secundum Christi exemplar, derelictus,] & medicorum & medicinarum subsidia recipere, & fratrum & discipulorum præsentia & allocutione confortari, & in stratu molliori quiescere: hic vero Dei Famulus jam cum Christo spiritualiter crucifixus, cui vivere Christus erat & mori lucrum, non solum vivendo, sed etiam moriendo magistrum suum Christum voluit imitari: nam sicut Redemptor noster benignissimus in fervore charitatis suæ, qua nos dilexit, pro nobis mori voluit nudus & pauper in loco horribili & extra civitatem a suis discipulis derelictus; sic iste fidelis Servus & amicus ejus in illis locis, ubi orationibus fuerat exercitatus, & a Domino receperat spiritum gratiæ, illic Deo Patri & creatori suo reddere voluit spiritum vitæ. Nam orando in manus Domini commendans animam suam, super aridam terram & nudum pulverem quasi in oratione prostratus obdormivit in Domino, solo religioso habitu aspero & despecto circumtectus & involutus: ubi cum non humana præsentia alicujus & auxilio foveretur, spiritualis præsentia Dei & sanctorum angelorum ei affuit, & ipsum confortavit, & ab eis cum jubilo ad æterna est perductus.
[49] [&, sicut S. Martinus, pauper] Et ipse Vir beatus seminudus & pauper in illa hora extrema, in qua poterat adhuc hostis irasci, mendicus & inops cum diabolo constanter pugnavit, & sic de carne sua & mundo & sathana veram victoriam reportavit, & sic ferventer cucurrit ad bravium, rejectis temporalibus, quod incorruptam coronam vitæ æternæ feliciter acquisivit: & sicut beatus Martinus, ipse vir Dei Facundinus in cinere & cilicio mortuus fuit pauper & mendicus, & cælum dives intravit hymnis cælestibus honoratus. Et quia maligni spiritus nil in eo funestum & mortale crimen invenerunt, ideo perterriti recesserunt. Testamentum nullum fecit beatus Facundinus episcopus, verus pauper Christi, quia non habebat, unde faceret. Non pecunias vel equos & alia pretiosa quæque congregabat, sed per manus pauperum cuncta superflua extra victum pauperculum & vestitum asperum, in cælestem gloriam transmittebat, dum viveret: solum autem paramenta paupercula & libros humiles, & quæ necessaria erant ad divinum cultum, in suo episcopatu & cathedrali ecclesia dereliquit, & suis clericis exemplum veræ perfectionis dimisit, ut spiritualem vitam semper tenerent, ut ad cælestem gloriam migrando transirent.
[50] [ex hac vimigravit die 28 Augusti.] Ex hoc autem intelligimus in quanto culmine sanctitatis & virtutum vir Dei Facundinus erat sublimatus, qui non solum in vita sua de sua sanctitate & perfectione laudari & exaltari ab hominibus vitavit; sed etiam moriendo mundanos favores & honores veraciter recusavit, migrans ad Christum solitarius & quietus a præsentia clericorum & discipulorum remotus. Obiit autem venerabilis Dei sacerdos & episcopus Facundinus pater & pastor populorum Tadinatensis diœcesis quinto Calendas Septembris, eo tempore, quo sancta mater Ecclesia in pace repausabat, fugata tempestate Gothorum & Longobardorum, & diversorum tyrannorum, a divina potentia per manus Catholicorum imperatorum Justiniani & Justini, & Caroli Magni & Ludovici, & successorum ipsorum c.
ANNOTATA.
a De episcopis Eugubinis consuli potest Ughellus tomo 1 Italiæ sacræ a columna 676 prioris editionis; de Assisiensibus col. 540 & sequentibus; de Perusinis a col.* 70.
b Consule præmissa in nostro Comment. § 2.
c De hoc biographi loco disputatum est in Comm. num. 7.
* propterea intellige sano sensu.
CAPUT VI.
Revelatio & translatio corporis; cultus publicus; B.
Juventinus apud Sanctum sepultus; miracula; mutata ecclesia; sepulcrum
divinitus honorari jussum; Sancti Legenda.
[Corpus divinitus revelatum] Corpus autem sanctum beati Facundini volens Deus honore congruo & digna reverentia venerari, cuidam fideli ipsius patriæ revelavit hoc modo: nam eo tempore, quo sanctus vir Facundinus migravit a sæculo, & spiritus ejus rediit ad Dominum, qui creavit illum, Dominus noster Jesus Christus per seipsum, sive per angelum suum cuidam fideli Christiano in visione, sancti Facundini revelavit obitum, & injunxit ei divinus spiritus, ut duos juvencos indomitos ad plaustrum jungeret, ad locum, ubi sancti Viri corpus jacebat, pergeret, & corpus sancti Episcopi desuper reverenter imponeret, & quocumque divina providentia eos dirigeret & destinaret, ibi sepulcrum & oratorium sancto corpori construeretur. Evigilans autem vir ille & admirans, surrexit valde diluculo, & divini oraculi admonitionem adimplevit sicut verus obediens, & juvencos jungens ad plaustrum perrexit ad locum sibi a Domino demonstratum: & circumspiciens vidit sanctum Facundinum jacentem in terra, in Domino dormientem: cujus anima in Deo vivebat, cui omnia vivunt.
[52] Et obstupescens cum gaudio adoravit pronus in terram, [& miro modo] & Deum in Servo suo devote benedicens & laudans, deosculatus est devote sancta membra sui Episcopi, & reverenter accipiens, in plaustro imposuit, & invocata sancta Trinitate juvencos abire permisit. Dei autem voluntate, cujus nutu omnia disponuntur, illi juvenci mansueti effecti arripientes iter ibant hilares recto tramite: non recalcitrantes portabant arcam sacri corporis Facundini episcopi: ubi & in qua sacra Dei mandata Legis veteris, & novi Testamenti consilia recondita fuerant & servata sapienter ab ipso sancto Pastore & sacerdote Domini. Cum ergo venissent ad locum quasi medium inter flumen Castriani oppidi, & fluvium muri Castelluli, ibidem immobiles substiterunt, non voce, sed actu demonstrantes illico eodem debere Dei Famulum collocari.
[53] Homines vero loci illius & per regionem circumpositi ad rumorem tanti miraculi concurrentes utriusque sexus & status congregati sunt, [translatum, & extra] & admirantes & obstupentes Deum & beatam Mariam & beatum Facundinum venerabiliter collaudabant, osculantes sancta membra & cum multa devotione venerantes corpus sancti Episcopi sui & pastoris, & intra se loquebantur & tractabant, qualiter & in quo loco sanctum patrem Facundinum reconderent & collocarent. Et inspirati a Deo tam clerici quam populi, cognita Dei voluntate per illius fidelis viri revelationem, & juvencorum immobilitatem, non fuerunt ausi sanctum Episcopum in Domino quiescentem ad civitatem Tadinatum & suam ecclesiam reportare: & propterea in loco eodem effossa terra construxerunt sepulcrum & locellum, & cum luminaribus & laudibus & solemnitate & reverentia sanctum corpus sui Episcopi in ipso recondiderunt, & sic ipsam ecclesiam in honorem sancti Facundini episcopi & confessoris construxerunt, & devotæ personæ & clerici & religiosi advenientes & permanentes, vigilias & excubias peragentes, laudes Deo & psalmos devotius persolvebant.
[54] [ecclesiam ejus episcopalem sepultum est,] Sic factum est, ut sancti Viri fama longe lateque volaret: & ad ejus reliquias multi populi confluebant, glorificante Deo Sanctum suum, & per eum multa… A quodam viro spirituali audivimus, quod beatus Facundinus episcopus annos decem & octo a in episcopatu Tadinati præfuit, & Tadinensem rexit ecclesiam. Ex hoc cognoscimus & devote pensamus, quod ad inenarrabilem gloriam … animam sancti Facundini Christus assumpserat de ejus corpore colligendo & collocando & venerando; sic curabat & fideli suo [Servo] vere adimplevit Dominus, quod per David manifestavit in hoc famulo suo Facundino, dicens: Nimis honorati sunt amici tui Deus, nimis confortatus est principatus eorum: nam immenso honore cum amicis suis Facundinum servum suum Deus honorat in cælis, quem etiam per plura centenaria annorum sic honoravit & honorat in terris.
[55] [transmissa sancti Præsulis ad posteros memoria.] Nam cum omnium Tadinensium nobilium & popularium clericorum & laïcorum nomina & facta oblivioni sint tradita, & de nullo memoria habeatur, solum de sancto Facundino nomen & sancta opera recordatum, & de ejus archidiacono sancto Juventino; ita ut vere in eo impletum sit, quod dixit Psalmista: In memoria æterna erit justus. Ipse ergo in memoria habetur hominum, qui ad gaudium transivit angelorum. Congruum ergo fuit, ut beati Facundini nomen & memoria, sicut apud Deum est in æternum impertita cum beatis; ita sancta mater Ecclesia, sancto Spiritu inspirata, & boni pontifices cum cœtu fidelium instituerunt, ut hujus venerabilis episcopi Facundini celebris memoria perpetua haberetur in diœcesi & episcopatu suo, & dies festus ejus solemniter celebraretur quinto Calendas Septembris, quam devotam festivitatem per plura annorum centenaria veneratam fuisse audivimus a Tadinensibus incolis & contadinis * Nucerinis: & nos eam temporibus nostris audimus solemniter celebrari ad laudem Domini nostri Jesu Christi: qui cum Deo Patre & Spiritu sancto vivit & regnat in sæcula sæculorum. Amen.
[56] [Sepultus postea in eodem loco B. Juventinus.] Servus vero Dei Juventinus archidiaconus beati Facundini, consummatis diebus vitæ suæ in sanctitate & bonis operibus, fideliter migravit ad Dominum associatus cum Patre & magistro in loco dormitionis, & reconditus in eadem ecclesia, sicut tradidit traditio certa antiquorum & oratio ipsorum continet, quæ in eorum veneratione cantatur: hoc dicimus quia ita pronuntiatur: Propitiare, quæsumus, nobis famulis tuis per merita istorum sanctorum tuorum confessorum Facundini pontificis, & Juventini confessoris, qui in præsenti ecclesia requiescunt, merita pretiosa, ut eorum pia intercessione..
[57] [S. Facundinus beneficus: mutata ejus ecclesia:] Temporibus quoque nostris circumadjacentium locorum Tadinatæ olim diœcesis habitatores in montem ipsum Serræ sanctæ pro siccitate, & aliis tribulationibus eis irrogatis pro peccatis eorum, vidimus ascendisse, & Dei nostri magna misericordia & benignitate, & meritis & orationibus beati Facundini episcopi eos exaudiendos esse, & liberatos cognovimus: & pluviam salutarem tempore congruo, & aëris serenitatem tempore opportuno a Deo patre benignissimo receperunt. In eadem vero ecclesia multa beneficia Dei exuberant populis, & miracula beati Facundini per multa annorum curricula; donec sanctum corpus ejus inde translatum fuit, & mutata ejus ecclesia in superiori loco ad radices montis. De hoc venerabili fratre episcopo Facundino sic scripsit ille sapiens & devotus homo antiquitus, qui ejus Legendam compilavit, sicut certissime notatur, dicens: O beate Facundine, confessor alme, tu fideles tuos deprecantes nunc & semper exaudi. O beate Pontifex mundum reliquisti, Deo totis viribus adhæsisti, justitiæ exemplum præbuisti in omnibus tuis operibus, viam vitæ demonstrasti, convallem frumento Domini abundantem non derelinquebas, & tamen in montem ad Dei contemplationem ascendebas.
[58] De isto sancto episcopo Facundino magna mirabilia referunt tam clerici quam laïci, [vestigia pedum ipsius impressa saxo memotantur:] qui hoc ab antiquis suis certa fide & relatione audierunt, sicut & illi a suis antiquioribus acceperunt, quod venerabilis pater Facundinus, dum in montem accederet cum fervore spiritus ad orandum, aliquando in tantam sublimatus fuit gratiam a Christo, ut etiam saxa dura mollificarentur sub plantis ejus, & vestigia impressa pedum in eis velut cera sigillata ostenderent concavitates genuflexionum in monte saxoso, dum oraret genibus flexis, & manibus & oculis directis & elevatis in cælum, repræsentarent: ad quæ videnda & osculanda per plurima tempora populi concurrerunt, & nos ipsi vidimus & osculati fuimus, quando cum clero & populo religionis [causa] cum sacris letaniis ad cellam ejus ascenderamus, Deum pro tribulationibus deprecantes: quoniam per veram devotionem credimus hunc beatum virum Facundinum dura corda hominum peccatorum ad contritionem & pœnitentiam convertisse. Vere Deus benignus & misericors, sub cujus pedibus & genibus dura saxa sic mollificavit.
[59] Aliud quoque grande miraculum de beato Facundino refertur ab antiquis certissime hoc modo: [sepulcrum a transeuntibus honorari jussum divinitus:] Cum collocatum esset corpus Viri sancti in sepulcro, & multa per eum Dei beneficia largirentur, nulla persona equitando, nec calceamenta portando, nec vestimenta per terram trahendo transire poterat a vena rivi Castri muri usque ad flumen oppidi Castriani, nec e converso, nisi prius de equo descenderet & calceamenta deponeret, & sic cum reverentia ante oratorium sancti corporis pertransiret. Quæ miracula, mutata ejus ecclesia, & translato [in illam] corpore sancto, frigescente populorum devotione, disparuerunt. Nam dum mentes & corda hominum devotione & charitate evacuantur, Dei quoque gratia & benedictione privantur. Sicque, sicut miseri homines, qui sola transitoria appetunt & diligunt, in ipsis mercedem suæ retributionis accipiunt, quia ad æterna præmia pervenire digni non sunt; & dum Sanctorum exempla & doctrinam obliviscuntur & despiciunt, patrociniis Sanctorum & beneficiis juste privantur; sic miseri Tadinenses cives & contadini renati & propagati ex antiquis Tadinensibus, post duram tempestatem Gothorum & Longobardorum, dum civitatem restaurassent, & beatus pater Facundinus episcopus in eadem civitate pontificatus officium devote perfecisset & migrasset ad Dominum, & Juventinus ejus sanctus archidiaconus post eum, post ejus felicem transitum ipsi Tadinenses obliti tam sancti Patris monita & exempla, & vitam ejus non sequentes, & Dei beneficiis se reddentes ingratos, exorta inter eos divisione & discordia, intestino bello se ipsos cum civitate destruxerunt, exterminaverunt, sicut firma nobis tradidit assertio b.
[60] [Antiqua sancti Legenda:] Beati Facundini almi confessoris vitam sanctam & felicem obitum, sicut ex antiqua ejus Legenda brevi sermone annotatum, quam in libris antiquæ ecclesiæ canonicæ invenimus cum aliis Sanctorum historiis insertam; sic ex ipsa Legenda simplici sermone conscripta investigare potuimus, sententiam verborum exprimentes, & ex traditione etiam veridica antiquorum colligere potuimus, hanc copiosam Legendam inde edidimus ad laudem & gloriam omnipotentis Dei, & reverentiam beati patris & pastoris nostri Facundini: quem credimus fuisse illum venerabilem episcopum Facundinum Tadinensem, quem verus sacerdos Altissimi Petrus Damiani c, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalis, & Prior postea sanctæ crucis fontis Avellanæ miro commendavit eloquio, & in libris, quos dictavit, adscripsit cum aliis sanctis episcopis & prælatis & servis Dei, qui circa illa tempora floruerunt, commendans & ipsum beatum Facundinum de admiranda sanctitate sua, & de felicissima populi sui sollicitudine & cura.
[61] [miracula ejus vel non scripta antiquitus, vel deperdita:] Plura vero miracula beati Facundini, & curationes infirmitatum, quæ per eum Dominus fecit ad laudem & gloriam sui sanctissimi nominis, & per invocationem sui sanctissimi famuli episcopi Facundini hic scripta non sunt, quia aut negligentia clericorum & ruditate & stultitia laïcorum non fuerunt scripta & annotata; vel si aliqua scripta fuerunt, mala custodia perdita & destructa & consumpta fuerunt. Nam, sicut dixit Salvator de se: Percutiam pastorem & dispergentur oves gregis, ita & bono pastore Facundino migrante de mundo, & in cælum assumpto a Christo, oves gregis sui dispersæ fuerunt circumquaque, civitate consumpta, nec alius post eum in cathedra seniorum præcedentium episcoporum resedit in episcopatu d, & hoc causa fuisse videtur, quia ipsa civitas a Gothis & Longobardis ab anno Domini quingentesimo usque ad annum Domini sexcentesimum tertium e sæpius oppressa & conculcata, postea, vivente beato Papa Gregorio reformata f, & episcopatus in ea, & per annos trecentos Italici reprimassent g & restaurassent terras, demum Saraceni ex Africa procedentes, & per Apuliam, Siciliam, & Romanas partes discurrentes, Romam oppresserunt, & Spoletanam civitatem … & regiones ducatus & Marchiæ supplantantes, habitatoribus occisis & fugatis, ista vetusta civitas Tadinum consumpta fuit totaliter, stetitque ipsa regio [desolata] per annos multos h.
[62] [obiit Sanctus dum reddita esset pax Ecclesiæ:] Illis autem temporibus, in quibus sancta Romana Ecclesia & Christiana religio repausabat, & quasi de morte ad vitam respiraverant populi Latinorum, fugata tempestate guerræ, & recedente diluvio & infestatione barbarorum Gothorum & Longobardorum, qui per annos amplius quam trecentos supplantaverant discurrendo, exurgente Deo dissipati fuerunt & fugati, & sicut fumus defecerunt, & in extremis terræ finibus restricti sunt ab imperatoribus Constantinopolitanis & Romanis, qui & solliciti fuerunt civitates restaurare & cultum divinum & ecclesias ubique reformare. In ista ergo pace sanctæ matris Ecclesiæ & Romani imperatoris in vetusta civitate Tadinato vel Tayno in episcopatu præfuit pacificus Christi servus beatus Facundinus Dei adoptivus filius, & in vera pace migravit ad Deum, & rex pacificus Dominus noster Jesus Christus suscepit usque hinc eum in regno claritatis suæ, ubi est pax individua & charitas sempiterna.
ANNOTATA.
a Non merentur fidem apud nos illi anni: quia vaga sunt, quæ de Sancti chronologia referuntur. Vide Comm. præv. a num. 7.
b Magnus in Ms. nostro hic est hiatus, quem supplere aliunde non possumus.
c Multis itaque annis post S. Facundini obitum hæc Legenda fuit scripta. Consule Comment. prævium § 2.
d An post Sanctum alius ibi non fuerit episcopus, non certo nobis constat. Vide Comm. num. 9.
e Gothorum bello in Italia finem impositum anno 554, retulimus ex Pagio superius in Annotatisad cap. 4, lit. b, contra alios, quibus illud aliquantulum differre visum, sicut ibidem invenies.
f Immo id factum fuisse a S. Gregorio PP. ad annum 595, colligitur ex ejus epistola ad Gaudiosum episcopum, quam dedi in Comment. prævio § 1.
g Forte repriorassent, id est, ad priorem, seu pristinum statum reduxissent: de qua voce barbara agit Cangius in Glossario.
h Variæ Saracenorum in Italia grassationes seculo nono legi possunt apud Baronium & Pagium.
* i. e. rusticis territorii Nucerini
CAPUT VII.
Alia miracula; reliquiæ; mutatio ecclesiæ.
[Miracula alia] Sicut firma & vera traditione virorum seniorum, quorum parentes antiqui & propinqui juxta ecclesiam beati Facundini habitaverunt, audivimus, & ita fuisse nobis attestati fuerunt: qui inter alia, quæ nobis recitabant magnalia de sancto Facundino, ista dixerunt: Regina quædam cum suis militibus per Italiam transiens, dum ad fluvium proximum oratorio, in quo beatus Facundinus quiescebat, pervenisset, ultra progredi non valebant invisibili virtute & potentia retenti. Et cum regina, & sui servi obstupescerent, interrogaverunt homines loci illius, quid hoc esset, & quare. Et a respondentibus admoniti fuerunt, ut de equis descenderent & discalceati pergerent ad oratorium beati patris Facundini, & libere postea iter suum insequerentur. Et ipsa regina spiritu superbiæ inflata dixit: Numquid non transivimus per multa loca Sanctorum, & talia facere nec admoniti & coacti non fuimus?
[64] Ibimus ergo viam nostram, sicut consuevimus his diebus præteritis, [de Sancto] & sic perurgens equum regina saltu fluvium transiens, statim corruit in terram, & ex gravi casu brachium ejus confractum est, & clamare cœpit cum gemitu & dolore, & in semetipsam reversa & humiliter compuncta, rogabat Deum & beatum Facundinum, ut ei sanitatis remedium dignaretur tribuere, & se indignam cum suis militibus ad suam ecclesiam sineret pervenire, vovens Deo & Sancto ejus deinceps sibi esse devotam, & Sanctorum loca ubique venerari. Et statim Dei clementia regina convaluit, & discalceatis pedibus pedester ambulando cum suis vasallis, ad ecclesiam beati Facundini pervenit, & ibi in devotione & oratione permanens, cum multa devotione sacras reliquias beati Facundini reverenter osculata fuit, & dona obtulit ecclesiæ & clericis, & commendantes se Deo & beato Facundino & valefacientes clericis, in pace profecti sunt.
[65] [narrantur: reliquiæ: mutata ecclesia.] Hoc miraculum, sicut audivimus ab antiquis, scripsimus, & ipsi etiam antiqui hoc miraculum, quod subjungimus, nobis retulerunt dicentes: Quidam nobilis vir cum suis famulis & militibus dum per regionem pertransiret, pervenit ad fluvium & ab obviantibus præmonitus fuit, ne ulterius procederet, sed pedester & discalceatus ante oratorium beati Facundini devote pertransiret. Sed ille contemnens, equum calcaribus urgere cœpit, & dum saltu fluvium transivisset, statim corruit, & fracto crure cum lachrymis compunctus Dei & beati Facundini misericordiam invocabat, sicque eum sui homines discalceati pedibus ad ecclesiam, in qua pretiosa ossa beati Facundini erant, perduxerunt, & ibi, precibus crucis emissis, sanitati pristinæ restitutus fuit. Et considerans ille nobilis miram in sacris reliquiis beati Facundini esse virtutem, dari sibi ex ejus sacris membris particulam rogavit efficaciter. Clerici autem & laïci ibidem servientes, non valentes tanto viro renuere, partem aliquam ei de sacris reliquiis dederunt, & ille lætus accipiens ad propria remeavit. Particulam etiam quamdam de sancto corpore beati Facundini dicuntur impetrasse, & accepisse ambasciatores * Anconitanæ urbis, qui Roma redeuntes illuc transibant. Et propterea incolæ regionis episcopatus olim Tadinati, & Nucerini comitatus, timentes ne sacrum corpus eis totaliter tolleretur, transferre in ecclesiam a deliberaverunt, & sic cum clericis & laïcis Deum timentibus ecclesiam superius ad radices collium construxerunt, ne ita faciliter ad eam adire possent transeuntes per Flamineam, & vias alias.
[66] [Alia] Cum autem fideles pilum b, sive arcam saxeam, in qua sancti Viri corpus jacebat, transferre vellent ad superiorem constructam ecclesiam, nec funibus, nec instrumentis, nec manibus movere potuerunt inde per tres dies Dei justo & occulto judicio: quia aut illi non erant sine peccato gravi, & indigni erant tam pretiosum munus suis trahere brachiis & manibus; aut quia spiritus sancti Viri Facundini nolebat corpus suum inde transferri, ubi sanctus Spiritus, & ipse Dei Episcopus, & Dominus Jesus Christus locum sepulturæ per juvencos monstraverat, & ubi jam per plura curricula temporum jacuerat, & ubi plurima Deus miracula per eum demonstraverat; vel quia dona Dei & magna beneficia obtineri statim non possunt a Deo, nisi jejunio & oratione devota præmissa, & pœnitentia facta de culpis commissis. Sed cum fideles orationibus cum lachrymis & vigiliis insisterent, quasi coactus Deus donare, quod petebant, & beatus Facundinus victus devotione suorum fidelium, moveri inde & transferri se permisit cum hymnis & laudibus, & fideles ita ejus tumbam occulte absconderunt in ecclesia, ut inveniri faciliter non posset, & inde tolli. Cessante vero postea devotione populorum, cessavit Deus propter ingratitudinem magna miracula ostendere.
[67] Quidam rusticus parochianus plebis ecclesiæ beati Facundini, dum mira devotione & fide in beatum Facundinum mens ejus intenta esset, [quadam miracula] & pura charitate beatum Facundinum patrem suum spiritualem diligeret, ad ipsum cognoscendum desideraret, simplicem & puram ejus animam Deus tali & sic jocundo oraculo consolatus fuit & lætificavit. Nam dum idem fidelis rusticus post laborem agriculturæ, de quo vivebat, & labores manuum suarum manducabat, & Dei amore & beati Facundini eleemosynas faciebat, dum fessus dormiret, vidit in visu in illis convallibus montium supra ecclesiam beati Facundini duas cellas eremiticas proximas inter se, quas vallis modica dividebat: & dum miraretur, quæ essent illæ cellæ, & cujus servi Dei, ecce vidit venerabilem Dei servum Facundinum de una cella egredientem, & per modicam vallem exeuntem, & in aliam cellam intrantem.
[68] Et post aliquantulam morulam iterum de cella ipsa egrediebatur, [narrantur.] & in primam intrabat cellam, & hoc cum aliquantis vicibus fieret & iteraret, postremo beatus Facundinus in cella partis dextræ intravit, & in ea permansit: de qua cella tantus splendor radiabat, quod adinstar luminis solis totum parcum c decoro lumine illustrabat. Evigilans autem Vir ille simplex & rectus, hoc, quod viderat, cuidam religioso sacerdoti retulit, & ipse sacerdos hæc scripsit. Et per hoc intelligimus, quod vir Dei Facundinus primo quidem a minoribus cœpit Deo servire, postea in tanta gratia & divina charitate sublimatus fuit a Christo, quod verbo & exemplo omnes populos regionis illuminavit, & sicut lucerna ardens reluxit, & relucet præsentibus generationibus & futuris.
[69] Civitas vero Tadinatum antiquitus ædificata in planitie sub montibus Apenninis, [His subdit auctor Tadinensium conversionem] per cujus medium via regalis rei publicæ Flaminea pertransibat, in qua Romanorum milites transeuntes repausabant & exercitus, quia ipsa civitas amœna, aquis irrigua, amœnis montibus & locis & nemoribus & fructiferis prædita, nobilibus & popularibus repleta, & a Romanis imperatoribus & senatu charius possessa, & per patricios & præsides Romanorum regebatur, & idolorum cultum tenuit Romanorum, eorum falsos deos venerando, & impias leges contra Christianos a Romanis traditas ipsi Tadinenses pagani tenuerunt Christianos persequendo, & Perusini, Eugubini, Assisinates, Roselliani, & Camerinenses, & Nucerinæ arcis incolæ, & Fori Flaminei, & Spellatenses & Spoletini, & Vulsinini, & cæteri ejusdem Umbriæ habitatores, quibus beatus Felicianus d fidem Christi prædicavit, & multos convertit tempore Decii cæsaris pagani, anno Domini ducentesimo quinquagesimo secundo.
[70] Cum vero procedente tempore infinita Dei misericordia per beatum Silvestrum Papam, [ad Christi fidem,] Constantinum convertisset ad fidem Christi sui … anno Domini trecentesimo duodecimo e prædicatores Christiani per urbes & castra Euangelium prædicabant, & multos convertebant, & Tadinenses conversi fuerunt ad Christum, idola deserentes, & refulsit in Tadinato vera fides & cultus Domini nostri Jesu Christi in clericis religiosis & laïcis, constructis ecclesiis. Processu vero temporis circa annos Domini quingentos & sexaginta e Gothi primo, & Longobardi postea, Italiam conculcantes *, civitas ista Tadinatum deprædata & oppressa fuit ab eis, sicut aliæ civitates, & cum episcopo diu caruisset …, beatus Gregorius Papa anno Domini DCII f, anno ab occisione Totilæ plus quam quadragesimo g, istam epistolam transmisit Gaudioso episcopo Eugubino & Tadinensibus h.
[71] [& ecclesiæ Tadinensis restaurationem.] Sicut ergo patet ex verbis epistolæ beati Gregorii Papæ, divinus cultus & episcopus in Tadinato vetusta civitate, restaurata ex ruinis antiquis, de novo reformatus est & restauratus, jubente beato Gregorio Papa, & procurante Gaudioso episcopo venerabili Eugubino, per longa temporum curricula & annorum centenaria perseveravit in Tadinato & viguit cultus Dei, & quam plures episcopi præfuerunt ibidem i, licet per intervalla temporum pluribus vicibus Saraceni discurrentes per Italiam populos Umbriæ, & Spoletani & Nucerini comitatus conculcaverunt & perturbarunt, & illis expulsis a Christianis, Christiana regio * respiravit, & sancta mater Ecclesia requievit de tempestate liberata. In istis temporibus beatus Facundinus fuit episcopus in ipso Tadinato vel Tayno, ubi in multa vixit sanctitate k.
ANNOTATA.
a De ecclesiis S. Facundini agitur in Commentario num. 14.
b Pilum significare sarcophagum, arcam lapideam, capsam sepulcralem, Italis pilo, inveniet lector in auctiore Glossarii Cangiani editione.
c Parcus pro liberiore ac spatiosiore loco, in quo grex totus includitur, apud Cangium accipitur. Vocem hanc ego hic accipio pro spatio vallis modicæ, de qua egerat paullo ante biographus.
d De S. Feliciano episcopo Fulginate in Umbria consule tomum 2 Januarii, die 24, pag. 581.
e S. Silvester tunc nondum erat Pontifex, anno videlicet 314 ad Petri cathedram evectus.
f Pro anno Domini quingentesimo quadragesimo secundo, qui perperam fuerat scriptus vel transcriptus in nostro apographo, invenio ibidem positum DCII; sed epistola S. Gregorii, cujus hic fit mentio, non isto anno, sed 599 data, secundum dicta in Commentario num. 3.
g Totila Gothorum rex fuit ab anno Christi 541 (secundum Labbeum in Compendio chronologico, & Pagium ad annum 542 num. 2, contra Baronium, qui id differt in hunc annum) usque ad 552, quo occisus est. Unde sequitur ex proxime notatis lit. f, ut hæc epistola missa fuerit anno 47 post mortem Totilæ.
h Sequitur hic in nostro Ms. utraque hæc epistola: sed eam retuli in Commentario num. 4 & 5.
i De hoc Legendæ loco potest consuli Commentarius num. 8.
k Quæ narrantur hic a num. 69, addi possunt aliis, in quibus meliorem ordinem desiderabam, ut monebam in Commentario num. 12.
* i. e. legati
* est nominativus pro ablativo absoluto.
* f. religio
DE S. JUVENTINO ARCHID. CONF.
APUD TADINATES IN UMBRIA.
Forte post initium seculi VII, vel sec. IX aut X.
[Commentarius]
Juventinus archidiac. conf. apud Tadinates in Umbria (S.)
AUCTORE J. P.
Sancto Facundino Tadinensi episcopo, quem jam proxime dedi, adjungo hic S. Juventinum, archidiaconum ejus ac discipulum, in nullis quidem Fastis a me inventum hactenus, sed ab immemorabili tamen tempore adeptum publicam venerationem, [Variæ de hoc Sancto notitiæ] sicut conficitur e Vita laudati sancti Facundini, in qua & hic Sanctus sæpe laudatur. Venerationis autem publicæ argumenta ibidem occurrunt ista. Cap. 6, num. 56 narrata ejus morte, ac sepultura in eadem ecclesia, in qua conditus fuit S. Facundinus, recitatur oratio utrique propria, quæ, ut ibidem habes, in eorum veneratione cantatur. His in nostro Ms. ejusdem Vitæ seu Legendæ S. Facundini præmittitur ille titulus: De sancto Juventino archidiacono. In Commentario autem eidem Vitæ prævio § 2, num. 14 agitur de ecclesia S. Facundini, amborumque corporibus ad eamdem translatis. Sequitur ibidem num. 15 alia istorum corporum seu ossium inventio ac translatio solennis, annuente Nuceriensi episcopo facta, quæ sub novo altari deinde deposita narrantur ex Jacobillo.
[2] [ex Vita S. Facundini ep. Tadinensis.] Auctor idem post Vitam S. Facundini, de qua dixi in Commentario eodem, subjungit Vitam S. Juventini pag. 39 & sequentibus, & asserit, eum fuisse Tadinensem, ac deinde canonicum Lateranensem sub regula S. Augustini, dum factus fuisset S. Facundini discipulus. De virtutibus ejus, quas memorat, consule Vitam S. Facundini. Titulum archidiaconi, qui in eadem & apud Jacobillum Sancto nostro tribuitur, superius ipsi reliqui, etiamsi ex antiquioribus documentis illum probare non possim. Ad tempus quod attinet, signat Jacobillus diem 2 Septembris anni 612: neutrum arridet, quia ignoro, quare, & quo auctore id ponat. Quoniam vero annus mortis me latet, eumdem signabam superius post initium forte seculi septimi, vel seculo IX aut seculo X, idque conformiter utcumque ad dicta de S. Facundino. Porro utrumque hunc Sanctum non esse confundendum cum duobus synonymis Martyribus, die 2 Septembris a Ferrario annuntiatis, indicavi in Annotatis ad Vitam S. Facundini cap. 1 lit. f.
DE S. ELMERO VEL ERMELIO EPISCOPO ET CONF.
MOLHANII IN DIOECESI LEODIENSI,
Forte seculo VII vel VIII.
SYLLOGE.
Elmerus vel Ermelius episc. confess. Molhanii in diœcesi Leodiensi (S.)
AUCTORE J. P.
§ I. Cultus, loci situs, notæ in Officium proprium, quod datur; tempus vitæ.
Obscuræ prorsus nobis sunt res gestæ hujus Sancti, si publicum ejus cultum excipias. Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis sic illum refert: [Locus in quo colitur,] S. Elmerus patronus Molhaniensis. In Natalibus Sanctorum Belgii apud Molanum hæc sunt: Molhaniæ, natalis sancti Elmeri, episcopi & confessoris. Adde Ferrarium: Molaniæ apud Mariæburgum in Belgio, S. Elmeri confessoris: & Castellanum: In Hannonia, S. Elmerus confessor, patronus ecclesiæ collegiatæ Molhaniensis prope Mariæburgum, ubi canonici eum honorant tamquam episcopum. Hæc legimus de Sancti cultu in allegatis modo auctoribus ad diem XXVII Augusti; ad præsentem tamen diem distulimus illum, quia tunc solenni festo colitur tam in populo quam in clero apud Molhanienses.
[2] Hujus loci situs varie a variis describitur. Ferrarium & Castellanum modo dedimus. [& ejusdem situs:] Miræus eum ponit in finibus diœcesis Leodiensis, secundo lapide a Giveto oppido, nec procul a Mariæburgo. Consonat Molanus, qui de prædictis canonicis locutus, Habitant, inquit, in finibus Belgii, non procul a Mariæ-burgo, duobus milliaribus a Giveto. Bartholomæus Fisen Historiæ Leodiensis lib. 5 ad annum 752, num. 22 in diœcesi Leodiensi illos ponit, dicens: Wiberto comiti Lætiense monasterium in Hannonia condenti .. & Adæ ejus conjugi Molhanii in hac diœcesi canonicorum collegium exstruenti, collata symbola non defuit Pipinus. In mappis geographicis Givetum ac Mariæburgum collocantur in comitatu Hannoniensi; quod non obstat, quo minus Molhanium spectet ad diœcesim Leodiensem. Unde consequens est, ut hic Sanctus a Castellano etiam recte annuntietur in Hannonia.
[3] [cultus publicus] De cultu ejus publico dabimus ea, quæ ad nostram notitiam pervenerunt. Juvat itaque audire, quæ apud Molanum memorantur ex literis domini Pauli Thonon, supprioris in Hastier (monasterium est Ordinis S. Benedicti inter Dionantum & Givetum oppida.) De hoc, inquit, sancto Patrono suo .. nihil certi aut verisimile habent canonici Molhanienses. Tumba Sancti ostenditur, foris deaurata, sed omnino vacua. Nec quidquam de reliquiis superest, ob crebras bellorum incursiones, expilationes, direptiones.. Hoc unum constat, ecclesiam ipsam vetustissimam esse, & in diœcesi Leodiensi non extremum locum tenere. Sed plura de hoc Sancto postea huc transmissa sunt. Nam R. A. D. Bertrandus Waseige, canonicus Molhaniensis, una cum perhumanis litteris, anno 1717 die XII Aprilis ad nostrum P. Janningum datis Molhanii, sequentes de publica Viri veneratione notitias misit: Quinto, inquit, Calendas Septembris in ecclesia collegiata & matrice beatæ Mariæ virginis Molhanii, patriæ ac diœcesis Leodiensis, fundata anno DCCLII ab illustrissima Ada conjuge Wiberti comitis Pictaviensis, fundatoris Lætiensis, pro duodecim canonicis .., celebratur a clero & populo festum sancti Ermelii confessoris pontificis & doctoris; coliturque ibidem tamquam secundus patronus ritu triplici: cujus habetur etiam ibidem Officium integrum & proprium cum Missa etiam propria.
[4] Quinto Nonas Octobris colitur in eadem villa, [apud Molhaniensis:] ecclesia, ejusque districtu Molhaniensi translatio sancti Ermelii, propter ejusdem reliquias a prædicta Ada fundatrice allatas: cujus pars ibidem recondita est in summo altari consecrato ad Dei optimi maximi, Deiparæ, dictique S. Ermelii honorem: & altera pars dictarum reliquiarum recondita fuit in arca oblonga lignea deaurata, quæ adhuc modo servatur in eadem ecclesia. Incredibile est exprimere, quot & quanta miracula fuerint ibidem perpetrata, & qualis populi circumvicini concursus & devotio semper huc usque fuerit, ut liberetur a febre, peste, & aliis diversis languoribus, non obstante, quod circiter ab anno MDC prædicta arca non amplius publice exponatur, quia hæretici dictam ecclesiam spoliaverunt, ossaque in illa arca seu feretro inclusa, partim combusserunt, & partim sparserunt & abstulerunt; licet adhuc ibidem conserventur quædam parvæ particulæ parum combustæ, & non omnimo certæ.
[5] Officium proprium, quod XXVIII Augusti in festo S. Hermelii prænotatur, [quando & quale recitetur ibidem Officium proprium:] habemus. In eo dicitur Monachorum pater, atque monialium dominus; sed quo loco, & cujus Ordinis, in obscuro relinquitur: idem fit, dum narratur monachorum manibus in templo reconditus. Tantumdem habemus ex hisce titulis, qui dicto Officio inspersi leguntur, Pater, pontifex, doctor, Catholicæ fidei prædicator, abbas. Frustra itaque ibidem quæsieris vitæ vel mortis tempus; frustra etiam alia rerum adjuncta, quibus historicam de isto Sancto ideam formes. Waseigius supra laudatus scribit ista de ipsius episcopatu: In antiquis & novis picturis, & imaginibus benedictis depingitur semper idem sanctus Ermelius tamquam episcopus, aliquando cum cappa, aliquando cum casula & cæteris ornamentis episcopalibus, habens mitram in capite, baculum pastoralem in dextera, & librum in sinistra manu aliquando apertum & aliquando clausum. Sed tametsi illa certo non persuadeant, illum vere episcopum fuisse; nos tamen, sensum vulgarem secuti, illo titulo eum supra annuntiavimus.
[6] At quid de tempore, quo Sanctus vixit? Non habeo documenta, quibus illud certo definiam. Conjecturam accipe. [conjecturæ de tempore, quo Sanctus vixit.] Jam dictum est, illum pingi aliquando cum cappa; item monachorum manibus in templo reconditum, & vocari abbatem. In litteris autem Guilielmi Balduin nobis ignoti, IV Decembris anno 1680 datis ad D. le Roy (perillustrem, ni fallor, baronem istius nominis, scriptis notum) lego indicari, a viginti annis dealbata ecclesia repertas esse sub antiquis ejusdem incrustationibus humique dejectis, imagines Benedictinorum pictas in muro supra columnas navis. Cur ergo fieri non potuit, ut apud Molhanienses habitarint monachi Benedictini cum Sancto nostro ante fundationem canonicorum, de qua superius num. 3? Quamquam vero apud scriptores Benedictinos nihil legi hactenus de S. Ermelio vel monachis ibidem existentibus; non tamen hinc sequitur, illos ibidem non habitasse. Secundum itaque conjecturam meam, videtur ex jam dictis affulgere lucis aliquid, ut Sancti obitum innectam seculo septimo vel octavo.
[7] Superest, ut his, quæ de Officio Sancti proprio præmisimus, [Officium proprium:] perbrevem hanc observationem superaddamus. In hoc paucula occurrunt signo parentheseos () inclusa: e quibus colligere licet, idem Officium non in solo festo S. Ermelii, sed alio etiam die lectum fuisse. Et vero, si recte instructus fuit Balduinus modo nominatus, legebatur alio quoque die tunc temporis, quando in citatis ante litteris scribens se Officium mittere S. Ermelii, significat, quod Molhanii celebretur quotannis, & hebdomadibus omnibus, quando Leodii fit de Patrono. Dabimus illud Officium proprium, in numeros more nostro divisum, antiquioribus retentis, qui erant in ejusdem contextu.
§ II. Officium proprium S. Ermelii apud Molhanienses.
Ad I Vesperas I Antiphona. Ave confessor inclyte, ave sydus jam cœleste, decorans, Hermeli, cœlos, nos guberna ut lætemur, triumphantem te patronum venerantes. II. Confessor Domini Ermeli, astantem plebem corrobora sancta intercessione, ut qui vitiorum pondere premimur, beatitudinis tuæ gloria sublevemur, &, te duce, æterna præmia consequamur. III. Sancte Ermeli, confessor Domini preciose, adesto nostris precibus pius ac propitius. IV. Quasi stella matutina in medio nebulæ, & sicut sol refulgens in meridie, sic Vir iste resplenduit in domo Domini. V. Pastor bone, Jesu Christe, tuas oves visita, Ermelii chorus iste precatur per merita, nexus solve peccatorum, & dimitte debita, nobis regna dans cœlorum pietate solita.
[9] Hymnus. Decantemus alacriter Hermelii præconia, ut pro nobis hic jugiter, peroret voce pia Flamen sacrum, quod digniter permanet in gloria. II. Velut aurum depurgatur fornacis incendio, corpusculum coronatur, sic frequens devotio, fide firmus solidatur vario supplicio. III. Egenos vagosque pavit, contra magos dimicavit, ejus labra mel rigavit, plures vulgos sustentavit, hos spe firma adamavit accensus divinitus. IV. Cunctis, quibus depellitur potestas spirituum, surdis, cœcis mox redditur anthidotum mellifluum, sollicitus reperitur in valleque fluctuum.
[10] Cumque corpus inanivit pro placenti ferculo, ex hordei pane vivit, lactucis, & poculo: quare Deus insignivit hunc multo miraculo. VI. Charitate vera fultum senectus incanduit, castitate mera multum provectus refloruit: propter quod adæquari Sanctis Christus voluit. VII. Sui deflent moniales tanti necem Domini, psalmos legunt feriales supra stratum divini, tristitia coæquales ipsius lugent fini. VIII. Angelorum agminibus olympo extollitur: confessorum in sedibus extemplo reponitur: monachorum & manibus in templo reconditur. IX. Hujus opem imploremus, atque patrocinia, cordis ei præsentemus & oris obsequia, ut cum ipso collocemur in perenni curia. Amen.
[11] Capitul. Justus cor suum tradidit, ut in Brev. Leod. de com. unius conf. pont. Responsorium ante Magnificat. Vir præclarus Ermelius in hac peregrinatione solo corpore constitutus, cogitatione & aviditate in illa æterna patria conversatus est. ℣. Digne in memoriam vertitur hominum, qui ad gaudium transiit angelorum. In illa æterna &c. Gloria Patri &c. In illa æterna. ℣. Ora pro nobis beate pater Ermeli, ut digni efficiamur promissionibus Christi. Ad Magnificat antiph. O Confessor gloriose, quem Deus magnificans illustravit in hac carne, diversis languoribus ut oppressos expedires, obsessos dæmonibus, audi servos, qui te colunt, per te apud Dominum ut impetrent quod exposcunt cœleste subsidium. Oratio. Deus, qui beatum Hermelium confessorem tuum atque pontificem, doctorem Catholicæque fidei prædicatorem eligere dignatus es, præsta, quæsumus, ut ipso intercedente peccatorum nostrorum exui malis, & tibi Domino puris mentibus servire mereamur. Per Dominum nostrum.
[12] Ad Matutinum invitatorium. Regem regum veneremur mente devotissima: Qui beatum Ermelium illustravit gratia. In 1 nocturno. Antiph. Beatus vir Ermelius meditabatur die ac nocte in lege Domini: forma virtutis factus est commisso sibi gregi. Ant. Præceptum Domini prædicans sermone, & exercens opere, filios suos erudivit disciplinam salutis apprehendere. Ant. Pro commisso sibi grege clamavit ad Dominum, & ipse de monte sancto suo ad suam suorumque salutem exaudivit eum. ℣. Amavit eum &c. ℞. Stolam &c. 1 ℞. Beatus Ermelius fuit semper tolerans in adversis, mitis in prosperis, cunctos sibi obedientiæ sedulitate præferens, egentibus larga miseratione succurrens. ℣. Ex omnibus calcato vitiorum fomite angusti callis tramitem sanctæ conversationis gressu surgente conscendens. Egentibus.
[13] ℞. Sanctæ conversationis gressu surgente tramitem conscendens B. Ermelius, quicquid pretiosum fuit rejecit, ut hospes cerneretur in sæculo, & jam possessor esset in cœlo. ℣. Ecclesiastici moris tenorem præcurrens, presbyterii officium electus excepit. Ut hospes. ℞. Ecce Vir prudens, qui ædificavit domum suam supra petram, in cujus ore non est inventus dolus. Quia Deus elegit eum in hæreditatem sibi. ℣. Justum deduxit Dominus per vias rectas, & ostendit illi regnum Dei. Quia. Gloria Patri. Quia.
[14] In II nocturno. Ant. Sustinuit jugiter diabolo præliante calumniam; sed pervenit victor meritis ad coronam. Ant. Sed cum jam multimodis virtutum fulgeret studiis per diversa orbis spatia, gratia crescente, fama sanctissimæ vitæ ejus emicuit. Ant. Muneribus cœli & donis Regis æterni Ermelius confessor Christi ditatus gaudet in cœlis. ℣. Justus ut palma. ℞. Sicut cedrus.
[15] ℞. Sanctus Ermelius, dissoluta hujus habitationis domo, qua sola præpediri ab introitu gloriæ videbatur, tanto alacrior, quanto expeditior penetravit in sancta similis factus in gloria Sanctorum. ℣. Hæc est dies gloriosæ migrationis (commemorationis) ejus, exultemus & lætemur in ea. Similis. ℞. Iste est Sanctus, cui nec virtus, nec gloria deest, pugnavit fortiter, dimicavit viriliter: & sic demum gloria & honore coronatur. ℣. Munimine regio septus nullatenus est ab adversariis superatus. Et sic. ℞. Vir præclarus, ut supra in primis Vesperis.
[16] In III nocturno. Ant. Christi fidelis famulus prudens quoque Ermelius, postquam suo in tempore ejus vixit familiæ, cœlo reddidit animam, terræ carnis materiam. Ant. Terreno (die festi dic hodie) posito corpore pater Sanctus, dives meritis penetravit in sancta, similis factus in gloria Sanctorum. Ant. Tam honestæ vitæ cursum, dum viveret, tenuit, & exemplum sanctitatis cunctis in se præbuit. ℣. Justum deduxit Dominus &c. ℞. Et ostendit illi &c. ℞. Hodie (Ermelius) beatissimus abbas Deo dignissimus a terrenis separatus, conjunctus est cælestibus. ℣. De labore & ærumpna ad requiem, de morte ad vitam transiens. Conjunctus est.
[17] ℞. Justum deduxit Domiuus per vias rectas, & ostendit illi regnum Dei, & dedit illi scientiam Sanctorum: honestavit illum in laboribus & complevit labores illius. ℣. Immortalis est enim memoria illius, quia & apud Deum nota est & apud homines. Honestavit. ℞. O Pater Ermeli, qui factus es incola cœli, virtutum meritis in cœlorum quasi vitis fructificans regnis, non est tibi solvere segnis iste chorus laudes, tecum trahe nos ubi gaudes. ℣. Tu prece nostrorum maculas tergendo malorum. Tecum trahe. Gloria. Ubi gaudes.
[18] Ad Laudes. Ant. Vir illustris Ermelius pio semper opere de virtute in virtutem studuit proficere. Ant. Hic ab adolescentia, divina fretus gratia, anhelare non desiit ad regnum vitæ perpetis. Ant. Ut fidelis atque prudens, quem Deus statuerat, monachorum rexit pater insignem familiam. Ant. Ampliavit gentem suam vir justus, adeptus est gloriam in conversatione ejus. Ant. Laudem Deo decantare ita regulariter providebat, ut mens voci concordaret pariter. Hymnus. Decantemus alacriter ut supra. Ad benedictus. Ant. Almum diem (vel memoriæ) celebrantes Viri sanctissimi, ipsum nobis invocemus, ut ejus suffragiis mereamur, absoluti culparum flagitiis, cœlo frui, in quo conjunctum Supernorum civibus, exultare eum facit benedictus Dominus. Oratio ut supra.
[19] In secundis Vesperis Antiphonæ, ut in laudibus. Psalmi ut in communi Conf. pontificis in 11 Vesperis. Hymnus: decantemus ut supra in 1 Vesperis, sicut responsorium & versus. Ad Magnificat Ant. S. Ermelius digne in memoriam vertitur hominum, qui ad gaudium transiit angelorum, quia in hac peregrinatione solo corpore constitutus cogitatione & aviditate in illa æterna patria conversatus est. Oratio ut supra.
[20] In die festo Prosa ante Euangelium. Salvatori jubilemus & devote collaudemus, Sacerdotem præcipuum doctorem Ermelium. Doctor fuit veritatis & destructor falsitatis, Vas perfectæ charitatis in plebe fidelium. Hic a Christo sublimatur, ab angelis consolatur, carnis luxus execratur & ritus gentilium. Christum probat argumentis conditorem cunctæ gentis, & confirmat documentis summi patris Filium. Morbos pellit & languores, febres sedat & dolores, cunctos reddit saniores per crucis mysterium. Toga carnis spoliatus ab angelis sursum datus, a Christo fit coronatus in perenne gaudium. Nunc pro nobis intercedat apud Christum, qui concedat nostram pacem cum venia. Amen. dicant omnia Alleluya.
[21] Huic Officio subditur testimonium reverendi admodum & amplissimi D. Decani capituli Molhaniensis in hæc verba: Officium sancti Hermelii episcopi & confessoris, patroni ecclesiæ collegiatæ Molhaniensis hic supra descriptum, singulis annis die vigesima octava Augusti, qui natalis ipsius est, ab immemorabili tempore a canonicis ejusdem ecclesiæ cantari & legi solet. Quod testor Joannes Moysez. Dec. & canonicus capituli Molhanien.
DE S. FLANNANO EP. ET CONF.
LAONIÆ IN MOMONIA HIBERNIÆ,
Seculo forte VII.
COMMENTARIUS CRITICUS.
Flannanus ep. conf. Laoniæ in Momonia Hiberniæ (S.)
§ I. Locus, cultus, Acta fabulosa.
AUCTORE J. P.
Momoniam, Hiberniæ provinciam, ita describit Cambdenus in sua Britannia, [Sanctus Laoniæ, cujus situs describitur,] Londini excusa anno 1607, pag. 736: Momonia, hibernice Mown, & in orationis contextu Wown, Anglice Mounster, Vergivio mari ad Austrum exposita, a Connachiæ nunc Sineo, sive Schanon, a Lagenia Neoro flumine videlicet alicubi discreta; olim multifariam divisa …; hodie autem bifariam, in Momoniam occidentalem, & Australem. Præmiserat pag. 735 archiepiscopatus quatuor, videlicet Armachanum, Dubliniensem, Cassiliensem, & Tuomensem: quinam vero his subessent episcopatus, e vetusto Romano Provinciali, ut olim se habuerunt, ex exemplaris fide subjungere se affirmat. Deinde pag. 736 notantur ista: Archiepiscopo Cassiliensi subsunt Laoniensis de Kendalnan, & alii, qui non sunt hujus loci. Waræus in Commentario de præsulibus Hiberniæ, anno 1665 Dublinii excuso, pag. 226 in S. Flannano hæc memorat: Laonia, vulgo Killaloa, ad occidentalem Shenani fl. ripam sita (prope cataractam, qua fluvius impeditur, quo minus ulterius navigia deferat) nomen habet a S. Molua abbate, qui ibi aliquamdiu vixit, sub initium seculi sexti. Et mox, Ejus, inquit, discipulus S. Flannanus, Theodorici regis filius, Romæ a Joanne IV Pontifice consecratus circa annum DCXXXIX, primus fuit hujus sedis episcopus. Eo sedente pater ejus Theodoricus ecclesiam Laonensem multis prædiis dotavit, & mortuus tandem annorum plenus, in eadem ecclesia a Flannano filio solenniter sepultus est. De loco hæc satis: nunc de cultu.
[2] Inter Missas proprias Sanctorum patronorum ac titularium Franciæ & Hiberniæ, [patronus generalis: Missa ei propria] auctore Nicolao Antonino o Kenny, anno 1734 Parisiis vulgatas, ad diem XXVIII Augusti, in festo sancti Flanani episcopi & confessoris, nec non Laoniensis ecclesiæ & diœcesis patroni generalis, habetur Missa ista: Introitus. In fide & lenitate ipsius sanctum fecit illum, & dedit illi coram præcepta & legem vitæ & disciplinæ. Psalmus. Laudate Dominum, quia bonus Dominus: psallite nomini ejus quoniam suave. Gloria Patri &c. In fide &c. Oratio. Deus, qui flammas tuæ dilectionis in corde sancti antistitis tui Flanani accendisti, da nobis eumdem charitatis tuæ affectum, ut te unum possidere cupientes, te unum amittere trementes, omnia mundi prospera & adversa æqualiter despiciamus. Per Dominum &c. Lectio epistolæ beati Pauli Apostoli ad Titum: Fidelis sermo. Admone illos &c. Graduale. Posui adjutorium super potentem & exaltavi electum de plebe mea. ℣. Oleo sancto meo unxi eum, manus enim mea auxiliabitur ei. Alleluia, alleluia. ℣. Benedicite sacerdotes Domini Domino, laudate & superexaltate eum in sæcula ✠ Sequentia sancti Euangelii secundum Lucam: Nemo lucernam accendit &c.
[3] [producitur:] Offertorium. Sicut pastor gregem suum pascui *, in brachio congregabit agnos, & in sinu suo levabit, fœtas ipse portabit. Secreta. Munera tuæ oblata majestati, misericors Deus, benigno, quæsumus, suscipe vultu, ut sancti antistitis tui Flanani precibus salutaria reddantur. Per Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum &c. Communio. Non enim quæro, quæ vestra sunt, sed vos. Libentissime impendam, & superimpendar pro animabus vestris. Postcommunio. Da nobis, omnipotens Deus, hujus virtute Sacramenti, & precibus sancti Flanani, ut ipsum sinceris operum fructibus imitantes, ad cælestia jugiter aspiremus. Per Dominum nostrum Jesum Christum &c. Ex his de publica ac solenni hujus Sancti veneratione abunde constat: eaque de causa illum damus hoc die, qui apponitur ad Missam prædictam, etiamsi hic alibi non notetur, alibi incertus ipsi dies assignetur.
[4] [a die 18 Decembris ad hunc retrahitur.] Nam apud Grevenum ad diem XVIII Decembris Præsul noster, ut suspicor, idem annuntiatur, quamvis mutato aliquantulum vel luxato nomine: In Hibernia, Flamiani episcopi. In apographo nostro e codice Salmanticensi, de quo mox, apponitur XVIII Decembris. In collectaneis nostris Mss. de Sanctis Angliæ, Scotiæ & Hiberniæ, sub involucro ✠ Ms. 167 leguntur Sancti, quibus certus dies assignari nequit, & inter eos ponitur S. Flannanus ep. Colganus in Actis Sanctorum Hiberniæ ad diem XXII Januarii, quo tractat de S. Colmano, Lismorensi abbate & episcopo, in notis pag. 155 meminit de Vita S. Flannani ad XVIII Decembris. Ex his videmus, loco non uno diem istum Sancto assignari, e quo tamen nos ad hunc diem XXVIII Augusti illum retraximus, uti jam monuimus. Nunc de qualibuscumque Viri gestis agamus.
[5] Habemus codicem Ms. membraneum, quem Rector collegii Salmanticensis Societatis Jesu dono dedit nostro Patri Ægidio de Smidt; [Vita ejus apocrypha:] a quo donatus P. Heriberto Rosweydo, ad usum musei nostri cessit, estque codex apud nos P Ms. XI. In eodem codice exstat Vita sancti Flannani episcopi & confessoris; sed tam male cohærens, rebusque tam multis mirabilibus ac incredibilibus infarta, ut plane non videamus, quidnam & quantum ex eisdem credi possit; ut verbo dicamus, ad aniles fabulas releganda. Historia satis longa est, in qua etiam comparet Theodoricus rex, ut fertur, ac Sancti pater, de quo inferius dicetur. Porro ne quis inanes de prædicta Vita formari a nobis querelas existimet, specimina nonnulla ex eadem delibare visum est, rem dispescendo in quatuor classes, quarum prima dicet, quod multis post Sanctum seculis scripserit ejusdem Vitæ auctor: secunda tractabit de narrationibus suspectæ fidei; tertia de miraculis incredibilibus; quarta de hujus Vitæ scriptore. Expendamus itaque singula. Ac primo quidem præmittendi nobis videntur characteres aliquot chronologici ex personis, quæ a biographo nominantur. Utar autem nostro apographo ex prædicto codice, quod in capita dividitur, nisi textus sit (prout alicubi est) mutilatus.
[6] Cap. 1 itaque de S. Flannani educatione Vitæ scriptor agens, [ex personarum eidem insertarum ætate] Puerum, inquit, pater ejusdem sancto Blathmeto (forte Blathmaco) commisit alendum; ad quem filii nobilium .. de longinquo mittebantur.. Deinde autem ad sanctissimum seniorem Molua .. se transtulit idem Sanctus. Cap. 3 Senior antefatus Molua .. loquitur juxta sancti patris Brendani vaticinium. Cap. 5 Ad sanctum Bracanum pervenit (S. Flannanus.) Et is senior multo fervore fidei & caritatis in fletibus & lacrymis juvenes Sanctorum Hiberniæ nutrivit spatio longi temporis, & edocuit. Alio hujus Vitæ loco sunt ista: Rex etiam ipse Theodoricus .. ad S. Colmanum Lesmorensem episcopum .. aufugiens &c. Ex nonnullis autem temporis characteribus colligemus utcumque, S. Flannanum vixisse seculo sexto. Varios sanctos Blathmacos abbates legimus apud Colganum die XIX Januarii; sed eorum nullus ad dictum seculum pertinet, quia partim ibidem ponuntur seculo nono, partim decimo. Quid de Molua? Usserius in indice chronologico ad Britannicarum ecclesiarum antiquitates pag. 1146, ad annum 580, Claruerunt, inquit, apud Hibernos .. Lugidus, qui & Molua, discipulus Comgalli, cœnobii Clonfertentis in Ophalia conditor. Floruit seculo sexto, secundum ea, quæ in Commentario prævio ad ejus Vitam diximus tomo 1 Augusti, die IV, pag. 341. Hic autem videtur vel a biographo designari, vel apte a nobis intelligi posse, donec alius designetur magis opportunus.
[7] Sequebatur supra S. Bracanus, quem aliis indagandum relinquimus. [agitur de tempore Sancti, cujus Vita diu post scripta,] De S. Colmano Lesmorensi episcopo tractat Colganus die XXII Januarii, obitum ipsius innectens anno 702. Secundum hæc modo allegata colligimus S. Flannanum vixisse seculo sexto, immo etiam septimo, si verum dicat Waræus, qui consecrationem ejus affigit anno 639, ut antea vidimus, & Romæ quidem a Joanne IV pontifice ipsi collatam. Jam vero, quod biographus noster magna plurimorum seculorum intercapedine a Sancti ætate disjunctus scripserit, ostendamus. Postquam cap. 5 narraverat, S. Flannanum Romam petiturum saxo pro navi per mare vectum fuisse, ista addit: Insigne miraculum, firmissimum Christianæ fidei argumentum universis australis Hyberniæ populis, tam prælatis, quam privatis omnibus noviter factum, tempore scilicet, quo Fridericus, Romanorum imperator, rex invictus, Mediolanum vi armorum cepit, bellique jure deleverat &c. Fridericus, primus hujus nominis imperator, cognomento Barbarossa, anno Christi 1152 electus est, anno 1155 ab Adriano PP. IV Romæ coronatus, & anno 1162 Mediolano potitus. Ex hoc igitur biographi loco, in quo agit de Frederico imperatore, conficitur non scripsiße ante medium seculi duodecimi, atque adeo parvam vel ex sola ætate mereri commendationem.
[8] [ac conflata e rebus] Proposueram dicere secundo loco de narrationibus suspectis biographi. En tibi, lector, paucas e pluribus, quæ mihi videntur non mereri historicam fidem. Cap. 1 & 2 refert ista: Sed quid regis filius (Flannanus) in eadem urbe (Laoniensi) paterna coram parentibus, inter nobiliores, inter cognatos & notos fecerit, audiamus. Cum enim Juvenis sanctus vir fuerat summæ obedientiæ, ad omne imperium sancti senioris Moluæ coram rege & regina, & coram omni exercitu .. sine ulla erubescentia vultus, præsentem spernens gloriam pro futura, accurate adstabat. Idcirco rigidus senior præfatus Molua eidem Juveni præcepit, quatenus, semota omni occasione, molendinum solus intraret, ac ibidem moleret, cribraret, & more solito propriis manibus panem pistando fratribus præpararet. Molendinum itaque prædictum, ut jussus fuerat, summo diluculo intrans, usque ad crepusculum noctis sequentis, annonam molæ porrigendo solus ministravit: diurna vero luce deficiente, ac nullo sibi lumen aliunde apportante, divino fretus auxilio, ore suo sinistræ manus digitos quinque insufflavit, & ad modum & similitudinem quinque lampadum, totum molendinum divina luce per totam noctem illustravit.
[9] [suspectæ] Alio etiam loco ejusdem Vitæ narrat anonymus non pauca de Theodorico rege, Sancti, ut scribit, patre, quæ in tanta regum Hiberniæ obscuritate apud eruditum lectorem non obtinebunt historicam fidem, prout suspicamur, nisi aliunde magis confirmentur: Rex, inquit, etiam ipse Theodoricus … gloriam mundi odio habens, nullo eum comitante, ad sanctum Colmanum, Lesmorensem episcopum, regni diademate spreto, .. monasticum habitum intravit.. Sed quid frater Theodoricus, modicus & pauper jam factus mundo, dives in Christo fecerit, audiamus. Melleos firmissimos, ac cætera ferramenta, frangendis lapidibus aptissima, sibi fieri humiliter postulavit. Locus namque ipse, quem … beatus Colmanus sibi elegit ad inhabitandum, in ripa magni fluminis densissima, ac procera nemora ab Austro, ab Aquilone vero aëreos montes habens, scopulis præruptisque rupibus angustæ vallis hinc inde prominentibus, curribus atque vehiculis, & onera portantibus inaccessibilis fuerat. Idcirco beatus Colmanus cum cæteris servis Dei, in via saxa frangere, findere, mutilare .. studebant. Ad quos frater Theodoricus, vir fortissimus, .. cum prædictis & ferramentis accedens, aspera saxa .. ipse solus invadens perfregit, divisit, planavit.. In brevi namque tempore ipse idem solus inter scopulos & prærupta saxa, concavam & planam viam plus fecit, quam multitudo fratrum per multa tempora antea fecerant. In tantum etiam .. laborabat, quod rivuli sudoris de corpore suo .. in terram defluxerunt. De miraculo per hunc sudorem facto, quod subdit anonymus, loquemur infra.
[10] Cap. 8 scribit, tribus Theodorici filiis crudeliter interemptis ab inimicis, [fidei.] Colmanum ei suasisse, ut filium superstitem in regnum restitueret: cui, Non vadam, inquit, nisi .. mihi & posteritati meæ benedixeris.. Et cum hoc dixisset, ante pedes viri sancti extendens se projecit: qui propius accedens, septem pedes juxta latus Viri jacentis, quasi septem dona Spiritus sancti mensurans, dixerat: Septem reges inclyti de sanguine tuo totam Hyberniam .. regent.. Quod ita factum est.. Quorum primus Brian; secundus filius ejus Donatus Obrian, tertius Brian, quartus Merchterthach Obrian.. A quo primo rege.. Brian cæteri reges, sive ii, qui totam vel dimidiam possederant Hyberniam, sicut Romani imperatores, cæsares; Græci, bazilides; Babylonii, admirabiles; Brianæi omnes dicti sunt.. Sane Brianæi viri in bello invicti.. Et .. omnis nobilitas totius Hyberniæ, ac bellica virtus … a Brianæis derivata est. An credent posteri tam hæc, quam ibidem sequentia? Taurus furens .. virum sanctum Theodoricum fratrem cum sociis suis invasit: quem taurum .. tamquam hœdum caprarum discerpsit, ac sociis suis distribuit.. Truncus taxeus .., quem nullus agrestium securibus findere valebat, jacuit in via campestri: quem truncum frater Theodoricus molaribus saxis in partes minutas confregit, ignemque sibi ac suis commodissimum præparavit. Fallor multum, si hæc arrideant erudito lectori.
[Annotata]
* pascet
§ II. Miracula apocrypha; biographus; mors Sancti ac tempus; translatio corporis.
[Miracula] Tertium, de quo antea decrevimus agere, sunt miracula suspectæ fidei, a dicto anonymo biographo conscripta. Cap. 2, Dum cellerarius, ait, recoleret, nullum lumen se ex more Dei Servo (S. Flannano) molenti misisse, de qua re diximus § 1, nuntium suum illuc misit, ut .. caute notaret, quid regius Juvenis .. ibidem perageret. Sed idem nuntius .. per fissuras ac rimas ostioli prospiciens, quinque digitos sinistræ manus Amici Dei, ceu quinque luminaria, molendinum totaliter dilucidare præviderat. Sed Sanctus hanc Dei virtutem semper latere volens .., commotus aliquantulum animo, eidem legato celeriter imprecatus ait: Quia .. me, o juvenis, in secreto Dei opere agentem temerario oculo videre præsumpsisti, grus domestica, quæ in cella tecum commoratur, eumdem oculum, cum redieris, tibi eruat. Quod ita factum est. Nam .. grus antelata in ostio cellæ puero cellerarii unum oculum rostro terebravit: cujus vulneris dolore, puer idem clamans ac plangens &c. Post hæc cap. 3 a S. Molua abbate ad Flannanum mittitur, ut oculum terebratum in pristinum videndi usum ea conditione restituat, quatenus cicatrix, vulneris index, sine luminis diminutione, in eodem oculo semper permaneret: & ea velocitate, sic Deo volente, oculum sanitati restituit, sicut eumdem subita cæcitate lumine privavit. Ecquis prudens lector hæc approbet tamquam historice vera?
[12] Saxo per mare fuisse vectum Sanctum nostrum, ex auctore Vitæ indicavimus superius num. 7. [neutiquam] Res hunc in modum ab illo narratur gesta inter SS. Bracanum ac Flannanum cap. 5: Viri Dei .. ad vicina littora gradientes, Deum sollicitis precibus pro navi obnixe deprecantur.. Dumque ad invicem magno fidei fervore oculos ac palmas ad pium cæli ac maris Dominum extenderent, .. ecce ingens saxum superficie tenus lævigatum & planum littoribus adnare conspiciunt. Hic Sanctus senior prior Juniorem alloquitur: Ecce, inquit, pietas tua, ecce desiderium tuum aures divinæ potentiæ ad te inclinavit. Ecce navis tibi de cælo contra solitum, & contra naturæ debitum cursum data. Impone confidenter sarcinulas tuas, impone socios tuos, dirige navim, quocumque desiderat animus tuus te deducet.
[13] [credibilia] Hæc biographus; quibus conatur fidem conciliare, hæc subdens: Sed dicet Judæus, dicet paganus, dicet incredulus Christianus: Quid est, quod dicunt, saxa volare, saxa natare, fabulam, sapit. Quis talia fando ab initio mundi audivit? Verum, vera fides Christianorum obvians dicit: Uni ac vero Deo omnia possibilia sunt, qui beatum Petrum siccis pedibus super mare fecit ambulare, numquid precibus Sanctorum natile in superficiem mare idem Deus natare efficere poterat? Respondemus: Poterat enimvero Deus, poterat, qui potest omnia, hoc miraculum efficere, illoque majora. At hic quæritur, an illud reipsa effecerit Deus. Affirmat biographus: negabunt alii: neque enim ei, ut opinor, statim suffragaturi sunt hujusmodi rerum gnari; sed desiderabunt, mea quidem sententia, pro confirmatione tam rari atque insignis miraculi, testimonia auctoritatis majoris, magisque ad persuadendum idoneæ, quam sit unici istius biographi aliunde suspecti. Alibi scribit de Sancti ex Romano itinere in Hiberniam reditu, atque hæc memorat: Præterea beatissimus Flannanus, divina sibi favente clementia, per eadem oppida, rura, castella Tusciæ, Burgundiæ, Franciæ, ad eumdem portum, quo lapidem navigii sui dimiserat, pervenit. Tunc Vir sanctus intrepidus, in Domino Deo spem ponens, cum sociis & rebus suis omnibus, eidem lapidi insidens, divina potentia lapidem impellente, celerrimo recursu littoribus Hyberniæ paternis applicans, sanctum patrem Bracanum, sicut promiserat, visitavit.
[14] [ex anonymo biographo] Cap. 15 idem anonymus nimis mira refert, quam ut sola ipsius vacillante fide admittantur tamquam vera: Novem jaculatores, inquit, viri valde deformes, vultu & habitu horribiles, instinctu diabolico inducti .., a beato Viro novem nigros arietes mutilatos, Deum ac Sanctum attentantes, joculatoria & incompetenti petitione omnes insimul clamantes sibi dari postulabant.. Et ecce novem nigri arietes sine cornibus .. de mari exeuntes … apparebant: quos ipsi tenuerunt. Sed … isti filii perditionis, tam ipsi quam verveces in momento, in ictu oculi, ante sanctum Flannanum terræ adhærentes, omnes in lapides transmutati sunt, & sic usque in hodiernum diem visibus humanis evidenter comparent. Nec credibilia nobis sunt, quæ de Theodorico Sancti, ut fertur, patre, præmiserat biographus cap. 8: Eodem tempore quidam homo, diutino ac annoso languore depressus, ad sanctum Colmanum, tamquam ad cælestem medicum currens, flebili voce proprii corporis sanitatem rogitabat: Sed Colmanus, Vade, inquit, fili mi, ad illum fratrem Theodoricum, qui cæteris obnixius fortia saxa perfrangit, ac de sudore vultus ejus lavare: confidenter confidens in Domino, valorem corporis recipies. Quod ita factum est. Nam idem homo .., postquam se de sudore .. servi Dei .. humectaverat, quasi balsamo lotus cælesti, proprium vigorem, pristinamque salutem .. receperat.
[15] Iis itaque peractis, postquam per aliquot annos cum sanctis fratribus proclivia vallis hinc inde in plana redegit, [referuntur:] viamque ferentibus * oneribus aptam mira virtute peregit; quodam die dum solus unum nativum saxum superficietenus planavit, super eumdem lapidem de cælo, ipso vidente, tres guttæ rubicundissimi sanguinis ceciderant: quod ipse prodigium hoc admirans, sanctum Colmanum, universamque sanctorum multitudinem advocans, diligentissime sciscitabatur, quid hoc mirum .. portenderet &c. At de his plus quam satis. Neque enim abutemur tempore pariter ac patientia lectoris, describendo prodigia plura, quæ a S. Flannano patrata fuisse memorat sæpe dictus auctor, seu potius fabulator: de quo, uti superius constituimus, nunc tractandum nobis est.
[16] Imprimis, quæ ad hunc biographum attinent, omnino nos fugiunt, [de quo] nomen videlicet, patria, vitæ institutum, tempus quo scripsit, &, quod caput est, auctoritas sufficiens documentorum, e quibus res tam mirabiles & incredibiles hausit, cum ipse per se careat idonea auctoritate, ut eisdem fides habeatur. Ex hoc tamen, quod dicit cap. 3, Notate itaque, viri fratres, suspicari quis possit, monachum fuisse: uti ex cap. 8 fratres charissimi. Illud vero, Et sic usque in hodiernum diem visibus humanis evidenter comparent, sicut ex ipso jamjam retulimus num. 14, indicat quidem, eum scripsisse post Sancti obitum; sed quo seculo, non item. Ex alio autem ipsius loco, quem supra retuli num. 7, jam indicatum est, quod non scripserit Sancti Vitam ante medium seculi duodecimi.
[17] Atque hæc sunt specimina propter quæ Vitam S. Flannani, [nonnulla superaddimus.] prout jacet, ab Opere nostro arcendam censui: & tametsi omnia in eadem contenta non dicamus esse falsa; cum accidere potuerit, ut veris falsa immixta referat; quia tamen auctor nullius est auctoritatis, qui tam mira memorat, & non credibilia, ideo nullam in eis meretur fidem. Etenim homini fabulatori, qui consuevit fallere vel falli, non facile vir prudens crediderit etiam tunc, quando verum dicit. Dolemus, meliora de hoc sancto Præsule monumenta non pervenisse ad nostras manus, qui videtur fuisse non vulgaris nominis & sanctitatis, sicut colligere licet e Missa ipsius propria, ac patronatu generali ecclesiæ ac diœcesis Laoniensis, uti dictum est § 1.
[18] [Tempus mortis Sancti,] De sancti Antistitis transitu ad cælestem patriam qualisqualis iste biographus nihil novit, cum hæc dumtaxat memoret cap. 20:Sed de transitu sancti Patris, ne hoc tam celebre, tam famosum quid silenter transierim, succincte brevitatis amore pauca ex multis expediam. Dixisset rectius, se defectu notitiæ de illo silere, quia nihil dicit. Nam statim aliud agens ita pergit: Interea dum creberrima miraculorum frequentia per fines occidentis Virum sanctum divulgaverant: dum cæci & claudi, cæterique alii variis languorum pestibus ad sepulcrum Viri sancti pristinæ sanitati restituerentur. Proxime sequitur elevatio corporis, de qua mox agetur. Annum mortis, de quo nihil lego apud biographum, notavi superius seculo forte VII, secundum dicta ex Waræo § 1, num. 1; & num. 6 ac 7 ex personarum ætate, quæ, ut fertur, vixerunt cum S. Flannano. Sed quoniam obscura & incerta sunt, quæ de illo memorantur, tempus restrinxi per adverbium forte.
[19] [ac corporis elevatio.] Quæ anonymus narrat cap. 20 de elevatione corporis, ad pauciora contraho: Totius regni prælati ecclesiarum cum rege ac principibus inito consilio, cum licentia Romani Pontificis, ne thesaurus tam desiderabilis diutius in gremio terræ absconditus delituisset, venerandi Patris ossa .. elevare decreverunt. Cumque timor & reverentia .. tam sancta membra tangere, pene omnes graviter invasere, duo tantum .. sarcophagum .. effoderunt .. ac sancta membra elevarunt. Sed .. vapor .. de sanctis ossibus .. afflans, in tantum afflavit, ut unum illorum æterna cæcitate .. in ævum damnaret: alterum vero membrorum dissolutione .. in tantum enervavit, ut .. aliorum manibus in domum suam deferretur. Post hæc, auro atque argento a principibus collecto, scrinium mira arte compactum, atque .. deauratum super altare locantes, ibidem sancti Patris ossa recluserunt. Quæ hisce immiscet per vaporem facta, non credimus, nec scimus, an vera sint alia.
[Annotata]
* f. ferendis
DE BEATA ADELINDE ABBATISSA
PARTHENONIS BUCHOVIENSIS IN SUEVIA FUNDATRICIS,
Ante medium seculi X.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Conspectus loci; chronologia fundationis correcta; Beata quando mortua; cultus publicus.
Adelindis abbatissa in Suevia (B.)
AUCTORE J. P.
Buchaugia vel Buchovia canonissarum seu monialium nobilium ac antiquo stemmate, majorumque imaginibus conspicuarum, ab omni tamen ordine, professione ac voto immunium ac prorsus liberarum collegium potius quam cœnobium, [Parthenonis istius situs & vitæ institutum:] in Suevia ad ejusdem nominis amœnissimum lacum, quem vulgo Liberum lacum, vel Plumarum lacum * vocant, non procul a Biberaco, urbe imperiali in Suevis situm: in quod assumi solent tantum comitissæ & baronissæ, quæ ibi sub abbatissa pudice & sobrie educari, ad pietatem & virtutem informari, postea nubiles, & ambitæ aut expetitæ egredi iterum & honeste nubere solent. Quod omnibus concessum & liberum; soli abbatissæ propter acceptam pontificiam benedictionem, ut vocant, integrum non est. Idcirco non moniales, sed expectatrices potius, & domus ipsa non monasterium, sed honestissimæ disciplinæ magis domicilium ac sacrarium .. nominari debebat. Hæc Bruschius in Monasteriis Germaniæ centuria prima, fol. 17 verso: qui deinde longam de ejusdem parthenonis fundatione subdit historiam, e qua excerpo ista:
[2] Id .. amplissimum ac pulcherrimum collegium fundatum legitur in honorem sanctorum Cornelii & Cypriani, [de primæva] a Domina Adelinde .. quæ ibi sepulta est. Tota fundationis historia sic se habet: Imperabat Suevis ante annos octingentos, Pipini Galliarum regis temporibus, potentissimus quidam rex Marsilius, Laureaci in ducatus Wirtembergensis prædivite cœnobio sepultus: is Pipinum Galliarum regem a Stephano secundo Pont. Max. in Italiam contra Longobardos provocatum, ac idcirco armata manu Romam profectum secutus, strenue se ibi gessit.. Post adeptam ex Longobardis victoriam & servatam Romam a tyrannide Haystulphi Longobardorum regis, duxerunt Pipinus ac Marsilius inter alios captivos ac datos obsides, duos etiam egregios juvenes Bonosium ac Sophonium, Russonis Longobardorum cujusdam reguli aut, ut aliqui volunt, Græci alicujus Comitis de Tragento (qui in hoc ipso bello occubuerat) filiolos secum in Germaniam.
[3] Sophonium decem annorum puerum Pipinus sibi vendicabat: [ejusdem] Bonosium vero uno anno majorem natu Marsilius apud se retinuit, & in Laureacensi cœnobio, sacro baptismate ablui fecit.. Venerant tunc recens in Germaniam e Roma nobilissimi comites Montis-fortis: horum unius filiam quamdam dedit Marsilius Suevorum rex huic ipsi comiti Bonosio in uxorem: dotis vero loco provinciam illam, quæ Lacui plumario & Biberacensi pago vicina erat.. Prodibat aliquando Bonosius cum sponsa sua .., ut quæreret locum ædificandæ arci idoneum, quem cum in densis nemoribus invenisset commodissimum, dixit inter alia charissimæ nuptæ suæ.. Si Dei bonitate & misericordia in promptu jam nobis essent opes & pecuniæ, quas Tragenti charissimus pater meus terræ infodit, cum videret oppugnari urbem & dulcissimam patriam suam, quam ego nobis vellem hic bellam extruere arcem.. Cui mox etiam in honorem æternæ ac omnipotentis Triados .. templum adjicerem.. Montfortia .. animo hylari eum inchoare jubet .. cum arcis tum templi constructionem.. Locum inventum accedunt, & fodere incipiunt firma spe certi subsidii divini.
[4] [fundatione] Cumque foderent invenerunt, favente Deo, mox ahenum sive caldarium amplum, ingens & capax, pecuniis, auro & argento plenum .. arcem una cum templo erigunt, cui titulum ac nomen indunt ab invento lebete, totumque adjacens territorium suum, Caldariensem sive Kesselburgensem comitatum appellant.. Bero filius Bonosi & Montfortiæ, ducta uxore nobili puella de Bodmen, pater quatuor filiorum Clingoldi, Hussonis, Tallatarii, & Birridonarii.. Tallatarius uxorem ducens comitissam Hillermontanam, filium Godefridum genuit.. Is postea ex Andecensi comitissa Bavarica Hattonem vel Othonem filium suscepit. Hatto sive Otho comes Caldariensis .. dominus opulentus & potens, qui vicinis etiam principibus prudentia & consilio suo proderat sæpe, potentissimi Suevorum Ducis Hildebrandi, & dominæ Regardæ Bavarorum ducissæ .. filiam dominam Adelindin in arce Andechs natam, sororem Hildegardis reginæ (quæ Carolo Magno desponsata fuerat) uxorem duxit: quæ quatuor ei filios peperit.. Beringerum, Reginoldum, Gerhardum & Hattonem. Accidit vero ut lustris aliquot labentibus irruerent in Germaniam Hunni… Admoniti a Carolo Magno Germaniæ principes prodeunt obviam eis.
[5] [narrat] Commissum autem est ingens prælium prope Biberacum, in quo Otho iste comes Tragentinus & Caldariensis cum tribus filiis modo nominatis occubuit. Locus ipse, in quo pugnatum est, postea Vallis planctus * a planctu dominæ Adelindis & accolarum … cognominatus est: quem hodie adhuc corrupta voce Planchinam vallem accolæ appellant. Atto vel Otho, quartus filius comitis Othonis & dominæ Adelindis religioni deditus ac diaconus factus, paulo post mœrore animi contabuit. Fusis vero Hunnis, & ex Germania virtute Caroli Magni ejectis, domina Adelindis trucidata mariti ac filiorum corpora collegit, & in sempiternam eorum memoriam Buchoviense monialium Augustinianæ primum professionis cœnobium fundavit: in cujus templo maritum cum filiis honorifice sepeliri fecit. Ipsa postea tædio & odio vitæ, redditis Deo omnibus bonis, possessionibus & facultatibus suis, mundo in universum valedicens, prima sui cœnobii facta est gubernatrix, in quo mortua tandem honorifico mausolæo terræ parenti reddita est.
[6] Hæc refert Bruschius, qui etiam agit de secundo laudati parthenonis fundatore, [multa apocrypha] &, dum in cineres fuisset redactum, instauratore Ludovico Pio imperatore, Caroli magni filio, ac de donatione eidem ab ipso facta anno imperii sexto, id est anno Domini DCCCXXI, cujus diploma affirmat Bruschius abbatissam prædicti parthenonis sibi exhibuisse legendum: Ejusdem vero, ait, imperatoris Ludovici Pii authoritate & privilegio ab omni professione ac regula exemptum est Buchoviense cœnobium. Unde nunc liberum, immune, ac imperatorium Canonissarum collegium dici solet: Cujus etiam moderatrices plurimas nominat: Floret hodiedum insigniter vetustissimum ac principale collegium hoc Buchaugiense tota sacratiori morum disciplina nitidissimum, teste R. D. Francisco Petro in sua Suevia ecclesiastica anno 1699 impressa, pag. 207, Hæc vero chronologica & historica Bruschii de fundatione parthenonis Buchoviani narratio in plerisque mihi suspecta est, & ideo tam prolixe illam retuli, ut melius refutari possit ex chronologia potissimum, de qua nunc agam.
[7] S. Caroli Magni imperatoris & Francorum regis gesta illustravimus tomo 2 Januarii, [Bruschius,] die XXVIII ejusdem mensis pag. 874 & sequentibus, affixa ejus morte anno 814. Unde consequens est, Beatam floruisse seculo octavo. Quod vero supra dicebatur de fusis Hunnis, & ex Germania virtute Caroli Magni ejectis, plusculum lucis præbet. Eginhardus in Vita ejus tomo ac die mox indicatis, pag. 881 hæc scribit: Maximum omnium, quæ ab illo gesta sunt, bellorum, præter Saxonicum, huic bello successit, illud videlicet, quod contra Avares sive Hunos susceptum est: quod ille & animosius quam cetera, & longe majori apparatu administravit. Unam tamen per se in Pannoniam, nam hanc provinciam ea gens tunc incolebat, expeditionem fecit eo successu, ut pene vacua reddita fuerit eadem provincia. Pannonica vero illa expeditio in Annotatis ibidem pag. 882 lit. b innectitur a nobis anno 791. Vixisset itaque tunc temporis, si Bruschius vera referret, B. Adelindis. Matthæus Raderus Bavariæ sanctæ volumine secundo pag. 122 has super ea notas chronologicas ponit: Sub annum Christi DCCC, eoque amplius, Carolo M. imperante. Ita ille, incautum ducem secutus.
[8] Hermannus Contractus in Chronico auctius vulgato apud Henricum Canisium tomo 1 Antiquarum lectionum, [sicut aliunde] systema chronologicum Bruschii evertit, quando ibidem pag. 561 narrat ista ad annum 901: Ipso anno Beringer, Reginolf, & Gerhart, nobiles Germani fratres, filii Atonis comitis & Adellindæ, non longe ab Duchaugiensi * cœnobio virginum, in pago Alemanniæ Erichewe, a matre per ipsum tempus studiose in honorem sancti Cornelii & sancti Cypriani martyrum constructo, cum sororem virginem nuptum tradere molientes, clam inde abducerent, ab inimicis circumventi & occisi sunt, & a matre sua apud ipsum cœnobium sepulti: ubi etiam ipsa, postquam Jerosolymam aliaque loca sancta causa orationis adiit & rediit, divinis intenta servitiis, & animarum inhians lucris, feliciter hanc vitam finiens condita est. Ipsa filia virgine æquioca * sua abbatissa inibi constituta est *. Mabillonius tomo 3 Annalium suorum pag. 310, Erichgewe, inquit, seu Erigove, Elgow, nunc decanatus caput est in diœcesi Constantiensi: sed nullum in eo hujus parthenonis vestigium invenio, cujus notitiam ab Hermanno accepimus. Sed de situ ejusdem parthenonis satis dictum supra, quidquid sit de Erichewe, quod tempore Hermanni exstitisse, videtur non imprudenter posse præsumi.
[9] [ostenditur] Ut ad superiorem chronologiam redeamus; corruit funditus Bruschiana ex eo, quod a tempore Pipini regis tam multa præmittat superius de progenitoribus Othonis, mariti, uti vult, Adelindis, nec non de ejusdem Adelindis ac filiorum ipsius morte, ut diu post, quam ponat Bruschius, floruiße debuerit. Ad hæc, tam longa est Bruschii historia, tamque longæ ambages, intexto pariter eisdem stupendo miraculo, ut sine antiquiore teste, & ad fidem historicam faciendam idoneo tota fere ipsius narratio reddatur mihi suspecta. Contra autem Hermannus rem breviter expedit, nec video, cur non vere. Bruschius Adelindin facit sororem Hildegardis reginæ; Hermannus utramque ita chronologice distinguit, ut sorores esse haud possint, ista scribens ad annum 783: Hiltigardt regina uxor Caroli (Magni) 2 Calend. Maii, & Bertha mater ejus IV Idus Julii obierunt. Juvat hic in memoriam revocare, quæ de beata Hildegarde regina observata sunt tomo III Aprilis, die XXX ejusdem mensis, ubi pag. 788 mortem ejus etiam affiximus anno 783. Ibidem pag. 791 de gravi errore accusatur genealogia, quam Bruschius de dicta regina contexuit, sicut ibidem videre licet: ut merito a nobis subjungantur ista:
[10] [a nobis:] Porro sicuti fabulosis illis, quibus Munsterus & Bruschius usi sunt monumentis, & jam circa nativitatis annum de fallaciis convictis, nihil credimus circa locum (qui ex Bruschio ibidem erat præmissus in arce Andecensi) aut diem natalem; sic multo minus eidem fidimus circa Hildegardis genealogiam, qua ipsam “Hildebrandus Sueviæ dux, ex Bavara uxore domina Regarde” dicitur genuisse. Hæc applica loco natali ac parentibus B. Adelindis a Bruschio superius assignatis. At quid de diplomate donationis Ludovici Pii, quod exhibuisse sibi legendum dicebat Bruschius abbatissam Buchoviensem? Fuisse illud genuinum rotunde a nobis negatur, contra quod clamant argumenta minime dubia, quæ jam proposui. Legi etiam possunt, quæ habentur apud nos pag. 791 citata. His itaque adversus fabulosam ac prolixam Bruschii historiam de fundatione Buchoviana, & chronologia Beatæ nostræ hactenus expositis, ego obitum ipsius, ex dictis Hermanni Contracti de fundatione Buchoviensi, posui ante medium seculi decimi. Agendum nunc de cultu ejus sacro.
[11] [refertur a variis hagiologis,] Hagiologi diversis ipsam diebus annuntiant. Molanus in additionibus hac die XXVIII Augusti: Buchaugiæ S. Adelindis abbatissæ. Ejusdem quoque meminit Martyrologium Germanicum, quod Canisii nomine vocamus, in editionibus anni 1573 & 1599, quas vidi. Referunt illam monastici etiam Benedictini Wion ac Menardus; Buchoniæ in Suevia S. Adelindis abbatissæ (apud Wion interseritur depositio.) At Dorganius eam refert sine loco: quem ineptissime ponit Ferrarius in suo Catalogo generali, In territorio Fuldensi, additque in notis: Claruit in Buchonia regione, cujus Fulda C. diœces. Moguntinæ caput est. Suspicor, virum esse inductum in errorem ex corrupto nomine Buchonia, quod sic etiam scribunt, ut modo vidimus, Wion & Menardus; sed addunt in Suevia: extra quam dum Ferrarius regionem Buchoniam pro parthenone Buchovia præ oculis habuit, tota via aberravit. Est autem Bochovia, Buchaw, seu Buchen, tractus Germaniæ in circulo Rheni superioris juxta Hassiam in ditione abbatis Fuldensis: unde etiam Fulda .. dicitur Buchovia.. Sæpe etiam vocatur Buchonia in titulis, teste Baudrando. Perperam etiam Arturus: Buchoviæ in Suevia, diæcesis Moguntinæ prope Biberacum. Hæc occasione loci: quem non satis fortasse perspectum habuit Castellanus, quando sine erroris periculo ad diem XXI Augusti refert ista: In Germania S. Adelindis abbatissa. Ex annuntiationibus monasticorum Benedictinorum colligere licet, hanc ab illis adscribi Ordini suo: Abbatissæ Benedictinæ nomine refertur etiam ab Arturo. Si Bruschio credimus, Augustinianæ primum professionis cœnobium fundavit; sed de hac non constat, nec de ejusdem postea mutatione in vitam a votis exemptam a Ludovico Pio inducta, quod falsitatis convincitur ex dictis de chronologia. Quando autem hæc mutatio acciderit, & an a fundationis initio canonissæ non fuerint dominæ Buchovienses, non habeo, unde definiam. Beatam denique vocavi abbatissam cum aliis scriptoribus.
[12] [& publicus ejus cultus probatur.] Porro publicum hujus beatæ Matronæ cultum Bruschius, qui in hac re suspectus esse non debet, fol. 18 verso declarat & confirmat his verbis: Annumeratur Divarum catalogo propter insignem vitæ ac morum innocentiam. Festum ejus celebratur in die S. Augustini, hoc est XXVIII Augusti. Ea die solet in ejus memoriam domina abbatissa distribuere per suas virgines comitissas ac baronissas, omnis generis advenientibus ac accurrentibus ex tota circum jacente regiuncula cum suis, tum etiam peregrinis & exteris, summo & infimo loco natis hominibus, panes divæ Adelindis fundatricis siligineos: quod fieri solet insigni pompa, cujus ego etiam spectator fui anno MDXLVIII, cum distribuerentur panes quatuor mille. Si aliæ, quas curavi inquirendas apud Buchovienses, de cultu & vita notitiæ ad me perveniant, poterunt dari ad calcem hujus tomi, si fuerit operæ pretium.
[Annotata]
* Feederseehe
* vulgo Planchtal
* l. Buchaugiensi
* l. æquivoca
* Mabil. sine est
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 28. August
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 28. August
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.